T IJ D S C II R I F T

DER

NEDERLANÜSCHE

DIERKUNDIGE VEREENIGING

OXDÜR KEDACTIE VAN

Prof. A. A. W. HÜBRECHT

als Voorzitter der Vereeniging,

Dr. P. P. C. HOEK, Prof. C. K. HOFFMANN

EN

Dr. J. F. VAN BEMMELEN

Sde S E I^ I E

DEEL III — AFLEVERING 1

LEIDEN — E. J. BRILL

1890

TIJDSCHRIFT

DER

NEDEHLANDSCHE

DIERKUNDIGE VEREENIGING

TIJDSCHRIFT

DER

NEDERLAl^DSCHE

DIERKUNDIGE VEREENIGING

ONDEK REDACTIE VAN

Prof. A. A. W. HUBRECHT

als Voorzitter der Vereeniging,

Dr. P. P. C. HOEK , Prof. C. K. HOFFMANN (Afl. 1 en 2),

Dr. J. F. VAN BEMMELEN (Afl. 1), Prof. G. RUGE (Afl. 3 en 4)

EN Dr. C. Ph. sluiter (Afl. 3 en 4)

Sde SEI^IE

IDEEIj III

LEIDEN — E. J. BRILL
1890—92

INHOUD

I. Wetenschappelijke Bijdragen.

A.fleverine 1. December 1890.

Bladz.

Dr. A. C. OuDEMANS , JzN., Phoca phoetida , Fabricius 1 .

Mr. Herman Albarda, Ornithologie van Nederland. Waarnemingen

in 1888 en 1889 12.

Dr. G. C. J. VoSMAER , Note.s on some species of Stelletta and other

genera allied to it 35.

Dr. P. P. C. Hoek , The fishes of the Zuiderzee. With PI. I— V . 38.

Aflevering Q. November 1891.

Mr. H, W. de Graaf , In Memoriam J. P. van Wickevoort Crommelin 81.
L. ScHiLTHUis, On a CoUection of Fishes from the Congo. Witli

PI. VI 83.

Mr. Herman Albarda , Ornithologie van Nederland. Waarnemingen

in 1890 93.

J. Demoor et M. Ciiapeaux, Contribution a la physiologie ner-

veuse des Echinodermes. Avec PI. Vil . . . , 108.

Afleverins 3 en 4. October 189S.

Dl'. C. Ph. Sluiter, Ueber die Bewegung einiger tropischen Mol-

lusken und Ophiuren. Mit Taf. VIII 170.

Dr. Th. W. van Lidth de Jeude, Ueber das Vorkommen von Or-

thragoriscus-Arten an der Niederlandischen Kuste. Mit Taf. XI. 185.

Mr. Herman Alharda, Ornithologie van Nederland. Waarnemingen

in 1891 191.

Dr. C. J. Wynaendts Francken, Sexueele evolutie 206.

A. A. W.HuBRECHT, The Nephridopores in the Earthworm. With Pl.XII. 226.

Dr. G. C. J. VosMAER, On the canal System of the Horaocoela and
on the morphological Value of the terms Osculum and Pore
in Sponges 235.

P. P. C. Hoek, Sur Ia trnite de mer dn Rhin. Avec les planches

IX et X 243.

<i37

^Ö

YI

INHOUD.

II. Verslagen.

Aflevering 1. December 1890.

Verslag van de gewone huishoudelijke vergadering van 1 De-
cember 1889 ■ . . . . III.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 28 December 1889 xxxui.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 22 Februari 1890 xxxv.

Vei'slag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 25 April 1890 xxxvii.

Verslag van de gewone wetenschappelijke vergadering van 5

Juli 1890. Met twee Platen xxxix.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 25 October 1890 Lii.

Aflevering S. November 1891.

Verslag van de gewone huishoudelijke vergadering van 30 No-
vember 1890 LVi.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 27 December 1890 Lxxxi.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 28 Februari 1891 Lxxxin.

Verslag van de buitengewone wetenscfiappelijke vergadering

van 25 April 1891 lxxxv.

Verslag van de gewone wetenscha) pelijke vergadering van 5

Juli 1891 Lxxxvii.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 20 September 1891 xc.

Aflevering 3 en 4. October 1893.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 28 November 1891 xcil.

Verslag van de gewone huishoudelijke vergadering van 13 De-
cember 1891 xcvi.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van ?0 Januari 1892 cxvili.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 21 April 1892 cxxi.

Verslag van de gewone huishoudelijke vergadering van 26

Juni 1892 cxxiii.

I. WETENSCHAPPELIJKE BIJDRAGEiN

PHOCA FOETIDA , Fabricius.

DOOR

T>\ A. C. OTTDEMANS, J'\

Den 29en Juli, 1889, werden bg Zoutkamp aan de Lauwerzee
twee robben gevangen , die mij des avonds werden toegezonden.
Zij kwamen den 30en des avonds te half 7 aan. Onmiddellijk was
het verschil tusschen de twee robben , wat kleur betreft , merk-
baar. De eene, eene Phoca . vituUna , L., was grauw-groen , licht
en donker gemarmerd; de andere was bruin en zóó ruw, dat ik
er den indruk van kreeg , alsof het dier , in letterlijken zin ,
door den modder was gesleept, en met de gedachte »hy zal in
het water wel schoon worden" werd de rob in den vijver ge-
laten. Zijne bewegingen waren traag, hij lag op zijde en braakte
eene roodbruine massa. Blijkbare pogingen , om te zwemmen ,
mislukten , en met eenen stok voortgeduwd , kwam het dier ein-
delijk in een groepje iris terecht, waar het, met den kop boven
water, stil bleef liggen.

Den volgenden dag had het dier weer gebraakt; toch zwom

het rond, hoewel veel langzamer dan zijn kameraad. Tot mijne

verbazing was de bruine kleur er niet afgewasschen. Donkerbruin

over den bovenkop , nek en rug, was het aan de zijden lichter,

en zeer licht geelbruin aan de keel , borst en buikzijde , terwijl

de kleur rondom de oogen en van den snoet geheel zwart was.

1

Over nek , rug en zijden waren elliptische , lichtgekleurde ringen
zichtbaar met een donker middenveld. De oppasser noemde den
rob, ter onderscheiding van den andere, daarom » den getijgerde".

In den beo-inue weigerden de dieren de hun aangebodene visch;
doch na eenige dagen lieten zij zich die wel smaken. Steeds bleef
de gewone vitulina levendig en de bruine zwartsnoetige traag.
Den 12^-n Augustus was de bruine voor het eerst op den kant,
o-eheel uit het water ; doch hij verdween daarin , toen ik hem van
nabij wilde bezien. Den 13^" gelukte het mij beter; toen bleek
het, dat de huid met bultige zweertjes bedekt was, sommige
daarvan, vooral dicht bij den » staart" waren bloederig (het is
moeilijk den oppassers te leeren , om toch van »achterpooten"
te spreken, zg blijven » staart" zeggen, al wordt hun hunne fout
gedemonstreerd); ook de achterpooten en eene plek dicht bij den
anus bloedden. Bij iedere poging om het dier aan te raken ,
toonde het zich vijandig , door naar mij te happen ; toen het zich
weder te water wilde begeven , liet ik het met vrede liggen.
Naarmate het opdroogde, werd de teekening onduidelijker en
verdween allengs b^ua geheel. Den Iben werd mij gerapporteerd ,
dat het dier op sterven lag. De dood volgde dan ook kort daarop.

De stank, dien het dier verspreidde, was walgelijk; ik schreef
dien toen aan de etterende zweertjes toe. De beharing was zóo
ruw, dat ik die niet anders vergelijken kan dan met stroobloe-
men (immortelles). Het kwam mij voor, dat eenige haartjes plat
waren, niet rond, in eene scherpe punt uitliepen en zeer stijf
of stroo-achtig van aard waren ; de kleur was donkerbruin op
den rug en geelbruin op de buik. Onder de beharing was de
pikzwarte huid zichtbaar, die rondom de oogen en den snoet
bijna naakt was. Blijkbaar was het dier in den rui ; want de
haartjes zaten overal zeer los, zoodat ze gemakkelijk van de huid
konden afgekrabd worden. Talrijke exemplaren van Echinophthirius
setosus, de robbenluis, werden verzameld en op spiritus bewaard.
Het exemplaar bleek een wijfje te zijn. De lengte was 110 cm.
van de neuspunt tot aan het staarteinde; de omtrek achter de
voorpoorten 85 cm. De speklaag was van 2 tot 4 cm. dikte.

Hier en daar liep uit het spek , op de vlakte , ontstaan door de
snede van het mes, vloeibaar vet, dat er vies uitzag. Of dit een
ziekteverschijnsel, dan wel een norraaaltoestand is, weet ik niet.
De kop werd afgesneden , en de schedel geprepareerd ; bg de
maceratie is de achterste kies van de linker-bovenkaak verloren
gegaan.

Had ik van den beginne af geweten , dat behalve Phoca vitulina
nog eene andere soort aan onze stranden kon voorkomen , ja zelfs
al eens gevonden werd , ik had meer waarnemingen gedaan en
meer genoteerd ; ik had de huid laten opzetten en het geheele
skelet geprepareerd.

Vóór eenige dagen allen's »History of North American Pinni-
peds" ter hand nemende, trof mij de gelijkenis van de figuur,
Phoca foetida voorstellende, met den laatst gestorven rob zoo-
zeer, dat ik terstond nasloeg, wat allen vermeldt van de »Geo-
graphical Distribution". Het gedeelte, betreffende Europa, luidt
als volgt:

»lt is commou in Iceland , and Malmgren and Von Heuglin
state it to be numerous at Spitzbergen. The last-named author
gives it as abundant in summer in the Stor-Fjord and its bran-
ches , in Hinlopeu Strait , and in the bays of the northwest coast
of Spitzbergen, occurring in great herds as well as singly, in
the open water along the shores and in the openings in the ice-
floes. He states that it is also numerous about Nova Zembla,
where great numbers are killed for their skins and fat. It is a
common species on the coast of Finland, and further eastward
along the Arctic coast of Europa and doubtless also of Western
Asia. It is also a common inhabitant of the Gulf of Bothnia and
neighboring waters, and also of the Ladoga and other interior
seas of Finland. It is said by Blasius to extend southvvard along
the coast of Middle Europe to North Germany, Ireland , and the
British Channel. Professor Flower has recorded its capture on the
coast of Norwich , England , and it undoubtedly occurs at the
Orkneys and the Hebrides, where it is supposed to be represeuted
by the species known there as »Bodach" or »01d Man". A spe-

cimen was also taken many years since on the coast of France ,
but here, as on the shores of the larger British Islands, it can
occur as merely a rare straggler" (p. 615).

Wanneer men echter bedenkt , dat deze soort voor leekeu over
het algemeen moeielijk te onderscheiden is van de Phoca viUüina ^
dan is de kans , dat Phoca foetida zoowel aan onze stranden , als
aan die van de eilanden bewesten en benoorden Schotland voor-
komt, grooter, dan wel gemeend wordt. De beschrijving, die ik
daarna las, was, even als de figuur, zóo volkomen passend op
het individu , hetwelk nog in mijne herinnering bestond , dat ik
niet meer twijfelde, of ik had werkelijk in de Haagsche Dier-
gaarde een exemplaar gehad van Phoca foetida, gevangen op
onze kust. Allen zegt van deze soort o. a. :

»Adult, generally blackish-brown above; darkest on the back,
lighter on the sides , with large oval whitish spots ; beneath nearly
uniform yellowish white; nose and ring round the eye usually
black ; mystacial bristles and claws dusky or blackish ; pelage rather
harsh. Length of the adult, 5 to 6 feet;female smaller" (p. 600).

Ik had dus blijkbaar een exemplaar der type vóór mg gehad.

»There is a wide range of individual variation in color, in the
newly-born young as well as in the adults , as the following
remarks will show" (p. 600).

(Volgt de beschrijving van verschillende afwijkingen van de
boven beschrevene type).

»Nilsson has distinguished a black, a white, and a brownish-
gray color- variety. The first is described as dark brownish-black ,
blacker above and more grayish-brown below , marked everywhere
with pale streaks, which sometimes form small whitish oval rings :
head and neck with single small whitish spots; nose and eye-
rings uniform black; limbs uniform brownish-black. The white
variety is described as uniform soiled- white , slightly darker on
the middle óf the back. The brown variety is said to be uniform
brownish-gray ; paler below" (p. 602).

Nilsson's » black color- variety" is dus allen's type , waarmede
ons exemplaar overeenstemt.

»There appears to be also a quite wide range of variation in
size" (p. 602).

(Van verschillende auteurs worden nu afmetingen genoteerd,
waaruit blijkt, dat het langste mannetje 156 cm. en het langste
wijfje 138 c.m. was, gemeten van de neuspunt tot aan het
staarteinde).

»Aside from the skull of the feniale being smaller than that
of the male, its structure is weaker, the surface less roughened
for the attachmeut of muscles , the muzzle narrower , the teeth
smaller, and the lower jaw much slenderer" (p. 604).

Het voorbeeld van allen volgende, geef ik hier de verschil-
lende afmetingen van den schedel , die vóór mij ligt , (n°. 99).

Lengte 170 m.m.

Breedte bij de processus mastoidei 106.

Breedte bij de arcus zygomatici 104.

Afstand van den voorrand der intermaxillaria tot het einde der
hamuli pterygoidei 86.

Afstand van den voorrand der intermaxillaria tot den achter-
rand der laatste kies 62.

Afstand van den voorrand der intermaxillaria tot den meatus
auditorius 119.

Afstand van den voorrand der intermaxillaria tot den processus
glenoideus 114.

Afstand van de sutura palato-maxillaria tot het einde der ha-
muli pterygoidei 36.

Lengte der alveolaar-rand der maxilla 69.

Breedte der regio palatina aan het einde der maxilla 44.

Ossa nasalia , lengte 89.

Ossa nasalia, breedte vooraan 14.

Ossa nasalia, breedte bij de suturae fronto-maxillariae ll^/g.

Breedte van den schedel bij de dentes canini 30.

Breedte van den schedel interorbitaal 6.

Breedte der uares posteriores, vertikaal 15.

Breedte der nares posteriores , transversaal 25.

Breedte der nares anteriores , vertikaal 22.

6

Breedte der nares anteriores, transversaal 24.

Hoogte van den schedel bij de bullae auditoriae 72.

Lengte der hersenholte 72.

Breedte der hersenholte?

Lengte der onderkaak 107.

Afstand van den voorrand van den raraus tot den achterrand
der laatste kies 50.

»In the series of skulls collected by Mr. Kumlien, which were
carefully marked for sex , the old males have an average length
of about 186 mm., and an average breadth of about 115 m.m.,
while the same dimensions in the old females are respectively
168 m.m. and 108 m.m." (p. 604).

Het exemplaar der Haagsche Diergaarde was dus een vohoas-
sen wijfje.

»In general, skulls of the same sex and of corresponding ages
vary considerably in details of structure and proportion , but the
only purely individual variations worthy of special comment are
exhibited in the teeth , which are surprisingly variable in respect
to size, and in the number and shape of the accessory cusps.
Th at these variations are not due to age and the accidents of
attrition is shown by the fact that they are as well marked when
the teeth first cut the gum as at later stages" (p. 604).

(Volgt eene algemeene beschrijving der kiezen met die der
afwijkingen).

Aan mijnen schedel (n*'. 99) heeft de voorste kies der boven-
kaak links slechts 2 spitsen , zonder de minste aanduiding van
eene derde, en rechts een zeer klein derde spitsje, geheel achteraan.
De tweede kies heeft 4 spitsen , eerst eene zeer kleine voorste
spits, dan de grootste, waarop twee kleinere volgen.

De derde kies heeft 3 spitsen , eerst eene zeer kleine voorste
spits , dan de grootste , waarop weder eene kleine volgt met
eene zeer flauwe aanduiding van eene vierde.

De vierde kies is volkomen gelijk aan de derde.

De achterste kies heeft 3 spitsen. De middelste is de grootste,
waarop in grootte de achterste volgt en dan eene kleine voorste.

De beide wortels van deze kies zijn voor een groot gedeelte ver-
groeid , eerst aan huu einde vrij en aldaar zeer breed , niet puntig.

Vau de onderkaak is de voorste kies links voorzien van 5
spitsen en wel vier op eene rij , waarvan de tweede de grootste
is en ééne aan de binnenzijde zeer kleiu ; rechts van 7 spitsen
en wel vier op eene ry , waarvan de voorste zeer klein is en
de derde de grootste, terwijl . aan de binnenzijde drie spitsjes
zijn, waarvan de voorste zeer klein en de achterste de grootste.

De tweede kies links heeft 4 spitsen , waarvan de tweede de
grootste is en rechts 6 , waarvan de twee voorste zeer klein zijn
en de vierde de grootste is.

De derde kies links heeft 5 spitsen , waarvan de derde de
grootste is en rechts 6 , waarvan de vierde de grootste is.

De vierde kies links heeft 6 spitsen , waarvan de vierde de
grootste is en rechts 5 , waarvan de derde de grootste is.

De vijfde of achterste kies heeft links 5 spitsen, waarvan de
middelste de grootste is en rechts 4 spitsen , waarvan de tweede
de grootste is.

Over het algemeen heeft dus de rechterhelft der onderkaak veel
meer spitsen aan de kiezen dan de linkerhelft.

»Iu the males the teeth average (in linear dimensions) about
one-eighth larger than in the females ; but the size varies so
much in individuals of the same sex that the teeth are as large
in some females as in some males" (p. 605;.

»Iu color the Ringed Seal is not easily distinguishable from
certain phases of the Harbor Seal, but it difïers from it in its
general form , which is much slenderer, with longer limbs and
tail, narrower head, and more pointed nose" (p. 607).

In tegenstelling met de bewering van hierboven , dat de Phoca
foetida meestal slanker is , dan de Phoca vitidina , was het exem-
plaar , dat het onderwerp is van dit opstel , buitengewoon dik ,
veel dikker , dan ik ooit vitulinas heb gezien. Eveneens in tegen-
stelling hiermede zijn de figuren, die allen zelf in zijn werk van
Phoca vitulina. en Phoca foetida geeft!

»The Ringed Seal may, however, be distinguished externally

from both the Harbor and the Greenland Seals by the form of
the manus, in which the first digit is the longest, the others
successively slightly decreasing. The cranial characters, and espe-
cially the dentition , differ too widely from those of the Harbor
Seal to even require a comparison in the present connection , as
do also most of the principal bones of the skeleton" (p. 607).

Qngelukkig heb ik geene afmetingen van de ledematen en den
staart genomen, noch de eigenaardigheid van den eersten vinger
van de hand opgemerkt. Na afsnijding van deu kop werd het
lijk begraven , en hoewel ik verleden week zelf met behoedzaam-
heid het wilde opgraven , viel alles zoo uit elkaar , dat het uit-
zoeken van de vingerkootjes uit de aarde en de vergane breiige
vleeschmassa niet doenlijk was , en ik mijn voornemen , om het
geheele skelet te redden, moest laten varen.

In eene aanhaling uit notities van den heer kumlien, natuur-
onderzoeker bij de Howgate Pool-Expeditie , vind ik op p. 621
van allen's werk :

»After the l^t of March very few pregnant females were killed
at this place, they having by this time choseu the localities for
having their young. Those killed after this date were all adult
»Tigak", or old stinking males".

En op p. 624:

»It is only the adult males (called »Tigak", = Stinker, by the
Eskimo") that emit the horribly disagreeable , all-permeating , ever
penetrating odor that has suggested its specific name. It is so
strong that one can smell an Eskimo some distance wheu he has
been partaking of the flesh; they say it is more nourishing than
the flesh of the females , and that a person can endure great
fatigue after eating it. If oue of these Tigak comes in contact
with any other Seal meat it will become so tainted as to be
repulsive to an educated palate ; even the atluk of the Tigak can
be detected by its odor".

(Een » atluk" is eene opening in het ijs). Dr. rink, eveneens
door ALLEN (p. 624, noot) aangehaald, zegt over dezen stank
het volgende:

9

»It derives its scientific name from the nauseous sraell peculiar
to certain olcler individuals, especially those captured in the in-
terior ice-fjords , which are also on an average perhaps twice as
large as those generally occurring off the outer shores. When
brought iuto a hut and cut up on its floor, such a seal emits a
smell resembling soraething between that of asa foetida and onions,
almost iusupportable to strangers. This peculiarity is not noti-
ceable in the younger specimens or those of a smq,ller size , such
as are generally caught, and at all events the smell does not
detract from the utility of the flesh over the whole of Greenland".
[Danish Greenland^ its People and its Products, p. 123).

Ik geloof zeker, dat eink meer bij de waarheid is dan kum-
LiEN ; want , zoo als ik reeds boven zeide , het exemplaar , dat ik
onder handen had , was een oud wijfje , en de stank was wal-
gelijk. Zóó doordringend was die stank echter niet, als kumlien
van de oude mannetjes verhaalt; want mijne kleederen riekten
er niet naar, en na mijae handen eenige keeren gewasschen te
hebben . waren zij de lucht kwijt.

Benieuwd om te vernemen , of dit de eerste maal was , dat het
voorkomen van Phoca foetida aan ons strand was geconstateerd,
raadpleegde ik h. schlegel's » Zoogdieren van Nederland", doch
vond daarin slechts het volgende:

» Onze kusten worden slechts door eene soort van Robdieren ,
te weten den gewonen Zeehond , bewoond. Men zegt , wel is waar,
dat nog twee andere soorten, namelijk Phoca foetida en Phoca
cristata van tijd tot tijd aan onze kust voorkomen , maar deze
opgaven dienen door nauwkeurige waarnemingen gestaafd te wor-
den , alvorens men ze als feiten kan aannemen. Ten opzichte van
Phoca foetida is dit voorkomen aan onze kust wellicht mogelijk;
deze soort heeft intusschen zooveel overeenkomst met onzen ge-
wonen Zeehond , dat in vele gevallen slechts het onderzoek van
den schedel beslissend is voor de bepaling beider soorten" t^p. 22).

Daar ^r sedert inderdaad waarnemingen konden plaats gehad
hebben , verzocht ik den heeren Prof. max weber , Dr. f. a. jen-
TiNK en A. A. VAN BEMMELEN , mij te willen mededeeleu , of hun

10

daarvan ook iets bekend was. Welwillend deelde Prof. weber mij
mede , dat Z. H. G. geen geval van het voorkomen van Phoca
foetida op onze kust bekend was , doch dat Z. H. G. aan de
mogelijkheid daarvan niet twijfelde, daar het ook op de Noord-
duitsche kust gevonden en niet gemakkelijk van Phoca vitulina
te onderscheiden is. Dr. jentink schreef my bereidwillig , dat
Z. Z. G. nimmer een exemplaar van Phoca foetida zag , op onze
kust gevangen of gestrand, doch dat volgens schlegel's » Zoog-
dieren van Nederland" het voorkomen ervan wellicht mogelijk
is, doch alleen nauwkeurig vast te stellen na onderzoek van den
schedel. De heer a. a. van bemmelen had de goedheid , mij te
verwijzen naar zijne mededeelingen in de » Bouwstoffen voor eene
Fauna van Nederland", derde Deel, p. 232, en in het » Tijd-
schrift der Dierkundige Vereeniging" Deel V, Verslagen , p. XXVII.

De »Bouwstofi'en" opslaande, vind ik over deze soort:

»Het is zeer mogelijk, dat deze soort ook aan onze kusten
voorkomt, doch bepaalde en juiste opgaven zijn mij niet bekend".

In November 1879 kon door den heer van bemmelen voor het
eerst het feit worden geconstateerd , dat bij Rockanje , op het
eiland Putten , een exemplaar van Phoca foetida was gevangen.
In de Vergadering van 15 November, 1879, van de Nederland-
sche Dierkundige Vereeniging deelt Z. E. namelijk mede (» Tijd-
schrift", V. p. XXVII):

» . . . . dat vóór eenige dagen een zeehond in de Rotterdamsche
Diergaarde gebracht werd , gevangen aan onze zeekust nabij
Rockanje, en dat deze tengevolge der ondergane mishandelingen
bij het vangen steeds op den rug lag en spoedig stierf. Gedu-
rende dien korten tyd was het mij niet opgevallen , dat hij ver-
schilde van den geioonen zeehond {Phoca vitulina). Na den dood
den schedel in handen krijgende, bespeurde ik, dat het dier be-
hoorde tot Phoca foetida, welke soort nimmer aan onze kust was

waargenomen Deze soort en de Phoca vitulina hebben zeer

veel overeenkomst; het voornaamste verschil bestaat in de bui-
tengewone smalheid van den schedel midden tusschen de oogholten
bij Phoca foetida. Dit kenmerk zal aan dezen schedel ieder ge-

11

makkelijk iu het oog vallen. De oogholten zijn daarenboven ver-
bazend groot, terwijl de oogen zeldzaam kolossale afmetingen
hebben. Voor de Nederlandsche Fauna is deze diersoort nieuw. Ik
zou haar onderscheiden door den naam van smalschedel- zeehond" .

Zoo is dan het exemplaar, waarvan de schedel thans in het
Museum der Haagsche Diergaarde bewaard wordt , het tweede , dat
genoteerd kan worden , als aan de Nederlandsche kust gevangen
te zijn. Deze twee gevallen , doch vooral dat , door den heer
A. A. VAN BEMMELEN medegedeeld, bewijzen ten duidelykste, dat
Phoca foetida geen zeldzame gast moet zijn , te meer daar leeken
deze soort niet gemakkelijk kunnen onderscheiden van den Ge-
wonen Rob.

Hoewel de heer a. >. van bemmelen voor deze soort den naam
van smalschedel- zeehond voorgesteld heeft, meen ik het te moeten
betwijfelen , of wy , zoölogen , ons met dien naam by robbenjagers
verstaanbaar kunnen maken. 11 it berichten van onze noordelijke
eilanden blijkt ten duidelijkste, dat men daar den naam van zee-
hond zelden of nooit gebruikt. Veeleer kent iedereen daar den
naam van roh. Ik neem daarom de vrijheid , de namen Ruige Rob
of Stinkrob voor te stellen. De ruigheid van de huid is zóó ken-
merkend , dat menig robbenjager terstond zal erkennen , dergelijke
voorwerpen wel eens in zyne handen gehad te hebben , wanneer
men hem daarover spreekt. Ook schijnt de stank, dien oude in-
dividuen verspreiden, een onfeilbaar kenmerk te zijn.

's Gravenhage ,
4 December, 1889.

ORNITHOLOGIE VAN NEDERLAND

WAARNEMINGEN IN 1888 EN 1889

BIJEEN GEZAMELD DOOR

M«. HERMAN ALBARDA

te Leeuwarden.

De Heeren Mr. H. W. de Graaf, te 's Gravenhage , Dr. F. A.
Jentink, J. Büttikofer, H. ter Meer en C. L. Reuvens, te Lei-
den, K. N. Swierstra, H. Koller en F. E. Blaauw, te Amster-
dam, Th. Nieuwenhuijsen en Ed. Blaauw, te Lisse, A. A. van
Bemmelen , te Rotterdam , J , N. van de Laar , te Nuland , Dr.
M. A. Brants, te Zutpben, K. Bisschop van Tuinen, te Zwolle
en P. C. C. Duijzend, te Groningen, zijn wederom zoo welwil-
lend geweest mij mede te deelen wat hun bekend is geworden,
omtrent het voorkomen hier te lande van voor onze Fauna minder
of meer zeldzame vogels.

Hierdoor ben ik in staat gesteld menige belangrijke waarne-
ming voor vergetelheid te bewaren en de bouwstofien voor eene
betere kennis van onze inlandsche Vogelfauna aanmerkelijk te
vermeerderen.

Mijn overzicht loopt ditmaal over de beide jaren 1888 en 1889.
Vooral met het oog op de waarnemingen omtrent het verblijf
hier te lande van het steppenhoen , heb ik het beter geoordeeld
geen afzonderlijk overzicht over 1888 in het licht te geven.

Astur palumbarius , L. Havik. »Een paar broedde en kreeg
»jongen op den huize Velhorst (Gelderland). Het oude nest op

13

»deii Wildeuborch werd niet weder betrokken, raaar het wijfje
»komt gedurig aldaar rooven" (Brauts, 9 April 1889j.

Haliaetus alhicilla , Brissou. Zeearend. Was in den winter van
1888/89 buitengewoon talrijk, en ouder de geschoten exemplaren
waren veel oude , wat gewoonlyk niet het geval is (A.).

Nyctea nivea, Daudin. Sneeuwuil. 9 November 1888 werd bij
Sexbierum (Friesland) een zeer fraai oud 9 geschoten (A.).

Otus vulgaris , Flemmiug. Ransuil. De Rotterdamsche diergaarde
ontving, 25 Juni 1888, vier jongen, welke te Beetsterzwaag
(Friesland) waren uitgebroed (v. Bemm.). Schlegel vermeldt de
bosschen van Gelderland en Noordbrabant alleen als broedplaatsen
hier te lande (A.)-

Picus major, L. Bonte specht. Van half September tot half
November 1889 was in alle provinciën een sterke trek van deze
vogelsoort. Zij vertoonde zich overal, waar raaar boomen z^n,
zelfs in tuinen , midden in de steden. De trek was in westelijke
richting. In 1862 werd een dergelijk verschijnsel waargenomen (A.).

Coracias garrula , Z. Scharrelaar. »Een nauwkeurig onderzoek
» heeft mij doen zien, dat, behalve die, welke in de Bouwstoffen
»en in dit Tijdschrift zijn vermeld, nog een viertal voorwerpen
>in ons land zijn voorgekomen. Een werd in Noordbrabant , hoogst
» waarschijnlijk bij Uden, geschoten en bevindt zich in de ver-
» zameling van de Rotterdamsche diergaarde. Twee mannetjes, bij
»Uden en een wijfje, te Baflo (Groningen) geschoten, maken
»deel uit van de verzameling van den heer van den Bogaert , te
»'s Hertogenbosch" (v. Bem'm.).

Muscicapa collaris , Bechstein. Witgehalsde Vliegen vanger. Het
Leidsche Museum ontving een Q, hetwelk, 4 September 1889,
te Lisse (Zuid-Hollandj door den Heer Ed. Blaauw was geschoten
(Büttikofer).

14

Muscicapa parva , Bechstein. Kleine vliegenvanger. 23 September
1888 werd een jong 9 bij het Haagsche bosch gevangen. Het
is de eerste maal , dat deze soort hier te lande werd waargeno-
men (de Graaf). Zie de beschrijving in dit Tijdschrift , (2) deel II,
blz. 158. »De heer Groeneveld , hoofd eener school 4^ klasse,
» liefhebber van insektenetende vogels, deelde mij mede, dat hij
»een voorwerp van deze soort, waarschijnlijk een jong Q, vond
» onder eene partij levende, insektenetende vogels, welke hem
»te koop werden aangeboden. Het was den 26 Augustus 1889
»bii Amersfoort (Utrecht) gevangen" (Koller).

Acredula caudata , Z. Staartmees. »Een oud ^T, 14 Mei, te
»Lisse (Zuid-Holland) geschoten, heeft den kop geheel wit , zonder
»eenig spoor van den donkerbruinen band van de oogen tot den
»nek. Onderscheidene dergelijke voorwerpen werden gedurende
»den zomer aldaar waargenomen" (Nieuwenh.). Het voorwerp
werd mij welwillend ter bezichtiging toegezonden. De meening,
dat de exemplaren met geheel witten kop behooren tot een
noordsch ras, hetwelk ons land enkel in de wintermaanden be-
zoekt, blijkt derhalve niet juist te zijn (A.).

Lanius rufus, Brisson. Roodkoppige klauwier. »Een nest werd
» bij den Wildenborch (Gelderland) in den kop van een wilg ,
»gevonden. Ik bezit een ei" (Brants, 9 April 1889).

Corvus frugilegus , L. Roek. Een geheel wit (ƒ werd , in April
1889, te Ezinge (Groningen) gevangen (Duijzend).

Nucifraga caryocatactes ^ L. Notenkraker. 22 October 1888 was
op de markt te Amsterdam een voorwerp, hetwelk te Nijkerk
(Gelderland) was gevangen. Een ander werd in het duin bij
Haarlem (Noord-Holland) geschoten (Nieuwenh.). 17 October 1888
werden bij Arnhem (Gelderland) een cT en een 9 geschoten, 22
October aldaar een (ƒ en 2 November een cf te Doornspijk (Gel-
derland) (de Graaf). De dierentuin te Amsterdam ontving een

15

voorwerp uit Diemeu (Noord-Hollaud) (Swierstra). In December
1889 werd te Staphorst (Overijssel) een exemplaar gevangen. Deze
soort heeft derhalve ons land in 1886, 1887, 1888 en 1889 be-
zocht (A.).

Garridus glandarius , L. Vlaamsche gaai of houtekster. Van het
laatst van September tot half November 1889 trok deze soort by
duizenden door westelijk Europa. De Heer de Selys-Longchamps ,
te Luik , meende , dat de voorwerpen eeuigszins verschilden van
onze iuheerasche en misschien behoorden tot een tusschenras tus-
schen deze en het Siberische ras, bekend onder den naam van
Garrulus Brandtn , Eversmann. Ik heb daarop een groot aantal
dezer vogels onderzocht, maar geen kenmerkend verschil kunnen
ontdekken. Wel had een enkel exemplaar eeue meer kaneelkleu-
rige tint op den kop en den nek en waren de meeste voorwer-
pen iets kleiner, maar dit laatste kan daaraan liggen, dat het
meerendeels jonge vogels waren. De Heer de Selys twijfelde later
ook aan de juistheid zyner meening.

Het schijnt, dat de vrucht der eiken in 1889 in oostel^k en
Midden-Europa is mislukt en dat gebrek aan voedsel deze vogels
heeft gedreven naar westelijk Europa , waar die vrucht overvloedig
was. Gelderland en Noordbrabant werden tegelijkertijd bezocht
door een overgroot aantal eekhorentjes (A.).

Sturnus vulgaris , L. Spreeuw. Een voorwerp met witten kop
werd, 14 October 1888, bij Amsterdam gevangen en later voor
den dierentuin aldaar aangekocht (Sw^ierstra).

Turdus iliacus j L. Koperwiek. Het isabelkleurig voorwerp,
waarvan in het overzicht over 1887 gewag is gemaakt, en het-
welk zich in de Amsterdamsche diergaarde bevindt, is na de
ruiing geheel gelijk gebleven of misschien iets donkerder van
kleur geworden (Swierstra). Hieruit blijkt , dat dergelijke kleur-
verscheidenheden niet van tijdelijken aard zijn, zooals wel eens
wordt beweerd en zeker het geval is met de enkele witte vede-
ren, die sommige vogels, bijv. musschen , nu en dan hebben (A.).

16

Turdus meruia, L. Merel. »Een nest, hetwelk, in het voorjaar
ï-vau 1887, onder Heeswijk (Noord-Brabant) werd gevonden , he-
rvatte drie geheel witte en drie leikleurige jonge vogels" (v. d. Laar).

Ruticilla tithys, Scopoli. Zwarte roodstaart. » 25 Juli 1889 schoot
»ik te Groningen een cf. Het wijfje vloog met de jongen rond"
(Duijzend). Dit is de eerste keer, dat het broeden van deze soort
in eene onzer noordelijkste provinciën wordt geconstateerd (A.).

Anthus pratensis , L. Graspieper. »In het begin van Juni 1888
»werd een isabelkleurig (ƒ ^^ Lisse (Zuid-Holland) geschoten"
(Ed. Blaauw). Dit voorwerp , hetwelk men mij ter bezichtiging
zond , was grootendeels van de genoemde kleur. Het had echter
de stuitvederen en de groote dekvederen der vleugels kaneelkleurig ,
de groote slagpennen lichter, de pooten licht geel en den iris rood (A.).

Anthus obscurus , Latham. Oeverpieper. Werd gedurende het
geheele koudere jaargetijde van 1888/89 aan de kust der Zui-
derzee, onder Diemen (Noord-Holland), waargeuomen (Swierstra).

Budyies nigricapillus , Bonaparte. Noordsche gele kwikstaart.
»Uit Harderwijk kregen wij, 9 April 1889 een (ƒ en 10 Mei
»een ander, beide nog niet geheel in prachtkleed. Bij het exem-
»plaar van 10 Mei was de witte oogstreep nog gedeeltelijk aan-
»wezig" (KoUer),

Acrocephalus aquaticus , Latham. Waterrietzanger. De diergaarde
te Amsterdam ontving een levend voorwerp, een oud cf, hetwelk,
den 2 Augustus 1889 , te IJmuiden (Noord-Holland) tegen den
vuurtoren was gevlogen (Swierstra).

Locustella naevia, Bonaparte. Sprinkhaan-rietzanger. »De Haag-
»sche dierentuin ontving, 18 Augustus 1889, een jongen vogel
» dezer soort, dien dag door eenige jongens in het Wassenaarsche
»duin (Zuid-Holland) gevangen. Hij kon toen nog niet goed

17

» vliegen, maar houdt zich zeer goed. De vogel heeft dit eigen-
»aardige, dat hij zich bijna altoos op den bodem der kooi op-
» houdt, en springt hij al eens op een stok, dan loopt hij er in
» de lengte overheen , om dadelijk weer op den bodem af te dalen.
»Hy is een loop- maar geen springvogel. De voormelde vangst
» bewijst, dat de soort ook in Zuid-Holland broedt. Ook heeft
ï>miju broeder, G. M. de Graaf, den 9 Juni 1887, eene menigte
» sprinkhaan-rietzangers gehoord, langs de Teylinger-laan , tus-
»schen Piet Gijzenbrug en Sassenheim (Zuid- Holland). Zij hielden
»zich, op zandgrond, verscholen in laag, dicht eikenhout, door-
»mengd met drooge grassen.

»Toen ik, 22 Juli 1887, mij te Cromvoirt (Noord-Brabant)
» bevond, werd mij door de heeren H. van Goor, aldaar en L.
»van den Bogaert, te 's Hertogen bosch , in wier inlandsche ver-
» zamelingen ik A. naévia vertegenwoordigd vond, verzekerd, dat
»dit vogeltje menigvuldig broedt in de laag gelegen, door grep-
»pels doorsneden beplantingen van bandhout — eene salixsoort"
{S. viminalis?) »die men mij aldaar aanwees" (de Graaf).

Emheriza rustica, Pallas. Woudgors. 24 October 1888 werd by
Harderwijk (Gelderland) een cT ? zoo men meende van E. pusilla,
Pallas gevangen. Het werd door de Amsterdamsche diergaarde
aangekocht. Later is echter gebleken , dat het voorwerp niet tot
genoemde soort behoorde , maar eene Emheriza rustica , Pallas
was (Koller).

Het is de eerste maal , dat deze in Siberië , Noordoostelijk
Rusland en Noordelgk Scandinavië te huis behoorende vogel hier
te lande wordt waargenomen. (A.).

Emheriza hortulana , L. Ortolaan. »Schlegel vermeldt, in zijne
» Vogels van Nederland," dat de ortolaan jaarlijks, op den trek,
»ons land bezoekt, maar aldaar niet broedt. Ik kan dit bepaald
» tegenspreken. Niet alleen is hij hier" (Nuland, bij 's Hertogen-
bosch) »het geheele jaar, maar in 1888 ontving de Heer Schop-
»meyer, te 's Hertogenbosch , een jongen vogel, die te Nieuwkuik

2

18

> (Noord-Brabant) uit het nest was gehaald. Deze is nog in zijn
» bezit" (v. d. Laar, 13 Mei 1889).

Serinus hortulanus , Koch. Europeesche kanarie of geel sijsje.
Een 9 werd, 25 October 1888, bij Harderwijk (Gelderland) ge-
vangen (S wierstra).

Coccofhraustes vulgaris^ Pallas. Appelvink. »Ik ben in het bezit
»van een nest met zes eieren. Het bevond zich in een appelboom
»en bestaat uit vrij grove takjes en uit haren. Het paartje schijnt
» weder te willen broeden. Ook in het vorig jaar broedde deze
» soort op den Wildenborch" (Gelderland) (Brants, 9 April 1889).

30 December 1889 werd een exemplaar te Noordwijkerhout
(Zuid-Holland) geschoten (ter Meer).

Loxia pytiopsittacus , Bechstein. Groote kruisbek. In de eerste
dagen van Juni 1888 vertoonde zich, nabij Bergum (Friesland),
eene troep van ongeveer 200 stuks. Zij bleven aldaar drie weken
en voedden zich met de knoppen , spruiten en bloesems van boo-
men , vooral van eiken. Een twintigtal werd gevangen. Het waren
allen jonge vogels in overgangskleed. In het laatst van die maand
werden ook enkele voorwerpen te Joure (Friesland) waargeno-
men (A.). Twee stuks, beide jonge vogels, werden, 13 Juni 1889,
te Harderwijk (Gelderland) gevangen (Koller).

Loxia curvirostra , L. Kruisbek. »10 Juni 1888 zag ik, te
sPaterswolde (Drenthe) eene vlucht van tien stuks. Mij dunkt,
»dat zij vroeg zijn. Ik heb ze nooit vóór half Juli aangetroffen"
(Duijzend).

In de tweede helft van October 1888 waren in Friesland veel
jonge voorwerpen (A.). In het laatst van Juli 1889 waren deze
menigvuldig in Gelderland (Koller).

Loxia bifasciata, C. L. Brehm. Witband-kruisbek. Deze soort,
die zich slechts zeer zelden in ons land vertoont, bezocht dit,

19

evenals België, in 1880. In September werden 12 stuks, bij
Harderwijk (Gelderland) gevangen. Drie daarvan , twee mannetjes
en een wijfje, die voor den Amsterdamschen dierentuin werden
aangekocht, waren jonge vogels in overgangskleed. In dezelfde
maand werden twee stuks , een oud en een jong cT, nabij Haarlem
(Noord-Holland) geschoten, uit eene vlucht van 10 stuks, welke
zich aldaar gedurende een paar maanden hebben opgehouden
(Koller).

Syrrhaptes parado.vus, Pallas. Steppenhoen. Deze bewoonster
van de Aziatische Steppen , wier raadselachtig verhuizen in massa
naar westelijk Europa in 1863 zulk een opzien baarde, bracht
ons in 1888 op nieuw een bezoek.

Nadat , in de laatste helft van April , in Polen , Saksen en Pom-
meren vluchten dezer vogels waren verschenen , trokken zij steeds
meer naar het westen en bereikten in de eerste helft van Mei
ons land.

Den lö^ï^ dier maand werd in het duin bij Egmond aan Zee
(Noord-Holland) een oud cf gevonden , hetwelk zich tegen de
telegraafdraden had dood gevlogen. Spoedig vermeerderde het
aantal. Zij vestigden zich bij voorkeur in de duinen; vermoedelijk
omdat de plantengroei aldaar het meest overeenkomt met die
van de zilte steppen van hun vaderland. Uit tal van berichten
van onderscheidene plaatsen bleek, dat zij in het laatst van Mei
algemeen waren te vinden in de kuststreek van Zeeland , Noord-
en Zuid-Holland en op de Noordzee-eilanden. Van alle zijden
werden exemplaren gezonden, zoo levende, als doode ; want, niet-
tegenstaande het herhaaldelijk in de dagbladen gedaan verzoek ,
om ze zooveel mogelijk te sparen , werden zij onbarmhartig ver-
volgd , zoo met schietgeweer , als met netten en strikken. Zoo
werden , naar men mij verzekert , nog in October , op Texel vele
exemplaren met netten gevangen en voor ƒ5 a ƒ 10 per stuk
verkocht, om, ten deele althans, naar het buitenland te worden
verzonden. Bovendien werden vele voorwerpen gedood of gewond ,
door dat zij in aanraking kwamen met telegraafdraden , die meestal

20

ziju aangebragt op dezelfde hoogte boven den grond, als waarop
deze vogels gewoonlijk vliegen. Ook werden zij dikwijls met de
band gevangen , uitermate verzwakt als zij waren door de helm-
teek , op Texel honselaar genaamd (Ixodes) , die zich vooral aan
den hals hecht en niet zelden verzweringen veroorzaakt.

Hoewel de Steppenhoenders dikwijls heen en weder trokken ,
bleven zij toch gedurende den zomer in de genoemde streken
stand houden. Van hun voorkomen op onze heidevelden vernam
men aanvankelijk niets. 20 Juni werd echter een voorwerp bij Rolde
(Drenthe) geschoten en den volgenden dag werd een ander bij
Assen gevangen. In Juli en Augustus werden in die provincie,
onder anderen te Borger en Rolde , alsmede hier en daar in
Overijssel koppels waargenomen.

Na het openen van de jagt , in September , nam de vervolging
op schrikbarende wijze toe , en het duurde dan ook niet lang ,
of men berichtte uit vele plaatsen in Holland alsmede van de
eilanden , dat de Steppenhoenders geheel waren verdwenen of
nos slechts zelden voorkwamen.

Terzelfder tijd vertoonden zich echter op de heidevelden van
Overijssel , Drenthe en zuidoostelijk Friesland vele , hoewel niet
zeer talr^ke vluchten. In October had een algemeen terugtrekken
plaats. Berichtte men ons van de kuststreek , dat de vogels haar
verlieten , zoodat men vreesde , dat zij hun vaderland weder gin-
gen opzoeken , in onze oostelijke provinciën vermeerderde hun
aantal sterk. In die maand en in November waren vluchten van
40, 60, ja soms 100 stuks aldaar niet zeldzaam. Deze vermin-
derden, wel is waar, in December, maar er bleven nog genoeg
over , om de hoop te voeden , dat zij aldaar zouden overwinteren.
Ook op de heide tusschen Laren en Bussum (Noord-Holland) wer-
den in die maand vier stuks waargenomen (F. E. Blaauw) en
den ] 7<icii werden er ook bij Haarlem gezien.

De sluiting van de jagt staakte, wel is waar, voor een groot
deel de vervolging , maar maakte ook het waarnemen veel moeie-
lijker. Geruimen tijd ontbraken alle berichten.

Het schijnt echter , dat de Steppenhoenders wel voor het grootste

21

zijn weggetrokken, raaar , dat toch een zeker aantal, begunstigd
door den bijna sneeuwvrijen winter, hier zijn gebleven en zich
tegen het voorjaar weder in westelijke richting hebben bewogen,
om de duinstreek weer op te zoeken. Of het moest zyn , dat de
voorwerpen , die zich toen hebben vertoond , uit Groot-Brittanje
afkomstig waren.

In het midden van Januari 1889 werd een exemplaar bij
Wijchem (Gelderland) gevangen. (Ed. Blaauw). Tusschen 10 en
12 Februari werden bij Harderwijk (Gelderland) twee stuks waar-
genomen. Den 14 dier maand werden niet minder dan 10 stuks
bij Schagen (Noord-Holland) geschoten. 29 Maart werden 4 stuks
by Lisse (Zuid-Holland) gezien en 2 April wederom twee. Van
Texel , van waar men eerst berichtte , dat ze geheel waren ver-
dwenen, werd, in het laatst van Mei, gemeld, dat men twee
vluchten, eene van 14 en eene van 7 stuks, had waargenomen.
In de eerste week van Augustus werden aldaar wederom enkele
kleine vluchten gezien. De Heer Ed. Blaauw, te Lisse, zag, om-
streeks den 20 dier maand , gedurende eenige dagen , in het duin
Wassergeest , aldaar , zes stuks. In de eerste dagen , na de ope-
ning van de jagt , in September , troffen de jagers in de duinen
nabij Haarlem ook nog enkele voorwerpen aan. Dit zijn de laatste
berichten omtrent het voorkomen hier te lande en men moet het
en derhalve voor houden , dat de zeldzame gasten ons weder voor
goed hebben verlaten.

Hier en daar zijn nesten en eieren gevonden. De Amsterdam-
sche diergaarde ontving van Texel drie eieren, welke van em-
bryo's waren voorzien ; het Leidsch Museum eveneens drie uit
den Anna Paulowna-polder 'j. Er is echter geen enkel goed be-
wezen geval bekend, dot jonge vogels tot volwassenheid zijn ge-
komen. Onder de vele voorwerpen, welke ik in handen heb gehad ,
heb ik geen enkelen vogel van hetzelfde jaar kunnen vinden en het-
zelfde wordt mij bericht door den Heer A. Vogelzang , preparateur ,

1) Dat genoemd Museum te gelijkertijd een jong in nestkleed zoude hebben ontvan-
gen, zooals Dr. B. Altum heeft medegedeeld, is, volgens bericht van den Heer Bütti-
koter, eene dwaling.

22

te Alkmaar, die 128 stuks van deze vogels had ontvangen en boven-
dien vruchteloos een hoogen prijs had uitgeloofd voor een kuiken.
In de oostelijke provinciën van ons land heeft men uit de sterke
vermeerdering van deze vogels in het najaar de gevolgtrekking
o-emaakt, dat zij hadden voortgeteeld. Maar dit is eene dwaling.
Het teruo-trekken uit de kuststreek , waarvan wij hebben gespro-
ken en het zich bgeenvoegen van de vluchten waren de oorza-
ken daarvan.

Op de Britsche eilanden schijnt het niet beter te zijn gegaan.
Professor A. Newman, te Cambridge, schreef mij , dat gedurende
de maanden December 1888 en Januari 1889 en ook nog in de
eerste helft van Februari , toen het weder zacht was , in vele
streken steppenhoenders waren te vinden ; doch , dat na de sneeuw,
die in de tweede helft van Februari viel, geen enkel voorwerp
meer werd gezien ; dat er ongeveer vijf nesten in Engeland zijn
gevonden; dat in Schotland een jagtopziener twee jongen heeft
waargenomen , maar dat geen enkel geval bekend is van een jongen
vogel, die het tot volwassenheid heeft gebracht.

Omtrent het voorkomen in België, gedurende het jaar 1889, is,
volgens den Heer de Selys-Lonchamps , alleen bekend, dat, in
het laatst van Augustus, op de markt te Brussel een dozijn dezer
vogels te koop werden aangeboden, welke afkomstig waren uit
de Campine bij Hasselt en enkele uit Vlaanderen ; dat zij , naar
gezegd wordt, even over de grens, in Rhijn-Pruissen hebben
gebroed; maar dat men ook daar geen volwassen jongen heeft
kunnen toonen.

In Duitschland, alwaar de regeering al spoedig maatregelen
nam om het Steppenhoen te beschermen, was desniettemin de
uitkomst ook ver van bemoedigend.

In vele streken werd die vogel enkel op den doortrek waar-
genomen. In andere, vooral in de landen langs de Oost- en
Noordzee gelegen, vestigde hij zich. Men vond aldaar nesten,
soms een aantal bg elkander , wat aan broed-koloniën doet den-
ken. Men nam ook jongen waar , maar de koude , natte zomer
van 1888 moge hieraan voor een groot deel schuld hebben, vol-

23

wassen jonge vogels zag men niet. Omstreeks het midden van
September vereeuigden zich de ouden weder tot groote vhichten,
die de eene na de andere weg trokken , zoodat zij uit vele stre-
ken spoedig geheel verdwenen.

Sommige plaatsen , zooals het Harzgebergte , waar zij in het
voorjaar alleen doortrokken, ontvingen op hun terugtogt weder
een zeer kort bezoek. In andere streken , zooals Zwaben en Slees-
wijk, bleven zij in kleinen getale overwinteren. De vele hevige
sneeuwstormen, welke aldaar in Maart 1889 hebben geheerscht,
hebben hen echter doen omkomen , zooals is gebleken uit de
overblijfsels , welke men na het wegdooieu van de sneeuw heeft
gevonden.

Professor R. Blasius , te Brunswijk , schreef mij dan ook , in
de maand Augustus , dat hem van het voorkomen van Steppen-
hoenders in Duitschland gedurende den zomer van 1889 niets
was bekend. Toch bleek later , dat zij niet geheel waren ver-
dwenen. In diezelfde maand toch werd te Barnow, district Brum-
melsberg, in Porameren , eene vlucht van 10 stuks opgedaan.
Een daarvan, die zich verwondde, door tegen een telegraafdraad
aan te vliegen en werd gevangen , bleek een jonge vogel van
hetzelfde jaar te zijn. In het laatst dier maand werd bij Lubben ,
in Brandenburg, een enkel voorwerp geschoten, hetwelk zich by
eene vlucht patrijzen scheen te hebben aangesloten. In het laatst
van November berigtte men uit Aalborg, in Jutland, dat zich
aldaar weder Steppenhoenders hadden vertoond en in de »Illus-
trirte Jagdzeitung" van 3 Januari 1890 wordt medegedeeld, dat
den 9 December 1889 eene vlucht van 9 stuks was opgestooten
te Schuby , in Sleeswijk.

Uit het bovenstaande schijnt te blijken, dat men de hoop, dat
het Steppenhoen zich hier te lande zoude kunnen vestigen , voor
goed zal moeten opgeven. Neemt men toch in aanmerking, dat
deze vogels in 1888 in zeer grooten getale tot ons zyn gekomen,
dat er, begunstigd door den bijna sneeuwvrijen winter van 1888/89,
een voldoend getal is overgebleven , en dat , was het voorjaar van
1888 koud en vochtig, dat van 1889 zich kenmerkte door warmte

24

en droogte , dan moet mea het er voor houden , dat weste lijk
Europa aan deze soort de noodzakelijke levensvoorwaarden niet
kan bieden (A.).

Otis tarda, L. Groote trapgans. 5 Januari 1888 vertoonden
zich acht dezer vogels in een polder te Zuidland (Zuid-Holland)
alwaar zij tot den 15en bleven. Zij waren zeer schuw en slechts
één daarvan , een cf , werd geschoten (A.). Op denzelfden en vol-
gende dagen werden vier stuks onder Leimuiden (Noord-Holland)
waargenomen. Een daarvan, een jong cf, werd, den 12L'n, te
Venueperdiep (Zuid-Holland) geschoten. Het werd voor het Leidsch
museum aangekocht (Jentiuk). Terzelfder tijd werden te Jutphaas
(Utrecht) twee jonge mannetjes geschoten. Te Graft, in den
Eilandspolder (Noord-Holland) schoot men, 10 Februari, een 9,
hetwelk zich aldaar geheel alleen ophield. Het maakt deel uit
van de verzameling van » Natura Artis Magistra", te Amsterdam
(Swierstra).

Omstreeks denzelfden tijd vertoonde zich ook eene troep dezer
vogels in Belgisch Limburg , van welke een rf in het bezit kwam
van Dr. C. Bamps , te Hasselt.

Vermoedelyk hebben de groote massa's sneeuw , welke in die
dagen in Oostelijk en Midden-Europa vielen , deze vogels doen
verhuizen (A).

Op den 5eu Februari 1889 werd te Bedum (Groningen) een
jong cf geschoten , hetwelk zich aldaar gedurende twee weken
geheel alleen had opgehouden. Het is opgenomen in het Acade-
misch museum te Groningen fDuijzend).

Charadrius morinellus , L. Morinelplevier. Een cf in pracht-
kleed werd, 14 Mai 1888, in den Anna Paulownapolder (Noord-
Holland) geschoten (Swierstra). In de laatste dagen van Augustus
1889 werden onderscheidene voorwerpen in Friesland gevangen (A).

Scolopa rusticolüj L. Houtsnip. 12 October 1889 werd te Noord-
wolde (Friesland) eene fraaie variëteit van deze soort geschoten.

25

Voorhoofd geheel roestkleurig; baudeu tusschen het zwart vau
het achterhoofd eu den uek veel smaller dan gewoonlijk. Grond-
kleur vau de geheele onderzijde licht roestkleurig met vrij breede,
zwarte, gegolfde dwarslijuen. Bovenzijde fraai donker roestkleu-
rig met groote , zwarte vlekken , zonder eenig spoor van de grijze
strepen over den rug , de schouders en de groote dekvederen der
vleugels. Lichte buitenvaan van de buitenste slagpen zeer vy^einig
in het oog vallend. Onderdekvederen der vleugels dof roestkleu-
rig met onduidelijke dwarsbanden. Slagpeunen donker, eenigs-
zius rossig leikleurig met zeer weinig doffe, roestkleurige vlekjes.
Bek wat donkerder dan gewoonlijk. Pooten grijsbruin (A.).

GaUinago gallinaria, Brehm. Watersnip. Eene bleeke kleurver-
scheidenheid werd, 12 Augustus 1889, nabij Tietjerk (Friesland)
geschoten (A).

»Kop bruinachtig wit; op den schedel twee breede en op de
stengels eene smallere, vaalbruine streep. Hals en kop vaalbruin
»raet een weinig donkerder vlekjes. Vleugels grauwachtig wit
»met bruine dwarsvlekken. Slappennen vaalbruin met witte ran-
dden. Schoudervederen grauwbruin met bruine en zwartbruine
» vlekken. Rug- en stuitvederen vaalbruin.

» Borst eu buik grauwwit, op de zijden met grauwe dwars-
» banden. Staartvederen vaalbruin met bruine vlekken en lichte
» buitenranden. Bek licht bruin, naar de punt toe iets donker-
sder. Pooten geelachtig vleeschkleurig. Iris donkerbruin" (Koller).

Tringa maritima, Brünnich. Paarse Strandlooper. In de eerste
helft van December 1888 werden aan de kust, nabij Holwerd
(Friesland) enkele voorwerpen in staltnetten gevangen. (A.).

Phalaropus fulicarius, L. Rosse Franjepoot. 20 September 1889
werd onder Hallum (Friesland) een exemplaar gevangen (A.).

Phalaropus hi/perboreus , L. Aschgrauwe Franjepoot. Van deze
zeldzame bezoeker van ons land werd, 22 Augustus 1889, een
jong voorwerp geschoten bij Engwierum (Friesland) (A.).

26

Limosa rufa, Brisson. Rosse grutto. 12 Augustus 1889 schoot
een jager, nabij Dockum (Friesland) zeven stuks uit een koppel
van ongeveer 200. Het waren allen mannetjes in zomerkleed,
en daar deze zoo vroeg verschenen , waren het vermoedelijk voor-
werpen , welke niet hadden gebroed , of wel , wat de mannetjes
van vele Steltloopers doen , de reis naar het zuiden hadden aan-
vaard, vóór dat de jongen volwassen waren (A..).

Numenius tenuirostris , Vieillot. Dunbek-wulp. 27 December
1889 werd een cf in het tweede jaar, aan de kust onder Hallum
(Friesland) in een staltnet gevangen. Dit is het tweede exem-
plaar , hetwelk , zoover bekend , in ons land werd waargenomen.
Het andere bevindt zich in de verzameling van Mr. J. P. van
Wickevoort Crommelin, te Haarlem, en werd 5 December 1856,
aan het IJ, onder Spaarndam , geschoten.

Het vaderland van deze soort is Noord-Afrika en Sicilië. Zg
komt in kleinen getale voor op de Balearische eilanden , in het
zuiden van Portugal en Spanje , in Italië , Dalmatië en Grieken-
land en werd ook in den Kaukasus en in het Oeralgebergte
waargenomen.

Enkele voorwerpen verdwalen naar noordelijker streken. Vol-
gens Degland, werd, in Februari 1840, een in nabijheid van
Calais gevangen. De Selys-Longchamps vermelde in 1854 een ,
hetwelk in de omstreken van Diest of Tirlemont was gevangen.
A. Dubois maakt melding van een, 8 Februari 1884 , bij Antwer-
pen gevangen exemplaar. Of deze soort ook in Duitsehland voor-
komt was langen tijd twijfelachtig. Naumann nam haar onder
de Duitsche vogels op, naar aanleiding van een vele jaren gele-
den in Auhalt geschoten exemplaar, hetwelk men toen voor eene
variëteit van N. phaeopus , L. had gehouden. In zgn bekend
werk beschrijft hij haar naar een uit Italië ontvangen voorwerp.
Volgens N. Kjarbölliug, zoude zij zich echter jaarlijks , in Septem-
ber , in kleinen getale , vertoonen op de kleine eilanden nabij Fü-
nen , in de Oostzee (E. F. Homeyer , Ornithologische Briefe , p. 269).

Het verdient opmerking, dat deze bewoonster van het zuiden

27

juist iu het koudere jaargetijde naar het noorden verdwaalt.
Welligt staat dit iu verband met de sneeuw. Terwijl hier te lande
gedurende dezen winter nog bijna niets is gevallen , berichtte
men mij, deu 4«" Januari 1890, uit Weenen , dat men aldaar
nog steeds met het opruimen bezig was en het te Villach , in
Illyrie, zes weken lang iederen dag had gesneeuwd (A.).

Plegadis falcinelhis , L. Ibis. Een jong Q werd, 9 November
1888, nabij Harderwijk (Gelderland) geschoten en bevindt zich
in de verzameling van » Natura Artis Magistra", te Amsterdam
(S wierstra).

Dit is, meen ik, het elfde voorwerp, hetwelk sedert 1812 in
ons land werd waargenomen (A.).

Ciconia nigra , L. Zwarte ooievaar. In het laatst van Augus-
tus 1889, werd te Te-Coks-dorp, op Texel, een jong voorwerp
geschoten uit een koppel van vier stuks (Swierstra).

Ardea minuta, L. Woudaapje. 10 November 1889 werd een
jong Q te Oudebildtzijl (Friesland) gevangen. Dit is de eerste
maal , dat deze soort , die in Noord-Brabant en Noord- en Zuid-
Holland hier en daar in het riet aan meren en rivieren broedt,
in Friesland wordt waargenomen (A.).

Grus cinerea, Bechstein. Kraanvogel. »30 Mei 1888 zag ik,
»in het Onland, onder Eelderwolde (Drenthe) een Kraanvogel. Uit
»de vuil grijze kleur en de weinig ontwikkelde pluimen maakte
»ik op, dat het een jong voorwerp was" (Duijzend). In October
1888 werd bij het Schuilenburgerverlaat, onder Eestrura (Fries-
land) een jong voorwerp geschoten (A.). »20 Februari 1889 heb
»ik eene vlucht van circa 20 stuks over Leiden zien vliegen.
»Het was des voormiddags 11 uur. Zij trokken in noordoostelijke
»richting" (Reuvens). »17, 18 en 19 October 1889 vertoonde
s>zich eene zeer groote troep dezer vogels in Overijssel en Gel-
»derland. Zij trokken heen en weder en werden waargenomen
»te Zwolle, bij Hasselt, te Nieuwleuzen, te Wijhe en te Zut-

28

»phen. Yolgens ooggetuigen werd de lucht er door verduisterd
»en bedroeg hun aantal, naar schatting 2000. Twee daarvan
» werden geschoten. Ik heb die bij een geweermaker te Zwolle
»gezien" (v. Tuinen). »19 October zag ik te Garmerwolde (Gro-
»ningen) zes stuks. Zij kwamen uit het noorden en trokken naar
» het zuidoosten. Zij vlogen niet zoo hoog , of zij waren met een
»ganzenroer zeer goed te schieten geweest" (Duijzend).

De vrij sterke zuidoostelijke wind , welke in die dagen heerschte
over een groot deel van Europa, heeft vermoedelijk deze vogels
op hunne reis naar het zuiden eenigszins van de gewone richting
doen afwijken en hen doen dralen die voort te zetten (A).

Anser minutus ^ Naumann. Dwerggans. In Februari 1888 kreeg
ik een levend exemplaar, hetwelk in Friesland was gevangen en
nog in mijn bezit is (F. E. Blaauw, 24 Januari 1889).

Bernida leucopsis , Bechstein. Brandgans, Een oud 9 , hetwelk
16 Januari 1889, onder Hallum , (Friesland) werd gevangen,
had de wangen fraai roodbruin , in plaats van wit (Swierstra).

Bernida ruJicoUis, Pallas. Roodbalsgans. Omstreeks 15 Decem-
ber 1888, werden onder Eestrum (Friesland) drie voorwerpen
gezien. Een daarvan werd gevangen (A.). De Amsterdamsche
diergaarde ontving 17 November 1889, een exemplaar, hetwelk
eenige dagen te voren op Wieringen was gevangen (Swierstra).

Anas boschas , L. Wilde eend en Dafila acuta , L. Pijlstaart.
Een bastaard van deze beide soorten werd, 28 Januari 1888,
in eene eendenkooi onder Engwierum (Friesland) gevangen. Het
was een 9- De beschrijving, door den Heer Koller gemaakt, is
de volgende:

Geheele lengte 0,56 M. Lengte van den bek 0,055 M. , van
de slagpennen 0,245 M. , van den staart 0,09 M.

Kleur en teekening als die van A. bosschas , maar lichter, met
uitzondering van de draagvederen , waarvan de teekening op die

29

van D. acnta gelijkt. Vleugeldekvederen met een weinig lichtere
randen. Spiegel groen , aan de voorzijde begrensd door een licht
bruinen band als bij D. acuta , aan de achterzijde door een
zwarten , welke gevolgd wordt door een witten. Staart wigvor-
mig. Staartpennen zwartbruin met lichtbruine randen en dwars-
banden. Bek donker grijsachtig blanw; bij den wortel van den
bovensuavel aan weerszijden eene onregelmatig vierkante, licht
blauwe vlek. Pooten roodachtig grijsblauw. Zwemvliezen iets
donkerder. Iris donkerbruin.

23 Januari 1889 ving men in eene eendenkooi onder Ternaard
(Friesland) wederom een dergelijken bastaard. Het is een jong
cf in overgaugskleed. De Heer Koller beschreef het als volgt:

Geheele lengte 0,63 M. Lengte van den bek 0,06 M., van de
slagpennen 0,28 M. , van den staart 0,12 M. Kop bruinzwart
met paarsen en groenen metaalglans. Hals wit, welke kleur aan
weerszijden van den nek naar boven in eene punt uitloopt. Krop
vaal purperbruin. Borst en zijden met witte en zwartbruine zig-
zaglijnen. Rug evenzoo maar meer in het bruine trekkende.
Vleugeldekvederen grijsbruin. Schoudervederen zwart en wit ge-
waterd , de buitenste zwart gevlekt. Spiegel als bij D. acuta.

Staartpennen vaal bruin met witte randen en dwarsstrepen ; de
middelste zwart, hunne uiteinden naar boven gekromd, maar nog
niet geheel uitgegroeid. Onderdekvederen zwart met witte randen
aan de buitenzijde. Stuitvederen bruinzwart met lichtere randen.

Bek blauwgrijs, op den rug zwart. Iris bruin. Pooten granw-
achtig roodbruin. Zwemvliezen donkerder.

De kleur der vederen van het vorig kleed , waarmede de borst
nog ten deele is bedekt , gelijkt het meest op die van de jonge
vogels van D. acuta

7 December 1889 werd nogmaals een mannelijke bastaard van
genoemde beide soorten gevangen , in eene eendenkooi onder
Engwierum (Friesland). De beschrijving daarvan, door den Heer
Koller gemaakt , is deze :

Geheele lengte 0,59 M. Lengte van den bek 0,06 M. , van de
slagpennen 0,255 M. , van den staart 0,09 M. Kop bruinzwart

30

met paarsen en groenen metaalglans , band aan den hals breed
en wit iedere veder met een vaal purperbruin randje. Deze band
aan w^eerszijden naar boven , naar den nek , in eene punt uitloo-
pende. Nek grauwbruin. Krop vaal purperbruin, iedere veder
met een bruinwit randje. Borst van boven v^it, van het middon
tot aan den buik met grauwzwarte zigzaglijntjes. Buik eveuzoo.
Draagvederen met witte en zwarte zigzagstrepen. Bovendeelen
evenzoo , maar in het bruine trekkende. Vleugeldekvederen grijs-
bruin met lichtere randen , slagpennen grauwzwart , schouder-
vederen grijs. Spiegel groen , aan de voorzijde begrensd door een
bruinen band , zooals bij D. acuta , aan de achterzijde door een
zwarten , gevolgd door een witten.

Middelste staartpennen in aanwas , nog niet buiten de andere
uitstekende, een weinig naar boven gekromd, zwartgrijs ; de
overigen donkergrijs met vuilwitte randen. Ondekvederen van
den staart zwart, aan de buitenzijde witgerand ; bovendekvederen
en stuitvederen grauwzwart met lichtere randen.

Bek donkerblauw aan de zijden , zwart op den rug. Iris bruin.
Pooten grauwroodbruin , zwemvliezen donkerder.

Van het vorig kleed zijn op de borst, den mantel en de vleu-
gels nog eenige vederen aanwezig. Zij hebben de kleur van dat
van D. acuta.

Anas boschas , L. Wilde eend en A. penelope, L. Smient. Een
bastaard van deze soorten, een cT, werd, in Maart 1889, in
eene eendenkooi onder Anjum (Friesland) gevangen.

De Heer Koller beschreef dien als volgt:

Geheele lengte 0,59 M. Lengte van den bek 0,046 M., van
de slagpennen 0,0275 M. , van den staart 0,12 M,

Voorhoofd en kruin zwart met bruine randjes om de vederen;
wangen en hals bruinachtig okergeel met kleine, zwarte vlek-
ken , waarop een groene metaalglans. Oorstreek evenzoo , maar
zonder vlekken. Streek om en achter de oogen, achterhoofd en
nek metaalgroen ; keel zwart ; tusschen de oogen en den boven-
snavel eene kleine, geelwitte vlek.

\

31

Krop vaal purperbruin. Borst wit. Buik , zijden en bovendee-
len evenzoo, maar met lichtgrijze en zwarte, dwarse zigzaglijnen.

Vleugeldekvederen grijswit. De binnenste der kleine slagpen-
nen grijs, hun buiteuvaau tot aan de punt met witten rand;
één daarvan met eene lange , zwarte streep , de buitenste zwart
met een groen middenveld , hetwelk den spiegel vormt. Groote
slagpennen donkergrijs. Staartpennen donkergrijs met witte ran-
den ; de twee mi.idelsten zwart , puntig , een weinig opwaarts
gebogen. Onderdekvederen zwart. Bovendekvederen evenzoo , maar
met lichte randen. Stuitvederen zwartgrauw met witte dwars-
strepen. Bek blauwgrijs met donkere punt. Iris bruin. Pooten
vaal roodbruin. Z wemvliezen zwartgrauw.

Anas penelope, L. Smient en Anas crecca , L. Wintertaling.
9 October 1888 werd, in eene eendenkooi op het eiland Schier-
monnikoog (Friesland) een bastaard van deze beide soorten ge-
vangen. De beschrijving, door den Heer Koller gemaakt, is de
volgende :

Geheele lengte 0,44 M. Lengte van den bek 0,04 M. , van de
slagpennen 0,22 M., van den staart 0,08 M. Kop en het grootste
gedeelte van den hals fraai roodbruin. Aan weerszijden vóór en
achter de oogen en langs den nek een raetaalgroene band , hier
en daar met roodbruin gemengd. Bovenste gedeelte van de keel
zwart. Krop vaal purperbruin; iedere veder met eene kleine,
ronde , zwarte vlek. Borst en buik wit. Zijden en bovendeelen
met zwarte en witte zigzaglijnen.

Vleugeldekvederen grijs. Binnenste kleine slagpennen grijs met
eene langwerpige, grijze vlek. Spiegel als bij A. crecca, doch
aan de achterzijde met eene zwarte streep, zooals bij A. penelope.
Groote slagpennen zwartbruin.

r

Staartpennen grijsbruin met vuil witte randen ; onderdekvede-
ren zwart; stuitvederen bruingrys met wit gewaterd.

Bek zwart, geheel als bij A. crecca ^ behalve aan de basis,
waar de eigenaardige leikleur van dien van A. penelope te voor-
schijn komt. Iris bruin. Pooten donker loodkleurig.

S

32

Een gedeelte van het zomerkleed , hetwelk , vooral op den rug ,
nog aanwezig is, gelijkt het meest op dat van A. penelope , maar
de donkere vlekken zijn duidelijker en scherper begrensd.

De vijf hier beschreven bastaarden worden allen bewaard in
de verzameling van inlandsche dieren van » Natura Artis Magistra",
te Amsterdam.

Oedemia nigra, L. Zwarte zee-eend. »In Juli 1889 ontvingen
»wij, uit Zandvoort, eene zwarte zee-eend, wat wij, met het oog
»op het tijdstip van voorkomen, nogal merkwaardig vonden. Een
»paar weken later kregen wij uit Egmond aan Zee een levend
» exemplaar, hetwelk wel eene curiositeit mag heeten. De kleu-
»ren van den snavel zgn juist omgekeerd; wat gewoonlijk zwart
»is, is oranje (iets hooger gekleurd dan gewoonlijk) terwijl het
»geel door zwart is vervangen" (Swierstra).

»In Augustus 1888 was deze soort op de Groninger Wadden
»in ontelbare troepen te vinden. De zeehondenjager J. Visser
»ving een aantal dezer vogels, die, tengevolge van het ruien
»der slagpennen, niet konden vliegen. Zij hebben, evenals vele
» eenden , de gewoonte zich in den ruitijd tot groote troepen te
» vereenigen en beschutte plaatsen op te zoeken" (v. Bemm.).

Fuligula marila , L. Toppereend. »18 September 1889 werd,
»aan het zeestrand onder Loosduinen (Zuid-Holland) een jong (f
»met de hand gegrepen. Het had smal onzuiver wit over den
»bek en eenige vederen van het mannelijk kleed op den rug"
(de Graaf). Het zoo vroeg verschijnen van dit voorwerp, doet
vermoeden, dat het in de nabijheid is uitgebroed (A.).

Harelda hyemalis , L. IJseend. Werd in November en Decem-
ber 1 888 , in vrij grooten getale , waargenomen op de Zuiderzee ,
nabij Stavoren en Molkwerum (Friesland). In December 1889
vertoonden zij zich op de Wadden en de Lauwerszee , nabij Oost-
mahorn (Friesland). De geschoten voorwerpen waren jonge vogels (A).

»28 November 1889 werd een (^ in het begin van overgang

33

»tot pvachtkleed op deu Pampus gescboteu eu twee tlagen later
»zag ik bij een poelier eeu wijlje , dat mode uit Noord-Holland
» afkomstig was" (Koller).

Het verdient opmerking, dat deze soort, die zich soms jaren
achtereen niet laat zien, thans in 1887, 1888 en 1889 ons land
heeft bezocht (A.).

Stei'jui caspia ^ Tallas. Keuzen-zwaluw. Van deze zeldzame be-
zoekster vau ons land v^erd , 21 September 1889, aan het zee-
strand onder Loosduinen (Zuid-Holland) eeu jong voorwerp ge-
schoten (de Graaf).

Ster7m hirimdo ^ L. Vischdiefje. 14 September 1888 werd te
IJm uiden (Noord-Holland) een jong (ƒ in overgang tot het win-
terkleed geschoten (Swierstra). 13 üctober 1888 ving men te
Kloosterburen (Groningen) een Q , hetwelk het winterkleed byna
geheel had aangenomen. Het was zeer klein en daarom vermoe-
delijk uit het Noorden afkomstig. Beide voorwerpen , welke in
de inlandsche verzameling van de Amsterdamsche diergaarde wor-
den bewaard, zijn daarom inerkwaardig, omdat deze soort ons
land reeds in Augustus en het begin van September verlaat en
derhalve hier slechts bij uitzondering in winterkleed wordt aan-
getroÖen (A.).

Thalassidroma Leachii^ Temminck. 8 November 1889 werd een
exemplaar in een boschje nabij Deventer (Overijssel) geschoten.
Het is hetzelfde voorwerp, waarvan in de dagbladen gewag is
gemaakt , onder den naam van T. pelagica , L. (de Graaf).

Colymhus arcticus, L. Parelduiker. In het midden van Decem-
ber 1889 werd door W. Verhoog te Kaag (Z. -Holland) , op de
ringvaart van het Haarlemmermeer, een oud Q in pracbtkleed
geschoten (Nieuwenh.).

Mormon arcticus , L. Papegaaiduiker, Een voorwerp , dat dood ,

3

34

maar nog warm was, weid, ia October 1889, aan het zeestrand
ouder Loosduinen (Zuid-Holland) gevonden (de Graaf). 11 No-
vember 1889 vertoonde zich eene kleine vlucht op de Lauwers-
zee, ual)ii Munnekezijlen (Friesland). Een daarvan werd gescho-
ten. Het was een oud cf. Gewoonlijk zijn de voorwerpen,
welke aan het strand worden gevonden, dood uit zee aange-
spoeld (A.).

Uit het medegedeelde blijkt , dat in de beide laatste jaren weder
menige belangrijke waarneming is gedaan. Moge hierdoor ieder,
die belang stelt in de kennis van onze inlandsche fauna , worden
opgewekt , om , zoo hij iets merkwaardigs waarneemt , daarvan
nauwkeurig aanteekening te houden en deze openbaar te maken
of mij ten dien einde mede te deelen.

Leeuwarden, 27 Januari 1890.

NOTES ON SOME SPECIES OF STRLLETTA
AND OTHl-m GENERA ALLIKD TO IT

G. 0. J. VOSMAER.

Dr. Emil von Marenzeller published not long ago a short and
interesting paper, entitled: — »üeber die adriatischen Arten der
Scbmidt'schen Gattungeu SteUetta und Ancorina' ^). Every spon-
giologist will be tbautiful to the author for tbis bit of Augias-
würk , and likewise agree with bis sentence: — »Ich erlcannte
bald das einzige Mittel, die Scbmidt'schen Namen für die Wis-
senschaft feruerbin brauchbar zu macbeu , in der Nachuntersu-
chung der Originalexemplare".

As I have also been able to study raany of Schmidt's original
specimens, and compared them to living and well-preserved ones,
it niigbt perhaps be useful to state in how far I can agree with
Marenzeller. On the whole I came almost to the same results,
which are already worked out and illustrated for my Monograph
of the Incalcaria of the Bay of Naples.

Schmidt erected the genus SteUetta in 1862 and then described
five species. I have already stated in another paper ~) that I
could not consider S. mamillaris and discophora as belonging to
SteUetta. About the three other species, viz. grubii, toageneri and

1) Annalen des K. K. Naturhistorischen Hofmaseums. Wien. Bd. IV. 1889

2) Bronn's Klassen and Ordnungen. p. 319.

36

boglicii I was not sure, but suggested a close relation to S. dor-
sigera, described by Schmidt in 1864. Marenzeller presently idea-
tiBes the latter with S. gruhii atid boglicii on account of the
spiculation. If I compare the figures of Marenzeller with mine,
I am bouud to say, that I fully agree with him. Before me lies
a printed plate of my Monograph with a large quantity of va-
rious spicules of S. dorsigera O. S. I also figured spicules of an
origiual specimen of Schmidt's S. gruhii, and thought there might
be a specific diöerence between both species, on account of the
»head" of the tetraxons. Now Marenzeller also figures tetraxons
of the same ^) original specimen of Schmidt's S. gruhii^ but his
figures leave uo doubt aboat the identity. In investigating ano-
ther bit of spicules of the same specimen I moreover find that
also such spicules occur as Marenzeller draws. Hence 1 follow
Marenzeller, happy that another species can be cancelled. I do
not possess preparations of *S. anceps O. S. but Marenzeller's figures
of it leave no doubt about the identity with «S. gruhii. As for
the occurence of trichodragmata I also agree more with Maren-
zeller than with Sollas and Auchenthaler. I too feel inclined to
consider them as spicules which miglit occur, but which do not
so always. I do not see spicula iudicautia in them , as I called
such spicules which are of specific value. 1 also believe that
Astrella Soll. is to be united to Stelletta. The example Maren-
zeller gives (p. 10) of S. dorsigera is striking»

The genus Ancorina accordiug to Schmidt's diagnosis ought to
be cancelled. But Sollas and Marenzeller found sanidasters , and
on account of these I keep the genus provisionally. Marenzeller
also attributes specific value to the anatomy of the cortex. »Ein
nach allen Richtungen sich verzweigendes System von bliischen-
förmigen Hohlraumen , die mit einander in Verbindung treten,
nimmt den Raum ober der Faserschichte der Rinde ein und stellt
die Verbindung zwischen den nicht gedraugt liegenden Poren und

1) I studied them in 1879, being in Graz at Prof. Schulze's Laboratory, and I be
lieve there was only one specimen of S. grubii , so it munt be the same.

37

den Clioueu her, die erst iin Bereiche der Faserschichte das gewöhn-
liche Anseheii von gut abgegreuzten cylindrischen Röhreu haben".

As to this point 1 think that but very little value is to be
attributed to it. Betweeu this systera of lacuuae aud the system
of canals deseribed in Stelletta there are sufficiënt transitions. A
specimen of A. cerehrum from Naples possesses hicunae , but also
much more distiuct contorted canals , like in *S. c/rubii. On the
other hand I often saw lacunae-like inhalant canals in S. grubii.
The difference is , I believe , a very secundary one and by no
means always sharply defiued.

In a Naples-specimen of A. cerehrum I had mixed up the sa-
uidasters with the chiasters and dertermined it as Stelletta wa-
generi. A comparatively high power is necessary to distinguish
thera clearly one from another.

Whether Stelletta mucronata O. S. = S. carbonaria O. S. as Maren-
zeller accepts I cannot make out. It may be , but S. mucronata
O. S. may be several other things as well. We all agree that
only a very few species of Schmidt can be determined without
autopsie of the original specimens. Now Marenzeller did uot see
those of S. mucronata^ and as I was enabled to study Schmidt's
specimen of S. carbonaria in the Naples' collection, I think it
wiser to take the specific name » carbonaria". Of course it is
not a Stelletta, but can be brought to Stryphnus of Sollas.

Sollas *) has put Stelletta helleri O. S. to Papyrula, a genus of
Schmidt's erected in 1868. But Gray's Penares has priority, it
having been erected in 1867 especially for S. helleri O. S. If
really Papyrula candidata O. S. is identical with Stelletta helleri
O. S. as Schmidt himself hints at, and as Sollas sarcastically ,
but quite rightly suggests , the whole name Papyrula is super-
fluous. Unfortunately Sollas has overlooked Gray's name, and
Marenzeller follows him in his error. The sponge is thus to be
called Penares helleri O. S.

Utrecht, Holland. Juni 1890.

1) Challenger Report. Tetract. p. 199.

THE FISIIES OF THE ZUIDERZEE')

D

\ P. P. C. HOEK

With PI. I— V.

This is a list of the fishes I observed in the Zuiderzee:

1.

Pei'ca üuviatilis.

Perch.

Baars.

2.

Acerina cernua.

Rufi.

Pos.

3.

Cottus scorpius.

Sea-.scorpion.

Zeedonderpad.

4.

Gobius minutiis.

One-spotted goby.

Kleine grondel.

5.

Gobius Rutbensparri.

Two-spotted goby.

Ruthensparr's grondel.

6.

Liparis vulgaris.

Sea-snail.

Slakdolf.

7.

Zoarces viviparus.

Viviparous blenny.

Puitaal.

8.

Gasterosteus aculeatus.

Thi-ee-spined stickleback

Driedoornige stekelbaars

9.

» spinacliia.

Sea-stickleback.

Zeestekelbaars.

10.

Ammodytes t(jbianus.

Lesser launce.

Smelt.

11.

Pleuronectes platessa.

Plaice.

Schol.

12.

» flesus.

Flounder.

Bot.

13.

Solea vulgaris.

Sole.

Tong.

14.

Osmerus eperlanus.

Smelt.

Spiering.

15.

Esox lucius.

Pike.

Snoek.

16.

Belone vtilfjaris.

Garfish.

Geep.

17.

Gobio fluviatiHs.

Gudgeon.

Grondel.

18.

Leucisciis rutilus.

Roach.

Blankvoorn.

19.

AlburniiH hicidns.

Bleak.

Alver.

20.

Clupea harenf^iis.

Herring.

Haring.

21.

» sprattu*.

Sprat.

Sprot.

22.

Engraulis encrasicholus

Anchovy.

Ancbovis.

23.

AnguiHa vulgaris.

Eel.

Aal (Paling).

24.

Petromyzon üuviatilis.

Lampern.

Rivier prik.

There can be no question that this num

ber of 24 does not re-

1) This i)aper is a translation of a Chapter of a Report I subraitted to the Dutch
Board of Fisheries in August 1889. The whole report is published iu the Verslag over
den Staat der Nederl. Zeevisscherijen over 1889. I think it is desirable to publish a
trauslation of that part of my Report which treats of the fishes of the Zuiderzee, as
more geueral and international attention bas been paid of late to the question of inima-
ture lish and as ruy investigations probably are not quite lacking in interest in regard
to that question.

39

present the total number of fishes occurring iu the Zuiderzee
ordinarily or only temporarily. A few of them are true fresh-
water fisbes, aud of these some (perch , ruö', pike, gudgeou and
bleak) were observed only once , or twice as was the case with the
roach: there is no reason for entering into details as to these fishes.
I only wish to state that the perch and the gudgeon were caught
in very uearly fresh water near Schokland; that the pike and
a couple of roaches were taken in a »kwakkuil" near the south-
coast — not far from the Muiderzand — , whereas the rufi's, the
bleak and the other roaches were caught to the south of the
en trance of the „Kamper Ketel" (mouth of the river IJsel).

Of the 18 remaining fishes the sea-stickleback , the lesser-
launce, the garfish and the sea-snail have only been observed
once : the sea-stickleback between Volendam and the Nek , the
lesser-launce not far from the Knar , and the garfish between Urk
and the Enkhuizer Zand ; the sea-snail was fouud in the con-
tents of a „kwakkuil" which had been fishing in the Hop. An-
other and very sniall specimen of the garfish was taken when
a pelagic net was used ofl Blokzijl at a distance from the coast of
about 4000 Meters. None of these four fishes can be considered
to belong to the fauna of the Zuiderzee proper.

Neither is this the case with the sole ; only small specimens,
and those moreover exceptionally, were observed in the contents
of the „kuil" nets. The sole spawns in the Northsea near the
coast; the newly born soles probably disperse in different direc-
tious and some of them enter the Zuiderzee. When winter ap-
proaches the sole removes to the deeper parts of the Northsea
and most probably those few specimens which entered the Zuiderzee
will also try to reach the open sea again. (In the Vuilegat, between
Hollandsch Diep and Haringvliet , a couple of small soles were
also taken in a so-called »Ankerkuil", which was fishing there).

Thirteen species of fishes are left. They can conveniently
be divided in such as are important for the fishery (plaice,
Sounder, smelt, herring, sprat, anchovy and eel) and such
which from an ecouomical point of view are of a very proble-

40

matic importance. The latter include the one- aud two-spotted go-
bies, the sea-scorpion the three-spined sticklehack, the viviparous
blenny and the lampern. Of these the sea-scorpion and the blenny
at least are eaten — the blenny is even in high esteem among
the fishermen — whereas gobies, sticklebacks and lamperns for
men are quite uneatable.

Gobies and sticklebacks are among the most common animals
of the Zuiderzee. According to Möbius and Heincke the one-
spotted goby is to be distinguished from the two-spotted ; both
occur in the Zuiderzee though the last was observed only
on one occasion. The common form of the Zuiderzee is the
one-spotted goby (G. minutus). It spawns in the Zuiderzee, as
may be concluded from the immense number of larvae and young
ones which were taken with the pelagic net. The fish seems to
be ripe late in the season: at least I got specimens of 4 millim.
— the smallest fishlarva I have met with in the Zuiderzee —
on June 5, 1888. The areometer showed 1.006, temperature 15° C.
Numerous specimens of 9 millim. and upwards were taken on
June 15 and June 29 in the south-eastern part of the Zuider-
zee: probably these animals grow very fast, as I caught as early
as July 12 a specimen of 20 millim. in one of the pelagic nets
with which I had been fishing near the en trance of the Kamper
Ketel. Between those of 9 and those of 20 millim. all trausitional
sizes are represented. On plate III fig. 1 is made after a larva of
4 millim. belonging to this species.

The three-spined sticklehack is to be had from every „kuil"
net and from every surface-net nearly without exception. They
are found most abundantly ho wever in those parts of the Zui-
derzee with small salinity where the larvae of the herring and
smelt are dwelling also : I never had a good catch of these
larvae without taking some of the sticklehack also. They have
good reason to stay there as they prefer to feed on fish-ova and
young fishes when they can get them — small Crustaceans (spe-
cies of Mysis, larvae of Mysis, Corophium and others) however are
not despised by them.

41

Lamperns were only taken four or five times in ray presence
with the „kwakkuil"; they were ouly single and sraall speci-
mens; a regular fishiug of lamperus for the lines ofour cod-fisher-
men, such as is practised on our rivers and also, though in a lesser
degree than higlier up the river, on the Hollandsch Diep and Ha-
ringvliet, is quite uukuowu on the Zuiderzee. For the fishermen of
this sea this animal is quite valueless. The specimens I saw all
belonged to Petromyzon fluviatilis.

The sea-scorpion is also taken with the „kwak-" and „wonder-
kuil"-nets ; it is by uo means rare in the Zuiderzee in autuinn
and winter and most probably spawns there also. On Decem-
ber 14 some specimens were brought me which were in a far
ad vaneed stage of maturity — they were all of them females. In
the western part of the Baltic, which seems to have great analogy
with the Zuiderzee, the sea-scorpion spawns from November until
March. The fishermen say this fish is good for eatiug in Sep-
tember and October.

The viviparous blenny is a rather common fish in the Zuiderzee.
When it is taken in May fishermeu are fond of eating it, as
they say its flavour is splendid in that month. It spawns in
autuniu , or more exactly at the begiuning of the winter,
and is viviparous. In December I took a couple of specimens
out of a kwakkuil ; they had the body-cavity filled with young
ones. These were small fishes of a length of about 40 millim.,
about 200 in each mother; they showed already quite the ap-
pearance and even the characteristic pigmentation of the mother.
A free swimming specimen taken ll^h April 1888 ouly slightly
exceeded 40 mm. iu length; the explanation of this fact beiug
probably that the spawuiug period of this blenny exteuds into
the spring.

Plaice and flounder are treated here together, as they are
almost always taken in the compauy of oue another: the appa-
ratus suitable for catching the oue flatfish takes the other also.

luj the Zuiderzee the flounder is very common , the plaice

42

much less so. In former times plaices mauy more and much
larger seem to have been taken in the Zuiderzee , than at
present is the case. The largest plaices which now are met
with in that sea are one foot long at best (the fish is measured
here , as in all other cases , from the tip of the head to the
end of the tail-fin). A few specimens of that size were taken in my
presence near the east margin of the Eukhuizer Zand. Most curious
1 think is the fact that so very many very small plaices are
taken — and sacrificed — in the Zuiderzee. They are all con-
sidered as young flounders and I must confess that it is not so
very easy to distinguish them from one another at first sight. On
beginning my investigation in March and April 1888 I did not
find so very many of these small flatfishes in the „kuil" nets; after-
wards the number iucreased and then I was struck by the cir-
cumstance that so many of the so-called small flounders were
small plaices. I collected some of them every time and after-
wards settled by accurate investigation that the smallest of the
little flatfishes collected and by far the greater part of them
were young plaices , and not young flounders Larger specimens
of these two fishes are easily distinguished from one another
only by touching them: the plaice is smooth at the lateral line
and also along the insertion of the unpaired (dorsal and anal)
fins , whereas the flounder is rough , armed with spines at those
places. When the fishes are very small one can hardly rely upon
that characteristic , as the flounders in that condition show this
roughness to a very small degree only. To distinguish the fishes
from one another in that case one is obliged to recur to coun-
ting the number of the rays of the dorsal and anal fins —
this done, the danger of erring is quite eliminated. The plaice
has 65 to 77 rays in the dorsal and 50 — 57 rays in the
anal fin ; the flounder 58 to 64 rays in its dorsal and 40 — 45
rays in the anal fin. I investigated 54 smaller flatfishes taken
with the kuilnets; 24 of these were under 70 millim. long, 20
measured from 70 to 100 raillim., whereas the others were longer
than 100 millim. 33 of these were young plaices and 21 flounders

43

— a proportion which is to be considered as quite accideiital , as
sometimes ouly two or three , sonietimes six or eight of these
fisbes were taken out of tbe coutents of a kuilnet and tbese
almost always — or nearly so — belonged to the same species.
I give bere in two different tables the lengtb and tbe nuraber
of tbe rays of the fins of the Httle flatfisbes I have investigated.

a. Plaice. Pleuronectes platessa.

JiUMUEK OF

DATE 01'

NUMBEa

MJlIBEa

NUMBEK

LENGTH

THE

THE

OF THE KAYS

OF THE KATS

OBSBEVATION

OBSERVATIOPJ

OP THE DOESAL FIN

OF THE ANAL FIN

1

39 m.m.

49

11 July 88

74

54

2

49 „

>9

JJ

73

52

3

54 „

63

25 Sept. 88

70

53

4

55 „

49

11 July 88

67

51

5

55 „

87

7 April 89

70

54

6

56 „

jj

)9

70

54

7

59 „

63

25 Sept. 88

71

55

8

60 „

jj

»

77

57

9

60 „

56

31 Aug. 88

66

50

10

61 „

71

14 Dec. 88

74

53

11

62 „

87

17 April 89

65

50

12

62 „

j>

jj

76

55

13

63 „

68

22 Nov. 88

68

53

14

64 „

87

17 April 89

72

54

15

65 „

63'

25 Sepl. 88

71

53

16

66 „

87

17 April 89

68

50

17

57 „

jj

)>

73

52

18

67 „

54

17 Aug. 88

76

54

19

68 „

87

17 April 89

73

57

20

68 „

63

25 Sept. 88

71

53

21

69 „

86

9 April 89

75

55

22

70 „

87

17 April 89

73

53

23

71 „

63

25 Sept. 88

69

52

24

77 „

71

14 Dec. 88

76

55

25

78 „

87

17 April 89

71

52

26

78 „

»

>j

72

56

27

84 „

65

24 Oct. 88

72

52

28

90 „

87

17 April 89

74

55

29

108 „

,,

iJ

68

50

30

111 „

82

26 March 89

69

50

31

112 „

,j

„

73

54

32

127 „

71

14 Dec. 88

74

51

33

188 „

82

26 March 89

76

55

44

b. Flounder. Pleuronectes flesus.

NUJUiKR OF

DATE OF

SUMBER

KUMBEB

KLMUKIt

LEKC.TH

TUE

THE

OF THE KAYS

OF THE RATS

OBSERVATION

OBSEEVATION

OF THE DORSAL FIN

OF THE ANAL FIN

1

64 m.m.

86

9 April 89

63

43

2

66 „

>y

„

60

42

3

72 „

»

)j

63

43

4

72 „

»

»

63

43

5

73 „

59

42

6

77 „

jj

»

59

42

7

78 „

>»

»

61

42

8

79 „

)j

63

43

9

81 „

„

60

42

10

81 „

82

26 March 89

61

42

11

80 „

86

9 April 89

57

41

12

90 „

jj

jj

63

45

13

91 „

87

17 April 89

61

40

14

93 „

jj

jj

58

40

15

94 „

82

26 March 89

61

42

IG

105 „

87

17 April 89

64

44

17

110 „

68

22 Nov. 88

59

43

18

120 „

86

9 April 89

57

40

19

125 „

68

22 Nov. 88

63

45

20

126 „

jj

,j

63

40

21

132 „

86

9 April 89

62

43

As an excuse for communicating these tables » in extenso" I may
say that I do so because I am wishful that the reader should not
carry away the irapression that it is a case of two forms separated
by artificial or problematic differences , but that he should be con-
vinced that we are dealing with two perfectly defiuite species,
separated by well marked distinctious.

One luight leap to the conclusion that , as in the Zuiderzee
not the plaice but the flounder is the object of the fishery, a
good deal of the damage caused by the fishing with »kuilnetten"
is averted , because the young flatfishes killed by these apparatus
for the greatest part are not young Sounders but young plaices.
Not niuch can be said against that argument — it is open
however to an objection. The bays or inlets with brackish water
which the Northsea fonns at the Dutch and German coasts (the
Zuiderzee , DoUard , the Jade-Bay , partly also the Baltic) are to
be considered as gigantic nurseries for those Northsea-fishes which
spawn near the coast. There are Northsea-fishes (such as the

45

anchovy aud the spring herriug) vvhich use the Zuiderzee as a
spawuing-place — but 1 dou't speak of them at preseut. 1 raean
those fishes which spawu iu the Northsea, the young of which
do uot stiiy, however, at the spawning-places, but euter the Zui-
derzee there to reiuaiu for a short time aud to feed on the abun-
dant nourishment they find in that shallow and brackish bay. In
the Zuiderzee this is especially the case with the plaice, perhaps also
with the sole, though the latter fish only sekloui penetrates within
the Southern part of the Zuiderzee (south of the Enkhuizen — Stavoren
line). Now the Northsea-coast fishery aud the Zuiderzee-fishery are
not quite independent of one another, in so far as fishermen from Urk
and Volendam fish in both seas aud are aecustomed to change tem-
porarily the one for the other, when they think the latter pro-
mises them a better living. But in the Northsea they depend for
a good deal on one of the fishes which passes part of its youth
in the Zuiderzee: viz. the plaice. I often was told by fishermen
of the south coast of the Zuiderzee and also by other people, who,
though no fishermen, believed themselves to be well iuformed in
fishery matters, thart the Northsea was the principal fishing ground
for the üshermen of Urk and Volendam, that they could gain a
living there and that it was not right that they should spoil the
fishery of the Zuiderzee with their »kwak-" and „wonderkuil"
nets. I often refuted this assertion by pointing out , that the
Northsea-fishing was no longer so luerative as formerly , that
it is no longer so easy to have a good catch there, and therefore
that it was quite reasonable, that they should avail themselves of the
liberty — so dear to them as to the fishermeu of the southcoast —
to fish where they believed the benefit largest. The fishing with
»kwak-" and »wonderkuil" nets has got quite a new aspect
from the fact I ascertained: as far as the flatfishes are concerned
they do not spoil the fishing of those of the southcoast so
much as their own fishing in the Northsea! ïhose who fish for
plaices in the Northsea complain of the bad results of the fishing
in that sea ; they must therefore make up the deficiency iu the Zui-
derzee, and after having used there the »kwakkuil" in summer and the

46

wonderkuil in winter to their hearts desire, they have destroyed
thousands and thousands of little plaices, which otherwise would
have yielded precieus fish for their trawls.

I said that the smal! est flat fishes of those I investigated
were plaices, and this perhaps might cause my assertion not to
be accepted. If it is true that the flounder is born in the
Zuiderzee and that the plaices enter it froin the Northsea, then
there is every reason to expect that the sinallest flatfishes obser-
ved there should be Sounders. Either the whole theory of the
swimming in of the little plaices is false — or it raust be pos-
sible to explain why no very small flounders have been taken.
The explanation which I can give is I believe quite sufficiënt:
I collected flatfishes only where they were sought with the
»kuil" nets, and with these nets fishing is only possible where
the depth is at least six or seven feet : this depth moreover
being necessary for my steaoaer to get board and board of the
fishing vessel. The very small flounders, however, dweil in much
shallower parts of the sea near the coast and this especially
in water of little salinity. In May I was a couple of times
successful in coUectiug with the surface-net a few very small
flounders (one raight as well call them flounder-larvae) and I
got also several specimens , as I fished with the surface-net
(8 June '88) in the Eems and in the Dollard : they were floun-
ders of 9 millim. and were still nearly quite symmetrical. They
lived in water of very small salinity (areometer 1.0025 at 15*|2°
Celsius) and they led in company with larvae of the herring
and of the smelt a pelagic life. Later on they prefer a sandy
bottom on a muddy or in general a soft and fenny ground:
for a rather large part the bottom of the Zuiderzee is of a softer
consistence and the plaice are very fond of it ^). To coUect the
smallest flounders in the Zuiderzee one ought to search the places
with sandy bottom near Harderwijk, on the Kamperzand and in

1) Möbius aud Heincke mention the same in their very valuable little book on the
fishes of the Baltic, p. 93: «Die Goldbutt (plaice) lebt vorzugsweise auf schlammigem
Grunde"; p. 96: «Die StrufFbutt (flounder) lebt vorzugsweise auf sandigem Grunde."

47

sballow parts of the Enkluiizerzand ; there one wouldbe most
likely to find them At those places the »kuil" nets, however, do
not fish aud wheii one was fishing there accidentally, I could
uot approach it with the stearaer at my disposal. To show the
correctness of my explanation 1 he^^ to poiut out moreover, that the
little flatfishes which I collected at observation 49, 63, 71 aud 87
were all of them little plaices , aud that the bottom over which
the »kuiluet" weut on those occasions in every case was a soft one.

On the contrary I ouly got little flounders on studying the
contents of a net which was trailed over the Kamperzand as far as
the south of the Ketel (Observ. N° 86). I took Ï4 the first the
best of the little flatfishes and 13 of them were little flounders.
When full-grown flounders are taken with the drift-net, with the
silken-nets or with the long-line, it does not matter so much
what the bottom is : when once in the season for the flounder-
fishing with driftnets, you see it performed through the whole sea.

A curious myth prevails in the Zuiderzee, viz. that it is pos-
sible to make out at once even with the smallest flatfishes whether
they are flounders or plaices: the flounder being always right-
handed , the plaice lefthauded. This, however, is an error : as a
rule both fishes are righthanded (that means bearing the eyes at
the right side). ï uever observed a single specimen with the eyes
at the left side in all the small plaices I investigated, neither
did I meet with a single such specimen among the larger ones.
However such specimens occur as well among plaices as among
flounders. Another story is, that the flounder are right-handed
or left-handed according to sex »dass die manulichen and weib-
lichen Flunder verkehrt zu einander sind" (Möbius und Heincke
1. c. p. 96.) and this also was told me on the Zuiderzee, though it
lacks foundation also.

Smelt. This little Salmonoid is spread through the whole Zui-
derzee; it is caught with »kwak" and »wonderkuil" nets, with the
»dwarskuil" and so-called smelt-» driftnets", finally also under
the ice with a kind of fixed net. It is one of the most commou

48

fishes of the Zuiderzee and a few years ago was almost quite
neglected. In later years, however, the smelt has come in high
deniand, especially for the London , Paris and Brussels markets,
and this no doubt is a great advantage for the fishermen, and
much more so for the dealers in those fishes.

Most probably the Zuiderzee's smelt production has been bene-
fitted by the probitive measures dictated by the law of '81. My
researches leave no doubt but that the kuilnets cause great destruc-
tion among the young smelts. Little smelts are found in the Zui-
derzee nearly throughout the whole year ; they are very tender ,
and so are always already dead when the contents of the net
come aboard the vessel. With regard to the length of the little
fishes of this species, observed in those nets, a good dealofobser-
vations were made and these I unite in the following table.

NUMBER OF THE

DATE

SIZE OF THE FISHES

OBSERVATION

20 February '89

74

The smallest 68, the largest 90 m.m.

14 March '89

78

Tl'.e smallest 48, middle-sized 75 m.m.

20 March '89

80

The smallest 50, tlieu come some of 57 — 60
m.m , of 70, of 80 — 90 m.m. Larger fishes
covered by shales of 115 m.m.

26 March '89

82

The smallest 55, theu very mauy of 80 m.m.,
then everysize is represented upto 130 m.m.

27 March '88

2

The smallest 66, the largest 120 m.m.

3 April '88

3

130 m.m. till 158 m.m.

9 April '89

86

A few specimeus of about 70 m.m.

17 April '88

10

A few spechneus of about 75 m.m.

25 May '88

25

A few spechneus of about 93 m.m.

6 June '88

30

Not very many small specimens; these of
about 90 m.m.

11 July '88

49

A few of about 96 m.m.

18 July '88

52

Very small üshes of 41 — 52 m.m.

17 August '88

54

Numerous little smelts of rt 60 m.m.

23 August '88

55

Many small ones varying between 50 and
66 m.m.

31 August '88

56

Smaller ones of 50 — 60 m.m. and also lar-
ger ones.

1 September '88

57

One specimen of 50 m.m., many larger ones.

6 September '88

58

Smaller ones of 58 — 70 m.m. and larger ones.

18 September '88

61

A few specimens of 78 m.m.

11 October '88

64

Small specimens of 51 m.m., larger ones
of 75. A good deal still larger.

24. October '88

65

The smallest ones 54 m.m., then some of
63 m.m. and larger.

14 December '88

71

Little fish varying between 58 and 80 mm.

4d

This list shows clearly tliat little sinelts of t'roni 50 — 70 niillim.
are to be fouud tliroughout the whole year. Only betweea the
second half of April and the first half of July these very small
ones have disappeared , at least have growu very seldora in the
kuilnets: the size of the smallest fishes in that time is 75 — 90 m.ra.
In the beginning of July it is again the turn of the smallest
ones to show themselves. Hitherto almost nothing was known with
regard to the reproduction of the smelt in the Zuiderzee. About
one point iuformation was quite wanting: the spawning-places
of the smelt were unknown. There was reason to believe that
the spawning of this fish did not happen in the Zuiderzee itself
but was to be looked after in the river IJsel and perhaps in
other rivers also. I paid special attention to the subject and the
results of my investigations are as foUows.

It is true that tbe smelt ascends the river IJsel in spring

— it is also undoubted that these fishes do so to spawn in the
fresh water of this river. However it is not true that this is
done by all the smelts : there are also some (and probably they
are very numerous) which stay in the Zuiderzee and produce their
offspring there. T did not study the spawning places of the smelt
high up on the river IJsel , but I met with the smallest larvae
of this fish in the Zuiderzee. One could think , though it would
have been rather improbable, that these little larvae had descended
already from the IJsel or were carried down by the current of
that river: in that case one would find these larvae also in the
mouth of the river or in that river itself below Kampen, about the
time that the most numerous and the smallest larvae were observed
in the S. E. part of the Zuiderzee. On the same day (12 July '88)
on which I collected with a single sweep of the surface-net

— at a distance of one quarter of an hour outside the Ketel —
a whole bottle of younger and older smelt-larvae, I did not
succeed, either in the IJsel below Kampen, or in the Ketel, in
catching a single larva , though I fished six times at dift'erent
places always with two surface-nets at the same time.

The spawning places of the smelt in the Zuiderzee are in the

50

most brackish parts and probably especially where the bottom
is sandy. The smallest larvae were taken with the surface-net
to the west of Schokland, at a distance of about 2000 meters
from the islaud. This was on 23 May '88. 1 figured one of the
larvae taken on that occasion (PI. III. fig. 2); it was 5.2 m.m. long
and it bore still a part of the nutritive yolk at a little distance
behind the head, showing that it only of late came out of the
egg. They were taken together with a large quantity of herring-
larvae ; they could be easily distinguished from these latter by
their dimensions, by the place the nutritive yolk occupied, by
the position of the anal aperture, and by the preseuce of pigment-
spots especially along the ventral side of the body. With the excep-
tion of the embryonic pectoral fins in this condition no appendages
are present aud the unpaired fins are also wanting.

Duriug June small smelts were taken repeatedly amidst the young
herrings; the latter ones, however, were always still by far the
most numerous. Only towards the end of the month was a
good catch of sraelt-larvae made : this happened on June 29 to
the west of Elburg about 4000 Meter from the shore. The sur-
face-nets stayed in the water only one quarter of an hour ; yet
this time proved quite sufficiënt to catch a whole bottle-full of smelt
larvae. The surface-net was small, and had a circular opening of
60 centimeters diameter only. Thousands and thousands of fishes
were taken having a leugth of from 15 to 33 millim. Afterwards
nearly on every occasion, wheu the surface-net was used, larvae of
the smelt were collected. An exceedingly rich catch was again made
on July 12 uot far from the entrauce-buoy of the Ketel. The
length of the larvae was then between 19 and 36 millim. On
July 18 the first young smelt of the season was met with in one
of the kuilnets. It was a little fish of about 41 m.m.

In the report on the »Ankerkuil"-Fishery I published in coopera-
tion with Mr. Bottemanne I have given an ample description of the
larvae and young fishes of this species, of the herring and some other
fishes. So I do not intend to publish particulars about the same ani-
mals here. The smallest smelt-larvae which I collected at the Hol-

51

landsch Diep had already a len^th of 22 milliiu. In the Zuiderzee,
however. often much smaller ones (of 15 — 22 millim.) were taken.
On the contrary larvae smaller than 15 millim. arè scarcely
represented under the fish I coUected — which , probahly , is in
consequenee of the little fish preferriug to stay in very shallow
water where I coiild iiot follow them. As soon as the little smelt-
larvae have a length of 13 to 15 m.m. the oval swira-bladder
niakes it easy to recoguize them — even with the uaked eye oue
eau distinguish them in a group of herring-larvae.

W. P. van den Eude, who published in 1847 some observa-
tious on the smelt, tells us that he investigated on March 21 a
dozen specimens of these fish caught in the IJsel near Zutphen.
He fouud in the stomachs of these fishes neither any solid nor
fluid matter: au observatiou quite in accordance with those of
Barfurth and Mieseher Ruesch who studied the salmon. Those
smelts, however, which stay in the Zuiderzee do not observe this
measure of temperance: I opened in April '88 a female smelt of
158 millim. length, weighing 30 gram; it was not yet quite
ripe, its ovary having a weight of 4 gram. The stomach was
over-filled with food and contained remains of shrimps and a smaller
smelt of 73 millim. length. The same observation was repeated
in March '89, when several very nearly ripe female fishes were
opened: one contained a Gobius of 45 m.m. length, the second
a very large shrimp, the third two well-developed shrimps and so
on. These fishes were so ripe, that at least part of the eggs were
fit to be shed and to be fertilised.

In the Baltic a larger smelt of 15 — 30 centimeters in length,
which prefers to live in the sea and only in the spring-months
enters the river for the purpose of spawning is distinguished from
a smaller one 10 — 15 centimeter long, which iuhabits the Hafs
and lakes shut olï from the sea the whole year round. The latter
is also easily known by its strong flavour which resembles the
smell of spoiled gherkins. I do not believe there is reason to dis-
tinguish on the Dutch coast two such races of smelts. There are
probably small diöerences between the smelts of the Hollandsch

52

Diep aud those of the Zuiderzee and the IJsel; however these
are uot sufficieatly important to distinguish the animals from one
another as races or varieties. There is no differeuce in size be-
tween the fishes of the Zuiderzee and those of the HoUandsch
Diep. Whether the sraelfcs of the Zuiderzee difïer from those of
the IJsel-river I dare not decide — however, I can hardly think so.
As the smelt of the IJsel comes also from the Zuiderzee, at first
it looks rather absurd to admit such a difference: the meaning
would be, however, whether a difference existed between those
smelts which spawn in the Zuiderzee and those individuals who
enter the IJsel for that purpose. I do not believe such difierence
exists: I admit that out of the same shoals of smelts part of
the fishes ascend the river and part spawn in the Zuiderzee itself.
The rich catches of smelt-brood in the neighboorhood of the
mouth of the IJsel , where the water of that river reduces the
salinity of the sea to a minimum, show that those places are to
be considered as the spawning places of this fish.

The herring is the most important fish for the Zuiderzee-
fishermen — and so it has been for several centuries. When the
lake Flevo changed into the Zuiderzee a herring entered it with
the salt water of the Northsea. What kind of herring was it that
made its entrance in this sea?

There is a very remarkable difference between a herring and a
herring! Fishermen and dealers in fish know this perfectly well
and so does everybody who has eaten herrings with atteutiou.
The practical man knows how to distinguish the diö'erent herrings
from one another, the scientists, however, experienced great difEculty
in defining those differences, the existence of which could not
be deuied. Dr. Heincke ') of Oldenburg has the great merit to
have hit the point in this matter. He showed that the methods
for distinguishing herring-races as hitherto applied were not even
sufficiënt to distinguish from one another two difierent species

1) Heincke, Fr., Die Varietaten des Herings. Jahresber. der Commission z. Unters.
der Deutschen Meere. 1878. S. 4i und 1882. S. 1.

53

of fish (berriu^ and sprat); aud he also furnislied us with a method
with wbich this distiuctiou is to be performed witb mathematical
precision.

I need not enter here in detail on tbis metbod of Heincke's
— moreover, it is not tbe study of races in general wbicb inte-
rests us most, but only tbe question , to settle if possible, wbat
kind of animal tbe Zuiderzee-berring is.

In literature not mucb is to be found about tbis fish. Cornelis
Nozeman publisbed in 1761 a translation in Dutcb of Watson's
Animal World. Cbapter XV. p. 208 — 216 treats of tbe berring.
Tbere is a uote at tbe foot of p. 214 and 215 in wbicb tbe
translator says that tbe Zuiderzee-berring begins to sbow itself
about tbe same time tbat tbe Dutcb fisbermen catcb tbe berrinsr
near the Englisb coast; tbat tbe number of these Zuiderzee-
berrings increases very rapidly and does so in an incredible and
extraordinary way. In tbis year 1759, says Nozeman, I got of
these Zuiderzee-berrings already towards tbe end of September.
They enter the Zuiderzee (filled with roe and spawn) by the pas-
sages aud stay in this inclosed sea during little under six montbs;
all this time they are caught by tbe fisbermen of Overijsel,
Gelderland and Holland. They are smoked everywhere and in
different ways. When tbe catcb begins they are filled with roe
and spawn but they grow gradually more meager: they are still
taken in large quantities even when they begin to spawn. »There
is reason to believe, Nozeman says, that these berrings, wbich come
to tb^ Zuiderzee to spawn there, form the main part of tbat remnant
of berrings wbicb escaped the nets of tbe Northsea-fishermen. In
Marcb still millions of them are taken in the Zuiderzee, after
baving spawned tbere; the fishes inhabiting the deep sea visit
shallow waters to spawn there and as we observe every year
tbat the berring spawns in tbe Zuiderzee, from wbicb it returns
to the Nortbsea about April , we might perhaps conclude that
tbis inland sea of ours is the birthplace if not of all at least of
most of the berring sboals of the Nortbsea".

Of course this theory of Nozeman is not to be accepted with-

54

out reserve ; however, 1 could not resist the temptation to mention his
communication, as he is one of the very few who have published
anything about tbis iuteresting fisb, aud, as I was fortuuate enough
to find out, that a good deal of what Nozemau tells us is in
accordance with the facts. Of less value is what W. P. van den Ende
published about 1850 on the sanie subject. He calls his article
a proposition to reform the herring-fishery in the Zuiderzee. Du-
ring a staj at Helder in 1832 the herring was extraordinarily
abundant in the Zuiderzee (he does not teil us whether he stayed
at Helder in autumn or in spring). It was very soou known
everywhere that such very rich catches took place in the Zuider-
zee and men came from the French coasts of the Northsea to share
in the fishery of the Zuiderzee. As they were not perniitted to fish
in Dutch territorial waters, they bought the herrings of our fisher-
men. They had much to pay (as much as seventy guilders for 10,000
fishes), being obliged to spend thousands of guilders to clear
their ships ; yet they were so numerous that in Tessel alone
400 French ships entered. The abuudauce of herrings soon, how-
ever, diminished again : the fishes — van den Ende says —
changed their direction and entered into the Zuiderzee no more.
Therefore van den Ende proposed te send ships to those places
of the Northsea »where the floating spawn-masses of these fishes
were to be found." Haviug collected a sufficiënt quantity of that
spawn they were to briug it over into the Zuiderzee etc.

Schlegel (Visschen van Nederland, p. 145) tells us that the
Zuiderzee-herring shows itself in some years, as for example
between 1825 aud '36, in immense quantities; he does not say
whether this herring spawns in the Zuiderzee or not; but he
probably thinks it does, as he tells us that the spawn often
covers vast plains along the shores of the sea, and that it is to
be distinguished, even at a considerable distance, as a white mass ;
at and in the vicinity of those places young herrings are observed
in great quantities. As to the herring-fishiug, Schlegel says, that it
begins in November and lasts till May, the two last months of
the year often yielding very rich catches.

55

Van den Ende says that very rich catches of herring took place
in the Zuiderzee about 1832; Schlegel mentions the years 1825 — 36
as having been exceptionally rich in this regard ; a third author
(Sloet's Journal XI. 1855.) tells us, that there are two kinds of
Zuiderzee-herrings, viz., ordinary herrings and so-called »ijle"
(empty) herrings, and that the latter were seen for the first time
in the year 1828. On a single day (4 December 1828) 60.000
»tal" (numbers) of 200 herrings each were taken. These diffe-
rent statements agree with oue another and show that about
that time (1825 — 28 — 32 — 36) immensely rich catches of herrin o's
took place in the Zuiderzee. It will not be easy to settle now ,
whether the assertion, that this herring was a shotten one, is
right. Though in a paper published in 1856 (Onze Tijd XVII.
p. 289) the same statement is published , and though I have found
that it is still the opinion of different persons who are in relation
with the Zuiderzee-fishery , that this herring is a shotten one, I
should not like to say that it is my opinion also — I often had
occasion to observe that it was not the opinion of the fishermen
either.

Hoffmann ^) studied the question as to what time of the year
this herring was ripe. According to him this happens about the
middle of April, or, when spring is late, not before the end of the
said raonth. He was successful in artificially fecondating the eggs
of the herring; these eggs came out in water containing 0.743%
of salt. The eggs developed in a normal way in wooden tanks
with running water at a mean-teraperature of 9.4° C. and were
ready in about 1 2 days. The young herring coming out of the
egg has a quite larva-like appearence, with a length of 6.2 or
6.4 m.m., it possesses a yolk-sac the greatest diameter of which
is about 1 m.m. As to the metaraorphoses through which this
larva has to pass before we are able to recognize in it a young
herring, Hoffmann did not succeed in observing them : like the
German Comraission he failed to rear the larvae in aquaria.

l) Verslag Staat Nederl. Zecvisscherrjen. 1878. Bijlage II.

56

Hoffmann, moreover, tried to ascertaiu whether the young fishes,
which the fishermen of the Zuiderzee are accustomed to call
»zeebliek" (a kind of whitebait), are indeed young herrings or
not. He corapared the number of rays of the pectoral, ventral ,
dorsal and anal fins, the number of keeled scales between the
ventral and anal fins of the little fishes with those of the full-
grown herrings, and comes to the eonclusion that what is called
»zeebliek", is nothing else but young herring. As these young
herrings are taken in the Zuiderzee throughout the whole year
there is good reason to believe that the young herrings stay in
the Zuiderzee during the first year of their existence,

Hoffmann's coutributions to the knowledge of the life-history
of the herring , the principal fish of the Zuiderzee , have proved
very valuable in many regards ; I tried also to augment that
knowledge, but chose another way to attain the end I wished.
I almost entirely omitted to rear the young herrings artifici-
ally , and tried to find in the open sea the material neces-
sary for the study of the development of this fish, and was
fortunate enough to collect all the stages I wanted. Before
giving the results of my own studies, I wish, however, to point
out that the investigations of KupfFer ^) and Hoffmann have been
highly profitable to my own researches. I hardly believe that
without these »Vorstudien" 1 should have been successfull in work-
ing out this part of ray task.

The first time I got a mature female herring in the Zuider-
zee was on 9 April 1888. The slightest pressure was sufficiënt
to cause the eggs to come out of the genital pore. The weight
of the fish was 125 gram., that of the spawn 27.5 gram. The
colour of the spawn was no longer yellow but rather reddish ; the
eggs were diaphanous like glass. On April 17 I got agaiu quite
mature herrings ; there were numerous female and also a few male
specimens: the fluid milt as well as the eggs came out of the

i) Kupffer, Jahresber. d. Comm. z. Unters. d. Deutschen Meere. IV — VI. 1878.

57

genital opeuiogs almost spontaneously. That day I found so many
ripe herriügs aniougst tbose caugbt with bow-nets in the neigh-
bourbood of Marken , tbat I resolved to try to collect (with the
aid of the dredge) such spawu as luight be deposited oü the bot-
tom. 1 was told tliat abuiidance of spawn might be found between
the island of Marken and the coast, near a point called the Volen-
dammer corner. I was uot suceessful tbat day and believed it
was due to the circumstance that the number of ripe male her-
rings was not yet very considerable. Numerous ripe male fishes
were observed for the first time on 25 April: wooden boxes con-
tainiug herriuc^s showed the fish floating in the soft roe. Eggs
were present also, and those I collected and investigated had all of
them been fertilized. On the 1*** May I searched again the bottom
at about the same place as on April 17. At this place the depth
was 4 feet; that day the temperature of the water was (at 3
o'clock in the afternoon) 12° C, and the areometer showed 1.0087
(a little over 1 "/g salt). The water was extremely clear. With the aid
of a little dredge a great quantity of spawn was collected at diffe-
rent points; it was found attached to various objects, such as little
stones, shells, pieces of wood etc. A comparison with such eggs
as were observed coming out of the female herrings made it quite
undoubted that these were indeed herring eggs. Moreover, whereas
immense quantities of herrings were taken at that place with the
aid of bow-nets on the very day that I collected the spawn , no
other fish was observed there at that time.

In the beginning of May '88 bad weather during several days
made it quite impossible to continue these investigations. On
May 15 spawn was again collected: the eggs were now much
more advanced in development and contained an embryo curved
round the uutritive yolk.

The deposition of the eggs of the herring, and probably also
their development in the spring of 88 were retarded considera-
bly by the cold and rough weather. Ou May 24 abundance of
eggs of tbis fish were still found in the neighboorhood of Urk
(to the south of the island). They were attached to various ob-

58

jects anti also to Ulva ; the water at that place had a depth of
about 5 or 6 feet, the temperature was 14°8 C. and the salinity
O.BSo/q (areometer 1.007). Whereas the bottoni was rather muddy
at the Volendammer corner , it was composed here of a mixture
of mud and sand.

These two places must no doubt be considered as two of the
most important spawning places of the Zuiderzee herring. Pro-
bably there are other such places : as for example extensive
parts of the so-called »Knar", the shallow parts to the north of
Pampus, flat grounds along the coast of Overijsel, and so on. As
a rule these are the places where the bow-nets are used and drag-
net fishing is tried : the herrings taken with these apparatus (near
Marken, Urk, at the Knar etc.) are over-ripe and almost worthless
fishes which visit the shallow places towards the end of the fishing
of each spring there to propagate their species.

It was on 23 May '88 that I caught the first free-swimming
herring-Iarva. In the table here inserted I give a list of the
different points where herring-larvae have been collected.

I

=-(

tH

g

ïï S B

»* " ■* H-^

*•

" " **

"

^

D

**

- - - S5

g

'^

re

"^

>

1— 1 (— '

tö

to ^ 1— 1

1— <

UJ

ÜO to

to to to «O

OO tO Oï

o

i^ÜitJi.tf^rfi.Otti-.rf».

>i^ cc 03 C*3

c>o

o

o co !25 o o H !z: t25

X -: z 0

=5^ =3

33

5:3 re «

Ï53

"-5

0

'^

re

s =» ^

?

»

P

c

5

0

a

emmer
lanken
e Wes

ozijl
entn
ischo

s
►1
35

l?i'

S-

re

3

re

c/J
0

re

-1

TT

CD

P

re
i3

re

re

c^ pr

r
>

O

O-

2_

03

0

0

^

55

"5^

0

CD

5

^

P^

re

re

85

p

CB

p

'-Ï

S-

t-t-

£-

ts

P

>^

►-3
PI

H- ' 1— > 1— 1

1— 1

t— 1 1— ' 1— 1

1— '

t-^

k— 1

1—1

w-J

1— 1 1— 1 1— 1 1— 1

i-l-

i^

OS #-^1

■x

00 -0 —T ~:j ~5 hp^

en

*-

tn OT tn tf».

P1

—

O O o

o

000

0

0

0

0

0000

PI

Ol

0

00

CJl CJl 01

^

0

»

ppp

p

p p p p 0 0 p p

oppp

>

H

a

SI

3

>

w

1— 1 v-i )— 1

1— 1

1— 1 1— J 1— 1

J-J

1— 1

^-1

H- '

1— 1

i_i l—l 1— 1 1— 1

p

b b b

b

b b b

b

0 b b b

'<z>h>a>'a>

c: o o

o

0 c 0

0

0

0

0

0

0 er 0 0

3
H
n

^1 Ci bO

os :^ -3

-Q

oc

C/3

CC

C5

i_^ 0 1-^ —

oo

00 cc bO

C5

>-^

00

Oi Cl -a ~ï

?3

fcO

0

1—'

bO

to to

to 1 —

1

1— 1

1— 1

r" P

a

o

Ol

oo

C— 1

0:

kf^

0;

k) 00 00 in

1

1

1 1

0

1 1 1 1

cc Oi to

cc Oi

N2 Ol te.

u~

t_j

1— 1

1— 1 (s3 10 1— '

pi 0

Cl fe- 01

o

cc

tS 1— ' H-

J ^

ïC

1:0 cn

Cl

K5 0 !— ' CX)

<5 -^

2 3 3

3

=

S 3 3

w

3

3

3

3

5 3 3 3

>

S

3 3 3

b

b

§-3 i

3

b

b

3

3

3 3 3 3

3

H-

er

O

H-

FFH-H-

o

" p-

c

re

^ »-s

I-' I-'

^1

C5

-*ï fB

to

0 to 00 to

^H

1-- O to

^

ïi a- 1— 1

C/C

^~

to

cc >f^

0000

— ai

'S "2

c

2

ï;o"2"2.'H

TJ

o - n

'S.

S-"3.re

re
re

re
0

ï

ï

s

S 5 . §■

3

C3 re

o'

M

re

re

re

H^

VI

re

"- re"
ö re
as re

M

C/ï

3
re

1— 1
3
3

-re
a

• co

ö

re

c«

3

b3

re

r

&3

re

cc

re

. re

re

3
PI

p

re

P

0

3

re

5"

•

P

<

0
B

P-

3

p

re

B

0

P
re

P

re

er

5J",

i-i

1

1 ,

o

re

<

►1

P
i-«

<

o

P'

1

0

g

©
'S-

«
«o

as

d

N

I— !•

©^

OC
Qü

60

As is shown by tliis list the herring may be seen in the larva-
stage in the Zuiderzee nearly during two months (from May 23
until July 18); that larvae would have been also there before
May 23 might be coneluded from the circumstance that a good
many of those caught on that day had a length of 18 — 21 m.m.
already. I dare not estimate how much sooner they might make
their appearance in a year, when spring is early, but I feel sure
that also in this regard considerable diflferences may occur.

The places where the larvae have been observed are also
mentioned on this list: they are all near the coast , and most
of them are situated in the eastern and south-eastern parts of
the Zuiderzee. There also the smallest larvae were taken, and there
the salinity of the water is smallest. At the first four stations
where larvae were taken the areometer showed even a remarkable
low degree of salinity: however , herring-larvae were caught also
in water with a somewhat higher percentage of salt , as was to
be foreseen from the fact mentioned p. 57 that herring-spawn was
met with also at such places as for example near Marken
and ürk. Those parts of the Zuiderzee which surrouiid the mouth
of the IJsel, being the least salt ones of the Zuiderzee, seem to
be highly favorable to the spawning of this fish.

The greatest salinity recorded at a place in the Zuiderzee where
herring-spawn or herring-larvae were observed was 1.0087. This
eorresponds about with P/j, salt, whereas the Northsea contains
upwards of 3"/^ salt. Hofifmaun succeeded in hatchiug the eggs
of the Zuiderzee-herring in water containing also about P/^ salt,
and Meyer ^) says that in that part of the Baltic , where the
spring-herring spawns, the salinity of the water varies not incon-
siderably; (0.09- 0.54o/o in the mouth of the Schlei, and 0.9 — LSo/^
in the western Baltic) ; yet it is always a good deal lower than
that of the Great Belt and other parts of the eastern Baltic,
where the winter-herring spawns , and where it is at least 2°/^^.

1) Meyer, H. A., Beobachtungen über den Wachsthuin des Herings im westJichen
Theile der üstsee. Jahresber. d. Comm. z. wiss. Unters. d. Ueutschen Meere. IV — VI.
T878. S. 227-251.

61

As also is reconlod ia the table of p. 59, the temperature of
the water at the phices where herriug-hxrvae were observed varied
between 23 May and 18 July from 14°5 to 18°5 C. VVhen
herriug-spawn was eolleeted (ou 1, 15 and 24 May) the tempera-
ture of the water was resp. 12°, 12°5 and 14°8 — rather high
temperatures compared with those (9°4 C.) whieh Hoöniaun ob-
served wheu hatchiug herriug-óva. A higlier temperature is very
favourable, as well for a more rapid developmeut of the eggs, as
for the growth of the hatched larvae. Meyer tells us that the
egg of the herring requires for hatching forty days when the
temperature is 3°5 C, fifteeu days when the temperature is 7 — 8°,
and eleveu days when it is 10—11°. HofiFmann observed, that
12 days were necessary when the temperature was 9°4 C.
This is quite in accordance with Meyer's observation. The latter
moreover ascertained, that for the development of the egg of the
herring only 6 — 8 days are required when the temperature slightly
exceeds 11°: most probably the eggs of the Zuiderzee-herrings
in the course of May '88 will have developed at that rate.

No doubt the Zuiderzee-herring spawns during several weeks,
and this might also be coucluded from the dimensions of the
larvae eolleeted. On 23 May larvae were caught measuring 18 — 21
m.m. and at the end of June still such were met with, which had
exactly the same length. The smallest larva I eould identify as
herring-larva was taken May 24 and had a length of 7.25 m.m.
I have figured it (PI. IV. fig. 3) and, as that figure shows, the little
animal was still furnished with a yolk-sac of considerable size
— more than one m.m. long. Most probably this larva had hatched
already a few days before , as Hofi'mann says , that the larvae
which he reared, on comiucr out of the egg, had a length
of 6.2 to 6.4 m.m. only. The well-filled and even with the
naked eye visible yolk-sac proves, however, that its age cannot
vet have been considerable. Kupöer ^) says, that the herring-
larvae born in the brackish water of the Schlei have a length

1) Kupffer, C, Ueber Laichen und Entwicklung des Herings iu der westlichen Ostsee.
Jahresber. d. Comm. IV— VI. 1878. S. 33.

62

of 5.2 — 5.3 m.m. and that none of the animals reared artifi-
cially in aquaria sliowed a tracé of a yolk-sac af'ter having rea-
ched a length of 7.5 m.m. According to him , this leugth was
reached iu three or four days. Now I think it hardly possible
that in the open sea swimmiug larvae would grow more slowly
than such reared in aquaria ; therefore I incliue to admit that
the larva caught with. its yolk-sac was a couple of days old at
the most.

Numerous larvae of the next-following stage were taken to
the West of Schokland , and between Kampen and ürk. They
have a length of about 16 mm.; their age will be about 20 days
or a month, when the time necessary for the development of the
egg is reckoned also. I figured this stage in Fig. 4. The dorsal
fin is formed, and may be distinguished even with the naked eye ;
the pectoral fins have the shape of fleshy plates, and the ventral
fins are still wantiug. The tail begins to curve upwards and
shows at its underside the first two cartilaginous pieces.

The ventral fins are clearly visible as soon as the young her-
ring has got a length of 24 m.m. In larvae only 20 m.m. long
it is possible, at least with some trouble, to ascertain the place
where these fins will be found in a later period. When the lar-
vae become larger than 24 m.m. their development advances very
regularly. The largest herrings which still must be considered as
herring-larvae have a length of 35 — 36 m.m. The figures 5 & 6
of PI. V are drawn after such a fish, taken with numerous others
oatside the Ketel : they are in this condition well worth studying
a little more earefully , as they shed light over a very interes-
ting circumstauce in the life-history of our herring.

I call the development of the herring a metamorphosis and
the young fish a larva , as new organs are formed during this
period and others assume in it a quite different form. The change
from larva in young fish with the Zuiderzee-herrings takes place
when their length is about 35 a 36 m.m. I call it a larva, as
long as it is still naked, i. e., bears no scales , as long as it
possesses embryonic pectoral fins and its form is comparatively

63

narrow or low. Passiug over froni the larval condition into that

of a youug iish its height sooa iucreases coüsiderably as is shown

by the followiug table :

A larva of a lcui,4li of 20 iii.iu. lias a licight ol 1 iii.iii.

., » » » „ 21. „ „ „ „ „ IM „

» » ,. i> .» 27 „ „ „ „ „ 1.8 „

„ » „ » » 28 „ „ „ „ „ 2

» » » » u -^J »> » >J )J ,j 'i-* )>

» .) ,) » » '^2.5 „ „ „ „ „ 2.8 „

» » )j » » 'J'J » )j » » j» <J-2 »

„ » » ,. ., 34 „ „ „ „ „ 3.3 „

a young herring „ „ „ „ 36 „ „ „ „ „ 4.75 „

„ „ » )j » » >j 37.5 „ „ „ „ „ o „

„ „ „ „ „ ,. „ 40 ,, „ „ „ „ G.7 „

We see {'rom this list that, when a herring-larva of 34 m.m.
chauges iuto a youug herring of 40 m.m., a change of leugth of
about 18°/o happens to take place, with a change in height from
3.3 into 6.7 ra.m., i. e. of over 100%. Some of the little fish of
36 m.m., and distinctly all those of 37.5 m.m. show the be-
ginniug of the formation of a scaly covering ; at the same time
the embryonic pectoral fins begin to retire and to make place
for the norraal ones ^).

It is thus shown that the herring of the Zuiderzee , like the
spring-herriug of the western Baltic and those of the little river
Schlei change the larval condition in that of the young fish after
having aquired a length of 35 a 36 mm. The herring-larva of
the Northsea on the contrary reaches a length of 46 a 48 m.m.
before uudergoing its metamorphosis and assuming the lasting
shape of the young fish. In the eastern Baltic a herring spawns
in water the saltness of which is considerally higher than is the
case in the western Baltic ; it there spawns in antumn and not
in spring, as does the herring of the western Baltic, of the
Schlei, and as we have seen that of the Zuiderzee; there the lar-
vae attain a length of 45 m.m. before assuming the appearance
of a little herring. So it would have been possible, only judging

1) I have given a description of the metamorphosis of the pectoral fins and of other
changes taking place during the development of the herring in the Report on fishing
with .Ankerkuileu". Brjlage C. [1888].

64

froni the diraeiisions of the larvae, to foretell , that the larvae
collected in the Zuiderzee belonged to a herring which spawns in
spring in brackish water. Exactly in the same way I was able
to pronounee a decided opiniou over the herrings caught in 1886
and 87 in the Hollandsch Diep and Haringvliet, where the water
is brackish as in the Zuiderzee. No spawning-places of the her-
ring are known in these waters; a good raany young herrings
(like whitebaits in the Thames) are met with , a few fullgrown
ones also , and I was auxious to ascertain where they came
from. The larvae enabled me to pass judgment as to their origin :
in the first place, because I collected them in great quantities in
jMarch ; and in the second place, because they measured 46 — 48 m.m.
— a single one even having a length of nearly 50 m.ra. No doubt
they are not born in the water where they were taken: they
belong to a race of herrings, which spawns in winter in the open
Northsea in water of great salinity.

But let us return to the herring of the Zuiderzee : we know now
that it is a herring spawning in brackish water during spring-time,
and the larvae of which are coraparatively small. The next chapter
of its life-history deals with its youth. As soon as they have
reached the size of 40 a 50 m.m. they are called »zeebliek" by the
Dutch fishermen , and the same name is stil) given them when
their size is more than twice as long. During this period of their
existence they stay in the Zuiderzee and only change it for
the open Northsea after their length has become about 110 a
120 m.m. Their rate of growth seems to be rather different in
different individuals; as a rule they will stay in the Zuiderzee
until they are about one year old and have got a length of
about 115 m.m. A good many irregularities, however, occur no
doubt in this respect. Before entering in a discussion thereupon I
give a list of the measures of the young herrings which I have
collected in the Zuiderzee throughout nearly all the months of
the year.

65

DATE

DIMENSIONS OV THE YOUNG IIEUUINGS OUSERVED

13 March

'88 1

27 „

'88

17 April

'88

25 „

'88

25 May

'88

29 June

'88

11 July

'88

18 „

'88

24 „

'88

17 August

'88

23 „

'88

31 „

'88

6 September

'88

18

'88

25

'88

11 October

'88

24

'88

20 November

'88

14 December

'88

20 February

'89

20 March

'89

26 „

'89

9 April

'89

67—106 m.m.

G8 — ]13 m.m., most of tliem vary between 68 and 78 m.m.

G7 — 102 m.m., most part aboiit 80 mm.

Most of tliein 75 m.m.; a single one of 120 m.m.

Numerous specimens of about 90 m.m.; four iiave a leugth of

55 m.m.
A few specimens of 37 m.m.
Tlie snuillest ones are 37 — 12 m.m.; the larger ones 57 — GO

m.m.
Tlie smallest ones 37 m.m., the largor ones 57 — 59 m.m.
Numerous specimens of 48.75 and 80 m.m., a few of 98 mm.
56 — 81 m.m.
60—68 m.m.

40 — 50 m.m. tlie smaller ones; larger ones of 60 — 70 m.m.
58—75 m.m.
76 — 83 m.m.
65 — 95 m.m.
81—90 m.m.
i 65 — 80 m.m.
One specimen of 73, numerous of 85 — 90,several of 100 — 112.5

m.m.
Numerous ones of 80 — 100 m.m.

73 — 100 m.m.; most of them between 88 and 95 m.m.
77 — 100 m.m.; most of them between 85 and 95 m.m.
49—75, 70—78, 83—114 m.m.
A few specimens of about 90 m.m.

The fishermen assert, that almost in every mouth of the year
»zeebliekjes" (young herrings) of every size (i. e. between 50
and 110 ra.m.) may be founcl in the Zuiderzee. Judging* from
the little table giveu above , it canuot be denied that there is
reason for this assertion. When we pay special attention to such
young herrings as have a length of from 70 — 95 m.m., and
which more in particular are named »zeebliek", we find that
little fishes of that leugth occurred in March , April and May
and again in July, August, September, October, November, De-
cember and February; June alone seems to be destitute of little
herrings of that size , but then the material I collected in that
month is not so abundant, that great value should be attached
to the negative conclusion arrived at for that month.

The smallest of the young herrings appear toward the end of
June; after what we have said above (p. 60) over the long du-
ration of the spawning period of the herring, we cannot wonder
at the circumstance that such very small herrings also occur in

the second half of July, and that these are caught together with
other ones of the sanie spawning period and having a length of
58 ra. ra. already. 1 think it quite clear that on August 31 little
fishes are taken of 40 to 50 m.ra. and also other ones of 60 to
70 m.m. November 20 a single straggler is 73 m.m., most of the
young herrings, however, have then a length of 85 — 90 m.m.; De-
cember 14 their length is 80 — 100 m.m. Probably in winter they
grow longer at a very slow rate only and this explains that the
majority on February 20 had a length of 88 — 95 m.m, only.

How are we to explain, however, that there occur in July young
herrings of 98 m.m , in August of 80, in September of 90 , in
November of 110 m.ra.; how to understand those young herrings
which have on March 26 a length of 49 m.m. only? The only
explanation I can give rests on the supposition that all the young
herrings which are caught in the Zuiderzee are not boru in that
sea: there may occur also other young fishes, which have entered
the Helsdeur or any other way and which are — like the white-
bait caught on the HoUandsch Diep and Haringvliet — the off-
spring of an in winter spawning Northsea-herring. Occasionally
immense quantities of young herrings and young sprats are caught
near the Dutch Northsea-coast, in the strait between Helder and
Texel, and even in the harbour of Nieuwediep. At the latter
place I collected a few of them in the month of August. Whe-
reas the young herrings boru in the Zuiderzee in that month
will have a length of about 60 m.ra., the young herrings I
then collected in the Nieuwediep-harbour measured 80 a 85 m.m.:
probably they were the offspring of herrings which spawned in
winter in the Northsea not f ar from the coast. Why should not
such little fishes enter the Zuiderzee as well, since this is done
by fuU-grown herrings, so-called half-herrings and sprats?

I adrait thus that from time to time »zeebliekjes" from the North-
sea may enter the Zuiderzee; but I think too that, in some
raonths of the year, their number must be of no consequence
at all. I remeuiber for example that I have investigated in March
'89 several hundreds of young herrings, which had all about the

67

same length (85 — 95 m.m.), aud which no doubt were allofthem
produced by the spawuing of the previous suminer. On May 25
'88 a whüle basket of »zeobliek" only contained smal! fishes of
about 90 m.m. — amongst them only a couple of young herrings
of 55 m.m. were met with and these probably were the offspring
of a herring which spawned in the Northsea in winter.

Whereas I consider the spawning in the Zuiderzee of a race
of spring-herrings as a well established fact, that young herrings
born in the Northsea should mingle with such as are natives of
the Zuiderzee , is only a supposition. Strongly in favour of this
supposition is the circumstance that, together with little Zuiderzee-
herrings, little sprats also are sometiraes caught in the kuilnets :
as the sprat never spawns in brackish water these specimens un-
doubtedly must have entered that sea frora the Northsea — and
might not young herrings have accompanied them on this visit?

Of course we lose sight of the young herrings which leave
the Zuiderzee : we are quite ignorant of their habits after they
have entered the Northsea. Having spent a couple of months ,
perhaps about a year in that sea, they try to reach the Zuider-
zee again , to spawn in the water that has seen their birth.
That the herring enters the Zuiderzee there to spawn , that they
fulfill this function in spring aud prefer doing so in brackish
water, has been determined — as I have tried to demonstrate —
by direct observation. Ho wever, Heincke's researches on the her-
ring-races of the Baltic having opened quite a new way for those,
who are interested in the study of this fish , I was anxious to
ascertain whether application of his method would yield for the
Zuiderzee-herrings a result as decisive as he arrived at for those
of the Baltic. My researches in this regard were not unsuecessful,
and therefore I beg leave to occupy a little space on their des-
cription.

Heincke has succeeded in establishing the differences between
the two races of herrings of the Baltic ; the oue which spawns
in spring in brackish water, the other which has great resem-
blance with the Northsea-herring, aud spawns in autumn in water

6Ö

of mucli greater salinity. Whereas fishermen and dealers in her-
rings linow liow to distinguish these two herrings , and several
others also, at first sight, before Heiuclce no naturalist suc-
ceeded in this. He began hy comparing herrings with one ano-
ther in four respects only ; and as the conclusions obtained in
this way were only found confirmed when comparisou was
afterwards extended to numerous other characteristic raarks , I
resolved to limit myself in my investigations to these four pecu-
liarities ^).

They are: the distance from the apex of the head to the be-
ginning of the dorsal fin , from the same point to the origin of
the' ventral fin, and to the anal aperture; and in the fourth
place the length of the anal fin. With the aid of these four di-
mensions, provided that they are applied to very numerous spe-
cimens, it is possible to characterise a herring race. The compa-
rison of numerous specimens is necessary, because otherwise an
individual variation might play a too important part.

To compare the said dimensions of numerous specimens of fish
with one another , Heincke's method always considers them in
relation to the length of the fish. The index of any dimension
is the quotiënt , resulting from the divisiou of tlie length of the
whole fish by the said dimension. On comparing numerous her-
rings from various seas with one another it was found that:

the index of the position of the dorsal fiu varied between 2.08 and 2.47.

„ „ „ „ „ „ „ ventral fin „ „ 1.97 and 2.28.

„ „ „ „ „ „ „ anal aperture „ „ 1.41 and 1.65.

„ „ „ „ length of the anal fin „ „ 12.5 and 7.5.

To make the comparison easier the indices of the dorsal fin
are divided in four groups , which are represented by the ciphers
1, 2, 3 and 4 : 1 is used in all those cases in which the dor-
sal fin-index is between 2.08 and 2.17, 2 when it is between

1) In this part of my paper I have not foliowed the original text (in Dutch) of my
report; though the conclusions in the main staid the same I preferred to write it
down agaia, as my experience with regard to the auturan herring of the Zuiderzee of
late has considerably increased and in the second place, as I wished to insert in this
paper those facts and consideratioas also, which for practical reasons found a place in
one of the appendices of the original report.

69

2.18 and 2.27, 3 between 2.28 and 2.37 and 4 when it is be-
tween 2.38 and 2.47. In the same way for the indices of the
abdominal fin the letters a, b, c en d are used ; for the anal
aperture five cases are distinguished and these are represeuted by
the ciphers O, I, II, III & IV. Finally the letters A, B, C and D
show to which category the fish is to be reckoned as far as the
length of the anal fin is concerned. The great advantage of ap-
plying this method is evident : with four letters and ciphers a
formula is composed, which fills the place of a description, and
enables us to compare numerous specimens with one another,
almost at first sight , and with mathematical precision.

In the first place 200 fuU-grown Zuiderzee-herrings caught in
various months of the year were selected at hap-hazard and in-
vestigated. The result was that of the 320 matheraatically com-
patible combinations forty five were found represented under
these 200 fishes. When we neglect 21 lormulae which occurred
once, in the remaining 179 tishes altogether we only observe 24
combinations ; these , however , are not represented equally , as
may be seen from the followiug record.

NUMBER OF

;

NUMBER OF

FORMULA

TIMES

PERCENTAGE

FORMULA

TIMES

PERCENTAGE

2b IB

26

13

2c IIC

4

2

2 b IIB

23

11.5

2 b IIC

3

1.5

2 c 11 B

20

10

2 c III B

3

1.5

2c 1 B

12

6

3b IA

3

1.5

1 b IB

12

G

3c IB

3

1.5

2a IB

11

5.5

2a OB

3

1.5

3c I]B

n

5.5

Ib IIB

3

1.5

3b IIB

9

4.5

Ib IIC

2

1

2b IC

7

3.5

3c IIA

2

1

2b IA

6

3

3b IIC

2

1

3b IB

6

3

3b IC

2

1

2 b IIA

4

2

2a IA

2

1

Though only 200 fuU-grown herrings were investigated , the
coraparatively great analogy of their formulae compels us, I think,
to acknowledge, that this number was not quite insignificant, at
least as far as the four peculiar traits which were investigated
are concerned. Comparing these formulae with those established

70

for Northsea-herriugs and also witli those of spring-herrings of
the Baltic — the elaborate reports over these herrings pnblished
by Heincke enabling us to do so — there remains uot the least
doubt that our Zuiderzee-herring dififers greatly from the first
mentioned herring, and bears great resemblanee to the second.
The position of the dorsal and ventral fins is highly charac-
teristic in this respect: in the spring-herring of the Baltic these
fins have a much more advanced position, and a larger index in
consequence, than is the case with the Northsea-herring, and
also with the auturan-herring of the Baltic. Therefore, whereas
the formulae of the last-raentioned herrings are combinations con-
taining 1 a, 2 a and 1 b, the spring-herring-formulae show com-
binations containing 2 b, 2 c, 3 b and 3 c.

Under the 200 herrings of the Zuiderzee which I studied there are
only 88 (19'^/o), the formulae of which are combinations containing
1 a, 2 a and 1 b. Combinations containing 2 b, 2 c, 3 b and 3 c on the
contrary are represented under these 200 155 times (77.5^/o). I am
not quite decided whether we are to cousider those lO'^y which
represent the Northsea type as true Northsea-herrings which
entered the Zuiderzee along with shoals destiiied to spawn in
that sea, or as Zuiderzee-herrings, which in some respects still
display in structure their near relationship with Northsea-herrings.
As an illustration of the importance of this characteristic feature
the formulae of a few Northsea-herrings, which were taken in
the summer of 1887 off Peterhead by the nets of a Vlaardingeu
herring-logger, may be of use. There were only six of them in-
vestigated by me but they show the Northsea type in such a
remarkable way as to give me liberty to insert their formulae here.

LENGTIl OF THE
HERRINGS

FORMULA

291 m.m.

2a OB

265 m.m.

la IB

237 m.m.

2a IB

279 m.m.

la IB

259 m.m.

la IB

242 m.m.

2a IB

71

These lierrings so distinctly corres[)Ond witli one another that
Olie feels inclined — eveu tliough their number is so very
small — to poiut tbeni out as represeutatives of a true herrin<^-
race, even more so tban is the case witb tbe Zuiderzee-berring.
However, tbe latter in tbis respect excel again tbe berrings of
tbe Hollaudscb Diep and tbose of tbe Haringvliet; tbe not
very numerous specimens caugbt in tbese estuaries do not sbow
a distinct type: wbereas some of tbem migbt be considered as
Nortbsea-berriugs, otbers mueb more resemble tbose of tbe Zui-
derzee-race.

A very interesting point in tbe study of tbe Zuiderzee-berring
treats of the questiou, wbetber tbere differeuces between autumu-
and spriug-berrings exist or not. Some years a bit earlier, otber
years later a herring enters tbe Zuiderzee during tbe last montbs
of tbe year. In tbe autumn of '88 wben I was engaged in the in-
vestigation of tbe Zuiderzee-fisbery only very few berrings were
caugbt. In October and November '89 tbe catches of berrings
were ratber important ; I availed myself of tbis opportunity to
settle tbe question wbat kind of herring was tbis Zuiderzee-
autumn-berring. To understand tbe importance of tbis question the
following much be borne in mind. In early spring, as soon as the
water of tbe Zuiderzee gets free again from tbe drift-ice whicb
(mainly frora tbe IJsel-river) enters it, berrings begin to show
tbemselves, and a very active fisbing sets in. In some years tbis
happens towards tbe end of January or tbe beginning of February,
in otbers not before the beginning or middle of March, and from that
time tbe herring fisbing is continued until tbe middle or end of April.
As we have seen above (p. 57), about that period tbe spawning
of the berrings takes place, and, as soon as it is finisbed, a
period begins during whicb no berrings enter the Zuiderzee. Tbis
lasts till autumn, wben, about tbe end of September, new sboals
make their appearance. In October and November herring-
fishing takes place in the Zuiderzee and in some years is even
revvarded witb abundant catches. As a rule it draws to a close
towards tbe begiuniug of December, and it is a very popularo})!-

72

nion among the fishermen of the Zuiderzee that this happens in
cousequence of the coldness of the water. The question to
settle , if possible , is the foUowing : must these autumn-herrings
be considered as fore-runners of those herrings which next spring
will enter the Zuiderzee, or do they belong to another race ? Has
the Zuiderzee its autumn- and its spring-herrings as the Baltic
has, or is there no reason to distinguish two Zuiderzee-races?

Of late I have had again a fair opportunity off investigating a
number of true Zuiderzee-autumn-herrings. I then measured and
calculated the formulae of 120 herrings caught in autumn in the
Zuiderzee , or at the entrance to that sea betweeu Helder and Texel :
this number proved quite sufiBcient to show the very near rela-
tion of these herrings with the spring-herrings of the Zuiderzee.
This may be best judged by comparing the foUowing table, from
which purposely those are omitted which were only encountered
once, with the table of p. 69.

NUMBER OF

NUMBER OF

FORMULA

TIMES

PERCENTAGE

FORMULA

TIMES

PERCENTAGE

2b IB

17

lé

2 b IIA

3

2.5

2 c IIB

17

14

2c IIC

3

2.5

2 b IIB

11

9

Ib IB

2

1.6

3b IIB

9

7.5

Ib IIB

2

1.6

3c IIB

5

4

3c IB

2

1.6

2b IA

5

4

3 c III B

2

1.6

2c IB

4

3

2 c 111 B

2

1.6

2 b IIC

3

2.5

2 c III C

2

1.6

3b IB

3

2.5

2b IC

2

1.6

3b IIC

3

2.5

2c IIA

2

1.6

Ib IIC

3

2.5

2a IA

2

1.6

Of the remaining 16 a few show a quite extravagant for-
mula; thus 2d IIC, 2d IIB, 3d III C aud 4d IV C ; some
have the combination of peculiar features characteristic of the
true Northsea-herrings : la IA, la IB, 2a IIB, 2a IIC gi-
ving, combined with those entered in the above list: Ib I B (2),
Ib IIB (2), Ib IIC (3) and 2 a I A (2) , in all 13 of the 120
or IP/oi which might represent the Northsea-race under the au-
tumn-herrings, a number even smaller thau that found for the

73

herrings of the Northsea-type among those caught in spring. Eight

herrings remain , eacli of tliem represented only once; these are:

2b üB
3 b IIA
3 c II A
2c IA
2c OB
2 b IliC
3b IC
3a Ui

I thiuk it hardly necessary to poiut out the great reserablauce
of each of these formulae in most respects to those enlisted ia
the table given above : 2 b O B and 2 c O B are nearly identical
with 2 b 1 B and 2 c I B ; 3 b II A and 3 c II A much resemble
3 b II B and 3 c II B ; 2 c I A corresponds with 2 c I B ; 2 b
III C with 2 b II C, and 3 b IC with 3 b II C; 3 a IB is the only
formula which does not correspond as far as the first two characters
are concerned with one of the formuUie of the table. Altogether
there are only 18 of the 120 autumn herrings investigated, which
do not show the type of the true Zuiderzee-spring-herrings ; 85"|o
of them , however, show this type most decidedly ; whence for
me there remains not the least doubt, that (generally speaking)
all the herrings which visit the Zuiderzee belong to one race only ,
which is a race of herrings spawning in the spring-raonths in
brackish water.

I calculated the formulae for a number of small (not full-grown)
herrings of the Zuiderzee (so-called zeebliekjes) also. As I had
seen already a good deal of the life-history of the Zuiderzee-
herring before, and had been present, so to say , when the young ones
were born , and had observed them during their early youth and
more or less regular growth , I did not feel the slightest doubt
with regard to their descent. It was not exactly on account of this
that I wished to compare their formulae with those of the full-
grown herrings: my intention in doing so was rather to have
another occasion for testing the method I had hitherto foliowed.

I investigated 100 small fishes, the length of which as a rule
varied betweeu 50 and 100 mm., a few however were smaller

74

than 50, a few longer than 100 ram. They represent 33 combi-
nation-forraulae , or only 14 when those are omitted which were
met with only once. I put those 14 formulae and the number
of times they were observed together in the foUowing table.

FORMULA

NUMBER OF TIMES
PERCENTAGE

FORMULA

NUMBER OF TIMES
PRECENTA6E

2c IIB

14

3 c III B

4

2 c III B

13

2 c IIC

4

2b IIB

9

3b IIB

3

2 c III C

8

3 c III C

3

2 b II C ,

7

3c IIC

2

3c IIB

5

2 b III B

2

2 b lil C

5

Ib IIC

2

Only two of these herrings (l b I[ C (2)) show the type cha-
racteristic of the herrings of the Northsea; among those which
were met only once there are three more having a Northsea-her-
ring formula (1 b UB, 1 b I B and 1 a III B). Thus we found
araong 100 young herrings of the Zuiderzee (so-called zeebliekjes)
only five which might be considered as Northsea-herrings. Of
course I do not attach any importance to the circurastance that
this number is smaller than is that of the full-grown herrings of
the Northsea-type — especially as frora other cons'derations (see
p. 66) it might be expected that occasionally a good many young
Northsea-herrings mix with those born in the Zuiderzee.

From the 95 remaining young herrings ten more must be taken
away whose formulae do not indicate the Zuiderzee-type; three
of these in some respects show the sprat-character (ld III B,
2d III B and 2d III C) — however they are not sprats , as at once
ma^^ be seen from their short anal fins; a fourth with the for-
mula 1 c II B resembles a sprat as far as the first two respects
are concerned. The five others are herrings with rather abnor-
mal dimensions (4 d III B, 4 c IV C , 2 c IV B , 3d IIÏ B ,
3 a III C and 3 b II D) — it would be difiicult to explain these
combinations.

ïhe 85"/j| which are left belong doubtless together; there are
six of those represented only once , and therefore not figuring

75

ia the list given above. Their forinulae are: 3 b III B, 2 b IB,
2 c UIA, 3 c IC, 3 b III C and 2 c IV C, each of thera appro-
achiiit; very nearly to formulae of the said list. Looking at the
formulae of these 85 little fishes a bit more carefully , one is
struck by the fact that their rautual agreement is greater still than
is the case with the full-growu herrings. This may partly be
due to the circnmstance, that in later life small difïerences might
develop between individuals which in youth reseuible one another
more perfectly. It is also possible that herrings originally stran-
gers in the Zuiderzee, might in the Northsea mix among shoals
about to return to the Zuiderzee , the sea in which they were
born. Having often found sprats among the shoals of Zuiderzee-
herrings , and knowing that these uo doubt mixed tbemselves in
the Northsea with the herring-shoals bound for the Zuiderzee, no
objection can be raised , I think , against admitting that Northsea-
herrings also may have joined the througs which approach our .
coasts and enter our gates.

But to return to the small ones. In general they agree quite
well with the full-grown ones; but comparing the formulae of
p. 69 carefully with those of p. 74 , a slight difference in the
index for the anus as well as in that for the length of the anal
fin is discovered : the anal aperture in the full-grown fishes of
the Zuiderzee has in 2^,^% of the cases I studied the index O ;
in 48'Vo the index I; in 45<'/o the index II, and in 4V.2% of the
cases the index III. In the small herrings this index, however,
was never found to be O; in 3"/„ of the fishes I have investigated it
was I; in 48^'o the index was II; in 46''/o it was III, and in 3°/o
it was even IV ; sunimarizing these resalts, my conclusion would be ,
that whereas the index for the anus for the small herrings of the
Zuiderzee is II & III, for the full-grown herrings it is I & II ; and ,
as my conviction that these young and full-grown herrings be-
long together is uot in the least weakened by this divergence, I
only can explainit by admitting that the Zuiderzee-herring during
its grovvth moves its anus slightly backwards. The anal fin in
the young herrings in 01 cases out of 100 has as its index B, and

76

in 37 cases C; in tlie full-growu fishes in 12 cases out of 100
it is A, in 75 cases B, and in only 13 cases C. So its index in the
full-grown fishes seenis to be slightly larger — the fin therefore
relatively shorter : I should not like , however , to express myself
here with the same decision , as in the case of the position of the
anal aperture , because it is extremely difBcult to measure the
length of a fin in fishes as small as the young herrings which I
investigated — a slight difference in the measurement taken might
cause a difference of consequence in the figures I have given.

Be this as it may — as a general conclusion of my researches

on the Zuiderzee-herriug I believe I can legitimately state that:

1°. The Zuiderzee-herring is a spring-herring , spawning in

brackish water.
2°. The greatest dimensions the Zuiderzee-herring-larva acquires ,
before assuming the appearance of a young herring, are much
smaller than those of the full-grown Northsea-herrinjy-larvae.
3°. The young herrings born in the Zuiderzee stay in that sea
uutil their length is from 100 to 120 m.m., then to exchange
it for the Northsea.
4°. Part of these herrings return to the Zuiderzee as so-called
sprats , having a size of about 150 a 160 m.m.; most ot
them only return, when full-grown and approaching matu-
rity. They begin to enter the gates toward the end of
September , and continue doing so till in April , only stop-
ping this incursion when the water of the Zuiderzee gets
too cold. The later they enter the more they approach ma-
turity.
5°. Youuger and older sprats enter with the herrings, and pro-
bably such herrings as are not born in the Zuiderzee occa-
sionally do so also.

Sprat. Only rarely I discovered little fish of this species among
the immature fishes caught with the kuilnets. In the following
list the formula I calculated for each is communicated.

77

NUMBER

DATE

LliNeJTll 01'
THE FISH

FORMULA.

1

13 March '88

129.5 m.m.

Ic IVÜ

2

— „ —

115

1 c IIIE

3

27 March '88

99

1 d IV E.

4

11 Octob. '88

65

2d IVF

5

20 Febriiary '89

116

Ic IIIE

6

— „ —

116

Ic IVD

7

20 March "89

70

Ic IVE

8

26 „ '89

50

1 d 111 D

9

— ,, —

55

1 d IV 1)

10

»

63.5 „

2c IVD

11

9 April '89

140

Ic III D

For the Zuiderzee the sprat is a fish of no consequence. I thought
however, that it was important to insert here the formulae I cal-
culated, as comparison with those of the herring shows in a re-
markable way the great merit of Heiucke's method.

Anchovy. On this fish of late very important investigatious
have been carried out, and their results published by Hofimann ,
Wenekebach and others. I have not been able to add a great
deal to our knowledge about this interesting fish ; I only was
fortunate enough to coUect some information with regard to
the time when most eggs of this fish are found floating in the
Zuiderzee. Whenever I used the surface-uet duriug the summer
of '88 I paid special attention to this question. Yet I only twice
had the good luck to observe these eggs: on June 7 aud again
on June 14. Though the fishing with surface-nets was continued
until the middle of July , after June 14 no eggs of anchovies
were met with. Various circumstances may have occasioned
this, and probably the principal cause was that I was obliged
to use the pelagic net at places in the Zuiderzee where the
salinity of the water was particularly small , and the auchovy
not prefers such water. Weber and Wenekebach during their
investigations of '86 collected most eggs between 6 and 7 July —
this happened , however , in the northern part of the Zuiderzee
on the other side of the line running from Enkhuizen to Sta-
voren. These were no doubt eggs of fishes which entered the

78

Zuiderzee at a much later date. At the places where I observed
the floating eggs of the anchovy the areometer indicated a sali-
nity of more thau l^jo salt (areometer 1.009 at 15° C. and at an-
other place 1.008 at 17° C).

Occasion ally I was present when rich catches of anchovies
with the aid of the »wonderkuil" were made; at first , though
they were all »fuH" fishes (i. e. repleuished with spawn or roe),
most of them were not quite ripe ; but towards the middle and end
of June male as well as female fishes became quite ripe ; later
on a few spent fishes were observed between the fuU ones. On
July 19 I investigated one hundred anchovies caught with so-
called standing nets — a kind of drift- nets attached to the bot-
tom by means of anchors — to make out, if possible, whether the
fishing of anchovies at such an advanced date was injurious or
not. I found that most of these fishes were spent. Among the
males tbere were still a few the soft roe of which contained ripe
spermatozoa; the females nearly all showed totally or almost to-
tally empty ovaries: in that year (1888) the spawning period of
the anchovy in the Zuiderzee can be said to have lasted from
the beginning or the first week of June until the middle of July.

The youDg anchovies stay in the Zuiderzee till in the autumn
of the year of their birth. During my investigations in the
Zuiderzee I did not often observe young anchovies. An»anchovy-
larva" of about 15 m.m. length was taken near the entrance-
buoy of the Zwolsche Diep ; this happened on July 6. The water
at that place was very nearly fresh, and as only a single spe-
cimen was taken there, I think it is possible that it was one which
got astray. I figured the little fish, which from its characteristic
shape cannot easily be misunderstood, in fig. 6 of PI. V. On Oc-
tober 11 1888, off VoUendam , a young anchovy of 80 m.m.
length was found in the contents of a »kuilnet".

1888 was not a very favorable year for the anchovy-fishing
in the Zuiderzee; in all only 15.000 »ankers", barrels, containing
about 3500 fishes each, were caught. In that year not very many
fishes can have spawned in the Zuiderzee; nor was this the case

79

iu 1889, when only 1600 »ankers" were taken. This year
(1890) auchovy-fishing in the Zuiderzee has been exceedingly
profitable: whereas fór the richest year known hitherto , a
catch of about 100.000 »ankers" has been noted , in 1890 pro-
bably about 200.000 » ankers" will have been caught. In the
autumn of this year very considerable quautities of young ancho-
vies have been observed, and destroyed with the kuilnet-fishing in
the Zuiderzee. On September 19 soine small anchovies (measuring
from 62 — 85 m.m.) were brought me, a dozen out of a rauch
larger colleetion which were taken with a drift-net (macquerel-
net) which had been fishing near Huisduinen , at the Northsea-
coast close by Helder , where the Zuiderzee communicates with
the Northsea by means of the Helsdeur. No doubt these were
little anchovies born in June or July in the Zuiderzee; their age
was 2^/2 a 3 months, their length 60 to 80 m.m. They were
then on their way to the Northsea there to grow and fatten.

E e 1. Occasionally a few little eels (65 a 75 m.m.) were taken with
the surface-net, as, for instance, between Lemmer and Stavoren ofF
the so-called Style Bank (areometer 1.004), and to the west of Schok-
land (areometer 1.0006). Whether the eel spawns in the brackish
water of the Zuiderzee, or goes as far as the Northsea for that
purpose, I have had no opportunity of ascertaining. In the Zuider-
zee a very considerable eel-fishiug goes on, and, as fishes of all
sizes are caught there during 4 to 5 months (May — September),
I feel inclined to admit that most of the eels which either have been
born in the Zuiderzee, or have entered that sea from the Northsea, as
a rule do not enter the fresh water of the rivers which commu-
nicate with the Zuiderzee.

The best months for the eel-fishing iu the Zuiderzee are May
and June, whereas in October this industry is quite brought to
a close: no autumn eel-fishing, such as is practised in the lower-
most parts of our rivers with great success , takes place in the
Zuiderzee.

EXPLANATION OF PLATE I-V.

Plate I. Map of the Zuiderzee, scale 1 : 316.000. The depths are indicated in
feet at ordinary low tide. Red lines show the places where obser-
vations with „kuilnets" were made, the numbers added represent
the numbers of the list of observations. Blue lines and numbers
refer to observations on herring- and fiounder-fishing with the aid
of drift-nets. Numbers in black indicate the places where fishing
with bow-nets and standing nets was observed.
Plate II. Map of the Zuiderzee, on which the places where herring-spawn and
herring-larvae were observed are shown by red, and those where
smelt-larvae were met with by blue points. Numbers in red or
blue are again taken from the list of observations.
Plate III. Fig. 1. Larva of Gobius minutus, length 4 m.m. 29 diameters.
a. Part of the nutritive yolk.
Pig. 2. Larva of Osmerus eperlanus, length 5.2 m.m. 40 diameters.
This is the youngst larva of the smelt, I observed. Part
of the nutritive yolk is still to be distinguished (at d).
Fig. 3. Larva of Osmerus eperlanus, length 15 m.m. 7 diameters.

At a the swimming-bladder may be seen, at è a first tracé
of the adipose fin.
Plate IV. Pig. 1. End of the tail of a larva of the herring of about 10 m.m.
88 diameters.
Fig. 2. End of the tail of a larva of the herring of 18 m.m. 58 dia-
meters.
Fig. 3. Herring-larva of Ty.) m.m. — youngest observed. 40 diameters.
Fig. 4. Herring-larva of 16 m.m. 61/2 diameters.
Fig. 4'. End of the tail of the larva of Fig. 4. 40 diameters.
Plate V. Fig. 5. Herring-larva of 32.5 m.m. 41/2 diameter.

Fig. 5'. Young herring of about 37 m.m. Natural size.

Fig. 6. Larva of Engraulis encrasicholus of 15 m.m. 6 '7.2 diameter.

Fig. 7. Head of a larva of the herring of ± 23 m.m. 43 diameters.

uwsr/fiiirrDER nep m:Rh' imiïEA.yr /^vpAx.D'-r/ ///

PU.

WDscf/ii/irm/i x£/) DfERA' yj:R/;ty ^rf?<;'A-x d,'o/ ///

Pl.JI

n/ij.sc/Hiirroim xm difrk \meEX 2iRcrk.-i, Dr,./ ///

P/ ///

GohiiLs niijiiiJu.1
Itiriu'
i in. III /lUiil

a_ GiiJcr/Zv Dan
den i>iti-</inii.iiioïc/'-

'iist ivttorae/wm£/i

pi< 1 miilamv _ By ^ '■*

// / it/i imMtf va/l

If/i II >f</ina.idi>ief'

Il lu/cfscJieidcn

2[iitt:n mm de füjiiuf

Zanii :'0~ l/l 11/
Anus Jii) m m
hidc.r IM

Finn

Siiiennijlaivf in iiv/Ai' xit/i
bu3 ile iivenMaas en 6u bdi- oi/i'in
laat ondersc/teideti

lidi „M:ri:Zi,iiy,-,d„!ysm. :<//„,,,■

77,/llS(7/IIIFTI)J:J} .\I;D mKRh'yi:Kf:f:X l^U!vi!ks,D<',/ H/

n jv

VcrorootuKj UO.

f.enijU det' laiiie /".f

Maarnemina Jf 2J

Lffiate^ dep la/*Vf" Mi num

Fémnooüfia 58

Itinirncmina N^38. _

lenjrootHia i(>.
Sfat^pi-iuieiTule der Uwoe

on^evcfi' 10 m m
Staar/, iiildnde
lérnrootina 38. .

I'J^rifcvk J,i

, dchn „ L,m^cn/,at/:„-n . sj/of

T/.w.s(/jJiin'/)i;R yei) DrEmi'\T;n^EX^rji,pj!s./)veJ JU

PI V.

A'op pa/l een hat'intfliirve
PtiH - 2o m./n.
Jemivotinn iS

Fu,.5.

Lajwe mul 32j tnm

k4V2

f UI. .')'

An/ovis ' larve

Wa<t/>ne/funa jV^ééf.
Zenaic- <ier larve JÓffurn .

lii/i.oGehrtilrtm^ifihnij.seti, sffa^f-

^.

\

iKT nvTEnvEoi^i^^i^

3Ir. JAN PI ETER VAN WICKEYOORT CROMMELIN,

geboren 9 Januari 1830, is in den avond van 19 October 1891
te Haarlem overleden.

Hij was een van onze kundigste en meest bekende ornithologen.

Reeds in zijne jeugd deed hij aan vogels. Maar de lust om er
studie van te maken is eerst opgewekt toen hij te Leiden in de
rechten studeerde. Hij kwam bij Temminck , een vriend zijns vaders,
aan huis, bezocht het Museum van Natuurlijke Historie, leerde
ScHLEGEL kennen. Naarmate hij in de kennis van het recht vor-
derde , nam ook de lust in vogelkunde toe. Zóó kwam allengs het
plan tot rijpheid om na zijne promotie zich aan ornithologie te
gaan wijden. Toen hij hierover met Temminck sprak vond hij aan-
moediging en nadat van Wickevoort Ckommelin, in 1852, tot
doctor in de beide rechten bevorderd was , bleef hij , met den
titel tevreden, nog een jaar iu de Academiestad om in zoölogie
te studeeren. Hij hield college bij Jan van der Hoeven en mocht
zich in de vriendschap van Temminck verheugen , die hem toegang
verleende tot de verzamelingen in het Museum en zijne bibliotheek
voor hem open stelde. Met de borst legde hij zich toe op het ge-
kozen studievak.

Iu dien tijd begon hij ook eene verzameling van inlandsche
vogels te maken , die gestadig in uitgebreidheid is toegenomen
en waarvan de voorwerpen door den heer J. F. ter Meer en,
na diens dood , door den zoon , den heer H. H. ter Meer zijn
opgezet. Voor de aanvulling dier collectie heeft mijn vriend van
Wickevoort Crommelin veertig jaren lang de meeste zorg gehad ;
nog op den dag van zijn overlijden zond hij mij eene brief-
kaart , dit onderwerp betreffende.

Na zijn huwelijk, in 1854, vestigde hij zich te Zandpoort, doch
betrok iu 1860 het huis aan de groote markt te Haarlem, waar
hij sedert gewoond heeft. ^

82

De keurige boekverzameling door hem nagelaten getuigt van
's mans wetenschappelijken zin en van de zucht om zich de wer-
ken aan te schaffen , die hij voor zijne studie noodig had.

Toen ik hem in 1852 leerde kennen was hij lijdende aan
zwakte van zijn gezichtsvermogen en dit is er, helaas, met de
jaren niet beter op geworden. Daar kwam een tijd, dat hij zijne
boeken zelf niet meer kon inzien , maar zich moest laten voor-
lezen om op de hoogte te blijven van de wetenschap die hij lief
had. En hierin is hij gelukkig geslaagd. Niet zelden , als ik bij
hem was, heb ik mij verwonderd, dat hij al bekend was met den
inhoud van geschriften , die eerst kort geleden de pers hadden
verlaten.

Ceommelin had een helder hoofd en eene buitengewoon sterke
memorie. Hij wist veel en goed. In de literatuur en op het gebied
van de Europeesche en vaderlandsche Ornis was hij uitstekend
tehuis. Van de kenmerken , de levenswijze en geographische ver-
spreiding der soorten had hij zich goed op de hoogte gesteld. De
droge studie van nomenclatuur en prioriteitsrechten had hem niet
afgeschrikt.

Voor de vogelfauna van Nederland heeft hij meer dan gewone
belangstelling getoond. De collectie door hem bijeengebracht is
daarvan het sprekende bewijs. Verreweg de meeste soorten zijn
daarin vertegenwoordigd , in den regel in beide geslachten. Van
een aantal species zijn vele specimina voorhanden , wat leeftijd en
kleed aangaat, met zorg uitgekozen. Variëteiten en bastaarden
ontbreken niet. Zeldzaamheden en eenige unica trekken de aandacht.

De aanteekeningen van van Wickevoort Crommelin over de
Avifauna van ons land zgn in verschillende werken verspreid:
in de Bouwstoffen voor eene Fauna van Nederland , het Neder-
landsch Tijdschrift voor de dierkunde , de Archives Néerlandaises
en de jaarverslagen van Mr. Herman Albarüa. Zijn laatste stukje :
Ornithologische Mittheilungen aus den Niederlanden, is opgenomen
in het Ornitholog. Jahrbuch van 1890. In de Archives gaf hij
ook bijdragen van ruimere strekking, bl^k gevende van veel
belezenheid , die hem ook in het buitenland bekend maakten en
deden waardeeren.

Vriendschap stelde hij op hoogen prijs ; voor blyken van waar-
deering was hij zeer erkentelijk.

'sGravenhage, 27 October 1891. H. W. de Graaf.

ON A COLLECTIÜN OF HSHES

FROM THE CONGO ; WIÏH DESCRIPTION OF

SOME NKW SPECIES.

L. SCHILTHUIS,

Conservatrix to the Museum of Zoology of the University of Utrecht.

With PI. VI.

In the course of the years 1886 — 1890 the Zoological Museum
of the Utrecht University received a considerable number of fishes
from the Congo , which were kindly presented bij Mr. A. Greshoff ,
and sent by him from Boma, lower Congo, and for the greater
part from Kinshassa, Stanley Pool, upper Congo , near Brazzaville.

After eareful examination of the collection a number of spe-
cimens could be referred to about two dozen species already des-
cribed.

Among the remainder there are several , which are too young
to allow of an accurate Identification but also a number which I
must regard as representatives of species as yet undescribed.

I have not ventured to publish my description of them before
having sent both the specimens and my notes to Dr. A. Güuther,
who in the kindest way gave his attention to the matter and
writes to teil me that he thinks I am justified in regarding ten
species and one genus as uew to science.

I may here express my sincere thauks for this kindness.

84

The following list contains the specimens, belonging to well-
known species :

Ctenopoma Petherici Gthr ; Bayari-sea , vernacular name labakali.

Ophiocephalus obscurus Gthr.

Mastacemhelus cryptacanthus Gthr. D 31 / ca. 120 ; A 2 / ca. 128.

Mastacemhelus marchei Svge. D 28 / ca. 85 ; A 2 / ca. 85.

Hemichromis himaculatus Gill. D 15/10; A 3/9.

Clarias xenodon Gthr.

Clarias gdbonensis Gthr.

Schilbe mystus 0. et V.

Chrysichthys cranchii Leach. Dl/6;A12;Pl/9, diJBFers from
Steindachner's description (S. B. Ak. Wien 1869, LX, Ie
Abth. S. 987) by the situation of the eye , the distance between
the hind margin of the eye and the gill-opening being greater
than that between its front margin and the end of the snout ;
by the shorter barbels : maxillary barbels extending a little
beyond the base of the pectorals ; and by the dorsal spine
being serrated at the top anteriorly. Total length 13 cm.

Auchenaspis hiscutatus Geoffr.

Malapterurus electricus Gm.

Alestes macrolepidotus C. et V.

Alestes leuciscus Gthr. Height of the body a little more than
one-third of the total length without caudal; length of the
head a little more than one-third. Total length 13 cm.

Distichodus martini Stdchr. D 26; A 16; LI. 75 until the
base of the middle caudal finrays, 81 until half their length;
Lt. -r , until the ventral line, 11 until the outer ray of the

TT

ventral fin. Total length 8,4 cm.
Morrnyrus oxyrhynchus Geoff. D 78; A 18, LI. ca. 105; total

length 17 cm.
Morrnyrus tamandua Gthr. Bayari-sea ; vernacular name Lukunku.
Morrnyrus Petersii Gthr. vernacular name Lufula.
Morrnyrus grandisquamis Ptrs , D 28 ; A 33 ; LI. ca. 54 , total

length 11 cm.
Morrnyrus discorhynchus Ptrs , D 33 ; A 22 ; LI. ca. 65 ; teeth

85

few , three in the upper jaw, six in tlie lower. The pectoral
does uot quite reach the micldle of the ventral. Total length
13,3 cm.

Mormyrus adspersus Gthr , D 20 ; A 25 ; LI. ca, 50 ; suout
a little ahorter thau the eye; pectoral not yet reaching the
extremity of the ventral ; total longth 6,3 cm.

Mormyrus simus Svge. D 26 ; A 37 ; L.1. 41. Height of the
body one-third of the total length, snout as long as the
diameter of the eye, interorbital space nearly twice the latter.
Pectoral three-fourths of the length of the head ; extending
a little more than halfway the ventral. Total length 9.5 cm.

Notopterus nigri Gthr.

Tetrodon fahaJca Hass.

The species novae of the coUection are the folio wing:

Fam. Chromides.
Lamprologus g. n.

This genus may be ranged araong those of the first group of
Chromides in A. Günther's Catalogue (Vol. IV) , being characterised
by a dorsal fin, with the spinous portion more developed than
the soft, and by the outer branchial arch hearing short and
widely set anterior prominences, an additional lobe being absent.

Each jaw with a front series of awl-shaped teeth , behind which
is a rather broad band of very small teeth. Anal spines 6 — 7.
Body compressed, oblong. Scales ctenoid; cheeks as well as the
other parts of the head scaleless. Base of caudal fin scaly. Dorsal
spines numerous , spinous and soft portions of the dorsal continuous.

Lamprologus congoensis (fig. 1.)
D 18- 19 18-10; A 6—7/5—6; LI. 25— 26+8— 11 ; Lt. 3 / 8.

Height of the body circa one-fifth of the total length (caudal
included), length of the head circa one-fourth. Length of the
snout three-sevenths of the length of the head, diameter of the
eye two-sevenths , interorbital space one-fifth. Lower jaw slightly
prominent; maxillary extending to below the front margin of the

. 86

eye. The origin of the ventral a little behind that of the dorsal.
Ventrals a little loager thau the pectorals. Distance between dor-
sal and caudal two-sevenths of the length of the latter. The lon-
gest dorsal finrays extending over the first third of the caudal. Cau-
dal rounded. Body (in spirits !) brownish with dark blotches between
the eye and the gill-opening. Sides of the body with four or five
dark, broad, vertical bands, which continue on the base of the
dorsal. Vertical fins more or less irregularly striated with black.
Three specimens with a total length of 7 cm , 8,5 cm. and 9 cm.

Atopochüus güntheri (Fig. 2 A and B)
D 1/6; A 10; P 1/9.

This species agrees in several respects with A. Savorgnani Svge
(N. Arch Mus. (2) 1880, PI. III fig. 3, p. 42 and Buil. Soc.
Philom (7) III p. 97) , but differs from it in the number of anal
and pectoral finrays and moreover in the foUowing points:

Height of the body one-thirteenth of the total length (caudal
included). Length of the head a little less than one-fiffch. The
greatest width of the head nearly equals its length. Maxillary
barbel more than twice as long as the diameter of the eye, a
very small mandibulary barbel: half the length of the diameter
of the eye. The arrangement of the maxillary teeth agrees with
H. E. Sauvage's description of A. Savorgnani. Mandibulary teeth
notched, placed in a great nuraber (circa 22) of transverse series,
consisting of circa 6 teeth each , and those of one half of the
mandible converging with those of the other half from before
backwards. Voraerine teeth conical, in a rather broad band. Eye very
small , placed between the second and last third of the length of
the head. Interorbital space nearly half the length of the head. The
humeral process does not reach the base of the dorsal spine. The
latter is not serrated , very short , shorter than the followiug finrays
and one-half of the length of the pectoral spine. Both , dorsal
and pectoral spine are fringed. The ventrals laid backwards, the
distance between them and the anal remains still more than half
their length. Caudal deeply forked.

87

One specimen , total leu<^th 22 cm , leugth without caudal
17,5 cm.

Sijnodontis greshojfii
D 1/7; A U; P 1/8.

The gill-openiuf]f does not extend downwards beyond the root
of the pectorals. Mandibulary teeth much shorter than the eye.

Height of the body one-fifth of the total length, length of
the head the same. The superior processes of the nuchal carapaee
rounded at their extremity, not yet reaching the second soft dorsal
finray ; humeral process with sharp iuferior edge , pointed , extending
backwards a little beyond the second soft ray of the dorsal. Length
of the snout a little less than half the length of the head ,
diameter of the eye one-fourth of the length of the head and
two-thirds of the interorbital space, which is a little concave.
Maxillary barbels not fringed, extending beyond the extremity of
the pectoral spine , a little more than half the length of the body.
Mandibulary barbels with rather slender fringes. Mandibulary teeth
more than 45- Pectoral spine very strong, serrated along both
edges, a little longer than the head, and as long as the dorsal
spine; the latter feebly serrated behind, nearly smooth in front,
with only a few obsolete denticulations towards its point. Ventrals
reaching the third anal ray. Distance between base of inner
ventral ray and anal a little more than half the distance between
base of inner pectoral and outer ventral ray. Adipose fin as long
as the head, distance between adipose and dorsal a little less than
the base of the latter. Caudal deeply forked. Brownish (in spirits),
marbled with black.

One specimen, total length (with caudal) 16 cm. Length of the
body until the base of the outer caudal finrays 12 cm.

Synodontis angelica
D 1/7; A 12; P 1/8.

The gill-opening does not extend downwards beyond the root

of the pectorals. Mandibulary teeth much shorter than the eye.

Height of the body one-fifth of the total length, length of the

88

head the same. Superior processes of the nuchal carapace pointed ,
not yet reaching as far backwards as the humeral process , which
extends a little beyond the first soft dorsal ray and is pointed
behind. Length of the snout half the length of the head ; diameter
of the eye nearly one-fourth of the length of the head and nearly
half the interorbital space , which is flat. Maxillary barbels not
fringed , not yet reaching the gill-slit ; mandibulary barbels , specially
the inner, thickly fringed with short filaments. Mandibulary teeth
circa 30. Pectoral spine verj strong , strongly serrated along both
edges, nearly as long as the head and as long as the dorsal
spine ; the latter serrated anteriorly towards its point , and posteriorly
along its whole margin. Ventrals just reaching the base of the
anal; distance between the base of inner ventral ray and anal
nearly two-thirds of the distance between the base of inner pec-
toral and outer ventral ray. Adipose fin a little more than two-
thirds of the length of the head ; the distance between dorsal and
adipose fins nearly equals the base of the former. Caudal deeply
forked.

Dark brown (in spirits) with round yellowish spots over the
whole body; fins transversely banded with yellowish.

One specimen, total length 12,5 cm. Length of the body until
the base of the outer caudal finrays 9,5 cm,

Synodontis alherti.
D 1/7; A (12) 13; P. 1/8.

The gill-opening does not extend downwards beyond the root
of the pectorals. Mandibulary teeth much shorter than the eye.

ïïeight of the body one-fifth of the total length, length of the
head the same. The superior processes of the nuchal carapace
surround the base of the dorsal spine and extend as far backwards
as the humeral processes. The latter are provided with a short
series of minute denticulations towards the extremity of their
inferior edge. Length of the snout a little less than half the length
of the head; diameter of the eye three-eighths , equaling the
interorbital space , which is a little concave. Maxillary barbels with

89

black inferior margin , nearly as long as the whole body (caudal
fiurays iucluded). Maudibulary barbels with very slender filaraents.
Mandibulary teeth circa 22. Pectoral spine strongly serrated along
both edges, a little louger tlian the head and a little shorter than
the dorsal spine; the latter not serrated anteriorly, or (in a sraall
specimen of 8,5 cm. and with A 12) with a few obsolete denticulations
towards its point. The ventral does not yet reach the anal. Distance
between aual and base of inner ray of ventral three-fourths of that
between base of outer ventral ray and inner pectoral. Adipose fin
one and a third of the length of the head; distance between dor-
sal and adipose fin a little less than one-third of the base of the
former. Caudal deeply forked.

Two specimens, the larger with a total length of 10,5 cm.

Length of the body without caudal finrays 8,2 cm.

Distichodus antonii.
D 24; A 15; LI. circa 65; Ltr. 10/13.

Each jaw with two series of teeth.

Height of the body a little more than one-third of the total
length (caudal included) ; length of the head (without the opercular
flap of skin) two-ninths. Snout a little more than one-third of
the length of the head. Eye situated in the middle of the length
of the head, its diameter three-tenths of the latter. Interorbital
space convex, its width being half the length of the head. Upper
jaw a little projecting beyond the lower; the latter with eighteen
teeth in the outer row. Distance between dorsal and adipose fin
more than twice the base of the latter. Distance between the vent
and the end of the ventrals four-ninths of the length of the
latter.

Silvery brownish (in spirits) with several darker vertical bands.

One specimen, total length 12,8 cm; Bayari-sea, vernacular^
name Mbutu.

90

Distichodus lusosso.

D 26; A 16; L.1. ca. 85; Ltr. ||

(A very small specimen: D 23; A 14; L.1. more than 70).

Only one series of teeth in the jaws.

Height of the body a little more than one-third of its length
(without caudal) ; length of the head two-sevenths. Snout one-third
of the length of the head. Centre of the eye a little before the
middle of the head; its diameter a little less than one-fourth of
the length of the head. Interorbital space flat ; its width one-fourth
of the length of the head. The upper jaw projects distinctly
beyond the lower; the latter with fourteen teeth. Distance betweeu
dorsal and adipose fin twice the base of the latter. The ventrals
nearly reach the vent.

Light brown (in spirits) with eight broad dark bands. Adipose
fin dark.

Two specimens, the greater with a total length of 16,8 cm.
Bayari-sea; vernacular name Lusosso.

Phago boulengeri
D 12; A 11; P 13; V 9; L. lat. 45; Ltr. 2i / 3|.

Besides in the deviations indicated by the ciphers above, this
species diöers from Ph. loricatus Gthr. (Ann. and Mag. Nat. ïïist.
1865. XV. PI. V) in the folio wing points : Depth of the body
nearly two-thirds of the length of the head, which is one-fourth
of the total length without caudal. Diameter of the eye half the
length of the snout. Intermaxillary and mandible with seventeen
teeth on each side, in the outer series. The dorsal fin is just in
the middle between the end of the snout and the root of the
caudal fin. Caudal two-thirds of the length of the head. Pectorals
a little shorter than the ventrals.

One specimen, total length 14 cm.

Mormyrus greshoffi^i (Fig. 3)
D 35, A 31, L.1. more than 80.
Lower jaw projected into a skinny flap. The corner ofthemouth
separated from the front margin of the eye by a considerable space.

91

Heiglit^ of tlie body a little more than one-fourtli of the total
length (caudal included). Length of the liead one-fifth. The eye
lies in the anterior half of the head , its posterior margin just
forming the raiddle of the length of the head ; its diameter is a
little more than the length of the snont and the iuterorbital space;
the latter is very convex. The skinny flap of the lower jaw is
half the length of the snout. Width of the mouth half the .diameter
of the eye. Very weak and few teeth, three in the upper jaw, two?
in the lower. Profile of the head very convex. Pectoral twice as
long as the ventral and extending beyond the anterior half of the
latter. Distance between the end of the ventral and the anal
agreeing Avith the length of the former. The length of the caudal
peduncle agrees with that of the head.

Shining silvery over the whole body, especially on the lower
part of the head.

One specimen, total length, caudal included, 10,8 cm.

Mormyrus {Mormyrops) sioanenburgi
D 27, A 50; L.1. ca. 96

Closely allied to M. Zambanenje Ptrs.

Teeth on the palate and on the tongue. Body elongate. Snout
rather long, straight.

Height of the body contained six times in the total length ,
length of the head (without the opercular flap of skin) four times.
Length of the snout one-fourth of the length of the head. Upper
and lower jaw subequal in length ; teeth notched || in number.
Eye small , situated for its greater part in the anterior third of
the head. Iuterorbital space convex, twice the diameter of the eye
and three-fourths of the length of the snout. Pectoral half the
length of the head. Ventral fin two-thirds of the pectoral , dis-
tance between its base and the end of the pectoral half the length
of the ventral. Distance between beginning of the dorsal and tip of
the snout two-thirds of the total length. Length of the caudal pe-
duncle with caudal two-thirds of the length of the head.

Brown (in spirits) , dotted all over with dark , minute points.

92

One specimen, total length 11,7 cm.

Mormyrus (Mormyrops) mariae.
D 37; A 59; L.1. ca. 100.

Body elongate. Height of the body contained seven times in
the total length, length of the head five and a half. Height of
the head three-fifths of its length. Profile of snout and head convex ;
upper jaw somewhat Ipnger than the lower. Snout one-fourth of
the length of the head (the opercular flap of skin not included).
Teeth truncate || in number. Eye small , half the length of the
snout, and situated in the anterior third of the head. Interorbital
space convex , twice the diameter of the eye. Ventral fin two-thirds
of the length of the pectoral ; distance between extremity of pectoral
and base of ventral half the length of the pectoral. Distance
between ventrals laid backwards and anal twice the length of
the former. Space between ventrals and anal trenchant. The end of
the base of the anal a little behind that of the dorsal. Length
of the caudal peduncle, measured from the end of the base of
the dorsal one-third of the length of the head. Beginning of the
dorsal twice as f ar from the tip of the snout as from the base
of the middle caudal finrays.

Dark brown (in spirits) above the lateral line, somewhat lighter
beneath.

One specimen, total length 17 cm.

EXPLANATION OF PLATE YI.

Fig. 1. Latnprologus congoensis,

Fig. 2 A. Atopochilus i,'üntheri , dorsal view of front part.

Fig. 2 B. Atopochilus güntheri, ventral view of the same.

Fig. 3. Mormyrus greshoffii.

ORNITHOLOGIE VAN NEDERLAND
WAARNEMINGEN IN 1890.

BIJEENVERZAMELD DOOK

Mr. herman albarda ,

te Leeuwarden.

Van de Heeren J. Büttikofer en H. H. ter Meer, te Leiden,
F. E. Blaauw, te 'sGraveland, H. Koller, te Amsterdam, Ed.
Blaauw, te Lisse, Mr. H. W. de Graaf, te 's Gravenhage, A. A.
van Bemmelen, te Rotterdam, Dr. M. A. Brants, te Zutphen
en P. C. C. Duijzend , te Groningen , ontving ik mededeeling
van wat zg in het vorig jaar belangrijks omtrent onze inlandsche
voselfauua hebben waargenomen. Door hunne welwillendheid ben
ik in staat weder een overzicht te geven, waarin menig voor de
kennis van onze vogels belangryk feit voorkomt.

Met weemoed herinner ik hierbij , dat wij twee ijverige mede-
werkers door den dood hebben verloren ; de Heeren K. N. Swierstra
en H. Koller, de eerste conservator, de laatste adjunct-conservator
en preparateur, beide bij het zoölogisch genootschap » Natura
Artis Magistra" te Amsterdam. De eerste had eene groote liefde
voor de verzameling van inlandsche dieren en een onvermoeiden ijver
om die uit te breiden en volledig te maken. In den laatsten ver-
liezen wij een man , die , naast eene degelijke kennis van onze
fauna, een buitengewoon talent bezat om de voorwerpen voor
de verzameling te bereiden.

Mogen hunne plaatsen weldra op waardige wijze worden bezet!

94

Aquila clanga, Pallas. Bastaard-arend. Eeu 9 werd, 2 Juli,
in het Heerenduin, bij Velsen (Noord-Holland) geschoten. (Ter
Meer). Dit is , voor zoover mij bekend is , de derde maal , dat
deze soort hier te lande wordt waargenomen. In November 1850
werd een voorwerp te Rockanje, bij Brielle (Zuid-Holland) ge-
schoten (zie dit Tijdschrift, Deel IV, blz. LXXII) en in Mei
1855 werd een Q op het Loo (Gelderland) gevangen, (zie Bouw-
stoffen van eene Fauna van Nederland, Deel II, blz. 208) (A.).

Ephialtes scops, L. Dwergooruil. »Te Rotterdam, aan de Maas
» (Westerkade) werd, 8 September, een 9 gevangen. Het was ge-
»heel ongeschonden, met volkomene slag- en staartpennen , zoodat
»het niet in gevangen staat kan zijn geweest. Het wordt in de
» verzameling van de diergaarde aldaar bewaard", (v. Bemm.).

Temminck zegt (Man. d'ornith. 2 édit. I, p. 103) dat deze
soort zeer zelden in Nederland voorkomt. Schlegel vermeldt haar
niet, en zij is tot dusver in geene der lijsten als inlandsch op-
genomen. In 1866 werd mij reeds bericht, dat Mr. C. L. Rendorp
te Maastricht, haar had geschoten op de grens tusschen Limburg
en Gelderland , waarschijnlijk te Mook. Daar die opgaaf mij echter
niet zeker genoeg voorkwam , heb ik daarvan geene melding ge-
maakt. (A.) 1).

Ficus minor, L. Kleine bonte specht. »Een oud cf werd, 7
» April, te Tubbergen (Overrijsel) geschoten. Het is door mij ge-
» schonken aan het Leidsch Museum" (Ed. Blaauw). »In December
»werd, te 's Gravelaud (Noord-Holland) een exemplaar door mijn
»pluimgraaf waargenomen. De beschrijving, welke hij er van gaf,
» stemde zoo geheel met het voorkomen van de soort overeen, dat
»ik aan de juistheid der waarneming niet twijfel". (F. E. Blaauw).

Sitta caesia, Meyer en Wolf. Boomklever. »Een voorwerp, 27

1) Dezelfde beweert, op dezelfde plaats, of onder Groesbeek, ook Bubo maximus.
Bonaparte, de groote ooruil of Uhu, te hebben geschoten; wat, wegens de nabijheid van
het Kleefsche bosch, niet onwaarscbynlijk is. Een meer bepaald feit is echter noodig,
om die soort als inlandsch te kunnen beschouwen.

95

» November, in het H.aagscbe bosch gevangen en voor den dieren-
»tain aldaar aangekocht, begon zich dadelyk aan de beukennootjes
»te goed te doen. De kleur der onderdeeleu was bruin, dus
» donkerder dan in het zomerkleed. lu Zuid-Holland is deze soort
»steeds eene opmerkelyke verschijning." (de Graafj.

Muscicapa atricapüla L. Zwartkop-vliegenvanger, »In het laatst
»van September werden, te Schiedam (Zuid-Holland) drie jonge
» voorwerpen gevangen, welke in een tuin aldaar waren uitge-
broed". (Ed. Blaauw).

Parus ater ., L. Zwarte mees. » Half November en 25 December
»werd telkens een exemplaar gevangen op Wildlust, bij Lisse
» (Zuid-Holland) in de nabijheid van dennen." (de Graaf).

Laniiis rufuSj Brissou. Roodkappige klaauwier. »In de eerste
» helft van Juli werd een paar geschoten te Steenderen , bij Zutphen
» (Gelderland) en een (ƒ in prachtkleed te Wichmond , bij Vorden"
(Gelderland) (Brants).

Corvus frugikgus , L. Hoek. »In den Haagscheu dierentuin leeft
»een exemplaar, hetwelk, in 1889 geboren, na de najaarsrui,
»in September 1890, de leer logenstraft, dat het kale gezicht
»van deze soort ontstaat doordien zij met den bek in den grond
» boort en Avroet. Deze vogel toch had nooit een dergelijken arbeid
» verricht, omdat hij steeds in een houten verblijf was opgesloten
»geweest. Toch was zijn kop, rondom den bek, even goed van
»vederen ontbloot, als die van eene oude, in vrijheid levende
>roek." (de Graaf).

Daar de vederen eu haren rondom den bek, die bij jonge vogels
alt^d aanwezig zijn, zeer licht afslijten, blijft het m. i. nog de
vraag, of in dit geval niet eene andere oorzaak b.v. het steken
van den bek door de tralies , eene nauwe etensbak of iets derge-
lijks , hetzelfde gevolg kan hebben gehad (A.).

Sturnus vulgaris ^ L. Spreeuw. »Een jong 9, hetwelk in wit

96

» kleed het nest had verlaten, kreeg bij de eerste rui op de boven-
»deelen van het lichaam grijsbruine vederen met lichtere randen
»en op den krop en de borst bruinachtig vale met witte punten.
»Bek geel. Pooten donker. Oogen licht bruin. Geschoten te de
»Bildt (Utrecht) den 28 Juli." (Koller).

Erithacus rubecula , L. Roodborstje. »27 December zag ik, even
» buiten Leiden, aan eene opengehakte bijt, een roodborstje,
» hetwelk zich ijverig bezig hield met het vangen en verslinden
»van stekelbaarsjes [Gasterosteus aculeatus, L.) , die in menigte
» daarheen kwamen om lucht te scheppen." (Büttikofer).

Anthus campestris , L. Duinpieper. »Van deze soort, die, hoe-
»wel in kleinen getale, in onze duinstreken broedt, had ik nooit
»een exemplaar in najaarskleed gezien. 27 September werd een
»bi) 'sHage, op eene vinkenbaan, gevangen. Hij is in dit kleed
»moeieliik te krijgen." (de Graaf).

Anthus obscuruSj Latham. Oeverpieper. »Ik zag een exemplaar ,
» hetwelk, 28 December, in het duin bij den Haag was gevangen.
»De soort bezocht, in October, ook de steenen hoofden van het
Haagsche ververschingskanaal". (de Graaf).

Anthus Richardii , Vieillot. Groote pieper. » Op eene vinkenbaan
»te 's Gravenzande (Zuid-Holland) werd, 24 October, een exem-
»plaar gevangen. De najaarsrui was nog niet voltooid; want op
»kin, keel, borst en nek kwamen nog tal van nieuwe veertjes
»uit. De tarsen waren 33 mm. lang. De buitenste staartveer was,
»met inbegrip van de schacht, wit. Op de binnenvlag alleen
» was , langs *,'j van den rand , een zeer smal donker randje , dat
» geleidelijk in breedte afnam." (de Graaf).

Matadlla alba, L. Witte kwikstaart, en Af. sulphurea, Bech-
»stein. Groote gele kwikstaart." Niettegenstaande den buitengewoon
» strengen winter, werden, 3 December, een exemplaar van laatst-
» genoemde soort en 27 December een van eerstgenoemde bij den
»Haag waargenomen." (de Graaf).

97

S>/hna atricapilla , L. Zwartkop. en S. hortensis , Bechstein.
Tuinfluiter.

»Iu luiju tuin te Zutpheu vond ik oen nest van S. atricapilla.
»Des avonds, te zes uur, de tijd, waarop het mannetje broedt,
»voud ik er dit op zitten. Nieuwsgierig of er ook een ei in
» koude zijn van den koekoek, die hier dit jaar zoo menigvuldig
» voorkomt, onderzocht ik de eieren en bevond, dat deze van 5.
* hortensis waren. Den volgenden dag zat dan ook een wijfje van
»deze soort op het nest en 's avonds wederom » atricapilla (ƒ, zoo
> kenbaar aan zijn zwarten schedel. Daar het nest zeer laag zat
>en de vogels zeer tam waren, kon ik duidelijk zien, dat het
» wijfje geen bruinen schedel had. Hevige regen- en windvlagen
» verstoorden deze merkwaardige huishouding. Wat is het geweest ?
»Een 9 '^^^ atricapilla met licht grijzen kop of eene kruising
»vau beide soorten?" (Brants).

De eieren kunnen in deze niet beslissen , omdat die van beide
soorten niet zelden zeer veel op elkander gelijken. Naumann zegt
omtrent die van S. atricapilla : » Gewöhnlich haben sie auf einem
»schwach röthlichweissen Grunde matt-olivenbraune und asch-
»graue Zeichnungeu, die dichter oder einzeluer stehen und in
> Punkteu , Schmitzen , Gekritzel , oder marmorartigen Flecken
>bestehen, über welche einzelne schwarzbraune Punkte zerstreut
>sind, die meistens einen röthlichbraunen Rand wie Brandflecke
» haben und fast nie ganz fehlen. So gezeichnete Eier sehen einer
»Spielart von denen der Gartengrasmücke so ahulich, dass sie fast
» nicht zu unterscheiden sind." (A.).

Emheriza aureola, Pallas, Wilgengors. »13 October kocht ik,
>op de markt te Amsterdam, een jong cf, hetwelk den vorigen
>dag te Harderwijk (Gelderland), op eene vinkenbaan , was ge-
» vangen". (Koller).

Deze soort behoort tehuis in Siberië en gaat in den winter
naar Noord-Indië en China. Temminck geeft op , dat zij ook in
de Krim en in eeuige zuidelijke provincies van Rusland voorkomt,
wat echter door anderen wordt betwijfeld.

7

98

Zij sch:giit zich langzamerlaand naar het westen uit te breiden.
Pallas en Lepechin vonden haar, in de vorige eeuw, enkel in
Siberië en wel het meest in het oostelijk gedeelte daarvan. Liljeborg
vond haar, in 1868, in grooten getale aan de Dwina, bij Ar-
chaugel en ook aan de Onega. Volgens Nillson , beeft zij haar
zomerverblijf sedert tot in Lapland uitgebreid. Jonge voorwerpen
werden op Helgoland gevangen en komen soms in Scandinavië
voor. Het is de eerste maal, dat zij hier te lande wordt waarge-
nomen. (A.).

Frmgilla coelebs, L. Vink. »20 Maart werd, by Harderwijk
» (Gelderland) een merkwaardige hermaphrodiet van deze soort
» gevangen. De rechterzijde is grootendeels gekleurd als het man-
» netje in prachtkleed, de linkerzijde als het wijfje. Die kleuren
»zyn juist op het midden gescheiden. Oogen donkerbruin. Pooten
»grijsbruin. Lengte der slagpennen , rechts 84, links 81 mm.
»Linkerhelft van den staart 17^ u^dq- korter dan de rechter.

» Professor Max Weber, te Amsterdam, heeft het voorwerp
» anatomisch onderzocht en daarvan verslag gegeven in de zitting
»van 31 Mei van de Afdeeling Natuurkunde der Koninklijke
»Akademie van Wetenschappen en uitgebreider in de zoologischer
»Anzeiger, Jahrgaug XIII, p. 508." (Koller).

Pyrrhula europaea, Vieillot. Groot ras. P. major, Brehm = P.
coccinea, Selys. »Van dit hier zeer zelden broedend ras heb ik
»op den Wildenborch (Gelderland) een nest met eieren gevonden."
(Brants).

Pyrrhula (Corythus) enucleator , L. Haakbek. »Een cf werd, 9
»November, te Peize (Drente), in eene lijsterstrik , gevangen.
»Het wordt in het Akademisch Museum te Groningen bewaard."
(Duijzend).

Deze soort bewoont de poolstreken van Europa en Amerika,
doch strekt hare zwerftochten nu en dan uit tot het Noorden
van Schotland en werd ook eene enkele maal in Midden-Duitsch-

99

land, België en Frankrijk aangetroffen. Het is voor het eerst,
dat zy in ons land wordt waargenomen. (A.).

Loxia bifasciata, C. L. Brehni. Witband-kruisbek. Deze soort
heeft zich in 1889 ook in Friesland vertoond. In den herfst werd
te Wierum een cT gevangen. Het is nog in leven en door mij
aan de Amsterdamsche diergaarde geschonken. Het is een zeer
verstandig en uiterst tam dier, hetwelk z^n verpleger spoedig
kent en dezen telkens met luid geroep begroet. Opmerking ver-
dient, dat de punten van den boven- en den ondersnavel bijna
niet over elkander zgn gekruist. (A.).

Tetrao tetrix ^ L. Korhoen. »2 October werd te Oosterwokle
> (Friesland) een 9 geschoten, hetwelk geheel grijs is met zwarte
»teekening". (Koller).

Otis tarda, L. Groote trapgans. De strenge winter, in oostelijk
en Midden-Europa gepaard met veel sneeuw, heeft ten gevolge
gehad , dat deze soort ons in grooten getale heeft bezocht. 15
December werd een 9 geschoten in den Westveerpolder onder
Waarde, bij Goes (Zeeland), (ter Meer). 18 December bij Eind-
hoven (Noord-Brabant) een cf • (v. Bemm ). In het midden der
maand vertoonde zich een paar te Stavoren (Friesland), in de
onmiddelijke nabijheid van den spoorweghaven. Het Q werd ge-
schoten. Het cf Averd twee dagen later nog te Laaxum gezien ,
doch is daarna verdwenen. (A.). In de laatste helft van December
1890 en de eerste van Januari van dit jaar hield zich in de

1) Het schijnt, dat ecu deel dezer vogels, op hunnen tocht naar het Westen, niet
voor de zee zijn teruggedeinsd, maar naar Groot-Britanje zijn overgestoken. J. E. Hartiug
maakt in the Zoölogist for 1891, p. 108—106, melding van 7 voorwerpen, welke van
9 December— 5 Februari aldaar zijn geschoten, er bijvoegende dat het allen wijfjes waren,
(v Bemm.). In Jturaenië heeft de soort in dezen winter veel geleden De vorst viel
aldaar in met een hevigen steppen wind, die eene massa fijne sneeuw aanbracht, ten ge-
volge waarvan de bodem met eene ijskorst werd bedekt. Door gebrek aan voedsel genood-
zaakt, kwamen de vogels, die anders op 250—400 passen met de buks moeten worden
geschoten, in de nabijheid van de boerenwoningen, alwaar velen werden gedood. Men bere-
kent, dat te Bukarest niet minder dan 800 stuks ter markt zijn gebracht. (lUustrirte
Jagdzeitung, XVII Jahrg. p. 252).

100

omstreken van Zevenaar (Gelderland) eene vlucht van 18 stuks
op, 14 Januari gelukte het Jhr. J. L. van Nispen van Sevenaer
een daarvan, een cT, te schieten. 20 December werd een jong
cf bij Klarenbeek, tusschen Zutphen en Apeldoorn (Gelderland)
geschoten, (Brants). Omstreeks denzelfden tgd werden op de Veluwe
nog een paar stuks bemachtigd. (A.). 31 December werd in de
Haarlemmermeer een voorwerp aangeschoten door P. Roeloffs. (v.
Bemm.). 27 Februari 1891 ontving ik een fraai 9, hetwelk den
vorigen dag te Drogeham (Friesland) was geschoten. (A.).

Gallinago galUnula, L. Bokje. »De Heer L. van den Bogaert,
»te 's Hertogenbosch deelde mij mede, in Mei te hebben bevonden ,
»dat een in de omstreken dier stad geschoten voorwerp een ei
»bij zich had, dat nog niet volkomen rijp was. Dit wordt in
»zyne verzameling bewaard." (de Graaf). Ofschoon dit feit noch
geen afdoend bewijs levert, versterkt het toch het vermoeden,
dat de soort in enkele gevallen hier te lande broedt. (A.).

Totanus calidris , L. Tureluur." »20 Mei schoot ik te Lisse
» (Zuid-Holland) een voorwerp, hetwelk in het oog viel door zijne
» bizonder lichte kleur. Bij het onderzoek naar het geslacht, bleek
»mij, dat het links mannelijk, rechts vrouwelyk was, maar dat
»de geslachtsdeelen weinig ontwikkeld waren." (Ed. Blaauw). De
eigenaar zond mij het exemplaar , hetwelk hij later aan 's Rijks
museum te Leiden afstond, welwillend ter bezichtiging, nadat hij
het had opgezet.

Het is iets grooter dan gewoonlijk en in overgang van het
winter- tot het zomerkleed. De schedel is licht vaal grijs met
kleine donkere vlekjes. De nek is donkergrijs , dicht met zwarte
vlekken bezet, de keel wit met enkele donkere, bruingrgze vlek-
jes; de krop en de borst zijn blaauwachtig wit, op de zijden een
weinig rossig , met vele zwartgrauwe vlekken , welke naar onderen
toe grooter en ronder worden en op de zijden en de onderdek-
vederen van den staart pylvormig zijn. Onderbuik en schenen
wit met enkele donkere vlekjes. Schouderdekvederen met lichten

101

raud. Groote slapjpennen zwartbruin , licht omzoomd. Onderrug
en begin der stuit wit. Bovendekvederen van den staart en deze
vuilwit met zwarte zigzaglijneu. Van de roestkleur , welke men
bij gewone exemplaren vindt, is geen spoor aanwezig. (A.).

Ciconia jiigra, L. Zwarte ooievaar. Te Lith (Noord-Brabant)
werd een voorwerp in eene eendenkooi gevangen. (KoUer). 14
Augustus werd te Beverwijk (Noord-Holland) een jong (ƒ ge-
schoten (ter Meer) en 3 October een te Wester-nieland (Groningen).
(Duijzend).

Ardea minuta , L. Woudaapje. Nadat mijn overzicht over 1888
en 1889 het licht had gezien, vernam ik, dat, in November
1889 , nog een voorwerp in een rietveld te Ryperkerk (Friesland)
werd geschoten. Ofschoon ik vermoed, dat de soort in deze pro-
vincie broedt, geven de beide genoemde voorwerpen daaromtrent
nog geene zekerheid. Het zijn beide jonge vogels en achterblijvers
op den trek. De ouden verlaten ons land reeds in September. (A.).

Cygnus Bewickii^ Yarrell. Kleine zwaan. Omstreeks het midden
van December werd bij 's Hertogeubosch een voorwerp gevangen.
Het stierf echter spoedig. (F. E. Blaauw).

Anser arvensis, Naumann. Akkergans. Niettegenstaande de zeer
strenge koude , bleef deze soort bij duizenden hier overwinteren. In
vele streken brachten zij veel nadeel toe aan de rogge. In andere,
waar zoo weinig sneeuw lag, dat het gras er boven uitstak,
zooals in den Wargasterpolder (Friesland) , verzamelden zij zich
in grooten getale , en in plaats van , zooals zy gewoonlijk doen ,
's avonds naar zee te trekken , bleven zij aldaar overnachten ,
echter binnen den kring van eene eendenkooi, waar niet mag
worden geschoten. Hieruit blijkt, dat zij geruimen tijd zonder
water kunnen leven (A.).

Anser minutus , Naumann. Dwerggans. Een jong 9 werd , 28

102

Januari, te Garijp (Friesland) gevangen. (A.). Twee jonge voor-
werpen, in de tweede helft van November, in de omstreken van
Meppel gevangen, werden voor den Amsterdamschen dierentuin
aangekocht. (Koller).

Bernida ru/icoUis , Pallas. Koodhalsgans. Een voorwerp werd,
31 December, nabij Goedereede, op Overflakkee (Zuid-Holland)
gevangen. Het bevindt zich in de Rotterdamsche diergaarde, (v.
Bemm.).

Anas boschas , L. Wilde eend en A. strepera, L. Krakeend.
Een bastaard van deze beide soorten , een cT in prachtkleed ,
werd , 23 Februari , in eene eendenkooi te Warga (Friesland)
gevangen,

Geheele lengte 0,568 M. Lengte van den bek , 0,0057 M. ; van
de slagpennen 0,275 M. ; van den staart 0,098 M.

Voorhoofd donkergrauw. Bovengedeelte van de keel en wangen
tot aan de oorstreek lichtbruin, ten deele met donkere stippen.
Bovenkop , hals en onderste gedeelte van de keel zwart met
groenen weerschijn. Om de keel een smalle , witte band , die niet
tot in den nek doorloopt. Krop kastanjebruin, iedere veder met
eene ronde, door eene bruinachtige witte streep door midden
gedeelde vlek. Borst wit, van boven met halvemaanvormige
zwarte vlekken ; naar den buik toe met vederen die een grijzen
zoom hebben. Buik grijs met donkere zigzaglijntjes. Zijden en
draagvederen met witte en zwarte zigzaglyneu. Bovenrug donker-
grijs, dicht bezet met witte zigzaglijntjes en stippen. Onderrug
zwarb. Schoudervederen bruingrijs met licht grijze zigzaglijnen.
Vleugeldekvederen bruingrijs , ten deele met roodbruine randen ;
vóór den spiegel met zwarte, die aldaar een band vormen. Van
de slagpennen der tweede orde , de drie eersten bruingrijs , naar
de punt toe lichter, de twee volgenden lichtgrijs met zwarten
buitenrand. Vederen van den spiegel zwart , ten deele met groenen
glans , aan de uiteinden met lichtbruinen band, Groote slagpennen
vaal grijsbruin. Staartvederen grijs, gedeeltelijk met witte ban-

103

deu; (Ie middelste vier veel donkerder. Ouder- en bovendekvederen
zwart. Bek zwart. Bovensnavel aau weerszijden over de geheele
lengte met eene roodgele vlek. Pooten bruinrood ; zwemvliezen
donkerder. Oogen bruin. (Koller).

Een ander exemplaar, eveneens een cf in praehtkleed, werd,
22 December , in eene eendenkooi te Engwierum (Friesland) ge-
vangen.

Geheele lengte 0.58 M. Lengte van den bek 0,055 M., van de
slagpennen 0,27 M. , van den staart 0,095 M.

Kleur en teekeuing verschillen niet noemenswaardig van die
van het beschreven voorwerp. (Koller).

A7ias boschas , L. Wilde eend en A. penelope , L. Smient. Een
bastaard van deze soorten werd, 16 October, in eene eenden-
kooi , te Piaam (Friesland) gevangen.

Geheele lengte 0,54 M. Lengte van den bek 0,052 M., van de
slagpennen 0,255 M., van den staart, 0,092 M. Het voorwerp is
grooten deels in een winterkleed, dat het meest overeenkomt met dat
van de mannetjes van A. penelope. De vleugeldekvederen zijn
echter grijs, in plaats van wit. Aan den krop zijn eenige vederen
van het praehtkleed aanwezig, die eene purperbruine kleur heb-
ben , en in de draagvederen zijn enkele , die , op witten grond ,
donkere zigzagstrepen hebben. Bek groenachtig blaauw; op den
rug en aan de punt zwart. Oogen donkerbruin. Pooten grauw-
bruin. Zwemvliezen donkerder. (Koller).

Fuligula jerina^ L. Tafeleend en F. nyroca^ Güldeustadt, Wit-
oogeend.

»Een cT van de eerstgenoemde soort en een 9 '^^^ ^^ laatst-
» genoemde zijn, terwijl zij in een der vijvers van de Rotter-
»damsche diergaarde geheel vrij leefden, gepaard en hebben drie
»jongen (een mannetje en twee wijfjes) groot gebracht. Deze zijn
» geheel gelijk aan de voorwerpen (een mannetje, een wijfje en
»een jong wijfje) welke, in April 1850, op de Kralingsche plas-
»sen werden geschoten en in de verzameling van opgezette in-

104

»inlandsclie vogels van genoemde inrichting worden bevfaard.

» Vroeger werden die bastaarden voor eene afzonderlijke soort
» gehouden en als zoodanig beschreven, onder de namen van
»FuUgula ferinoides , Bartlett (1847), F. Homeyeri, Baedeker
»(1852), F. intermedia, Jaubert (1853) en F. leucoptera, Newton
»(1860). Ofschoon thans de meeste ornithologen overtuigd zijn van
»de onjuistheid dier raeening, levert het medegedeelde ten over-
» vloede een afdoend bewijs daarvan en kan het strekken, om
»ook hen te overtuigen, die, met E. F. von Homeyer, nog steeds
»aan eene afzonderlijke soort blijven vasthouden.

»Hoogst opmerkelijk is ook, dat, terwijl de bastaarden van
» andere eendensoorten meestal onderling aanmerkelijk verschillen
»in grootte en kleur, de bastaarden uit deze kruising ontstaan
» slechts zeer geringe verschillen in grootte, lengte van den bek
»en de pooten en in de tinten vertoonen : verschillen, welke ik,
»op grond van door mij gedane waarnemingen bij andere dier-
» soorten, zou meenen , dat in verband staan met de omstandigheid
»tot welke der beide soorten de vader en de moeder behooren.
»Die zoo constante vorm en kleur hebben er ongetwijfeld veel
»toe bijgedragen, dat men ze zoo lang voor eene afzonderlijke
» soort heeft gehouden. Nu de diergaarde in het bezit is van dit
» drietal bastaarden, weusch ik eene, naar mijne meening, be-
» langrijke proef te nemen, door te beproeven, of zij, van alle
» andere vogels afgezonderd, met elkander jongen kunnen voort-
»brengen. Mocht dit gelukken, dan zal het van belang zijn de
» proef voort te zetten, ten einde te weten over hoevele generaties
»zich de vruchtbaarheid uitstrekt. Tevens zal men dan kunnen
»zien, of die jongen weder aan hunne ouders gelijk zijn, dan
»wel een zoogenaamden terugslag naar eene van beide stamsoorten
» vertoonen. (v. Bemm.).

Lestris parasita, Brünnich. Kleine jager. Een jong Q werd, 7
October, te oude Bildtzijl (Friesland) gevangen. (A.).

Thalassidroma Leachii, Temminck. Vaal stormvogeltje. Een

105

voorwerp werd, in Octo])er , bij Schiedam (Znid-Holland) gescho-
ten. (Ed. Blaauw).

Sula bassaiia , Brisson. Jan van Gend. »Twee oude vogels werden ,
»11 en 12 April, op het strand van Zandvoort gevangen. Na
»den hevigen storm, welke een paar dagen te voren, uit het
» Westen en Noordwesten had gewoed, werden, 18 October, twee
»oude voorwerpen aan het strand te Scheveningen bemachtigd.
»Eeu daarvan bevindt zich levend in den Haagschen dierentuin.
>1 November werd aan hetzelfde strand nog een oude vogel ge-
» vangen." (de Graaf). Omstreeks denzelfden tijd werden ook aan
de kust van Friesland onderscheidene voorwerpen gevangen , waar-
onder eenige oude. Deze feiten verdienen daarom vermelding ,
omdat, hoewel de soort jaarlijks door stormen naar onze kust
wordt verslagen , het gewoonlijk jonge voorwerpen zijn. (A.).

Podiceps auritus, Latham. Geoorde fuut." 2 Augustus werd op
»de Nieuwmeer, onder Aalsmeer (Noord-Holland) een cT in pracht-
>kleed geschoten, hetwelk waarschijnlijk aldaar had gebroed".
(KoUer).

Colyynhuft glacialis , L. IJsduiker. Een jong <ƒ werd, in Januari,
te Schellingwoude , bij de Oranjesluizen (Noord-Holland) geschoten.
(Koller).

Colymbus arcticus , L. Parelduiker. 13 Januari werd een jong
cf geschoten , op den Pampus , onder Diemen (Noord-Holland).
(Koller).

Mormon arcticus^ L. Papegaaiduiker. In het laatst van Maart
werd , aan de Hoek van Holland (Zuid-Holland) een jong ^ ge-
vangen, (v. Bemm.). 20 October werd een jong voorwerp onder
Scheveningen gevangen en levend voor den Haagschen dierentuin
aangekocht, (de Graaf). 29 October werd een oud cf in de duinen
bij Vogelenzang (Noord-Holland) gevangen. (Koller).

106

Aau mijn voornemen, om te trachten al wat omtrent onze
vogelfauna belangrijks wordt waargenomen zooveel mogelijk te
verzamelen en door den druk openbaar te maken , ten einde de
feiten, waardoor de kennis van die fauna wordt uitgebreid, voor
vergetelheid te bewaren en bouwstoffen te verzamelen voor eene
latere bewerking van deze, heb ik in 1885 voor het eerst uit-
voering gegeven.

Nu er zes jaren zijn verloopen , reken ik het niet ondienstig
eens nategaan welke resultaten daardoor zijn verkregen.

Behalve een groot aantal waarnemingen omtrent het voorkomen ,
de levenswijze, het broeden, de geographische verspreiding enz.
van onze inlandsche vogels , hebben wij het getal der soorten
met zeven zien vermeerden.

Het zijn: Ephialtes scops ^ L. De Dwergooruil , Muscicapa parva ,
Bechstein. De kleine Vliegenvanger. Acrocephalus aquaticus , Latham.
De Waterrietzanger. Emheriza aureola , Pallas. De Wilgengors.
Emberiza rustica , Pallas. De Woudgors. Pyrrhula (Corytims) enu-
deator , L. De Haakbek ; en Sterna Dougalli , Montagu. Dougal's
zeezwaluw.

Van de soorten, welke tot de zelden in ons land voorkomende
worden gerekend, werden waargenomen:

Falco barbarus , L. De barbarijsche Slechtvalk; Milvus regalis ,
Brisson. De Wouw ; Milvus aetolius , Vieillot. De zwartbruine
Wouw; Aquila clanga, Pallas. De Bastaardarend; Nyctea nivea ,
Daudin, de Sneeuwuil; Picus minor, L. De kleine bonte specht;
Coracias garrula , L. De Scharrelaar ; Lanius rufus , L. De rood-
koppige klaauwier ; Nucifraga caryocatactes , L. De Notenkraker ;
Pastor roseus , L. De rosé Spreeuw ; Turdus ruficollis , Pallas. De
roodgehalsde Lijster; Pratincola rubicola, L. De Roodborst-tapuit ;
Cindus aquaticus , Bechstein. De Waterspreeuw ; Phileremus alpes-
tris, L. De Bergleeuwerik ; Anthus Richardii, Vieillot. De groote
Pieper; Budytes Rayi, Bonaparte. De Engelsche gele Kwikstaart;
Budytes nigricapillus , Bonaparte. De Noordsche gele Kwikstaart;
Matacilla lugubris , Temminck. De Rouwkwikstaart. Plectrophanes
lapponicus , L. De IJsgors ; Emberiza pusilla , Pallas. De Dwerg-

107

gors; Emheriza cia , L. De grijze gors; Sfrinus hortulanus , Kóch.
Het geel Sijsje of de Europeesclie kanarie; Loxia pytiopfiittacus ^
Bechstein. De groote Kruisbek; Loxia hifasciata , C. L. Brehm.
De Witbaud-kruisbek ; Si/rrhaptes parado.rus , Pallas. Het Steppeii-
hoen ; Otis tarda , L. De groote Trapgans ; Charadrius morinellus ,
L. De Morinelplevier ; Tringa Temminckii , Leisier. De kleinste
Strandlooper ; Phalaropus fulicarius , L. De rosse Franjepoot ;
Phalaropits hyperhoreus , L. De aschgrauwe Franjepoot ; Numenius
tenuirostris , Vieillot. De Dunbekwulp ; Plegadis falcinellus , L. De
Ibis; Ciconia nigra ^ L. De zwarte ooievaar; Gallinula pusilla^
Pallas. Het kleinste Waterhoentje; Cygnus Bewickii, Yarrell. De
kleine Zwaan; Anser brachyrhynchus , Baillon. De kleine Rietgans;
Anser miniituSj Naumann. De Dwerggans ; Bernida rujicollis ,
Pallas. De roodbals-gans ; Somateria moUissima , L. DeEidereend;
Fxdigula nyroca^ Güldenstadt. De Witoog-eend; Harelda hyemalis ,
L. De IJseend ; Sterna caspia , Pallas. De Reus-zeezwaluw ; Lestris
parasita , Briinnieh. De kleine jager ; Thalassidroma Leachii ,
Teraniinck. Het vaal stormvogeltje ; Sida bassana , Brisson. De
Jan van Gend ; Colymbus glacialis , L. De IJsduiker , Colymbus
arcticus , L. De Parelduiker, Uria Hringvia , Briinnieh. De bastaard-
zeekoet en Mormon arcticus , L. De Papegaaiduiker.

Behalve een aantal variëteiten , werden niet minder dan acht
uit den wilden staat gevangen bastaarden van eenden (allen uit
de provincie Friesland) beschreven.

Deze resultaten zijn alleszins bevredigend.

Mogen allen , die belang stellen in de kennis van onze inlandsche
vogels , er door worden opgewekt , ora , zoo zij in de gelegenheid
zijn eenige belangrijke waarnemingen te doen , die openbaar te
maken , of daarvan aan mij mededeeling te doen ! Door vereeni-
ging van kraciiten is ook op dit gebied nog veel tot stand te brengen.
Leeuwarden, 3 Juni 1891.

TRAVAUX DE LA STATION ZOOLOGIQUE DU HELDER

I.

CONTRIBUTION A LA PHYSIOLOGIE NERVEUSE
DES ECHINODERMES.

JEAN DEMOOR ET MARCELLIN CHAPEAUX

Docteurs en Seiencos naturelles , Univei'sité de Bruxellos.

Avcc Planche VII.

Introduction.

Les savantes recherches des frères Hertwig (1) et {2) ') sur la
structure des Actinies et des Méduses ont amené ces auteurs a
grouper et a développer dans une theorie générale d'une haute
positivité , les données anatomiques et embryologiques que la science
avait antérieurement acquises sur la genese et 1'évolution du sy-
stème uerveux.

L'embryologie des animaux supérieurs fait voir que tous les or-
ganes du système nerveux dérivent de la couche ectodermique et
démontre ainsi la fonction nerveuse du feuillet germinatif externe
des premiers stades erabryonnaires.
Suivant les frères Hertwig, il en serait de même chez tous les
Métazoaires : l'ectoderme est formé d'abord par une simple couche
de cellules ideutiques; bientót ces éléinents cellulaires contractent
entre eux des rapports intimes par l'intermédiaire de leurs prolon-
gements protoplasmiques. Grace a l'irritabilité et a la contractilité
de ces cellules , l'assise formée par leur ensemble satisfait aux mul-
tiples nécessités de la vie de relation quoiqu'il ri'y ait cependant

1) Les numéros renvoient a la bibliographie qui se trouve a la fin du travail.

109

encore aucuue spécialisation morphologique , la cellule épithéliale
étant a la fois sensorielle , ganglion uaire et musculaire. Mais une
différeuciatiou plus profoude des fonctions araène, par la suite,
une complexité auatomique plus grande: la forme de chaque ele-
ment s'adapte a sou activité nouvelle. Ainsi se différencient les
formations primitives de l'ectoderme , tandis que les rapports qu'el-
les avaieut entre elles deviennent de plus en plus intimes par
l'augmeutation du uombre de leurs prolongemeuts protoplasmiques
se constituant en plexus fibrillaire.

Les difïérentes sortes de cellules que nous venons de voir naitre se
localisent maintenant en couches. Les cellules épithélio-musculaires
et les cellules sensorielles restent dans la zone externe , les cellules
gangliouuaires émigreut dans la profondeur du tissu de revètement.

Une modification ultérieure amène bientót une condensation de
certains éléments dans des territoires déterminés de l'organisme;
la surface du corps présente alors des régions ou domine la fonc-
tion musculaire et d'autres oi\ la fonction nerveuse est prépondé-
rante. Toutes ces régions ont d'ailleurs une structure relativement
uniforme et la différence ne porte que sur la quantité de certains
éléments, nombreux dans celles-ci et rares dans celles-la. C'est
ainsi qu'apparait progressi vemen t dans la série des êtres, la pre-
mière distinction d'une partie centrale et d'une partie périphéri-
que dans Ie système nerveux. Les deux parties cestent toujours
localisées dans la couche externe du corps, en un mot Ie système
nerveux est épithélial.

Ce stade une fois atteint, Ie système nerveux acquiert, dans un
degré plus élevé d'évolution , la structure qui pendant longtemps
fut considérée comme absoluraent typique, parcequ'elle était la
seule bien connue: Ic système central aussi bien que Ie système
périphérique s'éloiguent du feuillet originel (l'ectoderme) et vont
former a Vintérieur nn système autonome et nettement dijférencié
qui entre alors en rapport intirae avec Ie tissu conjonctif protec-
teur développé simultanément. Ainsi se forment aux dépens du
système nerveux épithélial primitif les organés terminaux sensi-
bles et raoteurs, les fibres uerveuses et les centres nerveux.

110

Nous n'avons pas a déraontrer dans ce travail combien cette
theorie se dégage netteraent des faits observés par Kleinenberg,
van Beneden , Claus , Eimer , Hseckel , Gegenbaur et principale-
ment par les frères Hertwig; nous nous bornons 'a dire qu'elle a
été confirmée par les recherches postérieures , notamment par celles
de Hoffmann et de Hamann sur les Echinodermes , de van Wijhe
et de Dohrn sur l'embryologie des Vertébrés. Ce serait également
sortir de notre plan que de démontrer ici combien les différents
stades indiqués par les frères Hertwig sont clairement réalisés dans
la série animale , et a quel point les Actinies , les Méduses acras-
pèdes , les Méduses craspédotes , les Echinodermes aöirment cette
évolution morphologique du système nerveux épithélial.

Les aualogies constatées dans Ie mode de développement du
système nerveux dans ces différents groupes font prévoir la loi
générale dont chacune des recherches citées démontre une appli-
cation particuliere. Il en est bien ainsi chez les Echinodermes,
comme les recherches de Hoffmann (3) et de O. Hamann (4) l'ont
établi. »Wir treffen im ektodermalen Epithel, dit ce dernier auteur,
»im Algemeinen vier Eleraente an , welche ich als Stützzellen, als
»Sinneszellen , als Ganglienzellen, und Nervenfibrillen bezeichnet
»habe. Die beiden letzgenannten Elemente findet man in der Tiefe
» des Epithels , wahrend Stütz- und Sinneszellen durch die Nerven-
»fibrillen und Ganglienzellen zu einen Ganzen verbundeu werden ,
»welches das Nervensystem bildet. überall ist die Nervenschicht
»in Zusammenhange geblieben mit dem Epithel. . . ."

On comprend de quelle importance doit être désormais , non
seulement pour la morphologie, mais encore pour la physiologie
générales l'étude des fonctions du système nerveux ectodermique ,
cette forme primitive , cette réalisation ancestrale du système ner-
veux tout eutier. Déja cette question a fait chez les Méduses l'ob-
jet des travaux de Romanes ; chez les Echinodermes , elle a été
traitée par ce dernier auteur et Ewart (5) , (7) , (8) et (9) ainsi
que par Krukenberg (10) et W. Preyer (11).

11 peut paraitre téméraire de voir entrepreudre , dans ces con-
ditions , de nouvelles recherches sur la physiologie nerveuse des

111

Echinodermes. Si nous nous sommes engagés clans cette même
voie, c'est par ce que la distinction admise par plusieurs auteurs
(12) et (13) dans Ie système nerveux des Astérides n'est pas en-
core complètemeut justifiée; d'autre part les résultats obtenus par
les expériraentateurs ne sont pas toujours concordants ; enfin uos
expériences nous dounaient Ie nioyeu d'élucider plusieurs points
restés obscurs dans Ie fonctionuement du vaste complexus ner-
veux de ces animaux. On ne connait guère, actuellement, les
réactions mutuelles des différentes régions nerveuses les unes sur
les autres et l'ou ne saisit pas bien quel est Ie méeanisme mis
en jeu dans Ie système général des Echinodermes. Pour essayer
de completer quelque peu nos connaissances dans cette direction,
il convenait, a notre avis, de choisir un type et de l'analyser Ie
plus complètemeut possible. Ainsi se dégageraient probablement
les fonctions spéciales de chaque territoire nerveux et les rapports
physiologiques qui les unissent.

Il entre d'ailleurs dans Ie plan de l'un d'entre nous d'envisa-
ger les réactions motrices dans les divers groupes d'animaux afin
de pouvoir moutrer la complication progressive d'une fonction
nerveuse importante et de pouvoir établir un parallèle entre les
deux évolutions anatomiqne et physiologique que présentent les
formes organiques.

Toutes nos expériences ont été taites sur Asteracanthion richens.

Nous savons combieu les formes des Echinodermes sont varia-
bles , combien , même dans Ie groupe des Astérides , les résultats
expérimentaux différent d'un genre a l'autre. Les observations de
Romanes et de Preyer Ie démontrent suffisamment.

Nos conclusions ne seront done pas généralisées : elles s'ap-
pliqueront exclusivement a Asteracanthion,

Toutefois la couuaissauce assez détaillée de physiologie nerveuse
de ce type viendra, espérons-nous, completer les remarquables
travaux de nos devanciers et préciser les données relatives au
fonctionuement du système nerveux dans la série des Echinodermes.

112

I. CONSIDERATIONS ANATOMIQÜES.

"U Asteracantliion ruhens tres aboudante sur les plages de la Mer
du Nord a la forme d'une étoile; autour d'un disque central sont
distribués régulièrement cinq bras. Le corps présente une face
ventrale et une face dorsale. Cette distinction n'est pas purement
anatomique, elle est aussi pliysiologique : l'animal progresse sur
la face ventrale et fait de grands efforts pour revenir a cette
situation normale quand on le place dans une autre position.

Un examen superficiel de la région ventrale montre que chaque
bras est parcouru par un sillon [sillon ambulacraire) qui s'étend
depuis son extrémité libre jusqu'a sa base. Les cinq gouttières
ainsi formées se réunissent a la face inférieure du disque central
pour aboutir a nne excavation dans laquelle s'ouvre la bouche.
Dans les sillons plus ou moins largement ouverts suivant l'état
de tranquillité de l'animal, se trouvent des tentacules (tentacules
ou pieds ambulacraires) qui s'agitent constamment sur l'iudividu
sain et non excité. Ces tentacules sont distribués de cbaque cóté
de la ligne médiane du sillon suivant deux rangées longitudinales.
Les gouttières ambulacraires sont limitées par des cótes assez
élevées, garuies de nombreuses baguettes calcaires mobiles qui
peuvent se rabattre sur le sillon ambulacraire et le fermer quand
on irrite l'animal.

En dehors de ces organes tres mobiles, séparés d'eux par une
légere dépression longitudinale, mais toujours sur le bord du
sillon ambulacraire , sont fixés d'autres éléments calcaires moins
élevés , plus irréguliers et beaucoup moins mobiles que les premiers.

Les deux ordres de productions calcaires que nous venons d'exa-
rainer portent des appendices formant les pédicellaires.

Les pédicellaires externes limitent la région ventrale. A leur
niveau les téguments se recourbent vers le haut et prennent la
coloration rouge-brun tachetée de blanc et de violet qui constitue
un caractère spécifique de l'animal.

La surface dorsale présente une région centrale qui se continue
sur les cinq bras, Cette région a une forme pentagonale qui se

113

dessine tres bieu dans certaiiies forraes de contracture des bras.
Les cótés de ce pentagone sout iudiqués par des sillons limitant
la base de chaque bras, qui, pour ne pas être nettement démar-
qués sur tous les exemplaires n'eii peuvent cependant pas moins
être toujours retrouvés. Daus uu des angles de ce polygone se
trouve une plaque arroudie, blanchatre, lisse a l'oeil nu, formant
l'entrée d'un système d'irrigation dont nous parlerons plus loin;
eet organe se uomme la plaque madréporique.

Un examen macroscopique des téguments dorsaux permet d'ob-
server a leur surface des formations calcaires laissant entre elles
de petits espaces irréguliers que remplissent des téguments mous.
Daus ces espaces proéminent un grand nombre de corps érectiles
considérés comme des formations branchieés (kiemenartige Bildung);
ce sont les tubules. Entre ceux-ci et les formations calcaires se
rencontrent aussi des pédicellaires et une deuxième forrae de pro-
ductions calcaires qui est sans intérêt pour notre étude, les paxilles.

Nous devons signaler maintenant quelques faits anatomiques
pour la connaissane desquels la dissection et l'observation micros-
copique sont nécessaires.

Les téguments sont soutenus par des plaques calcaires distri-
buées irrégulièrement dans la région dorsale, mais nettement
sériées dans la partie ventrale. En disséquant cette dernière ré-
gion, on voit, en effet, que Ie sillon ambulacraire est limité en
haut et de chaque cóté par une suite de pièces résistantes, apla-
ties , nommées pièces amhulacraires , formant une série de somites
tres étroits; chaque somite comprenant deux de ces plaques.
Celles-ci sont intimement unies entre elles sur la ligne médiane
par un tissu conjonctif tres dense et un tractus musculaire puis-
sant. Elles formeut ainsi par leur réunion une sorte de voute
qui constitue elle-même Ie sillon ambulacraire. L'extrémité infé-
rieure de chaque plaque s'articule avec une autre plaque portant
les pédicellaires ventraux et que 1'on appelle plaque ad ambulacraire.

La crête ventrale formée par la série de ces plaques a la même struc-
ture dans toute sa longueur. Les pièces des différents somites sont réu-
nies par des tractus longitudiuaux dirigés parallèlement a l'axe du bras.

114

Une raodification structurale s'observe a la base du bras. Celui-ci
s'articule, a ce uiveau, avec un gros tubercule de la région dis-
cale; cette artlirose est tres solide, tres intime. Si Ton compte,
a partir de ce tubercule deux somites , on arrive a un troisième
somite dont les pièces ambulacraires sont beaucoup moins solide-
ment attachées que les autres a celles du deuxième et du qua-
trième somites (PI. VII fig. 6). Il y a ainsi dans cette région un
loeus minoris resistentie. Nous verrons que c'est toujours au niveau
du troisième somite que se fait Ie detachement des bras lors de
l'autotomie.

Nous avons déja signalé dans la gouttière ventrale la présence
des tentacules ambulacraires. Ceux-ci constituent des tubes creux
dont les parois sont en coutinuité parfaite avec les téguments
généraux. Leur cavité communiqué avec un système de vésicules
et de canaux entièrement séparé de la cavité générale du corps
et est en rapport avec Ie milieu extérieur par l'iutermédiaire d'un
canal unique {canal du sahle) débouchant au dehors par Ie crible
que forme la plaque madréporique. Ces tentacules sont terminés
par une ventouse. Grace a leur extreme mobilité et au pouvoir
qu'ils ont de s'attacher aux objets extérieurs, ils servent d'organes
de progression.

Les pédicellaires que nous avons signalés comme étant tres
nombreux sur les deux faces de Asteracanthion sont des organes
en forme de pince a mors puissants. Les mouvements de ces or-
ganes sont lents; ils ne peuvent pas être observés a l'oeil nu,
mais sous un faible grossissement , il est parfaitement possible
d'étudier leur physiologie.

Les tubules sont des organes érectiles dont la paroi , fermée
au dehors, a la même structure que celle des téguments dorsaux.
Leur cavité est en communication directe avec la cavité générale
du corps.

Nous avons maintenant a décrire la structure générale des tégu-
ments. Quelle que soit la région du corps que Ton examine, on
rencontre la même disposition élémentaire. Ainsi en allant de la péri-
phérie vers la profondeur, on observe: 1" l'épithélium, 2*^ la couche

115

coujonctive tres développée renfermant les plaques calcaires sque-
lettiques et quelques faisceaux musculaires disséminés , 3" la coucbe
musculaire continue, 4" uue couclie coujonctive tres peu impor-
tante, 5° l'épithélium coelomique.

Nous ne ferons pas 1'analyse histologique de ces différents terri-
toires ; un seul nous intéresse particulièrement , Ie tissu nerveux.
Mais avant d'examiner en détail ce dernier, faisous remarquer
qu'il prend une importance plus grande en certains points: ce
systhne nerveux condensé , Ie seul connu jusque dans ces derniers
temps et qui fut signalé pour la première fois par Tiedemann,
est formé par im anneau pentagonal auquel se rattachent cinq
cordons qui se trouvent au fond du sillon ambulacraire. L'anneau
nerveux entourant la bouclie est situé dans la dépression que
nous avons signalée a la face ventrale du disque. Au point de
jonction de chaque cordon avec l'anneau central existe un faible
renflement que , depuis longtemps , on a nommé ganglion.

Les premières recberches détaillées sur la structure élémentaire
du système nerveux des Astérides sont dues a Hoffmann (3). Ce
savant indiqua que les cordons radiaux des bras , l'anneau ner-
veux ventral , les pieds ambulacraires et Ie tentacule terminal ne
présentent aucune différence essentielle dans leur ectoderme. Il
considéra en même temps ce dernier comme étant de nature uer-
veuse.

Ces observations étaient justes, mais les recberches plus récen-
tes de Hamann (4) et d'autres naturalistes ont montré que l'épi-
thélium ectodermique a une complexité plus grande que Hoffmann
ne l'avait pensé; en outre un róle nerveux doit lui être attribué
non seulement dans quelques organes spéciaux, mais aussi dans
toute l'étendue de la surface du corps, de telle sorte que la dé-
nomination de feuillet nerveux ne serait nullement déplacée si on
l'appliquait a l'ectoderme des Astérides.

Examinons rapidement la structure histologique de cette coucbe.
Sur uue coupe transversale du cordon nerveux, on observe d'abord
une cuticule mince sans structure apparente, même a un fort
grossissement. Eusuite vient uue coucbe composée de cellules ser-

116

rees les unes contre les autres et formant deux assises irrégulières.
Ces derniers éléments sont de deux ordres que Hamann a désignés
sous les noms de » Epithelstützzellen'' et de » Epithelsinnes zeilen' \

En réalité, ces foriuations ne présentent de différences que dans
les prolongements qu'elles émettent, Tun vers la périphérie et
l'autre vers la profondeur. Les cellules épithéliales de soutien
offrent des prolongements relativement larges, unis, se colorant a
peine par rhématoxyiine ou Ie carmin de Mayer et qui traver-
sent, a des intervalles réguliers et en ligne droite, toute l'épais-
seur de l'ectoderme en figurant ainsi une sorte de palissade dont
la claire-voie serait assez large. Les prolongements des cellules
sensitives sont d'une grande ténuité, ne traversent jamais toute
l'épaisseur de répithélium , mais se recourbent au contraire dans
sa profondeur, se colorent bien par les réactifs et présentent sur
leur trajet des varicosités qui leur donnent un aspect tout spécial.

Le corps cellulaire d'un diamètre de 5 a 8 f^.. environ semble
être le même dans tous les éléments périphériques : il est quelque
peu fusiforme, son protoplasma contient le plus souvent des gra-
nulations, le noyau se colore tres peu et renferme un nucléole
bien apparent et relativement volumineux.

Passons a la partie profonde de l'ectoderme, L'observation y
montre, en premier lieu, les prolongements des »Epithelstützzel-
len" entre lesquels se trouve un réseau Jibrillaire tres net, qui ren-
ferme dans ses mailles des ponctuations constituant la section de
fibrilles longitudinales. Ce rétieulum a un aspect qui rappelle
assez bien la substance grise des Vertébrés. Ca et la se présen-
tent des éléments cellulaires , les uns tres rares et relativement
volumineux et les autres si petits que l'on ne peut les analyser
sérieusement qu'avec de forts grossissements. Ces cellules sont
pour la plupart fusiformes et émettent parfois des prolongements
variqueux tres ténus; leur protoplasma, peu développé, renferme
de grosses granulations ; le noyau , qui occupe la plus grande
partie de la cellule, reste transparent sous l'action des réactifs
colorants et possède un gros nucléole qui, au contraire, se colore
tres bien.

117

Les considérations histologiques remarquables de Hamann d'une
part et la physiologie de l'autre, établisseut que Ie réseau fibril-
laire infraépithélial est constitué par des Jibrilles nerveuses et que
les cellules qui y sont iucluses sont des ceUules ganglionnaires.

Cette couche nerveuse, avons-nous dit, se retrouve aussi bien
dans l'ectoderme dorsal que dans l'ectoderme ventral et partout
elle conserve Ie même facies. Il n'y a de différence réelle que
dans Ie nombre des élémeuts qui la constituent. Ainsi , elle est
plus développée dans Ie cordon radial , dans Tanneau nerveux ,
a l'extrémité des tentacules ambulacraires , dans les tubules dor-
saux, dans Ie tentacule terminal. Les cellules ganglionnaires sont
surtout tres nombreuses dans les ganglions; Ie cordon circulaire
(commissural) en possède moins que ces derniers ; dans les cor-
dons radiaux , ces formations sont moins nombreuses encore.

En général on peut donc dire que Ie système nerveux des As-
térides tout en appartenant encore a l'ordre diffus, accuse cepen-
dant une tendance a la centralisation par une condensation des
éléments ganglionnaires en des points déterminés.

Les fibrilles nerveuses épithéliales passeut dans Ie tissu con-
jonctif dermique oü nous avons signalé la présence de faisceaux
musculaires épars ; ces fibrilles parviennent jusqu'a la couche mus-
culaire infratégumentaire continue et aboutissent enfin a l'épithé-
lium coeloraique.

Existe-t-il chez Asteracanthion un système nerveux entérocoelien
isolé analogue a celui que Cuénot (13) a décrit, principalen! ent
chez Asterias glacialis ? Nous n'osons pas nous prononcer. On
trouve au dessus de l'épithélium péritonéal et en relation intime
avec cette couche , une zone fibrillaire tres probablement nerveuse,
mais dans laquelle il ne nous a pas été possible cependant de
trouver des élémeuts ganglionnaires. Cependant nous croyons que
ce territoire est réuni au système nerveux épithélial par les fibrilles
nerveuses que nous avons décrites comme partant de Tépithélium
externe pour aboutir ïi l'épithélium coelomique.

118

II. PHYSIOLOGIE DU SYSTEME NERVEUX,

Les phéaomènes qui nous renseignent sur l'état fonctionnel du
système nerveux de Asteracanthion peuvent être groupés en cinq
classes :

Mouvements généraux des bras et mouvements de retournement.

Autotomie.

Réactions des tentacules.

Réaetions des tubules et des pédicellaires.

Mouvements des téguments dorsaux isolés.

Nous étudierons successivement ces diverses manifestations.

Avant d'analyser leurs modifications expérimentales multiples ,
nous exarainerons , au commencement de chaque chapitre , les phé-
nomènes tels qu'ils se présentent cliez les animaux intacts.

A. MouTements des bras. — Retournement.

Une astérie normale, placée dans un vase contenant de l'eau
de mer fraiche et éclairé également de tous cótés , se met rapi-
dement en marche en se dirigeant vers la paroi du vase , Ie plus
souvent vers la plus voisine. Pendant la progression, un ou deux
bras sont nettement dirigés vers Ie but a atteindre et travaillent
d'une fa9on prépondérante ; les trois ou quatre autres appendices
collaborent par leur mécanisme propre, au mouvement indiqué
par les bras étendus en avant. Une coordination parfaite existe
entre les différentes manoeuvres des centaines de tentacules et des
bras considérés dans leur ensemble. Pendant, la progression, les
extrémités de ces derniers sont légèrement soulevées; l'oeil et Ie
tentacule terminal , quoique appartenant a la paroi ventrale , ex-
plorent ainsi les environs , fait important pour les bras directeurs
chez lesquels Ie soulèvement de la partie terminale est d'ailleurs
tres notable. L'Astérie atteint la paroi du vase , grimpe Ie long
d'elle , parvient jusqu'a la surface de l'eau , promène souvent un,
deux, trois ou quatre bras Ie long de la nappe liquide superfi-

119

cielle, un ou plusieurs bras restant fixés a la paroi solide du
vase pour servir de point d'appui.

Si l'ou place l'Astérie sur Ie dos , elle se remet rapidement sur
la face veutrale. Le retournement se fait suivant un mode tres
constant. Uu des bras exécute une torsiou qui, commen9ant a la
pointe et s'étendant vers la base, fixe progressivement sur le sol
les tentacules d'un bras. Un second bras fait la même manoeuvre,
mais en se tordant en sens contraire. En même temps , les deux
bras vont en divergeant jusqu'a ce que leurs axes longitudinaux
forment, étant dans le prolongement l'un de l'autre, une ligne
autour de laquelle le reste du corps oscillera. Pour faciliter la
rotation du corps autour de cette ligne, les trois bras non fixés
se ramassent sur eux-mêmes , et se recourbent vers le centre , de
fa9on a rapprocher le plus possible le centre de gravité de la
ligne d'appui et a rendre ainsi la culbute de la masse générale
plus aisée.

Chez les types de grande taille la torsion des bras peut se
faire suivant une même flêche. La fixation des tentacules se fait
alors progressivement dans un , deux , trois bras, et les deux bras
restant, ainsi que le disque, oscillent autour du plan de susten-
tation formé par la partie de l'Astérie qui est fixée ventralement.
Quand l'activité de l'animal est assoupie, quand 1'eau dans la-
quelle il vit commence a se corrompre, on observe fréquem-
ment un mode de retournement absolument spécial que Romanes
a décrit comme normal chez Astropecten. L'animal se soulève plus
ou moins haut sur l'extrémité de ses bras. Ordinairement , deux
de ceux-ci courbent alors leur pointe, fixent les tentacules de
cette région et continuent a faire adhérer successivement les ten-
tacules qui sont plus rapprochés de la base, le tout se faisant
sans aucune torsion des bras. Quand les deux bras sont fixés sur une
longueur sufiSsante , toute la raasse touvne en décrivant un are de
cercle autour du point d'appui et ramene ainsi la face ventrale sur
le sol. Les différentes actions musculaires que comporte le retour-
nement, exigent une coordiuation fonctionnelle tres grande. Voyons
quelles sont les conditions requises pour qu'il puisse s'effectuer.

120

1°. Ou isole un bras d'Astérie par deux sections interradiales
se réuüissant au centre (PI. VII, fig. 9). Le bras se retourne par-
faitement, il en est de même de l'animal amputé.

Ou détache successivement les autres appendices. L'Echinoderme
reduit progressiveraeut a quatre , trois ou deux bras est replacé
chaque fois dans l'eau sur le dos. Le retournement se fait dans
chaque cas, la vitesse du phénomène n'est pas influencée.

2°. Sur un bras détaché et en partant de la base, on en-
lève, par des sections transversales , des tranches d'un centimètre
d'épaisseur (PI. VII, fig. 9). Le retournement s'opère toujours et
cela jusqu'a ce que la longueur primitive du bras qui était de
10 cm. soit réduite a 4 cm. Ces résultats sont opposés a ceux que
Vulpian (14) a décrits; ils ne concordent pas avec ceux obtenus
par Krukenberg et Romanes chez Astropecten , et se rapprochent
au contraire beaucoup des observations faites par Baudelot (15)
et Preyer, principalemeot chez les Astéries.

3^ Ou sectionne sur une Astérie normale , un , deux , trois ,
quatre bras prés de la base (fig. 10 PI. VII).

a) l'enlèvement de un ou deux bras ne gene pas l'animal.

h) » de trois bras rend le retournement difficile.

c) » de trois bras , les deux appendices restants étant

non voisins, rend le retournement le plus souvent impossible.

4°. Sur un bras isolé , on coupe l'extrémité a 1 centimètre du
sommet. Le bras se retourne. On enlève un nouveau segment d'un
centimètre, le retournement n'a plus lieu.

On isole un second bras de 10 cm. de long; mis dans l'eau
sur la face dorsale , il commence immédiatement la torsiou de son
extrémité et opère son retournement complet en quatre minutes.
On détermine sur ce bras les mêmes lésions que sur le precedent,
on observe alors que le retournement ne s'effectue plus qu'en
10 minutes. Dès que le tron90u du bras est place dans l'eau,
les tentacules entrent en érection; ceux de l'extrémité oscilleut
latéralement et essaient de se fixer, mais ils y parviennent tres
raremeut. Les tentacules moyens se mettent en action , le bras
se courbe dans son ensemble et par ce doublé manége, le tron^on

121

peut parfois se replacer, mais tres péiiiblement , sur la face ven-
trale. Si l'ou eulève uu segmeut de 2 cm. de longueur a la base
du troü^Oü, Ie retouruemeut ue peut plus s'exécuter.

5°. Sur uu bras de 10 cm. de longueur on fait l'avulsion de
deux segments de 1 cm., la première a la base , la seconde au
sommet. Le bras se retourne au bout de 15 minutes, mais la ro-
tation devient impossible après un nouvel enlèvement de IVg cm.
a la base.

6°. Sur une Astérie , les ganglions sont touches a l'aiguille
rougie au feu. Les tentacules s'agitent fortement, 1'animal prend
une forme irreguliere et puis se retourne. Arrêtons ici l'exposé
de cette partie de uos expériences pour en interpréter les résultats.

Une question se pose d'abord. A quoi doit-on attribuer le
manque de retournement de 1'animal tout entier , d'un bras , ou
d'uue partie de bras? le fait peut-être du soit a l'absence de
perception de la positiou vicieuse , soit a l'impossibilité de réagir
de la part de l'auimal , soit enfin a uue cause rendant le phéno-
mène impossible, au point de vue mécanique. Théoriquement, nous
pouvous en effet supposer que l'animal , dans certaines condi-
tions, ne sera pas renseigné sur la position vicieuse qu'il occupe
et ue teudra pas a se remettre dans la position qui lui est néces-
saire pour le parfait fonctiounement de ses organes. Nous pou-
vons croire aussi que l'Astérie peut se trouver dans de telles con-
ditions que , tout en ayant la conscience orgauique de sa situation
anormale, elle ne pourra pas amener l'orientation exacte de ses
appareils par suite d'une impuissance réactionnelle. Enfin il se
peut que des conditions purement physiques fassent persister l'or-
gauisme dans une situation sur laquelle il est exactemeut ren-
seigné et contre laquelle il réagit.

Nous aurons a tenir compte de ces données dans Tinterpréta-
tiou de nos résultats.

Un bras isolé , privé de sa partie basale , ou de sa partie dis-
tale OU des deux a la fois se retourne; nous pouvous donc con-
clure que les mouvements coordonnés nécessaires pour produire le
retournement dépendent d'une partie quelconque du sijstème condensé.

122

Il est vrai qae Ie retournement ne se produit plus quand la lon-
gueur du bras est trop réduite. Mais quelle en est la cause?

On voit les tentacules s'étendre , osciller vers les cótés , et les
diverses composantes de l'acte se manifester. Si l'acte lui même
du retournement ne se produit pas, nous pensons qu'il faut en
chercher la raison dans Ie peu d'efforts dont .la partie du bras
mutilé est capable et dans l'effet mécanique minimum dont elle
est susceptible , et pas du tout dans une absence de réaction ou
dans un manque de perception de la position. Il est a noter,
d'autre part, que la faculté du retournement est rapidement ané-
autie par la section de Textrémité des bras. Nous devons, encore
une fois, chercher la cause dans les données mécaniques du pro-
blème. En eiïet, Ie retournement commenee toujours par la tor-
sion de 1'extrémité du bras. Il suffit d'une légere déviation late-
rale a ce niveau pour que les tentacules terminaux puissent se
fixer et assurer ainsi un point d'appui au déploiement des efïorts
consécutifs. Or, quand l'extrémité du bras est sectionnée, les ten-
tacules , malgré leur agitation , ne parviennent pas a se fixer sur
la paroi du vase a cause de l'augmentation des dimensions trans-
versales du bras au fur et a mesure que Ton se rapproche de sa
base. Le bras reste donc nécessairement dans sa position vicieuse.
C'est également une cause mécanique qui rend difficile le retour-
nement de l'Astérie réduite a la région discale a laquelle sont
encore rattachés deux bras non voisins (Exp. 3). Ce qui justifie
cette interprétation , c'est que lorsqu'on isole physiologiquement
trois bras analogues sur une Astérie normale, par la section des
cordons nerveux au niveau des ganglions , le retournement se
produit tres facilement. Dans ces conditions, les trois bras isolés
sont actifs , bieu que leur travail ne soit pas directement adapté
au but final : le retournement. Le travail coordonné des deux bras,
restés en rapport avec le centre, entraine les trois autres bras;
il sufifit, grace a l'aide passive des appendices isolés, a amener
le retournement. Quelle que soit la portion de l'astérie que l'on
isole, on obtient le réflexe du retournement. Celui-ci peut donc
être exécuté par n'importe quelle région du système nerveux con-

123

densé, envisagée séparement. Nous nous demandons si, au point
de vue de cette actiou , ce système nerveux a la même valeur
en cliacun des points de son territoire. Considérons les expériences
suivantes :

On sectionne progressivement les cinq commissures de l'anneau
nerveux ventral (fig. 1' pi. VII) et l'on replace l'Astérie dans l'eau
sur sa partie dorsale. Les bras sout ainsi successivement iudivi-
dualisés au point de vue du système nerveux condensé.

L'isolement d'un rayon ne donne aucun résultat. L'isolement
de deux bras rend Ie retournement pénible. Après l'isolement de
trois bras la diffieulté s'accentue. Après l'isolement des cinq rayons
l'animal présente une allure tres remarquable a observer. Les
bras se retournent individuellement , mais il n'y a aucune coor-
dination entre leurs mouvements. Le disque est tiraillé de tous
cótés par chacun des bras voulant parfaire sa propre rotation; les
différentes forces appliquées sur lui se détruiseut mutuellement
de sorte qu'il conserve sa position renversée. L'animal se présente
donc fiualement avec ses cinq bras retournés mais tordus autour
de leur point d'insertion au disque (fig. I).

Vulpian , Krukenberg , Romanes et Preyer ont obtenu des ré-
sultats analogues chez différentes espèces d'Echinodermes. Dans
leurs expériences , comme dans les nótres , le retournement est
rendu impossible par défaut de coordination entre le travail des
cinq bras.

Y a-t-il au niveau de l'anneau périoesophagien de simples com-
missures qui réunissent les cordons nerveux radiaux et rendent le
travail synergique des bras possible ou bien y a-t-il a ce niveau
un véritable centre de coordination?

Il est peut être erronné de vouloir trouver chez des animaux
aussi peu élevés que les Echiuodermes une localisation de la fonc-
tion coördinatrice et de parier de centre coordinateur. Il est cepen-
dant a considérer que la situation et la structure de eet anneau
rendent Thypothèse plausible. Il s'agit douc de la contróler au
point de vue physiologique.

a) Sur une Astérie on fait la section des cinq cordons nerveux

124

des bras a 1 cm. des ganglions. L'animal présente quelques mou-
vements irréguliers , puis il se retourne.

b) Ou coupe les cinq tractus nerveux radiaux , Ie plus prés
possible des ganglions. Le retournement est extrèmement difiBcile,
il manque même souvent.

Les sections faites dans ces deux expériences ont mis en évi-
dence l'individualité fonctionnelle des bras au point de vue du
système nerveux condensé. Les bras agissent isolement, d'une
fa9on ))égoïste" pendant un certain temps. La région centrale est
restée intacte ; sa fonction de coordination , si elle existe , doit
être normale. Or, les tentacules de la base du bras sont en rap-
port direct avec la portion du cordon nerveux restée attachée a
l'anneau péribuccal (exp. a) et sont donc soumis a l'influence du
centre. Ces tentacules, bien que ne produisant pas l'acte méca-
nique dont il s'agit , répondent aux ordres du centre coordina-
teur, réagissent contre l'anarchie motrice des cinq bras et amè-
nent ainsi une rapide pseudocoordination qui permet le retourne-
ment. Il n'en est plus de même dans Texpérieuce (b); la section
a rompu tout rapport direct entre les tentacules et la région ner-
veuse centrale. Tous les tentacules sont innervés par le système
nerveux rendu absolument indépendant, les bras ne re^oivent plus,
du moins directemeut, les ordres du centre resté intact, le retour-
nement devient donc excessivement pénible par suite du défaut
d'enteute entre les manifestations individuelles de cliaque bras.

La difficulté n'est pas cependant aussi grande ici que dans le
cas oü le lésion portalt sur le centre lui même, lésion que nous
avons vu entrainer l'impossibilité habituelle de retournement. Dans
cette dernière expérience, le centre de coordination est fortement
atteint; dans l'autre, il est intact. Or la continuité de tout le
système nerveux explique facilement les conséquences de chacune
de ces expériences.

Ces faits montrent que le collier nerveux entourant la bouche
doit avoir une aciion prépondérante dans la coordination des réac-
tions motrices de Aster acanthion.

Une questiou importante se pose maintenant. Comment l'As-

125

térie est-elle renseignée sur la positioii vicieuse qu'on lui a donnée
et quelles sont les seusations qui la Jéteriuineut a se retourner?

On sait que cette même questiou posée a propos des ani-
maux supérieurs est restée saus répouse jusqu'ici. Bien des expli-
catious out été dounées uiais toutes préseutent des poiuts faibles.
La theorie que Steiner (16) a éniise a la suite de ses études sur
les mauifestatious motrices de la grenouille nous semble être Ie
plus conforme aux données expérimentales. Elle rapporte racte
du retournement a des seusations de tension anorraale survenant
dans les articulations de la tête avec la colonne vertebrale ; elle ne
fait intervenir en rien les perceptions tactiles dans la genese de
ce phénomène. Mais eet acte est d'une coraplexité si grande chez
Asteracantbion , comme nous allons Ie voir ici et comme nous
I'apprendrons mieux encore plus tard , qu'il est difficile , pour ne
pas dire impossible, d'arriver a une conclusion formelle. Exami-
nons les faits, nous les interpréterons ensuite.

Prenons une Astérie bien reguliere et, suivant une methode de
Preyer, faisons la traverser en son centre par un fil a une extré-
mité duquel s'attache un disque d'environ 3 cm. de diamètre qui
sert d'appui a la face dorsale de l'animal.

L' Astérie est placée la face ventrale en haut et est suspendue
dans l'eau. Nous observons immédiatement l'érection des tenta-
cules de la région centrale de l'animal , les tentacules de la
partie périphérique des bras restent inactifs et contractés. Si
l'animal est suspendu bien horizontalement on ne voit pas ou
tres rarement, se dessiner une tendance au retournement. Mais il
suflBt de rompre tres légèrement l'équilibre de Tanimal oü de tou-
cher délicatement la périphérie d'un bras au moyen d'un corps
dur pour voir les phénomènes du retournement se manifester aus-
sitót.

Nous renversons une Astérie et nous faisons traverser l'extré-
mité de chacun de ses bras par une fine corde dont un des bouts
est fixé a un bouchon de liège. L'animal, dont les bras sont
aiusi soutenus par cinq bouchons, flotte dans l'eau en prenant la
fonne d'un calice. Les tentacules des bras se mettent immédiate-

126

ment en érection et en mouvement, une torsion se produit rapi-
dement a l'extrémité d'un ou de deux bras et ainsi nait un mouve-
ment de rotation de tout Ie système. Tous les bras se tordent
bieutót. La résistance offerte par les corps flottants soutenant les
bras , Ie défaut de point d'appui stable empêchent Ie retournement
de se faire , mais ce qui est important a noter dans ce cas, c'est
que l'aniraal fait tous les efforts possibles pour se retourner. Le
mouvement de rotation , sera peut-être considéré comme provo-
quant les réactions motrices du retournement ; il n'en est rien
cependant, car si l'on prend un animal préparé comme dans la
dernière expérience et si Ton fixe chacun de ses bras a un cadre
immobile de fa^on a empêcher tout déplacement de l'animal dans
sa totalité, on n'en voit pas moins se produire les réactions sim-
ples que nous avons analysées plus haut.

Une astérie est placée la face ventrale en haut sur trois ou
quatre cordes fixées parallèlement dans Teau. Dans cette expé-
rience, Tappui dorsal est tres reduit, mais on comprend que les
conditions de soutien et d'appui sont tres variables dans les diffé-
rents territoires de l'animal. Les tentacules s'étendent fortement
et s'agitent avec énergie de sorte que le retournement ne tarde
pas a se produire.

Que faut-il conclure de ces expérieuces?

Quand l'animal est soutenu par une tres petite portion de sa
surface dorsale et que ses tentacules sont , conséquemment , in-
actifs , le retournement n'a pas lieu — Les impressions fournies
par la région dorsale seraient donc nécessaires pour faire naitre
le phénomène.

Quelle est la nature de ces impressions?

Si l'animal suspendu appuyé par sa face dorsale sur un plan
tres étroit ne soutient pas ses bras, mais les laisse pendre, le
retournement se produit. Un léger déséquilibre de l'animal dé-
termine égaleraent ce phénomène. L'appui d'un des bras de 1' As-
térie suspendue, sur un corps résistant dune surface réduite (ba-
guette du verre disposée horizontalement) provoque encore l'acte.
— L'appui sur quelques cordes a le même effet. — La suspen-

127

sion tle l'auiraal par l'extréiiiité des ciuq bras, mettant Ie corps
daus des conditious de soutien tres variables et provoquaut l'érec-
tiou des teatacules, amèue aussi Ie retournemeut.

Ces expériences prouvent qxi'il ne peut être question de rapporter
Ie phénomène a des percepiions de tact ou de contact.

Mais elles montrent que l'acte se produit l'' chaque fois que
les teutacules sont eu érectiou et s'agitent dans l'eau, en mani-
festant aiusi, comme nous Ie verrons plus loin, leur état d'exci-
tatiou. Ce serait douc Ie fait de l'impossibilité pour les tentacules
d,e pouvoir se fixer qui amènerait Ie réjiexe combine du retourne-
ment. 2° quaud les bras se trouvent dans des conditions d'équilibre
imparfait (aiïaissement des bras non soutenus , déséquilibre amené
par un appui excentrique, ou par un appui tres variable pour
les ditféreuts points du corps) L'absence d'équilibre donne aux
bras des positions variées et produit, en conséquence, des tensions
irrégulières dans les téguments dorsaux. Ces états de tensions varia-
bles provoquent encore Ie phénomène.

Nous croyons donc pouvoir ramener Ie retournement a deux
causes : l'excitation tentaculaire et la tension irreguliere des tissus.
Nous rechercherons, dans Ie chapitre de la physiologie des ten-
tacules, les rapports qui existent entre ces deux causes.

Examinous Ie phénomène de plus pres. A eet effet, décrivons
les expériences suivantes.

On en léve les téguments dorsaux d'uu bras d'Astérie par deux
deux sections suivant Ie sillon longitudinal que nous avous signalé
entre les pédicillaires internes et externes de la face ventrale. Le
bras dépourvu de sa paroi dorsale et des viscères qu'il contenait
est renversé dans l'eau. Ses tentacules s'agitent et il se retourne
au bout de S'/j minutes. On tache de répéter l'expérience après
10 minutes, le retournement ne se produit plus. Les tentacules
sont d'ailleurs iramobiles, quelques courbures générales du bras se
manifesteut encore , mais pour disparaitre bientót. Le calrae absolu
dans lequel l'appendice est entre ne doit pas faire croire que cette
portion mutilée de V Asteracanthion est morte, car les animaux ou
les bras isolés réduits a leur partie ventrale qui , pendant la

128

courte période de vie active succédant a eet état, se sont accolés
aux parois latérales du vase, peuvent encore être retrouvés adhé-
rant a ces parois 18 heures après l'opération. Ce dernier fait montre
bien leur vitalité , puisque quand une Astérie meurt, elle se dé-
tache des corps sur lesquels elle était fixée. Ainsi douc , une As-
térie réduite a sa partie ventrale se retourne. Si l'on enlève même
la partie proximale ou la portion distale d'un bras n'ayant que
les téguments ventraux , Ie retournement se produit. Si l'on sec-
tionne les deux portions a la fois , sur une faible longueur, Ie
phénomène se manifeste encore suivant des procédés mécaniques
sur lesquels nous n'insistons pas. En somme, les téguments ven-
traux isolés se comportent pendant une période de temps variable
mais assez courte d'ailleurs, absolument comme 1'Astérie normale.
Après cette période Ie retournement ue se fait plus, quoique l'or-
gane en question conserve sa vitalité.

Il nous est donc permis de conclure provisoirement que les
téguments dorsaux n'interviennent pas comme cause provoquante di-
recte du retournement, mais qu'ils agissent bien comme cause déter-
minante d'une fagon secondaire.

Nous devons dire maintenant quelques mots de certains mouve-
ments généraux que présentent les bras de Asteracanthion dans
des circonstances différentes. Nous voulons parier des contractures
qui, amenant la flexion ventrale des bras sur Ie disque, rappro-
chent les extrémités de ceux-ci et donnent a l'Astérie une forme
en tulipe (Tulpeuform (fig. II). Si l'animal est couché sur Ie dos,
il peut relever ses cinq bras autour du disque de telle fa^on qu'il
ne soit plus appuyé que par cette dernière région ; s'il est place
sur sa face ventrale , les bras en se rapprochant soulèvent Ie dis-
que, de telle sorte que l'Astérie n'est appuyée finalement que sur
l'extrémité de ses cinq appendices.

La position prise par l'aniraal n'est pas durable; celui-ci revient
a sa situation première, mais bientót il est de nouveau pris de
contracture et reprend son aspect anormal.

Ce fait se reproduit un nombre variable de fois. Le phénomène

129

peut s'observer aussi sur uu bras isolé ; on voit cette partie de
l'organisrae se relever sur sa partie basale, revenir a la position
horizontale et ainsi de suite.

L'irritatiou traumatique ou électrique du cordon ventral chez
des iudividus épuisés soit par la répétitioa des expériences, soit
par la continuation prolongée d'une irritation faible, provoque
cette allure. Ou la déterraiue également en souraettant 1'aniraal
a des variations thermiques brusques. Un grand nombre de sub-
stances chimiques l'amènent aussi.

Etudions a la fois TeSet de ces substances sur les mouvements
de contracture des bras et sur eeux du retournement. Nous avons
obtenu les mouvements en entonnoir par 1'hydroxylamine (a une
certaine dose), la vératrine, la quiniue (période d'excitation tres
forte), la nicotine, l'atropine, la cocaïne, Ie bromal (a dose forte) ;
Ie bromoforme , Ie chloroforme , Ie chloral et Ie butylchloral (pé-
riode d'excitation) , la narcéine et la codéine (premier stade de
leur action), la morphine, l'apomorphine, la narcotine (dose forte),
la brucine, la strychnine (peu), l'aconitine, la physostigmine (au
commencement de son action).

Le retournement devient plus rapide et plus frequent sous l'ac-
tion de la caféine , de la quinine et de l'atropine. Il est rendu
plus pénible par Thydroxylamine et la narcéine a dose forte.

Enfin il devient impossible chez les animaux soumis a l'action
des corps suivants (nous ne citons ici que ceux qui agissent sur
la contracture des bras) : la vératrine , la nicotine , la cocaïne , le
bromal, le chloroforme, le bromoforme, le chloral, le butychloral,
la narcéine, la codéine, la morphine, l'apomorphine, la thébaïne,
la brucine, la strychnine, l'aconitine, la physostigmine.

Si l'on met ces résultats en présence de ceux que nous signa-
lerons plus loin, on s'aper9oit que les corps qui provoquent Tani-
mal a prendre la forme en tulipe, déterminent aussi Térection des
tentacules , ce qui prouve que l'agent chimique , causaut cette
allure, a une action excitante sur le système nerveux condensé
(voir plus loin) soit directement sur les éléments moteurs , soit in-
directement par son action sur les éléments sensibles. Nous faisons

9

130

cette distinction parce que la forme en tulipe se présente indépen-
damraent de l'action du corps chimique sur Ie systèrae nerveux
sensible. Nous voyons , en eifet, suivant 1'alcaloïde employé une
anesthésie ou une hyperesthésie accompagner la position anormale
de raniraal.

Une chose frappera dans la lecture de ce paragraphe. La plu-
part des alcaloïdes qui provoquent la forme en tulipe , qui ont
donc une action excitante sur Ie système nerveux moteur anéan-
tissent ou ralentissent Ie retournement de 1'animal.

A quoi attribuer ce phénomène étrange a première vue ? nous
ne pouvons lui reconnaitre que deux causes :

A) Une anesthésie totale qui fait que l'animal ne peut plus
être renseigné sur sa position vicieuse. Ex. cocaïne, bromal,
chloral , butylchloral.

B) Une action différente des corps sur les ganglions et sur les
tractus nerveux ou une sensibilité plus grande de la première
région pour ces corps. Ex. hydroxylamine , nicotine, atropine,
codéine.

Nous arrivons donc a cette conclusion générale que les deux
systemes nerveux (condensé et diffus) ont chacun un róle physiolo-
gique distinct et absolument autonome et aux conclusions particu-
lières suivantes:

1) Les mouvements coordonnés qui provoquent Ie retournement de
Vanimal sont des réjlexes dépendant du système nerveux condensé.

2) Uintervention des centres réunis autour de la houehe , aug-
mente la rapidité de ce phénomène.

B. L'autotomie.

W. Preyer, L. Frédéricq (17) A. Giard (18) ont sfgnalé et
étudié l'autotomie chez l'Etoile de mer.

Dans certaines conditions , une Astérie se débarasse de ses bras.
La section se fait toujours chez Asteracanthion ruhens en un point
bien déterminé. Les téguments dorsaux se coupent au niveau des
sillons que nous avons signalés sur Ie disque a la base des bras.

131

La paroi ventrale se sépare du reste du corps au niveau du locus
minoris renstentia; , c'est a dire au troisième somite. Ce lieu de
moiiidre résistauce est nettement mis en évidence par Tauatomie.
Uu autre fait vient établir son existenee : quand on laisse entrer
une Astérie en putréfaction , il arrive un moment ovi Ie bras par
lequel on veut la soulever se détache du disque; dans ce cas, Ie
detachement se fait toujours au niveau du troisième somite. L'auto-
tomie eulève Ie bras avec les ccECums digestifs et une partie des
orgaues génitaux qu'il renfermait , mais elle n'entraine jamais
une partie de l'estomac; elle amène la section du cordon nerveux
au dela du ganglion, de sorte qu'elle ne lèse en aucune fa9on
Ie collier nerveux péribuccal; Ie disque reste ainsi absolument intact.

La chute d'un bras produit une tres large ouverture. On sait
combien chez les crustacés l'ouverture de l'autotomie de ferme
promptement de fa9on a empêcher toute bémorrhagie. Chez Asté-
racanthion la contraction des parois limitantes de la cavité , pour
n'être pas si rapide , ne se fait cependant pas longtemps attendre,
de sorte que l'animal ne semble pas incomniodé par la blessure
qu'il vient de se faire.

L'autotomie, étudiée au point de vue des réactions motrices,
est toujours un acte réflexe. Pour qu'elle se produise il faut une ex-
citation forte. Nous l'avons déterminée chez Asteracanthion par la
ligature des bras , par l'exitation électrique portee sur Ie cordon
nerveux ambulacraire , par certains agents cbimiques. Dans les
diöérents cas, la chute du bras s'est toujours faite suivant Ie
même processus. Nous pouvons en conclure que Vautotomie chez
V Astérie est sous la dépendance d'un système organique propre
(système nerveux) mis en action par les excitants.

Causes determinant l'autotomie.

A. Ligature des bras. — Une Astérie est suspendue par un
bras que l'on serre brusquement et fortement a l'aide d'une corde.
La section de ce bras se fait au bout de une ou de deux minutes
suivant la vitalité de l'animal. L'autotomie ne se pratique pas si
Ie bras est peu serre ou si la ligature se fait progressivement.

132

On reprend immédiatement Taniraal qui vient de s'autotomiser;
on Ie suspend de la même facon par iin second bras. Le detache-
ment de celui-ci se fait après une longue période d'excitation
latente ; si l'on répète la même expérience sur un troisième appen-
dice, il est rare que l'on puisse obtenir encore Tautotomie.

B. Electriciié, — L'autotomie peut être produite en portant
l'excitant directeraent sur le cordon nerveux ambulacraire ou sur
les éléraents du collier périoesophagien.

Electrisatiou du cordon nerveux. — Nous nous servous pour dé-
terminer l'autotomie de l'extra-courant de rupture d'une bobine de
Dubois-Reymond mise en activité par deux piles Leclanché. L'ex-
citateur est formé par deux fils de platiue distants l'un de l'autre
de ^/^ de cm. Ces fils sont revêtus électrolytiquement de noir de
platine sur leurs extrémités libres qui ont environ 10 millim. de
longueur. lis se prolongent a l'intérieur d'un manche de caout-
chouc vulcauisé assurant l'isolement et sont reliés par des conduc-
teurs souples aux bornes de la bobine.

Nous observons 1° que le temps d'excitation latente est d'au-
tant plus court que l'excitateur est place plus prés du ganglion.
Quand les électrodes sont places immédiatement au dela de ce
centre sur le cordon nerveux , l'autotomie se produit au bout de
40 a 90 secondes.

2°. La période d'excitation dimiuue si Ton place un électrode
sur le ganglion et l'autre sur le cordon.

3°. La période d'irritation nécessaire pour provoquer la chute
d'un bras est moindre encore quand les électrodes sont places
tous les deux sur le cordon nerveux péribuccal.

Il nous est arrivé souvent, en employant des animaux con-
servés pendant cinq ou six jours dans l'aquarium, de ne pouvoir
provoquer l'autotomie par l'irritation du cordon veutraL II nous
suffisait, dans ces cas, de placer les électrodes sur l'anneau ner-
veux pour obtenir au bout de 40 a 60 secondes le detachement
du bras tenu en main.

De ces expériences peut se déduire la conclusion générale que:

133

he ganglion de la base du bras a une inflxience importante sur Ie

pliénomène de rautotomie.

Passons maiuteuaut en revue les expériences suivantes:

1°. On enlève u une Astérie tous les téguments dorsaux et

tous les viscères. L'excitation électrique du cordon nerveux produit

encore l'autotomie. Le phénomène peut même se manifester douze

heures après que la lésion a été produite.

L'autotomie est donc indépendante du système nerveux diffus ;
elle dépend exdusivement diL systhne nerveux condensé.

2°. On coupe sur une Astérie normale le cordon nerveux au
voisinage immédiat du ganglion. L'électrisatiou du cordon ainsi
isolé du centre n'amène pas l'autotomie. On fait la sectiou sur
un autre bras a 2 cm. du ganglion , l'électrisation de la portion
péripbérique du cordon reste inefScace , celle de la portion cen-
trale amène la cbute du bras.

L'autotomie pour ce produire exige Vintervention fonctionnelle du
ganglion. Le réjiexe se réalise grdce a une action centrifuge née
dans le ganglion et mise en éveil par une excitation venant de la
périphérie.

Le système nerveux diöus ne suffit pas pour transmettre au
centre l'excitation portee sur une région du système condensé
isolée de 1'anneau péribuccal.

3°. On isole pbysiologiquement un bras d'Astérie par la section
des deux commissures qui aboutissent au ganglion correspondant.
L'autotomie se produit a la suite de l'excitation de ce bras.

Uautotomie est donc indépendante du travail général du cordon
péribuccal.

4°. Sur un bras isolé par deux sections interradiales , l'autoto-
mie se produit a la suite de l'excitation électrique du cordon am-
bulacraire. Sur ce même bras, l'autotomie ne se produit plus
quaud on détruit auparavant le ganglion au fer rouge.

L'autotomie du bras dépend du travail propre du ganglion qui
lui correspond.

134

Le ganglion nerveux localisé au bras iutervient-il seul dans
1'autotomie ? L'expérience suivante va nous permettre de répondre
a la question.

On sectionne sur Aster acanthion les commissures périoesopha-
giennes qui aboutissent a un ganglion ; le bras correspondant est
donc isolé au point de vue physiologique. On suspend ensuite
Tanimal par le bras fortement ligaturé ; Tautotomie ne se produit
pas, mais par l'électrisation elle se fait bien. Sur la même Astérie
la ligaturé d'un des autres bras provoque l'autotomie. Il est a
noter que ce second bras est resté en rapport avec un ganglion
réuni aux ganglious voisins par les commissures nerveuses ventrales.

Uautotomie est d'autant plus factie que le hras est en rapport
avec une plus graaide portion de Canneau périoesophagien.

L'étude d'autres formes d'Echinodermes montre que le phéno-
mène de l'autotomie constitue une réaction devenant progressive-
ment un acte réflexe véritable dépendant d'un centre propre. Preyer
a fait voir, en effet, que l'autotomie chez certaines Astérides se
produit sur des bras isolés d'une fa9on quelconque , qu'elle peut
se faire successivement un nombre variable de fois sur un même
bras qui se divise ainsi en beaucoup de segments. L'autotomie
serait donc dans un premier stade d'évolution , réalisé dans les
espèces étudiées par Preyer , un acte dépendant d'une région quel-
conque du système nerveux condensé , il deviendrait dans un second
stade {aster acanthion rubens) un réflexe régi par le travail des een-
tres qui se sont constitués dans ce système nerveux.

C. Excita?its thermiques et chimiques. — Ces excitants détermi-
nent difficilement l'autotomie cbez Aster acanthion. Nous l'avons
obtenue plusieurs fois en plongeant subitement l'animal dans l'eau
de raer a 35°.

Nous l'avons vu se produire aussi tres souvent par l'injection
de 1 cm.^ de chloroforme ou de narcotine dans des animaux de
taille moyenne.

Les substances chimiques altèrent profondement l'allure du phé-
nomène.

I

135

Citons d'abord les substances dont Taction auéautit l'autotomie:
acétone, sulfoual , quiuiue {2'^ période), cocaïne, bromoforme,
cblorolbrme (2'-' période), vératrine (?), paraldéhyde et aldéhyde
(doses fortes), butylchloral, chloral, ether, aconitine, physostigmine.

Les alcaloïdes suivauts reudeut Tautotomie plus rapide: aconi-
tine, (lère période), quiuine (lère période), nicotine, atropine, bromal.

Dans l'étude de [cette question il est de la plus haute impor-
tance de tenir compte de la dose employee.

Nous devons faire remarquer ici combien l'étude des efFets
produits par les agents chimiques est complexe et combien il est
nécessaire, pour en avoir une idee nette, d'étudier Tinfluence de
chaque substance sur les diverses raanifestations de l'animal ainsi
que nous Ie faisons a la fin de ce travail. Ainsi les tentacules et
les tubules peuvent ne pas être anesthésiés alors même que l'auto-
tomie ne se produit plus. L'animal étant dans une immobilité
absolue, dans une passivité totale, l'autotomie peut encore tres
bien se manifester; c'est ce qui se présente dans les cas d'em-
poisonnement par toute une série d'alcaloïdes. Enfin il arrive que
l'Astérie meut encore parfaitement ses bras et cependant ne s'auto-
tomise plus. Voici quelques exemples de ces différents cas:

Action du hromal. Il y a déja anesthésie totale des tentacules
et des tubules quand l'autotomie peut encore se produire.

Action de la narcéine. — L'autotomie est possible alors qu'il
y a anesthésie des tentacules et des tubules, que l'animal ren-
Tersé ne peut plus se remettre sur sa paroi ventrale , et qu'il se
manifeste encore cependant des contractions des bras.

Action de la thébaïne. — Ce corps produit l'anesthésie rapide
des tentacules et des tubules, il détermine une immobilité abso-
lue de l'animal. L'excitation du cordon ventral amène pourtant
un detachement du bras. La cafeïne et la papavérine donnent des
resul tats a peu prés identiques.

Action de Vapomorphine. — Elle parésie fortement les tubules
et les tentacules, la motricité reste intacte et l'autotomie se pro-
duit normalement.

Action de la physostigmine. — L'autotomie est anéantie alors

136

qu'il y a encore sensibilité des tentacules et hyperesthésie des tu-
bules. Nous ue pouvons nous expliquer ces effets remarquables
que par Taction différente des alcaloïdes sur les territoires mul-
tiples du système nerveux. (Jn corps pourra anéantir l'action du
système diö'us saus agir sur Ie système condensé ; il pourra enlever
a l'anneau périoesophagien son pouvoir réflexe propre sans faire
perdre, a une même dose, l'activité du cordon nerveux ventral; il
pourra agir différemment sur les éléments sensibles et moteurs du
système nerveux. Grace a ces effets variés il déterminera les divers
états pathologiques sur lesquels nous venons d'appeler l'attention.

Ce chapitre peut se résumer dans les theses suivantes:

Chez Asteracanthion rubens , Vautotomie , en tant que réac-

tion motrice, est un réflexe qui a pour centre Ie ganglion nerveux du bras.
Uintensité du phénomène est Jonction du nombre des ganglions

travaillant synergiquement.

C. Reactions des tentacules ambulacraires.

Les tentacules ambulacraires présentent une grande mobilité.
Sur l'animal normal , on les voit s'étendre , se rétracter et se mou-
voir en tous sens. Quand on place l'Astérie sur Ie dos , Texcita-
tion déterminée par Ie déplacement produit la réaction de tous
ses tentacules, la fermeture de la gouttière ambulacraire et Ie ra-
battement des pédicellaires de la région. Cet état ue persiste pas
longtemps ; bientót les gouttières ambulacraires s'ouvrent large-
ment, les tentacules s'étendent et s'agitent.

Ces différentes manifestations ont été étudiées en détail par Preyer
sur un grand nombre de formes. EUes peuvent se grouper en deux
classes tres différentes au point de vue de la physiologie nerveuse:
les mouvements de rétraction et les mouvements d'extension.

A. Mouvements de rétraction.

Une irritation mécanique , chimique , électrique , portee sur les
tentacules ambulacraires produit la rétraction des organes direc-
tement excités et de leurs voisins immédiats si 1'excitation est un
peu forte. La contraction dure assez longtemps.

137

L'excitation est-elle plus forte, il y a diffusion et la réaction
tentaculaire se mauifeste dans des régions éloignées du point at-
teint. La diffusion se produit de la fafou suivaute:

a) L'excitation est portee sur les tentacules de la partie péri-
phérique du bras. L'irradiatiou centripète se manifeste d'autant
plus loin que l'irritation est plus énergique.

b) Les tentacules de la partie médiane du bras sont touches.
L'irradiation se fait , avec la même intensite , a la fois vers la pé-
riphérie et vers la base.

c) Ou irrite les tentacules de la base d'un bras. Il y a irra-
diation centrifuge dans Ie bras atteint. L'irradiation en sens in-
verse se manifeste par une contraction des tentacules de la base
des deux bras voisius et même de ceux des deux autres bras.

La même irradatiou s'observe quand on excite directement Ie
cordon nerveux ventral; mais l'excitant porté sur ce tractus pro-
duit un effet plus marqué, une irradiation plus intense que lors-
qu'il est porté sur les tentacules.

C'est donc Ie mode d'expérimentation qui convient Ie mieux
pour l'étude de l'irradiation des réflexes.

L'excitation du cordon nerveux ventral d'un bras par Ie cou-
vant électrique donne 1° une contraction des tentacules, allant
progressivement de la base a la périphérie de ce bras ; les tenta-
cules terminaux explorateurs ne se rétractent habituellement pas;
2° une coutraction des tentacules des deux bras voisins, de la base
vers la périphérie; cette réaction commence avant que les tenta-
cules de la portion périphériqne du bras directement excitée aient
répondu a l'irritation ; 3° une contraction des tentacules des deux
autres bras , se déclarant encore une fois avant que la réaction soit
complete dans les deux précédents.

Il résulte de ces expériences que l'irradiation des réflexes est Ie plus
rapide dans Ie cordon nerveux péribuccal; queue est plus lente dans
Ie tractus nerveux des bras et qu'elle devient de plus en plus di^-
cüe a se produire a mesure que l'on se rapproche de l'extrémité pé-
riphériqne de celui-ci.

138

Ces données viennent encore une fois montrer qu'il existe au
niveau du collier périoesophagien des régions jouant un róle pré-
dominant daus la pliysiologie nerveuse. ü'autre part Taaatomie
démoütre la grande richesse des ganglions en éléments nerveux.
Il nous semble naturel de conclure que ces organes constituent
de véritables centres.

B. Mouvements d'extension.

Une Astérie couchée sur sa face dorsale etend tous ses tenta-
cules au bout d'un temps variable. line forte irritation mécanique
de cette face produit Térection de tous les tentacules. En depo-
sant une goutte d'acide fort sur les téguments dorsaux de Astera-
canthion on obtient Ie même phénomène.

La question des réactions tentaculaires consécutives a l'irrita-
tion de la surface dorsale est d'une grande importance et nous
devons nous y attacher quelque peu. Romanes a montré que l'ex-
citation dorsale amène une réaction rapide des tentacules corres-
pondant au point lésé et produit ensuite , par diffusion , une ré-
traction des tentacules voisins. Ce fait est vrai; mais comme
Preyer l'a démontré pour différentes Astérides , l'irritation fortede
la surface dorsale produit, outre la rétraction au point sous-jacent
au traumatisme, une érection tentaculaire dans des régions qui
ne correspondent pas au point d'application de l'excitant. Il y a
donc la deux phéuomènes: une contraction tentaculaire réflexe
directe au niveau du siège de l'excitation et une érection tenta-
culaire réflexe indirecte dans les autres régions de l'animal.

Que signifie cette deuxième manifestation ? Avec Preyer, nous
la rapportous a uu phénomène d'irritation provoqué par l'exci-
tation forte que re^oit Ie système nerveux condensé au niveau
correspondant a la lésion dorsale et qui se propage dans Ie sy-
stème nerveux condensé en determinant ainsi l'érection tenta-
culaire.

Plus l'excitation dorsale sera énergique, plus Ie réflexe direct,
qui soustrait les tentacules a l'influence nocive du milieu externe,
sera important; plus elle sera faible , moins Ie réflexe de préser-
vation se manifestera et plus l'agitation tentaculaire deviendra

139

évidente. Voila commeut les phénoiuènes doivent se passer si
rbypothèse est exacte. Consultous l'expérience.

1°. On dépose une goutte d'acide azotique sur la face dorsale
d'un bras d'Astérie normale; les tentacules ventraux correspoudant
au poiut soumis au corrodaut se rétractent sur une lougueur de
quatre centim ; les autres entrent en érection. Nous ajoutons une
nouvelle goutte a la même place, l'irradiation du réflexe direct
devieut plus importante, la rétractiou s'effectue dans toute la
longueur du bras excité et même dans les tentacules de la base
des deux bras voisins.

Les autres tentacules se mettent en érection.

2°. Une goutte d'acide est déposée au milieu du disque d'une
Astérie. Tl y a rétraction tentaculaire dans la portion basale des
cinq bras et extension dans la partie périphérique de cbacun de
ceux-ci.

Nous croyons que dans ces expérieuces l'érection tentaculaire
ne dépend pas directement de la lésion périphérique et qu'elle ne
se manifeste pas comme couséquence immédiate d'une sensation
trausmise par Ie système nerveux diffus dans lequel l'excitation
aurait irradié. Nous pensons , au contraire , que cette érection ré-
sulte de l'irradiation d'une sensation dans Ie système nerveux
condensé par suite de l'excitation que celui-ci re9oit en un point
tres reduit de son étendue. Si notre hypothese est bonne, il faut
que la section des cordons nerveux des bras influence mauifeste-
ment Ie phénomène. Or c'est ce qui arrive.

a) Ou coupe les cordons nerveux des bras par Ie milieu de leur
longueur. Ou attend que les phénomènes réactionnels déterminés
par la lésion ' aient disparus. On dépose une goutte d'acide au
milieu du disque: les tentacules de la base des bras se contractent
tous , ceux de la portion périphérique conservent leur allure normale.

b) On sectionne les cordons nerveux des bras au tiers péri-
phérique de leur longueur et on dépose une goutte d'acide sur la
région discale : les tentacules sont contractés au voisinage du
disque, ils sont en érection un peu plus loin.

Quant aux tentacules qui sont situés au dela des sections faites

140

sur Ie cordon ambulacraire, ils ont des manifestations absolument
normales.

c. On pratique la section du cordon nerveux ventral de deux
bras par Ie milieu de leur longueur et on détermine par un trau-
matisme direct la rétraction de tous les tentacules. On dépose en-
suite une goutte d'acide au milieu du disque et on observe que
les tentacules de la partie centrale de l'animal restent contractés,
que ceux de la partie périphérique des bras non lésés entrent en
érection assez rapidement et que ceux de la partie périphérique
des bras mutilés reprennent peu a peu mais longtemps après,
leurs raouvements ordinaires. (Fig. 13).

Il résulte de ces phénomènes d'arrêt dans la propagation de
l'irritation que tes tractus du système nerveux condensé sont la
voie de propagation du deuxième réjiexe qui vient s'embrancher sur
Ie réflexe direct la rétraction.

Dans quelle direction s'opère cette diffusion?

Preyer d'après ses expériences sur Asterias glacialis et Luidia
conclut que l'excitation amenant l'érection tentaculaire a son ori-
gine dans Ie ganglion nerveux du bras et que son irradiation est
toujours centrifuge. Les excitants périphériques mettraient en ac-
tion Ie ganglion de la base du bras ; celui-ci enverrait alors a
la périphérie les excitatious determinant l'érection des tentacules.

L'auteur en désaccord avec Romanes est tres catégorique dans
ses conclusions : »Felilen die Centren oder sind sie verletzt, oder
»ihre Verbindungen mit den centralen Commissuren unterbrochen ,
»dann ist die Extension beeintrachtigt oder aufgeboben".

Les faits que nous avons signalés chez Asteracanthion ne con-
firment pas entièrement les conclusions de Preyer. Il est possible,
en effet , d'obtenir l'érection tétanique des tentacules sur des bras
isolés du ganglion nerveux qui leur correspond. Voici l'expérience
qui Ie démontre: on coupe un bras d'Astérie au dela du gang-
lion. On provoque la contraction de tous les tentacules de ce bras
par l'irritation mécanique. On dépose une goutte d'acide sur les
téguments dorsaux a la base du bras: les tentacules de la partie
basale de l'appendice restent contractés, ceux de la péripbéri

141

restent ea érection. Sur la partie péripbériqne d'un bras préparé
comme Ie précédeut, on dépose une goutte d'acide: la contrac-
tion tentaculaire persiste alors a la partie périphérique du bras ,
taudis que Textension se produit a la base; mais il est a remar-
quer que dans ce cas l'érectiou est tres lente et peu notable.

Nous pouvons donc conclure que V érection tentaculaire est une
manifestation indépendante de la fonction du ganglion. 11 faut noter
cependant quelle est une manifestation d'ordre centrifuge , comme
Ie raontrent bien les expérieaces suivantes.

On sectionne uu bras d'Astérie j une érection des tentacules se
manifeste dans la portion détachée alors que ces organes sont
encore rétractés dans la portion restée adbérente a l'animal.

L'érection progessive dans la partie coupée se fait suivant
Tordre centrifuge. Quand elle se produit, après un certains temps,
dans la partie adbérente, elle s'y propage du centre vers la pé-
riphérie. On coupe Ie cordon nerveux d'un bras; la partie péri-
pbérique de ce dernier, qui est isolée du reste de Tanimal au
point de vue du système nerveux condeusé, présente une tres
grande agitatiou tentaculaire. Les tentacules de la partie du bras
restée adbérente au disque conservent leurs mouvements ordinaires
OU se contractent sur une faible longueur. On peut quelquefois
observer leur érection aprës un certain temps.

Dans ces deux expériences , Ie traumatisme provoque l'excitation
qui diffuse directement par voie centrifuge dans Ie système ner-
veux condensé. Cette excitation ne se propage pas , du moins
comme telle , vers la partie basale du bras. L'expêrience qui suit
justifie notre réserve.

L'excitation électrique faible et prolongée du cordon nerveux ven-
tral produit , au bout d'un certain temps , une érection des ten-
tacules sauf de ceux qui sont compris entre les deux électrodes
OU qui sont situés immédiatement en dehors du champ d'excita-
tion. Ou diminue la force de l'irritant: la diffusion de l'excitation
diminue et on atteiut ainsi une valeur excitante pour laquelle
l'irradiation ne se manifeste que d'une fa9on centrifuge ; la partie
basale du bras soumis a l'électrisation restant inactive.

142

Comment faut-il comprendre les réaetions d'ordre centripète
qui se produisent sous 1'influence d'un courant électrique relati-
vemeut intense? Nous les interprétons comme suit; Ie trauma-
tisme détermine une irritation qui se propage jusqu'au ganglion
OU jusqu'a un centre situé sur la longueur du cordon. lei nait
une sensation qui provoque un courant en sens inverse, ce der-
nier provoque l'érection dont nous venons de parier.

Ce qui justifie cette idee, c'est que dans la partie du bras
restée attachée au corps , l'érection tentaculaire commence a la
base du bras pour s'étendre de la vers Ie niveau de la section.

De même que nous avons obtenu l'érection tentaculaire par
l'excitant chimique appliqué sur la face dorsale de l'animal, de
même nous pouvous l'obtenir par Tapplication de l'excitant élec-
trique sur cette même face. Quand on fixe pendant un certain
temps les électrodes sur les téguments dorsaux , on voit tous les
tentacules , sauf ceux qui sont sous-jacents au point d'application ,
se mettre en érection. Sectionnons Ie cordon nerveux de un ou de
deux bras au niveau du ganglion et portons les électrodes sur Ie
.disque. Nous obtenons une érection des tentacules dans les bras
sains; Ie même phénomène se produit tres tardivement dans les
bras lésés.

Sur un bras détaclié du corps de FAstérie, nous sectionnons
Ie cordon ventral sur deux points quelconques de son trajet.
Nous appliquons les électrodes dorsalement, l'érection de tous
les tentacules se fait attendre assez longtemps.

Les expériences qui precedent sont importantes , car leurs ré-
sultats donnent lieu a de nombreuses conclusions. Elles montrent
d'ahord que h ganglion nerveux nest pas indispensahle pour que Ie
réjiexe secondaire de l'érection puisse se produire. Elles prouvent
ensuite, que la présence du ganglion augmente la vitesse du réjiexe
secondaire. Enfin elles font voir que Vexcitation électrique s'irradie
assez facilement dans Ie système diffus et que les deux systemes nerveux ,
diffus et condensé, sont réunis entre eux pas des connexions nom-
breuses.

Quand nous décrivions plus haut les voies suivant lesquelles

143

s'irrailient les excitations pour produire les deux réflexes: rétrac-
tion et extension , notre exposé ue s'appliquait qu'ii l'excitation
chimique a diffusiou peu étendue. L'emploi de rélectricité vient
de nous moutrer que la sensatioii suit en effet ce chemin dans
les cas habituels , raais elle vient de nous prouver aussi qu'il
existe d'autres voies d'irradiation , pénibles et lentes en réalité,
mais qui peuveut veuir suppleer a la première , si celle-ci est dé-
truite.

Les résultats que nous avons obtenus relativement a l'extension
des tentacules étant différents de ceux rapportés par Preyer au
sujet de Liiidia, uos conclusions ont du être également différen-
tes ; nous ne pensons pas cependant qu'il y ait au fond désaccord
entre ce deruier auteur et nous. Nous croyons, au contraire,
que les phéuomèues exposés par Preyer et par nous, a propos
des fonctions des tentacules , s'enchainent et montrent Tévolu-
tion fonctionnelle qui est caractérisée chez les Echiuodermes par
la différenciation et Findividualisation progressives de centres a
fonctions spéciales.

En écrivant ces pages nous avons conscience de la complexité
des faits que nous avons signalés et nous sentons corabien leur
exposé est laborieux. Cette complexité n'a rien d'étonnant. Nous
sommes en présence, en effet, d'une des premières spécialisations
que les fontions nerveuses préseutent a étudier dans la série ani-
male. Des démarcations nettes n'existent pas encore entre les dif-
férents phénomènes qui s'isolent, des limites précises ne dessin-
neut pas encore les territoires qui s'autouomisent. Des facteurs
nombreux interviennent dans toutes les expérinces et ce n'est que
par la multiplicité et la variété de celles-ci que Ton parvient a
éliminer successivement les causes d'erreur dans l'appréciation des
résultats. C'est ainsi que forcément l'étude se coraplique et que
l'exposé s'en ressent.

Examinons maintenant la question sous une autre face. Les
phénomènes de diffusion amenant Ie réflexe secondaire: l'érection,
se produiseut difficilement et d'une fa9on peu évidente sur des
animaux fatigués , sur des Astéries ayant séjourné quelques heu-

144

res dans un vase dont l'eau n'a pas été renouvelée ou ayant passé
plusieurs jours dans un aquarium, même si l'eau est toujours
fraiche. Chez ces animaux l'érection tentaculaire que détermine
habituellement l'irritation de la région dorsale ne se produit plus
OU tres peu. Nous verrons plus loin que Tirritabilité propre des
tésruments dorsaux examinés dans ces conditions est fortement
diminuée.

Y aurait il douc un rapport étroit chez 1'animal normal entre
l'état fonctionnel des téguments dorsaux et l'extension des tenta-
cules? L'état des tissus dorsaux agirait-il sur les raanifestations
tentaculaires qui sont les facteurs de la progression et des diffé-
rents mouvements mécauiques de l'Astérie?

Pour répondre a ces questions , rappelons les expériences sui-
vantes qui ont été faites un grand nombre de fois sur des exem-
plaires de taille variée et sortant toujours immédiatement de l'eau
de la mer.

1°. On enlève les téguments dorsaux et tous les viscères d'une
Astérie. On voit les mouvements normaux d'extension et de ré-
traction des tentacules disparaitre au bout d'un temps assez court.
Les tentacules restent immobiles, ils sont plus ou moins en con-
traction. Les téguments ventraux restent donc au bout d'un cer-
tain temps dans une immobilité absolue. Ils conservent cependant
leur vitalité; la sensibilité reste intacte: l'excitatiou du cordon
nerveux produit la rétraction complete des tentacules et la ferme-
ture de la gouttière ambulacraire.

2°. On enlève la paroi dorsale d'un bras isolé ; au bout de 20
minutes les tentacules sont absolument immobiles. Mais si ceux-ci
sont inactifs, Ie bras n'en continue pas moins a se recourber.

Renversé, il essayera de reprendre sa position première. L'opé-
ration est pénible et souvent impossible a cause de Tinactivité
des tentacules, EUe se fait cependant quelquefois: Ie bras se courbe
fortement, il n'est plus appuyé ainsi que sur une surface tres ré-
duite. Et grace a l'oscillation imprimée a sa masse par les con-
tractures dont il est Ie siège, il parvient a culbuter.

3°. On supprime la région dorsale de trois bras. Les mouvements

145

tentaculaireg dispar<iis5?eiit rapidetuent et d'une fii^on a peu pres
totale. Ceiix des appendices restés normaux ne sont pas raodifiéa.

De ces expériences résulte que Ie pouvoir automoteur du système
nerveux condensé est andanti par VenUvement des téguments dorsaux.

On objectera peut être que realèvement des tissus dorsaux et
des viscères ainène uu dépérissement tel que l'inactivité ventraie
doit être attribuée a un processus morbide. A cette question
nous répoudrons que si l'on feud les téguments dorsaux d'un
bras par une section longitudinale médiane et si l'on arrache les
viscères contenus dans ce bras la vitalité de l'animal reste absolu-
raeut normale. Le traumatisme de cette expérience est pourtant
comparable a celui de l'opération précédente. La seule différence
qui existe entre les deux expériences est que dans Tune les tégu-
ments sont conservés taudis que dans l'autre ils sont enlevés.
D'autre part nous constatons que les téguments ventraux isolés
réagissent encore vis a vis des excitations et que l'autotomie peut
encore se produire.

Il ne peut donc être question de songer a une passivité mor-
bide du système nerveux condensé.

Les tissus dorsaux ont une tres grande irritabilité ; ils ont une
vie nerveuse autonome , comme nous le verrons dans le chapitre
suivant. Or nous constatons que leur enlèvement amène une di-
minution progressive , une perte du pouvoir automoteur du sys-
tème condensé ; ce système devient passif tont en conservant ses
autres propriétés : conduction , formation du réflexe et production
de l'autotomie. Ce serait donc le système nerveux diffus qui tien-
drait le système nerveux condensé en éveil , en état de vie active.
CPest lui qui lui foumirait les éUments nécessaires pour produire
les m.ani f e stations variées qui sont sous sa dépendance et que l'an-
cienne physiologie nommait actes spontanés. Il nous semble superflu
de faire ressortir a quel point cette maniere de voir est conforme
au principe de l'évolution progressive du système nerveux des
Echinodermes.

10

146

RESUMÉ.

Les manifestations des tentacules comprennent des mouvements
d'extension et des mouvements de rétraction. La rétraction est Ie ré-
sidtat d^un refiexe simple dont Virradiation dans U système nerveux
condensé est d'autant plus rapide qu'elle se fait a un niveau plus
proche du cordon péribuccal. L'infiuence des centres périoesophagiens
se manifeste donc sur Ie phénomène.

L'extension est un réflexe de deuxième ordre consécutif a une ir~
ritation se diffusant fortement dans Ie même appareil nerveux. Cette
irritation est déterminée par Vexcitation jorte d'un point quelconque
du système condensé qui amène localement Ie réflexe primaire: la
rétraction; ou par une excitation du système diffus qui se transmet
au système nerveux ventral.

Le phénomène de l'extension des tentacules ne dépend pas néces-
sairement de la fonction des ganglioyis , quoique l'infiuence ganglion-
naire agisse notahlement sur la propagation de ce réfle.ve qui est
toujours centrifuge.

La capacité réactionnelle de l'Astérie normale dépend de l'intégrité
des fonctions du système dijfus. Le travail de eet appareil donne
au système condensé le pouvoir de réagir ; il est la cause première
de l' automotricité qui constitue la fonction principale du système
nerveux condensé.

D. Mouvements des tubules et des pédicellaires.

Les téguments dorsaux de Asteracanthion sont parsemés de pe-
tits appendices (tubules) qui sont presque constamment en demi
extension et qui proéminent ainsi a la surface du corps. Ces tu-
bules ont des mouvements propres et variés : oscillations , rétrac-
tion , extension. L'attouchement d'un de ces organes amène son
inclinaison et sa rétraction partielle; une excitation un peu forte
produit une rétraction totale du tubule et une réaction homolo-
gue dans les appendices voisins. L'irradiation est tres rapide et
extrèmement étendue.

147

Ces réactions motrices s'obtieuueut par les excitauts mécauiques,
électriques et chimiques. On peut les étudier sur Tauimal en se
servaut de la loupe, mais il est préférable de la faire au moyen
du microscope sur des tégumeuts dorsaux isolés. A eet effet ou
détache un fragmeut de la paroi dorso-latérale d'uu bras et ou
Ie dépose dans une petite cuvette en verre renfermant de l'eau
de mer oü on peut l'observer a l'aide d'un grossissement faible.
Il est aussi tres facile d'étudier les eiïets que produisent les sub-
stances chimiques sur les mouvements des tentacules et d'exami-
uer les conséquences de l'excitation de ces organes au moyen de
pointes fines etc. Nous ferons remarquer que les faits observés sur
une portion de tégument dorsal sont identiques a ceux qui se pro-
duisent, dans les mêmes cas , sur les tégumeuts de l'iudividu complet.

Les manifestations des tubules sont indépendantes du système ner-
veux condensé; elles dépendent exclusivement du système diffus ré-
pandii partout dans la partie profonde de Vépithélium des téguments.

L'excitation traumatique étant toujours un peu difBcile nous
avons employé exclusivement dans toute l'étude suivante l'excitant
électrique. Voici Ie dispositif expérimental dont nous nous som-
mes servis.

Deux lames étroites de platine platiné sont fixées au moyen
d'arcanson aux bords d'une petite cuvette de verre placée sur la
table du microscope.

Ces lames, terminées en crochet afin de pouvoir s'appliquer
intimement sur la pièce en observation , sont reliées électriquement
aux appareils de dosage du courant par deux fils souples isolés. Le
courant employé est l'extra-courant de rupture de la bobine pri-
maire. L'uu des fils conducteurs est relié directement a l'extré-
mité de cette bobine. L'autre conducteur s'applique a volonté a
divers points d'une résistance graduée se trouvant en connexion
électrique avec l'interrupteur relié a l'autre extrémité de la bobine
primaire. Le noyau de fer doux de celle-ci est laissé tout entier
dans la bobine. La résistance du circuit primaire de la bobine
est de S**, 17. La résistance graduée a 590 centim. Elle est divi-
sée en centimètres représentant chacun O*', 01625 de résistance.

148

La bobiiie est mise en actiou par deux piles Leclanché. Un
interrupteur a raercure est place sur Ie trajet d'un des fils con-
ducteurs. On adopte une disposition telle que Tinterrupteur se
trouve prés du microscope. Cette disposition permet de préparer
facilement les expériences et de n'euvoyer l'excitation qu'au mo-
ment voulu , alors qu'on a trouvé une région riche en tubules et
qu'on a bien étudié l'allure de ceux-ci. Elle permet aussi de va-
rier a volonté la valeur de l'excitation , il suffit pour cela de faire
varier l'intensité du courant employé en dépla^ant Ie long d^ la
résistance Ie fil conducteur qui y aboutit.

Par cette methode on constatera d'abord que les réactions des
tubules sont beaucoup plus intenses quand les électrodes sont
posées sur la face interne des téguments que lorsqu'elles sont
fixées sur la surface externe. Ainsi, a 1'aide d'une seule pile nous
obtenons par l'extra-courant de rupture traversant une résistance
variable de 80 a 250 cm. de fil de maillechort une réaction tres
faible, quand les électrodes touchent la face externe des téguments.
Une réaction tres nette et tres énergique se manifeste , alors même
que la résistance est de 590 cm, de fil, lorsque les électrodes sont
fixées sur la face interne.

De quoi dépend l'excitabilité différente des deux faces des tégu-
ments dorsaux? Dépend-elle de la nature et de l'étendue du con-
tact? Nous ne Ie pensons pas, car les précautions ont été prises
pour rendre les contacts constants et effectifs et pour éloigner
ainsi toute cause d'erreur. Dérive-t-elle du fait que l'excitation
de la partie infratégumentaire atteint plus facilement les éléments
musculaires dermiques que l'irritation dorsale, ou bien est elle la
conséquence de l'existence a la face interne des téguments dor-
saux d'un plexus nerveux spécial analogue a celui que Romanes
et Ewart ont signalé chez Ecldnus et semblable au système ner-
veux entérocoelien de Cuéuot? Nous ne nous pronon9ons pas, nous
constatons Ie fait. L'excitabilité des tubules est tres grande et
elle persiste pendant de longues heures, même sur des portions
tégumentaires minimes.

Elle est influencée par uu grand nombre d'agents chimiques.

149

Le système nerveux dont dépendent ces manifestations (système
diffus) présente donc uue grande autonomie: nouvelle preuve
de cette vie distinete, qui appartient a chacun des deux systè-
mes nerveux diffus et coudensé, raalgré leurs rapports intiraes
Tun avec Tautre. Le même fait est démontré par les efïets diffé-
rents de certains corps chimiques sur chacun d'eux. Déja, a pro-
pos de l'autotomie et du retournement , nous avons dit que les
manifestations des teutacules et du corps en général ne sont pas
influencées identiquement; nous le répétous et nous rapportons
brièvemeut les efïets de diverses substances chimiques sur l'exci-
tabilité électrique des téguments dorsaux et sur les mouvements
ordinaires des tubules. Certains corps produisent l'extension des tu-
hules: la caféine (lère période), l'hydroxylamine , la nicotine, le
chloral , la codéine (dose forte), la papavériue , la physostigmine.
D'autres amhient la rétraction : la pilocarpine (avec contractions
tétaniques), la caféine (2ème période), 1'acétone, la brucine, la
strychnine. Les uns anéantissent le pouvoir réactionnel de ces orga-
nes : la caféine, l'alcool (2ème période), Tacétone, 1'uréthane, l'hy-
droxylamine , la quinine (2ème période), la cocaine, le bromal , le
bromoforme , le chloroformè , l'aldéhyde , la paraldéhyde , l'éther , la
narcéine (tres lentemeut), la codéine (2ème période), la morphine (tres
lentemeut), la narcotine, la papavérine (2ème période), l'aconitine
(2ème période). Les autres exagèrent ce pouvoir réactionnel: l'alcool
(lère période), la quinine (l^re période), la nicotine, l'atropine, le chlo-
ral, la codéine (l^re période), la brucine (lère période), la strychnine
(lère période), la physostigmine, l'aconitine (lère période), la papa-
vérine (lère période). D' autres enfin ne l' atteignent pas : la pilocarpine.
Nous ne pouvons entrer dans les détails. On trouvera ceux-ci
a la fin du travail. Il ne nous est pas possible de rechercher ici
comment les réactions des tubules sont anéanties dans tel ou tel
cas, si c'est par action sur le système nerveux ou par influence
sur le système musculaire. D'ailleurs le but actuel est de montrer
combien le système diffus a une vie propre. Or ce fait ressort
nettement de toutes les expériences précédentes et de quelques
exemples que nous donnons ici :

150

L'hydroxylamine excite Ie système condensé , tandis qu'elle
anesthésie Ie système diffus.

L e c h 1 o r a 1 est un calraant pour Ie système condensé alors
qu'il est uu excitaut énergiqae et durable pour Ie système dijïus.

La narcéiue n'est excitante dans sa première période que
pour Ie système condensé.

La strychnine ne détermine l'hyperesthésie et l'exagération
de la motricité que sur Ie système difius.

Le physostigmine qui a une action excitante manifeste
sur le système diffus déprime presque instantanément le système
condensé.

E. Mouvements des téguments dorsaux isolés.

Quand on sectionne les téguments de chaque cóté du bras le
long des pédicellaires externes de la face ventrale , et quand on
dépose cette paroi dorsale débarassée des appendices digestifs, au
fond de l'eau elle s'étenci horizontalement sur le fond du vase.
Mais au bout de 30 a 40 secondes , la pièce commence a se cour-
ber dans le sens de sa largeur; les bords latéraux se replient et
se rapprocbent peu a peu l'un de l'autre. Les téguments se fer-
ment ainsi en reprenant les courbures et l'aspect qn'ils avaieut
sur le bras normal. Le mouvement de fermeture se fait de la
pointe vers la base.

Si l'on a déposé les téguments sur leur face externe, on voit
que la fermeture une fois obtenue, ils subissent une torsion a
leur extrémité proximale. Les téguments accomplissent ainsi le
premier temps du retournement. Mais ils ne parviennent jamais,
dans les conditions ordinaires , a se retourner totalement quoiqu'ils
manoeuvrent a eet effet pendant 20 a 30 minutes.

On peut croire que ces phénomènes d'enroulement trouvent
leur cause dans une élasticité propre des parois. Les téguments
présentent, en effet, sur l'animal intact un certain état de cour-
bure; il est a penser qu'ils reviendront par élasticité a cette po-
sition quand on les en aura éloignés. Il n'en est pourtant pas
ainsi: la fermeture n'a pas lieu ou tres difficilement dans l'eau

151

non aérée, elle est rendue impossible par certains agents chirai-
ques, elle est accélérée par d'autres. Le phénomène a douc tout
a fait l'apparence d'un acte qui serait sous la dépendance d'un
système nerveux propre. D'ailleurs uombre d'alcaloïdes , par leurs
effets spécifiques, montrent manifestement que Tenroulement est
bien uue luanifestation active.

On place les téguraeuts dans de l'eau de mer bien aérée con-
teuant loVir de chlorydrate de quiuine; l'enroulement commence,
mais l'action de l'alcaloïde se faisant sentir il cesse bientót et les
téguments détruisant le travail qu'ils venaieut d'accomplir s'éten-
dent de nouveau sur le sol. On enlève la solution d'alcaloïde, on
la remplace par de l'eau de mer pure: l'enroulement se produit
aussitot. Ce fait ne doit il pas faire admettre que nous sommes
en présence d'une action déterminée par un système nerveux et
produite grace a une coordination des efforts accomplis? La ten-
dance au retournement que manifestent les téguments ne justifie-
t-elle pas la même conclusion? Le système nerveux dont-il s'agit
est le système nerveux diffus. Nous n'avons qu'a l'influencer par
les corps cbimiques pour modifier le pbénomène qui est sous sa
dépendance.

Aussi, l'enroulement est accéléré par l'atropine, le cbloroforme
(ière période), la codéine, la raorphine, l'apomorpbine, la brucine,
l'aconitine (lère période).

L'enroulement est empêché par l'alcool , l'acétone, l'uréthane,
l'hydroxylamiue , la quinine , la cocaïne , le bromal , le cblorofor-
me (2ènie période), l'aldéhyde, la paraldébyde, le butylcbloral , le
chloral , l'étber , la narcéine , la narcotine , la tbébaïne , le curare.

Nous sommes donc en présence d'une manifestation de l'activité
nerveuse. La position d'équilibre des téguments dorsaux étant l'ex-
teusion , l'état recourbé (uormal) est obtenu par une contraction
constante qui détermine dans ces téguments une tonicité propre.

Trouverions-nous dans eet état de tension tégumentaire constante,
dans cette tonicité, l'explication des influences multiples du sys-
tème nerveux diffus dorsal sur le système nerveux condeusé? Est-
ce cette tonicité , produite par l'activité constante du système dif-

152

fus, qui tient la vie nerveuse en éveil en donnant au système
condensé sa propriété fondaraeutale , rautomotricité? Nous Ie pen-
sous. D'un autre cóté, nous voyons les téguraents dorsaux isolés
faire des efforts pour se retourner quand ils ont été mis dans
une position anormale. Les téguments veutraux agissent de même.
Ne peut-on pas croire que la cause déterminante de ces phéno-
mènes , celle qui renseigne la partie de l'animal considérée sur sa
position vicieuse, est la tonicité des téguments que nous venons
de mettre en évidence ? Une position vicieuse de 1'être amenant
des modifications dans les rapports des différentes parties du corps
chaugera, en effet, la tension des parois limitantes de celui-ci et
produira ainsi Ie stimulant qui cause Ie retournement.

Conclusions générales.

Nous terminons ici l'histoire physiologique détaillée du système
nerveux de Asteracanthion ruhens. Les conclusions que nous avons
jointes a chacun des chapitres nous dispensent de résumer, sous
forme de theses, les différentes généralisations auxquelles nous som-
mes arrivés dans Ie courant de cette étude. Nous voudrions ce-
pendant jeter un coup d'oeil sur Ie cliemin parcouru et mettre
en lumière les données fondamentales qui nous paraissent résulter
des faits que nous avons essayé de démontrer expérimentalement.
Le système nerveux de l'Astérie différencié en deux systèmes :
système condensé et système diffus , forme un seul tout dans le-
quel il n'est pas possible de trouver des frontières bien nettes.
Les fonctions de eet appareil sont pourtant déja spécialisées dans
ce vaste ensemble ; c'est ainsi que les deux champs nerveux que nous
avons admis ont une autonomie et une allure fonctionnelle propres.

Présentant cbacuu une activité distincte ils se partagent mu-
tuellement le travail que comporte la vie de relation. Grace aux
rapports qu'ils ont entre-eux , les deux appareils peuvent s'en-
traider et travailler ainsi synergiquement a Taccomplissement des
manifestations mulfciples provoquées par la perception des diffé-
rentes conditions externes et internes, par la sensation de ces
excitations et par la réaction.

153

Au système nerveux diffus est attribué aurtout Ie róle de la
perception et de la seusation. C'est lui qui donne a l'organisme
la uotiou de sa position et qui Ie reuseigne sur son état d'équi-
libre; c'est lui aussi qui, accumulaut ces diverses irapressions or-
ganiques vagues que la physiologie groupe sous Ie nom de per-
ceptions kyuesthésiques, tient 1'auimal dans une activité constante
et dans un état perpétuel de réaction et de riposte.

La réaction motrice propremeut dite , l'extérioration des ma-
nifestations vitales ne dépendeut plus directement du système
diffus. Leur ceutre réel est Ie système condensé qui devient ainsi
Ie véritable appareil de la réaction. Ce dernier constitue les noyaux
dans lesquels s'élaboreut les réflexes moteurs simples ou se-
condaires ; il contient les groupements cellulaires dont les fonc-
tions se sont nettement individualisées et qui forment ainsi les
premiers vestiges d'une évolution plus avancée, celle dans laquelle
les différentes manifestations importantes de Tactivité se sont fixées
dans des territoires autonomes.

Les deux systèmes nerveux dont il est question sont contigus.
Les relations innombrables qui les unissent rendent leurs rapports
fonctionuels étroits et accroissent encore la valeur de chacun
d'eux. A ce dernier point de vue la spécialisation progressive se
manifeste encore. En effet, la diffusion des excitations amenant
les sensations ordiuaires , qui n'ont d'importance que par leur ac-
cumulation , se fait par tout Ie fouillis fibrillaire unissant Ie sys-
tème condensé au système diffus. Au contraire, des voies de com-
munication directe entre les deux systèmes nerveux se sont éta-
blies physiologiquement pour les excitations spéciales devant pro-
voquer une réponse rapide, nécessaire et fatale. La propagation
facile des sensations permet ainsi aux centres moteurs correspon-
dants d'entrer immédiatement en jeu.

^\

154

III. INFLUENCE DES POISONS SUR ASTERA-
CANTHION RUBENS.

L'influence des poisons a été envisagée pour chaque produit au
point de vue des différents phénomènes physiologiques dont nous
avons parlé dans Ie courant de cette étude.

Après l'étude de chaque substance , nous résumons les effets prin-
cipaux en rappelant , quand il y a lieu , quelles sont les iufluences
de la dose et celles du procédé expérimental.

Théhaïne.

Astérie déposée dans une solution a tAtt-

Rétraction des tentacules et fermeture des sillons ambulacraires. — Repos. —
Anesthésie tres rapide des tubules et des tentacules. — L'autotomie, par
suite de l'excitation du cordon ventral , met beaucoup de temps a se produire.

Téguments dorsaux places dans une solution a ttVtt-

Contraction des tubules. — Repos. — Pas do réaction des tubules lors
de l'excitation électrique.

Les téguments replacés dans l'eau ne commencent a récupèrer Ie pou-
voir de réagir qu'au bout de 18 minutes.

Téguments dorsaux places en entier dans une solution a x-u^-s ou tAtt-

Les parois dorsales ne se ferment pas. — Remis dans l'eau , ils ne com-
mencent l'enroulement qu'après 3 minutes et il faut 4 minutes avant que
cette opération soit entièrement terminée.

La thébaïne est un anesthésique actif, rapide, durable, agis-
sant identiquement sur les difiEérents territoires nerveux.

Paraldéhyde.

Astérie mise dans 60 cm.^ d''eau renferinant 9 gouttes de paraldéhyde :

Anesthésie rapide des tentacules et des tubules; une légere agitation
précède l'anesthésie. — Après 1 heure d'immersion, l'autotomie se fait encore
par suite de l'électrisation du cordon ventral. — Le réflexe de l'autotomie
disparait pour des doses plus fortes de la substance.

ninjection de 1 cm.^ produit les mêmes effets.

Téguments dorsaux piongés dans la même solution: Anesthésie des tubules
complete au bout de 5 minutes; l'excitation électrique ne produit plus alors
aucun réflexe.

Paroi dorsale de Vanimal dans 150 cm.^ d'eau renfermanl V2 ^''^'^ ^^ P^'

155

raldéhyde: Quoique les tubules conservent pendant un certain temps nne
sensibilité obtiise, les téguments dorsanx ne so ferment pas. — Replacés
dans l'eau , ils ne commencent a s'enrouler qu'après 5 minutes.

La paraldéhyde est un anesthésiqvie pur. EUe n'agit que tres
faiblement sur les élóments moteurs puisqu'elle ne dótruit Ie ré-
flexe de 1'autotomie qu'avec grande difficulté.

^Idéhyde.

Anesthósique comme la paraldéhyde.

Ether.

L'injection et Taction de l'éther siu- l'organisme produisent les mêmes
résultats: Anesthésie progressive précédée d'une légere période d'excitation.
Quelle que soit la dose fournie a Tanimal, cette agitation est toujours fai-
ble. — La fermeture des tissns dorsaux est impossible , incomplete ou lente
et irreguliere snivant la dose employee. La pièce remise dans l'eau ne ré-
cupère Ie pouvoir de se fermer que tres tardivement.

L'éther est un anesthésique. Il produit une tres légere excita-
tion pendant Ie stade d'insensibilité.

Ces résultats concordent avec ceux obtenus par Preyer, qui a montré que
Ie retournement de 1'animal est tres ralenti par Taction de Téther.

Cocaïne.

Injection de 1 cm? d'une solution a ^^: Anesthésie rapide et complete;
Tautotomie est devenue impossible.

Asiérie déposée dans une solution a ■jf^j-: Position en tulipe. — Après un
certain temps , une agitation se manifeste dans tout l'animal : les tenta-
cules et les tubules s'étendent et se rétractent; les sillons ambnlacraires
s'ouvrent largement. — Anesthésie profonde. L'autotomie est impossible. —
L'état normal revient tres tardivement quand l'animal est remis dans l'eau.

Téguments dorsaux dans une solution a ^^^ : Agitation des fubules et des
pédicelles accompagnée d'une anesthésie progressive de ses organes. —
Anesthésie totale ; aucune réaction , même par un courant électrique tres fort.

En repla9ant la pièce dans l'eau , nous observons qu'au bout de 30 secon-
des un tubule se meut; l'excitation électrique que nous produisons immé-
diatement ne donne aucun résultat. Après 90 secondes , l'excitation (avec
R = 40) amène une tres légere réaction survenant après une période d'exci-
tation latente tres longue. La même expérience est renouvelée pour un
assez grand nombre de tubules avec des résultats tres concordants : les mou-
vements propres (spontanés) des tubules reviennent longtemps avant les
mouvements que l'on essaie de provoquer par Télectricité.

156

Paroi dorsale de Vanimal dans une solution a ysVs' Les tissus dorsaux ne
se ferment pas.

Partle ventrale de Vanimal dans une solution a tAtt: L'anesthésie est plus
complete et plus facile que pour les téguments dorsaux.

La Cocaïne est un anesthésique.

Uréthane.

Animal mis dans une solution a x^^: L'animal reste immobile. Les tenta-
cules continuent a se mouvoir. — Anesthésie progressive qui devient bien-
tót totale: les tentacules sont ti'ès adherents au vase, aucune excitation ne
détermine leur detachement. Quand ou veut prendre Tanimal , on a beau
Ie secouer, les tentacules restent collés et si Ton emploie la force, ils se
brisent mais leur ventouse reste fixée. — L'autotomie se fait après une
période d'excitation tres longue.

Injection de 1 cm.'^ d'une solution a -j's-: Agitation. — Incoordination mo-
trice. Agitation des tentacules pendant IV2 ^ 2 heures. — Parésie.

Injection de 2 cm.^ d'une solution a -jV: période d'excitation courte.

Téguments dorsaux: L'immobilité et l'anesthésie des tubules ne s'obtien-
nent que par des doses fortes. L'anesthésie éleclrique est tres durable. La
solution de ^^ö empêche la fermeture des tissus dorsaux.

L'Uréthane ne produit l'anesthésie qu'a des doses relativement
fortes. Tandis qu'a dose trop faible elle détermine une agitation
assez considérable , a dose forte elle améne une anesthésie rapide
et absolue. Son action déprimante sur les éléments moteurs du
systeme nerveux est peu importante,

Sulfbnal.
Ce corps produit une anesthésie précédée d'une agitation et
d'une hyperesthésie peu prononcées.

Jjes effets sont tres peu nets.

Chloroforme.

Astérie plongée dans Veau chloroformée : Position en tulipe. — Contrac-
tures des bras. — Extension des tentacules. — Sillons ambulacraires lar-
gement ouverts. — Anesthésie totale au bout de 26 minutes. — Autotomic
impossible.

Injection de 1 cm.^ de chloroforme : Quelques mouvements irréguliers. —
L'animal mis sur Ie dos ne se retourne pas. — Repos. — 10 minutes après,
nous trouvons les cinq bras autotomisés.

Tissus dorsaux'. Anesthésie des tubules; pas d'agitation de ces organes.
La paroi dorsale déposée dans un liquide renfermant beaucoup de chloro-

157

forme so ferme rapidement. Cette opération se fait d'une fa9on irreguliere;
des torsions mnltiples apparaissent dans les téguments. Si la dose de
chloroforme est moins forte, renroulement commence mais cesse l>ientöt,
1'anesthésio venant frapper lea tissus. Cette anesthésie est tres tenace.

Téguments ventraux isolés: Ier stade. — Erection des tentacules; mouve-
raents de ces organes. — 2e stade: Rétraction des tentacules, immobilité
et anesthésie de ces organes.

Le chloroforme a une action anesthésiante tres forte qui est
précédée d'une action excitante prononcóe. L'excitation agit prin-
cipalement sur les ganglions de la chaine péribuccale, centre du
réflexe de l'autotomie.

Ces résultats sont conformes a ceux obtenus par Preyer sur Asterias,
Astropecten bispinosus, Ophioderma et Ophyomyxa. L'auteur ne parle pas de
l'actiou du chloroforme sur le centre ganglionnaire , effet qui ressort nette-
ment de nos observations.

BroinofoFine.

Les effets généraux sont les mêmes que ceux du chloroforme.

Il est a remarquer que l'excitation déterminée par ce corps est moins
notable que celle produite par le chloroforme; nous n'avons jamais obtenu
l'autotomie chez les Astéries soumises aux effets de cette substance.

Broiual.

Injection de 1 crn.^ d'une solution a ^^: Légere extension des tentacules
ambulacraires ; tubules fortement proéminents. — Insensibilité de ces deux
ordres d'organes. — Il est impossible de faire détacher les tentacules des
parois du vase par une excitation quelconque.

Animül dans une solution a zhv' Anesthésie rapide. — Erection des tubu-
les. — Rétraction des tentacules. — Pas de retournement.

Anirnal dans une solution a tïVïï^: L'Astérie prend la forme en tulipe.
Rétraction des tubules et des tentacules. Anesthésie. — Alors qu'il y a
anesthésie absolue, l'autotomie se produit encore ap'rès application des élec-
trodes pendant 1 minute sur le cordon nerveux ventral du bras.

Animal dans une solution a y^Vir: Légere agitation. Les phénomènes décrits
pour le cas precedent se produisent ensuite. L'autotomie essayée sur une
des Astéries non encore plongées dans la solution se fait après 1 minute
30 secondes d'excitation. Nous essayons l'autotomie sur le même type après
2 et 7 minutes d'immersion : la chute des bras se produit respectivement
après 60 et 40 secondes d'excitation. — Chez une autre Astérie , qui a
l'état normal s'autotomise après une excitation de 35 secondes, nous obte-
nous la séparation des bras, pour des immersions ayant dure 7 et 15 mi-

158

nutes, après 20 et 50 secondes d'excitation. — Dans un troisième sujet dont
la période d'excitation latente est de 30 secondes nous obtenons après des
immersions de 15, 25 et 35 minutes des valeurs respectives de 20, 40 et
120 secondes pour la période d'excitation latente. Il est a noter que dans ces
cas Tautotomie se produit alors qu'il y a anesthésie complete de Tanimal,

Les effets généraux du bromal sont obtenus: par des solutions a ^Ts\a
au bout de 3 minuten; par des solutions a tt^vö au bout de 6 minutes;
par des solutions a ï^^tttt au bout de 14 minutes.

Téguments dorsaux: Dans une solution a -g^s, Tanesthésie électrique est
tres vite obtenue et la fermeture des téguments dorsaux est anéantie.

Le bromal est un anesthésique pur tres énergique. Il n'atteint
pas du tout le systéme nerveux moteur. A dose plus au raoins
forte , ce corps produit une excitation notable des éléments ner-
veux xnoteurs du systéme diffus et du systéme condensé.

Quiuine.

Injection de 1 cm. 3 d'une solution a j-èo : Agitation tres forte. — Position
en tulipe. — Retournements nombreux et rapides sans que le sujet soit mis
pour cela sur la face dorsale (6 retournements en 80 minutes). — Tentacules
tres agités. — Autotomie tres rapide (7 , 10 et 5 secondes d'excitation la-
tente). — L'animal revient au repos après 15 a 45 minutes. — Parésie.
L'autotomie reste pourtant rapide (excitation latente: 20, 15 et 10 secondes).
L'irritation que provoque le phénomèue amène une agitation générale de
l'astérie et du bras autotomisé.

Injection de 2cm.^ d'une solution a y^s : L'animal est immédiatement abattu.
Il ne se retourne pas quand on le place sur le dos. Après 20 minutes d'im-
mersion il n'y a plus d'autotomie.

Animal dans une solution d shv au tttV^: Anesthésie rapide. Les tentacules
sont en rétraction. Les animaux mis sur le dos ne se retournent pas.

Tissus dorsaux dans une solution a tAtt: Légere agitation des tubules;
mouvements spasmodiques des pinces des pédicellaires. Si l'on arrive pro-
gressivement a la solution a xAtt les tubules s'immobilisent en extension,
tandis que si l'on soumet les tissus directement a cette dose , il y a rétrac-
tion. Dans les deux cas, il y a anesthésie. On peut d'ailleurs éteindre toute
sensibilité sans amener aucune agitation si on fait agir l'alcaloïde lente-
ment et progressivement. Cette anesthésie est tres profonde et tres durable.

Dans une solution a rê^s, nous avons vu les téguments dorsaux arrêter
leur fermeture au milieu de l'opération. Dans une solution a j^^tt, la fer-
meture est totalement supprimée.

La quinine abolit la sensibilité. Elle produit une tres forte

159

excitation des ólóments nerveux moteurs, a laquelle succède
tardivement une paralysio motrice d'origino nervouse.

A-lcool.

L'alcool excite fortement Ie systéme nerveux moteur. n Ie dó-
prime pendant une deuxióme période de son action et produit
en ménie temps l'anesthósie.

Narcotine.

Animal déposé dans une solution a Aitt' — Rétraction imraédiate des ten-
tacules et des tubules. — Au bout de 5 minutes , un bras s'autotomise ;
une excitation de 5 secondes suflBt pour entrainer la chute des autres ap-
pendices.

Téytwients dorsniix: Rétraction des tubules. — Anesthésie progressive.
L'enroulement des téguments est empêchée d'une fa9on absolue , même par
les Solutions tres faibles.

Téguments ventraux : Les solutions, même faibles, produisent une certaine
agitation (contractures et réactions des tentacules).

La narcotine est un anesthésique pour Ie système nerveux.
Elle est pendant sa première période un excitant pour Ie sy-
stéme nerveux condensé et principalement pour les centres gan-
glionnaires péribuccaux.

Oodéine.

Inj'eclion de 2 c/n.3 d'une solution a ^-^ü : Agitation des bras. — Pas de
retonrnement. — Courbures irrégulières des bras.

Mêmes phénomènes chez les animaux piongés dans des solutions a rrnro-
6t a -jsjjix.

Téguments dorsaux dans une solution a ttAtttJ En arrivant progressivement
è, cette dose, on observe: 1° Une érection et une agitation considérables des
tubules. La sensibilité est conservée. L'excitation électrique produit de lé-
gères contractions passagères (Textension des tubules s'oppose , en efFet, a
la réaction habituelle de eet organe). 2° Une rétraction des tubules accom-
pagnée d'anesthésie; celle-ci est profonde, totale et durable.

Téguments dorsaux places en entier dans une solution a r^hsv' Enroule-
ment rapide, irregulier. Les téguments tendent a reprendre leur position
quand on les place sur la face dorsale. Nous avons obtenu une fois un
retournement complet. — Extension des tubules. — A des doses plus fortes,
l'enroulement est retardé ou empêché; les tubules sont rétractés.

Partie ventrale: La période d'agitation de cette partie est plus forte et
plus longue que celle des téguments dorsaux.

160

La codéine est un anesthésique- L'action anesthésiante est
précédée d'une action excitante tres considérable.

^conitine.

Astérie dans itne solution a ttAts- oic a tsü : Les tubules sont en extension.

— Les tentacules sont rétractés. — La sensibilité est normale. — L'ani-
mal ne se retourne pas. — Contractures des bras. — Positions en tulipe.

— L'aiitotomie persiste tres longtemps.

Injection de 1 cm3 d\me solution a ^^^ : Mêmes effets que dans Texpérience
précédente. L'autotomie disparait assez vite. Un stade d'hjperesthésie tres
notable est a noter dans ce cas.

Téguments dorsaux. Solutions fortes: anesthésie immédiate. Solutions fai-
bles: hyperesthésie longue; anesthésie progressive. Une solution a ^shös
empêche la fermeture des tissiis dorsaux.

L'aconitine produit 1'anesthésie. Une hyperesthésie notable pré-
cède Ie stade d'insensibilité.

Narcéine.

Injection de 2 cm.3 d^ne solution a ^|ü: Agitation. — Déplacements ra-
pides. — Positions en tulipe. — Retournements.

Animal place dans une solution a i-tVtt: Rétraction des tentacules. — Posi-
tion en tulipe. — Agitation tentaculaire. — Au bout de 3 minutes , parésie
des tentacules; au bout de 6 minutes, anesthésie. Anesthésie des tubules.

— L'autotomie reste possible.

Animal place dans une solution a ^-l^-: L'autotomie se produit quand il
n'y a plus la moindre réaction des tentacules si Ton soumet l'animal a l'ex-
citation électrique.

Téguments dorsaux: Agitation des tubules. — Tardivement, anesthésie et
repos de ces organes. Cette anesthésie tardive des tubules arrive quand il
y a encore des mouvements spontanés de ces appendices. — La sensibilité
pour l'excitation électrique disparait tres lentement; elle revient aussi tres
tard.

La fermeture des tissus dorsaux est empêchée par les solutions les plus
diluées. Cette propriété réapparait tres tard dans l'eau de mer.

Région ventrale: Période d'excitation tres forte.

La narcéine anéantit les mouvements réactionnels des tubules
et des tentacules, sans faire disparaitre leurs mouvements spon-
tanés. Elle n'abolit pas l'autotomie. Elle ne déprime pas Ie sy-
stème nerveux moteur. Elle est un excitant, pendant la première
période de son action, pour les organes dépendant du système
nerveux condensé.

IGl

Chloral.

Injeclion de 1 cmj.' (Tune soluüon a ^.'^ : L'animal reste immobile; il ne se
retourne pas. Les tentacules sont rétractés. — L'autotoinie est impossible
après 5 minutes d'imiuersion.

Animal dans une soludon a ^io^: Insensibilité et immobilité rapides.

Animal dans une soltition a y,fVü- : Agitation longue. — Forte érection des
tubules. — Calme et anesthésie.

Animal dans une solution a ^js\t;: Les effets commeucent a se manifester
au bout de 10 minutes. — L'animal reste immobile. — Le calme général
est atteint quand la sensibilité est encore entièiement intacte. — L'anes-
thésie est tres lente a venir.

Tissus dorsaus dans une solution a ^Azr: Enroulement impossible.

Tissus ventraux: Il y a immobilité quand les tentacules sont encore tres
excitables.

Le chloral est un calmaut. Son action anesthésique est lente,
n produit une excitation des éléments moteurs du systéme ner-
veus condensé.

Butylcliloral.

Mêmes effets que le chloral.

Hydroxylamine.

Injecüon de 1 cm. 3 d'une solution a ^V- Anesthésie progressive des tubules
et des tentacules. L'insensibilité de ces derniers se produit assez lentement.

Jnj'ection de 1 cm.^ d'une solution a j^^: Les tentacules conservent leur
sensibilité; ils sont en extension et présentent des mouvements assez nom-
breux. La même série de phénomènes se présente chez les animaux piongés
dans des solutions a t^, a tvv et h. tvw-

On peut diluer la solution jusqu'a Trèffir et encore obtenir les effets spé-
cifiques de l'hydroxylamine a faible dose : parésie et immobilité des tubules ;
agitation des tentacules.

Tissus dorsaux: La réaction a l'excitation électrique est rapidement ané-
antie. La fermeture des tissus dorsaux est abolie dans les solutions a TtsW
6t ^ Tsxsv- L'état normal réapparait lentement quand on replace l'animal
OU les organes dans l'eau de mer.

L'hydroxylamine est un anesthésique- A dose faible, alle reste
anesthésique pour le systéme nerveux diffus , mais elle devient
excitant pour le systéme condensé.

Morphine.

Animal place dans une solution a 7^5- : L'animal ne se retourne pas. — •
Contracture des bras. — Les tentacules sont les uns en extension , les au-

11

162

tres en rétraction. — Les mouvemeiits de cesorganes, qiiand ils se pro-
duisent, sont tres lents. — Parésie. — L'autotomie reste possible.

Tégumenis dorsaux: 1° Hyperesthésie des tubules. Sur un exemplaire nous
n'avons pas de réaction pour une résistance de 590 cm.; il nous sufBt d'ajou-
ter une solution de morphine a l'eau pour voir se manifester, dans lea
mêmes conditions, une réaction tres notable. 2° Parésie. — Anesthésie. —
L'insensibilité ne persiste pas longtemps. Dans les solutions faibles, la ferme-
ture des tissus dorsaux est tres rapide. Ces tégumeuts présentent ensuite des
mouvements de torsion.

Partie ventrale: \° Période d'excitation : Déplaceuient. — Autotomie rapide.
2° Période de repos et de parésie : jamais d'anesthésie complete.

La morphine est uu excitant pour les deux system.es nerveux.
Son pouvoir anesthésique est a peu prés nul.

Fapavérine.

Animal dans une solution a -j-^s : Erection des tubules , des tentacules des
pédicellaires. — Mort de l'Astérie.

Dans une solution a -g^^: Les mêmes phénomènes se produisent, mais Ie
mort ne survient pas. L'anesthésie des différents organes est rapidement
obtenue. L'autotomie est possible pendant un temps tres long.

Les mêmes phénomènes se manifestent quand ou expérimente sur les téguments
dorsaux ou ventraux isolés.

Dans une solution a ï-s^ts-tt, les téguments dorsaux ne se ferment pas. Le
fait n'est pas du a l'élément musculaire, car 1'excitation par 1'électricité
de la face interne des téguments détermine aussitót la fermeture de la paroi
soumise a l'action de la papavérine.

La papavérine est un excitant des éléments moteurs du sy-
stème nerveux diffus. Il est un anesthésique énergique mais peu
durable.

-A-tropine-

Injection de 1 cm. dhme solution a ■^^•. Agitation. — Extension des tenta-
cules. — Contractures et mouvements bizarres des bras.

Astérie dans des solutions d ^^ü , siu et tüW: Mêmes phénomènes. L'au-
totomie est toujours facile.

Tissus dorsaux: Mêmes phénomènes. — Hyperesthésie tres évidente par
rexcitation électrique. — Pas d'anesthésie. — Fermeture tres rapide des tégu-
ments dorsaux.

Paroi ventrale: Agitation tres forte.

L'atropine est un excitant du systéme nerveux.

I

163

Nicotine.

Injection de 1 cm.^ (Vun ligrtide provenant de la viacération du tahac: En-
ronlement tres irregulier des bras (fig. 111). Tentacules en extenaion. Prolap-
8US de l'estomac. — L'animal rejette une uiatière brunStre par la bouche. —
I\i9 de retournement. — La sensibilité est conservée. — L'autototnie est
rapide. — L'ouverture résultant de la cbute des bras ne se ferme pas.

Astérie placée dans une solution de nicotine: Mêmes phénomènes.

Tissus dorsaux. Dose faible : hyperesthésie. Les téguments s'épuisent tres
lentement. Ainsi, en produisaüt des excitations électriques de 10 en 10
secondes pendant 5 niinutes, nons obtenous chaqiie fois des réactions for-
tes, alors que sur des tissus normaux on a épuisé l'excitabilité au bout de
40 a 50 secondes dans ces conditions.

En augmentant petit a petit la dose du poison , nous obtenons les ré-
sultats suivants : A. Par excitation de 7 en 7 secondes , on obtient 5, 6 ou
7 réactions avant d'avoir produit l'épuisement total. Sur des téguments
normaux , 3 ou 4 contractions obtenues après des intervalles consécutifs de
7 secondes sont déja exceptionnelles. — B. L'excitabilité diminue. Ainsi,
l'excitation est prolongée pendant 3, 4, 5 secondes sans qu'il y ait réaction,
mais alors surviennent brusquement 3, 4 contractions courtes et tres rapi-
des. — Cette allure ne s'observe jamais a l'état normal. C. Disparition com-
plete de l'excitabilité. Celle-ci revient lentement. Les dissus dorsanx se fer-
ment rapidement dans les solutions de nicotine.

La nicotine est un excitant du systéme nerveux moteur. Elle
influence probablement peu Ie systéme sensible. A haute dose,
son action est déprimante.

Preyer a déja démontré que la nicotine produit une agitation et qu'elle
empC'che Ie retournement de l'animal.

^cétone.

Le premier effet de ce corps est excitant, Ie second est dé-
primant.

Le fait s'applique aux différents phénomènes réactionnels que nous avons
étudiés.

F*hyso8tiginine.

Astérie mise dans une solution d zvvrs' ïi'animal ne se retourne pas. —
Extenaion des tentacules , immobilité. — Parésie des tubules. — Contrac-
tures des bras. — L'autotomie est impossible après une immersion de 10
miüutes; la section des téguments dorsaux se fait rapidement; celle de la
paroi ventrale ne se réalise pas.

164

Téguments ventraux dans itne solution d W-gü' Autotomie tres rapidement
anéantie. Il faut un séjour de 20 minutes dans l'eau pour que Ie phéno-
rnène puisse de nouveau se réaliser. Malgré l'impossibilité de l'autotomie,
les mouvements généraux de la paroi ventrale ne sont pas abolia,

Téguments dorsaux : Extension des tubules ; agitation de ces organes, —
Hyperesthésie. — Fermeture rapide et irreguliere des téguments.

Les solutions a -g^Aw ont une action dépressive.

On obtient les mêmes phénomènes par Tinjection de l'alcaloïde a l'inté-
rieur du corps.

La physostigmine est un excitant. Ses efifets se manifestent
beaucoup plus longtemps sur Ie systéme diflfus que sur Ie sy-
stème condensé. EUe a une aetion dépressive immediate sur les
centres ganglionnaires qui président au réflexe de l'autotomie.

Brucine.

Injection de 1 cm.^ d'tme solution d siiy ou shi)- Les tentacules sont forte-
ment agités. Cette période dure quelques minutes. — Rétraction des ten-
tacules.

Animal mis dans des solutions d tAit et ^Att : Contractures des bras. —
L'autotomie reste possible.

Tissus dorsaux. Première période: la réaction des tubules est exagérée.
Deuxième période: contraction permanente des tubules; il n'est plus possi-
ble dans ces conditions d'étudier les effets de Texcitation.

Dans une solution a s-^^tijs la paroi dorsale se terme rapidement.

La solution a TrTrèTnr rend ce phénomène impossible.

La brucine a une action excitante sur tout Ie systéme nerveux-

Stryclmine.

Mêmes eflfets que la brucine; son action est cependant moins
marquée.

Curare.

Le curare ne produit aucun efFet caractéristique sur les Astéries.

Nous sommes a ce sujet d'accord avec Vulpian, Stassano (19) et Preyer.

Vératrine.

Injection de 1 cm.^ d'une solution d z\' Agitation des bras. — Position
anormale. — Incoordination motrice. — Pas de retournement. — Agitation
des tentacules. — Autotomie impossible 20 minutes après l'injection.

Astérie dans une solution a t^tt ou d tAü-: Mêmes effets qu'avec l'injec-
tion. — On observe encore des mouvements des bras et des tentacules alors
que l'autotomie est déja absolament abolie.

165

Tissus dorsaux: Une soliition h li^ pioduit une agitation forte et courte
des tubulea. — Rétractiou des tubules et anesthésie.

üne solntion a -gi^ empêche renroulement des tissus dorsaux. La pro-
priété revieiit rapidement quand on met les tissus dans l'eau.

D'ailleurs, si rexcitation n'est pas trop forte, il sufEt d'exciter la face
interne des téguments soumis è, l'alcaloïde pour produire la fermeture de
cette paroi dorsale.

Part»/ ventrale: La vératrine amène la rétraction des tentacules et la
disparition absolue des mouvements généraux de courbure.

La vératrine serait donc un paralysant du système musculaire
et un déprimant du système nerveux.

IV. ACTION DE LA CHALEUR SUR ASTERA-
CANTHION RUBENS.

Nous soumettons les Astéries a des températures croissantes et
nous observons les faits suivants:

I.

18°. Retoiirnement normal. — Durée IV2 minute.

21**. Retournement irregulier. — Durée 2 minutes.

24°. Rétraction des tentacules. — Positions en tulipe. — Pas de retour-
nement. Autotomie normale. (Excitation latente = 15, 20 secondes). L'exem-
plaire remis dans l'eau a 18° reprend complètement son état normal.

II

18°. Retournement normal.
24°.

28°. Sensibilité normale. — Agitation des tentacules. — Positions en
tulipe. — Retournement irregulier ayant dure 4 minutes.

III

18°. L'Astérie est normale.

33°. Calme absolu pendant IV2 minute. Retournemeot irregulier d'une
durée de 3 ou 4 minutes. — Position en tulipe. — Sensibilité émoussée.

18°. Retour a l'état normal.

IV

18°. Etat normal de Aster acanthion.

35°. Rétraction des tentacules. — Positions en tulipe. — Les cinq bras
a'autotomisent. — Anesthésie.

166

La chaleur produit 1'anesthésie. EUe détermine une excitation
motrice courte mais forte.

N. B. — A une haute température, les tissus de l'astérie perdent leur
tonicité. Les bras se détachent alors du corps avec une tres grande facilité
sans qu'il y ait eu cependant autotomie. Si l'on replace l'animal dans l'eau
froide , les tissus se raidissent et l'état normal réapparait. Il est donc facile
de voir si l'autotomie s'est produite ou non sous l'action de la chaleur. —
On retire l'eau chaude et sans toucher a l'animal on fait arriver de l'eau
froide; après quelques minutes, l'inspection du locus minoris resistention que
nous avons décrit, montre s'il y a eu séparation pu non des somites for-
mant par leur snccession Ie squelette du bras.

La chaleur influence-t-elle la rapidité de l'autotomie?
Voici les chiffres que nous avons obtenus:

Temp.

18° .
20° .
22° .
24° .

Excit. lat.

Te

. 20 sec.

16

. 18 sec.

18

. 20 sec.

20

. 18 sec.

20

II.

Excit. lat.

Temp

. 15 sec.

22° .

. 15 sec.

24° .

. 15 sec.

26° .

. 12 sec.

28° .

III.

Excit. lat.
. 15 sec.
. 22 sec.
. 20 sec.
. 20 sec.

La valeur de l'excitation latente n'est donc pas sensiblement
modifiée par des températures comprises entre 16° et 28°.

La chaleur modifle-t-elle Ie phénomène du retourneoient?
Temp. Temps nécessaire au

. Le phénomène commence immédiatement.

. Le phénomène commence immédiatement.

. Le phénomène commence immédiatement.

. Le phénomène commence immédiatement.

. Le phénomène commence après 3 minutes.

, . tendance au retournement après 31/2 minutes.

La chaleur influence le retournement; au dessus de 23° 1'acte de-

vient pénible , irregulier , et même rapidement impossible. La tera-

pérature optima pour Asteracanthion semble être de 16° a 18°. *)

16°.

90 sec. . .

19°.

. 100 sec. . .

21°.

. 120 sec. . .

23°.

. 100 sec. . .

27°.

. 180 sec. . .

29°.

pas

de retournement

*) La température maxima de l'eau qui a été observée cette année au Helder (Nieu-
wediep) est de 20,7 degrés (25 Juin 1891).

Pendant le mois de Juillet 1891 , les températures maximae de i'eau observées sont
de 16° 8 a la surface et de 17° 1^2 mètres de profoudeur.

167

Fne température de 35° n'est pas mortelle quand elle n'agit
pas trop longtemps.

tJne température de 30° agissant un certain temps est dange-
reuse pour 1'animal.

Ces taits ccucori-leiit assez bien avec ceux que Preyer a signalés en ce

qui concerne uu yraml nouibre d'Astéries et d'Ophiurides.

Ce travail a été fait au laboratoire maritime du Helder. Nous
remercions la Société Néerlaudaise de Zoölogie de Thospitalité qu'elle
a bien voulu nous douner daus sou Instibut. Nous exprimons aussi
toute uotre gratitude a Monsieur Ie Dr. Hoek, directeur de la
Statiou Zoologique du Helder, dont l'extrême amabilité a rendu
notre séjour sur la cóte néerlandaise septentrionale hautement utile
et particulièrement agréable.

BIBLIOGRAPHIE.

1. o. UNB R. Hertwig. — Das Nervensystem und die Sinnesorgane der Me-
dusen. — Leipzig. 1878.

2. O. UND R. Hertwig. — Die Actinien. Jenaische Zeitschr. f. Naturwiss. Bd.
XIII und XIV. 1879—80.

3. C. K. IIoFFMANN. — Zur Anatomie der Asteriden. Niederland. Archiv.
f. Zool. Bd. II. 1874-75.

4. O. Hamann. — Btitrüye zur Histologie der Echinodermen. Zeitschr. f. wis-
sensch. Zool. Bd. XXXIX. 1883.

5. RoMANES. — Jellg-fish, Star-fish and Sea Urchins. The internat, scient.
series. 1885.

6. RojiANES. — Preliminary Observations on the Locomotor System of Medusae.

7. RoMANES and E wart. — Observations on the Locomotor System of Echino-
derms. Philosoph. Trans, of the Royal Soc. London. Part. III. 1881.

8. RoiiANES. — The Locomotor Si/stejn of Star-fish. Nature. Vol. XXXVI.
n° 914. 1887.

9. RoMANES. — Observations on the Physiol. of Echinod. Journ. Linn. Soc.
Lond. Zool. Vol. XVII. n° 99. 1884.

10. Krukekberg. — Beitrüge zu einer Nercenphysiologie der Echinodermen.
Vergl. phys. Stud. 2 Reihe. 1 Abth. Heidelberg. 1881.

11. Preyer. — Uber die Bewegungen der Seesterne. Mittheil. aus der Zool.
Stat. zu Neapel. Bd. VII. 1886—87.

168

12. C. JiCKELi. — VorUiufige Mittheilungen uher das Nervensystem der Echi
nodermen. Zool. Anzeiger. XI. n° 282. 1888.

13. L. CuÉNOT. — Le système nerveux entérocoelien des Echinodermes. C. R.
Acad. Sc. Paris. T. III. n» 22.

14. VuLPiAN. — Le(:ons sur la physiologie générale et comparée du système
nerveux. 1866.

15. Baudelot. — Contrihution d V étude du systeme nerveux des Echinodermes.
Arch. Zool. expér. 1872.

16. Steiner. — Die Functionen des Central-Nervensy sterns. Erste Ahtheilung. —
Braunschweig , Friedrich Vieweg, 1885.

17. Ti. Frédéricq. — Uautotomie chez les Etoiles de mer. Revue Scientif.
1887. p. 584.

18. A. GiAKU. — Vautotomie. Rev. Scientif. 1887. p. 629.

19. Stassano. — Mém. Soc. biolog. Paris. 1883.

20. Steinee. — Archiv. f. Anat. Physiol. u. wiss. Med. Jahrg. 1875. S.
172-174.

EXPLICATION DE LA PLANCHE. VIL

Fig. I. Aspect présenté par Aster acanthion dont les cinq commissures in-

terganglionnaires de l'anneau péribuccal ont été coupées.

» r. Schema de l'anneau nerveux péribuccal. — a' : niveau de la
section.

» II. Forme en tulipe prise par un animal posé sur sa face dorsale.

» III. Aspect présenté par un animal soumis a l'action de la nicotine.

» IV. Retournement d'un bras d'astérie appuyé sur trois cordes.

» V. Vue dorsale de la partie médiane des téguments ventraux d'un
bras, montrant Ie lieu oü se fait Ia section du bras lors de
1'autotomie.

■» VI, VII et VIII. Tubules. — VI, en état de contraction ; VII, en état de
demi-extension; VIII, en état d'extension,

» IX. Bras d'astérie enlevé par deux sections interradiales. a Qt h:
sections transversales faites sur la base du bras.

» X. Schema d'une astérie dont un bras a été enlevé par une section
faite au niveau de la base de l'appendice. a: niveau d'une section.

» XI, Schema d'une astérie dont un bras a été enlevé par deux sec-
tions interradiales. x: niveau d'une section.

» XII. Schema de l'irradiation du réflexe primaire des tentacules (ré-
traction). E: point d'excitation. — Les flèches indiquent Ia voie

I

niliscHHIFr ll/iK Nh'l). lilKJ^K. \KHKJiN. P'- Reeks lii-i-llll

F,n.3.

**è^-

'4 w^ .N

Fic/2A.

.^

Fi,j2H

-^.^ ''-««■'•

riW-tfHHIt'T DKR NED DIEKK- VEKEEN 2"R^eksPcv]/r/

11

'f- #-\

^ ^w

, 'i\

v;;

r I
u

f%

A\

^/

■--/-f»

169

de diffusion; les chiftrea 1, 2 et 3 indiquent la succession des
bras atteints.

partie du bras oü les tentacules eont en contraction.

partie du bras oü les tentacules sont normaux.

Fi^. XUI. Schema de l'irradiation du réflexe secondaire des tentacules (ex-
tension) survenant h la suite d'une irritation de la parol dorsale
du disque. —

E. point d'excitation. — S: niveau d'une section faite sur Ie
cordon nerveux ventral.

Partie du bras oü les tentacules sont en rétraction.

-f- -)- -f- -f- + Partie du bras oü les teutacules sont en extension.
P{\rtie du bras oü les tentaculus sont normaux.

TABLE DES MATIÈRES.

Pages.

Introduction 108.

Chapitre I. Considérations anatomiques 112.

» II. Phygiologie du système nerveux 118.

A. Mouvements des bras. Retournement 118.

B. Autotomie • 130.

C. Réactions des tentacules ambulacraires 136.

D. Mouvements des tubules et des pédicellaires . . . 146.

E. Mouvements des téguments dorsaux isolés .... 150.
Conclusions générales 152.

» III. Influence des poisons sur Asteracanthion rubens . . . 154.

» IV. Action de la chaleur sur Asteracanthion rubens . . . 165.

Bibliographie 167.

Explication de la planche 168.

12

UBER DIE BEWE6UNG EINIGER TROPISCHEN
MOLLUSKEN UND OPHIUREN

VON

Dk. c. Ph. sluiter.

Mit Tafel VIII.

Obgleich in den letzten Jahren von verschiedenen Forscbern
die Fussdrüsen der Lamellibranchiaten untersucht worden sind ,
so bleibt doch die freie Fortbewegung dieser Tiere mittelst des
Fusses noch immer nicht recht verstandlich. Alle directe Beobacli-
tungen derartiger Bewegungen scheinen mir desshalb von Inte-
resse und ich erlaube mir daher im Folgenden einiges über dieselben
mitzuteilen.

Dass Mytilus und Dreissena fahig sind gelegentlich ihreu Bys-
sus los zu lassen und einen neuen zu spinnen , daran wird jetzt
wohl niemand mehr zweifeln; auch ist die Art und Weise, wie
beim lebenden Tiere (bei Dreissena wenigstens) der Byssus sich
bildet und auf die Unterlage festheftet von Ca.ttie ') beschrieben
worden. Ob aber der Byssus auch für die Fortbewegung beuutzt
wird, bleibt eine offene Frage. Es ist eine gelaufige Vorstellung,
welche , wie Horst ^) hervorhebt , Marion de Proce zuerst mitteilte,

I

1) Cattie, Les Lamellibranches, recuellies dans les courses du „Willem Barents",
pg. 38. Bijdragen tot de Dierkunde, uitgeg. d. Kon. Zool. Gen. Natura Artis Magistra,
1886 (Oct. 1884).

2) Horst, Ist der Byssus eine Cuticularbildung? Tijdschr. der Nederl. Dierk. Ver-
eeniging, 2e Ser. Bd. II, fig. 251.

171

dass Miessmuschela gegen die Wande von Aquarien dadurch auf-
steigen konnen, dass sie ihre alten Fi'ideu los lassen und neue
spinnen , welehe sie etwas höher befestigen. Es wird allerdiugs auf
diese Weise ein kleiner Ortswechsel vermittelt, welcher aber für
das Tier wobl obne Bedeutung sein wird , da er zu langsam und
zu klein ist, als dass man annebmen könnte, dass dadurcb wirk-
licb eine Fortbewegung bezweckt würde. Aucb bei verscbiedeneu
tropiscben Muschel kommt ein derartiges willkürlicbes Loslösen
des Byssus vor, und vielfacb findet man die losgelassenen Bys-
susstamme auf den Korallenblöeke befestigt.

Da mir diese gelüufige Vorstellung der Bewegung der Miess-
muscbeln durcb das Spinnen neuer Byssusfiiden und das sicb
Aufzieben an denselben immer sebr sonderbar vorkam , nabm icli
mehrere lebende Exemplare zweier dort auf den Korallenriffen
sehr haufig vorkommenden Muscbeln, einer grosseren Art, Bar-
hatia Helhlingia Chem. und einer kleineren Barhatia virescens
Beëvë mit und versetzte sie in's Aquarium. Wabrend IVj bis
2^/2 Tag batten sicb die Tiere einen neuen Byssus gesponnen
und an die Glaswand des Aquariums festgebeftet. Einige Tage
blieben sie auf ibrem Platz , eines Morgens aber fand ich zwei
derselben , welcbe icb am vorigen Abend nocb auf ibrer alten Stellen
befestigt gesehen batte , nicht weniger als 25 c.M. davon ent-
fernt mit einem neuen Byssus an die Glaswand angekittet , wabrend
der alte noch an dem früheren Ort geblieben war. Von Byssus-
faden zwischen dem alten und dem neuen Aufenthaltsort war
keine Spur zu finden. Der neue Ort war bei dem einen um
etwa 1 d.M. höher an der Glaswand als der erste. Das Tier hatte
also in die Nacht eine Strecke von 25 c.M. quer nach oben zu-
rückgelegt , und als ich die Glaswand genauer uutersuchte , fand
ich auch die hinterlassene Spur recht deutlich bewahrt als ein
schleimiges Band , welches sicb mit einigen Buchten zwischen
den beiden Orten erstreckte. Den Tag über blieben die Tiere alle
ruhig an ihrem Platz. Abends aber sie belauschend, sah ich
sie öfters auf der Wanderung und war erstaunt über die verbalt-
nissmassig grosse Schnelligkeit, mit der sie sicb fortbewegten.

172

Die Bewegung geschah in Hauptsache so , wie dieselbe von den
Gastropoden bekannt ist. Der Fuss war das ausschliessliche Be-
wegungsorgan , indem derselbe sich ganz nach Art der Schnec-
ken abwechselnd zusammenzog und weit hervorstreckte , unter
dem durch reicliliche Schleimabsouderung der zurückgelegte Weg
deutlich angezeigt wurde. Der Fuss ist, wie es nach dem eben
Mitgeteilten zu erwarten war, sehr gross {Fig, 1). Die vordere
Halfte besteht aus dem schmalen, ziemlich spitzen, fingerförmigen
Fortsatz , welcher an der ventralen Seite , wenigstens wenn das
Tier nicht kriecht , eiue tiefe, schmale Rinne hat. Die hintere
Halfte tragt den Byssus. Diesen sieht man aus der langlichen fast
spaltförmigen Byssushöhle hervortreten und zwar nur aus der
Mitte derselben , wo er ausschhesslich befestigt ist , da die inne-
ren Seitenflachen der Byssushöhle gar kein Byssusmaterial liefern
(siehe weiter unten). Nach hinten" schliesst sich die Byssushöhle
wieder, indem nur noch für eine kurze Strecke eine nicht tiefe
Rinne (vergl. Fig. 1 , 3 und 4) übrig bleibt , aus welcher keine
Byssusfaden austreten. Auch diese wird allmahlig seichter und
verschwindet (vergl. Fig. 2). Wenn ein Tier untersucht wird,
welches den Byssus losgelassen hat, oder wenn man den Byssus
entfernt (was bei in Alkohol conservierten Tieren ziemlich leicht
durch sanftes Ziehen geschehen kann), so sieht man in der Mitte
der spaltförmigen Byssushöhle eine gefurchte, weisslich gefarbte
Lamelle zum Teil aus der Byssushöhle hervorragen , an welcher
der Byssus befestigt war. {Fig. 1 und vergl. Fig. 5). Auch der
Stamm des losgelassenen oder ausgezogenen Byssus ist am proxi-
malen Ende deutlich in zwei Lappen geteilt, welche die mittlere
Lamelle der Byssushöhle zwischen sich eingefasst hielten.

Wenn man das Tier aber beobachtet , wahrend es der Glaswand
entlang kriecht , so sieht man , dass es die Form des Fusses nicht
unbetrachtlich geandert hat. Der ganze Fuss ist dann mit breiter
Flache gegen die Glaswand gedrückt. Die vordere fingerförmige
Halfte ist flach ausgebreitet , wahrend die tiefe Rinne fast ganz
verschwunden ist. Auch die Seitenwande der Byssushöhle, so wie
der hinterste Teil des Fusses haben sich abgeflacht und an die

173

Glaswand angelegt, intiem die mittlere Lamelle, welche das
eigentlicbe Byssus-absouderude Organ ist , sich mehr oder weniger
7Airückgezogeu bat. Au der ganzen Fusssohle wird Scbleim abge-
soudert, der wobl zum bessereu Festsaugeu behülflich ist, wie bei
den Gastropoden.

Nacb Kenntnissnahme des macroscopischen Verbaltens, wollen
wir jetzt den bistologiscben Bau des Fusses naber betrachten.
Zerlegt man dazu den Fuss in die gewchnlicben Querschnittserien ,
so ergiebt sich leicbt folgendes. Die vordere tingerförmige Halfte
giebt , wenn das Tier mit dem Byssus festsitzt , also nicht kriecht ,
eiuen Querschnitt, wie in Fig. 6 dargestellt ist, welcher Quer-
schnitt durch die Mitte dieser Halfte geht, etwa in der Höhe der
Linie ah von Fig. 1. Die Rinne kommt ungefahr bis zur Halfte
der Höhe des Fusses und ist von einem hohen Cylinderepithel
urasiiumt. Die Wande der Rinne sind glatt. An der ünteuseite
und auch an den Seitenflachen ist die Wand aber gekrauselt, an
der Rückenflache aber wieder glatt. Das hohe Cylinderepithel ist
überall gleichartig. An der Unterseite und den Seitenflachen , also
dort WO die Wand gekrauselt ist , liegt eine ziemlich breite Zone
von Drüsenzellen {Fig. 6, dr)^ welche wohl ohne Zweifel Schleim-
drüsenzellen darstellen. Sie münden zwischen den Epithelzellen
aus und ergiessen ihr Secret in den Einbuchtungen der gekrau-
selten Wand {Fig. 8). Ferner ist eine kraftige Musculatur entwic-
kelt, an welcher hauptsachlich dorsoventrale und laterale Fasern
zu unterscheiden sind. Diese Musculatur dient selbstverstandlich
dazu die Form dieses fingerförraigen Vorderstückes des Fusses zu
andern und zwar die dorso-ventralen Fasern zur Abflachung, also
beim Kriechen ; die lateralen , welche jedenfalls viel schwacher sind ,
zur Verschmalerung des Fusses und also zum Losmachen desselben
von der ünterflache.

Weiter nach hinten geht die tiefe Rinne ziemlich plötzlich in
die Byssushöhle über, indem fast zugleich die mittlere Lamelle
auftritt. Ein Querschnitt durch diesen Teil des Fusses, etwa in
der Höhe der Linie cd von Fig. 1, giebt ein Bild wie es in Fig. 5
dargestellt ist. Die beiden seitlicheu Lappen, welche die Byssus-

174

höhle umgrenzen {Fig. 5 si) stimmen überein rait den beiden
seitlichen Teilen der vorderen Fusshalfte , indem die Rinne zu
der geraumigen Byssushöhle geworden ist , in welche die mittlere
Lamelle hineinragt. Der Aussenrand der Seitenlappen ist noch
gekriiuselt , zum Teil auch noch der innere Rand (i) bis zu einem
leistenförmigen Vorsprung (a). Von dort ab ist die Innenflache
glatt. Die Schleimdrüsen [dr) erstreckeu sich wieder an dem
Aussenrand der Seitenlappen nur so weit derselbe gekrauselt
ist. Weiter nach oben (b) ist die Wand glatt und die Drüsen
fehlen. Auch sieht man deutlich , dass an der Innenseite der Sei-
tenlappen gar kein Byssusmaterial geliefert wird und die Byssus-
drüsen fehlen {Fig. 7). Der Byssus wird namlich ausschliesslich
von der mittleren Lamelle {ml) gebildet, Diese erscheint aufdem
Querschnitt kammartig eingeschnitten und die Byssuslamellen ent-
stehen zwischen je zwei derartigen kammförmigen Leisten. Die
Lamellen legen sich neben einander, und verkleben um den Bys-
susstamm zu bilden, wie das auch von mehreren anderen Arten
bekannt und beschrieben ist ^). Die Byssusdrüsenzellen liegen
nur in den kammförmigen Leisten , {Fig. 1 . dr) , in zwei oder
höchstens drei Reihen unter dem Cylinderepithel. Von diesen
langlich birnförmigen Zeilen wird die Hornsubstanz als feine
Fasern abgesondert , welche zusammenfliessen und die Byssus-
lamelle bilden. Die Grenzen der verschiedenen Lamellen sind ,
obgleich sie fest mit einander verkittet sind, noch bis in den
Byssusstamm zu unterscheiden. Die Musculatur dieser mittleren
Lamelle ist ziemlich kraftig. In der Mitte verlauft dorsoventral
ein kraftiges Muskelband, das nach den verschiedenen kammar-
tigen Leisten Asten abgiebt. Dieses Muskelband mit seinen Seiten-
zweigen stellt den sogenannten Byssusmuskel dar.

Noch weiter nach hinten schliesst sich die Byssushöhle nach unten
durch Verwachsung der beiden Seitenlappen, setzt sich aber,

1) CakbiÈRE, Die Drüsen im Fusse der Lamellibranchiaten. Arb. a. d. Zool. Zoot.
Inst. Würzburg. Bd. V 1882.

Barbois, Les glandes du pied et les pores aquifères chez les Lamellibranches.
Lille 1885.

175

wie es bei vielen anderen Formen bekannt ist, noch eine Strecke
weit im Fusse fort. In Fig. 4 ist eiu Querschuitt dargestellt ,
fast unmittelbar hinter der offenen Byssushöhle , in der Höhe
der Linie ef vou Fig. 1. An der Basis ist noch stets die Rinne
zu uuterscheiden , welche aber nicht mehr bis in die Byssushöhle
durchliiuft. Die mittlere Lamelle ragt hier noch frei in die Höhle
hineiu, ebenso wie die untereu kammförmigen Leisten. Zwischen
diesen letzteren entstehen noch stets die Byssuslamellen , welche
in der Mitte wieder zur Bilduug des Byssusstammes zusammen-
treten. lui oberen Teil ragen die Leisten aber nicht mehr frei
in die Höhle hinein , sondern sind mit der Innenwand der Seiten-
lappen verwachsen. Es werden hierdurch spaltförmige Canale ge-
bildet in welchen noch Byssuslamellen gebildet werden [Fig. 4, ca).

Verfolgt man die Schnittserie weiter nach hinten , so sieht
man, dass die Byssushöhle weiter nach obeu rückt, so dass der
Abstand zwischen der spaltförmigen Rinne an der Fussbasis und
der Byssushöhle immer grösser wird {Fig. 3). Die Zahl der frei
in die Byssushöhle hineinrageuden Lamellen nimmt allmahlig ab,
indem immer mehr derselben mit den Seitenlappen verwachsen.
Endlich verwachst auch die mediane Leiste mit der gegenüber
liegenden Seite {Fig. 3 m). Noch weiter nach hinten verwachsen
auch die letzten freien Lamellen mit den gegenüber liegenden
Seitenlappen , so dass nur noch spaltförmige Canale übrig blei-
ben, in welchen Byssusmaterial geliefert wird.. Die Zahl nimmt
aber jetzt ab , so dass alsbald nur noch zwei oder drei dieser
Canale übrig sind {Fig. 2 , ca) Auch diese schliessen sich ,
womit der ganze Byssusapparat aufhört. Der Aussenraud des
Fusses bleibt aber auch hier noch immer zum Teil gekrauselt,
und so weit diese Krauselung reicht, fiuden sich auch die zahl-
reichen Schleimdrüsen {Fig. 2 u. 3 c?r), welche zwischen den
Epithelzellen , wie oben beschrieben , ausmünden.

Aus dieser Beschreibung und aus den Abbildungen der Quer-
schnitte des Fusses geht also erstens hervor, dass auch bei
Barhatia der Byssus ohne Zweifel ein Absonderungsprodukt ist
der Byssusdrüseu und keine Cuticularbildung, wie es zuletzt noch

176

für Dreyssena polymorpha voii L. Reichel ^) vorgestellt wurde.
Das Irrige dieser Vorstellung Reichel's wurde schon von Horst
(1. c.) nachgewiesen. Sehr deutlich ist bei Barhatia auch zu sehen ,
dass nicht nur die Drüsen der offenen Byssusliöhle , sondern auch
die weiter nach hinten sich fortsetzenden Facher, bis an die
aussersten Enden derselben [Fig. 3, ca) noch immer Byssusma-
terial liefern und zwar immer in der Form von Lamellen. Wahrend
Horst glaubt, dass bei Dreyssena zura Teil wenigstens auch die
Epithelzellen noch als Drüsenzellen fungieren und 'Byssusmaterial
liefern können , scheint mir bei Barhatia der ganze Byssus nur
aus den eigentlichen Byssusdrüsen zu entstehen. Überall waren
die Epithelzellen deutlich abgegrenzt , wenn auch in den weiter
nach hinten liegenden Facheru die Flimmerhaare zu fehlen schei-
nen. Die Schleimdrüsen sind überall am Aussenrande des Fusses
entwickelt, und zwar nur dort, wo der Rand gekrauselt ist.
Allein bei der offenen spaltförmigen Byssushöhle ist noch die
Innenflache der Seitenlappen zum Teil mit Schleimdrüsen versehen ,
und zwar auch dort nur so weit die Wand gekrauselt erscheint.
Wenn nun auch die Absonderung des Byssus , so wie die Fort-
bewegung des von dem Byssus losgelösten Tieres wenigstens eini-
germassen verstanden werden kann , so bleibt doch noch die erste
zur Fortbewegnng notweudige Bedingung, namlich das willkür-
liche Loslösen von dem alten Byssus zu erklaren. Ich kann zwar
nicht mit absoluter Gewissheit sagen , wie die Tiere dieses Los-
lösen bewirken , aber ich glaube doch mit grosser Wahrschein-
lichkeit darthun zu können, dass die Tiere sich durch kraftige
Muskelcontraction willkürlich von dem Byssus losreissen , und es
also kein der Hautung der Arthropoden analoger Vorgang ist,
wie es Reichel vorstellt. Als ich öfters spat Abends das nacht-
liche Treiben meiner Tiere im Aquarium belauschte, war ich so
glücklich zweimal den Augenblick zu treflfen , dass ein Barhatia
Helhlingia sich eben von seinem Byssus loslöste und seine Wanderung

1) L. RkIchel. Über die Bildung des Byssus der Lamellibranchiaten in: Schneider.
Zool. Beitrage, 2 Bd. p. 107. Abstr. Journ. R. Mier. Soc. Londen 1888. P. 6, p. 935.

177

anfiiifT. Die Tiere hatteu dazu die fingerförmige vordere Fusshiilfte
weit uach vorn ausgestreckt , und die Soble flach gegen die Glaswand
ausgebreitet. Der hintere , Byssus tragende Teil anderte alsdann auch
allmiihlig seiue Gestalt. Die beiden Seitenlappen , welcbe sonst einen
ziemlicb scharfen freien Rand aufweisen, flachen sich auch ab und
letren sich au die Glaswand an. Jetzt zieht die raittlere Lamelle sich
mit kriiftiger aber nicht plötzlicher Muskelcontraction zurück, das
Tier ist vom Byssus abgelöst und kriecht langsara vorwarts.

Dass wirklich der Byssus abgebrochen wird und zwar bei den
dunnen Fiiden in den Fachern der mittleren Lamelle, habe ich
durcli Untersuchung eines Tieres ermittlen können , dass ich unmit-
telbar uach der Abtrennung vom Byssus aus dem Bassin herausnahm
und tötete. A.us den Querschnitten durch den Fuss ergab sich
nun, dass wirklich der Byssus nicht völlig abgelöst war, sondern
zwischen den Fachern der mittleren Lamelle noch überall die
feinen Byssusfaden, welche aus den Abfuhrcanale der Byssusdrü-
senzellen zwischen den Epithelzellen hervortreten als abgebro-
chene Fetzen zu finden waren. Die Byssusfacher so wie auch die
ganze mittlere Lamelle batten sich stark zurückgezogen , und batten
hierdurch wohl die feinen Byssusfaden , welche hier auch noch mehr
oder weniger weich sind, zerrissen. Wie oben schon bemerkt
geht das Loslösen des Tieres vom Byssus nicht plötzlich , sondern
allmahlig, so dass wahrscheinlich bei dem Zusammenziehen , Fa-
den für Faden abreisst. Man könnte meinen, dass, wenn dieses
Losreisseu verhaltnissmassig so leicht geht, die Anheftung der
Tiere mitteltst des Byssus nicht so fest sein könnte, wie die
Erfahrung doch lehrt, dass es wirklich der Fall ist. Hierzu ist
aber zu bemerken , dass die Tiere die Anheftung des Byssus an
den Fuss unterstützen durch kraftiges Zusammenziehen der Scha-
len, wodurch sie sich an den Byssus fest klemmen. Wenn man
durch Durchschneiden des Schliessmuskels diese Kraft aufhebt,
so kann man wirklich bei anhaltendem aber sanftem Ziehen den
Byssus herausziehen, ohne dass es viele Mühe kostet.

178

Eine andere Beobachtung, welche ich schon vor langerer Zeit
gemaclit habe , über die Fortbewegung einiger Nacktschnecken ,
möchte ich hier kurz erwahneu. Es gilt namlich das Schwimmen
einiger tropischen Arten , und zwar von Casella philippensis (Bgh)
Placohranchus ocellatus (v. H.) und einer Bornella (sp.) Art, an
der Oberflache des Meeres.

Bekanntlich wurde vor einigen Jahren von Victor Willem ^)
darauf aufmerksam gemacht, wie einige Süsswasser Gastropoden
an der Oberflache von Flüssigkeiten sich fortbewegen können.
Er beobachtete bei Limneen , Planorben und Paludinen , dass diese
Tiere nicht nur, wie schon langst bekannt, an der Oberflache
frei schwimmen können , und sich freiwillig zu Boden sinken
lassen , indem einige Luftblasen entweichen , sondern dass sie an
der unteren Flache einer von ihnen selbst abgesonderten Schleim-
schicht hinkriechen und auf diese Weise verhaltnissmassig weite
Strecken zurücklegen können. Neuerdings wurde von Grafin Maria
VON Linden ^) noch einige Beobachtungen an Lymneën mitge-
teilt , denen zufolge das Schwimmen an der Oberflache ausschliess-
lich verursacht wurde durch ein Luftblaschen , das in das Atem-
loch bezw. in die Lungenhöhle zurücktritt oder über den Rand
der OfiFnung hervorsteht. Von einer Fortbewegung an einer Schleim-
schicht an der Oberflache scheint von der genannten Autorin nichts
gesehen zu sein.

Wenn also bei diesen im Süsswasser lebenden Lungenschnecken
das Schwimmen am Wasserspiegel , hauptsachlich , wo nicht aus-
schliesslich von der Anwesenheit einer Luftblase bedingt ist, so
kommt nach einer Mitteilung von Weltner ") bei jungen Dreis-
senen ein Schwimmen und eine Fortbewegnng an der Oberflache

1) V. Willem. Note sur Ie procédé employé par les Gastéropodes d'eau douce pour
glisser a la surface du liquide. Buil. Ac. roy. de Belg. Ser. 3 T XV, p. 421. — Vergl.
aber hierzu die Notiz von Dr. Koehne in Naturw. Rundschau, herausg. v. Sklarek
1888. p. 364.

-2) Grafin Makia. v. T,inden. Das Schwimmen der Schnecken am Wa.sserspiegel. Biolog.
Centralblatt, XI Bd. 1891. p. 763.

3) W. Weltnek. Zur Entwicklung von Dreissensa. Zusatz. Zool. Anz. von Victor
Carus. XIV Jahrg. p. 450.

179

vor, welche selbstverstandlich nicht von einer Luftblase abhangig
ist, soiuleru nur durcli die von den Tieren selbst abgesonderten
Schleimschicht ermöglicht wird.

Eine derartige Fortbewegung und das Schwimmen am Wasser-
spiegel obne Mithülfe einer Luftblase, habe ich bei den oben
erwiihnten tropischen Nacktschnecken beobachtet. Die Tiere leben
alle auf den Koralleurififen in seicbtem Wasser, und ich habe
nicht uur im Aquarium , soudern auch an ihrem natürlichen
Aufenthaltsort , öfters gesehen , wie die Tiere bis an den Wasser-
spiegel heraufklettern , und dann allmahlig die Fusssohle au der
Oberflache des Wassers ausbreiten. Der Kopf geht hierbei stets
voran , wie es auch wohl zu erwarten war ; das Loslösen der hin-
iereu Schwanzspitze geschieht aber erst, nachdem die vordere
Hiilfte sich einige Minuten lang an der Oberflache hin und her
bewegt hat. Wahrend dieses Spieles wird aus den Schleimdrüsen
des Fusses ein zaher Schleim abgesondert, welcher sich an der
Oberflache ausbreitet. Ist diese Schleimschicht genügend gross,
so lasst das Tier auch die hinterste Schwanzspitze los und hangt
an dem von ihm selbst gebildeten Boden. Dass die Tiere hierbei
die Fusssohle etwas vertiefen , und wie ein Boot getragen werden
sollen, wie O. Schmidt es vermutet (Brehm's Illustriertes Thier-
leben) habe ich nie gesehen , und ist auch bei den oben erwahn-
ten Tiere bestimmt nicht der Fall, da man sehr gut Wasser über
das Tier hingiessen kann , ohne dass sie dabei untersinken. Ob
die Tiere fiihig sind an der Unterflache der Schleimschicht in
einer bestimmten Richtung fort zu kriechen , wie es von Willem
und Weltner vorgestellt wird, scheint mir wenigstens sehr frag-
lich. Die ganze Schleimschicht mit den anhaftenden Tieren be-
wegt sich zwar , aber diese Bewegung wird , soweit ich habe
entscheiden können , nur von den Strömungen an der Oberflache
und vom Winde beherrscht. Die Schnecken mogen zwar an der
Schleimdecke sich langsam bewegen können und kriechen , ein
wirklicher Ortswechsel wird hierdurch aber kaum erreicht werden.
Man bedenke nur, dass sowohl die Schleimdecke als die Schnecke
frei im Wasser schwimmt, und also bei einer Bewegung der

180

Schnecke an der Unterflache der Schleimdecke , auch diese letztere
eben so weit nach binten gezogen wird, als die Schnecke sich
nach vorn zu zu bewegen bemüht ist. Da der Widerstand , welchen
die Schleimschicht im Wasser erfahrt jedenfalls viel kleiner ist,
als der , welchen die Schnecke erfahrt , so wird auch die Rückwarts-
bewegung der Schleimschicht viel grösser sein , indem die Schnecke
uur sehr wenig von der Stelle kommen wird. Es ist also diese Bewe-
gung an dem von den Schnecken selbst abgeschiedenenSchleim entlang
bei den das Meer bewohnenden Schnecken jedenfalls nicht so er-
giebig, wie es nach den früheren Beobachtungen (vergl. v. Mar-
TENs *) , welche neuerdings von Zykofp ^) erganzt wurden , bei
landbewohnenden Nacktschnecken , der Fall ist, welche an von
ihnen selbst gesponnenen Schleimfaden auf und ab klettern können.
Den Zweck, welchen die das Meer bewohnenden Schnecken durch
dieses Schwimmen an der Oberflache zu erzielen suchen , scheint
mir denn auch weniger eine Ortsbewegung oder ein Suchen nach
Nahrung zu sein , sondern ein Streben nach einer luftreicheren
Wasserschicht, lm Freien habe ich die Tiere nur schwimmend
an der Oberflache gefunden in den kleinen Türapeln , welche bei
der Ebbe öfters zwischen den Korallenblöcken mit Wasser gefüUt
zurück bleiben , und wo jedenfalls bei der grossen Hitze , das Wasser
nicht viel Luft mehr gelost halten wird. Auch faud ich , dass ,
wenn ich die Tiere aus den grosseren Aquarien heraus nahm,
und in kleinere Behalter versetzte , in welchen ich das Wasser
nicht wechselte und keine Luft durchströmen liess , die Tiere
nach etwa einen halben Tag, nach oben kamen und sich an der
Oberflache schwimmen Hessen. Auch bei den grosseren Nackt-
schnecken , Aplysia tigrina und Aplysia gigas habe ich öfters
beobachten können , wie sie , wenn das Wasser in den Aquarien-
bassins nicht genügend durchlüftet war , bis an den Wasser-
spiegel heraufkletterten , und die breite Flache der Fusssohle an

1) V. Martens. Zur Kenntnis der fadenspinnenden Schnecken. Zool. Anzeiger, I Jahrg.
1878, pg. 239.

2) Zykoff. Bemerkung über fadenspinnende Schnecken. Zool. Anzeiger XII Jahrg.
1889. pg. 584.

181

(Ier Oberfliiche ausbreiteteu , oline sich aber ganz von der Wand
los zu lüseu. Auch von diesen beiden Apli/sia-krien , wird ein
ziemlich züher Schleiiu abgesondert, mittelst welchem sie sich
wenigstens teilweise ani Wasserspiegel halten können. Bei diesen
grossen Nacktschnecken ist die Schleimschicht aber nicht ini
Staude das ganze Tier zu tragen , da sie sich , wenn ein zu klei-
ner Teil der hinteren Fusssohle nur noch au die Wand befestigt
bleibt, nicht mehr an der Oberfliiche behaupten können, sondern
langsam hinuntersinken, indeni sie ihre breiten Fusslappen als
Fallschirm benutzen.

Ich erlaube mir an dieser Stelle zuletzt noch eine Beobachtunsf
mitzuteilen , welche ich über die Bewegung einer Ophiure anstel-
len konnte, die gelegentlich frei schwimmend in meinen Aquarien
sefunden ward. So viel mir bekannt, wurde das freie Schwiinmen
einer Ophiure noch nie beobachtet. Bekanntlich ist von Lüdwig ^)
wohl mit Recht die höchst merkwürdige Form , Ophiopteron elegans
LuDW. , welche von J. Brock bei Arabon erbeutet wurde, als eine
wahrscheinlich schwimmende Ophiuridenform , beschrieben wor-
den, aber das Schwimmen selbst des Tieres ist von Brock leider
nicht beobachtet. Dass wirklich die eigentümlichen grossen Fles-
sen des Ophiopteron den Zweck haben , das Schwimmen des Tieres
zu ermöslichen scheint auch mir fast zweifellos. Sehr auffallend
war es mir daher als ich ein freies Schwimmen beobachtete bei
einer Ophiure mit fast ganz glatten Armschildern , so dass diese
das Schwimmen auf eine ganz andere Weise erzielte , als es höchst
wahrscheinlich bei Ophiopteron der Fall ist. Es handelt sich
namlich um eine kleine Ophioglypha , welche soviel ich bis jetzt
habe ermitteln können , noch nicht beschrieben ist ^). Das Tier
ist sehr gemein in der Bai von Batavia, und lebt dort in einer

1) H LuDwiG. Ophiopteron elegans, eine neue, wahrscheinlich schwimmende Ophiuri-
denform. Z. f. w. Z. Bd. XLVII. pg. 459.

2) Ich worde das Tier niichsten niiher beschreiben, dü ich eben eine Sammlung In-
discher Echinoderraen, zum Teil von Bleeker zum Teil von mir selbst gesammelt be-
arbeite.

182

Tiefe von 4 — 15 Faden auf dem Schlammboden , in welchen es
sich gewöhnlich verkriecht. In meinen Aquarien habe ich die
Tiere in einem mit Schlammboden verschenen Bassin langere
Zeit am Leben gehalten und ihr Treiben beobachtet. Gewöhn-
lich liegen sie ganz ruhig im Schlamme versteekt, oder Kriechen
laugsam in demselben umher. Als ich aber neue Tiere in das
Bassin brachte, fiel mir sofort auf, dass diese kleinen Ophiogly-
pliae nicht , w^ie die Ophiuren sonst zu thun pflegen , die Armen
weit ausstreckten und sich ruhig hinuntersinken liessen , sondern
alsbald mit den Armen kraftige rythraische Bewegungen machten ,
durch welche es ihnen möglich war , sich wahrend einiger Zeit
schwimmend zu halten, und sogar, wenn sie eine Strecke weit
hinuntergesunken waren, sich wieder nach oben zu bewegen.
Die Bewegung geschah iramer so, dass ein Arm gerade nach
hinten gerichtet war , und unbeweglich blieb , indem von den vier
übrigen Armen , zwei links und zwei rechts kraftig nach hinten
schlugen, dann sich wieder langsam nach vorn bewegten ura
wieder ein en plötzlichen kraftigen Schlag nach hinten zu ermög-
lichen. Auf diese Weise wurde eine stossweise aber ziemlich
schnelle Bewegung erzielt. Es schien mir dann von Interesse zu
ermitteln, ob die Tiere auch im Stande waren sich freiwillig
vom Boden zu erheben und fort zu schwimmen. Unter normalen
Verhaltnissen scheinen sie das uun allerdings nicht oder sehr
selten zu thun, indem sie sich im Schlamme versteekt halten.
Wenn ich aber den Schlamm unter oder neben den Tieren um-
wühlte, oder sie selbst berührte, habe ich öfters beobachten
können', wie sie sich mittelst einiger kraftigen Bewegungen der
Arme aus dem Schlamme herauswühlteu , mit einigen Ruderschla-
gen eine Strecke weit fortschwammen , um sich dann sinken zu
lassen und allmahlig wieder im Schlamme zu verkriechen. Es
scheint den Tieren gleichgültig zu sein , welche vier von den fünf
Armen sie als Kuderorgane gebrauchen, da ich bei demselben
Tiere das eine Mal diesen, dann wieder einen andren Arm un-
beweglich nach hinten gerichtet fand , was sich gewöhnlich leicht
feststellen lasst, da die Arme öfters nicht gleich lang sind.

183

In Vergleich mit deru Opinopteron ist est jedenfalls sehr merk-
würdig, wie eiue gleiche, den Tieren ursprünglich fremde Func-
tion auf gauz verschiedenen Wegen erworben werden kann.Wahrend
doch bei Opinopteron die lang ausgezogenen Armstacheln eine dunne
Membran zwischen sich fassen und so zu speciellen Schwimmorganen
ausgewacliseu sind, hat unsere Opldoglypha auf viel einfacherem
Wege ein gleiches , oder wenigsteus ein gleicliartiges Resultat
erreicht. Nur die sehr dunne Scbeibe und hauptsiichlicli die kraf-
tige Museulatur zwischen den Armwirbeln sind es , welche sich
für die Schwimmbewegung mehr besonders angepasst zu haben
scheinen.

Amsterdam, Februar 1892.

ERKLARUNG DER ABBILDUNGEN VON TAFEL YIII.

Fic. 1. Fuss der Barbatia Helhlingia. Etwa zweimal vergrö3sert.
» 2. Querschnitt durch den Fuss derselben , noch etwas weiter nacli
hinten als die Linie gh in Fig. 1. ca spaltförmige Canule , als letzte
hintere Fortsetzung der Byssushöhle , in welchen noch immer Bys-
ausmaterial gebildet wird. dr. Schicht von Schleimdrüsenzellen.

> 3. Querschnitt auf der Höhe der Linie gh. Die mediane Leiste [m)

ist noch mit der gegenüberliegenden Seite verbunden. Einige
Filcher enden schon frei und die Byssuslamellen legen sich gegen
einander. dr. Schleimdrüsenzellen,

» 4. Querschnitt auf der Höhe der Linie ef. Die mediane Leiste ist
frei, und eine grössere Zuhl Facher sind ausgebildet. Die spalt-
förmige Rinne ist aber noch nicht in die Byssushöhle durchge-
brochen.

» 5. Querschnitt auf der Höhe der Linie cd. si. Die Seitenlappen , ml.
die mittlere Lamelle mit den Filcbern, zwischen welchen der Byssus
eutsteht. h Nicht mehr gekrauselter Rand des Fusses. dr. Schleim-
drüsenzellen , i. gekrauselter Rand an der Innenseite der Seiten-
lappen, a. leistenförmiger Vorspung wo die Krauselung aufhört.

» 6. Querschnitt auf der Höhe der Linie ah. r tiefe Rinne mit glatter
Wand ohne Schleimdrüsen, dr Schleimdrüsen an der gekrjiuselten
Wand des fingerformigen Fortsatzes.

» 7. Einige Facher der mittleren Lamelle der Byssushöhle. m. Byssus-
muskel, mit den Verzweigungen in den Facher. bdr. Byssusdrü-
senzellen. b. Byssus.

> 8. Epithel an den gekrauselten Wanden mit Schleimdrüsenzellen,

welche zwischen den Epithelzellen ausmünden.

UEBEU DAS VÜEKOMMEN VON

ORTHRAGORISCUS-ARTEN AN DER NIEDER-

LAKNDISCÏÏEN KUESTE.

VON

Dr. Th. W. VAN LIDTH DE JEUDE.

Mit Taf. XI.

Das Genus Orthragoriscus , zu der Familie der Haftkiefer {Plec-
tognathi) gehörig, ist eine Gattung pelagischer Fische, deren
Reprasentanten in den meisten gemassigten und tropischen Mee-
ren angetrofïen werden. Nach Günther, Day und den meisten
anderen Ichthy oiogen gehören zu dieser Gattung nur drei Arten,
namlich: O. mola L., O. lanceolatus Lienard und O. (Ranzania)
truncatus Retzius. Die zweite Art wurde soweit mir bekannt nur
bei der Insel Mauritius angetrofïen. Die beiden andern haben eine
weitere Verbreitung. Günther berichtet das Vorkommen von O.
truncatus im Atlantischen und Stillen Ocean, und obgleich Day
meldet, dass diese Art an den englischen Kusten verschiedene
Male gefangen wurde, ist sie meines Wissens an unserer Kuste
niemals aufgefunden worden. Dagegen findet man in der ichtyo-
logischen Litteratur öfters Exemplare von O. mola erwahnt,
welche an unserer Kuste angespült wurden. In » Bouwstoffen voor
eene Fauna van Nederland" erwahnt A. A. van Bern melen 6 an
unserer Kuste angetroffene Exemplare, namlich, 2 bei Katwijk, 2
bei Zandvüort, 1 bei Nieuwe Diep und 1 bei Middelburg. Har-
ting beschrieb im Jahre 1865 ein am SOsten Nov. 18G4 zu Hel-

13

186

der gestrandetes Exemplar unter deni Nameu O. ozodura. Ver-
fasser dieses gab in »Notes frora the Leyden Museum Vol. XII,"
die Besehreibung eines besonders grossen, am 13*^1 Dec. 1889
bei der Insel Ameland gestrandeten Exemplares ; und machte dabei
auf die Abweichungen bei den verschiedenen Beschreibungen von
O. mola aufmerksam. Ende November des vorigen Jahres wurde
bei Callantsoog an der Nord-Hollandischen Kuste ein Exemplar
dieser Fischart gefangen, und Herrn Dr. Hoek Director der
Zöolog. Station der »Nederl. Dierk. Vereeniging" zugeschickt. Auf
meine Bitte hatte Dr. Hoek die Güte dieses Exemplar dem Lei-
dener Museum zu überlassen um mir die Gelegenheit zu verschaffen
zu untersuchen inwiefern dieses Exemplar mit dem von mir in
»Notes from the Leyden Museum" beschriebenen übereinstimmte
oder abwich. Das Resultat dieser Untersuchung, von der die
Hauptsache in diesen Zeilen mitgeteilt werden wird , war, dass
soviele Abweichungen zwischen den beiden Exemplaren existieren,
dass sie meiner Meinung nach nicht unter ein and dieselbe Art
gebracht werden können.

Obgleich beide Exemplare sich auszeichnen durch ihre Grosse,
so ist doch das amelandsche, von welchera die Leber allein 68 Kgr.
scbwer war, viel riesiger als dasjenige von Callantsoog , dessen
Totalgewicht circa 90 Kgr. betrug.

Dimensionen der beiden Exemplare :

Abst. von der Spitze des Mundes bis zum Schwanzende
» » » » derSchnauze» » »

» » » Wurzel der Rückenflosse bis zur Wurzel

der Analflosse am vordern Teil gemessen .
» von der Wurzel der Rückenflosse bis zur Wurzel

der Analflosse am hinteru Teil gemessen .
» von der Spitze der Rückenflosse bis zur Spitze

der Analflosse

» von der Spitze des Mundes bis zum vordern

Teil der Wurzel der Rückenflosse

Ameland Callantsoog
Meter.

2,23

1,40
1,12
2,80
1,45

1,23
0,76
0,64
1,62

187

» vou der Spitzo der Schuauze bis zum vordern

Teil der Wurzel der Rückenflosse

» von der Spitze des Muiides bis zum vordern

Teil der Wurzel der Analflosse

» vou der Spitze der Schuauze bis zura vordern

Teil der Wurzel der Analflosse

» vou der Spitze des Oberkiefers bis zum vordern

Teil der Wurzel der Brustflosse.
» vou der Spitze der Schuauze bis zum vordern

Teil der Wurzel der Brustflosse

» vou der Spitze des Oberkiefers bis zum Augen-

centrum

» von der Spitze der Schuauze bis zum Augen-

centrum

Ameland Callanlsoog
Meier.

1,53

0,67

0,30

0,77

0,87

0,40

0,43

0,195

0,225

Das riesige Exemplar war ein Weibchen mit einem Ovarium
vou 4.5 Kgr. uud Eiern von circa 0.45 m.m. im Durchsnitt,
das andere war ein Mannchen mit wenig entwickelteu Hoden.

Wenn wir nun die ünterschiede in dem aussern Körperbau
betrachten , wird zuerst unsere Aufmerksamkeit erregt durch die
über den Mund hervorragende Schnauze unseres kleinsten Exem-
plares. Die diesem Aufsatze zugefügte Abbilduug nach einer Pho-
tographie , welche Dr. Hoek nach dem frischen Exemplar hat ver-
fertigen lassen , zeigt diese hervorragende Schnauze oder Proboscis
sehr deutlich. Diese Proboscis endigt an der Vorderseite rait einer
knöchernen Scheibe und lüuft am Körper hin aus in eine sehr
stark prononcierte Wölbung, welche sich über dem Auge an beiden
Seiten verlauft. Ueber und hinter dem Auge ist diese Wölbung
am stiirksten, nimrat dann wieder ab und verschwindet kurz vor
der Brustflosse. Auf diese Weise wird an der Rückenseite gleichsam
ein Kamm gebildet , der sich ausdehnt von eben vor und über dem
Auge bis zur Wurzel der Rückenflosse. Bei unserm amelandschen
Exemplar ist von eiuer solchen Proboscis oder auch von einer

188

knöchernen Scheibe nichts zu sehen , hier ist das Maul mit eini-
o-ermassen vorstehenclen Kiefern der hervorragendste ïeil des
Körpers. Dagegen erwahnt Harting bei O. ozodura sowohl Pro-
boscis als knöcherne Scheibe uud fügt hinzu : » Ce disque osseux
doune au rauseau de Tanimal uue certaine ressemblance avec celui
de quelques mammifères fouisseurs a nez prominent et tronqué."

Bei ausgestopften Exemplaren ist, wenn nicht durch die Ein-
führung irgend welcher festen Substanz das Einschrumpfen der
Haut verhindert wird von solch einer Proboscis oder Schnauze
sehr wenig zu sehen. Die knöcherne Scheibe aber tritt grade
durch das Eintrokneu mehr hervor und liegt als ovales Scheibchen
über dem Munde. Bei zwei ausgestopften Exemplaren des Leidener
Museums ist dieses Scheibchen sehr deutlich sichtbar. Erstens bei
einem Exemplar der niederlandischen Kuste . und zweitens bei
einem Exemplar aus Livorno, wahrend es ganzlich fehlt bei einem
Exemplar aus Japan, bei welchem Exemplar auch in lebendigem
Zustande nicht die Spur einer Schnauze vorhanden war, wie aus
der Zeichnung von Schlegel in der » Fauna Japonica" erhellt.

Dass das Vorhandensein einer Schnauze nebst knöchernen
Scheibe kein Geslechtsunterschied sein kann folgt aus der That-
sache , dass Hartings Exemplar ein Weibchen war, wahrend unser
Exemplar aus Callantsoog ein Mannchen ist.

Das Fehlen der leisesten Spur einer Proboscis bei unseren Rie-
senexemplar aus Ameland widerspricht der Behauptung Günthers :
»With age a hump is developed above the mouth, which in very
young specimens is a spine."

Ich glaube also mit dem vollsten Rechte annehmen zu können,
dass das Vorhanden sein oder Fehlen der hervorragenden Schnauze
einen Artunterschied darstellt; und möchte mit Steenstrup uud
Lütken die Exemplare mit Schnauze von den andern trennen und
sie unter dem Namen O. nasus zusammenbringen , wahrend ich
für die Exemplare ohne Schnauze den Namen O. mola beibehalten
möchte.

Weiter sieht man auf der Abbildung unseres O. nasus von
Callantsoog hinter der Brustflosse eine Reihe von Langefalten

189

von denea die Stiirkste, ungefahr in der Mitte, genau in der
llichtung nach dem Auge liiii verliiuft. Diese Falten waren, als
das Tier abgeiiilutet war in der Haut sichtbar als locale Auschwel-
luugen. Aucb Harting gibt diese Falten in seiner Abbildung, und
bemerkt: »De plus elle (la peau) possède un grand nombre de
plis, lesquelles en guise de petites crêtes s'élèvent a la surface,
quelques uns a une bauteur de presque un centimètre." Diese
Falten sind aucb uocb deutlicb sicbtbar am ausgestopften Exem-
plar der uiederl. Kuste im Leidener Museum, wahrend jede Spur
dieser Falten feblt bei unserem amelandschen Exemplar und bei
dem aus Japan.

Zum Schluss nocb eine Bemerkung über den Streifen der
die Schwanzflosse vom Körper trennt. leb macbte bereits in
meiner Beschreibung des amelandschen Exemplares darauf auf-
raerksam , dass hier der Streifen deutlich sichtbar war und faltig
aussah , was hauptsachlich deshalb auffiel , weil die Verknöche-
rung der Haut, die an der ganzen Oberflache des Tieres vor-
komrat, in jeuem Streifen grösssenteils feblt und nur vorkam
in den Erhebungen der Falten dieses Streifens. Dasselbe kann
man wahrnebmen an unserem japaniscben Exemplar und die in
der Fauna Japonica gegebene Zeichnung zeigt auch deutlich einen
faltigen Streifen. Der in diesem Aufsatze beschriebene und abge-
bildete O. nasus zeigt einen sehr undeutlichen ganz mit Hautver-
knücherungen besetzten Streifen, welcher bei einer flüchtigen
Untersuchung sogar übersehen Averden könnte. Harting erklart
ausdrücklich dass bei seinem Exemplar von O. ozodura kein
faltiger Streifen zwischen Körper und Schwanz vorkommt, ob-
gleich er erwiihnt: »Une bande tres foncée qui s'étend depuis la
nageoire dorsale jusqu'a la nageoire anale en bordant la nageoire
caudale."

Auch bei unserem Exemplar von der niederl. Kuste mit der
knöchernen Scheibe über dem Munde, und den Langefalten auf
der Seite ist der Streifen zwischen Körper und Schwanzflosse
ohne Falten und sehr undeutlich.

Wenu man also erstens veryjleicht das amelandsche Riesen-

190

exemplar mit dem aus Japan so stimmen diese beiden überein
im Fehlen einer hervorragenden Schauze nebst knöchernen Scheibe,
im Fehlen von Langefalten auf der Seite des Körpers und im
Vorhandensein eines faltigen Streifens zwischen KörperundSchwanz-
flosse ; wiihrend zweitens Hartings O. ozodura , unser Exemplar
aus Callantsoog und das ausgestopfte Exemplar im Leidener Mu-
seum von der niederl. Kuste zusammen übereinstimmen im Fehlen
von Falten im Streifen zwischen Körper und Schwanzflosse, und
im Vorhandensein einer hervorragenden Schnauze nebst knöchernen
Scheibe und der Langefalten auf der Seite des Körpers.

Wir können also als feststehend annehmen , dass sowohl O.
mola L. als auch O. nasus Ranzani an unserer Kuste vorkommen,
obgleich ich nicht ganz sicher behaupten möchte , dass sie in nor-
malen Umstanden in der Nahe unserer Kuste leben. Merkwürdig
namlich ist es dass von den fünf von van Bern melen erwahnten
Fallen, von denen die Data des Fanges genau angegeben sind,
diese Data alle in die erste Halfte des Decembers fallen, dass
Hartings O. ozodura am SO^teii Nov, an unserer Kuste strandete,
und dass von den beiden von mir beschriebenen Exemplaren das
erste am BO^^en Nov. auf Ameland angespült wurde, und das
zvsreite am 5ten Dec. in frischem Zustande in Leiden ankam und
also auch Ende November gefangen sein muss.

Leidener Museum, 14 April 1892.

ORNITHOLOGIE VAN NEDERLAND
WAARNEMINGEN IN 1891.

BIJEENVERZAMELD DOOK

Mr. herman ALBARDA,

te Leeuwarden.

De Heeren F. E. Blaauw, te 's Graveland, J. Büttikofer en
H. H. ter Meer , te Leiden , Mr. H. W. de Graaf, te 's Graven-
hage, Ed. Blaauw, Th. Nieuwenhuisen en Mr. R. baron Snouck-
aert van Schauburg , te Lisse , Dr. C. Kerbert , te Amsterdam ,
A. A. van Bemmelen , te Rotterdam , J. N. van de Laar , te Nu-
land, K. Bisschop van Tuinen, te Zwolle, Dr. H. van Capelle,
te Sneek en P. C. C. Duizend, te Groningen, hebben mij mede-
gedeeld, wat zij in 1891 belangrijks hebben waargenomen,
omtrent onze inlandsche vogels.

Door die welwillendheid ben ik in staat wederom een overzicht
te leveren, hetwelk menig voor de kennis van onze Avifauna
belangrijk feit behelst en waarin het voorkomen van twee voor
die Fauna nieuwe soorten wordt vermeld.

Aquila danga Pall ^). Bastaardarend en A. naevia Wolf. Schreeuw-
areud.

1) Wat Je schrtjfwijze der namen aangaat, heb ik de regels gevolgd, welke door de
Allgemeine Deutsche ornithologische Gesellschaft zu Berlin zijn aangenomen, in de
XVI jaarlijksche vergadering, te Frankfort a M., den 12e en lïJe Mei 1891.

192

lu het laatst van October werd in Overijsel een ruigpootarend
geschoten. Men gaf mij op, dat het een Steenarend (A. chry-
saëtos fulva L,) was. Eenige inlichtingen overtuigden mij echter
spoedig, dat het deze soort niet konde zijn. De vraag was echter :
is het een Bastaardarend dan wel een Schreeuwarend ? Hoewel in
de lijsten onzer inlandsche vogels eerstgenoemde soort wordt ver-
meld, als zijnde eenige malen hier te lande waargenomen, kwam
het mij , met het oog op de geographische verspreiding van beide
soorten, welke thans veel beter bekend is dan vroeger, veel
waarschijnlijker voor, dat A. naevia ons nu en dan bezoekt, dan
A. clanga. Dit gaf mij aanleiding het, voor zoover dit mogelijk
was, daarheen te leiden, dat al de sedert 1850 in ons land ge-
vangen of geschoten voorwerpen aan een nieuw onderzoek werden
onderworpen.

Ik heb daarbij de meest mogelijke ondersteuning ondervonden
en deel de uitkomst hier mede.

1". In November 1850 werd te Rockanje , by Brielle (Zuid-
Holland) een voorwerp geschoten. Het werd aan de Rotterdam-
sche Diergaarde aangeboden en door den Heer van den Bergh
gedetermineerd als een wijfje van A, clanga Pallas. Het was
echter in staat van ontbinding , zoodat het , noch in zijn geheel ,
noch als skelet, is bewaard geworden. Wij zijn dus niet in
staat, omtrent de juistheid van deze determinatie zekerheid te
verkrijgen.

Neemt men echter in aanmerking , dat destijds clanga en naevia
bijna altyd met elkander werden verwisseld, doordien men toen
nog afging op hun zoo veranderlijk kleed en nog niet, zooals
thans, op kenmerken aan de structuur ontleend, dan acht ik dit
onzekere en, zooals later zal blijken, geheel op zich zelf staande
feit onvoldoende om A. clanga onder onze inlandsche vogels op
te nemen.

2°. In Mei 1855 werd op het Loo (Gelderland) een tweede
ruigpootarend gevangen. Deze leefde ongeveer een jaar in den
Amsterdamschen dierentuin en werd daarna aan het Leidsch
Museum afgestaan.

193

Professor Schlegel determineerde dit voorwerp als eeu wijfje
van middelbare grootte van A. danga en maakte er eene beschrij-
ving van, welke hij later (Vogels van Nederland, 1854 — 1858,
bl. 35) bekend maakte, onder bijvoeging van de afmetingen van
eenige lichaarasdeelen *).

Deze aandachtig nagaande , viel het mij op , dat zij te klein
zijn voor een wijfje van danga. Ook vond ik , dat de bijgevoegde
afbeelding (pi. 26) niet overeenkomt met de beschrijving. Zij
stelt een geheel éénkleurig, donkerbruin voorwerp voor en moet
alzoo gemaakt zijn naar een zeer oud voorwerp van naevia of
naar eene danga.

Ik maakte den Heer Büttikofer op het een en ander opmerk-
zaam en verzocht hem het skelet aan een nader onderzoek te
willen onderwerpen. Hij deed dit met de meeste welwillendheid,
gaf zich de moeite het voorwerp te vergelijken met al de anderen
van beide soorten, welke het Museum bezit en schreef mij, dat
hij geen oogenblik twijfelde aan de juistheid van mijn vermoe-
den , dat het niet eene danga maar eene naevia is. Ook de neus-
gaten, die toevallig goed bewaard zijn gebleven, zijn kort ovaal,
bijna rond.

Schlegel zegt zelf (Mus. d. Pays-Bas, 1.1. p. 3, en De Dieren-
tuin van Natura Artis Magistra, 1872, blz. 26) diS^i danga en
naevia daardoor van elkander te onderscheiden zijn, dat eerstge-
noemde lange, elliptische neusgaten heeft, laatstgenoemde daar-
entegen bijna ronde. Daar nu de afbeelding zeer duidelijk lange,
spleetvormige , eenigszius scheef staande neusgaten vertoont , zoo
vermoed ik , dat de beschrijving is gemaakt naar het op het Loo
gevangen voorwerp (hetwelk vermoedelijk in slechten staat verkeerde,
want anders had men het wel opgezet, daar het Museum geen
enkel inlandsch exemplaar bezat), maar dat later de afbeelding

1) Vreemd is het, dat de lengte van den voet wordt opgegeven als 3j duim te be-
dragen, terwijl later (Mus. d. Pays-Bas 1862, Aquilae p. 6) daarvan wordt gezegd:
• Tarse 3 pouces". Daar bij beide Parijsche maat is bedoeld, maakt dit een verschil
van 13.5 m.M. De Heer Büttikofer vond, dat die voet in werkelijkheid 3.7 Parijsche
duimen of 96.0 m.M. lang is.

194

naar een ander voorwerp , en ditmaal eene echte clanga , is ver-
vaardigd.

De Heer Büttikofer deelt dit vermoeden geheel, doch is, even-
min als ik , in staat het volledig bewijs daarvan te leveren.

30. In 1890 te Eindhoven zijnde, vond de Heer Mr. H. W. de
Graaf, in eene verzameling opgezette vogels, in het bezit van
den oud-pastoor Smit, doch door diens broeder bijeengebracht en
nagelaten , eenen kleinen ruigpootarend , welke , zooals hij later
vernam , ongeveer twintig jaren geleden , te Strijp (Noord-brabant)
was gevangen. Naar de aanteekeningen , welke hij destijds had
gemaakt en mij mededeelde , te oordeelen , was ik met hem van
meening , dat het eene naevia moest zy n , doch achtte het wen-
schelijk, dat het voorwerp nog nader werd onderzocht.

De Heer Büttikofer is zoo welwillend geweest naar Eindhoven
te reizen en heeft bevonden , dat het eene jonge naevia is , waar-
schijnlijk een mannetje.

40. Op den 2en Juli 1890 werd, in het Heerenduin bij Velsen
(Noord-Holland), door den jager van den Heer van Hoorn, te Am-
sterdam , een exemplaar geschoten , hetwelk door den Heer H. H.
ter Meer te Leiden werd opgezet en gedetermineerd als een wijfje
van clanga. De Heer F. E. Blaauw van 's Graveland heeft , op
mijn verzoek , dat voorwerp nader onderzocht , alle door my ge-
stelde vragen beantwoord en mij zelfs eene schetsteekening van
de neusgaten gezonden.

Met hem ben ik van oordeel , dat het een wijfje van naevia
is, in licht, onvolkomen kleed, overeenkomende met de afbeel-
ding, welke Dresser van den jongen vogel geeft. Hoewel de
eigenaar beweert groot belang te stellen in het genootschap
„Natura Artis Magistra", waarvan zijn vader meer dan dertig
jaren medebestuurder was, zijn alle mijne pogingen, om hem
te bewegen het voorwerp daaraan af te staan , vruchteloos ge-
weest en zal dit dus , helaas , binnen korteren of langeren tijd
verloren gaan.

5°. 27 October 1891 werd op het buitengoed Schoonheten,
onder Raalte (Overijsel) een arend geschoten , door den jager van

195

den heer K. F. C. baron Bentiiick. Deze, van mij vernemende,
dat het voorwerp tot eeue hier te lande zelden voorkomende soort
behoorde, heeft het met de meeste welwillendheid aan het Leidsche
museum afgestaan en daardoor die inrichting belangrijk verrijkt.
De Heer Büttikofer , die er mij eene uitvoerige beschrijving van
zond, verklaart, dat het een jong wijfje van naevia is.

Voor zoover mij bekend is, zijn dit de eenige kleine ruigpoot-
arenden , welke in onze verzamelingen worden bewaard.

Het blijkt dus, dat naevia ons land van tijd tot tijd bezoekt,
en ofschoon het nu niet geheel onmogelijk is, dat te eeniger tijd
eene danga hierheen verdwaalt, zoo hebben wij nog geen bewijs,
dat dit heeft plaats gehad.

De Bastaardarend {Aquila danga Pallas) zal dus voorloopig
van de lijst onzer inlandsche vogels geschrapt moeten worden.
Daarentegen zal de Schreeuwarend {A. naevia Wolf) daarin moeten
worden opgenomen.

Pernis apivorus (L.) Wespendief. 20 September bracht mij een
jager een jong wijfje , hetwelk door hem op Watervliet , te Velseu,
(Noord-holland) was geschoten (Snouckaert). In het laatst van
October werd op Nyenhuis, onder Heino (Overysel) mede een
jong wijfje geschoten , en veertien dagen later vond men in het
bosch aldaar nog een dood voorwerp, (v. Tuinen).

Buteo vulgaris Bechst. Buizerd. In het laatst van December
werd , in de nabijheid van 's Hertogenbosch , een exemplaar van
de witte verscheidenheid van deze soort gevangen. Het is in het
bezit van den Heer G. Schopmeijer aldaar, (v. d. Laar).

Ni/dea nivea (Thunb.). Sneeuwuil. In October werd bij Zwolle
een voorwerp waargenomen, (v. Tuinen).

Athene noctua (Retz.) Steenuil. „Indien honger hem plaagt,
„maakt deze vogel zich schuldig aan het dooden en verslinden
„van duiven in duiventillen. Ik heb dit te Nijmegen waargenomen

196

„en dit reeds voor de tweede maal. Telkens was de grond met
„sneeuw bedekt." (Ed. Blaauw).

Ofschoon het vreemd schynt, dat deze kleine roofvogel een
duif aanvalt en Naumann en anderen beweren , dat hij de duiven
enkel verontrust, door zijn in- en uitvliegen , heeft toch A. J.
Jackel eenige malen hetzelfde waargenomen '). (A.).

Syrmium aluco (L.). Boschuil. „Als eene groote bizonderheid
„kan ik melden, dat ik in het bezit ben van een oud wijfje,
„hetwelk 27 Juni, door mijn jachtopziener , nabij Lisse (Zuid-
„Hollaud) werd geschoten. De bekende verzamelaar , nu wijlen
„mr. J. P. van Wickevoort Crommelin , verzekerde mij , nimmer
„een voorwerp van deze soort uit Holland te hebben ontvangen."
(Snouckaert).

Picus minor. L. Kleine bonte specht. „Het vermoeden omtrent
„het voorkomen van deze soort alhier fzie Overzicht over 1890)
„is bevestigd.

»Voor ongeveer veertien dagen, schoot mijn pluimgraaf, die
»er mg reeds vroeger over had gesproken, hier een mannetje en
„een wijfje." (24 April 1891, F. E. Blaauw).

Sitta europaea L. Boomklever „Deze soort is in Holland niet
„zoo zeldzaam als in het overzicht van 1890 gezegd wordt. Zij
„werd door mij in Januari op Keukenhof, onder Lisse, gezien."
(Nieuwenh.). „5 April nam ik in het Haagsche bosch een voor-
„werp waar." (Snouckaert).

Upupa epops L. Hop. Een mannetje en een wyfje werden, 22
Augustus , te Apeldoorn geschoten, (ter Meer).

Coracias garrula L. Scharrelaar. In het laatst van Novem-

1) Zie Systematische Uebersicht der Vogel Bayerens. Herausg. von Prof. Dr. R. Bla-
siu3, Münclieü, 1891, S. 72.

197

ber werd te Oiiimerscliiuis (Overijsel) eeu voorwerp geschoten.
(V. ïuiu.).

Muscicapa grisola L. Grauwe Vliegen vanger. „Ofschoon deze
„soort meestal in het laatst van Augustus verdwijnt, zooals Schlegel
„opgeeft, komen toch niet zelden ook later exemplaren voor, die
„den herfstrui reeds ondergaan hebben (doortrekkende?). Ik zag
„b. V. pas gevangene den 15'ien en 21«ten September en den 2'len
„October en den 25«ten September 1888, telkens één individu.
„Ook in de collectie van Wickevoort Crommeliu is zulk eene late
„vangst vertegenwoordigd, door een wyfje, 17 September 1854
„te Santpoort gevangen." (de Graaf.).

Ampelis garrulus L. Pestvogel. Deze soort, welke zich sedert
1851 niet weder in grooten getale in ons land vertoonde, werd
in November en December waargenomen in kleine vluchten, in
Noord- en Zuid-Holland , Friesland en Drente.

Parus ater L. Zwarte mees. „20 December heb ik twee stuks
„op de voorplaats van Keukenhof, onder Lisse, gezien. Ik heb ze
„zelfs den geheelen zomer gehoord. Vroeger kwamen zij in Maart
„hier aan. Verleden zomer zag ik een uit eikenschot komen en
„vond een nestje zonder eieren. Later werd dit verstoord."
(Nieuwenh.).

„Deze mees, door mij parelmees genaamd, komt hier in vrij
„grooten getale in November en vertrekt gewoonlijk weder in
„Maart. Dien trek neem ik ieder jaar waar, en het is geen won-
„der 8 a 10 stuks in de sparreboomen aan te treffen. Deze soort
„is dus minder zeldzaam in Zuid-Holland, dan men vroeger meende.
(Ed. Blaauw.).

Lanius minor Gmel. Kleine wurger. „In de laatste dagen van
„September of de eersten van October 1859 of 1860 , werd, door
„den heer J. E. Criellaert, op het moesland achter zijne woning
„op de Schiekade, te Rotterdam, een oud mannetje in zomer-
„kleed geschoten , dat op een boonenstaak zat. Het werd door

198

„hem opgezet en kwam later, met zijne geheele verzameling, aan
„de Rotterdamsclie diergaarde. Het voorwerp was volkomen gaaf
„en had ongeschonden slag- en staartpennen , zoodat het niet in
„gevangen staat kan hebben geleefd. Temminck zegt (Man, 2e ed.
„II, p. 145) van deze soort „tres rare en Hollande", maar, hoe-
„wel daarvan meermalen sprake is geweest, is dit de eerste keer,
„dat haar voorkomen hier te lande goed wordt geconstateerd."
(v. Bemm.).

Turdus iliacus L. Koperwiek. 20 October werd een geheel isabel-
kleurig voorwerp nabij Groningen gevangen. (A.).

Turdus torquatus L. Beflijster. 26 October werden bi] Balk
(Friesland) twee mannetjes gevangen van de witgevlekte variëteit.
Behalve de gewone bef, die vuilwit is, hebben zij een aan-
tal , hier en daar tot vlekken vereenigde , sneeuwwitte vederen
op den kop, den nek en den hals. Zi) zijn door mij aan de
verzameling van Natura Artis Magistra , te Amsterdam , geschon-
ken (k.).

Cyanecula suecica (L.) Zweedsch blauwborstje. „Een prachtig
„mannetje werd, 10 Mei, in het duin onder Loosduinen (Zuid-
„Holland) op een vinkenbaan gevangen en door den Haagschen
„dierentuin aangekocht. De bruinroode keelvlek had den vorm
„van een langwerpig, liggend vierkant. De vogel leefde tot in
„April 1892, en de kleur dier vlek is, ook na den herfstrui,
„onveranderd gebleven. Dit was de derde maal , dat een voor-
„werp van deze soort aan den HoUandschen duinkant in handen
„kwam. Het eerste, een wijfje, 20 Mei 1885 gevangen, is door
„mij vermeld in dit Tijdschrift, serie 2, deel I, bl. 59, het
„tweede, een jong mannetje, 18 Mei 1890 onder Wassenaar be-
„machtigd, leefde in genoemden dierentuin tot in November
„d. a. V. Ook op dit exemplaar veranderde de bruinroode vlek
„niet van kleur", (de Graaf).

Bovendien werd 9 Mei 1886 een mannetje van deze hier te

199

lande zeldzame soort te Nunspeet (Gelderland) gevangen. Zie over-
zicht van 1886, bl. 3. (A.).

Ci/anecula leucocyanea (C. L. Brehm). Blauwborstje. Voorwer-
pen van deze soort waren dit jaar nogal vrij wat op de Ani-
sterdamsche vogelmarkt te vinden (Nieuwenh.). Een voorwerp
heeft te Franeker (Friesland) overwinterd en verscheen dagelijks
op eene voederplaats , in gezelschap van een roodborstje. (A.).

Phileremus alpestris (L.) Bergleeuwerik. In den Prins Alexan-
derpolder , bij Rotterdam , werden , 28 Juni , een paar dezer vogels
gevangen. Zij zijn nog in leven in de diergaarde aldaar. Het
waren volwassen vogels. Of zij daar broedden durf ik niet be-
slissen (v. Bemm,).

Deze soort, die in Europa in Siberië, Noord-Rusland en Scan-
dinavië broedt, komt aldaar reeds in Mei aan. Het is derhalve
hoogst opmerkelijk , dat in het laatst van Juni hier nog een
paar vertoefden. (A.).

Budytes flavus Rayi Bonap. Engelsche gele Kwikstaart. „Een
„oud mannetje met geheel gelen kop vertoonde zich , 20 April ,
„op eene weide onder den Haag. Den volgenden dag vond ik
„den vogel op dezelfde plaats terug en had ook toen gelegen-
„heid hem goed , ook door den binocle , op te nemen. Er was
„beide keeren een tweede in de nabijheid , die echter niet met
„geel was uitgemonsterd , waarschijnlijk een wijfje. Beide verdeel-
„den hun verblijf tusschen het weiland en eene bijna drooge sloot.

„Deze vorm broedt ook in ons land. In 1888, 31 Juli, werd
„onder Loosduinen, in het nest van zulk een kwikstaart een
„jonge koekoek gevonden. Toen de pleegvader, zijn pleegkind
„willende voeren, gevangen werd, bleek hij een B. Rayi te
„zijn, in afgedragen kleed, met gele streep over de oogen. Dit
„exemplaar wordt in de collectie van Wickevoort Crommelin
„bewaard.

„Dresser, Hl, p. 277, plaat 294, geeft eene afbeelding van

200

„den mau met gelen kop en van het jongere kleed met gele
„oogstreep". (de Graaf).

Sijlvia cinerea Latham. Grasmusch. 2 October werd nog een
exemplaar bij den Haag gevangen, (de Graaf).

Emberiza lapponica L. IJsgors. 3 Februari was op de markt
te Amsterdam een voorwerp en 10 Maart een ander. Beide waren
waarschijnlyk bij Harderwijk gevangen. (Kerbertj.

Emberiza hortulana L. Ortotaan. Deze soort werd ook dit jaar
weder te Nuland (Noord-Brabant) broedende gevonden, (v. d. Laar).
De Amsterdamsche dierentuin ontving 5 , 7 en 12 Mei zeventien
stuks, allen oude vogels, welke in de omstreken van Harderwiyk
waren gevangen. (Kerbert).

11 Februari ontving ik van den Haagschen Dierentuin eene
variëteit, welke eenigszins aan E. cirlus deed denken.

Hoofdkleur van kop, hals en krop grijsachtig groen; de ve-
deren donkerbruin gezoomd. Mantel , rug en bovendekvederen
van den staart bruin met breede , overlangsche zwarte vlekken.
Slagpennen bruin , hier en daar zeer onregelmatig wit en licht
geel gevlekt. Buik en onderdekvederen van den staart zeer don-
kerbruin met lichte randen. Zijden roestkleurig. Staart donker-
bruin met een vlekje aan het einde van de derde pen rechts. Bek
donker vleeschkleurig , van boven bruinachtig. Pooten licht geel-
achtig bruin. Het is een mannetje.

De Heer H. H. ter Meer, te Leiden, vermoedt, dat het eene
vereeniging is van albinisme en melanisme. Zonderling is het , dat
deze vogel, naar mij verzekerd werd, met de gewone kleur van
den ortolaan in de diergaarde is gekomen en eerst aldaar zoo
is veranderd. (Snouckaert).

Serinus hortulanus Koch. Geel sijsje of Europeesche kanarie.
In het begin van October werd te Doornspijk (Gelderland) een
mannetje gevangen. (A.).

201

Otis tarda L. Groote trapgaus. 30 Januari werd een mannetje
bij Deventer geschoten, (ter Meer). Dit dient nog te worden ver-
meld , ter aanvulling van hetgeen in het overzicht van 1890 door
mij is medegedeeld , omtrent hot voorkomen van deze soort hier
te lande in den winter van 1890 — 1891. (A).

Nicmenius arquata L. Wulp. Ofschoon deze soort en de regen-
wulp {N. phaeopus L.) in vrij grooten getale op onze eilanden
en aan de kust overwinteren, ziet men haar in dat jaargetijde
nooit ver landwaarts in. Het trok daarom in hooge mate mijne aan-
dacht , toen ik , 2 Januari , des avonds , omstreeks negen uur, bij
mistig weder, zuidenwind en 14° Fahr. vorst, een groot aantal
dezer vogels over de stad hoorde trekken. Het waren niet enkele,
rondzwervende troepjes, maar talrijke trekkende scharen, die zich
in eene bepaalde richting voortspoedden. Trouwens voedsel of
water konden zij hier niet vinden , immers het had , sedert 25 No-
vember 1890, aanhoudend en fel gevroren, en de bodem was
bijna overal met sneeuw bedekt.

Ik vermoedde daarom , dat het oude voorwerpen waren , die
getracht hadden den winter op hunne broedplaatsen in het noorden
door te brengen, doch, door plotseling invallende groote koude,
van daar waren verdreven. De weerkundige waarnemingen be-
vestigden dit. De winter, die in Midden-Europa zoo streng was,
was in het hooge noorden tot dusver buitengewoon zacht ge-
weest. Op eens trad aldaar echter strenge koude in, zoo zelfs,
dat de thermometer te Haparanda , aan de Botnische golf, op
den 3en, 5en en 6en, — 3°, — 13° en — 20° Fahr. aanwees.
Waarschijnlijk kwamen de vogels van nog hoogere breedte en
had zich de koude daar reeds vroeger doen gevoelen. Later zag
ik, dat Dr. Gütke hetzelfde verschijnsel meer dan eens heeft
waargenomen ^).

Cygnus musicus Bechst. Wilde zwaan. „De Heer L. van den

1) Die Votcelwarte Helf^oland. Herausg. von Dr. R. Blasius, Braunschweig 1891,
S. 473.

14

202

„Bogaert, te 's Hertogenbosch , schreef mij, 11 Maart 1891 : „In
„„den afgeloopen winter waren deze zwanen hier bij honderden
„„in de polders. Zij leden echter zooveel armoede, dat eenigen
„„half dood van honger en koude van het ijs werden opgeraapt" ".
(de Graaf).

Cygnus olor (Gmel.) Zwaan. De Amsterdamsche dierentuin ont-
ving, 21 Januari één en 26 Januari twee stuks, welke op Texel
(Noord-holland) waren geschoten (Kerbert). „Het waren twee
„mannetjes en een wijfje in volle kleur. Of het werkelijk wilde
„vogels waren , wie zal dat uitmaken ? In Zuid- en Noord-holland
„zijn vele halfgetemde zwanen, en zoo deze niet tydig worden
„gekortwiekt, vliegen zij licht weg". (F. E. Blaauw).

Anser hyperhoreus Pallas. Sneeuwgans. Reeds lang vermoedde
ik, dat enkele voorwerpen van deze soort, bij uitzondering, ons
land bezoeken. Toen ik nu, in „Die gefiederte Welt", Jahrg.
XVI, n°. 13, S. 137, las, dat de Heer Edm. Pfannensmidt, op
den 13"^" Januari 1887, bij Emden, twee stuks had waargeno-
men , maakte ik eenigen mijner ornithologische vrienden er op
opmerkzaam en deed zooveel mogelijk onderzoek. Van nu wijlen
den Heer Koller vernam ik , dat hij , jaren geleden , eene vlucht
van negen dezer vogels , nabij Amsterdam , over het IJ had zien
trekken, en een wildhandelaar, te Leeuwarden, verzekerde mij,
toen ik hem de soort eenigszins aanduidde , dat hij , eenige jaren
geleden, zulk een vogel met andere ganzen had ontvangen. Te
oordeelen naar de nauwkeurige beschrijving, welke hij en zijn
knecht, ieder afzonderlijk ondervraagd, er van wisten te geven,
twijfel ik niet aan de juistheid van dit feit.

Ik maakte toen onderscheidene ganzenvangers van beroep op
de soort opmerkzaam en loofde zelfs eene vrij hooge premie uit
voor hem, die mij een levend of dood voorwerp zoude leveren.
Tot dusver bleef echter al mijn pogen vruchteloos.

Zeer aangenaam werd ik derhalve verrast door een schrijven
van den Heer F. E. Blaauw, te 's Graveland , waarin deze mij mede-

203

deelde, dat zijn pluimgraaf, die vvegeus militairen dienst, den
winter te Naarden doorbracht, in de maanden November en De-
ceuiber, op de gemeente- weide aldaar, vier sneeuwganzen had
waargenomen. Hij voegde daarbij , dat hij geen twijfel koesterde
omtrent de juistheid van dit bericht, omdat genoemde waarne-
mer, die in het algemeen een goed oog heeft om vogels te on-
derscheiden, de soort goed kende; want dat hij, meer dan drie
jaren, in zijne menagerie, uit Amerika ontvangen voorwerpen
had verpleegd.

Uit de beantwoording van de nadere vragen , welke hy , op
mijn verzoek, aan genoemden pluimgraaf deed, blijkt het vol-
gende.

Deze had den vogels voor het eerst gezien op den IT^en No-
vember en die, ongeveer eene maand lang, bijna iederen dag
waargenomen. Gewoonlijk kon hij die tot op schotsafstand na-
deren , doch enkele malen kwam hij er veel nader bij , wanneer
hij zich door een aarden wal kon dekken. Zij waren alle vier
sneeuwwit en dus oude vogels. De kleur van den bek en de pooten
koude hij goed onderscheiden. De zwarte uiteinden hunner groote
slagpennen vielen zeer in het oog: vooral wanneer zij vlogen of
zich hiertoe gereed maakten , als wanneer zij eeuige passen met
opgeheven vleugels liepen alvorens zich te verheffen. Hij heeft
hen nimmer eenig geluid hooren geven ^). Toen op den iTiien De-
cember de vorst inviel en eenige dagen later zich schaatsenrijders
vertoonden op het ijs van de voor een deel overstroomde weide,
verdwenen de ganzen.

Ofschoon nu geen dezer vogels werd geschoten of gevangen,
laat echter deze zoo langdurige en nauwkeurige waarneming door
een daartoe alleszins bevoegd persoon , geen den minsten twijfel
over en zullen wij dus aan deze soort eene plaats moeten geven
in de rei van die vogels , die ons land , zij het ook zelden , be-
zoeken.

l) Dit is vooral karakteristiek; want, terwijl alle andere ganzeu, vooral bij het op-
vliegen, gewoonlijk luid schreeuwen, geeft, volgens het eenstemmig getuigenis van
alle waarnemers, deze soort bijna nooit eenig geluid.

204

Anser hrachyrchynchus Baill. Kleine rietgans. 20 Januari ont-
ving ik een wyfje, hetwelk aan het Kagermeer (Zuid-Holland)
was geschoten. (Snouckaert).

Anser minutus Naum. Dwerggans. De Anasterdamsche dieren-
tuin ontving 8 April een voorwerp , hetwelk te Dingstede (Drente)
was gevangen. (Kerbert).

Bernicla ruficollis (Pallas). Roodhalsgans. Het voorwerp, waar-
van in het overzicht van 1890 melding is gemaakt, was een oud
mannetje in zomerkleed. (v. Bemm.).

Somateria molUssima (L.). Eidereend. In December ontving ik
een mannetje in overgangskleed , hetwelk in het noordeu van de
provincie Groningen was gevangen. (F. E. Blaauw).

Harelda hyemalis (L.). IJseend. 25 Januari werd een mannetje
in prachtkleed geschoten nabij Brielle (Zuid-Holland.) (v. Bemm.)

Podiceps ruhricollis Gmel. Roodhalsfuut. Ik ontving, 26 Januari,
een jong wijfje, hetwelk onder 's Gravesande (Zuid-Holland) was
gevangen. (Snouckaert).

Colymhus glacialis L. IJsduiker. 25 December vond men een
geschoten voorwerp dood op het :gs, nabij het Sneekermeer
(Friesland), (v. Capelle).

Columhus arcticus L. Parelduiker. 23 Januari werd een zeer jong
voorwerp in overgangskleed in Gelderland geschoten, (v. Bemm.)
en 25 December een jong mannetje op de rivier de Lek (Zuid-
holland). (Duizend).

Uria troïle leucophthalmos Fab. = U. rhingvia Brünn. Bastaard-
zeekoet. Van deze, hier te lande zeer zelden voorkomende ver-
scheidenheid werd, 17 Juli, te Helder (Noord-holland) een oud
wijfje in zomerkleed gevangen (v. Bemm.).

205

Mormon fratercula Temm. Papegaaiduiker. „Een joug mannetje,
„2 April, op het zeestraud te Zaudvoort gevonden, is voor onze"
(die van den Haagscheu dierentuin) „verzameling opgezet en tevens
„het eeuig exemplaar, dat wij ooit in het vleesch ontvingen. Het
„zijn schier uitsluitend jonge vogels, die aan de Hollandsche
„kust in handen komen. In de collectie van Wickevoort Crom-
„melin is slechts één oud mannetje, 10 Mei 1879, van Calantsoog,
„tegeu zeven jongen, in November, Januari en Maart van Zand-
„voort outvangeu en die verzameling bevat, op eene enkele uit-
„zondering na, al de voorwerpen, die de eigenaar gedurende
„twintig jaren, 1855 tot 1879, van de Noord-hollandsche kust
„bekwam. Ook in het Leidsch Museum, heeft men, zooals de
„heer Büttikofer mij schrijft, geen enkel geheel oud exemplaar
„uit Nederland, wel half volwassen vogels iu verschillende sta-
„diën, namelgk een jong mannetje, Noordwijk, 26 Maart 18Ö0,
„een jong wijfje, van daar, 10 Februari 1860, een dito, van
„Katwijk, Augustus 1865, vier skeletten en een schedel, alle
„meer of minder jong , uit Holland , zonder nadere opgaven. Uit
„het bovenstaande blijkt, dat ook jonge dieren hier te lande
„alles behalve gewoon zijn (de Graaf).

Er komen toch ook wel oude exemplaren hier te lande voor.
De verzameling van Natura Artis Magistra bezit twee oude man-
netjes, het eene, in November 1889, te Munnekezijlen (Fries-
land) geschoten, het andere, 24 October 1890, in de duinen bij
Vogelenzang (Noord-Holland) gevangen. (A.).

Mei 1892.

SEXUEELE EVOLUTIE

D». C. J. WIJNAENDTS FRANCKEN.

Men behoeft slechts te denken aan de Damen van Weissmann,
Brooks , Düsing , Wallace , Romanes e. a. om in te zien , hoe ver-
bazend veel in de laatste jaren gewerkt is op het theoretisch
gebied der evolutie en der daarmede samenhangende problemen.
Indien Darwin uit zijn graf kon opstaan , dan zou hij een enorme
hoeveelheid litteratuur te doorworstelen hebben , wilde hg zich
op de hoogte stellen van al hetgeen sedert zijn dood in de door
hem aangegeven richting is voortgearbeid en gepubliceerd. Ook
twee onzer landgenooten hebben op dien weg eene bijdrage ge-
leverd: Prof. Hugo de Vries in zijn „Cellulare Pangenesis" (1889)
en Dr. J. F. van Bemmelen in zijn prysverhandeling over „de
erfelijkheid van verworven eigenschappen" (1890). Bij die vraag-
stukken behoeven wij dus hier niet nader stil te staan ; wij wen-
schen ons te bepalen tot een andere niet minder belangrijke
quaestie, nam. die van het ontstaan en de heteekenis der geslachte-
lijke voortplanting.

§ 1. Het is een algemeen bekend verschijnsel, dat bij een
onnoemelijk aantal diervormen de mannetjes en wijfjes onderling
zoovele punten van verschil aanbieden , dat het niet moeielijk
valt, ze van elkander te onderkennen reeds by een oppervlakkige
uitwendige beschouwing. Vooral bij vogels is dit zeer sterk het

207

geval, waar zeer algemeen de mauuetjes in schoonheid boveu de
wijfjes uitmunten. De verklaring hiervan door verschillende on-
derzoekers gegeven loopt uiteen. Zooals wij weten , riep darwin
daartoe het beginsel van sexueele selectie te hulp, d. i. volgens hem
hatlden de (ƒ des te meer succes bij hun het hof maken aan de
wijfjes en dus meer kans door voortplanting hun kenmerkende
eigenschappen aan een nakomelingschap over te erven , naarmate
zij door pracht van vederen enz. de wijfjes meer wisten te be-
hagen en zich tot hare uitverkorenen te maken. Volgens wallage
daarentegen hebben wij geenszins de invoering van dien nieuwen
factor „sexueele teeltkeus" noodig. Volgens hem waren oorspron-
kelijk de 9 even schoon als de cf, maar door haar mindere
kracht , haar plicht van broeden enz. veel meer dan de cf aan
allerlei gevaren om de prooi van aanvallers te worden , blootge-
steld. Door de natuurlijke teeltkeus zou zoodoende bij haar langzamer-
hand die schoonheid verdwenen en alleen de minder schoone, de
meer eenvoudig en eenvormig geteekende individuen in den strijd
om het bestaan bewaard gebleven zijn.

Een volkomen andere verklaring weer geeft de Amerikaansche
zoöloog w. K. BROOKS in zijn „The law of heredity" (Baltimore
1883). Deze wijt de verschillende teekening en versierselen bij
cf en Q aan een geheel andere oorzaak nam. aan den meerderen
aanleg tot variatie bg het <ƒ . Niet alleen is — zooals reeds Darwin
opmerkte — het cf meer blootgesteld aan de werking der natuur-
lijke teeltkeus en zijn specifiek cT organen veel meer variabel dan
specifiek 9 •> maar ook ligt volgens Brooks de aanstoot tot variatie
voornamelijk iu het cT en hebbeu wijzigingen , die in het type
bij het cT optreden, meer waarschijnlijkheid te worden voortge-
plant en erfelijk te worden dan die, welke bij het 9 optreden. De cf
geslachtscel zou namelijk een grootere geschiktheid hebben om de
door varieerende organen afgescheiden gemmulae in zich op te
hoopen dan de eicel , en Brooks komt zoo zelfs tot deze alge-
meene hypothese, dat de spermatozoide de variatie veroorzaakt,
terwijl het ei de erfelyke karaktertrekken der species overdraagt.

208

§ 2. Hoe dit nu ook zij , het feit staat vast , dat zich in asso-
ciatie met de sexueele diiïerentiatie der geslachtscellen, ook de
individuen , die deze dragen , bij de hoogere organismen in ver-
schillende andere lichaamsdeelen tot twee sexen hebben gediffe-
rentieerd. Terwijl de wijfjes begiftigd zijn met een aantal speci-
fieke organen , die in verband staan met de baring en met de
voeding van het embryo, zooals buizen voor eierlegging, broed-
zakken , melkklieren enz. , treft men weer bij het mannetje meer
organen aan voor copulatie , inrichtingen ter bevordering der be-
vruchting. Maar wg kunnen nog verder gaan. De cf neigen in
het algemeen meer tot een actief, de 9 tot een passie/ optreden ^).
De minder bewegelijke, meer rustende levenswijze van het Q geeft
dikwijls aanleiding tot een grooteren lichaamsomvang ^) en een
grooter conservatisme in lichaamsbouw. Zoo is bij het Q de tempe-
ratuur lager en is haar levensduur langer, terwijl bij het cT vele
eigenaardigheden wijzen op een grootere intensiteit van stofwis-
selings- en vormingsprocessen. Hiertoe zijn o. a. te brengen de
huidwoekeringen tijdens den paartijd bij visschen , welke te beschou-
wen zgn als een gevolg van tijdelijke hypertrophie , die een uitweg
zoekt. Hoezeer al dergelijke verschijnselen met het geslachtsleven
samenhangen, blijkt bijv. uit de gevolgen van castratie, in welk
geval wij het cf iïi lichaamsvorming tot het Q zien naderen en
in zijn verdere ontwikkeling een streven tot wegblijven van al
de genoemde secundaire sexueel cf kenmerken kunnen waarnemen.

Wij komen dus tot het besluit, dat verschillen in geslachts-
organen een grooten invloed kunnen uitoefenen op den geheelen
habitus der sexe , in welken zich een aantal sexueele karakter-
trekken voordoen, die niet onmiddellijk met de essentiëele ge-

1) Volgens Lombroso e. a. is de geslachtsdrift, ook bij den mensch, sterker bij het
(ƒ dan het Q.

2) Uitermate sterk is dit het geval bij die dierspecies, waar het (-ĥ parasitisch op
het lichaam van het Q leett, zooals b.v. bij Boneliia viridis onder de Gephyreï, Chondra-
canthus onder de Copepoden en Scalpellum onder de Cirrhipeden. Gewoonlijk zijn daa
tevens die mannetjes als gevolg van die parasitische levenswijze, in hun geheelen
bouw sterk gedegenereerd en, om zoo te zeggen, voor niets geschikt als voor de fecun-
datieacte.

209

slachtsfunctie samenhangen, — hoe duister ons dit physiologisch
verband veelal ook zijn moge. Even gecompliceerd is het ver-
schijnsel van den sexueelen hartstocht of geslachtsdrift. Bij de
rijpwording der geslachtsstoffen drijft een volkomen onwillekeurig
psychologisch agens de mannetjes naar de wijfjes en — als
een verkleind spiegelbeeld van het gedrag der individuen , die ze
dragen — beweegt zich de (ƒ geslachtscel , actief optredende ,
naar de zich passief gedragende , op haar plaats blijvende Q eicel
om zich met deze te vereenigen.

§ 3. Wij komen nu van zelf tot deze belangrijke vraag: Ge-
geven de vele primaire en secundaire sexueele verschillen , welke
zijn dan de omstandigheden , die bepalen tot welke sexe zich een
bevrucht ei zal ontwikkelen? m. a. w. wat bepaalt het geslacht
van het zich ontwikkelend individu?

Een morphologische verklaring als antwoord op deze vraag is
tot dusverre nog niet gegeven kunnen worden en het ligt nog
in het duister in hoeverre de toekomstige sexe aan primaire ver-
schillen tusschen de geslachtscellen dan wel aan den invloed van
secundaire omstandigheden te wijten is. Maar — al moge voor-
alsnog geen volkomen bevredigende oplossing bereikt zijn , — de
inenschelijke geest, dorstende naar de kennis van het onbekende,
blijft niet gaarne staan voor onopgeloste raadsels en zoo zijn ook voor
dit mysterie reeds vele pogingen ter onthulling in het werk gesteld.

Vroeger, zoo bv. B, S. Schultze, nam men wel aan, dat er
twee soort eicellen waren, die zich na de fecundatie resp. tot
cf en 9 ontwikkelden, canestrini daarentegen was van oor-
deel, dat de sexe afhing van het aantal in het ei binnenge-
drongen spermatozoïden. Talrijke onderzoekers hebben evenwel
aingetoond, dat polyspermie uiterst zelden voorkomt en dan
meestal tot abnormale nakomelingen aanleiding geeft, zoodat het
als een pathologisch verschijnsel te beschouwen is. Gewoonlyk is
het binnendringen van meerdere spermatozoïden onmogelyk, door-
dat de eerste een eigenaardigen prikkel op het eiplasma uitoefent,
die byv. tot sluiting der micropyle aanleiding geeft.

210

HOFACKER (1828) en sadler (1830) meenden de wet te mogen
opstellen , dat de sexe in overwegende quantiteit van geboorten
afhangt van den relatieven ouderdom der ouders d. i. uitvalt ten
gunste van het geslacht van den oudste der beiden, m. a. w.
dat , zoo de man ouder was , er meer jongens , zoo de vrouw on-
geveer even oud of ouder was, er daarentegen meer meisjes uit
het huwelijk zouden geboren worden. Hun theorie had alleen be-
trekking op den mensch, terwijl het aantal gevallen, waaruit zij
hun conclusie afleidden , het cijfer 2000 niet te boven ging en dus
zeer beperkt mag genoemd worden. De jongste, veel ruimere
onderzoekingen van stieda (1875), die zich over 100.000 en van
BBRNER (1883), die zich over 268.000 geboorten uitstrekten, heb-
ben hun uitkomsten en hypothese dan ook geenszins bevestigd,
maar tot het resultaat gevoerd, dat, afgescheiden van den ouder-
dom der ouders, in het algemeen het aantal cT geboorten pre-
valeert, zelfs volgens hun cijfers méér, indien de vader jonger
dan wanneer hy ouder dan de moeder was. Deze voor de vroe-
gere wet negatieve uitkomsten zijn later nog bevestigd door
SCHLECHTER (1884) ten opzichte van paarden.

Een andere, evenmin voldoende gesteunde theorie was die van
starkweather , die in zijn „Law of sex" (1883) beweerde, dat
de sexe bepaald wordt door de relatieve physische ontwikkeling
der ouders, in dier voege, dat de » superior parent" bijvoorkeur
de omgekeerde sexe als die waartoe hij zelf behoort , voortbrengt.

Meer waarschijnlijkheid heeft de theorie van thury (1863) en
DÜsiNG (1883). Deze komt hierop neer, dat de sexe in verband
staat met den tijd der bevruchting d. w. z. dat, zoo deze plaats
heeft kort nadat het ei is afgestooten, dit meer neiging vertoont
zich tot een wijfje te ontwikkelen, terwyl omgekeerd, zoo hier
langen tijd tusschen verloopen is , m. a. w. bij een oude eicel ,
die eerst laat bevrucht wordt, er veel meer kans bestaat dat het
produkt tot het mannelijk geslacht zal behooren. Ook hensen
neigt tot deze opvatting, maar strekt de invloed van den ouder-
dom eveneens op het (ƒ geslachtselement uit.

211

§ 4. Volgeus DÜsiNG wordt verder de sexe bepaald door de
oogenblikkelijke behoefte d. i. er bestaat een soort zelfreguleering
der natuur, die streeft naar eene herstelling van het gestoorde
evenwicht in de proportie der beide sexen. Is daarom door de
een of andere oorzaak bv. na een oorlog of na een epidemische
ziekte de getalsterkte der eene sexe sterk verminderd, dan wordt
dat verlies door daaropvolgende meerdere geboorten dier sexe ge-
compenseerd.

Maar düsing gaat nog verder. In zijn „Die Reguliering des
Geschlechtsverhaltnisses" (Jena 1884) betoogt hij, dat bij men-
schen, dieren en planten gunstige uitwendige omstandigheden een
vermeerdering van vrouwelijke nakomelingen veroorzaken , omdat
zoodoende daarvan meer partij zal getrokken worden , aangezien
wijfjes voor de geslachtsproductie veel meer voedsel en andere
voordeelige condities behoeven en er tevens bij een grooter aan-
tal wijfjes ook meer jongen kunnen geboren worden. Daarentegen
zullen volgens hem ongunstige uitwendige omstandigheden een
toename van mannelijke geboorten met zich brengen , daar er dan
meer kans bestaat op kruising, die tot een krachtiger produkt
aanleiding geeft. Daarenboven; wanneer de boven besproken be-
wering van Brooks, dat de mannetjes meer variabel zijn en hun
variatie veel eerder voortplanten dan de wijfjes, waarheid bevat,
dan is bet m. i. duidelijk, dat een grootere productie van man-
netjes onder ongunstige omstandigheden voor de species niet an-
ders dan voordeelig kan zijn , daar er dan veel eerder jongen
zullen geboren worden , die tegen dat ongunstig karakter der
tijden beter toegerust zijn, omdat zij voortsproten uit vaders, die
zich daaraan aangepast hebben.

Van de genoemde influenceerende uitwendige omstandigheden
z^n wel die, welke met de voeding in verband staan, de voor-
naamste en voor het bewijs van den invloed van dezen factor op
de sexe staat ons een rijke verzameling van waarnemingen ter
beschikking. Noemen wij hier slechts enkele der voornaamste.
Bij bijen is het bekend , dat de bevruchte eieren zich ontwikkelen
tot geslachtlooze werkbijen , enkele evenwel tot de koninginnen

212

en wel juist die, welke in de kolonie het rijkelijkst gevoed wor-
den. Bij bladluizen is het evenzoo bekend , dat na reeksen par-
thenogenetiscbe generaties van wijfjes , bij de komst van den herfst
met zijn meerdere koude en minder voedsel mannetjes beginnen
op te treden en daarmede geslachtelijke voortplanting. Bij de
wespsoort Nematus ventriculosus vond voN sibbold gedurende de
verschillende opvolgende zomermaanden een des te grooter nu-
meriek overwicht van geboren w^fjes, naarmate de temperatuur
en de voedselvoorraad toenamen. In het begin van den zomer
waren de uit bevruchte eieren geboren cT talrijker, kort daarop
was hun aantal ongeveer gelijk aan dat der Q , om dan gedurende
Augustus zeer sterk door dat der laatsten overtroffen te worden,
welk getalverschil dan weer tegen het einde van den zomer daalde.

In het algemeen kan men dus wel zeggen , dat bij vele lagere
diergroepen gunstige voedingsomstandigheden de geboorte van
wijfjes bevorderen. Een dergelijke invloed zal bij lagere ontwik-
keling wel grooter zijn, dan wanneer men in de reeks der orga-
nismen hooger opklimt, en bij hoogere diervormen, speciaal zoog-
dieren is hij dan ook nog niet direct aan te toonen, zijn de
waarnemingen nog onvoldoende en de uitkomsten te onbeslist.
Toch vond bv. yung , dat bij donderpadden , waaruit zich onder
gewone omstandigheden iets meer Q (± 57 o/^) ontwikkelden , het
overwicht van dezen verbazend toenam , naarmate de larven met
meer voedzaam dierlijk voedsel gevoed werden (tot meer dan
80 %).

Naast den invloed van de voeding en van het daarmede samen-
hangende jaargetijde van geboorte , ingeval er meerdere generaties
in éénzelfden jaarkring geboren worden , meenen sommige onder-
zoekers, dat ook de temperatuur merkbaar op de quantiteit der
sexe influenceert en er in koude tijden van het jaar meer mannetjes
geboren worden dan in warme. Het is dunkt mij evenwel de
vraag, of deze omstandigheid wel als afzonderlijke factor mag in
rekening gebracht worden en niet veeleer als een onderdeel der
stofwisselingsprocessen moet worden opgevat, in welk geval ze
natuurlek tot het reeds besprokene terug te brengen is.

213

§ 5. Wij kuuueu uu tot eeu audere hoogst belangrijke biolo-
gische vraag overgaan, die zich onwillekeurig aan ons opdringt,
en wel deze: „Waarom traden er in de organische natuur twee
sexen op?" Deze vraag is volkomen gewettigd, aangezien die
sexueele differentiatie er niet van den beginne af geweest ia ,
maar zich eerst phylogenetisch uit een algemeen asexueele voort-
plantingswijze ontwikkeld heeft, zoowel in het planten- als in
het dierenrijk. Nemen wij bijv. de groote groep der Thallophyten
onder de Cryptogamen, dan kunnen wy de volgende reeks van
complicatie onderscheiden:

A. Zonder copulatie,

a. zonder afzonderlijke organen door deeling of afsnoering,
h. met afzonderlijke organen door zwermsporen of broedcellen.

B. Met copulatie.

a. van twee gelijke organen (zygosporen) met of zonder beweging.

h. van twee ongelijke organen (oösporen en carposporen).
Hetzelfde geldt voor het dierenrijk. Ook hier zien wij in de
ontwikkeliugsreeks der organismen een geslachtelijke voortplanting
door een ongeslachtelijke voorafgaan , en eerst bij reeds zeer hoog
staande vormen treedt de eerste wyze geheel op den achtergrond.
Daarenboven treedt hier evenals by de Cryptogamen naast de
sexueele veelvuldig een asexueele voortplanting bij dezelfde vor-
men op en zoo vinden wij ook in verschillende klassen van het
dierenrijk een generatiewisseling van opeenvolgende sexueele gene-
raties en ongeslachtelgke knopvorming bv. bij Hydrozoen , Tre-
matoden (Cercariën), Cestoden (Cysticereus) en Tunicaten (Stolo
prolifer).

Maar ook embryologisch blijkt de gestelde vraag gewettigd.
Beide soort geslachtsstoffen ontwikkelen zich bij het cj^ en Q uit
volkomen homologe embryonale weefsels en wel altijd , behalve
by Coelenterata , in het mesoblast. Bij sommige diervormen zoo-
als bij de gewone slak Helix vormen zij zich zelfs in de verschil-
lende deelen van éénzelfde geslachtsklier. Algemeen wordt een
sexueel indifferent embryonaal stadium doorloopen. Specifieke ge-
slachtskenteekenen en bijkomende sexueele apparaten treden eerst

214

laat in de embryonale ontwikkeling op en waar zij slechts bij
de ééne sexe voorkomen , daar vindt men deze toch , tot onder
de hoogste vertebrata, in rudimentairen aanleg als homologa bij
de andere sexe terug. Om deze bewering te staven, herinneren
wij slechts aan het volgende :

Embryonaal.
Wolfsche lichaam

(Mesonephros)
Wolfsche gang
Müllersche gang

Embryonaal.
Primaire sinus uro-

[genitalis
Genitaalknobbel
Genitaalplooien

cT

Parovarium
Gartnersche kanaal ^)
Oviduct

Q

Vestibulum
Clitoris 2)
Labia majora

Epididymis
Vas deferens
Hydatis Morgani

cT

Pars membranacea
[urethrae

Penis

Scrotum

Maar genoeg : alles wijst er op dat de twee sexen , die onder
de hoogste dierlijke organismen , waarmede wij gewoonlijk alleen
in aanraking komen , zoo scherp gescheiden zijn , toch geenszins
zoo volkomen onvergelijkbaar naast elkander staan, maar uit
éénzelfden stam gesproten zijn. Daarom moeten wij trachten de be-
teekenis van die splitsing te doorgronden. Alvorens hiermede voort
te gaan dient evenwel eerst nog een verschijnsel besproken te
worden, dat schijnbaar met die splitsing in strijd is, nam. het
hermaphroditisme of de vereeniging van beide geslachtelijke elemen-
ten in éénzelfde individu.

§ 6. Terwijl echt hermaphroditisme als normale toestand slechts
bij hooge uitzondering onder vertebraten gevonden wordt, zooals
bg enkele visschen (Chrysophrys , Serranus) , is het zeer veelvuldig
voorkomende bij ongewervelde dieren. Onder de Coelenterata
vinden wij het by de Ctenophoren, onder de Wormen bij Plat-

1) Bij het zwijn, vele herkauwers en apen. Ook hij slangen, gecko's, gymnophionen
en lacerta onder de reptilia vindt men bij het Q rudimenten van een Wolfsche gang.

2) Bij sommige rodentia, insectivoren en lemuriden is de clitoris nog evenals een
penis door de urethra doorboord.

215

helmiuthen, Eirudiiieae, Oligochaetae eu Bryozoën , onder de
Mollusceu bij Euthyneuren en Pteropoden , onder de Artliropoden
bij Cirrhipedien en Tardigraden ; verder nog bij Tunicaten, Sagitta,
Synapta enz. Genoeg om aan te toouen, dat er bijna geen dier-
groep bestaat, waarin het niet wordt aaugetrofien. Vooral zien
wij het bij trage of vastzittende dieren , waar het cT minder kans
en gelegenheid heeft het 9 voor bevruchting te bereiken bv. bij
de gewone slak, aardworm, bloedzuiger en oester. In al deze ge-
vallen hebben wij te doen met een volledig hermaphroditisme ,
waarby beide geslachtselementen rijp worden en hetzelfde individu
tot beide sexueele functies in staat is, hetgeen niet het geval is
bij partieel of rudimentair hermaphroditisme, waarmede het door
allerlei overgangsvormen verbonden is en dat ook onder de ver-
tebrata dikwijls voorkomt.

Bij de beoordeeling van het hermaphroditisme moeten wij nu
wel in het oog houden , dat de productie van beide soort geslachts-
stoifen meestal periodiek plaats grijpt, d. i. niet terzelfder tijd
maar na elkander en wel meestal de cT elementen vóór de 9.
Zeer duidelijk is dit verschijnsel vooral bij phanerogame planten ,
waar het dichogamie genoemd wordt en die meest protandrisch
zijn. Het is onmiddellijk begrijpelijk, dat daardoor zelf bevruch-
ting wordt tegengegaan , die dan ook slechts bij uitzondering
voorkomt.

Maar dan mogen wij ook tot de conclusie komen , dat het
voor het physiologisch proces der voortplanting van ondergeschikt
belang is of beide soort sexueele stoffen al of niet op éénzelfde
individu worden voortgebracht. De hoofdzaak is, dat het ééne ge-
slachtelijke element door het andere, afkomstig van een ander
individu bevrucht wordt, afgescheiden daarvan of dit één of beide
elementen oplevert. Het hermaphroditisme blijkt geen absoluut
phijlogenetisch ontwikkelingsstadium der genitaalorganen te zijn ;
overal treedt het op bij diervormen , die met andere , welke niet
hooger staan eu waar de sexen wèl volkomen gescheiden zijn ,
tot éénzelfde groep behooren. De productie van beide elementen
door hetzelfde individu bevordert natuurlijk de kansen van be-

216

vruchtiüg. Hun verdeeling over gescheiden sexen daarentegen is,
zoo er aan de voorwaarde van voldoende gelegenheid tot copulatie
voldaan wordt, weer een krachtig middel tot vermijding van
zelfbevruchting. Daarenboven kan bij de hoogste organismen de
sexueele complicatie zóó groot geworden zijn , dat zij moeielgk
meer zonder te groote nadeelen en gevaren voor het individu ,
daarin hermaphroditisch kon opgehoopt worden.

§ 7. Wg kunnen dan nu terugkeeren tot onze oorspronkelijke
vraag : „Waarom is in de natuur een splitsing in twee geslachten
opgetreden?" welke vraag na onze laatste bespreking van het
hermaphroditisme nu liever te preciseeren is in deze andere:
„Wat is de beteekenis van het proces der bevruchting?"

Maar ook nu weder doet zich een moeilijkheid voor, welke wij
noodzakelijk eerst in het reine moeten brengen. Zij is deze: Wat
hebben wij te denken van de parthenogenese , waar wel is waar
sexen voorkomen , maar de eieren zich toch zonder voorafgaande
bevruchting kunnen ontwikkelen?

Staan wij ter illustratie van dit verschijnsel een oogenblik
stil by een paar der meest bekende voorbeelden. Reeds Aristoteles
veronderstelde bij de honigbijen de mogelijkheid eener ontwikke-
ling der eieren langs parthenogenetischen weg. Maar eerst in
1745 werd die mogelijkheid tot zekerheid door de waarnemingen
van Bonnet, die bij Aphiden opmerkte, dat gedurende den ge-
heelen zomer reeksen achtereenvolgende generaties optraden , die
uitsluitend uit wijfjes bestonden, welke das wel in maagdelijken
staat moesten blijven en toch een nakomelingschap voortbrachten.
Een direct bewijs leverde later Dzierzon , die het bijenkoninginnen
door afknippen der vleugels onmogelijk maakte gedurende een
brniloftsvlucht bevrucht te worden , en nu zag dat de gelegde
eieren zich alle uitsluitend tot mannetjes ontwikkelden. Een niet
minder sterk bewijs voor den oorsprong der (f bijen uit onbe-
vruchte eieren was het feit, dat zoo de koningin eener Duitsche
soort door mannetjes van een andere bv. een Italiaansche bevrucht
werd, wel de later geboren 9 maar niet de cT bastaarden waren.

217

Het is evenwel geenszins een algemeene regel , dat de pathe-
nogenetisch ontwikkelde eieren tot het mannelijk geslacht behooren ;
het resultaat daarvan is onderling bij verschillende species zeer
uiteenloopend. En dit, niettegenstaande deze wijze van voortplan-
ting zeer weioig verspreid is en veel minder voorkomt dan her-
maphoditisme. Behalve nam. bij Hymenoptera en Heniiptera onder
de Insecten vinden wij haar nog slechts bij enkele Crustacea
(Daphnia , Cypris) en by Rotatoria. Ook in het plantenrijk is zij
uiterst zeldzaam , ofschoon toch niet volkomen ontbrekend : zoo
geeft bijv. de Bary haar voor sommige fungi aan.

Dit alles : haar gering en onregelmatig voorkomen en de ver-
scheidenheid der resultaten wijst er op , dat de parthenogenesis
phylogenetisch moet opgevat worden als een degeneratie van
sexueele voortplanting. De pathenogenetische eieren zijn te be-
schouwen als intracellulair hermaphroditisch en onvolkomen geslachte-
lijk gedifferentieerde elementen. In geen geval evenwel mag
men dit proces in rekening brengen als een phylogenetische ont-
wikkelingstrap tot de sexueele voortplanting. Reeds lang toch
vóór de difierentiatie van specifieke eicellen was reeds een be-
vruchting in den vorm eener conjugatie van gelijkvormige plasma-
massa's opgetreden. En wat de oorzaak dier degeneratie betreft,
zij zal wel gezocht moeten worden in den struggle for life der
species , b.v. in geval de mogelijkheid tot copulatie sterk vermin-
derde of wanneer het voor de soort hoogst wenschelijk was, dat
een zoo groot mogelijk aantal jongen zeer spoedig ter wereld kwam.

§ 8. Wanneer wij ons dan nu afvragen , wat wel de fundamen-
teele beteekenis is der sexueele voortplanting, dan moeten wij
hierbij, naar mij toeschijnt, twee punten wel onderscheiden, nam.
de vraag, welk belang zij had voor de instandhouding der soorten,
de vorming van nieuwe species , en de quaestie , als hoedanig
het physiologisch (physisch-chemisch) proces der bevruchting is
op te vatten.

Nu dunkt mij de eerste vraag gemakkelijker op te lossen dan
de laatste. Door de sexueele bevruchting toch werd de mogelijk-

15

218

heid sresfeveu vau een otieindig aautal combinaties van verschillende
individueele eigenschappen. Het optreden van twee geslachten is
daardoor ongetwijfeld van enorme beteekenis (Tragweite) geweest
in de organische natuur. Volgens weismann was zelfs die splitsing
in twee sexen een noodzakelijke voorwaarde voor de vorming van
nieuwe species en is eerst daardoor de mogelijkheid van blijvende
variatie geschapen. Immers, zooals men weet, houdt hij streng
vast aan de niet overerfelijkheid van gedurende het leven verioorven
eigenschappen , daar het kiemplasma niet door aanpassingsverande-
ringen vau het individu geinfluenceerd wordt. Bij ongeslachtelijke
voortplanting en evenzoo bij reine parthenogenese is dus volgens hem
de vorming eeuer nieuwe soort onmogelijk en in laatstgenoemd
geval kan evenmin sprake zijn van het rudimentair worden van
organen. De bron der voor overerving vatbare individueele ver-
schillen is dus alleen te zoeken in de vermenging van twee ver-
schillende aangeboren erfelijkheidstendenzen , die bij de sexueele
of amphigone (Haeckel) voortplanting plaats heeft. Zoodra daar-
om — door welke oorzaak dau ook — eenmaal een conjugatie-
proces was opgetreden , verdween dit niet meer , maar bleef voor-
goed behouden, daar hierin het onmetelijke voordeel van »An-
passungsfahigkeit der Art an neue Existenzbedinguugeu" be-
sloten lag.

Maar stellen wij het geval , dat men niet zoover met den
Freiburgschen geleerde meegaat en vooralsnog vasthoudt aan de
meening , dat wijzigingen in de constitutie van het organisme in
kiem (gemmulae) op de geslachtscellen worden overgebracht —
hetzij dan die wijzigingen spontaari optreden (Nageli , Eimer) ,
hetzij door de functie en het gebruik der organen (Lamarck,
Packard) , hetzij door den invloed der omgeving (Spencer, Semper).
Ook in dat geval blijft toch door de sexueele voortplanting de
mogelijkheid van variatie buitengewoon bevorderd en uitgebreid.
Maar nimmer vergete men, dat dit nuttig gevolg in den strijd
om het bestaan nooit kan worden aangevoerd als een verklaring
van het ontstaan en het wezen van het bevruchtingsproces, want
een resultaat , hoe nuttig ook , kan nimmer volstaan voor de oor-

219

zaak vau eeii verschiinsel , wil meu niet vervallen in de gevaar-
lijke paden der verouderde teleologie. Die verklaring moet langs
chemisch-physischen weg gezocht worden.

§ 9. Alvorens na te gaan welke verschillende meeningen er
over het wezen van het proces bestaan , willen wij eerst zien
welke opvattingen er heerschen omtrent de eigenaardige pool-
Ikhaampjes of richtingsblaasjes , die door het ei vóór de bevruchting
worden uitgestooten en zoo algemeen in de verschillende groepen
van het dierenrijk zijn waargenomen in den vorm van een excretie
van den eicelnucleus , die deze afgeeft alvorens zich met den
mannelijken kern te vereenigen: als het ware om zich voor dit
laatste te prepareeren. bütschli en hertwig zagen hierin een
atavistische rudimentaire celdeeling als overblijfsel eener oorspron-
kelijke parthenogenesis en vergelijkbaar met de deeling der spermato-
zoïdemoedercel. Het is duidelijk , dat bg een dergelijke interpretatie
aan de uitstooting een physiologische beteekenis ten eenen male
ontzegd wordt. Dit is niet het geval by de verklaring , die balfour,
VAN BENEDEN en MiNOT van het feit gaven. Volgens hen toch is
de eicel in den beginne van hermaphroditisch karakter en wordt
nu in de poollichaampjes het mannelijk element uitgestooten ter
voorkoming van parthenogenetische ontwikkeling en om plaats te
maken voor de opname van de bevruchtende (ƒ nucleus van een
ander individu. Weer geheel anders was de uitlegging van weis-
MANN. Terwijl toch de vorige onderzoekers aan beide richtings-
blaasjes éénzelfde rol toekenden , was deze volgens hem voor het
eerste en tweede poollichaampje geheel verschillend. Volgens
Weismann namelijk is het kernplasma van het kiemblaasje der
eicel opgebouwd uit twee verschillende bestanddeelen nam. P. het
kiemplasma , het vormend element van het latere embryo , dat
er naar streeft zich te gaan deelen en 2". het histogeen of ovogeen
plasma , dat de gewone vitale functies der eicel vervult en dat er
naar streeft het eicellichaam te vergrooten zouder deeling. Het
eerste richtingsblaasje nu zou bestaan uit laatstgenoemd ovogeen
plasma, dat verwijderd wordt om het eerstgenoemde meer belangrijke

220

kiemplasma de overhand te geven en overwegeuden invloed te
verzekeren. Daarentegen zou het tweede richtingsblaasje bestaan
uit de helft van het vrouwelijke kiemplasma , dat op die wijze
een eenvoudig quantitatieve reductie ondergaat ter vervanging door
het binnentredend spermaplasma en dat dan ook niet in geval
van pathenogenese door de afscheiding van een tweede blaasje in
hoeveelheid (tot op de helft) verminderd wordt.

§ 10. Het is duidelijk dat met een dergelijk verschil van gevoelen
omtrent de beteekenis der pooUichaampjes een niet minder groot ver-
schil van inzicht omtieut de werking der spermatozoïde op de eicel
gepaard gaat. sachs en de bary beschouwden deze als van ingrijpend
chemischen aard, vergelijkbaar met de werking van fermenten.
ROLPH (Biologische Probleme 1884) noemt de bevruchting een
proces van isophagie ; hij spreekt van een zeer sterkeu honger ,
die de spermatozoïden drijft naar de substantie der eicel als naar
eene voedende zelfstandigheid , die in staat is dien honger te
stillen. Meer aanhangers vond de hypothese van vele andere
geleerden (van beneden , bütschli , hensen) die de bevruchting
beschouwen als een verjongingskuur, een impuls tot ontwikkeling
der eicelsubstantie. Het mannelijk element zou dus een aanbren-
gen zijn van vitale energie, aanleiding gevende tot celgroei en
celdeeling. Hoewel in deze opvatting voorzeker alsnog iets mystieks
ligt opgesloten , zoo komt zij toch zeer goed overeen met tal van
waarnemingen. Zoo vindt zij b.v. een grooten steun in de onder-
zoekingen van MAOPAS bij de infusorie Stylonychia pustulata
(Comptes Rendus 1886 en 1887). Hij nam hierbij waar, dat na
een zeker aantal asexueele celdeelingen en individuvermeerderingen
de op die wijze gevormde afstammelingen , indien zij zorgvuldig
geisoleerd werden , als het ware werden uitgeput in levensvat-
baarheid. De deeling kwam tot volkomen stilstand en , afwijkend
van hun gewoonte , trachtten de individuen , bij gebrek aan an-
dere, met elkander te conjugeeren, hetgeen evenwel, nu zij alle
leden van éénzelfde familie waren, zonder eenig vruchtbaar re-
sultaat bleef. Werden zij evenwel in staat gesteld met individuen

221

van een andere familie te conjugeereu, dan trad weder een rijke
reeks van opvolgende generaties op. Zelfs bij zoo lage vormen
als deze vinden wij dus reeds een soort generatiewisseliug , een
voor bet bestaan der soort noodwendige afwisseling der asexueele
door sexueele voortplanting.

Wij kunnen niet afstappen van de verjongingstheorie zonder
nog even te bebbeu stilgestaan bij de vraag, in hoeverre het
daarbij een noodzakelijk vereischte zou zijn, dat de parende in-
dividuen niet tot eenzelfde familie behooren. Ten opzichte van
den mensch heeft aan die quaestie der consanguinaire huwelijken
Dr. N. p. VAN DER STOK een uitvoerige studie gewijd in zijn boek
„Huwelijken tusschen bloedverwanten" (1888). Hij komt daarin
met Alfred H. Huth (The marriage of near kin 1875) tot de
conclusie, dat de natuur geen bloedschaude kent en er tegen de
paring tusschen nauwverwaute familieleden geen instinctmatige ,
natuurlijke afkeer bestaat. Deze mag ook geenszins per se scha-
delyk genoemd worden of geacht worden aanleiding te geven tot
degeneratie en steriliteit. Wèl zullen natuurlijk, wanneer beide
leden in sommige voor de soort ongunstige eigenschappen over-
eenkomen , deze laatsten door erfelijkheid bij de nakomelingen in
versterkten graad te voorschijn treden , hetgeen Sanson uitdrukt
met de woorden: „La consanguinité n'agit pas autrement, qu'en
favorisant rhérédité". De oorsprong der verbodsbepalingen , die
in vele landen tegen dergelijke huwelijken bestaan , is te zoeken
in den godsdienst (Mozaïsche wetgeving) en wel met het oog op
de zeden. Daarom zijn die bepalingen ook hoegenaamd niet te ver-
werpen, wanneer men slechts bedenkt, dat zij niet op een hy-
gieniscli , maar op een sociaal en moreel standpunt baseereu.

Tot een soortgelijk resultaat kwam een ander Nederlandsch ge-
leerde, Dr. j. iiiTZEMA BOS (Handelingen Nat. Congres 1891) naar
aanleiding van proeven met Mus decumanus. Hij vond dat daarbij
de productiviteit eerst op den duur door voortgezette enge ver-
wan tschapsteelt afneemt en deze ten slotte zelfs onvruchtbaarheid
kan teweegbrengen, maar dat het niet bewezen is, dat de incest-
teelt als zoodanig tot de verzwakking der' nakomelingschap of

222

tot het ontstaan van monstrositeiten en ziekelijke dieren aanlei-
ding geeft.

Volgens STRASSBURGER Zijn de celnuclei van eicel en spermato-
zoïde niet geslachtelijk van elkander onderscheiden , maar gelijk-
waardig en hebbeu de verschillen in algemeenen habitus van de
cT en 9 individuen, die ze dragen, alleen ten doel de beide ge-
slachtselementen bijeen te brengen, Strassburger staat dus lijnrecht
tegenover Brooks , die zooals wij vroeger zagen de spermatozoïden
in tegenstelling van de eicel beschouwt als de verzamelplaats,
waar zich de gemmulae , die tot variatie der species leiden ,
ophoopen.

Daarentegen komt weismann weer met Strassburger overeen,
in zooverre als ook hij de physiologische waarde van beide ge-
slachtelijke elementen gelijk acht en het essentiëele der bevruch-
ting ziet in een verdubbeling der nucleaire germinatieve plasma-
massa dus in een quantitatief niet in een qualitatief proces van
samensmelting. Volgens hem berust de bevruchting slechts op
een vermeerdering van het (door de uitstooting van het tweede
richtingsblaasje verminderde) kiemplasma door de bijvoeging van
het spermaplasma; maar de kernsubstantie der geslachtscellen is
evenmin als die der somatische cellen geslachtelijk gedifieren-
tieerd. Wanneer er dan ook geen bevruchting plaats heeft , kan
toch even goed het ei-kiemplasma zich beginnen te ontwikkelen ,
maar om spoedig bij gebrek aan voldoende boeveelheid daarmede
te moeten ophouden (Leuckart bij de kikvorsch , Oellacher by
het hoen , Hensen bij het zoogdierei). Bij parthenogenese evenwel
is de hoeveelheid kiemplasma in de eicel wèl reeds voldoende,
en bevruchting dus onnoodig voor de ontwikkeling van het ei,
die daarom echter fundamenteel niet onderscheiden is van de
ontwikkeling van bevruchte eieren.

Blijkbaar is Weismann's opvatting van de zaak volkomen af-
wijkend van de boven ontwikkelde verjongingshypothese; bij hem
toch is geen sprake van een impuls en de spermatozoïden worden
slechts passief aangetrokken door de eicel. Maar bij zijn wel wat
al te eenvoudige interpretatie van het zoo duistere en ingewikkelde

223

proces is het dan ook uiet iu te zien, wat de ruannelijke sexe,
zoowel het geslachtelijke element als het individu zoo hartstoch-
telijk naar de correspondeereude vrouwelijke sexe drijft en waarom
„überhaupt" een zoo samengesteld proces als dat der bevruchting
in de outwikkeliugsreeks der voortplanting is opgetreden , terwijl
daarenboven langs dien weg verschijnselen als de bovenvermelde
door Maupas waargeuomeue moeielijk te verklaren zijn.

§11. Wij kunnen niet eindigen zouder nog een blik te werpen
op het wezen der voortplanting, in zooverre deze samenhangt
met twee andere momenten in het leven van het individu, nam.
groei en dood. Hoezeer dergelijke quaesties aan de orde van den
dag zijn blykt o. a. wel hieruit, dat de professoren Spronck en
Siegenbeek van Heukelom beide aan deze stof het onderwerp voor
hun rede bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt ontleenden.

Wanneer de rijpe eicel begint te groeien , dan zal haar inhoud
sneller toenemen (volgens de 3<le macht) dan haar oppervlakte
(volgens de 2'le macht). Wanneer dit zoo doorging, zou er op
een gegeven moment ten uadeele der noodzakelijke levensvoor-
waarden eene disproportie tusschen beiden ontstaan en er aan de
oppervlakte te weinig gelegenheid zijn tot voedingsopname, excretie
en respiratie van het relatief zooveel meer toegenomen plasma-
volumen.

Om deze physiologische wanverhouding op te heffen en het
evenwicht te herstellen zal daarom Aveldra celdeeling intreden.
Immers daarbij zal bij gelijkblij venden inhoud het oppervlak sterk
in dimensie toenemen. Stellen wij ons gemakshalve de cel als
een zuivereu bol voor , dan zal na een éénmalige deeling in tweeën
de oppervlakte reeds 1^^2=1.3 geworden zijn d. i. dus ± 307o
vermeerderd. Bij een deeling in acht gelijke stukken of na drie
deelingen in tweeën is zij juist verdubbeld en in het algemeen
na X dergelijke deelingen zal zij tot O' zn-^^l''. O zijn uitge-
breid, wanneer O de oorspronkelijke oppervlakte voorstelt.

Bij die voortgezette celdeelingen nu kon het niet anders of in
het meercellig individu moest een arbeidsverdeeling tusschen die

224

cellen onderling optreden. Daarbij kon zonder schade voor het
individu en daarmede voor de species, de groei niet tot in het
oneindige toenemen. Deze vrerd daarom op een gegeven hoogte
afgebroken, maar als 't ware geconcentreerd en in potentieelen
vorm gelocaliseerd in de geslachtscellen , die zouden te beschouwen
zijn als een inwendige sexueele knopvorming. Aan deze speciale
cellen werd de rol van instandhouding der soort toebedeeld , aan-
gezien de overige celvormen en daarmede het geheele individu
niet alleen in volumentoename, maar evenzoo in levensduur zeer
beperkt zijn ^). Dood en voortplanting hangen nauw samen, goette
betoogt, dat niet zooals o. a. Maupas beweert, de voortplanting
een noodzakelijk gevolg is van den dood, d. w. z. plaats heeft
omdat de ouders moeten sterven — hetgeen volgens hem een
teleologische verklaring zijn zou — , maar dat omgekeerd de voort-
planting den dood ten gevolge heeft. Hoe het zij , het leven der
individuen is vergelijkbaar bij bladeren , die voortdurend afvallen
van den steeds voortgroeienden stam der species, maar die blijven
voortbestaan in hun nakomelingen, de producten hunner geslachts-
stoffen, die de specifieke energie tot uitgroeiing en ontwikkeling
in zich hebben en daardoor wel een klein , maar voor het voort-
leven en de geschiedenis der species meest essentieele gedeelte
van het overigens afstervend lichaam der ouders, die ten doode
opgeschreven z^n, uitmaken.

Toch blijft de vraag bestaan : Waarom die voortdurende ver-
nieuwing en verjonging, waarom niet een eeuwig leven van een
gegeven vast aantal individuen , hoezeer dan ook in dat geval de
verscheidenheid in de organische natuur tot een minimum ware
beperkt geweest? Wij kunnen op die vraag antwoorden, dat reeds
a priori de premisse van een individueel eeuwig leven onmogelgk
voor verwezeulijkiug vatbaar zou zijn, daar toch telkens door
allerlei omstandigheden van buiten een „onnatuurlyke" dood on-
der de individuen zou intreden , zoodat daarmede tevens hun aan-

1) De eencellitje protisten zijn als het ware onsterfelijk, maar bij hare celdceling kan
ook geen sprake zijn van ëén moeder en één dochtercel, maar alleen van een oplossing
ééner moeder — in twee ijelijlnvaardujc dochtercellen.

225

tal voortdurend zou vermiudereu eu onmogelijk onveranderlijk
»vast" zou kunnen blijven. Maar ook al denkeu wij ons die om-
standigheden eens volkomend ontbrekend, dan schijnt toch uit
tal vau verschijnselen te blijken, dat in het plasma, — hoe dan
ook verdeeld over verschillende soorten en aantal vau cellen in
het organisme, — slechts een bepaalde^ niet oneindig groote hoe-
veelheid vitale energie is opgehoopt. Op den duur bezit geen
plant of diersoort voldoende resistentie om zich met vrucht tegen
de omringende schadelyke invloeden der omgeving te verzetten:
op een zeker tijdstip , vroeg of laat , begint de levensenergie af
te nemen; de stofwisseling wordt trager, de bloedsomloop zwak-
ker, de bindweefselvorming grooter eu het gevolg van dit alles
is dat ten slotte het verzwakte, broze lichaam voorgoed ineenstort.

April 1892.

THE NEPHRIDIOPORES IN THE
EARTHWORM.

BY

A. A. W. HUBRECHT.

With Platc XII.

In looking through a considerable series of mounted transverse
sections , some of Lumbricus , others of Allolobophora , which had
been freshly prepared for the practical class and had been put
in the hands of the students , I was a few weeks ago surprised
to find a definite opening of a tubular duet penetrating the inte-
gumeut about half way between the upper pair of setae and the
dorsal pore.

An examination of all the available sections, afterwards com-
pleted by the comparison of an unbroken series of thicker ones
through 28 consecutive segments of the body, convinced me that
in very many segments similar openings are found , it bsing
however impossible to deterraine any regularity in the intervals
at which they occur. It was moreover soon settled that these pores
are induhitahle nephridiopores ^ that tlie, duet connecting them toith
their nephridium tahes its course between the longitiidinal and the
circular muscular layer and that the nephridia , thus connected
with the exterior, have no nephridial ducts (pores) just above the
second seta. It is the position last mentioned which we find re-
corded in the most recent literature on the earthworm, notably in the
very valuable and numerous contributions to the subject by Benham
and Beddard. Neither of them alludes to the variability in the

227

positiou of tbe uephridiopores iu the coraraon eartliworms. It was
this fact tliat made me believe the casual observation to be
uovel , but I have to thank iny frieiul Dr. R. Horst for having
called my atteutiou, not only to the fact that ah'eady Hering and
Claparède havo raentioned the occurence of cousiderable diver-
gence in the positiou of the uephridiopores, but that this diver-
geuce was specially treated as late as 1887 by Dr. A. Borelli in
a short italiau contributiou to the subject, which appeared iu
the »Bollet{no dei Musei di Zoologia ed Anatomia Comparata di
Torino'^ vol. IT, u". 27.

Borelli gives a comparative table of specimens of the following
species in which he has recorded the positiou of the uephridiopores
iu a very cousiderable number of segmeuts : Lumbricus rubellus
HofiFm, L. purpureus Eisen, L, herculeus (Sav.), AUolobophora
turgida Eisen , AUolobophora chlorotica (Sav.), AUolobophora trans-
padana Rosa, A complanata (Dugès).

Borelli coucludes from this tabular arrangement that :

»the nephridiopores of these European earthworms are uot all
»fouud just above the second seta but eau occupy in the same
»iudividual specimen three different positious , i. e. just above the
» second seta, just above the fourth seta or fiually iu the space
»between the fourth seta and the dorsal pore."

And further :

»in correspouding segmeuts of individuals of the same species
»the nephridropores can be fouud iu either of the three positions
»indicated and iu the same specimen these positions foUow and
»alternate without auy regular order, nor do they present any
»symmetry in the same segment."

These couclusious fully coincidiug with my owu observations ,
that were made before I was acquiuted with Borelli's paper, I
would certainly not have published this coufirmation , wliere it
not that Borelli does not give auy figures illustrating the facts
here recorded ').

1) I have no doubt that Prof. Busk's drawing which was reproduced in a woodcut
in Uay Lankester's article on the earthworra (Q,uart. journ. 1865, p. 102) would have

228

For this reasou and also because the terminal portion of the
nephridial duet takes rather an uuexpected course in the segments
where the nephridiopores are dorsally situated I feel justified in
publishing this short note.

1 will first give the result of' an unbroken series of sections
through twenty-seven segments of the hinder portion of the body.
On the right side I find that the nephridiopores are situated just
above the second seta in segments (numbered according to their
order of succession in the series) 1, 5, 9, 10, 11, 13, 15, 17,
19, 20, 22, 24 and 27.

On the left side they occupy this position in segments: 3, 5,
6, 7, 11, 13, 14, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27.

Nephridiopores above the fourth seta , the majority being about
half way between this and the dorsal pore, are found on the
right in segments 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 16, 18, 21, 23, 25,
26 and on the left in segments 1, 2, 4, 8, 9, 10, 12, 15, 16,
17, 18, 19, 26.

There appears thus to be no definite order of succession ,
either on oue side, or on comparing both sides with each other.

It is however worthy of remark , that of these 54 nephridio-
pores situated in 27 segments , there are 27 in the superior, 27
in the inferior position.

Of those that occupy the superior position I find about one
fourth situated just above the fourth seta, whereas three fourths
are found about half way between this fourth seta and the
dorso-median pore. Positions intermediate between these two are
exceedingly rare.

sup])lied in this deficiency had it been differently interpretated. What are there figiired
as dorsal pores (in addition to the median ones which open out between the segments)
«situated, not in the intervals between the rings, but on the sides of the rings thera-
'/Selves at a greater or less distance from the dorsal median line" are undoubtedly dorso-
lateral nephridiopores. It is moreover said about them that „they vary in their relative
position which is not subject to auy regularity" but neither Busk nor Ray Lankester
furnish us with an cxplanation as to their definite siguificance, Lankester mentioning
the nephridiopores as being situated ./uear the median ventral line" (1. c. p. 17)

The number ot' openings as figured by Busk fairly corresponds to what is indicated
in the following table (p. 230), and as in my two specimens so in Busk's drawing
I find a somewhat larger number of (superior) nephridiopores in the right half of the body.

229

A comparison with fig. 1, where the clorsally situated nephri-
diopores are indicated ia the praeclitellean region , will show
that here the positiou of the dorsal uepüridiopores is comparatively
somewhat lower down.

For this praeclitellean region I will here give the result of
careful »external" examination with an ordiuary magnifying lens
of two specimens, tabulated so as to show in the two middle
columns the segments in which the nephridiopores lie above the
4th seta , in the two outer columns those in which they lie just
above the second seta , right and left (see p. 330).

The point of exclamation signifies that the nephrodiopore in
question is exceedingly distinct, the point of interrogation that
T remain in doubt whether there really was a nephridiopore in
the spot indicated.

This explains how in a few cases three nephridiopores appear
to be indicated for one segment. One of these , most probably
that niarked »?", is in that case certainly not a nephridiopore:
sections never reveal any triplicity of the sort.

We have above noticed that in the praeclitellean region the
dorso-lateral nephridiopores are generally in somewhat closer vici-
nity to the fourth setae, than iu the posterior region of the body:
we may now conclude from this list that their nuraber , in com-
parison to the ventro-lateral nephridiopores in this anterior body-
region , is also more considerable. Although only two specimens
have been (partially !) tabulated , I have verified this in a general
way for a much larger number.

Both Lumbricus and Allolobophora were examined and as both
the external investigation and the microscopic sections yielded
similar results 1 have no scruple in figuring the sections that
were taken from a specimen of the common earthworm of which
an exact specific identification has not been made.

These sections (PL XII, fig. 3 — 7) teach us that at the nephri-
diopore Np the cellular layer lining the nephridial tube passes
gradually into the cellular epidermis. This cellular coating is
very distinct iu the viciuity of the nephridiopore (fig. 3 and 5):

230

SPECIMEN A.

SPECIMEN B.

PRAECLITELLEAN REGION.

Segment

LEFT

SIDE.

KIGHT SIDE.

LEFT

SIDE.

RIQHT

SIDE.

nuinber.

1

inf.

sup.

sup.

inf.

inf.

sup.

sup.

inf.

position.

positioa.

position.

position.

position.

position.

position.

position.

1
2
3
4
5

+ !

+

6

+ !

+

+ !

7

+ !

+ ?

+ ?

8

+ !

9

+

+ !

+ '•

+

10

+ !

+ ?

+ !

+ !

11

+

+ '

+ !

+ !

12

+

+ ?

p

+ !

+ ?

4-

13

+

+ '

o

+ !

+ !

+ ?

14

+

-1-!

+ !

+ !

15

+ !

+

B

+ ?

16

+

<
cc

+ ?

+

17

+ !

rt-

+ !

+ !

18

+ !

' +!

fJQ

+ !

19

+ ?

+

+ !

CO

+ ?

20

+ !

re

+ !

+ !

+

21

+ ? -

+

+ !

&.<

22

+

+ !

23

+

+ !

+ '

+ !

24

+

+ ?

+ !

25

+

+ !

26

+

+

27

+

+

+ ?

+ !

+ !

28

+ !

+ !

29

+

+ !

-f!

30

+ !

+ !

+ !

31

+ !

+ !

32

+ !

+

Clitellum

1

it is less easily traceable iu tbe narrower portion of the nephri-
dial tube (fig. 6 , Nd) wbere it passes between the seta-muscles
(ms & ms') on its way towards the widened terminal reservoir
of the nephridium (fig. 7 , Nd , R).

In the long duet by which the dorso-lateral nephridiopores are
connected with the reservoirs first mentioned and which , as noticed
above, run between the inner longitudinal and the outer circular

231

musculature (fig. 3 & 4), it is very difficult to tracé this cellular layer.
lu fig. 4 a tliia layer with a few very faint nuclei is visible to
the left of the lumeu of the duet Nd , but to the right hardly
any tracé of the coating can be seeu , as is also the case in fig. 3.
Whether this must be ascribed to distension in this particular
case or to a very considerable flatteniug of the cellular coating
in general, cannot be decided with certainty. It will appear all
the more plausible that the absence of any distinct epithelial
coating to these apparent solutions of continuity between circu-
lar and longitudinal muscular layer must have contributed to let
these ventro-dorsal nephridial ducts pass uuobserved up to now.
They may have been frequently seen in sections, but have no
doubt often been mistaken for defects in the sections.

Fig. 4 will show this at a glance. And ouly by the preser-
vatiou and comparison of the unbroken series of sections can
their exact relatiou both to the external pore and to the in-
ternal reservoir be definitely made out.

If the epithelial liuing of the part of the nephridial duet be-
tween the nephridiopore and the wide muscular duet is thus
rather difficult to make out , still I think there can be no doubt,
as for as I can gather from my preparations , that this portion
of the nephridial system is uot intracellular as are the coiled
tubes that He in the coelom, but intercellular.

It should be noticed that the nephridial ducts Nd, both the
shorter vertro-lateral (fig. 5) and the longer dorso-lateral ones, are
situated about in the same vertical plane in which an important
metameric nervestem emerging from the veutral nervecord enters
the longitudinal muscular layer at some distance mediad of the
first seta and subdivides before having penetrated the whole thick-
ness of the longitudinal muscles into a smaller stem (n ', fig. 6)
which turns ventralwards , and a more considerable one (n , fig. 6)
which takes its course dorsalwards between the longitudinal and
circular muscular layers.

This nervestem in more than one section is in the closest con-
tiguity with the nephridial duet.

232

As to the significauce of the facts here reeorded for more gene-
ral phylogenetic speculations concerning the archaic condition of
the nephridia in earthworms , this has not beeu touched upon by
Borelli is his paper above mentioned. Nor ara I prepared to go
into this subject at any length not being acquainted by personal
observation with a sufficiënt number of representatives ofthediöe-
rent genera. Still I may be allowed to remark that in the latest
paper by Benham on the nephridium of Lumbricus (Quart. journ.
of mier. science, vol. 33, p. 293) the question is discussed at
some length whether the » plectronephric" arrangement of the
nephridia is the more archaic condition, or the »meganephric".
Beddard and Spencer have adopted the former view, Benham is
inclined to side with them , whereas Ray Lankester and Horst
have argued in defence of the second proposition.

Benham writes (1. c. p. 314). »The assumption that the mega-
»nephric condition is archaic would, 1 think, plunge us into a
»sea of difiBculties ; for if a large nephridium is the more primi-
»tive, then we have to explain how it comes about that in some
» genera and species the paired nephridiae are in relation to the
» inner couple of setae, and that in others they are in relation
» to the outer couple ; how it is that in some worms , e. g. Perio-
»nyx saltans and Acanthodrilus novae-zelandiae , the position of
»the nephridiopores alternates from segment to segment? and
»finally how can we explain the presence of two pairs of nephri-
»dia per segment in Brachydrilus? For if a large nephridium is
»ancestral, was there but a single pair, or two pairs or four pairs?"

The relation of the paired nephridia in various genera to the
different couples of setae alluded to by Benham appears in a diffe-
rent light, now that it has been settled that this relation is not
only not constant in the common earthworm , but that the very
inconstancy offers features which might plead in favour of the
hypothesis that two pairs of large nephridia (perhaps even three)
were originally contained in each segment and that of these two
pairs one had its nephridiopore above the outer, the other above
the inner couple of setae.

233

The tact that among the nephridiopores that are situated above
the outer couple of setae a doublé arraugement is yet detected,
in the one case the nephridiopore piercing the integuraent close
above the fourth seta, in the other half way up the dorsal
surface, would even seem to favour the suggestiou that the ori-
ginal number of large nephridia has been three pairs.

I do not wish to do any more than indicate a similar hypo-
thesis, leaving it for the more competent specialists to test it in
the different genera. As early as 1865 Ray Lankester (Quarterly
Journal of Microscopical Science, vol. V, 1865) suggests the
possible functional change by -which nephridia might be adapted
tö the service of the generative system (efferent canals , oviducts
and spermathecae) and consequently the possible archaic mulfci-
plicity of nephridia in each segment (functionally retained in cer-
tain living genera , e. g. Brachydrilus). What has been adduced in
this paper appears to be a new argument in favour of these views.

EXPLANA.TION OF PLATE XII.

Fig. 1. Lateral view of the anterior segments of an eartbworm (enlarged).

SS', the row of the upper (4th & 3^^) setae.

m. male genital pore.

Cl. clitellum.

Np. The dorsally placed nephridiopores , seventeen of which are

visible.
» 2. Diagrammatic tranaverse aection of an earthworm.

1. the intestine with the typhlosole /.

nc. the nervecord.

N. the nephridia, with Nd. the ducts and Np., the nephridiopores.

The position of the left nephridiopore corresponds to what was

indicated in fig. 1.
» 3. A dorso-lateral nephridiopore Np. more considerably enlarged.

Nd. the nephridial duet, (with an exceedingly flattened epithelial

16

234

t:

lining) taking its course between the outer circular (C) and the

inner longitadinal muscular layer (L).

!i E. the epidernial layer.

I Fig. 4. Portion of a ventro-dorsal nephridial duet yet more widely disten-

ï ded. Lettering as in fig. 3.

» 5 — 7. One of the short nephridial ducts in three sections belonging to
the same series. Fig. 5 just behind the nephridiopore , fig. 7 tho-
wing the junction between the nephridial duet Nd. and the reser-
j! voir R. — L , C & E as in preceding figures.

Coe. Coelom.

1 the cushions of longitudinal muscles situated between the l^t and
2nd seta.

ms , ms' special muscles for these setae.

nn' in fig. 6 , doii?ally and ventrally directed nervestems springing
from a common stem that has penetrated through the longitudinal
layer. The nerve n accompanies the ventro-dorsal nephridial duet ,
if present.

ON THE CANAL SYSTEM OF THE

HOMOCOELA AND ON THE MORPHOLOGICAL

VALUE OF THE TERMS OSCULUM AND

PORE IN SPONGES.

Dr. G. C. J. VOSMAER

Lecturer iu Zoology in the üuiversity of Utrecht, Holland.

The well-kuown spongiologist Dendy ') from Melbourne bas
made , as Mr. Bidder ^) says : — the first attempt at an accurate
descriptioü of the lower Calcarea since Metschnikoff's paper in
1879." Mr. Dendy's paper shows that iu those lower Calcarea,
(i. e. Homocoela) there is far more anatomical difference than is
generally accepted. His work throws a new light on the anatomy
not only of that group but of sponges in general.

Iu this paper I first iutend to resumé shortly the facts which
Dendy bas fouud and theu to compare the canal system of the
Homocoela witb that of other sponges.

I. The canal system of Homocoela.

It will be necessary to state , in order to avoid coufusiou , that
Dendy accepts the general views of Poléjaeif^) as to the divi-

1) Denot A. A Monograph of the Victorian Sponges. Part 1. The Organisation and
Classification of the Calcarea Homocoela. ... Trans. K. Soc. Victoria, iii, 1.

2) Bidder G. Review of Dendy, A Monograph . ... etc. Qaart. Journ. Microsc. Sc.
Vol. xxxii Part. iv.

3) PoLÉJAEFF N. Report on the Calcarea dredged by H M, «Challenger". In: Re-
port Challenger Vol. viii (1884).

236

sion of Porifera calcaria into two main groups : — Homocoela
and Heterocoela, and as to there being only one genus which
belongs to the former group: — Leucosolenia. The distinction
between Homocoela and Heterocoela is certaioly a natural one.
But although I also was of opinion that all Homocoela (the
family Asconidae of Haeckel) belonged to one genus , I am now
bound to say that Bidder might be right in suggesting that
Dendy's discoveries necessitate more than one genus.

The division in groups or types which Dendy makes in the
canal system of diiferent Homocoela, is thus merely a distinction
between different things and by no means a classification of ge-
nera. For in one and the same individual we see sometimes that
the older parts have another canal system than the younger
portion of the sponge colony.

After having shown how close the relation is between the ca-
nal system of a colony and the manner in which the individual
»Ascon-tubes" are united together, the author distinguishes three
sections as regards the canal system of Homocoela: — Simplicia,
Reticulata and Radiata.

1. The Simplicia include such simple forms as never form co-
lonies and such forms in which the whole colony consists of Ascon-
like individuals , which may branch but never form complex ana-
stomoses nor give off radial tubes. Hence the individuality of
the members of the colony is always fairly well recognisable.
Simple individuals as certain forms of Leucosolenia blanca e. g.
are not found between the Victorian sponges; but simple colo-
nies are seen of L. lucasi Dd. A slight advance in complexity is
exhibited by L. stolonifer Dd. as well in mode of branching as,
by the comparative thickness of the ground substance, in the
canal system. Owing to this thickness of the wall, the pores are
no more simple apertures perforating a thin membrane and »prac-
tically identical" with the prosopyles. It are rather wide apertu-
res, leading into irregular canals, which may branch and which
terminate ultimately in the true prosopyles. Thus, true inhalant
canals are formed, which in fact are lined by pinacocytes.

237

2. Reticulata. The colony forms a more or less complex network
of tubes ; it is no louger possible to distinguish separate iudivi-
duals. The author finds six types of the reticulate form of canal
system.

Type A. represented by L. dubia Dd. The colony forms a loose
network of tubes , without a common investing skin.

Type B. represented by L. stipitata Dd. and L. pulcherrima
Dd. The colony consists of a network of tubes , which debouch
in one or two main tubes. The inside of the whole complex of tubes
is lined by choanocytes. The peripheral tubes are generally wider
than the interspaces between thera. There is thus formed a kind
of common outer wall (»pseudoderm") with inhalant apertures
(»pseudopores"). A further remarkable modification is that the
strengthening spicules of this »pseudoderm" are ))of somewhat
greater size" than those of the central parts of the colony.

Type C. represented by L. cavata Dd. Here we find a very
striking modification of the type B, a part of the canal system
being »reversed". The lowermost (older) portion of the colon}'
consists of a number of very simple branching and anastomosing
tubes. These tubes are narrow , the interspaces between them are
wide. There is thus no conspicuous »pseudoderm". In the upper
(younger) portion of the colony however, the peripheral tubes fuse
and in this way their outer walls form a »pseudoderm", leaving
between them small apertures, »pseudopores". At the same time
all the tubes increase in diameter and become very irregular,
while the interspaces become constricted. The end is that »the
tubes and the interspaces appear to have changed places entirely.
Thus the »pseudopores" lead into more or less regular tubular
canals, while the »oscula" comraunicate with the irregular wide
spaces, the latter representing the widened original Ascon-tubes,
the inside of which is lined by choanocytes. On the other hand
the regular tubular canals are lined on the outside by choanocy-
tes. There is a communication between the two systems by means
of small apertures , the »original pores". The author calls this
phenomenon »reversal of the canal system".

238

Type D. represented by L. veutricosa (Crtr.) Dd. Here we find
again a complex of Ascon-tubes and a pseudoderm. But the in-
side of the main exhalant tube, terminatiug into the »osculum"
is not lined by choanocytes. A great portion of this »pseudogas-
ter" is lined by pinacocytes. The author believes these cells to
be ectodermal, and considers the »pseudogaster" as lying „out-
side the colony and formed probably by the upgrowth of the co-
lony around it". Accordingly the openings of the Ascon-tubes in
this pseudogaster are considered to be the ))true oscula".

Type E. represented by L. proxima Dd. The central cavities
of the Ascon-tubes more or less subdivided into incomplete cham-
bers by ingrowth of xmesoderm" which is not lined by choanocytes.

Type F. represented by L. wilsoni Dd. A further developementof E.;
the ingrowths are more strongly developed and lined by choanocytes.

3. Radiata. The colony consists of a central tube from which
smaller tubes are budded radially. This is found in L. tripodifera
(Crtr.) Dd. The whole sponge resembles a sack , the thick walls
of which are made up by a great number of radial tubes. At
the top is a wide „osculum" and here there are no radial tubes,
the wall being thin and perforated by pores. At a short distance
below the osculum , however , small buds are visible ; lower down
these buds are longer and ramify ; they ofter touch and there is
sometimes a communication between them. The whole central ca-
vity is lined by choanocytes.

II. The morphological value of the ierms osculum
and pore in sponges.

The words osculum and pore are used for things, which are
by no means homologous , nor do spongiologists attach the same
meaning to these terms. Although no proof can be given as long
as we do not know more about the ontogeny of sponges, we
still know by anatomical observations that in certain cases evid-
ently different formations are called osculum or pore. I will
therefore attempt to define more strictly what we may call osculum
etc. in various sponges and what decidedly not.

239

Two tliiugs are now generalij accepted , viz. : — 1". That the
simplest Calcaria homocoela represent the niost primitive canal
system , the ground type of which is a siraple sack ; and 2° that
the canal system of all Hexactinellids can be likewise derived
from a sack-type. On the other hand we see how , step by step
the complieated canal system of the Leuconidae can be derived
from the simple one of the Asconidae.

Mr. Dendy's interesting paper has showu how manifold are
the ways in which the canal system of the simplest Leucosolenia
may become complieated, and may give rise to very different
things. It seems to me that one line of modifications tends to
the formation of a main central cavity, opening with a large
aperture, and in which smaller and narrower diverticles debouch.
We see this go on gradually. For in the type B. e. g. there is a
great irregularity ; only there is a central tube which is incont-
estably the main one , although other tubes may still be pretty
wide. In the most remarkable L. tripodifera however the difference
between the main tube and its diverticula is much more conspi-
cuous and there is much more regularity.

I will for the moment not discuss how far the homologous
structures in the simplest Ascon and in the more complieated
forms like, say L. stipitata may extend. But I daresay that from
an anatomical point of view the main tube of L. stipitata is
aequivalent to the main tube of L. tripodifera.

In the developement of Sycon we see that the following sta-
ges are passed. First the Olynthus-stage , wherein the central ca-
vity has no diverticula, then the stage wherein shallow diverti-
cula begin. And even in a not too old specimen we see fullgrown
chambers in the lower parts of the sponge, very shallow depres-
sions or ingrowths in the upper parts and transitions between both,

What is now the chief difference between L. tripodifera and
a Sycon? It is this that in the former the whole inner surface
is lined by choanocytes, and that in the latter only part of it
(viz. the diverticula or flagellated chambers) is so lined. I do be-
lieve that the original flagellated cells of the inside of the Sycon-

240

Olynthus change their character or are replaced partially by choa-
nocytes, partially by pinacocytes. There is nothing extraordinary
in this supposition, since Maas') and myself") have stated how
the flagellated cells of larvae are transformed into pinacocytes in
the young fixed sponge , and that various transitions between pi-
nacocytes and choanocytes exist all along the lines of demarca-
tion between these two.

It is now only a logical conclusion to say that the main ex-
current tubes of L. stipitata, L. tripodifera and a Sycon (say
e. g. S. ciliatum) are homologous formations. We may add even
the Hexactinellidae. All these are the simplest modifications of
the original Olynthus-sack without diverticula.

This central cavity of the sponges , just named , / call cloaca ,
and its aperture , osculum {s. s.).

In the wall of the cloaca there is a tendency , if not very
markedly developed , to form a special skeleton, In other terms,
we find very frequently indeed , a cloacal skeleton as well as a
dermal one. Now it will be clear , that the more this cloacal ske-
leton developes, the more we shall find definite openings in it,
where the diverticles debouch. The openings of canals or lacunae
into the cloaca I call procts. I will at once agree that thus in
many Syconidae the procts coincide with the apopyles. But these
are of course exceptional cases , comparable to the coalescence of
pores and prosopyles in the simplest Ascon.

In Hexactinellids we see that the diameter of the cloaca varies
a good deal. And so does its length. In fact we see a series of
transitions from a pure cylindrical form to a funnel- or cup-sha-
ped form, 1 only wish to draw attention to sponges as on one
side Holascus, Euplectella, Malacosaccus, thin- walled cylindrical
tubes, and Crateromorpha on the other side. We find transitions
to both extremes in Sympagella , Polyrhabdus , Balanites , Phero-

1) Maas O. Zur Mctaraorphose der Spongillalarve. In: — Zool. Anz. Jahrg. 12.
1889 (Prei. account. The paper in Z. W. Z. Bd. L. 1890.)

2) VosMAKK G C. .1. Note on the metamorphosis of the sponge-larva. In: — ïijdschr.
Nederl. Dierk. Ver. (2) Deel 2. 1889.

241

neraa , Acauthascus. In the single genus Hyalonema we find al-
ready a considerable diversity of forms. *) In all the Hexactiuel-
lids here mentioued the apopyles are all directed towards the cen-
trum of the sponge. The inhalaut apertures are on the convex
outside, the exhalant ones on the concave inside. And this as
well in those with a narrow cylindrical tube, as in those with
a wide cup or funnel, There is for the moment not one reason
which contradicts the suggestion that the concave side of the cup
is homologous to the cylindrical tube of others , and is thus also
to be regarded as a cloaca , the opening as an osculum.

In some of these cup-shaped sponges the walls are thin , in
others they are rather thick in coraparison to the general size
of the animal. In some , the upper part . i. e. near to the oscu-
lum , is thin , whereas lower down the wall is of considerable
thickness. In extremes we then find a massive cone, cylinder or
sphere with a more or less shallow depression. And this shallow
depression is thus of course the aequivalent of a deeper cup or
cylindrical tube. In fact, in such sponges the exhalant apertures
lie congregated in the depression , shallow as it may be , and
only lie there. Now we know sponges where this depression varies
a good deal aud may even hardly be recognisable. This we see
in Synops. Still , the shallow depression corresponds to the cloaca
of other sponges and the ultimate exhalant apertures of Synops
therefore are not oscula hut procts. And if we then see that in
Isops there are exactly the same sort of apertures on the surface
of the spherical sponge, hut that there is no depression at all
here, we may fairly well assume that those openings of the ex-
halant choues are also procts and not oscula. The same is true
for Caminus. Only we find here that the cortex around the proct
is exceedingly developed. In Geodia there is again a cloaca in
which the procts debouch very regularly. Whereas in Cydonium ,
where Ave sometimes find a shallow depression sometimes a dee-
per , cylindrical one , the cloacal wall is built up exactly as the

*) See the pictures of Schulze (Challenger Keport.)

242

rest of the cortex, we find in Geodia that the cloacal skeleton
is different from the cortical skeleton. The details I hope to pu-
blish later, when I can give full illustrations ; at that time I will
treat also more in extenso the views of other authors.

A complicatiou of the ultimate exhalant openings we find in
several sponges, e. g. in Cydonium gigas (O. S.). Here we see that the
excurrent chones do not open simply with oue mouth (proct), but
that a thin membrane with a special skeleton and perforated by
numerous small openings covers it. I call these openings proctions;
a system of proctions belonging to one excurrent chone thus cor-
responds with one proct.

In the same Cydonium gigas we find that the inhalant chones
resemble exactly the exhalant ones, and that a nuraber of inha-
lant apertures lie together in a membrane (dermal membrane)
over one chone. Sections through the cortex of Cydonium show
that under that dermal membrane a system of holes occurs, which
cavities are thus undoubted subdermal cavities, and esseutially
distinguished from the series of cavities under the cortex , the
so-called crypts. The very wide beginning of the inhalant chone
is therefore equal to a subdermal cavity. The small apertures in
the dermal membrane of Cydonium I propose to call stomions. In
other Geodidae we see that each chone begins with one single
opening. If we assume all the chones of the Geodidae homolo-
gous, then a group of stomions corresponds to one stoma, as I
will call those single inhalant apertures.

In this short note I will not discuss what in other sponges
may be called stoma or stomion. This however I hope soon to
do in another paper.

SUR LA ÏRÜITE DE MER DU RUIN

P. P. C. HOEK.

Avec les Plauches IX et X.

Les marchands de saumons qui fréquentent Ie marché de Kra-
lingsche Veer ^) distinguent a première vue Ie saumon qu'ils appellent
saumon écossais (» schotje") et Ie sauraon du Rhin ordinaire. Ce
dernier se présente sous des aspects entièrement différents selon
la saison et selon l'age du poisson. C'est pourquoi on Ie désigne
de noms différents et qu'on parle d'un saumon St. Jacques, d'un
saumon d'été, d'un saumon d'hiver, d'un bécard, d'un dépéri etc.
Toutes ces formes, comme c'est parfaitement reconnu actuellement,
appartiennent a la raême espèce: Ie Trutta salar ou saumon du
Rhin. Les différences que ces formes montrent entre elles sont
pourtant tres considérables. On pourrait même dire que ces diffé-
rences — par exemple celles qui existent entre un saumon d'hiver
et un bécard — sont beaucoup plus grandes que ne Ie sont celles
que Ton observe entre un saumon écossais (truite de mer: Trutta
trutta) et un saumon du Rhin de la même taille. Ce qui n'empêche
qu'un marchand de saumon et même un pêcheur quelque peu instruit
vous iudiquera tout de suite une truite de mer , même s'il n'y
en a qu'une seule parmi une centaine de saumons.

Tl est tres curieux de constater qu'a eet égard les hommes de
la pratique ont chez nous devancé la science. Le nombre des

1) Passage de Kralingen prés de Rotterdam.

244

auteurs qui se sont occupés un peu sérieusement de la faune
ichthyologique des Pays-Bas n'est pas considérable. Pourtant il
s'en trouve parmi eux quelques-uns qui out traite Ie sujet en
vrais naturalistes. Je n'ai qu'a nommer Gronovius ') (1757) par-
mi les plus anciens et Schlegel ^) (1862) parmi ceux d'une date
plus récente. Ni l'un ni l'autre ne font allusion a la préseuce de
la truite de mer dans les rivières de la Hollande. Même Grono-
vius ne donne pas la truite de ruisseau {Trutta fario) comme
appartenant a notre faune. Comme nous Ie verrons plus bas la truite
de ruisseau doit être considérée comme un des plus proches pa-
rents de la truite de mer. Schlegel a vu des exemplaires de la
truite de ruisseau provenant d'une de nos provinces frontière.

Bennet et van Olivier ^) qui en 1824 compilaient un travail
sur la faune ichthyologique des Pays-Bas se taisent sur la truite
de mer. M. van Bemmelen *) publiait une liste des poissons des Pays-
Bas en 1866 en se basant sur ce qui avait été écrit par ses pré-
décesseurs aussi bien que sur des recherches personnelles. Dans cette
liste il n'est pas non plus question de la truite de mer. Il dit
que les poissons que les pêcheurs du Brabant-Septentrional appel-
lent des » truitjes" ne sont que de jeunes saamons et qu'ils dé-
signent comme saumons écossais les jeunes truites de ruisseau
élevées dans un établissement de pisciculture et mises en liberté
dans une de nos rivières. Le même auteur, dans une appendice
de son travail , discute la question de savoir si la surnommée
„truite saumonée" doit être considérée comme appartenant a la
faune de notre pays. D'après lui les sujets douteux sont toujours
de vraies truites de ruisseau, tandis que les » truitjes" ne sont
en réalité que de jeunes exemplaires de Trutta salar. A tort quel-
ques-uns les auraient considérés comme des exemplaires de T. trutta.

1) Gronovius, Vissen van Nederland. Uitgezogte Verband. I. 1757. 154 — 159 et
324—332.

2) Schlegel, Vissohen van Nederland. 1862.

3) Bennet en van Olivier, Naamlijst der Vissohen. lloll. Maats. d. Wetens. XIII.
2. 1825.

4) Bemmelen, A. A. van. Lijst van Visschen in Nederland waargenomen. Bouwstoffen.
III. 4. 1866.

245

Jnsqu'ici ce qu'a dit M. vau Berameleu est encore Ie dernier
mot sur la questiou de la traite de raer comme poisson indigène.
Nous verroüs que la chose ne peut pourtant pas en rester la et
que l'on doit inscrire une vraie truite anadrorae sur la liste des
poissons HoUaudais. C'est la Trutta trutta , Linn. spec. : c'est Ie
poissou que nos pêcheurs de saumons désignent comme » schotje."

En passant d'abord en revue ce que nos voisins ont noté
sur ce raêrae animal , nous pouvons nous borner aux travaux qui
s'occupent des poissons de la Meuse et du Rhin et de leurs
affluents. Pour la connaissance des poissons migrateurs de ces ri-
vières la question des frontières existe a peine!

Pour la Meuse Beige et sa faune iclithyologique nous avons
d'abord Ie livre de M. de Selys-Longcbamps «Faune Beige," pu-
blié en 1842. Il nomme comme 41'èm3 espéce de poisson Ie Sal-
mo trutta, L., „salmone saumonée" *) en Fran9ais, »treutte sa-
moneïe" en Wallon, et il dit qu' „il parait que cette espèce ,
bien que rare chez nous existe dans la Meuse, la Vesdre et
l'Amblève." Jusqu'ici il n'a pu s'en procurer. Il a vu il est vrai
des truites qui après avoir été cuites avaient la chair rougeatre
mais il était alors trop tard pour s'assurer de leurs caractères
extérieurs ou bien encore ces caractères semblaient les mêmes que
ceux du Salmo fario. M. de Selys-Longchamps ajoute que Holandre dit
que Ie 5. trutta se trouve dans la Chiers et dans les autres petites
rivières du département des Ardennes.

Les renseignements donnés par de Selys-Lougcliamps sont —
on Ie voit — assez incomplets. Que la chair soit rougeatre c'est
la un caractère que l'on rencontre chez beaucoup de vraies trui-
tes de ruisseau — pour la distinction des espèces c'est donc un
caractère presque sans valeur. Un autre auteur Beige — M. Emile

1) Je crois qu'il serait pratique de laisser <le cóté dorénavant Ie nom «Salmone ou
truite saumonée." On trouve ce nom dans beaucoup de traites de pisciculture et de
livres populaires d'histoire naturelle. Mais ce qui prête il équivoque dans Temploi de
ce mot c'est qu'on Ie donne i tant de poissons différents • Tantot c'est une truite de
ruisseau i chair rougeAtre, tantot c'est une truite de mer, tantot la truite de lac , tan-
tot un métis de truite et de saumon — ou un métis hypothétique ....

246

GeQs ^) — n'a pas été plus beureux que de Selys-Longchamps :
il doit également avouer n'avoir jamais rencontre la truite de
raer. „Cette truite" dit Gens »doit sans doute frequenter la Meuse
et ses principaux affluents , mais elle y parait fort rare et con-
fondue par les pêcheurs avec Ie saumon."

Pour Ie Rhin et ses affluents les données sur ce poisson sent
un peu plus certaines — surtout parceque nous sommes guidés
par un ouvrage excellent: celui de von Siebold ^) sur les poissons
d'eau douce de l'Europe centrale. Le nombre des auteurs signalés
par von Siebold comme s'occupant de la Trutta trutta (»Meer-
forelle" en Allemand) est assez considérable. Quelques-uns de ces
auteurs seulemeut s'occupent pourtant de notre poisson comme pois-
son anadrome du Rhin. Ce sont les traites de Nau , de Hartmann,
de Schaeffer et de von Siebold lui-même qui nous intéressent en
premier lieu.

Nau 3) (1787) enumère la ))Lachsforelle" [Salmo trutta) parmi
les poissons que l'on rencontre aux environs de Mayence. C'est
un poisson migrateur , qui diffère du saumon {Salmo snlar) d'abord
par 1'égalité des machoires (la maclioire supérieure surpassant la
machoire inférieure chez le saumon) et puis par le nombre des
rayons de la nageoire anale. D'après Nau le nombre des rayons
de cette nageoire cbez le saumon est de treize et chez la truite
de mer d'onze seulement. Aucun de ces caractères — nous le
verrons plus bas — ne peut servir pour distinguer notre poisson
du saumon ordinaire. Pourtant avec la description détaillée de la
forme et de la couleur que donne Nau il ne reste guère plus de
doute, qu'il n'ait vraiment observé le poisson en question.

Hartmann (1827) *) nous raconte qu'il a cru longtemps sur l'auto-
rité d'autres écrivains, que la truite lacustre du lac de Con-
stance serait la raême que le Salmo trutta ou la ))Lachsforelle"
de Blocb. Il va plus loins encore et révoque en doute qu'on ait

1) Gens, Notions sur les poissons d'eau douce de Belgique. 1885.

2) Siebold, von, Süsswasserfische van Mitteleuropa. 1863.

3) Nau, Oekonomische Naturgeschichte der Fische in der gegend um Mainz. 1787.

4) Hartmann, Helvetische Ichthyologie. 1827.

247

jaiuiiis troiivé eu Suisse la truite saumouée telle qu'elle a été dé-
crite par Bloch. Au moiiis — dit-il — si la truite de mer doit être con-
sidérée comme une espèce distincte et ne représente pas — comme
Ie fait la „Gruudforelle" — une variété du saumon ordinaire.

Scbiifer ^) (1844) compte la »Lachsforelle" Salmo trutta, L.
parmi les poissous de la Moselle. 11 identifie ce poisson avec
Ie Fario d'Ausone. Ou se demande de quel droit, Ausone
ne donnant aucuue description et se contentaut ii dire que
Ie Fario u'est plus uu ISalar (une truite) et n'est pas encore un
Salmo (uu saumon). Bien enteudu Ausone admet, que Ie même
poisson , qui daus sa jeunesse est une truite , passé par un stade
dans lequel il est un fario pour devenir plus tard un vrai
saumon. Schafer n'est pas heureux avec les auteurs qu'il cite ; il
cite encore Agassiz qui a publié des planches admirables pour un
poisson qu'il nomme Salmo trutta et qui avait été pris dans les
lacs de la Suisse (lac de Neuchatel, lac de Genève). Mais ce sal-
monide n'est pas un poisson anadrome : c'est la Trutta lacustris
de Linné, un poisson qui n'a rien de commun avec les poissons
qui remontent Ie Rhin et ses affluents. La description que donne
Scbiifer lui-même est peu détaillée, de sorte qu'il reste toujours
quelque doute , que Ie poisson qui d'après lui est pris souvent a
Trèves soit la truite de mer.

La truite de mer (S. trutta, L. =: Lacbsforelle) figure égale-
ment sur la liste qu'a publiée Scbnur ^) (1858) sur lea Reptiles ,
les Poissons et les MoUusques, trouvés par lui aux environs de
Trèves.

Von Siebold ^) (1863) ne nous douue pas seulement les carac-
tères spécifiques de cette espèce de poisson anadrome, mais il y
ajoute aussi une description minutieuse et nous fournit des détails
précieux sur les moeurs de la truite de mer. D'après von Siebold
Ie caractère Ie plus essentiel pour la distinction des espèces de

1) Schafer, Moselfauna. I. 1844.

2) Schnur, dans Ie Jahresbericht der Gesellschaft fiir nützliche Forschungen zu Trier
vom Jahre 1857.

3) 1. c.

248

Trutta est donuée par la forme et par l'armature de Tos vomer.
Nous aurous a revenir sur ce détail , je ne citerai douc pas ici la
description de eet os que donae von Siebold. Eu outre il dit que
Ie corps de ce poissou est moins allongé et a peu prés cyliudrique,
que Ie museau est court et tronqué , que la couleur est d'un gris
bleu sur Ie dos et argenté sur les flaucs avec quelques taches
noires seulement, tandis que Ie veutre montre un reflet blanc-ar-
genté,

Von Siebold dit que ce poisson qui habite la Mer du Nord et
la Mer Baltique entre dans les embouchures des grands fleuves
pour se reproduire. Il ne remonte pourtant pas Ie fleuve si haut
que Ie saumon, de sorte qu'il est excessivement rare dans Ie Rhin
moyen et ses affluents , comme par exemple Ie Main. La truite
de mer ne semble pas arriver jusque dans les affluents du Rhin
suisse ; Ie même poisson remonte la Moselle ; a Trèves, par exera-
ple, on en prend souvent, quoiqu'il soit assez rare d'en trouver
dans les environs de Metz.

Il me semble pourtant que von Siebold s'est servi pour sa des-
cription de la truite de mer principalement — si ce n'est pas
exclusivement — d'exemplaires provenant de la Baltique ou de
rivières se jetant dans cette mer. Il a également étudié des truites
de mer provenant du Slesvig et de l'Islande mais il ne nous raconte
nulle part qu'il en ait vues prises dans Ie Rhin ou dans un de ses
affluents. Il sera donc toujours nécessaire en comparant les vraies
truites de mer du Rhin a I'aide des caractères distinctifs don-
nés par von Siebold pour cette espèce , d'agir avec beaucoup de
réserve.

En résumant tout ce qui a été publié jusqu'ici sur la truite
de mer comme poisson remontant Ie Rhin et la Meuse , nous
voyons que nos connaissances sont encore tres imparfaites et que
des recherches nouvelles sur ce poisson ne peuvent pas être qualifiées
de superflues. J'ai profité pour faire quelques observations sur
ce poisson de l'organisation qui existe au marché de Kralingsche
Veer (prés de Rotterdam), excellente tant pour la classification
des poissons envoyés au marché , que pour la statistique. Etant

249

engagé tlaus des recherches concernant Ie saumon j'ai visite ce
marché l'année passée presque regulièrement ime fois par quin-
zaine. Souvent j'ai retenu pour Tinvestigation les truites de mer
que j'y ai trouvées ; en outre on m'en a envoyé plusieurs exem-
plaires a mon laboratoire au Helder. Le dernier exeraplaire que
j'ai étudié avait été pris par des pêcheurs dans la mer du Nord même,
non loin du Helder. Tous les autres provenaient de nos pêche-
ries de saumon sur le Rhin. Ainsi un grand nombre de poissons
de cette espèce out passé par mes mains et une vingtaine a été
étudiée avec soin. Ce nombre pourrait sembler limité — mais il
est assez grand a ce qu'il me semble pour me permettre de faire
la comparaison de ce poisson avec les autres Salmonides.

Le nombre de ces poissons que l'on prend chez nous n'est pas
tres grand et doit a peine s'élever a un millier , même dans une
année riche en saumons. Le nombre d'individus vendus au Kra-
lingsche Veer pendant ces six dernières années a été de six cent
par an en moyenne. Les nombres inscrits aux statistiques du
Kralingsche Veer ne représentent pas le total absolu des saumons
et des poissons voisins pris en Hollande. Pourtaut une forte
proportion de ces poissons , entre autres tous les poissons pris dans
les grandes pêcheries a la senne , se vendent regulièrement a ce
seul marché.

Le relevé statistique des truites de mer vendues sur le marché
de Kralingsche Veer est comme il suit:

Année

Total
par an

Janvier

Février

Mars

Avril

Mai

Juin

1886

612

27

34

32

114

52

17

1887

912

7

12

20

47

28

8

1888

765

27

16

17

25

25

23

1889

644

49

42

46

38

35

23

1890

338

11

22

55

40

17

—

1891

312

—

9

19

15

17

10

17

250

Année

Juillet

Aout

Septembre

Octobre

Novembre

Décembre

1886

33

175

58

62

8

1887

31

168

228

249

114

1888

U

119

246

155

68

1889

15

65

214

92

25

1890

U

50

65

28

6

1891

5

67

101

27

42

Ceci donnerait pour une année moyenne un nombre de 594,
divisé comme il suit pour les différents mois de l'année:

Janvier

20

Mai

29

Septembre

146

Février

22

Juin

13

Octobre

114

Mars

31

Juillet

29

Novembre

4

Avril

46

Aoüt

96

Décembre

44

On voit tout de suite, que, bienque la truite de mer remonte
comme son parent Ie saumon l'embouchure du Rhin dans tous les
mois de l'année, les mois d'Aoüt — Octobre sont les vrais mois
de la remonte en masse. Et ceci sauterait aux yeux bien plus
clairement encore, si les engins de pêche dont on se sert dans
les au tres mois de Taunée étaient également permis dans la période
15 Aoüt — 15 Octobre! On peut dire presque avec certitude que Ie
nombre de truites de mer , comme de saumons , noté pour Aoüt est
seulement Ie | de ce qu'il serait, si on pouvait continuer la pêche
a la senne pendant Ie mois entier. Dans ces mêmes conditions on
prendrait dans Ie mois de Septembre plus du doublé de ce qu'on
a enregistré maintenant. Pour Ie mois d'Octobre les difiérences,
quoique encore importantes , ne seraient plus si grandes que pour
les mois précédents.

En général ces truites de mer, ou petits saumons écossais,
comme nos pêcheurs aiment a les nommer , ont une taille beaucoup
plus petite que les saumons ordinaires. La longueur du plus grand

251

que j'iü pu examiuer était de 705 lu. m. seulemeut, Ie poids ea
était de 4 kilogrammes a pau prés. La plus grande raoitié des
exemplaires étudiés par moi n'avait pas encore 50 centimètres de
lougueur. lis pesaieut un kilogramme ou moins ! Deux fois seule-
meut sur viugt exemplaires Ie poids a surpassé deux kilogrammes.
Il n'est pas impossible qu'a cause de la valeur marchaude assez con-
sidérable de ces poissons on ne m'ait pas toujours envoyé ou réserve ,
pour l'inspection a Kraliugscbe Veer même, les plus grands exem-
plaires. Je crois cependant ne pas me tromper en disant qu'en
général la longueur de ces poissons ne dépasse pas 60 centimètres ,
tandis que leur poids est rarement plus grand que 2 kilogrammes.
Voici un aper9u de la longueur et du poids des poissons étudiés :

N°.

Date

(Ie la
capture

Longueur

du
poissoD

Poids

du

poisson

Longueur
de la
tête

Longueur de la

tête comparée

a la longueur

du corps

Sexe

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

Q

R
S
T

9/XlI '9(J
30/1 '91

4/II '91

28/11 '91

l/m '91

12/III '91
12/VIlI '91
26/Vni '91
17/lX '91

22/IX '91

27AX '91

3/X '91
2/XI '91
2/XI '91
l/riI '92

415 m. m.

UI „

402 „

409 „
377 „
523 „
468 „
459 „
547 „
705 „
445 „
368 „
582 „
529 „
425 „
277 „

410 „
436 „
463 „
520 „

650 gram.

835 „

595 „

593 „

538 „

1840 „

1140 „

970 „

1500 „

4000 „

y

?

2320 „

1740 „

770 „

215 „

811 „

840 „

1006 „

1355 „

87m.m.

92 „

82 „
78 „
77 „

109 „

99 „

95 „

126 „

160 „

97 „

83 „
140 „
106 „

90 „

58 „

87 „

90 „

93 „
104 „

1:4.8
1:4.8
1:4.9
1:5.2
1 : 4.9
1:4.8
1:4.7
1:4.8

4.3
4.4
4.6
4.4
4.1
5

4.7
L:4.8
1:4.7
1:4.8
1: 5
1:5

9
9
9

9
9
9

cT

9
cT

9

9
9
9
9
9
9

La longueur moyenne que j'ai trouvée pour les truites de mer

252

du Rhin correspond exactement aux mesures que donnent
Möbius et Heincke ') pour la truite de mer de la Baltique :
40 — 70 centimètres. Von Siebold , qui a examiné des truites de
mer provenant également de la Baltique, dit que leur poids est
ordinairement de 10 livres et qu'il n'atteint que rarement 25 a 30
livres. Des truites de mer de beaucoup plus de 4 kilogrammes, d'après
mon expérience, ne se prenuent que tres rarement sur Ie Rhin.

La truite de mer a la taille moins élancée et moins comprimée
latéralement que celle du saumon. Elle a la tête assez petite, Ie
museau tronqué et la bouche fendue jusque vers Ie bord postérieur
de Toeil. La petitesse de la tête est un caraetère que l'on ren-
contre dans toutes les descriptions de ce poisson; pourtant, en
comparant la longueur de la tête a celle du corps et en agissant
de même avec Ie saumon du Rhin , on voit que la longueur
proportionelle de la tête chez la truite de mer est en réalité
supérieure a celle du saumon. Dans Ie tableau ci-dessus la proportion
entre la longueur du corps et celle de la tête chez les exemplaires
que j'ai étudiés a été indiquée. On voit que, tandisque chez les
males la longueur de la tête comparée a la longueur du corps
est de 1 : 4.1 a 1:4.8, chez les femelles elle est plus petite et
varie de 1 : 4.4 jusqu'a 1 : 5.2. Ainsi la proportion moyenne dans
les exemplaires examinés est pour les males de 1 : 4.4 , tandis que
pour les femelles elle est de 1 : 4.8. Donc , comme dans les truites
de ruisseau, la tête de la truite de mer est plus petite chez la
femelle que chez Ie male ^).

Les plus petits saumons que j'ai pu comparer étaient des saumons
St. Jacques ; c'étaient tous des males et la proportion moyenne ,
calculée a l'aide d'une dizaine d'exemplaires , entre la longueur
de la tête et celle du corps était de 1 : 5.5. Donc , ils avaient
la tête relativement beaucoup plus petite que les truites de mer! ')

1) Möbius et Heincke, Fische der Ostsee. 1883.

2) Voir par exemple chez Asper, Poissons de la Suisse, p. 66.

3) Les saumous St. Jacques développent dans Ie sexe masculin un crochet k la
machoire inférieure. La tête se prolonge considérablement par ce fait. Pour calculer
la proportion moyenne entre la longueur du corps et celle de la tête je me suis servi
seulemeut d'exemplaires chez lesquels il n'y avait pas encore de commencement de crochet.

253

Quant ;i la truite de ruisseau , en général elle a la tête plus épaisse ,
plus tronquée encore que la truite de mer. Pourtant son corps étant
encore plus ramassé que celui de la truite de mer, on en rencontre
chez lesquelles la longueur relative de la tête et du corps tout entier
n'est que de 1 : 3.9. Il me semble peu correct dans ces conditions
de dire que ce sont particulièrement les truites (de mer ou de
ruisseau) qui sont caracterisées par la petitesse de la tête.

C'est surtout par la place qu'occupe l'oeil que la tête fait l'im-
pression d'être courte et ramassée. L'ccil est relatiVeraent grand,
son diamètre égalant environ un huitième de la longueur de la
tête, tandisque chez Ie saumon il est d'un neuvième seulement
ou même plus petit '). L'oeil, chez la truite de mer, se trouve
plus en avant de la tête que chez Ie saumon: Textrémité de
la tête étant séparée de l'avant-bord de l'oeil par une distance
egale a deux fois Ie diamètre de l'oeil, contre trois fois ce même
diamètre chez Ie saumon.

Le contour postérieur du préopercule est plus ou moins sinueux
chez la truite de mer, tandis qu'il est plutot arrondi chez le saumon :
une partie inférieure (ce que les Anglais appellent un »lower limb") est
séparée de la partie supérieure du préopercule par cette sinuosité
d'une maniere plus distincte que chez le saumon. (Voire les figu-
res de la Planche IX).

On s'est toujours efforcé de trouver des caractères pour distinguer
les différentes espèces du genre Trutta dans le nombre des rayons
des nageoires. Aussi longtemps que l'on ne compare que des exem-
plaires tres peu nombreux on a bien souvent l'impression que le
nombre des rayons est vraiment différent pour les diverses espèces.
En élargissant la sphère de ses recherches on se voit quelque peu
désillusionné , le nombre des rayons variant dans la même espèce dans
des proportions presque aussi grandes que dans deux espèces voisiues !

D'après von Siebold — notre meilleure autorité , je ue crains pas
de le dire — saumon , truite de raer et truite de ruisseau ont les
nombres de rayons dans leurs nageoires comme il suit :

1) Je me suis servi pour lacomparaison desaumonsfemelles et dejeunes saumons m&les;
chez les mÊlles plus age's la tête moutre toujours une tendance h. s'allonger plus ou moins.

254

Nageoire
dorsale

Nageoire
pectorale

Nageoire
ventrale

Nageoire
anale

Nageoire
caudale

Sauraon

Truite de mer . .
Traite de ruisseau.

3—4/9—11

3/9—11
3—4/9—10

1/13

1/12-13

1/12

1/8
1/8
1/8

3/7—8
3/8—9
3/7—8

19
19
19

Ce tableau qui représente presque exactement l'état des choses
montre que Ie profit a tirer de ces nombres pour la détermination d'un
poisson appartenant a une de ces espèces n'est que tres problématique.

Il me semble pourtant que les différences signalées par von
Siebold sont encore plus marquées qu'elles ne Ie sont en réalité.
Laissant de cóté les nageoires pectorales, ventrales et caudales
qui n'offrent que rarement des différences, les différences occasio-
nelles, iudividuelles si on veut, sont si grandes qu'il devient
presque impossible de rédiger une formule générale. Ainsi, par
exemple , il arrive parfois que Ie rayon antérieur de la dorsale se
compose de deux rayons seulement au lieu de trois: et ceci arrive
aussi bien chez Ie sauraon que cbez la truite de mer. La nageoire
anale cbez la truite de mer se compose tantót de deux et de
buit, tantót de trois et de sept rayons. La même variabilité a été
observée cbez la truite de ruisseau , aussi bien que cbez Ie saumon !

Heincke pour la distinction des epèces du genre Clupea comme
pour celle des races de l'espèce Glupea harengus s'est servi, avec
beaucoup de succes, de la position relative des nageoires. Il a pu
constater que les difïérentes formes du bareng se distinguent entre
elles par des différences presque constantes dans la place qu'occupent
les nageoires. Ainsi il a été possible de dresser pour cbaque forme
un groupe de formules indiquant les déviations peu considérables
de la position des nageoires. Je m'attendais a trouver quelque
cbose d'analogue pour les espèces du genre Trutta. Je pouvais
comparer une vingtaine d'exemplaires de Trutta salar avec un
nombre pareil de Trutta trutta. Le résultat de la comparaison
a été pourtant contraire a mon attente. Comme le démontrent
les tableaux qui suivent , quant a la position relative des nageoires

255

il n'y a a vrai tlire pas de différence entre un saumon et une
traite de mer: uue truite de mer pour ce qui coucerne ce earac-
tère est un saumon de taille plus petite. Malheureusement je n'ai
pas été a même d'étendre la comparaison sur un nombre égal
d'exemplaires de Trutta fario. A en juger d'après les exemplaires peu
uombreux de cette dernière espèce dontje disposais, il y a pourtant
en eet égard une dififérence bien plus marquée entre une truite
de mer et une truite de ruisseau, qu'il n'y en a entre un saumon
et une truite de mer.

11 m'a semblé utile de publier les chiffres sur lesquelles reposent
les conclusions précitées.

A. Trutta trutta

Longueur
du pois-
son (L)

Distance
ü

Quot.
D

Distance
AD

Quot.
AD

Distance
V

Quot.
V

Distance
AN

Quot.

AN

415 m.m.

168 m.m.

0.40

441 „

182 „

0.41

402 „

155 „

0.39

409 „

166 „

0 41

377 „

148 „

0.39

523 „

220 „

0.42

468 „

196 „

0.42

459 „

187 „

0.41

547 „

229 „

0 42

705 „

298 „

0.42

445 „

183 „

0.41

368 „

162 .,

0.44

582 „

245 „

0.42

529 „

220 „

0.42

425 „

168 „

0.40

277 „

114 „

0.41

410 „

167 „

0.41

436 „

173 „

0.40

463 „

187 „

0.40

520 „

211 „

0.41

294 m.m,

330 „

291 „

302 „

270 „

395 „
359 „
343 „
400 „
526 „
351 „
269 „
428 „
400 „
304 „
200 „
300 „
325 „
337 „

396 „

0.71

193 m.m.

0.47

0.75

205 „

0.46

0.72

187 „

0.47

0.74

189 „

0.46

0.72

179 „

0.47

0.76

253 „

0.48

0.72

226 „

0.48

0.75

221 „

0.48

0.73

267 „

0.49

0.75

345 „

0.49

0.79

215 „

0.48

0.73

182 „

0.49

0.81

303 „

0.52

0.76

261 „

0.50

0.72

193 „

0.45

0.72

129 „

0.47

0.73

200 „

0.49

0.75

205 „

0.47

0.73

217 „

0.47

0.76

240 „

0.47

270 m.m.

295 „

262 „

267 „

242 „

355 „

305 „

298 „

370 „

468 „

298 „

247 „

396 „

358 „

270 „

181 „

275 „

288 „

312 „

350 „

0.65
0.67
0.65
0.65
0.64
0.68
0.65
0.65
0.68
0.66
0.67
0.67
0.68
0.68
0.64
0.65
0.67
0.66
0.67
0.67

D

Moyennes pour y-

0.41

AD

pour ^-\

0.74

pour =-

Li

0.478

pour

AN

0.662

256

B. Trutta salar

N°.

Longueur
du pois-
son (L)

Distance
D

Quot.
D

Distance
AD

Quot.
AD

Distance
V

Quot.
V

Distance

AN

322 m.m.

869 „

612 „

620 „

635 „

636 „
638 „
660 „
665 „
670 „
683 „
692 „
743 „
930 „
942 „
965 „
974 „

1019 „

1044 „

1058 „

132 m.m.

232 „

243 „

245 „

256 ..

250 „

258 „

250 „

273 „

263 „

276 „

289 „

315 „

355 „

404 „

407 „

390 „

407 „

438 „

444 „

0.41
0.41
0.40
0.40
0.40
0.40
0.40
0.38
0.41
0.39
0.40
0.42
0.43
0.38
0.43
0.42
0.40
0.40
0.41
0.42

235 m.m.

0.73

423 „

0.74

443 „

0.72

454 „

0.73

459 „

0.72

464 „

0.73

470 „

0.74

489 „

0.74

508 „

0.76

498 „

0.74

493 „

0.72

p

?

p

p

694 „

0.75

705 „

0.75

725 „

0.75

715 „

0.73

739 „

0.73

780 „

0.75

800 „

0.76

AD
pour -^

0.74

148 m.m.

0.46

204 m.m.

266 „

0.47

374 „

280 „

0.46

397 „

291 „

0.47

403 „

291 „

0.46

422 „

298 „

0.47

420 „

313 „

0.49

435 „

317 „

0.48

445 „

315 „

0.47

450 „

324 „

0.48

445 „

328 „

0.48

453 „

334 „

0.48

457 „

342 „

0.46

487 „

457 „

0.49

639 „

450 „

0.48

629 „

472 „

0.49

656 „

469 „

0.48

655 „

481 „

0.47

673 „

487 „

0.47

698 „

525 „

0.50

706 „

Moyennes pour y

0.405

pour

0.475

AN
pour —

Li

C. Trutta fario

N°.

Longueur
du pois-
son (L)

Distance
D

Quot.
D
Ï7

Distance
AD

Quot.
AD

17

Distance
V

Quot.
V
L

Distance

AN

Quot.

AN

ir

A
B

455 m.m.
375 „

213 m.m.
165 „

0.47
0.44

340 m.m.

284 „

0.75
0.76

225 m.m.
189 „

0.5
0.5

298 m.m.
252 „

0.65
0.67

M(

)yennes po

D
ur_...

0.455

AD

pour —
li.

0.755

V
pour-.

0.5

,.-

0.66

I

257

Daus ces tableaux la longueur (L) du poisson est la longueur
totale, la distance de la poiute du uez a la ligne qui réunit les deux
bouts de la nageoire caudale étendue normalement. La distance
D est celle de la pointe du nez au commencement de la nageoire
dorsale mesurée a l'aide d'un corapas. La distance AD est celle
de la pointe du nez a l'insertion de la nageoire adipeuse, la dis-
tance V est celle de la même pointe a l'insertion de la nageoire
ventrale; finalement la distance AN se mesure de la pointe du
nez a l'ouverture anale. Pour avoir des nombres comparables j'ai
calculé Ie rapport entre les distances mesurées et la longueur totale

du poisson : ce sont les quotients =- , -^ etc. En général ces

quotients — tant pour les truites de mer que pour les sauraons
— ne montrent pour cbaque nageoire que des difiérences peu impor-
tantes: les quotients s'éloignent fort peu de la moyenne que l'on
peut calculer pour cbaque nageoire. Si on calcule cette moyenne pour
cbaque nageoire cbez la truite de mer et si on agit de même pour
Ie saumon il saute aux yeux que les difiérences individuelles dans
cbaque espèce sont bien plus grandes, que ne Ie sont en réalité
celles que l'on observe entre ces deux espèces.

Deux exemplaires de la truite de ruisseau ont été traites de la
même maniere. Quoique ce nombre soit beaucoup trop limité pour
permettre une comparaison je publie ici également Ie résultat de
mes calculs pour ces deux exemplaires. Et ceci parceque les cbiffres
trouvés démontrent clairement que cbez la truite de ruisseau les
nageoires dorsales, adipeuses et ventrales sont placées plus en
arrière. La partie caudale du corps cbez la truite de ruisseau
est considérablement plus courte, plus trapue que cbez les autres
espèces de Trutta que j'ai étudiées.

Un autre caractère extérieur résulte du nombre des rangées
d'écailles entre la nageoire adipeuse et la ligne laterale. En général
il n'est pas facile de compter ces écailles ; surtout en s'approcbant
de la nageoire adipeuse elles devieunent de moins en moins distinctes.
Partant de la naissance de la nageoire adipeuse les écailles décri-
vent des lignes obliques dirigées vers un poiiit situé plus en avaut

258

OU bien plus en arrière de la ligne laterale. Ohez la truite de mer
on compte 14 et souvent indistinctement 15 ou 16 de ces éeailles
sur les rangées indiquées, tandis que chez Ie saumon les éeailles
sont plus grandes, de sorte que Ton n'en compte que 12 ou 13
dans chaque rangée.

CJne autre difiérence entre un saumon et une truite de mer
est fournie par cette partie de la queue qui se trouve entre Ie
bord postérieur de la nageoire anale et la nageoire caudale. Cette
partie chez Ie saumon est plus élancée qu'elle ne Test chez la
truite de mer. Ce dernier poisson ressemble pour ce qui regarde
ce caractère bien plus a une truite de ruisseau qn'a un saumon.
(Voir les figures de la Planche IX).

L'échancrure de la nageoire caudale , qui est si manifeste chez la
plupart des poissons Téléostéens, a disparu a l'age adulte presque
absolument chez plusieurs Salmonides. De même chez Ie saumon et
chez la truite de mer. Chez ce dernier poisson cette échancrure
disparait encore plus tot que chez Ie saumon : tandis qu'une truite
de mer d'un demi-mètre de longueur présente une nageoire caudale
se terminant par une ligne presque entièrement droite , un saumon
St. Jacques d'environ 70 centimètres de longueur montre une
échancrure encore bien accentuée. A eet égard la truite de mer
se rapproche également de la truite de ruisseau.

Quelques particularités concernant la couleur de notre poisson
méritent également d'être signalées. A cóté d'un saumon St.
Jacques, qui a Ie dos bleu foncé métallique et Ie ventre argenté,
une truite de mer montre une couleur vert-brunatre , une couleur
plutót terne sur Ie dos et un ventre moins luisant. La partie
dorsale des flancs se trouve parsemée de petites taches noires
d'une forme irreguliere — type petite croix imparfaite. EUes sont
plus rares ou manquent sur la moitié ventrale de la surface.
Souvent deux ou trois taches noires sont placées sur l'opercule.

La couleur des nageoires est beaucoup moins foncée que ne l'est
celle des nageoires des saumons. La nageoire dorsale montre sou-
vent des taches noires peu distinctes , les autres nageoires sont
presque blanches avec de petites taches plus obscures. La nageoire

259

caudale est la seule qui se termine par uii bord bleu foncé —
presque uoir.

Pour ce qui regarde les caractères internes, anatomiques si Ton
veut, je u'aurai qu'a m'arrêter a la forme et a la dentition de l'os
vomer et au nombre des appendices pyloriques. L'os vomer a été
étudié avec grand soiu par vou Siebold. Il dit que la partie
antérieure (die vordere kurze Vomerplatte) chez Ie sauraon est
pentagone et dénuée de dents , qu'elle est triangulaire chez la
Triitta lacustris , chez la Trutta trutta et chez la Trutta fario et
qu'elle porte chez ces espèces trois dents (trois ou quatre chez la truite
de mer et la truite de ruisseau) a son bord postérieur. Le corps
du vomer chez le saumon est tres long, l'os y est tres grêle
et il porte sur la ligne médiane un rebord peu élevé muni
d'une seule rangée de dents. Ces dents sont petites et tombent de
bonne heure, d'abord celles de derrière. Chez les autres espèces
de Trutta le corps est également tres long. Sa face palatine
montre une excavation peu profonde; elle est munie d'un
rebord assez élevé portant les dents. La face dorsale de la partie
longue est voutée. Chez les espèces lacustris et trutta les dents
ne forment en géuéral qu'une seule rangée ; chez la Trutta lacustris
il n'est pas rare pourtant que quelques-unes de ces dents soient
doubles, ce qui est une exception chez la Trutta trutta. Tandis que
chez ces deux espèces la plupart des dents tombent a un age
quelque peu avance, elles persistent chez la truite de ruisseau. Chez
cette dernière espèce les dents sont bien plus fortes que chez les
autres, elles forment une rangée doublé que Ton observe encore
quand le poisson a atteint a une grande vieillesse. J'ai prepare
l'os vomer de plusieurs de mes poissons. J'ai trouvé qu'en géné-
ral la description dounée par von Siebold correspond bien aux
faits. Malheureusement je n'ai pas pu étendre mes recherches
a la Trutta lacustris. Les figures de la planche X sont destinées
a faire voir ce détail pour les autres espèces de Trutta , savoir pour
T. salar, T. fario et T. trutta.

L'os vomer de T. salar (fig. 6 — 8) est caracterisé d'abord par
la forrae de la partie antérieure et par le nianque de dents presque

260

complet chez les exemplaires d'un certain age. Puis par la forme ovale
* de la partie longue et par une excroissance considérable a la face
dorsale de la partie antérieure. Chez Ie saumon la face palatine
porte une espèce de quille sur la moitié antérieure de la partie
longue seulement, plus en arrière cette quille se perd (s'étendant
presque jusqu'aux bords de l'os).

L'os vomer de T. fario (fig.4 — 5) est caracterisé par la forme
triangulaire, tres reguliere de la partie antérieure, par la rangée
transversale de dents entre la partie antérieure et la partie longue
et par Ie grand nombre de dents tres fortes sur la partie longue. Ces
dents sont placées a doublé rangée sur la ligne médiane qui dé-
veloppe une forte quille se prolongeant jusqu'a la pointe termi-
nale de l'os. Les dents sont tres peu caduques chez cette espèce.
Vu de co té l'os vomer de la truite de ruisseau se courbe en avant
pour former une espèce de proue élégante. (Fig. 4).

L'os vomer de Trutta trutta (fig. 1 — 3) répond en général au
type de eet os chez la truite de ruisseau. Les dents pourtant sont
caduques et la partie médiane saillante , que j'ai comparée a une
quille, semble disparaitre avec les dents. Dans Ie jeune age elle
se prolonge presque jusqu'a la fin de l'os , chez les exemplaires
plus agés la moitié postérieure de la partie longue n'en montre
plus tracé. Le nombre des dents varie excessivement : tantot
Ie nombre est assez considérable et alors presque toujours deux
rangées se font distiuguer ; tantot de toufces les dents de la
partie longue une seule est restée. Comme chez la truite de ruis-
seau une rangée transversale de (2 a) 4 dents sépare la partie
antérieure triangulaire de la partie longue. Ces dents sont encore
peu constantes: a la place des dents extérieures il n'est pas rare
de trouver des tubercules osseux assez forts. Vu de cóté Tos
vomer montre la forme caractéristique que nous avons décrite pour
la truite de ruisseau.

Donc , comparant entre elles les différentes formes de l'os vo-
mer décrites plus haut et laissant de cóté pour le moment toute
considération théorique , on pourrait dire que l'os vomer de la
truite de mer tient le milieu entre celui du saumon et celui

261

de la truite de ruisseau. Il n'est peut-être pas superflu d'in-
sérer ici la remarque qu'on doit se servir de ce caractère
distinctif — comme de tout autre — avec la plus grande circonspec-
tiou. Il s'agit d'im caractère utile seulement pour distinguer des pois-
sous plus agés ou adultes. J'ai préparé l'os vomer d'un jeune
saumon de 18 ceutim. allant a la mer pour la première fois et
pris dans une nasse sur Ie Merwede prés de Gorkura. L'os vomer
montrait la forme de celui d'une truite et était armé d'une série
de dents bien développée: même il s'y trouvait en deux endroits
deux dents placées a cóté Tune de l'autre. ^) Pour Ie moment les
sujets me manquent pour pousser plus loin la comparaison de
l'os vomérien d'un sauraoneau avec celui d'une truite adulte.

Le dernier caractère pour distinguer les espèces de Trutta est
douné par le nombre des appendices pyloriques. Ce nombre est
plus considérable chez le saumon que cbez la truite de mer.
Puisque c'est un nombre excessivement variable et puisque tout
porte a croire qu'il s'augmente avec l'age du poisson il faut en-
core s'en servir avec réserve. Chez une truite de mer de 425
m.m. le nombre des appendices pyloriques était de quarante,
chez un de ces poissons de 520 m.m. j'en ai compté jusqu'a
45. D'après Day le nombre des appendices pyloriques chez le
saumon varie entre 53 et 77. Le nombre de ces appendices que
j'ai trouvé chez un saumon iSt-Jacques était de 58 ou 59. Il est
excessivement difficile de compter ces appendices avec süreté —
on n'y parvient qu'en les coupant un a un tout prés de leur
insertion sur l'intestin.

La plupart des truites de mer qui remonteut le Rhin et qui
sont prises en Hollaude semblent être des poissons jeunes. Non
seulement ces poissons sont encore inaptes a se reproduire , mais ils
sont sans doute encore bien éloignés du moment, oü ils pourrout

1) Day (The fishes of Great Britain and Ireland. 1880—84. Vol. II. p. 67.) remar-
que, quand il de'crit Tos vomer du saumon: in the parr and smolt a doublé row exists
along the body of the vomer which anteriorly is usually armed with four teeth placed
in a single row.

262

se livrer a cette fonction. Du moius c'est ainsi qu'il faut con-
clure des truites de mer que j'ai examinées, comme cela ressort
du tableau ci-après.

Date
de la
capture

Sexe

^1

OBSERVATIONS.

A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T

gram.

gram.

9/XII '91

650

?

?

30/1 '91

835

9

1.3

»

595

9

0.7

4/II '91

593

9

0.9

„

538

9

0.7

28/11 '9]

1840

9

7.5

l/III '91

1140

9

4

12/III '91

970

cf

0.1

12/Vm'91

1500

cf

1.7

26/Vni '91

4000

d"

79

17/IX '91

?

cf

0.8

j)

V

9

1.2

22/IX '91

2320

cT

77

„

1740

9

60

27/lX '91

770

9

1.5

„

215

9

0.8

3/X '91

811

9

1

2/XI '91

840

9

1.5

2/XI '91

1006

9

2

l/III '92

1355

9

3.8

Probablement poisson femelle.

Longueur des ovaires 33 m.m. Diamètre des ovules 0.7 m.m.

Restes de poissons daus l'estomac, parmi lesquelles un Am-

Longueur des ovaires 52 et 60 m.m. [modytes.

L'estomac vide. Beaucoup de vers intestinaux.

Deux petits poissons dans 1'estomac.Un éperlan de 150 m.m.

Longueur des ovaires 67 et 90 m.m.

L'estomac contient des restes de poissons tout petits.

Longueur des ovaires 30 m.m.

L'estomac vide. Un ver cestoïde dans chaqueapp. py lor.

Ainsi sur vingt exemplaires trois seulement J, M et N avaient
les organes géaitaux a un degré de développement tel que l'on
peut admettre qu'ils seraient devenus mürs après un séjour
daus l'eau douce de quelques semaines — c'est-a-dire vers la pé-
riode de la fraie en hiver: on pourrait les comparer a des sau-
mons d'été. Probablement la même chose serait arrivée aux poissons
F, G et T, poissons pris vers Ie premier Mars et dont les organes
génitaux moutraient un commencement de développement. Comme
de vrais saumons d'hiver ces truites se seraient développées a l'état

263

de maturité seulement après uu séjour de 9 a 11 mois dans
l'eau douce. Mêiue ceci pourrait eucore être Ie eas avec Ie pois-
sou S, dout les ovaires pesaient 2 grammes au commencement
de Novembre.

Quant aux autres exemplaires dout Ie poids restait — et sou-
vent de beaucoup — au dessous d'uu kilogramme , il me semble
excessivement difficile de comprendre ce qu'ils vienneut faire ou
chercher dans Ie Rhin ! J'inclinerais a admettre que ce sont des
poissons égarés, des poissons qui se seraient laissé entrainer par
les bandes de saumons qui remontent Ie fleuve ').

Je ne veux pourtant pas terminer cette notice saus avoir re-
marqué, que la grande ressemblance entre la truite de mer et Ie
saumon du Rhin quant aux proportious du corps, de l'autre coté
Ie rapport intime qui existe entre uue truite de mer et une truite
de ruisseau s'expliqueraient a merveille en admettant que la truite
de mer serait originairement un métis de saumon femelle et de truite
de ruisseau male. üne telle forme batarde a été produite et élevée
artificiellement en Suisse par exemple a maintes reprises: on a
réussi a obtenir un poisson présentant en mélange les caractères
distinctifs des espèces croisées. Le grand advantage de ce procédé
était que la forme batarde ainsi obtenue restait en Suisse, n'était
pas anadrome et ainsi ne servait pas „pour le plus grand bien
des pêcheurs Hollandais" 2). S'il est tres facile d'obtenir de tels
métis par la fécondation artificielle, pourquoi le même procédé
n'aurait-il pas réussi ou ne réussirait-il pas de temps en
temps encore mainteuant dans la nature même. N'oublions
pas que les endroits favoris oü les saumons vont frayer ce
sont justement les ruisseaux et autres petits courants d'eau oü
la truite de ruisseau séjourne. Les formes batardes en général
ne sont pas aptes a la reproduction : une bonne partie des
truites de mer que j'ai étudiées me font l'impression d'être

1) Un fait analogue s'observe sur le Zuiderzee pour les harengs. Avec les harengs
d'été miirs qui entrent dans le bassin du Zuiderzee pour y frayer, souvent quantité de
jeunes harengs (demi-harengs, poissons de 150 m.m.) font en même temps leur entree.

2) Asper, 1. c, p. 134.

264

stériles ou a peu prés stériles. Quant a celles qui semblent s'ap-
proclier de la maturité , d'abord il n'est pas établi que vraiment
alles se reproduiront. Quand même la fécondité de quelques exem-
plaires serait prouvée, je n'y verrais pas encore d'inconvénient: les
faits ne manquent certaiuemeut pas pour prouver qu'une forme
batarde obtenue naturellement entre deux espèces voisines n'est
pas néeessairement stérile ! Mais si la fécondité tres vraisemblable de
plusieurs exemplaires de la truite de mer ne s'oppose pas for-
mellement a la supposition, qu'il s'agit ici d'une forme batarde ,
elle est bien loin de prouver la vérité d'une telle bypothèse !
Provisoiremeut je dois donc me contenter d'avoir suggéré la
possibilité d'une telle origine pour Ie poisson qui nous est connu
comme truite de mer du Rhin. Je tiens absolument a préciser
qu'il n'est question en tout ceci que de cette truite anadrome du Rhiu.

Pour la mer Baltique Möbius et Heincke ') ont signalé la
truite de mer comme étant plus commune que Ie saumon. D'après
ces auteurs c'est un poisson anadrome remontant les fleuves de
la mer du Nord et de la Baltique pour frayer. On trouve ce
poisson sur toutes les cótes de l'Europe a partir du cap Nord
jusqu'a la cóte occidentale de la France. En France ce poisson
n'est pas rare : d'après M. Giard ^) il est même abondant dans Ie
Wimereux et dans la mer au voisinage de l'embouchure du fleuve.

Sur la cóte d'Angleterre ce poisson ne manque pas non plus.
Day (1. c. p. 91) considère cette espèce comme la variété marine
de l'espèce Salmo trutta, dont la truite de ruisseau est une va-
riété d'eau douee. Les fleuves de la Grande-Bretagne semblent
excessivement riclies en formes de truites: Day en distingue une
douzaine et les range toutes sous l'espèce Salmo trutta. Neuf de
ces variétés, parmi lesquelles figure la truite de ruisseau, sont de
vraies truites d'eau douce, les autres sont des truites anadromes.
Après müre réflexion je n'ai pas pu me décider a suivre l'exemple

1) 1. c.

2) Giard, A , Sur quelques particularités éthologiques de la Truite de mer. Compt.
Eend. de i'Acad. d. Sci. Paris. Aoüt 1889.

265

tle Day et a réunir la truite de mer et la truite de ruisseau dans
uiit! soule ospècc. CJuoique la dilïereiice daas les raoïurs de ces
ileiix espèces ue soit pas, a mou avis, d'uu grand poids, ce sont
pour nioi vraiment deux poissons bien différents. J'aimerais autant
réunir Ie sauiuon et la truite de mer

Sur vingt exemplaires de la truite de mer que j'ai pu examiner
un seul avait été pris dans la mer du Nord. Des pêcbeurs de hareng
du Nieuwediep l'avaient pris Ie dernier Février de cette année.
C'est Ie poisson qui figure comme T sur la liste de la page 251.
Cette truite était couverte de nombreux exemplaires d'une espèce
de Copépode parasite, voisin du Caligus. M. Giard ') a proposé
pour cette espèce Ie nom de Caligus truttae. Il n'a pas publié
une description de cette espèce mais il me semble peu basardeux
d'admettre que Ie Copépode trouvé par moi sur la truite de mer
est Ie même que celui des environs de Wimereux. Ce Copépode
ressemble beaucoup a l'espèce décrite par Kröyer comme Caligus
( Lrpeopht/icirus) salmonis. Sous peu j'espère avoir Toccasion de
publier quelques détails sur ce Copépode.

Helder. Aóut 1892.

1) Giard, 1. c.

18

EXPLICATION DES FIGURES.

Planclae IX. Exemplaire femelle et male de Trutta trutta a un quart de la
grandeur naturelle. (Zincographie d'après des photographies du
poisson frais). La femelle est Ie poisson N, Ie male Ie poisson
M de Ia liste.
Planche X. Fig. 1. Os vomer d'une truite de mer, vu de face. X 2.
» 2. Le mêrae os vomer, vu de profil. X 2.
» 3. Os vomer d'une autre truite de mer, vu de face. X 4.
» 4. Os vomer d'une truite de ruisseau , vu de profil. X 4-
» 5. Le mêrae, vu de face. X 4.
» 6. Os vomer d'un saumon, vu de face. X 2.
» 7. Le mêrae, vu de profil. X 2.

» 8. Partie antérieure d'un os vomer de saumon, vu de
face. X 2.

TJJOSCjmiFT DSR iTBD- DIERK. VEDEBN. 2fReakfsBei,}J/I.

A J J Wer.d.1 lilh

•.UDSi-IIRlFT Li:-:H .yi:l' KIEHK VKliKKX. 2-: IU-,-ks ürrJ ///

Hl y

. ' /> ^ ^ i

."y^

\

\

/^^v \ rif

r ^r-v

r:^

.J

f/fj r^ %

i___„J

lUIISCUJUfT UfK Xfll. -UIERK VjmtfX 2' Hmks -Deel 11/ -

IXg 1.

Hubrechl et J« Groot del

/\

I

II. VERSLAGEN

GEWONE HUISHOUDELIJKE VERGADERING.

Leiden. Hotel Lion d'or. 1 December 1889. 's Voormiddags 10 uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), A. A. van Bemmelen, Horst,
Bottemanne, Everts, Keuvens, J. F. van Bemraelen, Jentink , Weber,
van Lidtb de Jeude, Schröder van der Kolk, Büttikofer en Hoek.

De Voorzitter verwelkomt de aanwezigen en brengt het volgende Ver-
slag uit over den toestand der Vex'eeniging gedurende het jaar 1888|89.

"Wederom , M.H., ligt een Vereenigingsjaar achter ons ; wederom wordt
door de regelen onzer Statuten uw Voorzitter geroepen om een terugblik te
werpen op de voornaamste gebeurtenissen waardoor zich die afgeloopen
jaarkring voor onze Vereeniging gekenmerkt heeft.

En waar die taak thans voor de eerste maal door mij staat vervuld
te worden , raag ik met bijzondere voldoening constateeren , dat het jaar
dat achter ons ligt een jaar van bloei en voorspoed geweest is, een
jaar waarin een opgewekt leven in onze Vereeniging geheerscht heeft
en waarin belangrijke gebeurtenissen plaats vonden , andere werden
voorbereid.

Den bloei der Vereeniging leid ik niet alleen af uit het feit, dat ons
ledental, zooals ik u zoo dadelijk in bijzonderheden vermelden zal,
eenigszins toenam, maar veelmeer daaruit, dat onze vergaderingen zich
in een trouw, vele zelfs in een ongewoon groot bezoek verheugen
mochten.

Onze wintervergadering van 1888 te Utrecht was daarvan het eerste
bewijs, onze zomervergadering in Juli te Hilversum gehouden, was
drukker bezocht, dan zelfs de oudste leden zich van eenige vorige zo-
mervergadering herinnerden.

Ook de avondvergaderingen te Amsterdam, van diegenen onzer, die,
zoo onze Vereeniging aan lichaamsoefeningen gewijd ware, de »wer-
kende" leden zouden genoemd worden, zagen een toenemend aantal
belangstellenden in de gastvrije ruimten van het Zofitomisch Instituut
der Amsterdamsche Universiteit bijeen.

De wisselingen , die dit jaar in het personeel waaruit onze Vereeniging
bestaat zijn voorgevallen, zijn de volgende:

De dood ontrukte ons van de begunstigers: den Heer Joost van Vol-
lenhoven.

Van de leden: de Heeren D. Bolier, C. L. de Meulemeester en Dr. W. J.
Vigelius.

Zonder reden op te geven bedankten voor het lidmaatschap: de Hee-

ren Dr. H. van Cappelle en ür. J. C. de Man en Mejufvrouw Cato Man-
den, de Heeren W. H. J, van Nooten, P. A. van Eees, Dr. A. J. van
Kossum en L P. Zocher.

Wij verloren dus één begunstiger en tien leden.

Tot het lidmaatschap ti-aden veertien nieuwe leden toe en wel de
Heeren J. M. Croockewit, Utrecht, O. Baron Groeninx van Zoelen, 's Hage,
H. W. Heinsius, Amsterdam, J. C. Koningsberger, Utrecht, Dr. G.A.F.
Molengraaff, Amsterdam, Dr. J. F. A. Mellink, Leiden, C. J. B. Mijns-
sen, Amsterdam, Leo W. F. Oudenhoven, Helder, T A. O. de Rid-
der, Katwijk, Mejufvrouw L. Schilthuis, Utrecht en de Heei'en J. L. C.
Schröder van der Kolk, Leiden, J. H. Vernbout, Utrecht, Prof. E.
Rosenberg, Utrecht en Prof. H. Treub, Leiden.

Onze correspondeerende leden vermeerderden ingevolge een votum
uwer vergadering met drie. Z. D. H. de erfprins — thans de regee-
rende vorst — van Monaco, de heer A. Dollfus te Parijs en Dr. F.
Heincke te Oldenburg. Al deze heeren hebben die benoeming met dank-
betuiging aangenomen.

Het ledental bedraagt dus nu: 8 begunstigers, 3 eereleden, 15 cor-
respondeerende en llo gewone leden.

Van het Bestuur onzer Vereeniging waren ten vorigen jare twee leden
aan de beurt van aftreding, de voorzitter en de penningmeester. Bei-
den werden herkozen , maar de eerste , die reeds vooraf zijn wensch om
den hamer neder te leggen had kenbaar gemaakt, was ook door dit
onmiskenbaar bewijs van vertrouwen niet van zijn voornemen af te
brengen en bleef bij zijn besluit. Bij de daarop gevolgde nieuwe
stemming hebt gij mij tot zijnen plaatsvervanger aangewezen; waar ik
dit onder de fata te vermelden heb , kan ik niet nalaten nogmaals met
nadruk er op te wijzen, hoeveel onze Vereeniging verschuldigd is aan
haren vorigen, tevens haren eersten president, die van hare oprichting
in 1872 at, zestien jaren lang met hare leiding belast was. Steeds heeft
hij met energie en toewijding hare belangen behartigd. Rotterdam was
de bakermat onzer Vereeniging en uit Rotterdam is door zijn toedoen
onzer Vereeniging steeds krachtige steun toegevloeid.

Dat hij in zijn wensch om af te ti-eden volhard heeft, op een tijd-
stip, waarop onze Vereeniging een tijdperk van nieuwen bloei intrad,
mag voor hem het afscheid van den voorzitterstoel vergemakkelijkt heb-
ben: voor ons is bet een nieuw bewijs hoe in zijne verhouding tot
onze Vereeniging persoonlijke motieven nooit gemengd zijn geweest.
Wij verheugen ons, dat wij hem niet als bestuurslid verloren hebben,
dank zij uw votum, dat hem ten vorigen jare als vice-voorzitter aange-
wezen heeft.

De toestand onzer financiën geeft reden tot bevrediging.

Het batig saldo onzer vorige rekening bedroeg f 627.56^; dat van de
rekening waarover zoo straks door de Commissie ad hoc verslag zal
worden uitgebracht /" 618.00. Van onze blijvende bronnen van inkomst
verdient er geen meer bijzonder uw aandacht dan de post contributies
van leden. Dit moet de spil zijn waarom de financiën onzer Vereeniging
draaien. En ieder uwer zij het dringend aanbevolen tot de hechtheid
daarvan het zijne bij te dragen door in eigen kring bij voortduring be-
dacht te zijn op het winnen van nieuwe leden.

Schenkingen gewerden ons dit jaar slechts in den vorm van afgeloste

en uitgelote aamleelen in de rentelooze leening van 1876 waarvan
er door den lieer Everts en de erven van wijlen ons medelid H. l^er-
bert een tweetal, ieder ten bedrage van f 10.— a:in de Vereeniging
werden afgestaan.

Op nieuw mochten wij er ons in verheugen, dat het Regeeringssub-
sidie van f 1500.— , hetwelk wij in het voorgaande jaar genoten ook
voor dit jaar werd toegestaan. Wij vleien er ons mede ook in volgende
jaren op gelijk bedrag te mogen blijven rekenen en stellen ons voor,
zooals ook reeds vroeger word aangeduid, door dat verhoogde subsidie
aan de leden, die zich met onderzoek aan de kust willen bezighouden,
vooral ook voor zoover zij kweekelingen zijn der instellingen voor Hoo-
ger Onderwijs, het verblijf te Nieuwediep financieel te vergemakkelijken.

Uit den oproepingsbrief voor deze vergadering hebt gij kunnen zien
dat de staat der geldmiddelen van het Zoölogisch Station een afzonder-
lijk punt op de agenda uitmaakt. Sedert het legaat van de Sande La-
coste in de kas onzer Vereeniging vloeide, edoch onder beding dat het
voor de stichting van een blijvend Zoölogisch Station zou worden dienst-
baar gemaakt , is er zonder twijfel aanleiding om de rekening van het
Zoölogisch Station een zelfstandige plaats onder de verantwoording on-
zer geldmiddelen te gunnen. Die aanleiding wordt door de historische
traditie te dezer zake nog zeer versterkt, wanneer wij bedenken, dat
van 187() af het Zoölogisch Station steeds zelfstandig door eene commis-
sie beheerd werd, die tevens de geldmiddelen afzonderlijk verantwoordde.

Wij wenschen ook in het vervolg op denzelfden weg te blijven voortgaan.

En zoo kom ik als van zelf tot de bespreking van de inrichting, die
sedert welhaast vijftien jaren het lievelingskind onzer Vereeniging ge-
weest is. Het Zoölogisch Station mag op het jaar 1889 voorzeker dank-
baar terugzien , en het was op onze vorige wintervergadering, te Utrecht
gehouden, dat door U, M. H., krachtig werd medegewerkt, om voor die
inrichting eene periode van nieuwen bloei te openen.

Op die vergadering werd door het Bestuur een voorstel ter tafel ge-
bracht, dat voor de toekomst èn van onze Vereeniging èn van het Sta-
tion hoogst gewichtig mag genoemd worden en dat met acclamatie
door alle aanwezigen werd begroet en aangenomen. Het was het U be-
kende voorstel tot het aangaan eener leen ing van ƒ10000 ten laste on-
zer Vereeniging, rentende 'i'/j "/^ en aflosbaar bij uitloting in veertig
jaren. Dat bedrag zou gevoegd worden bij de f 5000 van het legaat
van de Sande Lacoste reeds in vorige jaarverslagen dankbaar vermeld,
en zoo zou in 1889 werkelijk een begin kunnen gemaakt woi'den met
de vestiging van een definitief steenen gebouw, dat als Nederlandsch
Zoölogisch Station de plaats zou innemen, die tot nu toe op veel be-
scheidener schaal door onze houten inrichting vervuld was.

Het zal U nog versch in het geheugen liggen, hoe op die vergadering
van '25 November 1888 de aanwezige leden zich niet tot dit votum be-
perkten, maar hoe reeds dadelijk de leening voor een belangrijk deel
onder de aanwezigen geplaatst werd. Het bestuur mocht de voldoening
smaken, dat de zorgvuldig uitgewerkte plannen, die door zijn medelid
Dr. Hoek ter tafel gebracht en toegelicht werden en die vergezeld wa-
ren van een uitvoerige financieele raming , zoozeer het vertrouwen in de
toekomst onzer Vereeniging wekten, dat op den avond van dien dag
voor een bedrag van bijna vijf duizend gulden aan de voorgestelde lee-
ning was deelgenomen. Voorwaar een bemoedigend resultaat voor de

VI

commissie die werd aangewezen om de verdere bijzonderheden der lee-
ning te regelen, waartoe nevens het Bestuur werden uitgenoodigd de
HH. Everwijn , ten Houten , de Leeuw en Jhr. Dr. Ed. Everts.

Die Commissie is in de maanden December 1888 — Februari 1889
meermalen bijeen geweest en mocht zich verheugen binnen weinige we-
ken niet alleen het geheele bedrag van ƒ 10000 volteekend te zien,
maar bovendien aan giften en schenkingen een bedrag van ruim ƒ 2000
in de kas der Vereeniging te zien vloeien , die met name voor het te
stichten gebouw bestemd waren. Voorwaar een uitkomst die boven ver-
wachting was, wanneer wij bedenken dat dit laatste bedrag nog ruim
f 700 hooger is, dan wat wij voor veex'tien jaren als renteloos voor-
schot voor de stichting van ons houten gebouw verkrijgen mochten ! Ach-
ter het verslag dezer vergadering zult gij de namen der vrijgevige
schenkers vermeld vinden , hier past een hartelijk woord van dank zoo-
wel aan hen, als aan degenen, die onze leening door hunne deelneming
hebben doen slagen.

Het bijeengebrachte bedrag, dat onze raming voor het te stichten ge-
bouw met nog f 1200 overschreed, veroorloofde ons thans voorberei-
dende stappen te doen om tot de aanbesteding over te gaan. Alvorens
dit kon plaats vinden moest echter een plek gevonden worden , waarop
het gebouw zou kunnen worden gevestigd en wel een plek die niet
door aankoop zou behoeven te worden verkregen.

Reeds hadden vroegere besprekingen, in 1881 met den toenmaligen
Minister van Waterstaat gevoerd , ons het uitzicht gegeven dat van
Eijkswege te Nieuwediep een plek grond ter onzer beschikking zou
worden gesteld en wij ontleenden aan die ervaring de hoop , dat ook
thans van de zijde van de Regeering met betrekking tot dat punt op
medewerking zou mogen worden gerekend.

Die hoop werd niet beschaamd en na onderhandelingen met de Mi-
nisters van Waterstaat , Handel en Nijverheid en van Financien , die ik
hier niet in bijzonderheden zal wedergeven , werd de heer Gordon , Ont-
vanger der Registratie en Domeinen te. den Helder door de Regeering
gemachtigd met onze Vereeniging een contract te sluiten , waarbij haar
voor den tijd van 50 jaren een stuk gronds van 1247 D M. aan de
havendijk te Nieuwediep in erfpacht werd afgestaan tegen eene jaar-
lijksche recognitie van ƒ1. — Dit contract kwam in Mei 1889 tot
stand en werd namens U door Uwen voorzitter en secretaris onder-
teekend.

Intusschen had onze ijverige 1" secretaris, ook nog in andere richting
maatregelen voorbereid, die tot bespoediging van den bouw zouden
kunnen leiden , zoodra zekerheid omtrent den bouwgrond zou verkregen
zijn en was hij, in overleg met onzen Leidschen architekt den heer W. Kok,
met het opmaken van bestek en voorwaarden voor de aanbesteding be-
gonnen en wel op den grondslag van de schetsplannen , die in onze
vorige wintervergadering voor U allen ter bezichtiging hebben gelegen.

Zoo kon dan op 18 April 1889 tot de aanbesteding worden overge-
gaan. Dit geschiedde in de lokalen van het hotel de Burg te Nieuwe-
diep in tegenwoordigheid van den secretaris Dr. Hoek , en de uitkomst
was, dat bij eene raming van / 16.800 de Heer Schuitemaker te
Dordrecht als minste inschrijver voor een bedrag van f 16.000 aanne-
mer werd van den bouw van het Zoölogisch Station der Nederlandsche
Dierkundige Vereeniging.

En zoo werd dan in Mei 1889 met het leggen der fundamenten en

VII

spoedig daarop met het bouwen begonnen. Het geluk heeft ons uiter-
mate gediend, dat juist do maanden Mei tot Juli 188!) zon ongewoon
droog en helder geweest zijn. Het metselwerk kwam daardoor onder
de allergunstigste condities tot stand en toen Augustus veel hemelwa-
ter begon aan te voeren , was ons gebouw reeds onder den kap en
waren onze spouwmuren tegen onwelkome inwendige bevochtiging
beschut.

Het toezicht tijdens den bouw werd uitgeoefend door onzen reeds
genoemden architekt-adviseur den heer Kok , hst dagelijksch toezicht
door den heer Haringx , opzichter van 's Rijks Waterstaat te den Hel-
der, wien daartoe door den heer Kempees, ingenieur te Alkmaar, be-
reidwillig verlof was gegeven.

Met dankbaarheid herdenken wij dit alles waar thans ons gebouw,
zooals ik mij ook onlangs persoonlijk heb kunnen overtuigen , als een
afgewerkt geheel voor ons staat, en met zijne breede voorzijde naar de
Nieuwedieper haven gekeerd eon goed figuur maakt.

Een kleine houten loods, die men aan de achterzijde gewaar wordt
is meer dan een bergplaats van glaswerk en instrumenten : het is het
ons door lang gebruik dierbaar geworden houten stations-gebouwtje ,
dat nu als afgestroopte pophuid in de onmiddelijke nabijheid van de
ontplooide imago nog van den vroegeren larventoestand getuigenis aflegt.
Moge de imago inderdaad tot vruchtdragende werkzaamheid gedurende
lange jaren geroepen zijn !

Het inwendige van het gebouw nadert ook zijn voorloopige voltooiing.
Ik zal daarop niet vooruitloopen , omdat gij U op onze zomervergadering
van 18!)0 met eigen oogen zult kunnen overtuigen van de bijzonder-
heden der inrichting. Laat ik alleen zeggen , dat waar wij er thans
reeds in geslaagd zijn in onze benedenverdieping een tweetal lokalen
aan het departement van Waterstaat te verhuren en waar de boven-
verdieping een zeer betrouwbaar huurder gevonden heeft in den advi-
seur voor visscherijzaken — voor wien overigens onze eerste secre-
taris-bibliothecaris bereid is persoonlijk borg te blijven — wij op het
afgeloopen jaar , uit een speculatief oogpunt , met welgevallen mogen
terugzien.

Heeft onze vereeniging door die verhuring al niet het volledige,
vrije gebruik van het geheel , hare ruime bibliotheekzaal en het dub-
bele laboratorium, dat beneden van 1 Januari tot 31 December voor
hare leden beschikbaar is , mag eene zóó groote verbetering heeten , dat
wij inderdaad zeggen mogen met do stichting van dit gebouw een nieuwe
era in ons vereenigingsleven te zijn ingetreden.

En waar wij zooeven van den adviseur voor visschei"ijzaken gespro-
ken hebben als huurder van de bovenwoning, daar past het ons te be-
denken, dat ook de directeur van het Zoölogisch Station, hij die namens
onze vereeniging dat station leidt en beheert, daar huist en dus blij-
vend met ons gebouw in het nauwste verkeer staat.

Het is eene moeielijke vraag om uit te maken wie van beiden de
hoofdbewoner zal zijn van onze bovenwoning. Volgde ik mijne neigin-
gen dan noemde ik in de eerste plaats den directeur van het Station.
Maar dit zou onze vereeniging in de beschamende positie brengen , dat
zij van hem die geheel belangeloos het beheer over hare roerende en
onroerende have voert, ten overvloede nog huurpenningen vorderen zou.

Wij allen weten hoe de benoeming van Dr. Hoek — die al zoo lange
jaren de ziel van onze Vereeniging en van ons Station geweest is —

tot adviseur in visscherijzaken , met de stichting van een zoölogisch sta-
tion reeds sedert jaren in een samengesteld vfisselverband staat Thans
mogen vi^ij het niet verzwijgen hoezeer het ons verheugt, dat daaruit
een toestand is ontstaan, die hem nog meer dan vroeger in de gelegen-
heid zal stellen èn aan onze vereeniging èn aan den staat èn -aan de
wetenschap belangrijke diensten te bewijzen. In Mei des volgenden
jaars stelt hij zich voor de woning te betrekken; voor de eerstvolgende
zomercampagne zullen dus ook de laboratoria te Nieuwediep en de
verdere hulpmiddelen voor onderzoek, die onze inrichting hoopt te bie-
den, voor allen ter beschikking staan, die daarvan wenschen gebruik te
maken.

Thans nog een enkel woord over de lotgevallen, die in 't afgeloopen
jaar onze houten inrichting wedervoer. Eeeds vroeg in het voorjaar
werd zij van Enkhuizen naar het Nieu wediep getransporteerd, om daar
in de onmiddelijke nabijheid van de plek waar haar steenen opvolgster
zou verrijzen te worden opgeslagen. In een druk bezoek heeft zij zich
niet mogen verheugen. Wel was Dr, Hoek herhaaldelijk in den loop
van den zomer voor eenige dagen te Nieuwediep , maar behalve de
heeren Heinsius en J. M. Croockewit, die er in Juli en Augustus eeni-
gen tijd gewerkt hebben en Dr. J. F. van Bemmelen, die medio Augus-
tus te Nieuwediep aankwam , om zich eveneens met bepaalde onderzoe-
kingen bezig te houden, vond het Station geen belangstelling. Laat ons
hopen dat daarvan ten deele de verklaring te vinden is in den wensch
om op de voltooiing van het nieuwe gebouw te wachten , dat zooveel
meer waarborgen geeft voor vruchtdragend onderzoek.

Trouwens ook om andere redenen was in den afgeloopen zomer het
bezoek van on» houten Station door onoverkomelijke hinderpalen be-
moeilijkt. Was de schuldenlast , die op het gebouwtje drukte , telken jare
verminderd en dit jaar geheel opgeheven , het scheen alsof een andere
druk daarvan de plaats heeft willen innemen. Immers op 20 Aug "1889
was de winddruk dermate toegenomen, dat de inrichting daartegen geen
weerstand kon bieden en ... . van haar dak beroofd werd , zoodat de nau-
welijks aangevangen werkzaamheden van Dr. van Bemmelen tot een
ongewenscht einde kwamen. Behalve eenig verlies aan glaswerk en
chemicaliën is de daardoor veroorzaakte schade gelukkig vrij beperkt
gebleven en dit ongeval zou ons kunnen tx-oosten over het zoo straks
besproken beperkte bezoek. Ware het geschied terwijl aan verschillende
werktafels met kostbare instrumenten belangrijke onderzoekingen ge-
daan werden, dan zouden wij, zooal geen menschenlevens, dan toch
veel meer te betreuren hebben dan thans het geval is. Trouwens
ook deze keerzijde heeft hare medaille en de wetenschap, dat ons stee-
nen station tegen weer en wind ten volle bestand is, deed ons het
ongeval zoo al niet met leedvermaak, althans met wijsgeerige berus-
ting dragen.

Na de catastrophe, werd het gebouwtje deugdelijk gerepareerd, met
eene gemetselde fundeering en een zinken dak voorzien en vormt thans
zooals ik reeds zoo sti'aks vermeldde , een zeer gewaardeerd aanhangsel
van het blijvende Instituut en zal als aquariumlokaal, als werkplaats
voor grootere dissecties enz. ongetwijfeld nog menig jaar goede diensten
kunnen bewijzen.

Gij weet, dat het ons voornemen is bibliotheek en collectie onzer
Vei'eeniging is ons definitief gebouw een blijvende plaats te geven, ter-

IX

wijl wij tot nu too daarvoor hulplokalen te Leiilen in huur hadden.
Keeds worden kasten in de ruime vestibule voor de laatste gereed ge-
maakt, terwijl het flinke bibliotheekvertrek door onze steeds in omvang
toenemende boekerij een huiselijk en tot studie uitlokkend aanzien zal
verkrijgen.

Over bibliotheek en collectie zij het mij vergund hier in te lasschen
wat mij door den bibliothecaris en den conservator onzer Vereeniging
dienaangaande gemeld werd.

De bibliothecaris schrijft , dat , ofschoon betrekkelijk weinige boeken wer-
den aangekocht, de bibliotheek der Vereeniging in het afgeloopen jaar
toch op verblijdende wijze vooruit ging. Vele leden, correspondeerende
zoowel als gewone, zonden overdrukken van zoölogische geschriften
door hen gepubliceerd en uit nagenoeg alle landen stroomden ons de
tijdschriften toe, die wij in ruil voor het onze ontvingen. Een bijzondere
en dankbare vermelding verdient het feit, dat het Museum of Compar-
ative Zoology te Cam bridge in Amerika de toch reeds kostbare reeks
van door haar uitgegeven werken, die de directie ons allengs had toe-
gezonden, met die deelen en stukken aanvulde, die vóór de ruil werd
aangegaan, waren verschenen. Zoowel het Bulletin van genoemd Mu-
seum als de door hetzelve uitgegeven Memoirs (oorspronkelijk lUustra-
ted Catalogue) zijn nu volledig in onze bibliotheek aanwezig. Een kost-
baar boekgeschenk ontving onze Vereeniging uit de nalatenschap van
ons zoo droevig ontvallen medelid Dr. Vigelius. Mevrouw de Weduwe V.
geboren Fentenaar van Vlissingen zond ons een kistje boeken, van
welke vooral verschillende leerboeken — zooals van Huxley, Wieders-
heim, Hertwig, Foster en Balfour, Kölliker, Hoffmann, Claus — en ver-
schillende stukken van het Zoologische Jahx-esbericht (1880— 8G) als
aangewezen zijn om leemten in de bibliotheek onzer Vereeniging, straks
van die van ons Station, aan te vullen. Wij herhalen hier den dank,
die reeds schriftelijk aan de geëerde schenkster werd betuigd

De conservator bericht mij, dat onze verzameling nauwelijks een on-
derkomen gevonden had in tet kleine vertrek achter de bibliotheek, toen
zij nog vóór het einde van het jaar ook van daar weer moest verhui-
zen , wijl het huis verkocht en afgebroken werd. De Hr. Hoek was
toen zoo bereidwillig haar in zijn werkvertrek, aan de overzijde der
straat gelegen, zoolang op te nemen, totdat zij weldra, naar wij hopen,
in het vaste zoölogisch station eene blijvende plaats krijgen zal. De col-
lectie bevindt zich in goeden staat, hoewel met het oog op haar aan-
staande nieuwe verblijf, in den laatsten tijd alleen het hoog noodige
aan haar onderhoud besteed vrerd. De Crustacea Edriophtbalmata, dank
zij de zorgen der HH. Dollfus en Hoek thans allen bestemd, werden
gecatalogiseerd; het aantal voorhanden soorten bedraagt thans zestig.
Als aanwinsten der verzameling mogen vermeld worden: van den heer
Bottemanne een gedroogd exemplaar van Solaster j^cipposus , op de
Wester Schelde verzameld; van den heer A. A. van Bemmelen een
Uordms aquaticus en een Ascaris uit Simia satyrus, van den heer
S. Nieuwenhuizen eenige Entozoa uit Lanius collurio, waarschijnlijk Fi-
laria nodulosa, van den heer C. J. van Putten een Gordius aquaticus.

Omtrent ons Tijdschrift valt mede te deelen, dat door het verschij-
nen van Afl. 3 (Juni) en Afl. 4 (vóór weinige dagen) het tweede deel
van de Nieuwe Serie gereed kwam. Het deel maakt, nu de Verslagen

met kleine letter , met minder spatie en in verkorten vorm werden op-
genomen , een veel flinker vertoon , dan tot nu toe het geval was : had-
den wij vroeger in sommige deelen nagenoeg evenveel vellen aan de
Verhandelingen als zulke aan de Verslagen gewijd , thans trefl'en wij er
slechts 78 bladz. Verslagen op '290 bladz. Verhandelingen in aan. Die
78 bladz. behelzen de Verslagen van 17 vergaderingen. Dit is het eerste
deel, dat de Vereeniging geheel zonder financieele steun heeft uitgege-
ven en dit leidt er mij toe die uitgave in uw bijzonderen steun aan te
bevelen : zonder tijdschrift — geen betrekkingen met andere genoot-
schappen , we missen dan bovendien een orgaan , dat een levend archief
mag genoemd worden van hetgeen in en door onze Vereeniging tot
stand komt. Daarom moet het U, M. H., ernst zijn dat orgaan te willen
steunen — al ware het voorloopig eenvoudig door er op in te teekenen.
Één deel in twee jaar! De redactie van het Tijdschrift leed een gevoe-
lig verlies door het reeds vermelde overlijden van Dr. W. J. Vigelius;
aan zijne nagedachtenis werd door Dr. Hoek in het orgaan onzer Ver-
eeniging een woord van hulde gebracht ^ waarmede wij allen van harte
hebben ingestemd.

Ik mag mijne opsomming van hetgeen de afgeloopen jaarkring ons
opleverde niet sluiten , zonder nog te wijzen op een feit , dat ons in na-
dere betrekking tot onze zustervereeniging bracht, die de insectenwereld
tot haar arbeidsveld gekozen heeft. Keeds in de verslagen onzer zo-
mervergadering vindt gij vermeld, hoe eene uitnoodiging van het be-
stuur van het internationale zoölogische congres om op hare vergade-
ringen van Augustus 1889 de zoologische nomenclatuur en hare wetten
ter sprake te brengen in den boezem der Entoraologische Vereeniging
weerklank had gevonden. Bepaald geformuleerde wenschen werden in
die vereeniging vastgesteld en daarna ook ons toegezonden. Zij wer-
den in onze zoraervei-gadering in discussie gebracht en ten slotte is
daaruit en uit de verdere onderhandelingen met het bestuur der Ned.
Entom. Vereeniging een gemeenschappelijk schrijven aan het bestuur
van het Parijsche Congres voortgevloeid. Enkelen onzer hebben verschil-
lende vergaderingen van dat Congres bijgewoond. Wel is daar de no-
menclatuur ter sprake gekomen, echter eerst op de laatste dagen, en
de discussies over dit moeielijke onderwerp hebben spoedig zoodanigen
omvang aangenomen, dat men ze heeft moeten verdagen tot het eerst-
volgende Congres.

Mocht alzoo het gemeenschappelijk optreden van de beide Nederland-
schen Vereenigingen die der dierkundige wetenschap dienen nog niet
tot een bepaalde uitkomst hebben geleid, het feit dat de vriendschap-
pelijke verhouding, die er tusschen onze beide vereenigingen bestaat
hier weder duidelijk in het licht is getreden, mag niettemin met een
waardeerend woord herdacht worden

Hoewel het in zekeren zin buiten den engeren kring van ons ver-
eenigingsleven ligt, wil ik U ten slotte in het geheugen roepen, hoe een
lid van ons bestuur in het afgeloopen jaar van eene wetenschappelijke
reis naar den Indischen Archipel in goeden welstand huiswaarts keerde,
beladen met een rijken buit van dieren des velds en der wateren. Reeds
mochten wij vernemen, dat de wetenschappelijke bewerking daarvan met
rassche schreden voorwaarts schrijdt en ik mag niet twijfelen, of ook in
onze vergaderingen zal daarvan een en ander ter sprake komen.

XI

En zoo heb ik voor ditmaal mijn taak afgoweven en richten wij , na
dezen blik op het verleden , recht hoopvol het oog op de toekomst.

Na dit verslag, dat met acclamatie wordt begroet, te hebben uit-
gebracht, stelt de voorzitter voor een kleine afwijking te maken van
de door den oproepingsbrief aangegeven dagorde en allereerst over te
gaan tot de benoeming van een directeur van het station der vereeni-
ging. Had de heer Hoek zich op de vorige vergadering bereid verklaard
zich voorloopig met het beheer van de aan het station behoorende gel-
den en goederen te willen belasten, zoo stelt de voorzitter thans voor
hem definitief te benoemen tot directeur van het station der vereeni-
ging. Dit voorstel wordt met applaus aangenomen ; de heer Hoek ver-
klaart zich gaarne bereid die benoeming te aanvaarden.

Hierna brengt de commissie , die zich belast heeft met het nazien der
rekening en verantwoording van den penningmeester der vereeniging,
welke commissie bestaat uit de HH. van Lidth de Jeude en Büttikofer,
bij monde van den eerste verslag uit over het gevoerde beheer.

Ontvangsten.

Saldo in kas f 627,56^

Achterstallige contributien (5) » 30, —

116 leden » 096,—

8 donateurs » 95, —

Verkoop Tijdschrift Suppl. deel II » 169,50

2 geschonken aandeelen (n°. 29 en 44) » 20, —

Subsidie Suppl. deel II (Minister van Financiën) .,..)) 500, —

Verkoop obligatien E. H. 2 stuks )^ 2040,—

» » E. H. 3 » » 3030,—

Eente van 5 Oblig. » » 200,40

Rente kasgeld » 20,25

/ 7428,71^

Uitga oen.

Lokaalhuur bibliotheek f 99, —

Advertentie uitloting » 5,50

Brill drukwerk » 35,35

Brill op rekening Suppl. deel II betaald » 750, —

Abonnement Centraalbureau )) 20,—

Bibliotheek onkosten » 191,91^

Collectie » » 13.80

Verschotten Bestuur » 144,77^

Uitgelote aandeelen (N°. 7, 21, 24, 29, 35, 44, 47,51,108). » 90,—

Zoological Kecord » 12,10

Aan Dr. Hoek voor Zool. Station » 5131,50

» » rente legaat 1887 1889 » 305,52^

Onkosten verkoop obligatien E. H » 11,25

/■ 6810,71^

XII

Balans.

De ontvangsten hebben bedragen f 7428,71^

De uitgaven hebben bedragen » 6810,71^

Batig saldo . . f 618, —

Overeenkomstig het voorstel der commissie wordt de rekening en ver-
antwoording goedgekeurd en de dank der Vergadering gebracht aan den
penningmeester zoowel als aan de commissie, die zich met het nazien der
boekhouding belastte.

De volgende begrooting voor het jaar 1889/90 wordt aan het oor-
deel der Vergadering onderworpen en zonder discussie vastgesteld.

hikomsten.

Batig Saldo Anno Pree f 618,—

Batig Saldo Anno Pree. Zoölogisch Station » 6278,40

Contributie 113 leden a / 6 » 678,—

Contributie 6 begunstigers a ƒ 10 y> 60, —

Contributie 1 begunstiger a ƒ 25 )) 25, —

Verkoop Tijdschrift ...» 265,80

Bijdragen van auteurs in de onkosten der illustratie. . . » 107,50

1 Mei — 30 September huur bovenwoning Z. S » 125, —

Jaarlijksche bijdragen voor de exploitatie van het Z. S. . » 1940, —

Verkoop van Suppl. Deel II (Boekhandel) » 98,40

Montant . . ƒ10196,10

Uitgaven.

Tijdschrift 2^^ Serie Deel II: E. J. Brill

P. W. M. Trap

Koeloffzen en Hübner. . .

Suppl. Deel II nog te betalen

Onkosten bouw en inrichting Zool. Station (Resteerend ge-
deelte)

Exploitatie van het Zool. Station gedurende 1890 . . .

Aflossing 10 aandeelen a /" 10

Aflossing 1 aandeel a / 250; 2[ "/o van 10,000 (f 250) .

Drukwerken

Verschotten van bestuursleden

Onkosten van vergaderingen (ƒ10), Advertenties (ƒ10) .

Abonnement Fauna und Flora Golf von Neapel (over 2 jaar)

Huur lokaal bibliotheek (1 October '89-30 April '90). .

Abonnement Zoological Record (ƒ 12), Dito Bureau Cen-
tral (ƒ20)

Onkosten bibliotheek (ƒ 140) , dito Collectie (ƒ 10) . . .

Montant . ,

f

770,925

))

154,—

»

5,15

»

201,55

»

6278,40

»

1694,075

100,—

500,—

55,-

120,—

20,—

60,—

55,—

»

32,-

»

150,—

ƒ10196,10

Wat de gelden van het Zoölogisch Station aangaat, zoo deelt de
heer Hoek mede, dat hem gedurende het afgeloopen jaar ƒ20167,96
ten dienste hebben gestaan, dat hij daarvan ƒ13889,56 heeft besteed,
zoodat er thans nog ƒ 6278,40 beschikbaar is. Inkomsten en uitgaven
waren als volgt:

xm

Inkomsten.

Batig saldo vorig jaar f 508,06''

Kegeeringsbijdragen (/SÜO: 'SS; /löUO: '89) » 2000,—

Leening » 10000, —

Legaat v. d. Sandc Lacoste » 5000, —

Met legaat gemaakte rente » 437,02^

Bijdragen voor ééns » 2006, —

Jaarlij k-sche bijdragen )i '145, —

Diverse baten (bieronder drie geschonken aandeelen : N°. 35,

47 en 51) » 71,87

/ 20167,96

Uitgaven.

Exploitatie (daaronder begrepen transport en opbouwen)

van het houten Station f 519,61

Aannemer 7 termijnen » 11620, —

Architect 3 » » 750,—

Opzichter (dagelijksch toezicht) ... » 150, —

Aankoop aarde voor ophoogen van terrein » 10, —

Verplaatsen, fundeeren , met zink dekken v. h. houten Station » 450, —

Drukloon, advertenties, overdracht grond » 206,31

Correspondentie, telegrammen, assurantie » 47,89

Eeiskosten Dr. Hoek (als Directeui-) » 125,50

» Voorzitter ....)) 10,25

/• 13889,56

De nog beschikbare gelden zullen, nadat er den aannemer zijn drie
laatste termijnen , den architect zijn laatste termijn mede uitbetaald en
er de kosten van verschillende kleinere buiten het bestek vallende werk-
zaamheden uit bestreden zullen zijn, ongeveer toereikende zijn, om er
de allernoodzakelijkste aankoopen (meubels, gasornamenten , gordijnen
enz.) mede te bekostigen. Ongetwijfeld zal men den bodera van de kas
zien , lang vóór het Station in alle opzichten goed uitgerust zal kunnen
heeten ; de heer Hoek meent er echter in te zullen slagen het met de
beschikbare gelden zoover te sturen, dat er in het Station gewerkt kan
worden De rest moet dan allengs door zuinig beheer op hetgeen jaar-
lijks ter beschikking der inrichting zal staan , gevonden worden.

Ten dezen opzichte wordt voorts besloten , dat de heer Hoek rekening
en verantwoording van het door hem gevoerde beheer in zake den
bouw van het vaste Station zal afleggen , zoodra het gebouw zal zijn
opgeleverd en dat hij voortaan de administratie van de jaarlijks ter
beschikking van het Station staande middelen per burgerlijk jaar dus
van 1 Januari — 31 December zal voeren.

Nog wordt besloten, dat achter het verslag dezer vergadering gedrukt
zullen worden

a. De lijst der personen en lichamen , die den bouw van het vaste

Station steunden door een bijdrage voor ééns.

b. De lijst der personen en lichamen , die een jaarlijksche bijdrage

geven voor de e.xploitatie van het Station.

c. De lijst der personen , die aandeelen namen in de leening groot

f 10000 voor den bouw van het vaste Station.

XIV

xVlbim komt het volgende punt van de agenda aan de orde: bet slui-
ten van een overeenkomst tusschen de vereeniging en den Minister van
Waterstaat, Handel en Nijverheid in zake de voorwaarden, waaronder
het den wetenschappelijken adviseur in visscherijzaken vergund zal
worden van het station der vereeniging gebruik te maken. Na een
korte historiscbe inleiding, uiteenzettende, hoe de vereeniging zich bij
een vroeo-ere gelegenheid bereid heeft verklaard de hulpmiddelen , waar-
over zij toen beschikte , ten dienste van de zoölogische onderzoekingen
van den visscherij-adviseur te stellen en hoe zij zich, toen zij den Mi-
nister van Waterstaat, Handel en Nijverheid verzocht om kosteloozen af-
stand van grond , verbonden heeft in het nieuw te stichten gebouw op
nader te regelen voorwaarden aan den adviseur een werkplaats in te
ruimen, onderwerpt de voorzitter het volgende ontwerp van een over-
eenkomst aan de goedkeuring der vergadering.

De Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid en de Nederlandsche
Dierkundige Vereeniging komen overeen als volgt:

1. De wetenschappelijke adviseur in visscherijzaken is tevens direc-

teur van het zoölogisch station der Nederl. Dierk. Vereeniging.

2. De Nederlandsche Dierkundige Vereeniging plaatst in het station

haar boekerij, verzameling van op de Nederlandsche fauna be-
trekking hebbende dieren en staat het gebruik van deze, en
van de aan het station behoorende instrumenten , meubelen enz.
aan den wetenschappelijken adviseur in visscherijzaken toe.

3. Uit de jaarlijks voor het instellen van onderzoekingen op het ge-

bied van vispcherij en viscbkweekerij beschikbare gelden wordt
aan de Nederlandsche Dierkundige Vereeniging door het CoUegie
voor Zeevisscherijen een bedrag van f 300 per jaar voldaan ,
als buur der twee vertrekken , die meer in het bijzonder de
werkplaats zijn van den adviseur.

4 Instrumenten, boeken en andere hulpmiddelen, die door den ad-
viseur voor zijne op de visscherij en viscbkweekerij betrekking
hebbende onderzoekingen op Eijks kosten worden aangeschaft,
blijven de eigendommen van den Staat, doch kunnen met ver-
lof van den adviseur en onder zijne verantwoording ook door
andere in het station werkzame personen gebruikt worden.

5. Deze overeenkomst treedt in werking op 1 Januari 1890 en is
gedurende 5 jaar van kracht en telkens voor 5 volgende jaren,
tenzij een der contractanten minstens drie maanden voor de
termijn verstreken is aan den anderen contractant zijn wensch
om de overeenkomst te wijzigen kenbaar heeft gemaakt. Even-
eens wordt zij herzien, wanneer de adviseur door een ander
vervangen wordt.

Dit ontwerp wordt ongewijzigd aangenomen en het bestuur uitge-
noodigd het sluiten van een dergelijke overeenkomst aan Z. E. den Mi-
nister van Waterstaat, Handel en Nijverheid voor te stellen. Het be-
stuur verkrijgt vrijheid zoo noodig in de overeenkomst punten van on-
dergeschikten aard te wijzigen, zonder daarvoor de goedkeuring eener
leden-vergadering te behoeven.

Hierna geschiedt de verkiezing van een lid in de Commissie van re-

1

XV

tlactie van het Tijdschrift der Verecniging in de plaats van Dr. Vige-
lius, die overleden is. Uit het door hot bestuur voorgedragen tweetal
Dr. J. F. van Benimelen
en Dr. J. C. C. Lonmn
wordt de eerste niet meerderheid van stemmen gekozen. Hij verklaart
zich bereid die betrekking te bekleeden.

Van het renteloos voorschot ten behoeve van de vestiging van het
verplaatsbare Zoölogische Station worden de 10 laatste aandeelen be-
taalbaar gesteld, liet blijken bij opening der briefjes de volgende te zijn , be-
hoorende aan de personen , wier namen achter de nummers resp. geplaatst
zijn: N°. 58 en bO (Prof. J. W. Gunning te Amsterdam), N°. 70 (M.M.
Schepman te Rhoon), N°. 9t (Dr. J. G. de Man te Middelburg), N°. 98
(Prof. J. van Rees te Amsterdam), N°. 413 (wijlen P. van Leeuwen te
Alkmaar), N°. 118 (Dr. G. Zaalberg te Leiden), N°. 123—125 (J. E.
Criellaert te Rotterdam).

De voorzitter verzoekt de HH. Reuvens en Schroeder van der Kolk
zich aan het eind van het pas ingetreden boekjaar te willen belasten
met het nazien der rekening en verantwoording van den penningmees-
ter der vereeniging, en sluit het huishoudelijke gedeelte der vergade-
ring, met de mededeeling , dat het overbrengen van de bibliotheek en
de collectie der vereeniging naar het station te Nieuwediep enkele
wijzigingen in de wet der vereeniging noodig zullen maken en dat het
bestuur dus, zoodra de nieuwe regeling een definitieve geworden zal
zijn, daartoe de noodige voorstellen zal doen.

De heer van Lidth de Jeude verkrijgt nog voor de pauze het woord
om er bij het bestuur krachtig op aan te dringen, dat het openen van
het nieuwe station feestelijk en met eenigen luister gepaard zal gaan.
De voorzitter antwoordt hierop , dat dit geheel is in den geest van bet
bestuur; dat zich reeds in het bestuur een feest-commissie geconsti-
tueerd heeft ; dat een feestelijke opening echter met eenige kosten ge-
paard gaat, die niet met de middelen van de vereeniging of van het
station bestreden mogen worden. Dat dus geen besluit kan genomen
worden , zoolang het niet gebleken is , of het gelukken zal de voor de
feestelijke opening noodige fondsen bijeen te brengen.

Na de pauze komen de volgende sprekers aan het woord.

De Heer Horst vertoont een aantal para.sieten door hem aange-
troffen bij een exemplaar van Orthagoriscus niola, dat den lOJen
November 1.1. bij Katwijk strandde en naar het Rijks Museum van Na-
tuurlijke Historie werd overgebracht. Hij herinnert er aan hoe reeds
P. J. van Beneden er op gewezen heeft, dat deze vischsoort bijzonder
rijk aan parasitische dieren is. Buiten op den kop vond Spr. een exem-
plaar van Tristoma inolae, dat grijsachtig wit gemarmerd was en in
kleur met de huid van de visch nagenoeg overeenstemde, zoodat Blan-
chard zeker ten onrechte deze soort, als rood heeft afgebeeld en be-
schreven ; waarschijnlijk is het dezelfde soort die reeds door Risso op Maan-
visschen in de MicUlellandsche Zee waargenomen en als Fr. cephala be-
schreven werd. Op de kieuwen werden 21 exemplaren van Cecrops LatreiUii

XVI

aant^etrofifen. De maag herbergde talrijke individus van Bothriocephalus
microcephalus van verschillende afmetingen ; voorts werden in het darm-
kanaal twee Distoma-species, Dist. nigroflavum en Dist. macrocotyle
in onderscheidene exemplaren aangetroffen. De lever was geheel door-
weven met een groot aantal scolices van Tetrarhynchus elongatus en
in de rugspieren werd een scolex van Tetrarhynchus reptans gevon-
den. In het peritoneaalvlies lagen eenige Füaria exemplaren ingekap-
seld. In antwoord op eene vraag van den Heer Weber, of de maag ook
nog herkenbaar voedsel bevatte , aangezien er nog steeds onzekerheid
bestaat of Orthagoriscus zich voedt met wieren of met kwallen , deelt
Spr. mede, dat hij alleen een drietal ex. van Hyperia tnedusarum
heeft kunnen herkennen, hetgeen zou pleiten voor de juistheid van
laatstgenoemde opvatting.

Naar aanleiding van de mededeeling van den Heer Horst vermeldt
de Heer Everts, dat hij in 1870 een te Katwijk aangespoelde Ortha-
goriscus mola onderzocht en zich meent te herinneren toen een Neraa-
tode (in vorm met Filaria overeenstemmende) in het gehoororgaan te
hebben aangetroffen ; naar aanleiding dierzelfde mededeeling zegt de Heer
Weber dat hij een parasitische Copepode op de kieuwen van O. aan-
trof, die hij meent dat van Laemargus niet verschilde; ook vond hij
een Philohotrium in de ingewanden.

De Heer «Tentink vertoont een stuk van een half verganen perkoen-
paal van den Rotterdamschen Waterweg afkomstig en vraagt de aan-
wezigen hem in staat te stellen den Heer Ingenieur Welcker omtrent
de insecten, die dit stnk hout herbergt, in te lichten. De Heer Everts
herkent de larven als te behooren tot den kleinen snuitkever Phloeopha-
gus (Codiosoma) spadix\ de Heer IVeber noemt den naam van de
zich eveneens op het hout bevindende Duizendpoot : het is een Blanju-
lus guttulalus; verder bevinden zich nog kleine Acarinen op het hout
en waarschijnlijk ook exemplaren van larven van den anderen kever,
die het op perkoenpalen gemunt Leeft en door den Heer Fokker in het
Tijdschrift der Entomolog. Vereeniging uitvoerig beschreven is. De Heer
A. A. van Bemmelcn heeft ex. van larven van dezen anderen ke-
ver (Nacerdes melanura) in een doosje bij zich en is dus in staat die aan
de aanwezigen te vertoonen.

De Heer Hoek bespreekt de haring van de Zuiderzee. Hij wijst
op de groote bezwaren , die het tot voor weinige jaren heeft opgeleverd
de haringen van verschillende zeeën systematisch van elkander te on-
derscheiden en de groote verdienste, die Heincke zich heeft verworven
door ons een methode aan de hand te doen , die ons eindelijk tot die
onderscheiding in staat stelt. Spreker paste nu die methode toe op de
Zuiderzeeharing. Zij bestaat voornamelijk daarin, dat men zeer talrijke
exemplaren onderzoekt, dat men van elk exemplaar nauwkeurig talrijke
maten neemt, dat men die maten bij verschillende visschen onderling
vergelijkbaar maakt door ze terug te brengen tot de lengte van het
geheele lichaam , dat men eindelijk de nuances van eiken maat door
een klein aantal karakters weergeeft. Het toepassen van deze methode leidde
er spreker toe de Zuiderzeeharing te beschouwen als een haring, die
in hoofdzaak met de oostzeevoorjaarsharing overeenstemt. Zou echter
die overeenstemming werkelijk iets te beteekenen hebben , dan moest
geconstateerd worden, dat de Zuiderzeeharing in het voorjaar paaide,

xvn

dat zij (lat deed in brak — zelfs zeer brak water en dat de larven,
die zich uit de baringeieren ontwikkelden, zich door geringe grootte
van de larven van Noordzee-haringen onderscheidden. In al die punten
bleek de overeenstemming volkomen te zijn, zooals Spreker in staat is
zijn hoorders duidelijk te maken door hen te doen zien, lüaar en wan-
neer hij haringkuit en haringhirven verzainekle en door hen in de gele-
genheid te stellen larven en jonge vischjes van de Zuiderzeeharing te
vergelijken met dergelijke uit de open Noordzee afkomstig.

Voor de Oostzee is het door de onderzoekingen van Heincke vast-
gesteld, dat daar behalve de in het voorjaar in het westelijk deel in de
brakste bochten zich vermenigvuldigende haring, ook een ware najaars-
haring wordt aangetroffen. Aangezien er nu ook in het najaar in de
Zuiderzee een haring binnentrekt, gewoonlijk in gering aantal, maar
b.v. in het afgeloopen jaar '89 in aanzienlijke boeveelheid , was het
denkbaar, ofschoon niet waarschijnlijk, dat zich ook in de Zuiderzee
heide vormen van haringen zouden vertoonen en dat dus die Zuiderzee-
naj aars-haring een in najaar of winter in zouter water zich vermeerde-
rende visch zou zijn. Spr. was nu in de laatste weken in de gelegen-
heid een groot aantal baringen dier laatste categorie te onderzoeken en
meent thans in staat te zijn met grootere beslistheid, dan hij in zijn
in Augustus '80 hij het CoUegie voor Zeevisscherijen ingediend Kapport
kon doen , te verklaren , dat die Zuiderzee-najaarsharing niet verschilt
van de Zuiderzee-voorjaarsharing ; dat het voor een groot deel ))Vülle"
visch , echter geen »rijpe" visch is en dat hij er dus eenvoudig voor-
loopers in ziet van de veel grootere scholen, die in het volgende voor-
jaar de Zuiderzee zullen binnenkomen.

De voorzitter dankt de verschillende sprekers voor hunne mededee-
lingen en sluit de vergadering met een hartelijk ))tot weerzien''.

LIJST DER PERSONEN EN LICHAMEN, DIE DEN BOUW

VAN HET VASTE STATION STEUNDEN DOOR

EEN BIJDRAGE VOOR ÉÉNS.

De heer Prof. Raphael Blanchard , Parijs.

» » E. J, Brill , Leiden.

)) » J. G. Everwijn, Utrecht.

» » Dr. A. W. M. van Hasselt , 's Gravenhage.

» » Mr. R. W. J. Ketjen, Wortreede.

» B P. Kikkert, Hzn., Vlaardingen.
Wed. C. Kolff en Zn., Middelharnis.
De heer Dr. A W. Kroon, Jr., Leiden.

jo » Mr. A. van Naamen van Eemnes, Zwolle.
Maatschappij ))Nieuwe Merwede N°. 2". Kralingsche Veer.
De heer Adr. Pot, Elshout, ajd Kinderdijk.

B )) J. G. van Renterghem, Bergen op Zoom.

3) » Mr. A. D. van Kiemsdijk , Utrecht.

» » P. L. Slis en Zoon, Middelharnis.

> » Dr. C. Ph. Sluiter, Batavia.

» » Dr. M. Treub, Buitenzorg.

j) » Prof. P. J. Veth, Arnhem.

XVIII

De heer Prof. Max Weber, Amsterdam.
y> )) Mr. J. C. Wurfbain, Velp.

Eenige leden der Vereeniging tot Bevordering van de Nederlandsche
Visscherij.

LIJST DER PERSONEN EN LICHAMEN, DIE EEN JAAR-

LIJKSCHE BIJDRAGE GEVEN VOOR DE EXPLOITATIE

VAN HET STATION.

De Nederlandsche Kegeering.

Het Koninklijk Zoölogisch Genootschap ))Natura Artis Magistra".

De heer Prof. H. J. van Ankuin, Groningen.

» » Dr. J. Th. Cattie, Arnhem.

» » J. E. Criellaert, Rotterdam.

» j> M. Dirkzwager, Gz., Maassluis.

)) » Dr. R, Horst, Leiden.

» )) Mr. F. der Kinderen , Fzn., 's Gravenhage.

)) » W. A. Graaf van Lynden , Middelburg.

» » Dr. J. G. de Man, Middelburg.

» » Dr. W. Pleyte, Leiden.

» » Dr. A. Vrolik, Arnhem.

» » Prof. Max Weber, Amsterdam.

LIJST DER PERSONEN, DIE AANDEELEN NAMEN IN

DE LEENING GROOT / 10.000 VOOR DEN BOUW

VAN HET VASTE STATION ').

De heer Prof. H. J. van Ankum , Groningen.

» Mr. W. Baartz, Rotterdam.

)) A. A. van Bemmelen, Rotterdam.

» Dr. J. F. van Bemmelen, Amsterdam.

)) Prof. D. Bierens de Haan, Leiden.

» Prof. J. T. Buys, Leiden.

)) Dr. M. C. Dekhuyzen, Leiden.

» J. E. Criellaert, Rotterdam.

» Jhr. A. Everts , 's Ilage.

» Jhr. Dr, Ed. Everts, 's Hage.

)) W. Feltmann , Rotterdam.

» Prof. D, E. Siegenbeek van Heukelom, Leiden.

» Dr. R. Horst, Leiden.

» B.F. Krantz , Rotterdam.

)) J. W. Lodeesen, Amsterdam.

)) Dr. J. 0. C. Loman, Amsterdam.

)) Dr. G. A. F. Molengraaflf, Amsterdam.

1) Het origineel dezer lijst bevindt zich ten kantore der Leidsche Bankvereeniging ,
H. F. C Gerlings te Leiden. Naardien de coupons en de uitgelote aandeelen aan ge-
noemd kantoor betaalbaar gesteld zullen worden, worden de aandeelhouders dringend
uitgenoodigd er aan genoemd kantoor kennis van te geven, indien de aandeelen in an-
dere handen overgaan.

ï°.

1.

De

»

2.

\>

»

3.

»

»

4.

»

»

5.

»

»

6.

»

»

7.

»

y>

,v.'

y>

»

9*.

))

»

10 en

11.

))

»

12.

))

»

13.

»

))

14 en

15.

B

))

16 en

17.

»

»

18.

»

X

19 en

20.

))

»

21.

»

XIX

N°. 22. De heer Prof. E. Mulder, Utrecht.

» Mr. H. L. A. Obreen, Leiden.

)) Mr. J. C. de Marez Oyens, 's Jlage.

» Dr. J. T. Oudemans, Amsterdam.

)i J. R. H. Neorvoort van de Poll, Amsterdam,

» M. M. Scbepman, Rhoon.

» J. F. Schill, 's Ilage.

D J. Schilthuis, WJzn., Groningen.

» Ph. W. van der Sleyden, Maastricht.

» Mr. L. Serrurier, Leiden.

» Pi-of. W. F. R. Suringar, Leiden.

» Prof. H. Treub, Leiden,

» J. Verfaille, Helder.

» Prof. J. W. van Wijhe, Groningen.

» Dr. P. P. C. Hoek, Leiden.

y> Prof. A. A. W. Hubrecht, Utrecht.

y>

23.

V

»

24.

»

7)

25.

»

»

26 en

27.

T>

•»

28.

»

>

29.

»

y)

30.

•P

»

31.

ï

»

32 en

33.

»

»

34.

))

»

35 en

36.

»

»

37.

»

»

38.

»

»

39.

»

»

40.

»

LIJST

VAN SEDERT DECEMBER 1888 AAN DE BIBLIOTHEEK TOEGEVOEGDE

WERKEN.

(afgesloten 12 December 1889).

B. I. Blanchard, R., Pseudo-parasites , 8 pag. D. A.

Overdruk uit: Dictionn. encyclopéd. d. Sci. Médic. (2). XXVII. 1889.

ülulter, C. Ph., Die Evertebraten aus der Sammlung des
Königlichen NaturwissenvSchaftlichen Vereins in Niederlan-
disch Indien in Batavia. 29 S. D. A.

Overdruk uit: Natuurk. Tijds. v. Ned. Ind. XLVIII. 1S89.

C. II. Haeckel, E., Die Eadiolarien (Ehizopoda Eadiaria). Eine

Monographie. Berlin, Georg Eeimer. 1862. 1 Vol. Text 572
Seit. 1 Vol. Atlas. 35 Kupfertaf. fol.

möbius, M., Bruchstücke einer Ehizopodenfauna der Kieler
Bucht. 31 S. 5 Taf. 4°. D. A.
Overdruk uit: Abhandl. d. K. Preuss. Akad. d. Wiss. zu Berlin (1888).
1889.

F. I, üluiter, C Ph., Nachtragliches über die Echinodermen

Fauna des Java-Meeres. S. 105—110. 1 Taf. D. A.
Overdruk uit: Natuurk. Tijds. v. Ned. Indië. XLIX. 1889.

G VII. de ]?Ian , J. O., Ueber zwei in der feuchten Erde lebende

Arten der Gattung Oncholaimus, Duj. 8 Seit. 1 Taf. D. A.
Overdruk uit: Tijds. N. Dierk. Vereen. (2). II. 1889.

— — Espèces et genres nouveaux de Nématodes libres de
la Mer du Nord et de la Manche. 10 p. D. A.

Overdruk uit: Mémoires d. 1. Soc. Zool. pour 1889.

— — Troisième sur les Nématodes libres de la Mer du Nord
et de la Manche. 33 P. 3 PI. D. A.

Overdruk uit : Mémoires de la Soc. Zool. de France. 1882.

G. IX. Horst, R., Contributions towards the knowledge of the

Annelida polychaeta. p. 161 — 186. pi. 7 and 8. D. A.
Overdruk uit: Notes from the Leyden Museum. IX. (1889?).

— — Contributions towards the knowledge of the Annelida
Polychaeta. 9 Pag. 1 PI. D. A.

— — On a Eemarkable Syllis-bud with extrudible segmental-
organs. 5 Pag. 2 PI. D. A.

Overdrukken uit: Notes from the Leyden Museum. XI. (1889?).

H. III. a. Hoek, P. P. C, Crustacea Neerlandica. II. 65 bl. 4 PI. D. A.

Overdruk uit: Tijdschr. d. Ned. Dierk. Vereen. (2). II. 3. 1889.

Naschrift op Crustacea Neerlandica II. 3 bl. 1 PI.

Overdruk uit: Idem (2). II. 4. 1889.

XXI

n. III. e. (a) Lllljeborja; , Vi\, Doscriptinn ile deux espèces nouvelles de
Diaptomus du Nord de l'Europe. 3 P.

{b) Poppc, 8. A., Diagnoses de deux espèces nouvelles du
genre Üiaptomus, Westwood. 2 P.

(c) de Gucrne, «f., et «f. Rtcliard, Diagnoses de deux Diap-
tomus nouveaux d'Algérie. 3 P.
(rf) — (c) U»id Brochure. Overdruk uit: Buil. d. 1. Soc. Zool. de France
pour 1888. D. A.

— — et — — Sur la distribution géographique du genre
üiaptomus. 3 P. 4°. D. A.

Overdruk uit: Comptes Rendus de l'Acad. d. Sci. 1888.

H. III. k. Dollfus, A., Isopodes terrestres recueillis aux A(jores en
87, 88 et 89 par Th. Barrois et Chaves. 3 p. D. A.

Liste Supplementaire d'Jsopodes des AQores. 2 p. D. A.

Overdrukken uit: Revue biologique du Nord de la France. I. 1889.

— — Liste préliminaire des Isopodes extramarins recueillis
aux A9ores pendant les campagnes de l'IIirondelle. 7 p. D. A.

— — Description d'un Isopode fluviatile du genre Jaera.
2 p. D. A.

Overdrukken uit: Bulletin de la Soc. Zool. de France. 1889.

— — Crustacea Neerlandica. Isopoda, 13 bl. 1 pi. D. A.
Uit Hoek, Crustacea Neerlandica. Tijds. d.N. üierk. Ver. (2). II. 3. 1889.

— — Sur quelques Isopodes du Musée de Leyde. p. 91 —
94. pi. 5. D. A.

Overdruk uit: Notes from the Leyden Museum. (18S9?).

H. III. p. de Man , «F. O., Ueber einige neue oder seltene indopaci-
fische Brachyuren. 44 S. 2 T. D. A.

Overdruk uit: Zool. Jahrbüch. IV. 1889.

H. VII. c. Ei'erts, E,, Proeve eener rangschikking der in Nederland
vertegenwoordigde Coleoptera-Familiën. 46 bl. 2 PI. D A.
Overdruk uit: Tijdschr. v. Entomol. XXXII. 1889.

H. VII. e. Blancliard, R., Note sur les causes et la fréquence des
cocons doubles dans les diverses races de Bombyx mori.
p. 89-92. D. A.
Overdruk uit: Bulletin Soc. Zool. de France. 1889.

H. VII. f. «FuUien, J., La Chique (Sarcopsylla penetrans) sur la
Cóte occidentale d'Afrique ; et

Blanchard, R., Quelques mots sur la chique, p. 93 —99. D.A.
Overdruk uit: Bulletin de la Soc. Zool. de France. 1889.

K. III. Fol, H., Sur l'anatomie raicroscopique du Dentale. P. 91 —

148. 4 PI. D. A.
Overdruk uit: Arch. de Zool. Exple et Génie. (2). VU. (1889?).

L. II. van Ifyhe , .1. W., Die Kopfregion der Granieten beim

Araphioxus, nebst Bemerkungen über die Wirbeltheorie des
Schadels. S. 558 -o6. D. A.

Overdruk uit: Anat. Anzeiger. IV. 1889. (Nr. 18).
Tan Bemmclcn , «f. F., Ueber die Suprapericardialkörper.
S. 400-407. D. A.

Overdruk uit: Anatomischcr Anzeiger. IV. 1889.

\xir

L. III. a. Heckel, •!., und Riidolf Hner, Die Siisswasserfische der
Oestreichischen Monarchie mit Rücksicht auf die angranzen-
den Liinder. 388 S. mit 204 Holzschnitten. Leipzig, Engel-
mann. 1858.

Heincke, Fr., Die Varietaten des Herings. II. Zugleich
ein Beitrag zur Descendenztheorie und Systematik. fol. 86 S.
3 Taf. D. A.
Overdruk uit: Bericht der Coramiss z. Wiss. Unters. J. Deutschen Meere
in Kiel. 1881.

Möbius, K., und Fr. Helncke, Die Fische der Ostsee.
105 S. fol. D. A.
Overdruk uit: IV. Bericht der Commiss. zur Unters. d. Deutschen
Meere in Kiel. 1883.

L. III. c. Helncke, Fr., Bemerkungen über den Farbenwechsel
einiger Fische. 13 S. D. A.
Overdruk uit: Schriften d. naturw. Vereins für Schleswig-Holstein. I.
3. 1875.

van Wyhe, J. W., Ueber die Mesodermsegmente desEumpfes
und die ICntwicklung des Exkretionssysteras bei Selachiern.
S. 461—516. 3 Taf. D. A.

Overdruk uit: Arch. f. Mikrosk. Anat. XXXIII. 1889.

L. V. b. van Benimelen , J. F. , Ueber die Herkunft der Extre-
mitaten- und Zungenmuskulatur bei Eidechsen. 16 S. mit
einer Abbild. D. A.
Overdruk uit: Anatomischer Anzeiger. IV. (1889). N°. 8.

L. VII. a. Reuvens, C L., Die Affen im zoologischen Garten zu
Rotterdam. 14 Seit. D. A.
Overdruk uit: Zool. Garten. XXX. 1889.

M. I. IVlnkler, T. C, Musée Teyler. Catalogue des collections

géognostico-rainéralogiques. Harlem , Héritiers Loosjes, 1889.
127 p. D. A.

N. I. Nederlandsche Dierkundige Vereeniging.

Tijdschrift. (2). II. 3. 4. 1889.
Dertiende Jaarverslag Zoölogisch Station. 1888.

Nederlandsche Entomologische Vereeniging.
Tijdschrift. XXXII. 1—4. 1889.

K, Akademie van Wetenschappen.

Verslagen en mededeelingen. Afd. Natuurkunde (3). V.

2. 3. VI. 1. 2. 1889.
Jaarboek voor 1888.

Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijs-
begeerte.
Programma over 1888.

Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.

Archives Néerlandaises. I— XL 1867—1877; XXIII.
2-5. 1889.

XXIII

Provinciaal Utrechtsch Genootschap van K. en W.
Verslag van het verhandelde. 1888.
Aanteekeningen van het verhandelde. 1888.

K. Natuurhmdige Vereeniging in Ned. Indië.
Natuurkundig Tijdschrift. XLVIII. 1889.

Rijks Museum van Natuurlijke Historie te Leiden.
Notes from the Leyden Museum. Vol. II — XI. Leyden
E. J. Brill. 1880—1889. (Vol. II. III. Geschenk van
Dr. Hoek, IV— XI. Geschenk van E. J. Brill).

Collegie voor de Zeevisscherijen.

Verslag van den staat der Nederlandsche Zeevisscherijen
over 1888.

Teylers Genootschap.

Archives du Musée Teyler. (2). III. 3. 1889.

Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage.

Verslag van de aanwinsten gedurende 1887; Idem ge-
durende 1888.

Nederlandsch Natuur- en Geneeskundig Congres.
Handelingen van het Eerste Congi-es. Haarlem. 1888.
Idem van het Tweede. Leiden. 1889.

N. II. Académie r. des Sciences , des Lettres et des Beaux-

Arts de Belgique.

Bulletin. (3). XIII. XIV. XV. XVI. 1887—88.
Annuaire. 1888. 1889.

Société malacologique de Belgique.
Annales. XXII. Année 1887. (1888).

Société entontologique de Belgique.

Annales. XXXI. 1887. (1888). XXXII. 1888. (1889).

N. III. Naturhistorischer Verein der preussischen Rheinlande

und Westfalens.
Verhandlungen. XLV. 2. 1888. XLVI. 1. 1889.

K. K. Zoologisch- Botanische Gesellschaft in Wien.
Verhandlungen. XXXVIII. 1888. 3. 4. XXXIX. 1889. 1 . 2.

Societa Adriatica,
BoUettino. XI. 1889.

Zoologischer Anzeiger.

Xli. 295-296. 1888. XIII. 297- -322. 1889.
Register zu Bd. I— X. N°. 1—268. Leipzig. 1889.

Naturfor schend e Gesellschaft in Bern.
Mittheilungen N°. 1195-1214. 1889.

Société Helvétique.
Verhandlungen. 71 Jahresversammlung. Solothurn. 1888.

XXIV

Naturforschende GeselhcJiaft in Danziq.
Schriften. VIL 'i. 1^89.

Zeitschrift für loissemsch. Zoölogie.
XL VII. 4. 1888. XL VUL 1889.
Namen- und Sachregister über Band XXXI— XLV. 1888.

Gesellschaft naturforschende Freunde in Berlin.
Sitzungsbei'ichte. Jahrgang 1888.

Medicinisch-naturwiss . Gesellschaft in Jena.
Jenaische Zeitschrift. XXIII. 1—4. 1888—89.

Naturforschende Gesellschaft zu Freihurg i. B.
Berichte. IIL 1888. IV. 1—5. 1888 -89.

Naturhistorische Gesellschaft zu Nürnherg.
Jahresbericht. 1888.

Verein für Nuturkunde in Cassel.
Bericht. XXXIV und XXXV. 1886—88. 1889.

Physikal. Medicinische Gesellschaft zu Würzhurg.
Sitzungsberichte. 1888.

Verein für Vaterlandische Natiirkunde in Würtemberg.
Jahreshefte. XLVter Jahrgang. 1889.

Schlesische Gesellschaft für vaterlandische Cidtur.
Jahresbericht. 1888. Breslau, 1889.

Physikalisch Oeconomische Gesellsch. zu Königshergen.
Schriften. XXIX. 1888.

Naturiüissenschaftl. Verein zu Bremen.
Abhandlungen. X. 3. 1889.

Ministerial Kommission zxir Untersuchung der Deutschen
Meere.
Ergebnisse der Beobachtungs-Stationen. Jahrg. 1887.

VII— XII. 1888. I— IX.
Sechster Bericht, XVII bis XIX. Jahrg. Heft 1. 1889.
Atlas Deutscher Meeresalgen. Istes Heft. Taf. 1—25. folio.

Berlin, Paul Parey, 1889.

Deutscher Fischerei- Verein.

Circulare 1888. N°. 5. 1889. N°. 1—3.
Borne, Max von deiu. Tod den Fischfeinden. Berlin.
(1889).

Recueil Zoologique Suisse.
Tomé V. 1. 1888.

K.K. Naturhistorisches Hofmuseum in Wien.
Annalen. III. 3. 4. 1888. IV, 1—3. 1889.

Ksl. Leop.-Carol. Deutsche Akademie der Naturforscher.
Hofer, B , Untersuchungen über den Bau der Speichel-
drüsen und des dazu gehörenden Nervenapparats von
Blatta. 1887. 54 S. 3 T.

XXV

Simroth, II., Beitriijye zur Kenntniss der Nackt-
sclineckcu. 18S'J. !)1 S. 4 T.

Gunippenbcrg, C. Frclli. von , Systeraa Geome-
trarum. ^2ter Theil. 1888. 131 S.

Wilekens, M., Beitrag zur Kenntniss des Pferdege-
bisses. 1888. 28 S. 8 Taf.

Pohllg, H., Dentition und Kranologie des Elephas an-
tiquus, Falc. Ister Abschnitt. 1888. 280 S. 10 T.

N. IV. Sociétê Zoologique de France.

Bulletin. Xill. 1888. 9—10. XIV. 1889. 1—8.

Annales des Sciences naturelles. Zoölogie et Paleontologie.
VI. 4—0. 1888. VII. 1—6. 1889.

Journal de Conchyliologie.
(3). Tomé XXV.' 1885.

Bulletin Scientijique de la France et de la Belgique.
(3). I. IX— XII. 1888. II. I— IV. 1889.

Société d'études scientifiques d^Angers.

Bulletin. XVième Année (1885) 1886. XVIième Année
(1886). 1887.

Journal de Micrographie.

XII. 16—17. 1888. XIII. 1889. i— 4; 6-17.

Société des Sciences physiques et naturelles d. Bordeau.v.
Mémoires (3). III. 2. 1887.

Commission météorologique de la Gironde.

Observations pluviométriques et thermométriques. 1886
—87.

Société nationale d' acclimatation de France.

Bulletin mensul (4). V. N°. 24. Numero supplemen-
taire. 1888.

Revue des Sciences naturelles appliquées. Bulletin men-
suel. 36ième Année. N°. 1—23. 1889.

Iievu£ hiologique du Nord de la France.
I. 4—12. 1889. II. 1—3. 1889.

Feuille des jeunes naturalistes.
XIX. N°. 219—225, 227—230.

N. V. Linnean Society of London.

Journal. Vol. XX. N°. 121.122. 1889. XXI. 132—135.
1889.

Marine hiological Association of the United Kingdom.
Journal. N°. 1. 1887. II. 1888.
New Ser. Vol. I. 2. 1889.

N. VI. A''^^ Magazin Jir Naturvidenskaheme.

XXX. 1. 3. 1889.

1/

XXVI

Archiv for Matliematik og Naturvidenskah.
XIII. 1. 1889.

Académie impériale des Scienees de St. Pétersbourg.
Bulletin. XXXII . 2—4. 1888.

Société impériale des naturalistes de Moscou.
Bulletin. 1888. N°. 3. 4. 1889. N°. 1.
Meteorologische Beobachtungen. 1888. Iste Halfte.

Tromsoe Museum,
Aarshefter. XII. 1889.
Aarsberetning for 1888.

Dorpater JVaturforscher-Gesellschaff.
Sitzungeberichte. VIII. 1888. 3.

Archiv für die Naturkunde Liv- , Ehst- und Kurlands.
Mineralogische Wissensch. (I). IX. 5. 1889.

Bergens Museum.

Aarsberetning for 1888. (1889).

Videnskabs Selskabet i Christiania.
Forhaudlinger. 1888. (1889).

N. VII. Museo civico di Storia naturale di Genova.

Annali. (2). II— VI.

Zoologische Station zu Neapel.

Mittheilungen. VIII. 3. 4. 1888. IX. 1. 2. 1889.

N. VIII. Boston Society of Natural History.
Proceedings. XXIII. 3, 4. 1887—88.

Museum of comparative Zoology at Harvard College.
Bulletin XVI. N°. 2. 3. 1888. 4. 5. 1889. XVII. 3.

1889. 4. 5. XVIII 1889.
Memoirs. Vol. I. 1. 1865. 2. 1865.
» » II. 3. 1870.

» » XIV. N°. 1. Part. II. I. 1889.

» » XII. XIII. 1884.

Annual Eeport for 1887—88.

John Hophins University.

Circulars. Vol. VII. N°. 66. 67. Vol. VIII. 6S. 74.

Acadeniy of Science of St. Louis.
Transactions. V. 1. 2. 1888.

Tlie American Naturalist.

XXII. Nov. December 1888. XXIII. January— May 1 889.

The American Journal of Science.
XXXVI. N°. 216. 1888. XXXVII; XXXVIII. 225—
227. 1889.

Smithsonian Institution.
Report. 1886. Part. I.

xxvrt

U. S. Commission of Fish and Fisheries.

The fisheries and lishery industries of the United States.
Section III. Tho fishing grounds of North America.
Washington. 1887. Section V. History and methods
of the fisheries. 2 Vol. 's text , 1 Vol. Plates. Washing-
ton. 1887. 4°.

Cincinnati Society of Natural History.
Journal. XI. 4. 1889. XU. 1—3. 1889.

American monthly microscopical Journal.
IX. N°. 12. 1888. X. 1-8. 1889.

Academy of natural Sciences of Philadelphia.
Proceedings. 1888. Part II. III. 1889. Part. I.

Canadian Institute. Toronto.

Proceedings. (3). VI. N°. 1. 1888. 2. 1889.
Annual Report Session 1887 — 88.

Cali/ornia Academy of Science.
Proceedings. Second Series. Vol. I. 1. 2. 1888—89.

N. IX. Academia nacional de Ciencias en Cordoha.

Boletin. XI. 3a. 1888.

N. X. College of Science of the Imperial University of Japan.

Journal. II. Part IV. V. 1888-89.
» III. » I. II. 1889.

O. II. Hubrecht, A. A. \¥., P. Harting herdacht, 60 bl. D. A.

Overdruk uit: Jaarb. der K. Akad. v. Wetensch. 1888.

P. I. Taschenberg, O., Bibliotheca Zoologica. II. Siebente Liefe-

rung. Leipzig. 1889.

Zoologischer «fahresberlcht. Leipzig. 1880. Abth. I —
IV; 1881. Abth. I; 1882. Abth. I und III; 1884. Abth. I
und III; 1885. Abth. I und III; 1886. Geschenk van Me-
vrouw de Wed. Dr. W. J. Vigelius.

P. II. DollTus, A., L'histoire naturelle è, l'exposition universelle.

12 p. Ü. A.
Overdruk uit: Feuille d. Jeunes natural. 1889.

Congres International de Zoölogie. Paris. 1889. Eap-
ports présentés au Congres par R. Blanchard, H. Filhol, P.
Fischer et Ed. Perrier. Lille , 1889. 160 bladz. Geschenk van
R. Blanchard.

P. III. Ilelnslus, H. W., Eine Verbesserung der Abbe'schen Camera

lucida. 2 S. 1). A.
Overdruk uit: Zeitschr. f. wiss. Mikrosk. VI. 1889.

P. IV. Coste, Voyage d'exploration sur Ie littoral de la France et

de ritalie. 2me Edition. Paris. 1861. 291 P. 2 Cartes. 4°.
Geschenk van Dr. C. Kerbert.

Fol, H., Sur l'extrême limite de la lumière diurne dansles
profondeurs de la Méditeranée. 3 P. D. A.
Overdruk uit : Gompies Hendus de l'Acad. d. Sc. h. Paris. 1889.

xxviir

P. V. (a). Foster, M. und F. M. Balfoiir, Grundzüge der Entwick-
lungsgeschichte der Thiere. Deutsche Ausgabe von Kleinen-
berg. Leipzig. 1876.

(b). Huxley, Th. H., Grundzüge der Anatomie der Wirbel-
losen Thiere. Deutsche Ausgabe von Spengel. Leipzig. 1878.

(c). Hölliker, A., Entwicklungsgeschichte des Menschen und
der höheren Thiere. 2te Auflage. Leipzig. 1879.

(d). Mojsvar, A., Nojsisovics Edlen von, Leitfaden bei
zoologisch-zootomischen Praparirübungen für Studirende.
Leipzig. 1879.

(e). Claus, C, Grundzüge der Zoölogie. I. IL Marburg.
1880—1882.

(f). Wiedcrsheiiu , IL., Lehrbuch der vergleichenden Anato-
mie der Wirbelthiere. Jena. 1883.

(g). Hoffniann, C K., Grondtrekken der vergelijkende ont-
wikkelingsgeschiedenis van de gewervelde dieren. I. Lei-
den. 1884.

(h). Wiedersheiin, R., Grundriss der vergleichenden Anatomie
der Wirbelthiere für Studirende bearbeitet. Jena. 1884.

(i). Hertirig, O., Lehrbuch der Entwicklungsgeschichte des
Menschen und der Wirbelthiere. Jena. 1888.
(a) — (i) Geschenken van Mevrouw de Wed. Dr. W. J. Vigelius.

Q. I. (a). Hoch, D. "W. D. «f., Taschenbuch der Deutschen und
Schweizer Flora. 6te Auflage. Leipzig. 1865.

(b). Suringar, W. F. R., Handleiding tot een bepalen van
de in Nederland wildgroeiende planten. 2de Druk. Leeu-
warden. 1873.

(c). §acbs, J., Lehrbuch der Botanik. 4te Aufl. Leipzig. 1874.

(d). Elchler, A. W., Blüthendiagrammen, I. IL Leipzig.
1875—78.

(e). Thomé. O. W., Lehrbuch der Botanik. 5te Aufl. Braun-
schweig. 1877.
(a) — (e) Geschenken van Mevrouw de Wed. Dr. W. J. Vigelius.

Schiibeler, F. C, Viridarium Norvegicum. Norge's Vaex-
trige. Et Bidrag til Nord-Europas natur- og culturhistorie.
II. 2. 18ö8. 40. S. 193—587. Med lUustrationer.

(Geschenk van de K. Norske Universitet i Christiania.) •
Q. III. (a). Schorn, Mineralogie. Arnhem. 1870.

(b). §choute, P. H., Handboek der Kosmographie I. II. Lei-
den. 1875.

(c). — — , Leerboek der Kosmographie. Leiden. 1876.

(d). Schorlcminer , C, Lehrbuch der Kohlenstoffverbindungen

oder der organischen Chemie. 2te Aufl. Braunschweig. 1874.

(a) — (d) Geschenken van Mevrouw de Wed. Dr. W^. J. Vigelius.

NAAMLIJST

VAN DE LEDEN ')

DER

^VEDERLANDSCHE DIERKXJNDIOE VERKENIOING

op 4 December 1889.

Begunstigers.

De heer Mr. P. L. F. Bluss^ , Lid van Gedeput. Stuten van Z.-Holl., Konings-
kade 1, 's Gravenhage , 1889.

» » C. H. van Dam, voorz. v. 't Best. d. Dierg. , Rotterdam, 1885.

i> > J. van der Hoop Jac.zn., 2de voorz. d. Dierg., Rotterdam, 1878.
Mevrouw de Wed. Dr. C. J. C. Reuvens — Blussé, Breestraat 27, Leiden, 1889.
De heer Dr. F. J. J. Schmidt, geneesheer, Rotterdam, 1872.

> » A. van Stolk Jzn. , Diergaardelaan, Rotterdam, 1884.
Teyler'8 Stichting, Haarlem, 1872.
De heer W. A. Viruly Verbrugge, Rotterdam, 1884.

» » Mr. S. A. Vening Meinesz, burgemeester van Rotterdam, 1885.

» •» Dr. G. F. Westerman, direct, v. h. Koninkl. Zoölog. Genootschap
Natura Artis Mayislra, Amsterdam, 1885. (Tevens Eerelid 1874).

Eereleden.

De heer Dr. P. J. van Beneden, hoogleeraar, Leuven, 1886.
» » Dr. E. Selenka , hoogleeraar, Erlangen, 1874.
» > Dr. T. C. Winkler, conserv. van Teyler's Stichting, Haarlem, 1873.

Correspondeerende leden.

De heer Dr. R. Blanchard , professeur-agrégé a la Faculté de Médecine , 32
Rue du Luxembourg, Parijs, 1884.
» » E. v. d. Broeck, cons. a. h. M. royal d'Hist. Nat. Brussel, 1877.
V » Adr. DoUfus , 35 Rue Pierre-Charron, Parijs, 1888.
» » Markies G. Doria, direct, v. h. Museum v. Nat. Hist., Genua, 1877.
» » Dr. Hermann Fol , professeur honnoraire de l'üniversité de Genèoe,

Villa Corbet, Cité Lympia, JSizza, 1886.
» » Dr. F. Heincke , Lehrer a. d. Realschule, Oldenhurg, 1888,
» ï Dr. W. Kobelt, Schicanheim bij Frankfort a. d. I\L , 1877.
» » J. Kruisinga, scheepsgezagv. , Hooge Kadijk 147, Amsterdam, 1876.
» » J. R. Lusink, scheepsgezagvoerder, Amsterdam, 1816.

1) De Secretaris verzoekt aan de Leden, wier namen, betrekkingen of woonplaatsen in
deze lijst niet juist zijn aangegeven, hem daarvan eenc verbeterde opgave te doen toekomen.

XXX

De heer Dr. J. Mac Leod , hoogleeraar, Gent, 1884.

> > Albert Vorst van Monaco, Parijs, 1888.

> > Dr. Moritz Nussbaum , hoogleeraar, Bonn, 1877.

> » J. Sparre Schneider conservat. aan het Museum, Tromsoe, 1886.
» » Dr. C. Ph. Sluiter, conserv. v. d. Kon. Nat. Vereen., Batavia, 1879.

> » Dr. C. A. Westerlund, Ronnely , 1877.

Gre^vone leden.

! De heer Mr. W. Albarda, Ginneken, 1881.

1 » » Mr. J. Herman Albarda, Leeuwarden, 1884.

J » » Prof. H. J. van Ankum , Groningen, 1872.

ƒ » » A. A. van Bemmelen, directeur der Diergaarde, Rotterdam, 1872.

■» » Dr. J. F. van Bemmelen, Amsterdam, N.Z. Voorburgwal 100, 1876.

» » Prof. W. Berlin , Amsterdam, 1872.

V » A. Beyen , Burgemeester, Pernis, 1875.

> > E. E. Blaauw, med. stud., Amsterdam, Leidschegracht 51, 1887.
» » F. E. Blaauw, Amsterdam, Heerengracht 534, 1885.

» » W. N. M. van de Blocquery , Amsterdam , 1875.

» » H. E. Bontjes , directeur der inrichting voor zalmteelt , Sonsbeekstraat
H. N°. 25, Arnhem, 1884.

> » Dr. J. Ritzema Bos, leeraar a. d. H. B.- en Landbouwschool,

Wageningen , 1872.

V > C. J. Bottemanne , hoofdopziener der visscherijen op de Schelde en

Zeeuwsche Stroomen, Bergen op Zoom, 1879.
» > G. J. G. Brandt, Apeldoorn, 1886.

> » Dr. M. A. Brants, leeraar aan de H. B. school, Zutphen , 1877.
De firma E. J. Brill, uitgevers. Leiden, 1876,

De heer Dr. P. G. Buekers, leeraar a. d. H. B. school v. meisj., i^/aar^em, 1875.
» » H. Burger, C.Pzn. , leeraar aan het Gymnasium en de H. B.school,
Groningen , 1879.

> » Dr. L. A. J. Burgersdijk, hoogleeraar en leeraar a. d. H. B.school,

Deventer, 1872.

» » J. Büttikofer, conservator Museum Nat. Hist. , Leiden, 1888.

» » Dr. J. Th. Cattie, leeraar aan de H. B. school, Arnhem, 1876.

» » Baron G. II. ClifFord, oesterkweeker , Bergen op Zoom, 1882.

» » J. E. Criellaert, Rotterdam, 1876.

» > Mr. J. P. van Wickevoort Crommelin, Haarlem, 1876.

» » J. M. Croockewit, phil. cand. , Utrecht, Voorstraat, 1888.

» » Dr. M. C. Dekhuyzen, assistent a. h. Physiol. Laborat. , Leiden, 1880.

» » Dr. F. J. Dupont, geneesheer, Rotterdam, 1872.

» » J. E. G. van Emden , med. stud., Leiden, Boommarkt 5, 1887.

» » Prof. Th. W. Engelmann. Utrecht, 1876.

» > Jhr. Dr. Ed. Everts, leeraar aan de H. B. school, 's Gravenhage, 1872.

» » J. G. Everwijn, inspecteur bij de Registratie, Utrecht, 1884.

> » C. J. Franken, phil. cand., Utrecht, 1885.

■» » Dr. H. W. de Graaf, assistent aan het Zoöt. Lab., Leiden, 1880.
» » Mr. H. W. de Graaf, raadsheer in het Gerechtshof, 's Gravenhage ,
Noordeinde 23, 1887.

> » Otto Baron Groeuinx van Zoelen , 's Gravenhage, 1888.
» » Dr. J. H. Hanken , geneesheer, Dordrecht, 1876.

» > L. J. van der Harst, leeraar a. d. Veeartsenijschool, Utrecht, 1872.

V j> Dr. Paul Harting, leeraar a. d. H. B.school, Kampen, 1872.
» » Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen, Assen, 1880.

» > Generaal Dr. A. W. M. van Hasselt, '.•* Gravenhage, 1885.

» » H. W. Heinsius, phil. cand., Nieuwe Prinsengracht, Amsterdam, 1889.

» » 0. H. van Herwerden, phil. cand., Utrecht, 1886.

I

XXXI

De heer Dr. P. P. C. Hoek, wetens, advis. in visscherijzaken , Leiden, 1873.

Prof. C. K. Hoffmann , Leiden, 1872.

B. C. M. van der Hoop, comm. in effecten, Rotterdam, 1872.

Dr. R. HorRt, conservator aan het Museum v. Nat. Hist., Leiden, 1872.

G. A. ten Houten, Kralingsche Veer, 1884.

Prof. A. A. W. Hubrecht, Utrecht, 1873.

S. P. Huizinga, leeraar a. d. H. B. school, Leeuwarden, 1872.

Dr. F. A. Jentink , directeur v. h. Mus. v. Nat. Hist., Leiden, 1873.

P. A. de Jong Az., Yerseke, 1885.
V » J. M. Kakebeeke, oesterkweeker , Goes , 1882.
» » Dr. C. Kerbert, direct, van het Aquarium, Amsterdam, 1877.

> » J. C. Kersbergen , directeur van »de Merode", Kekkerkerk , 1884.
» » J. H. F. Koblbrugge, arts, Oudegracht B. 7, Utrecht, 1887.

> » J. C. Koningsberger, phil. cand., Utrecht, Stationsweg, 1888.

> > Dr. W, Krol, dirig. offic. v. gcz. Isie kl., Dordrecht, 1878.

> > Dr. F. Leo de Leeuw, oesterkweeker, Wemeldinge, 1882.
» » Dr. C. Leemans, Leiden, 1880.

> > Dr. Th. W. van Lidth de Jeude, conserv. a. h. Mus., Leiden, 1877.
» » Dr. J. C. C. Loman, leeraar a, h. Gymnas., Amsterdam, 1881.

» » J. H. Lüpa , administrateur van 't Biljoen, Velp , 1886.

» » E. B. Luyten, zalmhandelaar, Rotterdam, 1884.

> » R. T. Maitland, Commelinstraat 25, Amsterdam, 1872.
» » Dr. J. G. de Man, Middelburg, 1872.

> > Dr. J. F. A. Mellink, Leeraar a. d. H. B.school en het Gymnasium,

Leiden, 1889.

» » Dr. G. A. F. Molengraaff, Amsterdam, Plantaadje-Middellaan 88, 1888.

» » C. J. B. Mijnssen , Assuradeur, Amsterdam, 1889.

» » T. Nieuwenhuisen Jr. , Lisse, 1887.

> » Prof. D. van Haren Noman, Amsterdam, 1876.
ï » J. Noordhoek Hegt, Apeldoorn, 1883.

> » Martinus Nijhofi", uitgever, 's Gravenhage , 1872.

> » J. A. Op de Macks, direct, d. vischkweekerij , Arnhem, 1888.

» » Dr. A. C. Uudemans Js.zn., direct, v. d. Zo'ó\.'£mn,''sGravenhage,\8S2.

> > Dr. J. T. Oudemans, assistent bij de Zoölogie, Amsterdam, 1885.
» » Leo W. F. Oudenhoven, Helder, 1889.

» > B. A. Overman Jr., oesterkweeker, Tholen , 1882.

^ > Jhr. Dr. J. L. C. Pompe van Meedervoort, oesterkweeker, Bergen op

Zoom, 1882.
» » Dr. G. Postma, leeraar a. d. H. B. school, Almelo, 1882.

> > C. J. van Putten, student in de mecicijnen, Kort Galgewater 1,

Leiden, 1883.
» » J. G. van Renterghem , oesterkweeker. Bergen op Zoom, 1882.
» » Prof. J. van Rees, Amsterdam, 1876.

> y CL. Reuvens, Breestraat 27, Leiden, 1887.

» » T. A. O. de Ridder, Burgemeester, Katwijk, 1889.

> » Dr. E. van Ryckevorsel , Westplein 7, Rotterdam, 1888.

» > Dr. J. E. Rombouts, leeraar a. d. Bijz. H. B.school v. meisjes,
Amsterdam, 1872.

> > Prof. E. W. Rosenberg, Utrecht, 1389.

» » Dr. J. J. Ie Roy, leeraar a. d. H. B. sch. v. meisjes, Deventer, 1872.

> > M. M. Schepman, rentm. van Rhoon , Pendrecht enz., Rhoon, 1872.

> » J. F. Schill , Anna Paulownastraat 76, 's Gravenhage, 1877.
Mejuffrouw L. Schilthuis, conservatrice Zool. Museum, Utrecht, Stationstraat

10, 1888.
De heer J. L. C. Schroeder van der Kolk, Geol. Cand., Leiden, 1888.
» » J. Semmelink, oud-dirig. offic. v. gez. , Zoutmanstr. , 's C?rai>., 1883.

> » Mr. C. J. Sickesz , huize de Cloese, Lochem, 1872.

XXXII

De heer C. van der Sliiijs, oesterkweeker , Lage Zeedijk 70, Kralingen, 1884.
» » P. C. T. Snellen, koopman, Rotterdam, 1872.
» » G, W. C. Swaan , oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.

> » J. M. Swaan, oesterkweeker. Bergen op Zoom, 1882.

» » K. N. Swierstra, conservator, van Nat. Artis Mag., Amsterdam, 1875.

> » Prof. Hector Treiib, Leiden, 1889.

> » A. Langerhuizen van Uven, leeraar a. d. H. B. school, Gouda, IS12.
» » Dr. M. C. Verloren van Themaat , huize Schothorst, Hoogland bij

Amersfoort, 1872.

» » J. H. Vernhout, phil. cand., Cathrijnesingel 48, Utrecht, 1888.

» » R. J. Verschoor van Nisse, Middelburg, 1883.

» » Dr. fl. J. Veth, leeraar a. h. Gymn. e. d. H. B. schoo\, Rotterdam, 1812.

» » Dr. G. G. J. Vosmaer, assistent b. d. Zoölogie, Utrecht, 1875.

» » Dr. H. W. Waalewyn, leeraar aan de H. B. school, Alkmaar, 1872.

» . Mr. T. A. Wagtho, T/iole7i, 1882.

» » Prof. Max Weber, Amsterdam, 1882.

» » Dr. K. F. Wenckebach, assistent b. d. Physiologie, Utrecht, 1886.

» » Mr. J. Wurfbain, Velp , 1884.

» » Prof. J. W. van Wijhe, Groningen, 1881.

» » H. L. Gerth van Wijk, leeraar a. d. H. B. school, Middelburg, 1873.

Bestuur ISS'T— 1888.

A. A. W. Hiibrecht, Voorzitter. 1888-1894.

A. A. van Bemmelen , Vice-Vonrzitter. (1884) 1888 — 1890.

P. P. C. Hoek, 1ste Secretaris-Bibliothecaris. 1886 — 1892.

H. J. Veth, 2dc Secretaris-Bibliothecaris 1886-1892.

C. J. Bottemanne, Penningmeester. 1888 — 1894.

R. Horst, Conservator. 1884—1890.

Max Weber, Assessor. (1884) 1886—1890.

Commissie van Redactie voor het Tijdsclirift.

A. A. W. Hubrecht, als President van het Bestuur.

C. K. Hoffmann, 1885-1891.

J. F. van Bemmelen, 1889-1895.

P. P. C. Hoek, Secretaris. 1887-1893.

Zoölogisch Station te Nieuwediep.

P. P! C. Hoek, Directeur.

XXXIII

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zootomie. 28 December 1889. 's Avonds 7^ uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Weber, J. T. Ouderaans,
Kerbert, J. F. van Bemmelen, Heinsius, Koblbrugge en Hoek.

De Heer Kerbert vertoont exemplaren van Dlploboflirltim similc

gevonden in Lamna cormibica (in den darm), in hetzelfde dier, waarin
ook P. J. van Beneden deze parasiet in enkele exemplaren aangetrof-
fen heeft.

Dezelfde Spr. laat exemplaren van Oceania basteriana zien, een Meduse
uit de Noordzee afkomstig, die zich in den afgeloopen zomer in groote
hoeveelheden in de grachten van Amsterdam vertoond heeft.

De Heer Weber spreekt over de geslachtsorganen bij de Selachiërs

en herinnert aan hetgeen in '81 door Bolau en in '85 door Schneider
over de eigenaardige zakken, die bij de mannetjes van de Holocephalen
voorkomen en zich door het pterygopodium tot in de borstholte zou-
den uitstrekken, was medegedeeld. Spr. wijst er op dat Sagemehl deze
zelfde zakken reeds vóór Schneider had waargenomen. Hijzelf onderzocht
deze zakken bij een Lamna cornuhica, ofschoon hij ze reeds vroeger bij
een Acanihias waarnam. Omtrent hunne functie koestert hij de mee-
ning, dat zij zich vullen kunnen met zeewater, waarin zich door het dier
uitgestooten spermatozoïden bevinden, en dat zij deze vloeistof daarna in
de geslachtsopeningen der wijfjes kunnen overbrengen.

De Heer W. laat daarna een groote hoeveelheid eieren van Chelonia
midas zien, die hem de sectie van een schildpad dezer soort had opge-
leverd. In Juli '89 had een van Antwerpen komend Amerikaansch schip
meerdere exemplaren dezer schildpad overboord doen werpen en hiervan
was blijkbaar het door hem onderzochte, evenals meerdere nog onlangs
in Westkappelle gestrande exemplaren afkomstig. De eieren waren —
jammer genoeg — alle onbevrucht geweest; in de eileiders werden ei
ruim 80 aangetrotfen, terwijl de eierstok er nog honderde bevatte.

De Heer Hoek deelt mede, dat hij in het eind van Augustus en in
het begin van September van het afgeloopen jaar op de reè van Nieuwe-
diep met het pelagische net bij herhaling larven van Clrripcdiën

gevangen had. Sommige dezer larven bevonden zich in het weinig be-
kende laatste Nauplius-stadium, waarin zij op het punt staan hun vrij
zwemmend karakter prijs te geven en zich als Cypris-larven vast te hech-
ten. Dit stadium , door Dohrn het eerst waargenomen voor een in de
Indische Zee levende Lepade (waarschijnlijk L. auslralis), is door hem
het Archizoëa- stadium genoemd en is in 187,3 door Willemoes-Suhm uit-
voerig beschreven voor Lepas fascicularis. Bij beide soorten van Lepas
is de rand van het rugpanser in dit stadium met talrijke stekels bezet
en zijn deze stekels aan hun top doorboord voor de uitloozing van een
secreet, dat door nabij den voet der stekels gelegen kliercellen wordt af-
gescheiden. Bovendien draagt dit panser ongeveer in het midden der
rugvlakte een lang aanhangsel, dat met stekeltjes bezet is. Het van on-

s

XXXIV

der dit panser uitstekende lichaam der larve heeft de drie goed ontwik-
kelde paren aanhangselen der Nauplius-larve, vertoont bovendien de als
op het hersenganglion ingeplante Zintuig-draden en eindigt naar achteren
in twee zeer lange stekels, die in hetzelfde mediane vlak zijn ingeplant
en de anaalopening tusschen zich in hebben. Van deze twee stekels is
diegeno, die meer ventraalwaarts is gezeten, verreweg de gewichtigste.
Hij is in het meer naar voren gerichte gedeelte aan de veutrale zijde
met zes paar doi'ens bezet, bezit dan nog eenigszins meer naar achteren een
paar sterkere stekels en eindigt in een soort vork. Overigens draagt het
geheele oppervlak zoowel van deze als van den rugwaarts van den anus
ingeplanten stekel, als ook dat van dien stekel, dien op het rugpanser
gezeten is, een groot aantal regelmatig daarover verspreide kleinere
dorentjes.

De door Spr. gevangen Metanauplius-larven komen nu met dit sta-
dium overeen. Alleen is het rugpanser veel minder sterk gewapend: van
alle aan den rand geplaatste stekels is slechts één paar aan de achter-
zijde van het panser te zien (behalve natuurlijk de zijdelingsche vooraan
het panser gezeten horentjes, die reeds van het eerste Nauplius-stadium
dagteekenen). Ook de in het midden der rugvlakte ingeplante stekel
ontbreekt. Het eigenlijke lichaam der larve is echter volkomen als bij
de Archizoëa gewapend : de zes paar dorens van den meer ventraal-
waarts ingeplanten stekel zijn behoorlijk ontwikkeld en vertoonen in de
oudste waargenomen stadiën een eigenaardigheid, die tot nu toe onop-
gemerkt is gebleven: in de holte van eiken doren onderscheidt men ge-
makkelijk enkele der haren, die gezeten zijn op den aanleg der achter-
lijfspooten, die zich onder de nog af te stroopen laatste Nauplius-huid
vertoonen. Het aantal pootparen correspondeert met dat dezer dorens ; ach-
ter deze 6 paar onderscheidt men gemakkelijk het paar rudimentaire
achterlijfsaanhangsels en ziet men, dat het paar eenigszins meer naar
achteren gezeten, sterkere dorens als voorloopers van deze aanhangselen
moet opgevat worden.

Tusschen het Sde paar Nauplius- aanhangsels en den meer ventraalwaarts
ingeplanten stekel is het oppervlak aan de buikzijde met meerdere
rijen van uiterst fijne haren bezet; als 4de paar kop- borstaanhangsels
treft men hier aan beide zijden nabij den rand van het rugpanser een
verhevenheid aan, die met een viertal vrij lange haren bezet is. Deze
verhevenheid is ook reeds door Dohrn en door Claus (Genealog. Grund-
lage d. Crustaceensystems) waargenomen; Claus nam nabij deze verhe-
venheid nog een ander paar plaat-vormige aanhangselen waar, terwijl
spreker daar slechts met uiterst fijne haren bezette lijsten kon bespeu-
ren. Hij eindigt met te wijzen op de groote beteekenis, die voor de ver-
gelijking der Crustaceeu-groepen onderling aan de kennis der Cirripediën-
metamorphose toekomt.

XXXV

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING

Amsterdam. Gebouw voor Zootomie. '22 Februari 18!)0, 's Avonds 7V2 uur.

Aanwezig de HU. Hubrecht (Voorzitter), van Rees, J. F. van Bemmelen,
Kohlbrugge, Heinsius, Molengi-aaff, J. T. Oudemans, Wenckebach en
Loman. Afwezig met kennisgeving de HS. Weber, Hoek, A, A. van
Bemmelen en Kerbert.

De Heer Heinsius spreekt over de floinatiën van sommige Acarinen.
Volgens waarnemingen van Axel Lundström komen op verschillende
plantensoorten eigenaardige inrichtingen voor, door hem domatiën ge-
noemd , die — in de vrije natuur — bijna altijd bewoond worden door
mijten en wier bestaan moeilijk anders kan verklaard woi'den dan als
werkelijk voor deze diertjes bestemd te zijn. Ue mijten zouden namelijk
door het opeten van voor de plant schadelijke parasieten (sporen enz.)
deze van veel nut zijn, terwijl zij omgekeerd van de plant profiteeren
door de veilige woningen, welke deze hun aanbiedt. Wij hebben dus
met een geval van symbiose te doen van planten en dieren. Over dag
zijn de mijten meestal in de domatiën verscholen, 's Nachts gaan zij over
de bladen wandelen om voedsel te zoeken; de bladen zelve worden vol-
strekt niet duor hen aangetast, maar wel zag Lundström ze myceliën
enz. eten. De domatiën kunnen den vorm hebben van haarbosjes (linde),
omvouwingen van den bladrand (eik) , zakjes in de oksels der bladner-
ven (koflae) of taschjes aan den stengel (Eugenia). De mijtensoorten die
de linde bewonen zijn : Tydeus foliorum Can. et Franz. en Gamasus
rapallidus Koek. Van vele andere planten kon Lundström slechts ge-
droogde exemplaren onderzoeken, waarin alleen overblijfselen van mijten
aanwezig waren. Spr. slaagde er in in den Hortus alhier dit geval van
symbiose bij de koffie- plant waar te nemen en levende mijten in de do-
matiën te vinden, wat aan L. niet gelukt was. De Hr. H. vraagt of een
der leden ook in staat is hem den naam dezer mijten op te geven , ten
einde te weten te komen of het dezelfde soort is, die in de vrije natuur
de plant bewoont. In antwoord op deze laatste vraag wordt door den
Hr. Hubrecht aan Spr. den raad gegeven, zich te dieneinde te wenden
tot ons medelid den Hr. A. C. Oudemans te 's Hage.

De Heer Horst spreekt over de morphologie van het vrouwelijk ge-
slachtsorgaan van Eudrilus, naar aanleiding van eenige exx. door
dr. Jullien in Liberia verzameld en hem ter onderzoek toevertrouwd.
Dit Lumbriciden-geslacht werd tot hiertoe slechts waargenomen in
Z. -Amerika, de Antilies en Nieuw-Caledonie. Perrier, die 't eerst het onder-
zocht , ontdekte , dat het vrouwelijk geslachtsorgaan van dat der overige
Lumbriciden belangrijk afweek, door dat het ovarium hier in samenhang
is getreden met het receptaculum seminis. Later onderzocht Beddard
hetzelfde orgaan bij E. Boyeri en E. sylvicola en vond, dat in den
uitvoergang van het recept, seminis, in het 14e segment gelegen, twee
organen uitmonden: Ie aan de voorzijde een rond, gesteeld blaasje, door
hem als een soort eiwit-klier beschouwd; 2e aan de achterzijde een ge-

XXXVI

kreukelde buis, die in een niervormig zakje uitloopt. Dit zakje bleek in
een aantal kamertjes verdeeld te zijn en eieren in alle stadiën van ont-
wikkeling te bevatten; daarom werd het door hem als ovarium opge-
vat en de gekronkelde buis als oviduct. Hoewel Beddard later nog een
rudimentair ovarium vond, dat op de gewone plaats in het I3e segment
lag, maar omgeven werd door een buisvormige zak, die ook in den
uitvoergang van het recept, seminia uitmondde, bleef hij bij zijne mee-
ning , dat Eudrilus zich onderscheidt : door de afwijkende ligging en den
saraengestelden bouw van het ovarium , door den samenhang van ovarium
en oviduct en de verbinding van oviduct met recept, seminis. Spr. kan
zich met deze opvatting niet vereenigen, maar beschouwt het in het
14e segment liggende, met eieren gevulde, zakje niet als een ovarium,
maar als homoloog met het recept aculum ovorum van andere
Lumbricideu. Hij wijst er op, dat bij het door Rosa ontdekte geslacht
Teleudrilus een vrouwelijk geslachtsorgaan voorkomt, dat in vele op-
zichten met dat van Eudrilus overeenstemt. Hier is het ovarium op de
gewone plaats in het 13e segment gelegen , evenwel ligt het niet vrij ,
zooals bij andere Lumbriciden, maar is omgeven door een buis, dienaar
het receptaculum ovorum voert; in eene verwijding van deze buis ligt
de trechter van de oviduct. In het 14e segment bevinden zich een paar
recept, seminis, die in een gemeenschappelijke spierachtige blaas uit-
monden, en door een blindzak in verbinding treden met de buis, die het
ovarium omgeeft. Het groote verschil tusschen Eudrilus en Teleudrilwi
bestaat daarin , dat bij het laatstgenoemde geslacht de oviduct en het
recept, seminis ieder hun afzonderlijke uitvoergang hebben behouden.
Onderstellen wij evenwel dat de mediane blaas verloren ging en het
recept, seminis door bovengenoemde blindzak in den oviduct uitmondde ,
dan zouden wij ongeveer een toestand hebben , zooals bij Eudrilus voor-
komt. De Hr. Horst meent, dat het in het 14e segment gelegen oi'gaan
nimmer een ovarium zijn kan, wijl het een spierwand bezit en verdeeld
is in compartimenten , wijl het samenhangt met de oviduct , en wijl het
niet is gelegen in de rij der mannelijke geslachtsorganen.

De Heer ilubrecht refereert een opstel van Rich. Hertwig over de
conjugatie van Farauiacciuni en wijst op de belangrijke uitkomsten
van dit onderzoek.

Ten slotte richt de Heer IVent-kebacli tot de leden het verzoek hem ,
ten behoeve van embryologische onderzoekingen , behulpzaam te zijn in
het verkrijgen van Hagedissen in den paartijd van half April tot half Juni.

XXXVII

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zootomie. 25 April 1890. 's Avonds 7V2 uur.

Aanwezif^ de HH. Hubrecht (Voorzitter) , Loman , Weber , Kohlbrugge ,
Heiiisiurf, Molengraaff, Koniogsberger , Oudemans , Vosmaer en Hoek.

De Heer Hoek spreekt over bet hermaphrodltisnie van de vis-

üelicii uit de familien der Percidae en Sparidae. Bij elk dier families
vertoont bet verscbijnsel der tweeslacbtigbeid zich onder een eigen vorm.
ïot de Percidae bebooren de oudst bekende vormen van bermapbrodiete
visscben: Serranus cabrilla, S. scriba en Centropristis hepatus. Terwijl
nu de andere door Spr. onderzocbte Percidae niet tweeslachtig bleken te
zijn , zijn de genoemde visscben het steeds en wel op die wijze , dat bun
geslachtsklieren er als eierstokken uitzien , dat zij echter niet uitsluitend
eierstokken zijn, daar haar wand aan de binnenvlakte niet overal met
ovariaal-lamellen bezet is, maar in een bepaald gedeelte , gewoonlijk naar
de buikzijde van den visch toegekeerd, een tweetal naar binnen groeiende
uitstulpingen of aanzwellingen ontwikkelt , die uit testiculair parenchym
zijn samengesteld. Steeds is echter bet vrouwelijk deel van de geslachts-
klier veel omvangrijker dan het manlijke en daarom verdienen deze
visscben dus beschouwd te worden als wijfjes, die tevens manlijke voort-
plantingsproducten voortbrengen.

Bij de Sparidae komt bermapbroditisrae nu veel algemeener voor dan bij
de Percidae. In verreweg de meeste soorten dezer familie treft men naast
eenslacbtige ook tweeslachtige exemplaren aan en wel schijnt dan de regel
te zijn , dat de exemplaren óf vrouwelijk zijn 6f berniaphrodiet. Soorten bij
welke alle exemplaren tweeslachtig zijn, schijnen echter in deze familie
niet voor te komen — tenminste Spr. trof in alle door hem onderzochte
soorten ook voorwerpen aan, die eenslachtig en vrouwelijk waren. Zoo
ook bij Cbrysopbrys auratus — ofschoon Syrski voor deze soort opgeeft,
dat zij constant hermapbrodiet is. Naast de vrouwelijke vond Spr. bij
vele soorten tweeslachtige exemplaren en wel bij Box salpa , Charax
puntazzo, Sargus Rondeletii, S. annularis, S. Salviani en Pagellus mor-
myrus (Syrski en anderen constateerden bet voorkomen van tweeslachtig-
heid bij Cbrysopbrys auratus; door Spr. kon van deze soort slechts een
enkel ex. onderzocht worden en dat was een vrouwelijk voorwerp). Alle
door Spr. onderzochte exemplaren van Cantbarus lineatus waren vrouwelijk.
Van Pagellus erythrinus, Oblata melanura en Box boops werden naast
vrouwelijke ook zuiver manlijke exemplaren geconstateerd. Deze laatste
schijnen dus ware eenslacbtige Sparidae te zijn — alle andere vertoonden
naast vrouwelijke bermapbrodiete exemplaren. In één opzicht echter valt
er ook bij de manlijke exemplaren van laatstgenoemde soorten nog een
rudmient van het oorspronkelijk hermapbroditisme waar te nemen. Onder-
zoekt men de uitvoergangen der geslachtsorganen bij een bermapbrodiete
Sparide , b. v. bij Box salpa, dan blijkt de oviduct een kanaal te zijn
met een dikken wand , terwijl de vasa efferentia bestaan uit een systeem
van met elkander communiceerende lacunen, die bun verloop hebben

XXXVITI

door dien dikken wand yan den oviduct, Terwyl nu bij de door hem
onderzochte manlijke exemplaren van Box boops , Pagellus erythrinus ena.
geen spoor van een eierstok te bekennen is , is de oviduct er nog aan-
wezig en wel in den vorm van een aan beide zijden gesloten gang ,
waaromheen de vasa etferentia op dezelfde wijze gerangschikt zijn , als
dit bij de hermaphrodiete ex. het geval is. Spr. hoopt spoedig in de ge-
legenheid te zullen zijn, zijn onderzoekingen voort te zetten en meer uit-
voerig van de door hem verkregen resultaten verslag uit te brengen.

De Heer Konlngsbergei* deelt mede dat hij onderzoekingen heeft
ingesteld op de ontwikkelingsgeschiedenis van Lineus obscurus betrek-
king hebbende, een Nemertine wier embryologie voor eenige jaren door
Prof. Hubrecht bestudeerd is. Vooral de ontwikkeling van het middelste
kiemblad had Spreker bijzonder belang ingeboezemd. Voor dit kiemblad
had de Heer Hubrecht een ontwikkeling uit de beide oorspronkelijke
kiembladen bepleit , terwijl voor ditzelfde blad later door Eabl een voor alle
organismen overeenstemmende ontwikkelingswijze — n.1. uit het buitenste
kiemblad — betoogd was. De praeparaten, die Spr. van jeugdige ont-
wikkelingsstadien had kunnen vervaardigen, maakten hem echter tot een
beslisten aanhanger van de zienswijze van den Heer Hubrecht.

De Heer Kohlbrugge deed eenige korte mededeelingen :

1''. Deelde hij eenige bijzonderheden mede over de spieren der voorste
ledematen der G-ibbon-apen , zoover deze kunnen dienen ter verklaring
der buitengewone kracht , waarmede deze apen , slechts gebruik makende
van hun armen , zich van boom tot boom slingeren. Hij wees voornamelijk
op de plaatsen van oorsprong en aanhechting en op den vorm van die
spieren, die den benedenarm buigen, op de sterke ontwikkeling der
schouderspieren en op den eigenaardigen M. abductor tertii internodii
indicis, in verband met de Mm. interossei en de korte duimspieren.

2**. In aansluiting aan de, in de vergadering van 26 Oct. '89 gedane
mededeelingen over den zoogenaamden Praehallux bij bovengenoemde
apen werden nieuwe i'esultaten verkregen met betrekking tot het verband
van dit beentje met den M. tibialis posticus bij Prosimiae en Rodentia.

3^. Wees spreker op de groote overeenkomst der hersenopper vlakte van
Hylobates met die der hersenen van Semnopithecus.

De Heer Weber brengt een rog (Raja clavata) ter tafel met een
abnormale rugvin vlak achter de spuitgaten en buitendien een embryo
van diezelfde rog-species, waar aan de buikzijde het kopgedeelte der
borstvin vrij is van den kop , zooals de heer Bureau (Bulletin de la Soc.
Zool. de France. 1889) dit bij een ex. van Raja stellata aan beide zijden
waarnam. De Heer Weber wenscht de aandacht van hen, die in het
nieuwe Zoölog. Station b.v. veel roggen zullen zien in 't bijzonder op
deze abnormaliteit te vestigen.

De Heer Vosinaer deelt mede, dat er in kippeneieren veelvuldig
onder de schaal zwarte vlekjes voorkomen, die uit Coccidium (oviforme?)
bestaan , zooals door Podwyssozki in Centralblatt für Bacteriën- und Pa-
rasitenkunde beschreven werd. Hij verzoekt bij voorkomende gelegenheid
hierop te letten, vooral omdat het voorkomen van deze Coccidien in
kippeneieren hier en daar veelvuldig schijnt te zijn , terwijl elders geen
enkele wordt gevonden.

XXXIX

GEWONE AVEÏENSCIIAPPELI.TKE VERGADERINCx

Helder. Bibliotheek van het Zoölogisch Station. 5 Juli 1890. 's Naiuid-

daffs 1 uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Veth, A. A. van Bemmelen,
Weber, Vosraaor, van Kees, Kerbert, Everts, Heinsius, Loman, J. ï. Oude-
mans, Dekbuyzen, Ruge, Horst, van Renterghem, van Lidth de Jeude
en Hoek (Secretaris).

Als gasten: de HH. C. H. Bogaert, Schout-bij-Nacht, Directeur en
Commandant der Marine te Willemsoord, C. A. Beukenkamp, Burge-
meester van Helder, Prof. E. Mulder, Hoogleeraar te Utrecht, H. J. de
Wal, Kapitein-Luitenant, Havenmeester te Willemsoord, Dr. C. Kerbert
als Directeur van het Genootschap «Natura Artis Magistra" te Amster-
dam, L. J. K A. Jeekel, Luit. t. Z. 1ste Klasse, Adjudant van den Schout-
bij-Nacht en F. Bot, Luit. t. Z. 2de Klasse.

De volgende HH. hebben bericht gezonden tot hun leedwezen verhin-
derd te zijn de vergadering bij te wonen :

Van de leden : de HH. W. Albarda, Everwijn, ten Houten, Nieuwen-
huisen, Op de Macks, de Ridder en Reuvens.

Van de genoodigden: de HH. Jhr. A. Everts te 's Hage, Dr. A. W. Kroon Jr.
te Leiden, W. A. Graaf van Lynden te Middelburg, J. W. Lodeesen te
Amsterdam, Adr. Pot te Elshout "/a. Kinderdijk, Mr, J. C. de Marez
Ovens te 's Hage, Mr. A. van Naamen van Eemnes te Zwolle, Prof.
J. T. Buys te Leiden, Prof. Siegenbeek van Heukelom te Leiden, Prof.
W. F. R. Suringar te Leiden, Dr. W. Pleyte te Leiden, Ph. W. van der
Sleyden, Hoofdingenieur te Maastricht, Mr. H. J. A. Obreen te Leiden,
Dr. A. Vrolik te Arnhem en W. Feltmann te Rotterdam , het Bestuur
der Burgerlijke Maatschap «Nieuwe Merwede II" en het Bestuur der
Nederlandsche Entomologische Vereeniging.

De Voorzitter (Prof. Hubrecht) richt, alvorens de vergadering te
openen , de volgende woorden tot de aanwezigen :

Weest allen welkom te dezer plaatse ,

Gij, die het hoogste gezag, het militaire en het civiele, in deze ge-
meente bekleedt, onze hooggewaardeerde gasten;

Gij , die onze zuster- vereenigingen op dierkundig gebied vertegenwoordigt;

Gij, die het streven onzer vereeniging door krachtigen geldelijken
steun bevorderd hebt;

Gij, niet het minst, leden onzer vereeniging, trouwe deelnemers in
onze winter- en zomerbijeenkomsten ,

Welkom voor de eerste maal in eigen huis, aan eigen haard!

Terecht heeft onze Secretaris, toen hij ons bij circulaire tot de zomer-
vergadering van 1890 bijeenriep, deze bijeenkomst eene gewichtige,
dezen dag een feestelijken voor onze Vereeniging genoemd.

En wie onzer, die in de laatste achttien jaren zoo dikwijls bijeen kwamen
in herbergzamo lokalen, daartoe ., welwillend afgestaan", zal niet dank-
baar gestemd zijn , dat voortaan die welwillendheid in zooveel mindere
mate zal behoeven te worden ingeroepen , nu een eigen dak aan onze
Vereeniging ten allen tijde beschutting biedt.

XL

Velen uwer hebben de wordingsgeschiedenis van deze onze eigene
woning van het begin gevolgd ; anderen , eerst sedert jongeren datum
onze medeleden , kennen die geschiedenis slechts ten deele , nog anderen
is doel en streven van de Dierkundige Vereeniging en haar Station
alleen in algerneene trekken bekend. Op een dag als deze mag echter
met goed recht uw woordvoerder uwe aandacht vragen om , door een
meer onivattenden terugblik op de achttien jaren die achter ons liggen,
op de beteekenis van den dag van heden het juiste licht te laten vallen.
Onze Nederlandsche Dierkundige Vereeniging , in 1872 gesticht , staat
thans in 1890 als een bloeiende achttienjarige maagd voor ons en vindt
de beste verzekering voor een onbezorgd voortbestaan en voor een ge-
zegenden ouderdom in ons aller toewijding en gehechtheid. Zij is echter
niet de eenige uiting van het streven van de Nederlanders der 19de
eeuw, om op het gebied der diei'kundige wetenschap werkzaam te blijven
in de voren , die in vroegere eeuwen Swammerdam en Leeuwenhoek ,
Baster en Slabber met zoo schoone uitkomsten geploegd hadden.

Toen de Dierkundige Vereeniging in 1872 in het leven geroepen
werd, zagen reeds twee oudere zusters welwillend hare geboorte aan.
Het dierkundig genootschap Natura Artis Magistra was reeds vier-en-
dertig, de ISederl. Entomologische Vereeniging reeds zeven-en-twintig
jaren oud. Beide huldigden de dierkundige wetenschap en hoewel eerst-
genoemde uit haren aard in de oogen van het groote publiek met de
wetenschap als zoodanig al weinig te maken had, weten wij die hare
bibliotheek, hare verzamelingen, hare publicatiën enz. kennen, hoe haar
schepper en leider, ons diep betreurd eerelid Dr. 6. F. Westerman,
steeds een open oog had voor streng wetenschappelijk streven en hoe
hij aan de Londensche Zoological Society, waar óók de dierentuin aan
de beoefenaars der wetenschap het materiaal en de bezoekers van dien
tuin hun de hulpmiddelen verschaften , hare vruchtdragende werkzaam-
heid trachtte af te zien.

Was Artis een zoölogisch centrum , waarvan de bloei en de beteekenis
van jaar tot jaar toenam , de Entomologische Vereeniging heeft op haar
gebied niet minder voortreffelijk gewerkt. Zij voorziet in eene behoefte ,
die allerwege gevoeld en zelfs in vele stedelijke entomologische Ver-
eenigingen belichaamd woi'dt.

Toen nu voor achttien jaren naast deze beide de Nederlandsche Dier-
kundige Vereeniging te voorschijn trad, hadden hare stichters in de eerste
plaats de meer verwaarloosde overige afdeelingen van ongewervelde dieren
op het oog.

Maar na korten tijd werden de beperkingen van haar terrein , die men
aanvankelijk noodig had geacht, opgegeven , werden de statuten in den
ruimsten zin geïnterpreteerd, en zagen wij daardoor onze wetenschap-
pelijke vergadei'ingen in veelzijdigheid toenemen.

Wat was in den beginne het doel , dat den stichters onzer Vereeniging
voor den geest stond?

Gij vindt het in het verslag van de eerste constitueerende vergadering,
uitgesproken door den voorzitter van het voorloopig bestuur, dien wij
ons verheugen nog altijd in ons midden behouden te hebben, den heer
A. A. van Bemmelen.

Geregelde samenkomsten van leden tot het bespreken van dierkundige
onderwerpen, vorming eener dierkundige boekerij en vorming eener
standaard-collectie van de lagere dieren van Nederland , insecten uitge-
zonderd , ziedaar de drie desiderata. Vooral op het laatste werd gewicht
gelegd, op grond van de zoo juiste overweging, dat anatomisch en

XLI

embryologisch onderzoek eerst dan rijke vruchten belooft, wanneer
vindplaats en naam van de onderzochte wezens boven allen redelijken
twijfel vaststaan.

Wij mogen vrijelijk verkondigen , dat de beide eerste wenschen ruim-
schoots vervulling gevonden hebben

Vergaderingen hebben wij er vele in de afgeloopen jaren gehad, druk
bezochte en minder talrijke, zoodanige waar de gezelligheid, andere
waar de strenge wetenschap de boventoon voerde, maar zeer zeker is
onze belangstelling in die bijeenkomsten van jaar tot jaar klimmend.

Eene bibliotheek van toenemenden en tot blijschap stemmenden om-
vang is thans ons eigendom. In die achttien jaren is zij van een kleinen
kern tot een achtenswaardige verzameling aangegroeid en menigeen
onzer heeft op hare hulp reeds herhaaldelijk een snel verhoord beroep
gedaan. Haar groei staat in nauw verband met het tijdschrift onzer
Vereeniging, waarvan in den loop der jaren reeds acht deelen het licht
hebben gezien , die als ruilmiddel tot de uitbreiding onzer boekver-
zameling zoo belangrijk bijdragen. En waar deze onze plechtige bijeen-
komst juist in de bibliotheekkamer van het Station plaats vindt en wij
met welgevallen hier ons oog laten rusten op de boekenreeksen die ons
aan alle zijden omringen, mogen wij niet vergeten, dat zonder de onver-
moeide en steeds waakzame zorg van mijnen overbuurman noch onze bi-
bliotheek, noch ons tijdschrift zich dermate in een krachtig leven zouden
verheugen.

En nu het derde desideratum waaraan reeds in 1872 terecht zoo hooge
waarde gehecht werd: de standaard- collectie. Met haar is een aanvang
gemaakt, maar zij is nog verre van volledig. Zoo straks zal ik zeggen
waarom. Thans moet ik er U aan berinneren, dat reeds in '187'2 bij hen,
die het belang en de beteekenis van zoodanige collectie zoo juist inzagen,
het besef levendig was, dat het bijeenbrengen en bewerken van zooda-
nige verzameling met veel grooter moeite gepaard zou gaan, dan wel
oppervlakkig scheen.

Vergeten wij niet, dat het een geheel andere opgave is om eene volle-
dige collectie van de Evertebrata van Nederland bijeen te brengen, dan
om eene verzameling bijv. van de schelpen, van de visschen, de vogels
of de zoogdieren van Nederland te maken.

Bij al deze laatsten toch is het alleen om de voorwerpen te doen en
intelligente verzamelaars worden onder jachtopzieners, visschers, ja zelfs
onder de oudere schooljeugd in voldoenden getale aangetroffen.

Bij de meeste Evertebrata komt hot echter niet uitsluitend op de voor-
werpen aan, die men slechts in sterke spiritus zou te plaatsen hebben om een
bruikbare bijdrage voer de standaard-collectie te leveren. Hier doet juist
de voorafgaande behandeling , de conservatie alles ter zake ; hier is het
in zeer vele gevallen onvermijdelijk dat men een zorgvuldig en veel tijd
eischend microscopisch preparaat vervaardigt om ook voor het nageslacht
aan de vondst waarde te geven.

Ik denk hier bijv. aan de groote af deelingen der Protozoa, Coelente-
rata, Vermes, Bryozoa enz. enz. Om van de parasitische Plathelminthen
en Crustaceen niet eens te gewagen, noch van zoovele andere, ^v^er
gemakkelijke herkenning, ons, leden der Dierkundige Vereeniging, toch
dikwijls zoo wenschelijk zou zijn. Ook wijs ik hier op de talrijke zoo
verschillende en toch zoo belangrijke pelagische larvenvormen in hunne
verschillende ontwikkelingsstadiën, die eveneens in eene werkelijke stand-
aard-collectie niet mogeyi ontbreken

Kortom, er is wel geen twijfel aan, dat men eene collectie als den

XLII

stichters onzer Vereeniging voor den geest stond, nooit bij bestelling
verkrijgen kan, dat tot hare vorming velen, in de eerste plaats de leden
der vereeniging, moeten medewerken, en dat dien leden daartoe tijd,
o-elecrenheid, netten van verschillenden vorm, chemicaliën en andere hulp-
middelen ten dienste moeten staan. Ook over alle jaargetijden moet zich
het onderzoek uitstrekken en zelfs vpaar de grootste ijver alle mede-
werkers bezielt, zullen toch nog vele jaren verloopen eer men het eind-
doel begint te naderen.

Een en ander, hoewel niet met die woorden uitgedrukt in hare ver-
slagen, was bij de stichting onzer Vereeniging reeds velen harer oudste
leden door het hoofd gegaan en het kan ons niet verwonderen, dat op
de eerste gewone huishoudelijke vergadering, die onze Vereeniging ge-
houden heeft, de vergadering van 15 November 1873, die o. a. door
circa vijf der ook thans hier aanwezigen werd bijgewoond, een voorstel
van het bestuur ter tafel kwam omtrent het oprichten van een Zoölogisch
Station. Wel is waar op hoogst bescheiden schaal : eene toelage van niet meer
dan tweehonderd gulden werd daarvoor aangevraagd! — maar toch spreekt
het er duidelijk uit, boe reeds toen het hoofddoel van onze Vereeniging
vereenzelvigd werd met het bestaan van eene inrichting aan de kust,
waaraan het spraakgebruik den naam Zoölogisch Station vastknoopt, en
waarbinnen aan de eischen hierboven opgesomd, zou kunnen voldaan
worden.

De vergadering vereenigde zich in 1873 met dat voorstel en droeg
aan de heeren Selenka en Hoffmann op, de noodige maatregelen voor te
bereiden.

Euim twee jaren bleef onverhoopter wijze deze aangelegenheid in
statu quo. Niet, dat het de beide aangewezenen aan ijver of toewijding
zou ontbroken hebben. Integendeel, Maar juist bij hun streven, om onze
Vereeniging zoo spoedig en zoo goed mogelijk de verlangde werk- en
woonplaats te verschaften, waren zij te eerder geneigd aanvankelijk het
oor te leenen aan sirenenzang die aan onze Vereeniging ))een groot
aquarium en zoölogisch laboratorium te Scheveningen" voorspiegelde (zie
Tijdschr. Ned. Dierk. Vereeniging, ül. I, blz. 146) waarvoor breeds on-
geveer zestigduizend gulden waren toegezegd" en waarvoor een totaal
bedrag van ))drie honderd duizend gulden" zou noodig zijn, en wel met
de bijvoeging, dat »het Aquarium, Zoölogisch Laboratorium, Museum en
Bibliotheek geheel volgens de eischen van den tegenwoordigen stand
der wetenschap zullen zijn ingericht "

Zooals het met meer stichtingen uit die dagen der ))(xründung" be-
ruchter nagedachtenis gegaan is, hebben intusschen al deze grootsche
plannen alleen op het papier geleefd.

En nauwelijks had zich de overtuiging van hun gering specifiek ge-
wicht meer op den voorgrond gedrongen, of de mandataris der Ver-
eeniging, Dr. C. K. Hotimann (Dr. E. Selenka was inmiddels naar Duitsch-
land vertrokken) , bi-acht in de wintervergadering van 1875 op nieuw
het voorstel tot zijn oorspronkelijken vorm terug en vroeg wederom een
crediet van f 200. — om voorloopige stappen te doen, ten einde in den
zomer van 1876 eene gelegenheid tot zoölogisch onderzoek aan de kust
tot stand te brengen.

Dit werd met algemeene stemmen aangenomen en met Dr. Hoffmann
werden Dr. Hoek en Dr. Hubrecht aangewezen als Commissie, om de
wenschen van de Vereeniging te dezer zake te verwezenlijken.

Die Commissie haastte zich hare opdracht in nauwgezette overweging
te nemen en namens haar werd in eene buitengewone vergadering van

\i,m

5 Februari 1870, door hem die thans de eer heeft hbt woord tot U te
voeren een rapport uitgebracht, dat gij op blz. 'l^S van het tweede deel
van ons Tijdschrift vindt afgedrukt.

Dat rapport en de daarbij gevoegde uitgewerkte begrooting van den
toennialigen penningmeester Dr. Floek , mocht den bijval van de aanwe-
zige leden verwerven en welgemoed werden op de schouders der jonge
Vereeniging de hxsten en de verantwoordelijkheid eener — zij het ook
rentelooze — geldleening gelegd , die men binnen dertien jaren hoopte
te kunnen aflossen en waardoor een eigen houten inrichting, een ver-
plaatsbaar Zoölogisch Station , het eigendom onzer Vereeniging zou worden.

Gij allen weet, dat deze plannen in den zomer van 187G inderdaad
zijn verwezenlijkt geworden, en gij hebt op het oorspronkelijke gebouwtje ,
dat later nog eenigszins vergroot werd, reeds .bij uw komst herwaarts,
ongetwijfeld een blik geworpen : het is nu tot de bescheiden rol van
nevenvertrek van onze nieuwe steenen woning teruggebracht, maar zoo
het met bewustzijn in het lief en leed van zijn bewoners en beheerders
deelen kon, dan zou het heden toch met zekeren trots deze bijeenkomst
aan HoUand's noorderspits gadeslaan. Niet alleen indachtig aan de
goede diensten die het van 1876 tot heden , gedurende veertien achter-
eenvolgende zomers aan onze Vereeniging bewezen heeft, maar vooral,
omdat ook in het eerste campagne-jaar de gemeente Helder de geko-
zen standplaats voor het station was en het station tot die stand-
plaats thans definitiel' is teruggekeerd. Latere ervaringen aan andere
punten der kust, hoe aangenaam en leerrijk ook in velerlei opzicht,
hebben op den duur bij ons de overtuiging gevestigd, dat hier het gun-
stigste punt is voor het meest veelzijdige zoölogische onderzoek, en heb-
ben ons met goed vertrouwen vervuld , toen wij eene keuze moesten
doen voor de vestiging onzer blijvende inrichting.

Gij zult niet van mij verlangen , dat ik u heden eene uitvoerige schets
geef van de geschiedenis van ons Zoölogisch Station van 1876 — lt^89.
Die geschiedenis staat geboekt in de veertien jaarverslagen, die hier voor
mij liggen en die de meesten uwer kennen.

Slaan wij die verslagen op dan blijken de lotgevallen vele en velerlei.
Slechts een enkele greep daarin zij mij vergund. Vooreerst treft het
ons, wanneer wij op die veertien jaren terugzien, lioe, naast de vele
plaatsverwisselingen van ons beweegbaar station, ook in den staat der
geldmiddelen, waarmede het beheerd werd, groote schommelingen vallen
op te merken. Tweemaal was er een deficit, eens van /"Ho, ééns van
f290, tsvaalfmaal een batig saldo dat echter tusschen / 93 en ƒ988 ge-
slingerd heeft. Nooit was echter de financiëele toestand zóó, dat wij de
toekomst donker inzagen. Dankbaar erkennen wij dat de Regeering,
Teylers genootschap , het Bestuur der Visscherijen op de Schelde en
Zeeuwsche Stroomen , Natura Artis Magistra , het Zeeuwsch Genootschap ,
hetCollegie voor de Zeevisscherijen, de Vereeniging van Oesterkweekers enz,,
alsmede vele belangstellende particulieren ons een krachtigen en betrouw-
baren, zij het dan ook afwisselenden steun verleend hebben.

Wat het doorzochte terrein betreft , wij mogen met gerustheid ver-
klaren dat de verplaatsbaarheid van ons vroeger gebouw ons veroorlooft
over de fauna van de verschillende punten van onze kust een deugdelijk
vergelijkend oordeel te vellen.

Vlissingen (1877 en '84). Delfzijl (1885), Bergen op Zoom (1881 en '82), den
Helder (1876, "80, '86 en '87) en Terschelling (1878 en '79) vormen de uiterste
punten; daarbinnen zijn ook nog Tholen ClNS.'i) pu Enkhui/en (1888) als
door ons bezochte plekken te vermelden. Daarbij komt dat, naast de werk-

XLIV

zaamheden aan de kust, die in het station verricht werden , ook de zee-
gaten, de Zuider- en de Noordzee binnen het door ons onderzochte
gebied vallen. Tot zoodanige uitbreiding onzer werkzaamheid heeft de
hoog gewaardeerde ondersteuning van opvolgende Ministers van Marine
ons bij voortduring in staat gesteld. Zonder die medewerking zouden
de veertiendaagsche tocht met den loodsschoener in 1877, de tochten met
loodskotters (1885) en betonningsvaartuigen (1878, 79) met de stoom-
schepen de Schelde (1884) en de Narebout (1886), met stoom barkassen
en andere Kijksvaartuigen nooit hebben plaats gehad. Het is ons een
behoefte en een plicht te dezer plaatse die krachtige hulp dankbaar te
herdenken. Dat wij er ons in mogen verheugen twee hooggeplaatste
vertegenwoordigers van dien tak van Staatsdienst heden in ons midden
te zien , die ons de eer aandoen deze plechtigheid wel te willen bijwonen,
bevestigt ons in de overtuiging, dat wij ook in de toekomst bij het De-
partement van Marine op diezelfde welwillendheid zullen mogen rekenen.

Ons streven en hetgeen door ons gaandeweg bereikt werd heeft ook
in het buitenland waardeering gevonden en de diploma's van bekroning
onzer inzendingen op de Berlijnsche en Londensche visscherijtentoonstel-
lingen, waar wij een overzicht van onze werkzaamheden, gedeelten onzer
verzamelingen , modellen en platen heenzonden , leveren daarvan het
bewijs. Ook bezoeken door buitenlanders gedurende korteren of langeren
tijd aan onze inrichting gebracht vallen te vermelden en de heeren Nuss-
baum uit Bonn , Zograff uit Moskau , Blanchard en Dollfus uit Parijs
hebben een persoonlijken indruk van het Station en van hunne eigene
werkzaamheden aldaar naar hun vaderland meegenomen. Ook mag het
niet vergeten worden, dat ons Station bij herhaalde gelegenheden als
model gediend heeft — zelfs in bijzonderheden — voor andere houten
gebouwtjes, die aan tijdelijk zoölogisch onderzoek gewijd waren , en onder
de archiefstukken van den Secretaris zijn er vele, die betrekking hebben
op soortgelijke toezendingen van plattegronden enz,, aan buitenlandsche
navolgers,

In het binnenland hebben wij in de afgeloopen veertien jaren meer-
malen het bewijs kunnen erlangen , dat onz,e werkzaamheid op prijs werd
gesteld. De afzonderlijke publicatiën, die van wege het Station het licht
hebben gezien en die wij gewoon zijn als het Oesterrapport en het Ans-
jovisrapport aan te duiden , waren uitvloeisels van die waardeerende be-
langstelling. En al blijft hetgeen daarin door wetenschappelijke waarde
uitmunt geheel het geestelijk eigendom van hen die het leverden — van
Dr. Hoek , Dr, Horst e. a, voor de oester , van Dr. Wenckebach e. a.
voor de ansjovis — toch mag onze Vereeniging zeggen, dat haar Station
het vereenigingspunt geweest is, waar de mannen der praktijk en de
mannen van de theorie de handen tot een gemeenschappelijk doel heb-
ben ineengeslagen.

In de laatste vijf jaren heeft die zoo gewenschte zucht tot samenwer-
king meer en meer een anderen vorm aangenomen.

Daarin voorgelicht door herhaalde en uitvoerige adviezen van het Col-
legie voor de Zeevisscherijen , heeft de Nederlandsche Regeering het
wenschelijk geacht , dat de talrijke vraagpunten , die voor het visschers-
bedrijf van veel gewicht zijn en die alleen door gegevens - ten grooten
deele nog onbekend ! — uit het gebied der zoölogische wetenschap kun-
nen beantwoord worden, een punt van nauwgezet onderzoek zouden
uitmaken voor een speciaal daartoe aangewezen deskundig ambtenaar , die
zich daaraan bij uitsluiting wijden kon.

Dat deze overwegingen bij de Eegeering reeds thans ingang gevonden

XLV

hebben en dat on« ijverig medelid Dr. Hoek tot die nieuwe betrekking
is afingewezen, is eene gebeurtenis op zichzelf voor de Ncderlandsche
visscherij van uitnemend belang. Mag men het ons euvel nemen, dat wij,
dio in groote trekken de lotgevallen van het Station der Dierkundige
Vereeniging vervolgen, hier in het licht willen stellen, dat toch ook aan
onze Vereeniging een belangrijk aandeel in het tot stand komen dier
gebeurtenis toekomt .'

Om u dit weder geheel voor den geest te roepen, verzoek ik u met
mij in gedachten een tiental jaren terug te gaan toen ons houten Sta-
tion ook te Nieuwediep was opgeslagen en wel op de terreinen van
de Maatschappij Nederland , wier kantoren kort te voren naar Amster-
dam verplaatst waren.

Toen, in 1880, even als reeds in 1875, waren de leden der Stations
Commissie overtuigd, dat een blijvend steenen gebouw op den duur boven
een verplaatsbaar houten de voorkeur zou verdienen en meermalen weid-
den in do avonduren in het Station doorgebracht, plannen besproken om
tot zoodanigen blijvenden toestand te geraken.

De welwillende medewerking van den civiel ingenieur C. A. Huygen
te den Helder gaf aan die plannen en besprekingen den vorm van schets-
teekeningen en plattegronden, die in het daarop volgende jaar bij uw
bestuur en in uwc vergaderingen in overweging zijn genomen. Wij
slaagden er in ook de belangstelling van den toenmaligen minister van
waterstaat Jhr. Klerck voor onze plannen te winnen en zijn ruime blik
veroorlootde hem in te zien, dat een flink zoölogisch station ook aan de
visscherij in het algemeen op den duur belangrijke diensten zou kunnen
l)ewijzen.

Zoo werd hij tot onze groote vreugde bereid gevonden in 1881 een
bedrag op de begrooting uit te trekken zoowel voor de stichting als
voor het jaarlijksch bedrijf van zoodanig station. Dat niet reeds toenmaals
die stichting tot stand is gekomen ingevolge een afwijzend votum der
Tweede Kamer is u bekend , ook dat de oorzaken van die mislukking
van zeer verschillenden aard geweest zijn (zie bl. LXXI van Dl. VI van
het Tijdschrift der Ned. Dierk. Vereeniging , alsmede blz. 563 van de Gids
1890. I).

Edoch de jonge plant, door .samenwerking van den toenmaligen mi-
nister van Waterstaat en van onze Vereeniging in 1881 voorloopig ge-
poot, werd door de afstemming in de Tweede Kamer wel met ondoor-
dachte hand uit den bodem gerukt, maar toch niet geheel met wortel
en tak. Er bleven kiemen van over, die zoowel bij het Departement van
Waterstaat al^s bij de Vertegenwoordiging in latere jaren vruchten ge-
dragen hebben.

En onder die vruchten reken ik in de eerste plaats datgene waarop
ik zooeven gezinspeeld heb, toen ik er op wees dat de zucht om weten-
schap en praktijk in het belang der visscherij te doen samenwerken in
latere jaren een nieuwen vorm had aangenomen, die ongetwijfeld ook aan
onze inrichting ten goede komt.

De wetenschappelijke adviseur in visscherijzaken is sedert l.l. winter
tevens directeur van ons Zoölogisch Station ; met den Staat der Neder-
landen verbond onze Vereeniging zich contractueel tot het afstaan van
zekere lokalen , kortom er is wisselwerking ontstaan, die beider belangen
een gewichtigen stap voorwaarts heeft gebracht.

Maar ook op ander gebied mogen wij het waarschijnlijk achten dat
het negatieve votum der Tweede Kamer kan hebben medegewerkt om
voor ons vruchten te dragen. Wie uwer durft beweren, dat dit teleur-

XLVI

.i tv»mm niet beeit m^desetrerkt om asm den bekenden botxnicus

^^r-M? c in zgn

■ - ■^r'T.. bl^ - '■ bï> ' ?000 asn

dssr beï

gij aS« £- M. H.

r Te r:

-

-

^

n:

^^

-SiT5T.:

r "sri:;:

Eerreiï3^i»»i':ïiT

ro'

c§^

=y ^

>S1

ae

T*C*CC.-

. 3öi If

-

"'

.

2^'

fk^ï

"Uaasav

rn

^-7^. f

-

-■-_

_

*-

L[

: - ^

r

^^

- -

-

-^

-

T.

-

XLvi:

En nu. M. IL., ra-j^r ik tot mijn u'rgang'-:' ' u

aan herinneren, hoe de ".venïch om de f^nn te

kennen aan de stichters van onze '• -,el

recfla dadelijk voor den ^p' * -*'r'' rr:

niet stilgezeten en op v
bevestigd en belan^rgk
levendig van overtuigd , met den dag

onze werkzaamheid op dat gebie»i. __-- :_

hulpmiddelen onder één dak vereenigd. en

's winters, in den herfat en in de lente ^.---^y-- — -- - — :'

van die kennis een steentje bg te dragen , ieder op het gebied "
ketize. van zgn voorliefde of van zgn meer '■ ' - *-^ -
moeten wg gaan overwegen de vruchten va
garen, door hemieawde onderzoekingen de vc.
ven en aan het geheel een vorm te geven . ói^
de sta lie der va'-rrlan"-

Ik t^fel nie: of ■la.^.- ;■ "er-

gelgkend anat-jmi*eh en vp .e-

leverd worden in waarde en _ ^n

zgn in beiderlei richting het onderzoea ie ve.. r-

zoeker? zooveel mogelr'k "- -teur:^-. E-n -r.':'- -f":

reeds vroeger uwe .

van een deel der -^^ ..^ ..

verblgfkosten van j .o-hten onder ons, die tot ■'-

pelgke doel willen i„ ..-:.-. ien. Andere vo-:r?teK - ...._.

strekking zullen te gelegener tgd bg u worden aar . lX.

Dit alles samenvattende w^ ik er me '^ l - - nieuwe

toestanden waarin wl' ons geplaatst vinde* je en rerhoogde

werkzaamheid moeten aansporen,
dat de Vereenizlng *h5i!= is -^^l
in de toekomst on-f

het begin van eene _

Mannen als van der : -n. ats »r'.UA, aïs rii.. .^i.

hebben ons het vc: - -er^vrr i^r :r- :r:: * ^-=

verbeterde technische L:

verblgdende uitkomsten ^ ^ :^ ._: ---„_: .-. --_

aan te wenden.

En hiermede M. H. verklaar ik het Zoölogiseh ----- ^erXederli--- '~ -
Dierkun-üge Tereeniging voor geopend, en uit to:

kennismalong n. ' - - ' =r. "e loealiteiten. " ~

den eerewgn z. op den vo«::

Vereenigirg en :]. --;:: o ons Staticn

De Heer C- A. Beukeukaoap. van E-

het wo<ord bekonien hebl^rnd- , iarit tor de "

en belangrgke rede, die h^ heeft tiitg-r-u.
hulde vo-:t den STb""::^:: uitslag, met we.-
heeft gezien, le^ is af van zijn zrx-te

stichting en e_ _: _.: den wensch uit te -

hoofd der gemeente Heider moge gegeven r, ''iS

vermeerdering van den bl.>ei der nieuwe — -

die ook voor de industrie van zoo groote

De Heer L>r. C. Rerbert vraagt als Direeieur van bet Gen:

XLVIII

Natura Art is Magistra het woord om het bestuur der Vereeniging met
de gewichtige gebeurtenis van dezen dag te complimenteeren. Op hem
rust bovendien de aangename taak namens het Bestuur van het Ge-
nootschap Natura Artis Magistra aan den Heer Hoek mede te deelen ,
dat het Bestuur hem in zijn jongste vergadering benoemd heeft tot
Eerelid van het Genootschap. Spreker verzoekt Dr. Hoek het diploma te
aanvaarden als een bewijs, hoezeer de diensten door hem aan de wetenschap
die ons allen zoo dierbaar is bewezen, ook door het Bestuur van » Natura
Artis Magistra" op prijs gesteld worden.

De Heer Hoek dankt den Heer Kerbert hartelijk voor de eervolle
onderscheiding, die hem ten deel is gevallen en verzoekt hem de betui-
ging van zijn erkentelijkheid ook aan het Bestuur van het Genootschap
N. A. M. te willen overbrengen. Hij grijpt deze gelegenheid aan om als
Directeur van het Station den aanwezigen welkom te heeten en den
wensch uit te spreken, dat het eerste bezoek, dat velen heden aan de
nieuwe instelling brengen, zulke aangename herinneringen moge achter-
laten, dat allen er door opgewekt mogen worden het nog dikwijls te
herhalen.

Nadat de verschillende lokalen zijn bezocht herneemt de Voorzitter (de
Heer Iliibrecht) het woord en zegt :

M. H. Wij hebben de wandeling door onze lokaliteiten voltooid. Ik
meen, dat wij van de nieuwe schepping zeggen mogen : en zij zagen dat het
goed was. Aan het geheel en aan de bijzonderheden hebben vele hoof-
den en handen reeds sedert vele maanden hun aandacht en haar vlijt
gewijd. Die allen hier te gedenken, dankbaar te gedenken is niet mogelijk
althans niet met name.

Maar zij zullen allen toegeven , dat voor één hunner een uitzondering
behoort te worden gemaakt, die niet alleen de eerste lijnen op het
papier zette , de voorloopige berekeningen ontwierp , de indeeling uitdacht
en verbeterde, maar die ook over de bijzonderheden waakte, even als hij
thans over het geheel zijne zorgende vleugelen uitstrekt : ik bedoel onzen
1" Secretaris-bibliothecaris tevens Directeur van het Station. Ik was van-
daag reeds meer dan eens genoopt van hem te gewagen: ik doe het
thans voor het laatst, maar omdat ik het uit uw aller naam doe met
des te meer warmte. Uit uw aller naam dus, zeg ik hem dank voor
zijn zorgen , dank voor zijn toewijding en spreek ik den wensch uit dat
deze instelling lange, lange jaren onder zijn kundig beheer moge staan,
aan zijne ervaren leiding moge zijn toevertrouwd. Dat hij ook voor eigen
werk en eigen studie hier schoone jaren belevel

Had ik zoo straks gelegenheid de opvolgende Ministers van Marine en
van Waterstaat hulde te brengen , zoo mogen wij die van Binnenlandsche
Zaken niet vergeten. Het jaarlijksch subsidie van dit Dejjartement ge-
noten en onlangs weder met öO^/q verhoogd is altijd de levende kern
van ons budget geweest : zonder dat subsidie zou onze vereeniging kun-
nen blijven bestaan maar ons Station zeer zeker wegkwijnen Dankbaar
gedenken wij dan ook de opvolgende Ministers Heemskerk , Kappeyne ,
Six, Pijnacker Hordijk, Mackay en de Savornin Lohman voor dien krach-
tigen steun.

Onder hen die niet meer tot de levenden behooren , zijn er twee
namen, die ons heden bijzonder levendig voor den geest behooren te staan.

Het zijn namen, die ik zoo straks reeds genoemd heb en wel van den
Minister Jhr. G. J. Klerck en van Dr. C. M. van der Sande Lacoste.

XLIX

Op den voor ons zoo plechtigen dag van de opening van dit Station
brengen wij aan hunne nagedachtenis eene dankbare hulde. En om daar-
aan een blijvenden vorm te geven stel ik u voor, mede namens het
Bestuur der Vereeniging, om ter herinnering aan den dag van heden
een kleinen gedenksteen in onze vestibule te plaatsen en daarop die beide
namen te vermelden.

De Heer C II. Boa^acri , Schout-bij-Nacht , beantwoordt den Voor-
zitter en dankt namens de gasten voor de aangename oogenblikken , die
zij in het nieuwgebouwde Station hebben doorgebracht Ook hij felici-
teert de Vereeniging met het door haar verkregen succes en eindigt met
de verklaring at" te leggen, dat het hem als Directeur en Commandant
der Marine te Willemsoord steeds aangenaam zal wezen de nieuwe instel-
ling van dienst te kunnen zijn.

De Heer A. A.. van Bcmmelen , oud-Voorzitter der Vereeniging ,
grijpt deze gelegenheid aan, om te verklaren, dat ook hij zich innig
verheugt over den goeden uitslag, waarmede het streven der Vereeni-
ging bekroond geworden is.

De Voorzitter dankt den Schout-bij-Nacht Bogaert, den Heer van
Bemmelen en de andere sprekers en zegt, dat thans de werkzaamheden
een aanvang kunnen nemen , die gewoonlijk de hoofdschotel uitmaken van
wat in de wet onze wetenschappelijke zomervergadering genoemd wordt.

Zoo heb ik dan thans de eer die vergadering te openen.

De Heer Hoek vertoont een zalm, aan de feestvierende leden der
Vereeniging, tot opluistering van den straks te houden maaltijd, aange-
boden door den Heer Op de Macks. De zalm is afkomstig van de
Duna en eerst voor eenige uren te Helder aangekomen. De Heer Hoek
deelt mede, waarom het niet van belang ontbloot is vast te stellen, of
deze zalm met den Rijnzalm overeenstemt, dan wel er van verschilt:
HoUandsche vischkweekers ondervinden soms bezwaren in het verkrijgen
der voor hun kvveekerij noodige zalmeieren en hadden daarom voor eeni-
gen tijd tot de regeering het verzoek gericht in plaats van eieren van
den Kijnzalm zulke van den Dunazalm te mogen gebruiken. Althans
gedeeltelijk kan men zich bij het beoordeelen van dat verzoek door de
overweging laten leiden, of er verschil bestaat tusschen Rijn- en Duna-
zalm of niet. Spreker wijst er op, dat het onmogelijk is na kennismaking
met een enkel ex. van Dunazalm omtrent deze quaestie een beslist oor-
<leel uit te spreken. Het komt hem voor, dat in 't algemeen gesproken
deze zalm er sanders" uitziet als een echte Kijnzalm en eerder aan Trutta
trutta doet denken. Dat het echter geen echte zeeforel is, blijkt aanstonds,
als men het ploegbeen onderzoekt: immers de ruitvormige plaat, die het
voorste uiteinde van het ploegbeen vormt, draagt bij T. trutta vier in
een dwarse rij daarop geplaatste tanden , doch is bij het Duna-ex. —
evenals bij T. salar van den Kijn — tandeloos. Voor een waren T. .salar
is de kop echter te kort, te veel gedrongen, de snuit te weinig uitge-
rekt. De visch is zilverachtig van kleur met hier en daar kleine zwarte
vlekken ; op de kieuwdeksel zitten ronde zwarte vlekken. De bovenhelft
van den visch is vrij donker gekleurd, de wortel van de rugvin is aan
beide zijden met een stuk of acht langronde zwarte vlekken geteekend.
Het vleesch van den visch is intensief rood gekleurd — zooals bleek toen

4

spr. den kop van den visch afsneed. Wat de vinstralen betreft, zoo past
hun aantal zoowel voor T. trutta als voor T. salar n. 1.:

Eugvin 3.11; Borstvin 1.13; Buikvin 1.8; Anaalviu3.9; Staartvin 19.

Alleen de anaalvin heeft dus het voor T. trutta bekende grootere
aantal (negen — in plaats van acht). Het dier bleek bij de sectie een
Q te zijn. De eierstokken waren half ontwikkeld. Het aantal pylorus-
aanhangsels bedroeg 65. Dat het dier kort te voren de zee verliet en
nabij den riviermond gevangen moest zijn, bleek uit de groote hoeveel-
heid faeces, die de darmen vulden. Deze verkeerden echter reeds in een
vergevorderden staat van ontbinding en konden — de omstandigheden
in aanmerking genomen — moeielijk nauwkeurig onderzocht worden.

De Heer Dckliuyzcn sprak over de toepassing van gewijzigde zllver-

niethodeii op het onderzoek van mesenterien en andere weivliezen. Het
is nl. gebleken, dat allerlei fixatie-middelen, mits chloorvrij, zich laten
combineeren met zilvernitraat.

Onder de endotheelcellen vallen sommige in het oog doordat zij zich
met zilvernitraat op onregelmatige wijze intens bruin of zwart kleuren.
Blijkens het voorkomen van haar kern (die het chroraatine en den kern-
wand verliest, somtijds vacuolen vertoont) gaan deze elementen te gronde.
De aangrenzende cellen groeien over den rand van die veranderende
heen. De vervanging geschiedt door een eigenaardig proces: uit het on-
derliggend bindweefsel treden namelijk cellen aan de oppervlakte en
worden, mits zij ruimte hebben om zich uit te spreiden, tot endothelien.
De desorganisatie van de afstervende cellen schijnt een prikkel uit te
oefenen op een der nabijgelegene bindweefselcellen, die rijker aan kor-
relig protoplasma wordt, zich gewoonlijk deelt en uitloopers naar de
oppervlakte van het weivlies zendt. Deze dringen tusschen de endotheel-
cellen in en vertoonen zich bij zilverimpregnatie als bruine plekjes op
de zilverlijnen. De zwarte celgrenzen loopen er echter om heen, zoodat
zij niet als eenvoudige verdikkingen van de kitlijnen kunnen opgevat
worden. Zij zijn gewoonlijk multipel en versmelten later. Dan ziet men
kleine, door het zilver op regelmatige wijze bruin gekleurde, korrelige
endotheelcellen, wier kern dieper ligt en gedeeltelijk buiten de zilverlijn
uitsteekt. De kernen van endotbeel, stroma en chorocyten vertoonen bij
den kikvorsch karakteristieke verschillen. De overgangsvormen, die men
aan de kernen van «opduikende" endotheelcellen waarneemt, bevestigen
de opvatting, dat het endotheel van uit het bindweefsel geregenereerd
wordt. Behalve bij pasgeboren zoogdieren en zeer jonge kikvorschen werd
nog geen enkele kei-ndeeling in het endotheel der weivliezen waarge-
nomen.

Hetzelfde proces speelt een groote rol bij de vorming der stoma's.
Aan de peritoneale zijde van zulk een stoma ziet men een aantal en-
dotheelcellen radiair gei-angschikt rondom de opening. Hare kernen zijn
dicht opeengedrongen aan den mond van het stoma. Somtijds hangen
aan den wand, vooral van wijdere openingen, kernen aan lange uitloo-
pers. De vorming van deze communicaties tusschen buikholte en lymph-
ruimten geschiedt nu aldus.

Wanneer meer dan drie grenslijnen van endotheelcellen in één punt
zouden samenkomen ziet men of twee dicht bijeengelegen ontmoetingspunten
van drie zilverlijnen dicht bijeen óf wel is er locale desorganisatie opge-
treden. Een uitzondering schijnt alleen het geval te zijn, dat de vier grens-
lijnen , die in een punt samenkomen , vier rechte hoeken vormen. Het
primaire bij de vorming der stoma's is nu het radiaire samenkomen van

LI

vele enilotheelcellen. Hare kernen liggen nog ver van het punt verwijderd,
waarvan alle cellen uitstralen. Er treedt nu een locale desorganisatie op,
die aanleiding geeft tot vorming van een kleine opening in het endotheel,
tot woekering van de onderliggende bindweefselcel of cellen, en eindelijk
tot verplaatsing van de kernen der endotbelien. De protoplasraarijke ge-
woekerde bindweefselcellen dringen het stroma op zijde en bereiken, wegens
de geringe dikte van de sereuse vliezen, beide op2iervlakken , waar zij
zich als „opduikende" endothelien voordoen. Zij zijn als „cellulae occlu-
sivae", propcellen te beschouwen , die de virtueele opening in het vlies
vullen. Later verliezen zij haar korrelig protoplasraa, wijken uiteen en.
verdwijnen ten slotte, vermoedelijk als chorocyten (lymphlichaampjes)
vrij" wordend.

Het onderzoek werd vooral bij den kikvorsch en hoofdzakelijk door
middel van de combinatie van Flemming's fixatie-vloeistof met zilver-
nitraat verricht.

De Heer JF. T. Oiideiuans deed eenige mededeelingen over de
pariiig van het geslacht ^nilnthurus (CoUembola). Zijne waarne-
mingen stemmen met die van Reuter en eenige anderen overeen. Ook
bij de door spr. waargenomen soort , Sminthurus n. sp. draagt het grootere
Q het kleinere (ƒ voor of boven zich uit; dit dragen geschiedt door
middel eener ineensluiting hunner antennen. Het oogenblik der eigenlijke
paring werd door spr. niet geobserveerd , gelijk dit ook nog nooit ge-
schied is. De vereeniging der beide individuen duurt meerdere dagenen
heeft in de eerste jeugd plaats. De mededeeling wordt met teekeningen
toegelicht.

De Heer Hubrecht brengt een stel afbeeldingen ter tafel van de
vroegste embryonale stadiën van Sorex vulgaris. Aan die af-
beeldingen wordt eene mededeeling vastgeknoopt over de ontwikkeling
van de kiembladen , meer bijzonder van het middelste bij dezen verte-
genwoordiger van de orde der Insectivora en tevens uiteengezet op welke
wijze uit doorsnedenreeksen het vlaktebeeld der kiemschijf kan ontwor-
pen worden , ook wanneer het onmogelijk bleek die doorsneden naar
verkiezing loodrecht op de langste of kortste as van die kiemschijf te richten.

Nog wordt namens den Heer Botf cnianne medegedeeld , dat het
hem gelukt is ansjovls-eleren uitte laten komen. Op 'Jl Mei j.1. werden
's nachts te half twaalf uren de eieren gewonnen en bevrucht; V-, uur
later lagen de eieren in de vooraf gereed gemaakte kweekbakken in
stroomend zeewater, dat eerst gefiltreerd was en in cirkelgang gebracht
werd 's Morgens van den 2.östeti kwamen de eer.ste vischjes uit : er waren
er spoedig al een paar honderd stuks. Wanneer de zon er niet op schijnt
is het verbazend moeilijk, om de ansjovis in het water te zien, daar zij
erg doorschijnend xijn. Ze liggen stil op hun dojerblaas op den bodem
en maken met betrekkelijk lange tusschenpoozen een schot naar boven,
om daarna zonder eenige beweging weer op den bodem terug te vallen.

Bij de bevruchting was de temperatuur van het water 18° C, in de
broedbak 17'/2° C. De temperatuur varieerde van IV'/g tot 18 Va op
22 Juni, van IT'/^ tot I8V4 op 2'S Juni, van 18'/., tot 19 op 24 Juni
en van IS'/o tot 20° C. op 25 Juni

Den 24^'6n Juni 's avonds bewogen de vischjes zich zeer sterk in het ei en
's morgens van den 25sfe» werd vroegtijdig het eerste vischje waarge-
nomen, dat al spoedig door een menigte andere gevolgd werd. 's Avonds

Lil

bij het verwijderen van de niet uitgekomen en afgestorven eieren , bleken
er ook doode vischjes onder te zijn en in den voormiddag van den
2Qsion Juni was er nog maar een enkel levend vischje te vinden. Den
27sien werd er geen leven meer ontdekt.
De areometer wees constant 1.022V2>

De Voorzitter dankt de verschillende sprekers en sluit de vergadering
te half vijf ure.

LIFI

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING

Zaterdasr 25 October, Ainsterdam. Gebouw voor ZoiUoraie. 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. Max Weber (Voorzitter), van Rees, Oudemans, de
Meyere, Kerbert, Ruge, Rosenberg, Goedhart, Heinsius , Loman, Lotsy
en Hoek.

De Voorzitter verwelkomt de nieuwe leden.

De Heer IjOinan deelt een nieuw geval mede van het voorkomen
van een Duizeu(l|»oot (Arthronomalus) in <lc neusholte van een

kind en herinnert o. a aan hetgeen daarover in der tijd door Dr. Le
Roy in het Tijdschrift der Vereeniging (Deel III, 1878, bl. 149) is op-
geteekend. Hij vertoont de Myriapood, die een lengte heeft van 70 mM.
Dezelfde Spreker behandelt een onlangs in het Quarterly Journal ver-
schenen opstel van de hand van Malcolme Laurie over de embryonale
ontwikkeling van Scorpio. Spr. vond in genoemd opstel een be-
vestiging van de ook door hem zelven gehuldigde opvatting, dat er wer-
kelijk een groote verwantschap tusschen Limulus en Scorpio bestaat. Hij
toont aan , dat deze overeenstemming o. a. blijkt uit de ontwikkeling
van de z g. coxaalklier , uit den aanleg van de abdominale ledematen
en vooral uit het feit, dat ook Laurie constateerde, dat de Malpighi'sche
buizen bij sommige Arachniden met den middendarm samenhangen en
dat nog wel op een tijdstip , dat er nog geen proctodaeum is.

De Heer Rosenberg; vermeldt de resultaten van door hem inge-
stelde onderzoekingen, die op de ontTvikkeling van den carpus

van Kniys eiiropaea betrekking hebben. Uit de door Gegenbaur voor
de extremiteiten opgestelde theorie zou voortvloeien, dat het hamatwn
beschouwd moest worden als een samenstel van twee beenstukken : een
carpale IV en een carpale V; wat vorder dat stuk in den carpus van
Emys aangaat , dat door Gegenbaur met den naam van radiocentrale
bestempeld is , zoo zou daarvoor moeten aangenomen worden , dat het
zich ontogenetisch door samensmelting van een radiale en twee een-
tralia gevormd had. Het embryologisch onderzoek bevestigt nu van deze
twee veronderstellingen diegene , die op het hamatum betrekking heeft ,
ten volle. Bij embryonen van 8 millira. schikllengte sluit zich aan elk
der metacarpalia JV en V een van de nabijgelegen deelen volkomen
gescheiden, ongeveer eirond kraakbeenstukje aan; bij een ander — 10 mM.
lang — embryo vertoonen deze een begin van versmelting en deze is
bij een eenigszins ouder embryo volkomen geworden : een groeve , die men
aan het oppervlak van het hamatum kan onderscheiden, herinnert alleen
nog aan het feit, dat er oorspronkelijk twee afzonderlijk aangelegde
carpalia 7 F en V zijn geweest. In stadiën van dezen ouderdom is het
radiocentrale reeds een enkel kraakl)eenstuk ; bij embryonen van 8 mM.
lengte ziet men echter duidelijk, dat een aan de ulnare zijde gelegen
centrale er van gescheiden is, terwijl de rest van dit carpusstuk zoowel
door zijn gedaante, als door zijn fijneren bouw gemakkelijk herkennen

LIV

laat, dat het uit een tweede centrale (dat naar de radiale zijde toe naast
het eerste gelegen is) en uit het radiale samengesteld is. Zich steunende
op de ligging dezer elementen bestrijdt Spreker ten slotte de door Le-
boucq en later door Kükenthal gehuldigde opvatting, als zoude er in
het handskelet een stamreeks en radiën te herkennen zijn.

De Heer Riige was in de gelegenheid van meerdere exemplaren van
aapsoorten van het geslacht Hylobates verschillende orgaansy-
stemen van den romp en de achterste ledematen te onderzoeken. Hem
boezemde de verschillende graad van ontvpikkeling belang in, in de hoop
zij hem nieuw materiaal voor de vaststelling der positie dier organismen
tot elkander zouden verschaffen. Zoo werden de vorm van den thorax
en zijn musculatuur, de pleurazakken met hun veranderlijke grensliniën,
de buikwand en de lumbale ruggemergszenuwen in den kring zijner be-
schouwingen opgenomen. Uitvoerig staat Spr, stil bij den tweederlei ver-
anderingen , die de romp ondergaat : in de eerste plaats door dat de
dorso-ventrale diameter korter, de transversale grooter wordt, in de
tweede plaats dooi'dat de bekkengordel zich naar boven verplaatst. Ver-
volgens bespreekt hij de veranderingen in de plaats, die het hart inneemt,
den invloed, die de verandering der borstkasruimte op den vorm der
longen uitoefent enz. Belangrijk is de verandering, die de musculatuur
van den buikwand te zien geeft: is de rectus abdominis een spierseg-
raent korter geworden , wat met het zich naar boven verplaatsen van
den bekkengordel samenhangt dan heeft het weggevallen spiersegment
tot den opbouw van de musculatuur der onderste ledematen bijgedragen,
zooals zich uit de innervatie laat opmaken. Aan den innigen samenhang,
die tusschen de veranderingen der besproken organen bestaat , werd door
Spr. vooral daarom waarde gehecht , omdat die ons telkens in staat stelt
een beeld van de organisatie der verschillende Hylobatiden-soorten te
ontwerpen en dit voor de systematiek van groote beteekenis zijn moet.

De Heer van Rees zette tijdens zijn jongste verblijf in het Zoölo-
gisch Station te Napels zijn waarnemingen, die op de rol der I..euco-
cyten bij degeneratie-processen in het dierenrijk betrekking heb-
ben, voort. Een zeer gunstig voorwerp voor zijn onderzoekingen leerde
hij in de zich ontwikkelende kolonies van Botryllus auro-lineatus kennen.
Het gelukte hem deze Synascidien te kweeken op glazen platen, die in
een der groote bakken van het Napelsche aquarium werden opgehangen.
Do jongste koloniën bestaan in den regel uit 5 individuen , die later door
knopvorming elk aan twee dochter-individuen het aanzijn geven. Deze
schuiven zich tusschen de oorspronkelijke individuen in , verdringen ze ,
zuigen ze uit: ontwikkelen zich althans gedeeltelijk te hunner koste. In
de moederindividuen vormen zich leucocyten — hoe werd nog niet nauw-
keurig vastgesteld; het lijdt echter geen twijfel, of het doel der leuco-
cyten is het materieel , dat in het moederlijk lichaam opgehoopt is , be-
schikbaar te stellen voor de jeugdige zich ontwikkelende individuen.
Spreker, die spoedig in de gelegenheid hoopt te zijn uitvoeriger over
zijn onderzoekingen te berichten , eindigt zijn mededeeling met eenige
woorden te wijden aan de conservatie-methoden , die in bet Zoölogisch
Station te Napels toegepast worden. Onlangs zijn deze door Lobianco in
een in de Mittheilungen van het Station geplaatst opstel wereldkundig
gemaakt. Ter toelichting vertoont de Heer van Rees een prachtig gecon-
serveerd ex. van Polycyclus Reinerii: een dier, dat na met chloralhy-
draat verdoofd te zijn met sublimaat gefixeerd was.

er:
w
p

Q

IS

o

X
ü

(n

►— <

o

o
o

TIJDSCHRIFT DER NED. ÜIERK. VEREEN. 2 ''J' Reeks Deel lil.

Verslsiöe

StrcLaiurBG

HET ZOÖLOGISCHE STATION TE HELDER.

LV

De Heer Webcr staat bij de vraag stil, wat er bij de Wioog-
diereii geivordeii !»• uit de ««eliubheii der Keptilieii. Na

uiteengezet te hebben, boe de reeds door Burnieister en anderen ver-
dedigile meening van bet voorkomen van een rudimentair buidpanzer
bij Cetaceen door de onderzoekingen van Kükentbal nieuwe beteekenis
verkregen had , deelt hij mede onlangs een exemplaar van Phocaena
communis onderzocht te hebben, dat hem in deze zeer leerzaam voor-
gekomen was. Hij had dezen bruinvisch van het Zoölogisch Station te
Helder ontvangen. Dit Exemplaar vertoonde n.1, langs den rand der
rugvin een reeks stompe dorens. Het histologisch onderzoek van deze
dorens had echter in zoover geen nieuw licht over deze quaestie doen
opgaan, als het gebleken was, dat men hierin met zuiver epitheliale
vormingen, aan welke de lederhuid in het geheel geen deel nam, te
doen had.

GEWONE HUISHOUDELIJKE VERGADERINO.

Amsterdam. Natura Artis Magistra. 30 Nov. 1890. 's Voormiddags 11 uur,

Aanwezig de HH. A. A. van Bemmelen (Voorzitter), Eerbert, Loman,
Weber, Eeuvens, Veth, Goethart, Lotsy, Bauer, van Son, Molengraaff,
van Rees, Ruge, de Meyere, J. T. Oudemans, Horst, Maitland, Botte-
manne , Wenckebach en Hoek.

Afwezig met kennisgeving de HH. Everts en Schroeder van der Kolk.

De Voorzitter verwelkomt de aanwezigen en in 't bijzonder de nieuwe
leden, die voor het eerst een algemeene vergadering der Vereeniging
bijwonen. Hij begroet den nieuwbenoemden Directeur van het Genootschap
Natura Artis Magistra, Dr. C. Kerbert en brengt daarna het volgende
verslag uit over den toestand der Vereeniging gedurende het jaar 1889/90.

M.H. Toen ik , nu twee jaren geleden , meende , na rijp beraad , na
wikken en wegen , bij mijn besluit te moeten volharden , de eervolle
herbenoeming tot voorzitter niet aan te nemen , dacht ik voorzeker niet ,
dat onze wet, die aan den 2den voorzitter de verplichting oplegt, bij
verhindering van den President diens functie waar te nemen , in optima
forma zoude toegepast moeten worden. Ik vreesde toen niet wederom
voor het aanhooren van een verslag der belangrijkste feiten van het af-
geloopen jaar eenige oogenblikken uw aandacht te moeten vragen. Voor-
zeker dacht ik toen niet, dat onze voorzitter gedurende een jaar het
vaderland zoude verlaten met het doel zoölogische onderzoekingen in
den Indischen Archipel te verrichten. Een kleine variant op 't bekende
spreekwoord zij dan ook mij vergund: van Bemmelen wikt, maar
Hubrecht beschikt.

Intusschen is het mij aangenaam aan te vangen met de mededeeling
van een zeer belangrijke gebeurtenis, die plaats had in ons afgeloopen
vereenigingsjaar. Na zoovele jai'en van onvermoeide pogingen om tot het
doel te geraken , verrees een gebouw , een groot steenen Zoölogisch
Station aan het Nieuwediep. De groote vestibule zoo sierlijk met bloemen
getooid , de werkkamers , het vertrek voor de Bibliotheek , de Directeurs-
kamers, het oude daarneven staande houten Station, het geheel omgeven
door een ijzeren of houten omrastering, eenvoudig en tocb der bezichti-
ging ten volle waard , de tegenwoordigheid van militaire en civiele
gasten , de sehoone openingsrede van onzen voorzitter , waarin de wor-
dingsgeschiedenis , het verleden , het heden en de toekomst zoo uitvoerig
werden besproken, dat alles gaf aan de opening van het Station een
feestelijk aanzien. De vriendelijke ontvangst door den Directeur en zijne
echtgenoote , want ook Mevrouw Hoek woonde de plechtigheid bij , zal

LVIT

bij alle aanwezigen in aangenaam aandenken blijven. Voor hen , die in
deze gebeurtenis belang stellen , die op dezen gedenkwaardigen dag zich
niet in ons midden bevonden, en zij hadden ongelijk, is het goed, dat
de bijzonderheden van dezen openingsdag uitvoerig door onzen len Se-
cretaris medegedeeld werden in het door hem met zooveel zorg bewerkt
verslag, daarenboven geïllustreerd met twee afbeeldingen van het uit-
en inwendige van het Station.

De vestiging van den Directeur in het nieuwe zoo snel verrezen ge-
bouw wierp al spoedig ook zijdelingsche vruchten af. Verschillende be-
woners van het Nieuwediep en den Helder gaven blijken van belano-stelling,
onder anderen door toe te treden tot het lidmaatschap , zooals de Bur-
gemeester C. A. Beukenkamp, de Kapit.-Luit. O. C. A. J. Moreau , de
Postdirecteur P. Polvliet, de Stationschef P. E. van Renesse, de Insti-
tuteur D. A. G. Vastenou, het hoofd eener school W. Westendorp.

Vervolgens mochten wij het aantal onzer leden zien aanvullen door
de HH. H. van Son en Dr. F. H. Bauer tijdelijk woonachtig te Hilversum,
Dr. J. W. C. Goethart te Amsterdam, Dr. C. H. van der Looy, ^den
voorzitter der Rotterdamsche Diergaarde, Dr. J. P. Lotsy te Dordrecht,
H. J. Lovink te Zutphen , Prof. G. H. van der Mey te Amsterdam , den
Heer J. C H. de Meyere te Amsterdam, den Heer G. Jelgersma, Arts
te lUoemendaal, Prof. J. W. Moll te Groningen, Prof. C. A. Pekelharing
te Utrecht en de Hoogleeraren Th. Place en Georg Ruge te Amsterdam.

Als nieuwen begunstiger mogen wij den Heer J. R. H. Neervoort van
de Poll begroeten.

Daartegenover staat het minder welkome feit, dat wegens verschillende
redenen 6 gewone leden voor het lidmaatschap bedankten, te weten:
Prof. W. Berlin te Amsterdam, E. E Blaauw te Lyon, Dr. L. A.
J. Burgersdijk te Deventer , Baron G. H.' Clifford te Bergen op Zoom ,
Dr. F. J. Dupont te Rotterdam, Dr. W. Krol te Dordrecht, Dr. H. W.
Wcialewijn te Alkmaar. De Heer J. van der Hoop Jaczn. te Rotterdam,
die wij sedert 1878 onder onze begunstigers mochten tellen, verliet ons;
Dr. Westerman , ook een onzer begunstigers , die gedurende meer dan
een halve eeuw aan het hoofd heeft gestaan van het Zoölogische Ge-
nootschap , in welks gastvrijen tuin wij nu weer bijeenkomen , werd ons
op den Öen Mei 11. in den hoogen leeftijd van 83 jaren ontrukt. Zijn lot
is reeds zóó menigmaal bezongen ; ik wensch niet in herhalingen te tre-
den , doch wel U voor den geest te halen zijn herhaalde blijken van ge-
negenheid voor onze vereeniging; de ouderen van dagen kunnen zich
nog wel herinneren, hoe in het concept-reglement van Juli 1872 een
voorstel opgenomen werd , dat mij en de overige bestuursleden bij de
oprichting onzer vereeniging een blijde mare was. »Mochten", zoo lezen
wij , »de finantiëele krachten der vereeniging niet toelaten al dadelijk
de uitgave van een tijdschrift te ondernemen, dan zouden alle bijdragen,
die door de commissie van reilactie der vereeniging waardig gekeurd
worden in druk te verschijnen , in het Tijdschrift voor Dierkunde door
het K. Z. Genootschap N. A. M. uitgegeven, kunnen geplaatst worden.
Tot welke handeling door genoemd Genootschap zeer waarschijnlijk toe-
stemming zal worden verleend". In eene volgende vergadering, op 21
Sept. 1872, deelde Westerman mede, dat die gewenschte toestemming
definitief was gegeven en het hem (persoonlijk) aangenaam zoude zijn als
de vereeniging dit aanbod aannam. Ten gevolge van een andere mede-
deeling, dadelijk daarna door ons tegenwoordig eerelid Dr. Winkler ge-
daan , liehelzende een voorstel van Directeuren van Teyler's genootschap
om ten behoeve van vijf jaargangen telkens f'SOO beschikbaar te stellen,

LVIII

werd a$n dit laatste voorstel de voorkeur door de vergadering gegeven,
trotsch reeds zoo spoedig een eigen orgaan te bezitten. Doch dit besluit
verminderde de waarde van Westerman's bemoeiingen niet en kenschet-
send waren zijne min of meer spijtige woorden , die ik mij nog even
goed herinner, alsof ze gisteren waren gesproken: ))ik ben er zeer mede
ingenomen , dat de jeugdige vereeniging als om strijd door twee Genoot-
schappen wordt geholpen; ik trek mijn voorstel in".

In lateren tijd wendde hij pogingen aan bij het bestuur van 't Genoot-
schap N. A. M, om evenals aan de Entomologische Vereeniging een jaar-
lijksche subsidie aan onze Vereeniging toe te kennen, en toen deze
pogingen niet met goeden uitslag bekroond werden , werd hij zelf be-
gunstiger met een milde jaarlijksche bijdrage. Wij hadden het ook aan
hem te danken , dat genoemd Genootschap eene jaarlijksche toelage toe-
stond voor de exploitatie van ons Zoölogisch Station.

Westerman werd in 1874 in onze bijeenkomst te Middelburg tot eerelid
benoemd.

Aanwinsten en verliezen in rekening brengende telt de vereeniging 9
begunstigers, 3 eereleden, 15 correspondeerende en 125 gewone leden.

Verwisselingen in 't bestuur hadden niet plaats. In de commissie van
redactie voor 't Tijdschrift werd in plaats van den overleden Dr. Vigelius,
Dr. J. F. van Bemmelen benoemd , die evenwel ons spoedig tijdelijk
verliet om eenigen tijd op Java en Sumatra zoölogische onderzoekingen
te doen. Last not least doet het mij genoegen onder de fata te kunnen
vermelden, dat onze Ie Secretaris-Bibliothecaris en Secretaris van de
redactie van 't Tijdschrift, door Uw votum benoemd is tot Directeur
van het Zoölogisch Station te Nieuwediep. Ik geloof de tolk van oude
en nieuwe leden te zijn dit met vreugde te herdenken.

De Heeren Horst en Hoek stelden mij in staat U over de Collectie en
over de Bibliotheek der Vereeniging het volgende mede te deelen.

Onze verzameling werd in het laatste voorjaar overgebracht naar het
Zoölogisch Station te Nieuwedieji , waar zij thans onder de hoede is ge-
steld van den Directeur dezer inrichting; hiermede is gelukkig een einde
gekomen aan hare voortdurende omzwervingen door Leiden's straten en
wij mogen vertrouwen dat dit nieuwe verblijf en aan de uitbreiding en
aan de instandhouding der collectie zeer zal ten goede komen Tengevolge
van dezen exceptioneelen toestand kon de thans nog fungeerende con-
servator, die te Leiden woonachtig is, over het afgeloopen jaar geene
belangrijke mededeelingen doen over geschenken voor de collectie ont-
vangen, daarentegen met genoegen het feit bekend maken, dat in de
ruime vestibule van het nieuwe Zoölogisch Station door den Directeur
twee flinke kasten met glazen deuren werden geplaatst en de verzameling
daarin opgesteld, en dat voor hare uitbreiding vooral gedurende den
zomer reeds veel materiaal werd verzameld, ofschoon het nog aan de
gelegenheid ontbrak de nieuwe voorwerpen in de verzameling op te ne-
men. Voorloopig verzocht de Conservator aan den Directeur van het
Station zich met de zorg voor de verzameling te willen blijven belasten.

De Bibliotheek is op uitstekende wijze geherbergd in de voor haar
bestemde kamer in ons Station, waarvan zij, d,e aan den Helder een
bezoek brachten , zich hebben kunnen overtuigen. Voor het eerst beschikt
onze Vereeniging over een bibliotheekkamer waardig de kostbare boeken-
verzameling, die allengs haar eigendom is geworden. Lang niet alle
ruimte is in dat vertrek in beslag genomen, zoodat ook nog in vele

volj^encle laren de zich snel uitbreidende bibliotheek daarin geplaatst zal
kunnen worden.

Üe uitbreiding, die der bookery in het afgeloopen, jaar ten deel viel , was
wederom zeer belangrijk. Behalve vele periodiek verschijnende werken,
die in ruil voor de uitgaven der Vereeniging verkregen werden , zijn
ook vele boekgeschenken van leden der Vereeniging met name van de
HH. Kitzema Bos, Hoek, Horst, Hubrecht, de Man, J. ï. Oudenians ,
van Kees, Keuvens, Ie Roy, Weber en van correspondeerende leden (de
HH. Blanchard, üollfus, Heincke en Sluiter) ontvangen. Ook werd de
bibliotheek verrijkt met eenige grootere werken (llouttujn's uitgave van
Linnaeus in 37 deelen , Bory St. Vincent's Dictionnaire classique d'his-
toire naturelle in 17 deelen, Buffon en üaubenton's Algemeene natuur-
lijke histoire in 2 1 deelen en van Hall , Vrolik en Mulder, Bijdragen tot
de Natuurkundige Wetenschappen in 7 deelen) , die op zeer gunstige
voorwaarden aan de bibliotheek ter. overname waren aangeboden.

Het is hier de plaats om er op te wijzen , dat voor hen , die van het
Zoölogisch Station der Vereeniging gebruik maken , het niet enkel de
aan de Vereeniging toebehoorende boekwerken zijn, die hun bij hunne
onderzoekingen ten dienste staan: immers ook de boekerij van den Heer
Hoek en die van het Collegie voor de Zeevisscherijen zijn in het gebouw
geplaatst en wij zijn er zeker van , dat voor elk bezoeker ook het gebruik
dezer verzamelingen openstaat.

Wat het Tijdschrift der vereeniging betreft , wij moeten met eenig
leedwezen mededeelen , dat de uitgave van een eerste stuk van het 3de
deel der 'ide Serie van ons Tijdschrift door verschillende omstandigheden
vertraagd werd. Die aflevering verscheen dan ook eerst gisteren '29 No-
vember. Wij maken van de<:e gelegenheid gebruik om er, vooral bij
onze nieuwe leden, op aan te dringen, die uitgave te ondersteunen,
om te beginnen door er op in te teekenen. Voor de leden is de prijs van
een deel slechts f 3.50, een prijs , die het abonnement onder elks bereik
stelt, vooral als men bedenkt, dat er door elkaar genomen slechts één
deel in twee jaren tijds het licht ziet. Van den maatregel om de vroegere
deelen van het Tijlschrift tegen verminderden prijs verkrijgbaar te stellen
is tamelijk veel gebruik gemaakt. Wij herinneren de leden er aan , dat
voor hen de tien vóór i Januari 189U verschenen deelen voor den prijs
van f 25 verkrijgbaar zijn gesteld. Voor niet-leden bedraagt de prijs
thans ƒ36.

Tot de mededeelingsvvaardige feiten van het afgeloopen jaar behoort
voorzeker ook het sluiten eener overeenkomst tu.sschen den Minister van
Waterstaat, Handel en Nijverheid en onze Vereeniging. Het ontwerp is U
medegedeeld in onze vorige gewone huishoudelijke bijeenkomst te Leiden
gehouden. In het verslag dier vergadering is het concept in zijn geheel
afgedrukt. Het Be.stuur verkreeg toen vrijheid, zoo noodig punten
van ondergeschikt belang te wijzigen. Het definitieve contract luidt
als volgt:

Overeenkomst tusschen den Staat en de Nederlandsche Dierkundige
Vereeniging.

De Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid en het Bestuur
der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging zijn overeengekomen als volgt :

1°. 's Rijks wetenschappelijke adviseur in visscherijzaken is tevens Direc-
teur van het zoölogisch station der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging.

2°. De Vereeniging plaatst in het Station hare boekerij , verzameling

LX

van op de Nederlandsche fauna betrekking hebbende dieren , instrumen-
ten , meubelen enz. en staat het gebruik van een en ander kosteloos
aan den adviseur toe.

3°. De Vereeniging verhuurt van het stationsgebouw, kadastraal be-
kend onder N°. 516ü van Sectie C der gemeente Helder, aan den Staat
twee vertrekken , welke meer bepaald de werkplaats zijn van den advi-
seur als zoodanig

4°. Aan de Vereeniging wordt door het Eijk een bedrag van ƒ300
per jaar voldaan, vervallende voor de helft op 30 Juni en voor de
helft op 31 December , als huur van de twee bovenbedoelde vertrekken,
en zulks telkens nadat van de Vereeniging eene declaratie op zegel,
in behoorlijke orde bij het Departement van Waterstaat, Handel en
Nijverheid is ingekomen.

5°. Alle voorwerpen, die door den adviseur op Eijks kosten worden
aangeschaft, blijven eigendom van den Staat, doch kunnen, met verlof
van den adviseur en onder zijne verantwoordelijkheid, ook door andere
in het station werkzame personen gebruikt worden.

6°. Deze overeenkomst is in werking getreden 1 Januari 1890, blijft
voorloopig van kracht tot 1 Januari 1892 en wordt geacht daarna telkens
voor twee jaren te zijn verlengd , tenzij een der contractanten ten minste
drie maanden vóór het verstrijken van dien termijn den wensch om de
overeenkomst op te zeggen of te wijzigen heeft te kennen gegeven.

Zij wordt in elk geval herzien wanneer de adviseur vervangen wordt.

De kosten op deze overeenkomst en de betalingstukken vallende,
worden gedragen door de Vereeniging.

De Minister van Waterstaat , Handel en nijverheid ,
's Gravenhage 21 Juli 1890. J. Havelaar.

Het Bestuur der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging,
Utrecht ^7 t i- aqoo ^- ^- ^- Hubrecht Voorzitter.

Helder ' P. P. C. Hoek Secretaris.

Nog wensch ik U , M.H. , mede te deelen , dat van het zooeven ge-
noemd Ministerie een schrijven is ingekomen van den volgenden inhoud :

))0p verzoek van de Oostenrijk-Hongaarsche Regeering heb ik de eer
U hierbij te doen toekomen een uitnoodigingsbrief tot het bijwonen van
het in Mei 1891 te Budapest te houden tweede Ornithologisch Congres".

Het Bestuur onzer Vereeniging meende dit ter uwer kennisse te moeten
brengen, omdat wellicht een onzer leden zich geneigd zoude gevoelen,
dat 2de internationale Ornithologisch Congres bij te wonen. Zooals ik U
zoo even voorgelezen heb , vindt dit Congres eerst plaats in Mei van het
volgende jaar, dus is er tijd te over tot overleg en nadenken over het al of niet
bijwonen , over het al of niet maken van een reisje naar Budaj^est.
De uitnoodiging is gesteld in het Fransch, Duitsch en Hongaarsch en
ligt ter lezing hier op tafel.

Onze financiën, waarover straks onze thesaurier U verschillende mede-
deelingen zal doen, zijn gunstig; de balans sloot met een batig saldo.

De 10 laatste aandeelen van het renteloos voorschot, ten behoeve van
het houten zoölogische Station in 1876 gekregen , werden uitgeloot.
Van deze werden alweder door onze leden J. E. Criellaert het bedi-ag
van 3 aandeelen en Prof. J. van Eees het bedrag van 1 aandeel ge-
schonken. Dankbaar vermelden wij hunne vrijgevigheid.

Van de nieuwe leening van / 10000 had de eerste aflossing van een

LXl

aandeel plaats; uit de bus verrees N°. 10 toebehoorende aan Jhr. Dr.
Ed. Everts. De coupons vervallen met 4 Juli 11. 'werden voor zooverre
aangeboden stipt uitbetaald.

Onze verschillende bijeenkomsten mochten zich verheuc^en in een vrij
talrijk bezoek, üe vier winteravond- vei'gaderingen hadden weder plaats in
't Zoötomisch Instituut te Amsterdam. Onze dank aan het Bestuurslid
Prof. Max Weber voor zijne voortdurende gastvrije ontvangst aldaar.

Over het Zoölogisch Station zal de Directeur ons zoo straks, met de
rekening en verantwoording van het door hem gevoerde beheer , ook een
en ander mededeelen.

Zonder overdrijving , M.H. , met de hand op 't hart , mogen wij zeggen ,
dat het afgeloopen vereenigingsjaav met zijne aanwinst van het Nieuwe-
diepsche gebouw een glorierijk tijdperk in de geschiedenis onzer Vereeni-
ging was , gunstig ook voor de ünanciën , gunstig voor de vermeerdering
van ons ledental , gunstig in zoovele opzichten , een jaar dat de hoop in
ons verlevendigt dat wij eene blijde toekomst te gemoet gaan, die ook
belangrijk voor de dierkundige wetenschap zal zijn.

Moge het kortelings ingetreden nieuwe jaar op het oude gelijken!

Hierna brengt de commissie, die zich belast heeft met het nazien der
rekening en verantwoording van den penningmeester der Vereeniging,
(bestaande uit de Heeren Keuvens en Schroeder van der Kolk) bij monde
van den eerste verslag uit over het gevoerde beheer.

Ontvangsten.

Saldo in kas

id. Zoölogisch Station

Contributie 419 leden a ƒ 6

„ 8 begunstigers a ƒ 10 ,

„ 1 id. a „ 25

Abonnement en verkoop Tijdschrift

Bijdragen auteurs in de onkosten illust. Tijdschr. . .

Huur bovenwoning Z. S. 1 Mei— 30 Sept

Huur werkkamers Z. 8. v. d. Adviseur 1 Jan. — 30 Juni,

Jaarlijksche bijdragen voor Z. S

Kente kasgeld

■ f

618,005
6278,40

714,—

n

55

80-
25,-

293,50
91,50

125,—

150,—

1635,—

55

7,285

Uitgaven.

Directie Zool. Station (Bouw Station , resteerend gedeelte)

Advertentie uitlooting

Tijdschrift (2) Deel II

Kekening Trap, Tijds. (2) Deel II

Eoeloffzen en Hübner

Suppl. deel II resteerend gedeelte

Drukwerk

Lokaalhuur 4 Oct. 1889-30 April 1890

4 uitgel. aand. retenl. leening 187G ns. 70, 91, 58, 60 .
1 uitgel. aand. n°. 10 leening 1889

Rente leening 1889 a 2 ';2%

Abonnement Fauna & Flora Golf v. Neapel

f 10017,69

6278,40

15,15

770,925

154 —

5,15

201,55

47,15

5:3,66

40,—

250,—

250.—

29,77

Lxn

Abonn. Bur. Central

Directie Zool. Station (Exploitatie gedurende 1890)

Onkosten Bibliotheek

id. Collectie

Verschotten bestuur

Assurantie Bibliotheek

Balans.

f

20,-

n

1539,—

n

167,86

»

5,-

?5

148,485

ij

3,95

f 9980,05

De ontvangsten hebben bedragen f 10017,69

De uitgayen hebben bedragen „ 9980,05

Batig saldo . . f 37,64

Overeenkomstig het voorstel der commissie wordt de rekening en ver-
antwoording goedgekeurd en de dank der vergadering gebracht aan den
penningmeester zoowel als aan de commissie, die zich met het nazien
der boekhouding belastte.

De volgende begrooting voor het jaar 1890|91 wordt aan het oordeel
der vergadering onderworpen en zonder discussie vastgesteld.

Inkomsten.

Batig saldo A. P

Contributie 122 leden

„ 8 begunstigers

Huur bovenwoning Zool. Station

Bijdrage Ministerie v. Binnenl. Zaken Z. S

Bijdragen particulieren Z. S

Huur werkkamers v. d. Rijksadviseur

Verkoop Tijdschrift

f

37,64

732,—

95

80,—

293,75

1500,—

140.—

300.—

9?

75.—

f 3158,39

Uitgaven.

Aflossing 1 aandeel leening 1889 f 250. —

Rente 21/2 °/o van /• 9750.— „ 243,75

Exploitatie Zool. Station „ 1900, —

Drukwerken „ 75, —

Verschotten bestuursleden „ 120, —

Abonnement Fauna & Flora (Golf v. Neapel) „ 30, —

„ Zool. Record „ 12, —

„ Bureau Central „ 20, —

Onkosten Bibliotheek „ 250. —

„ Collectie „ 50, —

Eerste gedeelte onkosten deel III (2) Tijdschrift . . . . „ 200, —

Batig Saldo , 7,64

f 3158,39

De Voorzitter deelt daarna raede, dat op verzoek van het bestuur de
Directeur van het Zoölogisch Station zich bereid heeft verklaard, in aan-

sluiting aan de door hem af te leggen rekenincr en verantwoording der
geldiniddelen van het Station, een en ander mede to deelcn over de ge-
schiedenis dier inrichting in het afgeloopeu jaar.

De Heer Hoek zegt ongeveer het volgende :

Voor het eerst, M.H. , sedert ge mij hebt opgedragen Directeur van
uw Station te zijn, word ik geroepen verslag over de wederwaardigheden
dier jeugdige instelling uit te brengen. Ora verschillende redenen kan
ik thans in mijn Ver.slag zeer kort zijn. In de eerste plaats , omdat de voor-
naamste bijzonderheden, die op het tot stand komen van ons nieuwe
laboratorium betrekking hebben, reeds vermeld zijn in het verslag van
den Heer Hubrecht , den thans in Indië vertoevenden Voorzitter onzer
Vereeniging, uitgebracht op onze vorige wintervergadering en in de
uitvoerige rede door genoemden Voorzitter gehouden bij gelegenheid der
feestelijke opening van het Station. Nog een andere reden is er voor
mij om dit jaar kort te zijn en die is, dat het Station in het afgeloopen
jaar nog slechts gedurende korten tijd voor het gebruik kon openge-
steld worden , dat ik eerst betrekkelijk laat aan de leden heb kunnen
mededeelen , dat er reeds kon gewerkt worden en dat dien ten gevolge
slechts enkelen van de inrichting gebruik gemaakt hebben.

Laat mij nu eerst een paar woorden wijden aan de inrichting zelve.
Ik mag aannemen , dat de inrichting van het gebouw en de daarin aan-
wezige vertrekken ook aan hen , die het Station nog niet bezochten , bekend
is : de bij het Verslag der zomervergadering gevoegde afbeeldingen hebben
u dienaangaande voldoende, naar ik meen, ingelicht. De voor het ge-
bruik der leden bestemde werkkamers zijn twee luchtige vertrekken, in
welke men uitstekend licht heeft van den oostelijken hemel Het ameublement
van die vertrekken is thans nog meer dan eenvoudig: ik stel mij voor
de nu aan de muren bevestigde klaptafels allengs te vervangen door
soliede verplaatsbare tafels, voor goed sluitende kasten te zorgen enz.
In die twee vertrekken bevinden zich drie ramen en daarom komt het
mij verkieselijk voor, dat buiten hooge noodzakelijkheid door niet meer
dan drie zoölogen tegelijkertijd van die kamei'S gebruik gemaakt wordt.
Voorloopig zal dit aantal werkplaatsen voldoende zijn en blijkt er — in
de zomervacantie-maanden b.v. — behoefte aan meer plaats te zijn,
dan kunnen er ook voor de ramen der bibliotheek tafels geplaatst wor-
den. Vcor anatomische onderzoekingen aan grootere visschen of andere
werveldieren bestaat er ook in de 40 vierkante meter groote kamer van
het oude houten Station uitstekende gelegenheid. Eindelijk kan ook het
raam in de vestibule, waar het ook bij groote zomerwarmte aangenaam
koel is, in geval van plaatsgebrek goede diensten bewijzen.

De inventaris is maar zeer weinig uitgebreid geworden gedurende het
afgeloopen jaar-, ik heb geineend mij te kunnen bepalen tot het aan-
schaffen van die hulpmiddelen — zoo werktuigen als chemicaliën enz. —
die voor het gebruik, dat van het Station gemaakt werd, onontbeerlijk
moesten heeten.

Wat nu het gebruik aangaat, zoo zag het Station de HH. Dr. G. C.
J. Vosmaer, Assistent aan het Zoölogi.>jch Laboratorium der Utrechtsche
Hoogeschool en J. C. Koningsberger, Assistent aan het Botanisch Labo-
ratorium dierzelfde Hoogeschool langeren tijd binnen zijne muren aan het
werk. Dr. Vosmaer onderzocht bouw en ontwikkeling van den schedel
der kraakbeenige visschen, de heer Koningsberger hieM zich met de
studie van dieren van verschillende groepen bezig, bereidde zich voor
voor onderzoekingen door hem in te stellen in onze oudere zuster-instel-

LXIV

ling in Napels. Ik zelf maakte — voor zooverre mijn ambtsbezigheden
mij tijd overlieten — eveneens met veel genoegen van de nog wel on-
volkomen, maar toch in vele opzichten voor onderzoek gunstige gele-
genheid gebruik en zette mijne in Napels begonnen onderzoekingen
omtrent den bouw der voortplantingsorganen van de visschen in het
Heldersche Station voort. Dat onderzoek zal mij waarschijnlijk nog lange-
ren tijd bezig houden en zeer ongaarne zou ik mij daarom reeds nu
over door mij verkregen resultaten uitspreken. Toch wil ik er op wijzen,
dat het verblijf te Helder mij telkens in de gelegenheid heeft gesteld
zulke visschen in geheel verschen staat te onderzoeken , die men anders
slechts zelden in handen krijgt. Ik noem hiervan de hors (Caranx tra-
churus), de makreel (Scomber scomber). de koning van de poon (Mullus
surmuletus), het hai*nasmannetje (Aspidophorus cataphractus) en andere.
Ik was verder in de gelegenheid verschillende personen , zoo in- als
buitenslands, met het toezenden van onderzoekingsmateriaal van dienst
te zijn. Ik twijfel er geen oogenblik aan , of ook in deze richting zal
het Station op den duur in menige behoefte kunnen voorzien. Slechts
koestere men in deze nog geen te stoute verwachtingen ! Het Station
beschikt niet — zooals b.v het Napelsche — over een staf van meer
en minder ontwikkelde verzamelaars, aan welke men slechts zijn wen-
schen behoeft kenbaar maken, om ze binnen weinige uren bevredigd te
zien. De omgeving van Helder — Nieuwediep, schoon de rijkste van ons
gansche kustgebied , levert een betrekkelijk geringe verscheidenheid
van bewoners op en voor wat verder in zee te verzamelen is, hangen
wij voorloopig nog geheel van den goeden wil en de belangstelling der
te Helder hun vangst lossende visschers af. Zeker — dat moet anders
worden! Men meene echter niet dat bet gemakkelijk zal zijn in deze
behoefte te voorzien. Wat daarvoor noodig is, is een stoomschip van
genoegzame zeewaai-diwheid om er zee mee te bouwen , al waait het een
weinig! Dat vaartuig moet ten minste zoo groot zijn als een der transport-
stoomschepen bij het loodswezen in gebruik — en er zal nog heel wat
water door het Texelsche gat naar zee stroomen, voor de Vereeniging
een dergelijk vaartuig zich kan aanschaffen , bemannen en gebruiken kan.

Voorloopig blijft — misschien nog wel een beetje lang — een derge-
lijk stoomschip tot onze vrome wenschen behooren. Ik wil echter een op
hetzelfde gebied thuis behoorende maar veel bescheidener wensch hier
uitspreken: het Station heeft dringend behoefte aan een eigen roeiboot,
model vlet, met zeiltuig enz. Hadden wij die, dan konden wij ten
minste in de haven en met goed weer op de ree met de pelagische
netten visschen en ons althans gedeeltelijk zelf helpen. In dit jaar lieten
onze financiën niet toe deze uitgave te doen en ik vrees, dat ook in '91
de middelen daartoe niet zullen strekken. Voor andere inrichtingen is
het uitspreken van een wensch vaak voldoende om ze bevredigd te zien
— zou er voor ons Station minder sympathie bestaan dan voor zoo
menige andere instelling?

Ik wensch nu eerst rekening en verantwoording af teleggen van het door
mij gevoerde beheer. Deze rekening sluit zich aan aan diegene , die in de win-
tervergadering van 4888 door den Penningmeester der toen nog fungeerendo
commissie voor het Z S. is afgelegd Zooals uit het hieronder geplaatste over-
zicht blijkt, is in deze rekening zoowel de exploitatie van het verplaatsbare
Station gedurende 1889 als de bouw van het nieuwe Station (gedurende 1889
en begin van 1890) begrepen. Omtrent de exploitatie van het nieuwe
Station gedurende het jaar Januari — 31 December 1890 zal door mij
in het voorjaar van '91 rekening en verantwoording worden afgelegd.

LXV

Inkomsten.

Batig saldo vorig jaar f 508,06^^

Kegeeiingsbijdrasen (/oUO: '88; fir^OO: '89) o 2000,—

Leoning » 10000,—

Legaat v. cl. Sande Lacoste » 5000, —

Met legaat gemaakte rente » 437,02^

Bijdragen voor ééns » 2000, —

Jaarlijksche bijdragen » 145, —

Diverse baten (bieronder drie geschonken aandeelen: N°.

• 35, 47 en 51) » 71,87

Met kasgeld gemaakte rente » 105,39

f 20273,35

Uitgaven.

Exploitatie (daaronder begrepen transport en opbouwen)

van het houten Station (gedurende zomer 1889) . . . f 549,55
Aannemingssom verminderd met f W als rente van een

voor den vervaldag betaalden termijn) y> 16590,

Architect » 1000,—

Opzichter (dagelijksch toezicht) » 150, —

In orde brengen van het terrein, aankoop aarde , tuinman » 09,12^
Verplaatsen , fundeeren , met zink dekken van het houten

gebouw )) 450, —

Drukloon, advertenties, onkosten overdracht grond. . . » 206,31

Correspondentie , telegrammen , assurantie » 47,89

Reiskosten van den Directeur » 134,55

Idem van den Voorzitter der Vereeniging . . . . » 10,25
Aan den aannemer voor buiten het bestek vallende werk-
zaamheden )) 374,21

Ameublement » 556,36

Aansluiting gasleiding, gasoi namen ten » 108,95

Bediende (tot 1 Januari 1890) » 24,20

Batig saldo (gestort in kas Z. S. Exploitatie 1890) ...» 1,95^

f 20273,35

Uit deze rekening en verantwoording blijkt , dat de beschikbare geld-
middelen ons inderdaad in staat gesteld hebben onze inrichting tot stand
te brengen. Het past hier nog eens een woord van hartelijken dank te
richten tot hen, die door ruime giften of door het nemen van aandeelen
krachtig hebben bijgedragen om het benoodigde kapitaal bijeen te bren-
gen. Aan de jongere , aan de werkende leden onzer Vereeniging te too-
nen , dat de in onze instelling gestoken gelden geen dood kapitaal zijn ,
maar rente afwerpen der wetenschap, die ons dierbaar is, tot voordeel I

De voor de exploitatie van het Station gedurende 1890 beschikbare
gelden zijn verkregen door de regeeringsbijdrage , door de huur van
de door mij als Adviseur in Visscherijzaken in gebruik genomen ver-
trekken en eindelijk door de jaarlijksche bijdragen van in onze instelling
belangstellende personen en van het Ctenootschap Natura Artis Magistra.
Wij gevoelen onder groote verplichting te staan bij onze milde gevers,
en dat in de eerste . in de voornaamste plaats by Z E. den Minister
van Binnenlandsche Zaken voor de krachtige wijze, waarop hij ons Station
subsidieert. De regeeringsbijdrage stelt ons bovendien in staat hun, die

LXVI

zich voor het instellen van een onderzoek in ons Station, tijdelijk te
Nieuwediep willen vestigen , het verblijf aldaar gemakkelijker te maken
door hun een kleine som daags als vergoeding voor de allernoodzakelijkste
onkosten uit te keeren. Een vast bedrag zal daarvoor jaarlijks beschik-
baar gesteld worden: alleen zij, die zich tijdig daarvoor aanmelden kun-
nen voor die vergoeding in aanmerking komen.

Nog in een ander opzicht heeft het het Station dit jiiar niet aan be-
langstelling ontbroken : wij kregen bij herhaling bezoek. Behalve de U
reeds bekende personen , die de openingsplechtigheid met hun tegen-
woordigheid opluisterden, mag ik o. a. de bezoeken vermelden van den^
Voorzitter (Mr. E. N. Eahusen) en den Secretaris (Prof. J. T. Buys) van
het Collegie voor Zeevisscherijen , van Dr. Kaiser, 's Rijks Adviseur- Ve-
rificateur van Zeevaartkundige Instrumenten, van Prof. Haswell uit
Melbourne, van Dr. Heincke uit Oldenburg, Dr. Rhurabler, Dr. Ehren-
baum en Fischmeister Hinkelmann uit Kiel, te zamen den wetenschappe-
lijken staf vormende aan boord van een stoom trawler gehuurd voor een
wetenschappelijk onderzoek in de Noordzee. Op een anderen dag vereerden
de Heeren Legrand , Gezant van Frankrijk bij de Nederlandsche rtegeering,
Rigaux, Fransch Hoofdingenieur, Bourguin, Fransch en Maes, Belgisch
Ingenieur ons Station met een bezoek. Op een buitengewoon fraaien
Octoberdag bezochten Prof. Ernst Haeckel en Max Fürbringer, begeleid
door onze medeleden Max Weber en Georg Ruge onze instelling en
aangenaam was het mij op onmiskenbare wijze te bespeuren, dat ook
zij met onze wel eenvoudige maar toch practische installatie ingenomen
waren.

Ik ben hiermede aan het einde gekomen van mijne mededeelingen
over onze nieuwe inrichting. Ik acht het onnoodig haar in Uwe belang-
stelling aan te bevelen. Laat mij trachten mij de schoone taak, die ge
mij hebt toevertrouwd, waardig te maken, maar wilt mij daarbij steunen
door voor Uw onderzoekingen van het Station een ruim gebruik te maken.

Op voorstel van de HH. Reuvens en Schroeder van der Kolk, die
zich met het nazien der boekhouding belast hebben , wordt de boven
medegedeelde rekening en verantwoording vanj den Directeur van het
Station onder dankzegging goedgekeurd.

De HH. A. A. van Bemmelen, Vice- Voorzitter , R. Horst, Con'iervator
en Max Weber, Assessor, die aan de beurt zijn om als leden van het
Bestuur af te treden, worden met meerderheid van stemmen herkozen.

Namens een Commissie uit het Bestuur, bestaande uit de HH. van
Bemmelen, Max Weber en Hoek, deelt laatstgenoemde mede, welke
wetswijzigingen door de vestiging van het vaste Station en door het
overbrengen van boekerij en verzameling naar dat gebouw noodig zijn
geworden. Het komt der Commissie wenschelijk voor

1°. De functies van Bibliothecaris, Conservator en Assessor voor

bestuursleden te laten vervallen.
2°. De functies van Bibliothecaris en Conservator over te dragen

aan den Directeur van het Zoölogisch Station.
3°. In plaats van het vereenigingsjaar te laten duren van 1 October
^30 September, het burgerlijk jaar als vereenigingsjaar aan
te nemen en
4°. De huishoudelijke bezigheden van de wintervergadering over te
brengen naar de zomervergadering.

LXVII

In het begin van 1891 zal de Commissie, wier voorstellen tot wets-
wijziging,' bij het Bestuur ingang gevou'^len hebben , een gevvijzig<le ont-
werp-wet laten drukken en aan de leden toezenden. Alvorens de voor-
stellen tot wetswijziging in een leden vergadering in behandeling zullen
komen, zal aan de leden op die wijze gelegenheid gegeven worden
daarop amendementen voor te stellen.

Na de pauze houdt de Heer van Son zijn aangekondigde voordracht
over olifaiilcii op Boriieo, Spreker deelt mede wat omtrent de versprei-
ding van den olifant in Britsch Noord- Borneo bekend is en hoe hij bij
een eerste verkenningstocht in Februari '89 er niet in geslaagd was er
een in de buurt van Sandakan-b;iai aan te treffen. Ook aan gene zijde
van Kinabatangan was de olifant niet bekend fn Mei '90 begaf Spreker
zich opnieuw en thans vergezeld van eenige inlanders van Java naar
Noord-Borneo. Hij was nu zoo gelukkig geweest een groot exemplaar
onder schot te krijgen en neer te leggen. Dit was tusschen Kinabatangan
en de Segalioed-rivier. Het was een dier van 7 voet 9 hoog met slag-
tanden van 3 voet 3. De hoogte is nauwkeurig tweemaal de omtrek
van den voorpoot nabij den grond , wanneer deze op den grond rust.
Spreker vertoont den schedel van het door hem geschoten exemplaar.

Belangrijk is de vraag, of de olifant oorspronkelijk in Borneo t'huis
hoort, dan wel daar ingevoerd is. De inlanders meenen dit laatste en
ook spr. voelt zich tot die meening aangetrokken. Het gebied , waar de
olifant voorkomt, zou aan de noordzijde door de Laboekrivier aan de
zuidzijde door de Luciarivier begrensd worden, een gebied dus dat
omschreven wordt door een cirkel , waarvan het middenpunt Kaap Oen-
sang vormt. In Hollandsch Borneo komen geen olifanten voor evenmin
als ten noorden van de Laboekbaai. Volgens spr. zou de invoering van
den olifant echter niet van voor 100 maar van voor veel meer jaren
dagteekenen.

Spreker deelt verder nog mede , dat de rhinoceros over het geheele
eiland Borneo verspreid voorkomt ; dat de daar levende banteng hoorns
bezit, die een geheel andere richting in hun kromming vertoonen dan
b.v. de op Java levende Bos sundaicus. Dat de grootte en de kleur der
manlijke en vrouwelijke individuen echter niet verschillen.

Naar aanleiding van de inededeeling van den Heer van Son vermeldt
de Heer Weber, dat ook het Leidsche Museum een Borneo-schedel bezit,
die van hetzelfde gebied afkomstig is. Deze schedel is in 1881 van
Preyer van de Sandakan-baai ontvangen. Hiervan is reeds in 1884 door
den Heer Jentink mededeeling gedaan , toen hij duidelijk het voorkomen
van den olifant op Borneo uiteenzette. Spreker staat vervolgens stil bij
de vraag , of men aan den schedel kan uitmaken , of men met een Indi-
schen of Ceylonschen olifant te doen heeft, dan wel met een van Sumatra.
Terwijl Temminck de meening voorstond, dat de olifant van Sumatra
verschilde van dien van Indië, beweert Flower het tegendeel. De Heer
Weber zou niet gaarne in deze met Temminck medegaan. Wat de kiezen
betreft wijst hij op de wijzigingen, die het gevolg zijn van leeftijd-ver-
schillen; dat de eene olifant een rib meer zou hebben dan de andere,
is beslist onjuist en wat de breedte van den schedel tusschen de oogen
aangaat , zoo is dit een kenmerk , dat met de sexe en den leeftijd
varieert. De Heer Weber wijst er dus op, dat, zoolang niet groote reeksen
van schedels ter onzer beschikking staan, deze vraag moeielijk te beant-
woorden is. Hij sluit zich echter aan bij de raeening door den Heer
van Son uitgesproken , dat de olifant op Borneo een daar voortijds in-

LXVIII

gevoerd dier zal zijn. Hiervoor pleit de zeer beperkte uitbreiding, terwijl
niets een verdere verspreiding in den weg staat. Opmerkelijk is het ook,
dat de door den heer van Son genoemde Kaap Oensang volgens de
meening der inlanders, zooals Jentink mededeelt , de plaats is , waar eer-
tijds olifanten zouden losgelaten zijn.

De Heer van Rees gaat bij zijn voordracht uit van de stelling, dat
de levensverschijnselen , de rol van de cel als elementair organisme eerst
in den laatsten tijd meer op den voorgrond gekomen zijn. Bij twee ver-
verschillende door hem ingestelde onderzoekingen (gedaante-verwisseling
van Musea vomitoria en ontwikkelingsgeschiedenis van Botryllus) was
Spr. in de gelegenheid nauwkeuriger, dan dit tot nog toe geschied was,
de veranderingen die de lencocyten tijdens het ontwikkelingsproces on-
dergaan te vervolgen en Spr. doet daarvan op uitvoerige wijze verslag
zijn voordracht met teekeningen en op uitstekende wijze geconserveerde
praeparaten opluisterende.

De Heer Bottenianne laat twee platte schelpen van een Pec^^nsoort
zien in November van dit jaar op de Westerschelde op de z.g. Kaloot
verzameld.

De Heer Naitland vertoont een Ex. van Coïtus huhalls, een voor
de fauna nieuwen visch , die door een visscher van Nieuwediep vermoe-
delijk op Texelstroom gevangen was.

De Heer Wenckebach spreekt over de gastrulatie in het ei van

Lacerta agilis. Deze vindt plaats als een instulping van het bovenste
primaire kiemblad eener tweebladige kiemschijf. De instulping, de oer-
darm, opent zich in de holte, die zich onder het blastoderm bevindt
en verbindt zich naar voren toe met het onderste kiemblad. In den
dorsalen wand van den oerdarm ontwikkelt zich de chorda en zijdelings
daarvan het gastrale mesoderm. De ontwikkeling dezer beide organen
zet zich in het primaire onderste kiemblad voort Het peristomale meso-
derm ontwikkelt zich rondom den oermond, Spr. toont de overeenkomst
van dezen gastrulavorm met dien van Amphibiën en van Zoogdieren aan
en meent bij Lacerta de brug gevonden te hebben , die genoemde dier-
vormen verbindt.

De Heer Hoek deelt mede, dat de Heer Kok Ankersmit te Apeldoorn
in een door zijn tuin loopend watertje eenige exemplai-en heeft gevonden
van Nemachilus (CobUis) harhatulus en dat daarmede bewezen is, dat
dit vischje inderdaad ook tot onze fauna behoort. Spr. vertoont een paar
door den Heer Ankersmit gezonden exemplaren, evenals een exemplaar
van Trigia lineata in Augustus van dit jaar door een visscher van Texel
in de Noordzee nabij onze kust gevangen.

LIJST

VAN SEDERT DECEMBER 1889 AAN DE BIBLIOTHEEK TOEGEVOEGDE

WERKEN.

(afgesloten 1 December 1890).

A. I. Uoutiuyn, ül.. Natuurlijke Historie of uitvoerige beschrij-

ving der Dieren, Planten en Mineraalen, volgens het samen-
stel van den heer Linnaeus. Deel I — III in 37 stukken.
Amsterdam 1761 — 85.

ICulTon en Daubcnfon, De algemeene en bijzondere na-
tuurlijke historie met de beschrijving van des Konings kabinet.
Deel I— XXI. Kegister. 1773-1802. 4°.

Dictionnaire classique d'histoire naturelle, ouvrage dirigé par
Bory St. Vincent. 17 volumes, dont Ie dernier est atlas.
Paris, Rey et Gravier, 1822-31.

Weber, Ifl., Zoologische Ergebnisse einer Reise in Nieder-
landisch Ost-Indien. Herausgegeben von Dr. M. Weber. Heft
1. 158 S. 13 Taf. Leiden, Brill. 1890. D. A.

B. I. Sluiter, C Ph , Die Evertebraten aus der Sammlung des

K. Naturwissenschaftlichen Vereins in Niederlaudisch Indien
in Batavia. S. 102—125. 2 Taf. D. A.

Overdruk uit: Natuurk. Tijds. v. N. Indië. L. 1890.

D. II. Tosniaer, f». C «f. , Notes on some species of Stelletta

and other genera allied to it. 3 p. D. A.

Overdruk uit: Tijds. Ned. Dierk. Ver. (2) IIL L 1890.

G. III. BlaiieliarcI, R., Anomalie des organes génitaux chez un

Taenia saginata, Goeze. 3 p. D. A.
Overdruk uit: Buil. Soc. Zool. 1890.

Bos, J. Rifzema, De bloeiiikoolziekto der aardbeien ver-
oorzaakt door Aphelenchus fragariae, n. sp. 11 bl. 1 pi. D. A.
Overdruk uit: Maandblad voor Natuurw. 1889.

G. VII. 9Ian, «f. G. «Ie, Quatriènie note sur les Nématodes libres

de la mer du Nord et de la Manche. 26 p. 3 pi. D. A.
Ovcrdruik uit: Memoires Soc. Zool. de Erance. 1890.

G. IX. Hor^it, R., Descriptions of Earthworms. V. p. 231—237.

Pi. 10 D. A.

Overdruk uit: Notes from the Leydeu Museum XII. 1890.

Sur quelques Lombriciens exotiques appartenant au

genre Eudrilus. 18 p. 1 PI. D. A.

Overdruk uit: Memoires Soc. Zool. de Fr. 1890.

H. III. a, Blaiu'liard, ^R , et .lules Ricliard, Sur les Crustacés
des Sebkhas et de.s Ohoots d'Algérie. 3 p. D. A.
Overdruk uit: Buil. Soc. Zool. de Erauce. 1890.

LXX

H. III. e. Blanchard, R. , Sur une caiotine d'origine animale con-
stituant Ie pigment rouge des Diaptomus. 10 p. D. A.
Overdruk uit: Mémoires de la Soc. Zool. de France. III. 1890.

H. III. k. Dollfus, A., Isopodes terrestres du ))Challenger". 8 p. 2 PI.
D. A.

Overdruk uit: Société d'études scientif. de Paris. XII. 1890.

H. III. p. de Han, «F. Cw., Carcinological Studies in the Leyden
Museum. N» 4. P. 49-126. PI. 3—6. D. A.

Overgedrukt uit: Notes from the Leyden Museum. XII. (1890?)

H. VII. f. van Rees, J., Beitritge zur Kenntniss der inneren Meta-
morphose von Musea vomitoria. 134 Seiten. 2 Taf. D. A.
Overgedrukt uit: Zoologische Jahrbiicher. III. 188?

H. YII. h. Oudemans, J. T., Thermophila furnorutn , Rovelli. 8 bl.
1 PI. D A.

Overgedrukt uit: ïijds. v. Entomologie. XXXII. (1889?)

K. IV. b. §luiter, C Ph., Ueber die Bildung der Kalkröhren von
Gastrochaena. S. 45—60. 1 PI. D. A.

Overgedrukt uit: Natuurk. Tijds. v. N. Indië. L. 1890.

L. I. Posada-Arango , Note aur quelques Solénoglyphes de

Colombie.

R. Blanchard, Serpents du Genre Thanatophis.

Sabot adventice chez Ie Chamois.

(in één omslag. D. A.)
Overdrukken uit: Bulletin Soc. Zool. de Erauce. 1889.

L. ITI. a. Heincke , F. , Untersucbungen über die Stichlinge. 16 S.
D. A.

Overdruk uit: Oefversigt af K. Vitensk. Akad. Pörhandl. Stock-
holm. 1889. Nro 6.

L. III, b. Hoffmann , C H. , Bijdrage tot de kennis der levenswijze
en der voortplanting van de ansjovis. 16 bl. 15 Tab. 4°.
Overdruk uit: Verslag v. d. Staat der Zeevisscherijeu 1885. 1886.

L. III. b. Borne, Max von deni, Sechs amerikanische Salmoniden
in Europa. Neudamm, 1890. 38 S.
Geschenk v. h. D. Fischerei Verein.

L. III. b. Hoek, P. P. C, Rapport over de Visscherij in de Zui-
derzee. Bijlage III van bet Verslag van den Staat der
Nederl. Zeevisscberijen over 1889. bl.189-390. PI. I— V. D. A.

L. III. c. Verslag van onderzoekingen in het Zoölogisch Station

te Napels. 1890. (Hermaphrodiete visschen).
Overdruk uit: Staatscourant 1890.

L. V. b. Blanchard, R. , Sur une remarquable dermatose causée
chez Ie Lézard vert par un champignon du genre Seleno-
sporium. 15 P. ü. A.

Overdruk uit: Mémoires d. 1. Soc. Zool. de France. 1890.

L. VI. b. Anomalie du plumage chez un Pigeon-Paon. 3 p. D, A.

Overdruk uit: Bullct. Soc. Zool. de France. 1890.

LXXI

L VIL a. Reuvcns, C Ij., On Cercopithecus Talapoin, Erxleben. 6
P. 1 PI 1). A.

Overdruk uit: Notes from the Leyden Museum, XII. (1890 P)

L. VII. a. Die Myoxidae oder Schlafer. Ein Beitrag zur Osteologie

und Systematik der Nagethierc. Inaugural-Dissertation. 80
Pag. 4 Taf. Leiden, Trap, 189U. 4°. D. A.

L. VIL c. llubreeht, A. A. W.. Placentation of Erinaceus euro-
paeus with veniarks on the phylogeny of the placenta. P.
283—404. 13 Plates. D. A.

Overdruk uit: Quarterly journal of Microscopical Science. XXX.
3. 1889.

N. I. Nederlandsche Dierkundige Vereeniging .

Tijdschrift. (2). IIL 1. 1890.

Nederlandsche Entomologische Vereeniging.
Tijdschrift. XXXIII. 1—3. 1890.

K. Akademie van Wetenschappen.

Verslagen en raededeelingen. Afd. Natuurkunde. (3). VI.

3. VIL 1. 2. 1890.
Jaarboek voor 1889. 1890.
Verhandelingen. XXVII. Cl— C21. 1890.

Zeeuwsch Genootschap der Weienschappen.

Xagtglas, F., Levensberichten van Zeeuwen. 2. 1889.
•fapikse, II., Het aandeel van Zach. Janse in de
uitvinding der verrekijkers. 1890.

Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.
Archives Néerlandaises. XXIV. 1—3. 1890.

Provinciaal Utrechtsch Genootschap van K. en W.
Verslag van het verhandelde. 1889.
Aanteekeningen van het verhandelde. 1889.
Beiuiiiclen, J. F., De erfelijkheid van verworven
eigenschappen, 's Gravenhage, NijhoiF, 1890. 279 bladz.

K. Natuurkundige Vereeniaing in Ned. Indië.
Natuurkundig Tijdschrift. 'XLIX 1890.

Collegie voor de Zeevisscherijen.

Verslag van den staat enz. 1889. In twee stukken.

Teylers Genootschap.

Archives du Musée Teyler. (2). III. 4. 1890,
Catalogus de la Bibliothèque. 2ième Volume. 1 — 3. 1889.

Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage.
Verslag van de aanwisten gedurende 1889.

Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen.

Verzameld door van Hall, Vrolik en Mulder, I — VII.
1826-1832.

N. IL Société Beige de Microscopie.

Annales. XII. 1889. XI Jl. 1. 2. 1889.

LXXII

Société malacologique de Belgique.
Annales XXIII. 4888. (1889).

N. III. Naturhistorischer Verein der Preussischen Rheinlande

und Westfalens.
Verhandluiigen. XLVI. 2. 1889. XL VII. 1. 1890.

Senckenhergische Naturforschende Gesellschaft.
Bericht. "1889. Idem 189Ü.
Abhandlungen. XVI. 1. 1890.

K. K. Zoologisch' Botanische Gesellschaft in Wien.
Verhandlungen. XXXIX. 1889. 3. 4. XL. 1S90. 1. 2.

Societa Adriatica di Scienze naturali in Trieste.
Bollettino. XII. 1890.

Zoologischer Anzeiger.

XII. 323-324. XIII. 325-349.

Naturforschende Gesellschaft in Bern.
MiUheilungen. 1215— '43. 1890.

Société Helvétique.

Verhandlungen. 72 Jahresversamralung. Lugano. 1889.

Naturforschende Gesellschaft in Basel.
Verhandlungen. VIII. 3. 1890.

Zeitschrift für wissenschaftliche Zoölogie.
XLIX 1—4; L. 1—4. 1890.

Gesellschaft naturforschende Freunde in Berlin.
Sitzungsberichte. Jahrgang 1889.

Medicinisch-naturwiss. Gesellschaft in Jena.
Jenaische Zeischrift XXIV. 1—4. 1890.

Na tv r historische Gesellschaft zu Nürnherg.
Jahresbericht. 1889.

Physikal. Medicinische Gesellschaft zu Würzhurg.
Sitzungsberichte. 1889. 1890. 1—5.

Verein für vaterldndische Naturkunde in Wnrtenberg.
Jahreshefte. XLVI^" Jahrgang. 1890.

Physikalisch-oeconomische Gesellsch. zu Königshergen.
Schriften. XXX. 1890.

Naturwissenschaftl. Verein zu Bremen.
Abhandlungen. XI. 1. 2. 1889—1890.

K, K. Naturhistorisches Hofmuseum in Wien.
Annalen IV. 4; V. 1—3. 1890.

Recueil Zoologique Suisse. •

Tomé V. 2. 1890.
Ministerial Kömmission zur UntersucJiung der Deut-

schen Meere.

Ergebnisse der Beobachtungs-Stationen. Jahrg. 1888.
X-XII. 1889. I— IX.

T,XXIT1

Deuischer Fischerei- Verein.
Circulare 188!). i. 18!)0. 1-6.
Mitglieder-Verzeicbniss 1 800.

Boriic, Iflax von dcm, Kurze Anleituns zuiii Be-
triebe der künstlichen Fischzucht. 4^" Aufl. 1890. 18 S.

Section für Kusten und Hochsee fischerei.
Mittheilungen. 1890. 5. 6.

Rheinischer Fischerei Verein.
Jahresbericht 1889—90.

N. IV. Sociéié Zoologique de France.

Bulletin. XIV. 9—10. 1889. XV. 1—7. 1890.
Mémoires. I. 1889. II. 1889. III. 1—3. 1890.

Annales des Sciences naturelles. Zoölogie et Paleontologie.
VIII. IX. X. 1-3. 1890.

Journal de Conchyliologie.

(3). Tomé XXXII. 1884. XXXIII. 1885.

Bidletin scientifique de la France et de la Belgique.
(3). II. V_XII 1889. III. 1890. (4). I. 1— '2. 1890.

Société Linnéenne de Normandie.

Bulletin (IV). II. III. 1887-89. 1889—1890.

Journal de Micrographie.

XIII. 1889. 18—19. XIV. 1890. 1—6.

Société d' études scientifiques d'Angers.

Bulletin. XVIIième Année ('87). 1888. XVIIIième Année
('88). 1889.

Comniission météorologique de la Gironde.

Observations pluviométriques et thermométriquesl888 —
1889.

Revue hiologique du Nord de la France.
II. 4—12. 1889. III. 1. 2. 1890.

Société des Sciences physiques et naturelles d. Bordeaux.
Mémoires. (3). IV. 1888. V. 1. 1889.

Société nationale d^ acclimatation de France.

Revue des sciences naturelles appliquées. Bulletin men-
suel. 36ième Année. 24. et N°. Supplementaire. 1889.
37ième Année. 1—21. 1890.

Feuille des jeunes naturalistes.
XX. 231-241.

Congres International de Zoölogie. Paris. 1889.
Compte rendu des Séances. 1890.

(Geschenk van het Comité d'organisation.)

N. V. Linnean Society of London.

Journal. XX. 123-125. XXIII. 141-140.
Proceedings. 1887—1888.

LXXIV

Royal Society of Edinhurgh.

Proceedings. XV. XVI. Ï887-89.

Transactions. XXXIII. Part III. 1886—87. XXXV. Part

I— IV. 1887-90.

Marine biological Association of the United Kingdom.
Journal. New Ser. Vol. I. 3. 1890.

N. VI. Nyt Magazin for Naturvidenshaberne.

XXXI. 4. 1890.

Archiv for Mathematik oq Naturoidenskab.
XIII. '2—4. XIV. 1. 2. 1890.

Société imperiale des naturalistés de Moseou.
Bulletin. 1889. N°. 2—4. 1890. N°. 1.
Meteorologische Beobachtungen. 1889.
Nouveaux Mémoires. XV. Livraison 6. 1889.

Dorpater Naturforscher- Gesellschaft.
Sitzungeberichte. IX. 1889. 1.

Schriften. V. Wellirauch K., Die Besselsche Formel.
1890.

Societas pro fauna et flora fennica.

Meddellanden. 1888—89. Femtonde hiiftet.
Aeta. V. 1

Herbarium Musei fennici. Editio Secunda. I. 1889.
lljelt, Notae conspectus florae fennicae. 1888.

B ergens Museum.

Aarsberetning for 1889.

N. VII. Zoologische Station zu NeapeL

Mittheilungen. IX. 3. 1890.
Fauna und Flora des Golfes von Neapel.
XVII. JWayer, Paul, Caprelliden, Nachtrag. 1890. 4°.

Reale Istituto Lombardo.
Rendiconti. (2). XXI. 1888.

N. VUT. Boston Society of Natural History.
Proceedings. XXIV. 1. 2. 1889.

Museum of comparative Zoology at Harvard College,
Bulletin. XVI. 6—9; XVII. 6; XIX. 1—4; XX. 1. 2.
Memoirs. XVI. 3. XVII. 1.
Annual Report for 1888—89.

John Hopkins University.
Circulars. IX. 76, 78—83.
Studies biological Laboratorj. IV. 5. 6. 7.

American Academy of Arts and Sciences.

Proceedings XXIII. 2. 1888. XXIV. 1888—89. 1889.

The American Naturalist.

1889. July — December. 1890. January — September.

The American Journal of Science.

XXXVIII. 22S— 230; XXXIX; XL. 237-239. 1890.

LXXV

U. S. National Afnseum.
Bulletin N°. 33—37. 1889.
Proceedings. Vol. X. XI. 1887—88.

Smithsonian Institution.

Keport '1886. Part. II. Report U. S. National Museum.
Report 1887. Part. I. Part. II. Report U. S. National
Museum.

U. S. Commission of Fish and Fisheries.
Commis.sioners Report for 1886. 1889.
Bulletin. VII for 1887. 1889.
The Fur-Seal and other fisheries of Alaska. 1889.

U. S. Geological Survey.

Seventh Annual Report. 1885-86. (1888).

Eigth „ „ 1886 - 87 In two parts. (1890).

Cincinnati Society of Natural History.
Journal XII. 4. 1890; XIII. 1. 2. 1890.

American monthly microscopical Journal.

X. 9—12. 1889.

XI. 1-7. 1890.

Academy of natural Sciences of Philadelphia.
Proceedings. 1889. Part. II. III. 1890,
1890. Part. I. 1890.

U. S. Department of Agriculture.
Bulletin. I. 1889.
North American Fauna. N°. 1. N°. 2. (1889).

Wagner Free Institute of Science.
Transactions. Vol. II. 1889. III. 1890.

Canadian Institute. Toronto.

Proceedings. VII 1. 1889. 2. 1890.
Annual Report for Session 1888 — 89.

California Academy of Science.
Proceedings. (2). Vol. II. 1889.

Nova Scotian Institute of Natural Science.
Proceedings and Transactions. VII. 3. 1888—89.

Minnesota Academy of Natural Sciences.
Vol. III. N°. 1. 1889.

N. IX. Academia nacional de Ciencias en Cordoba.

Boletin. X. 3». 1889.

O. I. iflUbiuü», K. , Ueber die Bildung und Bedeutung der Grup-

penbegrifFe unserer Thiersysteme. 7 Seit. D. A.

Overdruk uit: Sitzungsberichte der K. Preuss. Akad. d. Wiss.
XXXVI. 189Ü.

O. II. Blancliard, R., Notice sur les titres et travaux scienti-

fiques de M. Ie Dr. Raphaël Blanchard Lille, Le Rigot Frères,
1890. 4°. 144 bl. D. A.

P. I. Zoologlcal Record for 1888. Vol. XXV. London. 1890.

LXXVI

Taschenberg, O., Bibliotheca Zoologica II. Achte Liefe-
rung. Leipzig. 1890.

P. II. Moreno, F. P. , Le Musée de la Plata. 31 Pag. 8 PI. D. A.

Overdruk uit: Revista del Museo de la Plata I. 1890.

P. IV. Heincke, Fr., Bericht über zwei Untersuchungsfahrten

in die östliche Nordsee. 26 S. 1 Karte, D. A.

Overdruk uit: Mittlieil. d. Section für Kusten- und Hochsee-
fischerei. 1890.

P. V. Bos, «F. Rltzeina, Tierische Sch^dlinge und Nützlinge.

Praktisches Handbuch. Berlin, Parey. (1890). 1891. 876 bl.
D. A.

Roy, «F. J. le. Natuurkennis van den gezonden mensch.
Physiologie voor het gymnastiek-onderwijs. Groningen , Wol-
ters. (1890). 1891. 170 bl. D A.

Q. I. üchUbeler, F. €., Viridarium Norvegicum. III. 1889. 4°.

(Geschenk van den K. Norske Univers. i Christiania.)

Q. III. Goppelsroedei', Fr., Ueber Feuerbestattung. Vortrag.

108 S. AVenz & Peters. Mülhausen. 1890. D. A.

Blancliard, R,. , Congres international de Zoölogie. Docu-
ments relatifs a la Nomenclature des étres organisés. Paris.
1890. 58 p. D. A.

NAAMLIJST

VAN DE LEDEN ')

DER

op 30 November 1890.

Begunstigers.

De heer Mr. P. L. F. Blussé, lid van Gedeput. Staten van Z.-Holl., Konings-
kade 1, 's Gravenhage, 1889.
V » C. H. van Dam, voorz. v. 't bestuur d. Dierg., Koningin Emma-plein,

Rotterdam, 1885.
>' » J. R. H. Neervoort van de Poll, Amsterdam, 1890.
Mevrouw de Wed. Dr. C. J. C. Reuvens — Blussé, Breestraat 27, Leiden, 1889.
De heer Dr. F. J. J. Schmidt, geneesheer, Rotterdam, 1872.

> » A. van Stolk Jzn., Stationsweg 33, Rotterdam, 1884.
Teyler's Stichting, Haarlem, 1872.

De heer Mr. S. A. Vening Meinesz, burgemeester van Rotterdam, 1885.

> » W. A. Viruly Verbrugge, Mauritsweg, Rotterdam, 1884.

£2ereledeu.

De heer Dr. P. J. van Beneden, hoogleeraar, Leuven, 1886.
» » Dr. E. Seleuka, hoogleeraar. Erlangen, 1874.
» » Dr. T. C. Winkler, conserv. van Teyler's Stichting, Haarlem, 1873.

Correspondeerende leden.

De heer Dr. R. Blanchard , professeur-agrégé a la Faculté de Médecine, 32

Rue du Luxembourg, Parijs, 1884.
» > E. v. d. Broeck, cons. a. h. M. royal d'Hist. Nat. Place de l'Industrie

39, Brussel, 1877.
^ » Adr. Dollfus, 35 Rue Pierre-Oharron, Parijs, 1888.
» » Markies G. Doria, direct, v. h. Museum v. Nat. Hist., Genua, 1877-
» » Dr. Hermann Fol , professeur honoraire de l'üniversité de Genève ,

Villa Corbet, Cité Lyrapia, Nizza, 1886.
» > Dr. F. Heincke, Lehrer a. d. Realschnle, Oldenhurg, 1888.
» » Dr. W. Kobelt, Sc/iwanheim bij l'i ank fort a. d. M., 1877.
» > J. Kruisiuga, scheepsgezagv., Hooge Kadijk 147, Amsterdam, 1876.

> » J. R. Lusinck, scheepsgezagvoerder, Amsterdam, 1876.

1) De Secretaris verzoekt aan de Leden, wier nnmen, betrekkingen of woonplaatsen in
deze lijst niet juist zijn aangegeven, hem daarvan ceue verbeterde opgave te doen toekomen.

LXXVIII

De heer Dr. J. Mac Leod, hoogleeraar, Gent, 1884.
» » Albert Vorst van Monaco, Parijs, 25. Rue du Faubourg St. Honoré,

1888.
» » Dr. Moritz Nussbaum, hoogleeraar, Bonn, 1877.
>. » J. Sparre Schneider, conservat. aan het Mnseiim, Tromsoe, 1886.
» » Dr. C. Ph. Sluiter, conserv. v. d. Kon. Nat. Vereen., Batavia, 1879.
» » Dr, C. A. Westerlund, Ronnehy, 1877.

Gre-wone leden.

De heer Mr. W. Albarda, Ginneken, 1881.

» » Mr. J. Herman Albarda, Leeuwarden, 1884.

» » Prof. H. J. van Ankum, Groningen, 1872.

5 » Dr. F. H. Bauer, Hilversum, 1890.

» » A. A. van Bemmelen, directeur der Diergaarde, Rotterdam, 1872.

» » Dr. J. F. van Bemmelen, Amsterdam, 1876. {Tijdelijk Ned.-Indië.)

» » C. A. Beukenkamp, burgemeester, Helder, 1890.

» » A. Beyen, burgemeester, Pernis, 1875.

» » F. E. Blaauw, 's Gravetand, Huize Westerveld, 1885.

» » W. N. M. van de Blocquery, Amsterdam, 1875.

» » H. E. Bontjes, directeur der inrichting voor zalmteelt, Sonsbeekstraat
H. N°. 25, Arnhem, 1884.

» » Dr. J. Ritzema Bos, leeraar a. d. H. B.- en Landbouwschool, Wage-
ningen, 1872.

» » C. J. Bottemanne, hoofdopziener der visscherijen op de Schelde en
Zeeuwsche Stroomen, Bergen op Zoom, 1879.

ï> » G. J. G. Brandt, Apeldoorn, 1886.

» » Dr. M. A. Brants, leeraar aan de H. B. school, Zutphen, 1877.

De firma E. J. Brill, uitgevers. Leiden, 1876.

De heer Dr. P. G. Buekers, leeraar a. d. H. B. school v. meisj., Haarlem, 1875.

» » H. Burger, C.Pzn., leeraar aan het Gymnasium en de H. B. school ,
Groningen, 1879.

» » J. Büttikofer, conservator Museum Nat. Hist. Leiden, 1888.

» » Dr. J. Th. Cattie, leeraar aan de H. B. school, Arnhem, 1876.

» » J. E. Criellaert, Rotterdam, 1876.

» » Mr. J. P. van Wickevoort Crommelin, Haarlem, 1876.

» » J. M. Croockewit, phil. cand., Utrecht, Voorstraat, 1888.

» » Dr, M. C. Dekhuyzen, assistent a. h. Physiol. Laborat., Leiden, 1880.

» » J. E. G. van Emden, med. cand.. Leiden, Boommarkt 5, 1887.

» > Prof. Th. W. Engelmann, Utrecht, 1876.

» s Jhr. Dr. Ed. Everts, leeraar aan de H. B. school, 's Gravenhage, 1872.

» » J. G. Everwijn, inspecteur bij de Registratie, Utrecht, 1884.

» » Dr. C. J. Wijnaendts Francken, Utrecht, 1885.

» » Dr. J. W. C. Goethart, Amsterdam, Alexandei'kade 5, 1890.

» » Dr. H. W. de Graaf, assistent aan het Zoöt, Lab,, Leiden, 1880.

» » Mr. H. W. de Graaf, raadsheer in het Gerechtshof, 's Gravenhage,
Noordeinde 23, 1887.

» » Otto Baron Groeninx van Zoelen, 's Gravenhage, 1888.

» » Dr. J. H. Hanken, geneesheer, Dordrecht, 1876.

» » L. J, van der Harst, leeraar a. d. Veeartsenijschool, Utrecht, 1872,

» » Dr, Paul Harting, leeraar a. d. H. B. school. Kampen, 1872.

» » Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen, Assen, 1880.

» » Generaal Dr. A. W. M, van Hasselt, 's Gravenhage, 1885.

V > Dr. H. W. Heinsius, leeraar H. B. school, Amersfoort, 1889.

» » C. H. van Herwerden, phil. cand., Utrecht, 1886.

» » Dr. P. P. C. Hoek, wetens, advis. in visscherijzaken. Helder, 1873,

» » Prof, C, K, Hoffmann, Leiden, 1872,

» » B. C, M. van der Hoop, comm, in effecten, Rotterdam, 1872,

LXXTX

De heer Dr. R. Hor8t, cons. ftan het Museum v. Nat. Hist., Leiden, 1872.

» » G. A. ten Houten, KrdUin/sche Veer, 1884.

» . Prof. A. A. W. Hubiecht", Utrecht, 1873.

» » S. P. Huiziiiga, leeraar a. d. H. 13. school, Leeuwarden, 1872.

> » G. Jelgersma, arts, Meerenberg, Bloeinendual, 1890.

» » Dr. F. A. Jentink, directeur v. h. Mus v. Nat. Hist., Leiden, 1873.

V » P. A. de .long Az., Yerseke, 1885.

» » .1. M. Kakebeeke, oesterkweeker, Goes, 1882.

» » Dr. C. Kerbert, direct, v. Natura Artis Magistra, Amsterdam, 1877.

» > J. C. Kersbergen, directeur van »de Merode" Lekkerkerk, 1884.

» » J. H. F. Kohlbrugge, arts, Alexanderplein 3, Amsterdam, 1887.

> » J. C. Koningsberger, phil. cand., Utrecht, Stationsweg, 1888.
» » Dr. F. Leo de Leeuw, oesterkweeker, Wemeldinge, 1882.

» » Dr. G. Leemans, Leiden, 1880.

» » Dr. Th. W. van Lidth de Jeude, conserv. a. h. Mus., Leiden, 1877.

» V Dr. J. C. C. Loman, leeraar a. h. Gjranas., Amsterdam, 1881.

» » Dr. C. H. van der Looy, Rotterdam, 1890.

» » Dr. J. P. Lotsy, Dordrecht, 1890.

• » ï H. J. Lovink, gemeente-opzichter, Zutphen, 1890.

» » J. H. Lüps, administrateur van Biljoen, Velp, 1886.

» » E. B. Luyten, zalmhandelaar, Rotterdam, 1884.

» » R. T. Maitland, Commelinstraat 17, Amsterdam, 1872.

> , Dr. J. G. de Man, Middelbury, 1872.

» » Dr. J. F. A. Mellink, leeraar a. d. H. B. school en het Gymnasium,

Leiden, 1889.

» » Prof. G. H. van der Mey Jr., Amsterdam, 1890.

» » J. C. H. de Meyere, phil. cand., Spinhuissteeg 5, Amsterdam, 1890.

» j. Dr. G. A. F. Molengraaf!, Amsterdam, Plantaadje-Middellaan 88, 1888.

. » Prof. J. W. Moll, Groningen, 1890.

> » O. 0. A. J. Moreau, Kapt. Luit., Nieuwediep, 1890.

> » C. J. B. Mijnssen, assuradeur, Amsterdam, 1889.
ï> » T. Nieuwenhuisen Jr., Z/sse, 1887.

» » Prof. D. van Haren Noman, Amsterdam, 1876.

» » J. Noordhoek Hegt, Apeldoorn, 1883.

» i- Martinus Nijhoff, uitgever, 's Gravenhage, 1872.

» s J. A. Op de Macks, direct, d. vischkweekerij, Arnhem, 1888.

> » Dr. A. C. Oudemans Js.zn., direct, v. d. Zool. Tuin, 's GVarenAa^e, 1882.
» » Dr. J. T. Oudemans, assistent bij de Zoölogie, Amsterdam, 1885.

> . Leo W. F. Oudenhoven, Helder, 1889.

» » B. A. Overman Jr., oesterkweeker, Tholen, 1882.

» » Prof. C. A. Pekelharing, Utrecht, 1890.

s > Prof. Th. Place, Amsterdam, 1890.

» » P. Polviet, postdirecteur, Helder, 1890.

» » Jhr. Dr. J. L. C. Pompe van Meerdervoort, oesterkweeker. Bergen op

Zoo7n, 1882.

» » Dr. G. Postma, leeraar a. d. H. B. school, Almelo, 1882.

» » C. J. van Putten, stud. med.. Korte Galgewater 1 , Leiden, 1883.

» » Prof. J. van Kees, Amsterdam, 1876.

» » J. G. van Renterghem, oesterkweeker, van Galenstraat 21, 's Graven-

hage, 1882.

» » P. E. van Renesse, stations-chef. Helder, 1890.

» » Dr, C. L. Reuvens, conservator a. h. Mus. van Nat. Hist., Breestraat 27

Leiden, 1887.

» » T. A. O. de Ridder, burgemeester. Katwijk, 1889.

» » Dr. E. van Ryckevorsel, Westplein 7, Rotterdam, 1888.

» » Dr. J. E. Rombouts, leeraar a. d. Bijz. H. B.school v. meisjes,

Amsterdam, 1872.

» » Prof. E. W. Rosenberg, Utrecht, 1889.

LXXX

De heer Dr. J. J. Ie Roy, leeraar a. d. H. B. sch. v. meisjes, Deventer, 1872.

» » Prof. Georg Ruge, Amsterdam, 1890.

» » M. M. Schepmau, rentiii. van Rhoon , Pandrecht enz., R/ioon, 1872.

» s J. F. Schill, Laan Copes van Cattenburch 10, \<t Gravenhage, 1877.
Mejuffrouw L. Schilthuis, conservatrice Zool. Museum, Utrecht, Stationstraat

10, 1838.
De heer J. L. C. Schroeder van der Kolk, geol. cand.. Leiden, 1888.

» » J. Semmeliuk, oud-dirig. offic. v. gez., Zoutmanstr., 's Grav., 1883.

» » Mr. C. J. Sickesz, huize de Cloese, Lochem, 1872.

» » C. van der Sluijs , oesterkweeker. Lage Zeedijk 70, Krallngen, 1884.

> > P. C. T. Snellen, Rotterdam, 1S7'/.
ï- > H. van Son, Hilversum, 1890.

> » G. W. C. Swaau, oesterkweeker. Bergen op Zoom, 1882.
» » J. M. Swaan, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.

> » K. N. Swierstra, conservator van Nat. Artis Mag., Amsterdam, 1875.
» » Prof. Hector Treub, Leiden, 1889.

» » A. Langerhuizen van üven, leeraar a. d. H. B. school, Gouda, 1872.

» » D. A. G. Vastenou, instituteur. Helder, 1890.

» » Dr. M. C. Verloren van Themaat, huize Schothorst, Hoogland bg

A ?« er s foor t, 1872.

» !• J. H. Vernhout, phil. cand., Cathrijnesingel 48, Utrecht, 1888.

« » R. J. Verschoor van Nisse, ]\J iddelburg , 1883.

» » Dr. H. J. Veth, leeraar a. h. Gymn. e. d. H. B. school, i?o^^erJam, 1872.

» » Dr. G. C. .1. Vosmaer, assistent b. d. Zoölogie, Utrecht. 1875.

» » Mr. T. A. Wagtho, Tholen, 1882.

» » Prof. Max Weber, Amsterda}n, 1882.

s » Dr. K. F. Wenckebach, assistent b. d. Physiologie, Utrecht, 1886.

» » W. Westendorp, hoofd eener school, Helder, 1890.

* * Mr. J. Wurtbain, Velp, 1884.

» » Prof. J. W. van Wijlie, Groningen, 1S81.

> > H. L. Gerth van Wijk, leeraar a. d. H. B. school, Middelburg, 1873.

Bestuur 1890— 1891.

A. A. W. Hubrecht, Voorzitter, 1888 — 1894.

A. A. van Bemmelen, Vice-Voorzitler, 1890 — 1896.

P. P. C. Hoek, l3te Secretaris-Bibliothecaris, 1886 — 1892.

H. J. Veth, 2<ie Secretaris-Bibliothecaris, 1886—1892.

C. J. Bottemanne, Penningmeester, 1888 — 1894.

R. Horst, Conservator, 1890 — 1896.

Max Weber, Assessor, 1890-1896.

Commissie van Redactie voor het Tijdschrift.

A. A. W. Hubrecht, als president van het Bestuur.

J. F. van Bemmelen, 1889 — 1895.

C. K. Hoffmann, 1885 — 1891.

P. P. C. Hoek, Secretaris, 1887—1893.

Zoölogisch Station te Nieuwediep,

P. P. C. Hoek, Directeur.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.
Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie 27 December 1890, 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. Weber (Voorzittei*) , J. T, Ouderaans, van Eees,
Loman, Kohlbrugge, Goethart, Heinsius en Hoek.

De Heer Hoek deelt mede, dat hij van den Heer A. C. Oudemans
Js zn. Ampbipoden ontvangen bad , die in spleten en gaten huisden
van een oud muurtje aan de Haagsche dierentuin , dat ingestort was
doordat er een wagen tegenaan reed. Het was dezelfde Amphipode
geweest, die jaren geleden door Prof. van Haren Noman onder bloem-
potten in een tuin te Zalt- Bommel was aangetroffen en die later door
Dr. Everts in een kelder te 's Hage gevonden was. De in Zalt-Bommel
verzamelde dieren waren door Spr. als Orchestia cavimana gedetermineerd
een soort, die door Heller opgesteld was voor een Amphipode door
Kotschy op bet eiland Cyprus verzameld op 400Ü voet boven bet niveau
der zee. Onlangs deelde Barrois mede, dat Orchestia cavimana behalve
te Cyprus en nabij Zalt-Bommel ook voorkwam vrij wel in bet hartje
van Frankrijk n. 1. te Chinon (Dep. Indre et Loire).

Spreker vermoedt, dat Barrois zijn Orchestia niet met de vrij uitvoe-
rige beschrijving van Heller vergeleken zal hebben , maar eenvoudig met
de enkele öguren, die het kleine opstel, waarin de vondst te Zalt-Bommel
beschreven wordt , vergezellen. Spreker laat dit in het midden ; consta-
teert echter, dat de exemplaren van Orchestia, die bij Zalt-Bommel, te
's Hage in een kelder en in een oud muurtje aldaar verzameld zijn, tot
een en dezelfde soort behooren ; hij neemt verder aan , dat ook de exem-
plaren in Indre et Loire verzameld met de Hollandsche Orchestia over-
eenstemmen en kan, nu bij met een tusschentijd van 11 jaar de dieren
opnieuw met de beschrijving van Heller vergeleek , de verklaring afleggen ,
dat zij zoo nauwkeurig mogelyk met de O. cavimana, Heller overeen-
komen.

Of zij daarom tot in de kleinste kleinigheden overeenstemmen, zou
alleen door vergelijking van voorwerpen kunnen uitgemaakt worden. Spreker
verwacht echter niet, dat dit het geval zou zijn. Hij beschouwt de Or-
chestia's van de verschillende opgenoemde vindplaatsen als plaatselijk
ontstane variëteiten van een en dezelfde soort en wel van O. littoralis,
die zooals bekend is een zeer verre verspreiding beeft. Voor de nog altijd
zoo gewichtige vraag omtrent het ontstaan van de soorten acht bij het
in hooge mate belangrijk, dat gevallen als het bier bedoelde zorgvuldig
worden nagegaan. Wanneer onder nagenoeg overeenstemmende omstan-
digheden op twee ver van elkander verwijderde punten in hoofdzaak
overeenkomende variëteiten van eenzelfde in de nabijheid van beide

LXXXII

plaatsen levende species voorkomen, wordt hierdoor de theorie, die den
invloed der omstandigheden vooropstelt, krachtig gesteund.

Dezelfde Sf^reker deelt daarna het en ander mede van de resultaten ,
die hij bij de voortzetting zijner op de geslachtsorganen der visschen be-
trekking hebbende onderzoekingen verkreeg.

De Heer Weber spreekt over hyperphalange vormen bij Cetaceen. Hy
vermeldt de ter verklaring der hyperphalangie door hemzelven en door
Eyder nagenoeg tegelijkertijd opgestelde theorie en de bestrijding die
deze gevonden had van den kant van Leboucq. Weber en Ryder meenen
in den kraakbeenipen sti'aal, die zich bij Otaria aan het laatste kootje aan-
sluit , een eerste aanduiding van de bij andere Cetaceen aangetroffen
))bijkomende" kootjes te zien. Leboucq, die uitsluitend zeer jeugdige
exemplaren onderzocht, ontkent echter het bestaan van een dergelijken
straal aan het uiteinde des vingers bij Otaria. Spreker toont echter met
voorwerpen aan dat Leboucq's uitspraak in deze onjuist is.

De Heer van Rees vertoont een verkleinde reproductie in lichtdruk
naar een door hemzelven en den student Wilkens vervaardigde teekening
van een doorsnede door den wand van den oesophagus van den mensch.
Deze reproductie werd gemaakt met behulp van een procédé , waaromtrent
de Firma Loman & Co. te Amsterdam alle mogelijke inlichtingen ver-
strekt. Spreker toont aan , dat door zijne aan tinten en details rijke
teekening aan het pi-océdé zeer zware eischen gesteld zijn en dat dit
juist op dat gebied zooveel heeft gepraesteerd. Do reproducties worden
door een Duitsche firma vervaardigd, waarvan de HH. Loman en Co. de
eenige vertegenwoordiger in Nederland zijn. Wat in dit procédé bovendien
nog aantrekt is de geringe prijs : 500 exemplaren van een 8° plaat, ver-
vaardigd naar een veel grootere afbeelding komen op ƒ30. —

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 'iS Februari 1801, 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. Weber, van Rees, Kohlbrugge, Kerbert, Molengraaff,
Loman, Vosmaer, Goethart, Koningsberger, Heinsius, de Meyere en Hoek.

De Heer Heinsius vertoont twee verdroogde zoogdieren , n 1. een kat ,
die onder een hoop steenen en een rat, die onder meel werd aangetroffen.
Spreker vraagt inlichtingen omtrent de voorwaarden en omstandigheden
waaronder in plaats van verrotting een dergelijke uitdrooging van cad^vers
zou kunnen plaats vinden.

Spreker wordt o.a. verwezen naar bet uitvoerig opstel van Prof. Zaaijer
(Verhandel. K. Acad. v. Wetens. XXV. 1887), waarin over den toestand
van lijken na arsenicum- vei'giftiging gehandeld wordt.

De Heer Honlngsbergcr stelde te Napels nieuwe onderzoekingen in
omtrent het watervaatstelsel bij de Polycladen. Lang nam deze organen
alleen bij Thysanozoon waar — vond ze bij andere wormen dezer afdeeling
niet. K gelukte het nu de tegenwoordigheid van dit orgaanstelsel bij
talrijke geslachten aan te toonen en acht zich in staat , nauwkeuriger dan
dit door Lang is geschied , de plaats aan te wijzen , die aan de kern in
het blinde uiteinde van het orgaan bij ïh. toekomt. Spreker gaat vervolgens
na, hoe de stamboom der Polycladen er uit zal zien , wanneer rekening
wordt gehouden met de ontwikkeling van het watervaatstelsel: hij komt
op die wijze tot een andere rangschikking der geslachten dan in het door
Lang voorgestelde stelsel het geval is.

De Heer ülolengraaff doet naar aanleiding van eene door hem uit
de Transvaal medegebrachte en op de vergadering ten toon gestelde ver-
zameling van horens en huiden eene kleine mededeeling omtrent de toe-
nemende uitroeiing van roofdieren, dikhuiden en antilopen in Zuid- Afrika.
Terwijl nog 15 of '20 jaren geleden de hoogvlakten in de Oranje- Vrijstaat
en de Transvaal een weergaloozen overvloed van wild bezaten , is daar
nu, op enkele soorten na, alles verdwenen. Het wild heeft zich, voor
zooverre het niet geheel is uitgeroeid, tot het uiterste noordoostelij ke ge-
deelte in de Transvaal of tot aan gene zijde van de Limpepo-rivier terug-
getrokken.

De Heer Weber vertoont Distoraa Westermani, Kerbert uit de long
van een koningstijger van Delhi (Sumatra). Dit is het derde bekende geval
van het voorkomen van dezen parasiet in de long van den tijger. Even

LX XX IV

als de Heei- Kerbert dit vroeger beschreef, vond ook spreker, als regel,
dat twee exemjalaren in een en hetzelfde kapsel ingesloten zijn. Hij
vond in 't geheel in de long vijf en dertig kapsels. Daarvan bevatten 33
kapsels 2 individuen , een kapsel 3 individuen en slechts een kapsel
één individu. Hierbij is het nog mogelijk , dat het tweede individu uit
dat kapsel te loor ging. Spreker vpijst er op, dat het voorkomen van Dis-
toma Westermani , ook in de longen van een tijger van Sumatra , klinisch
niet onbelangrijk is , met het oog daarop , dat volgens Leuckart Distoma
Westermani identisch is met den gevaarlijken parasiet van den mensch :
Distoma pulmonale , Bülz. , die tot nog toe niet in de longen van bewoners
der Soenda-eilanden is aansfetoond.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 25 April 1891. 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. A. A. van Bemmelen, voorzitter, Weber, Ruge,
Loman, Pekelharing, Hordt, de Meyere, Goethart, Heinsius, J. T. Oudemans,
Hoek en van Haren Noman,

De Heer Horst vertoont een exemplaar van Allolobophora longa Ude
met twee staart-cinden en bespreekt naar aanleiding daarvan een onlangs
verschenen opstel van Dr. Collin over dergelijke dubbel-monstra van Lum-
briciden ; spreker kan zich niet geheel vereenigen met de uitkomsten van
bet onderzoek van Collin, die meent dit verschijnsel aan abnormale re-
generatie te moeten toeschrijven.

De Heer Horst handelt daarna over den bouw en de functie der re-
ccptacula seiuinis bij eenige tropische Lumbriciden. Aan talrijke exem-
plaren van Perichaeta en Benhamia (Acanthodrilus), door Prof. Weber
in Indië verzameld , had spr. gelegenheid het reeds vroeger door hem
en Beddard waargenomen feit bevestigd te zien, dat het sperma slechts
wordt opgenomen in het kleine aanhangsel van het groote zakvormige
receptaculum. Spreker staat vervolgens stil bij de hypothese van Beddard
omtrent de rol dezer organen bij de vorming van de cocon en de sper-
matophoren en wijst er ten slotte op, dat wij nog niet eens met zekerheid
weten hoe deze deelen bij onze inheemsche Lumbriciden worden gevormd.
Een en ander wordt door preparaten toegelicht.

De Heer Weber spreekt over de schubben \'an de huid van Manls.

Hij herinnert aan het verschil in meening, dat tot nog toe omtrent deze
huidvormingen bestaan heeft: terwijl Leydig voorop stelde, dat elke schub
zich op een papil ontwikkelde, beschouwt Harting (Leerboek) ze als een
soort van nagels; W. K. Parker vergeleek ze bij groepen van haren die
door epitheelcellen verbonden waren en Pagenstecher zag in elke schub
een enkel gewijzigd haar.

Spreker kon vaststellen, dat de lederhuid bij Manis buitengewoon groote
papillen vormt , die dakpansgewijs elkander opvolgen en die door de
epidermis overdekt worden; deze vormt, beantwoordende aan de leder-
huidpapillen : hoornschubben, die, wat hun histologische bouw aangaat,
met het weeisel van nagels overeenstemmen.

Wat de ontwikkeling der schubben aangaat, zoo verdient vermelding,
dat zij vroeger komen dan de baren en dat het aantal, dat op lateren

LXXXVI

leeftijd aanwezig is, aanstonds wordt aangelegd. Er grijpt dus geen ver-
meerdering alleen groei van de schubben plaats, een vooral daarom op-
merkelijk feit, omdat de resp. lengte van staart en romp zoo sterk vari-
eeren naar den leeftijd van het individu.

Morphologisch bestaat er volgens spr. volkomen overeenkomst tusschen
de schubben van Manis en die der Reptilien , ook al valt een histologisch
verschil niet te loochenen. Spreker onderzocht nu vervolgens de welbe-
kende schubben van de staart van den bever, van de rat en muis, van
de Opossura ; verder de eigenaardige schubben , die aan de onderzijde
van de staart van Anomalurus voorkomen. Eindelijk trof hij schubben ,
die van den naakten staart van Tamandua (Myrmecophaga) reeds lang
bekend waren, ook bij Myrmecophaga jubata aan, waar zij diep vei'scho-
len liggen onder het haar. Hij vond , dat de schubben overal op dezelfde
wijze gebouwd waren : steeds treft men lederhuid-papillen aan , op wel-
ker oppervlak de epidermis een hoornvorming ontwikkelt, welke sehub-
vorm aanneemt, althans in de wijze van verdeeling van het pigment en
in andere bijzonderheden op achteruitgegane üchubben wijst. De studie
van al deze vormen bevestigde sprekers opvatting, dat die schubvormin-
gen bij Zoogdieren niets anders zijn als gewijzigde Reptilien-schubben ,
die voornamelijk aan den staart nog zijn bewaard gebleven.

De Heer Ruge vond bij Nycticehus iardigradus — een vrouwelijk
exemplaar — tusschen navel en symphyse aan het buikoppervlak twee
syininetrl<!»ch gelegen strepen , die door naaktheid in het oog vielen en
bij onderzoek zich als duidelijk waarneembare groeven vertoonden. Bij
een ander exemplaar vormden deze plaatsen een onvolkomen halven
ring, door dat de aan beide zijden geplaatste strepen zich vereenigden.
Hetzelfde — maar in minder sterke mate — nam spr. waar bij ver-
schillende andere apen — Cynopitheci , zoowel als anthropomorphen —
bij welke de toestand echter nog meer rudimentair was, zooals daaruit
blijkt, dat bij hen die plekken nooit tot een halven ring vereenigd
waren. Spreker wijst op de mogelijkheid, dat die bij halfapen nog zoo
duidelijk ontwikkelde haarlooze strepen de laatste rudimenten zouden
zijn van den bij Marsupialia voorkomenden buidel-vorming.

GEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Nijmegen. Hotel Bellevue. 5 Juli 1891. 's Morgens IO72 uur.

Aanwezig de HH. A. A. W. Hubrecht (Voorzitter), Max Weber, A. A.
van Bemmelen , Op de Macks , Heinsius , Goethart , Kuge , van der Meij,
van Haren Noman, Veth, Vosraaer, van Rees, P. F. Hubrecht, Seydel,
Bottemanne, J. T. Oudemans en Hoek.

Afwezig met kennisgeving de HH. Everts en Sluiter.

De Voorzitter verwelkomt de aanwezigen en in het bijzonder de HH.
P. F. Hubrecht, van der Meij en Seydel , die als nieuwe leden der Ver-
eeniging voor het eerst een harer vergaderingen bijwonen.

De Heer A. A. W. Hubrecht , die" voor weinige dagen van een reis
door Nederlandsch Indië terugkeerde, verklaart zich bereid in korte
trekken een overzicht te geven van hetgeen hem op zijn reis wedervoer
en van de door hem verkregen resultaten. Hoofddoel van zijn reis was
het verzamelen van embrjonen van Insectivora en Lemurida. Wat de
eerste groep aangaat, zoo heeft hij de Indische spitsmuis niet verza-
meld , omdat Selenka van deze een jaar te voren een volledige reeks
had bijeengebracht Daarentegen was hij met Tupaja javanica zoo geluk-
kig er in de Preanger in koi'ten tijd vele Ie verkrijgen. Zooveel zwan-
gere uteri konden op die wijze onderzocht worden, dat een geheel com-
plete serie van embryonen verzameld werd. Van andere soorten van
hetzelfde geslacht Tupaja kon len slechts enkele exemplaren verkregen
worden en Gymnura Kafflesii bleek zoo zeldzaam , dat van dat dier niet
aan verzamelen van serien van embryonen gedacht kon worden.

Wat Lemuriden betreft, zoo bleek spoedig, dat Nycticebus, ofschoon
niet juist zeldzaam , op Java niet gemakkelijk te verkrijgen was , daar
men hem, in de Oosthoek b.v., als toovermiddel een groote waarde
toekent. In het Djember'sche ging het verzamelen gemakkelijker , daar
ook de uitgehaalde exemplaren hun waarde als toovermiddel nog behielden.
In de Oosthoek wordt Galeopithecus in grootere hoeveelheid aange-
troffen , terwijl Tarsius op Java geheel schijnt te ontbreken. Vindt men in
de Musea te Leyden en te Utrecht ook al exemplaren van Tarsius met
het etiquet ïSoerabaja", zoo houdt spreker zich er van overtuigd, dat
dit op een vergissing berust. Manis-exemplaren waren gemakkelijk te
verkrijgen en werden in groote hoeveelheid verzameld en ontdaan van
het orgaan, dat den Heer U. het meeste belang inboezemde.

LXXXVIII

Spreker geeft daarna een zeer belangrijk verhaal van zijn reis door
Sumatra. Hij bezocht achtereenvolgens de residenties Tapanoeli, Padangsche
Bovenlanden , Benkoelen en Palembang. Van Solok in de Padangsche
Bovenlanden, welke plaats bij vrij rijk aan dieren bevond en van waar
hem eerlang twee exemplaren van den uiterst zeldzamen Lepus Net-
scheri zullen worden toegezonden, trok hij in de richting der Ombiliën-
kolenvelden het binnenland in. In de residentie Benkoelen bezocht hij
behalve de hoofdplaats ook Manna. In deze residentie en wel naar het
zuiden toe komt misschien nog een voor de wetenschap nieuwe Edentaat
en wel een zoogenaamde harige miereneter voor. Eeeds in 1876 smaakte de
resident van Palembang de voldoening een geheel onbekend dier, volgens
de beschrijving een harige miereneter, naar Europa te zenden. Dit exem-
plaar verongelukte echter op reis daarheen en zoo is het bewijs nog
altijd niet geleverd , dat in Zuid-Sumatra werkelijk een dergelijk dier zou
voorkomen. Verschillende mededeelingen wijzen echter alle op het bestaan
van een zoodanig dier en spreker heeft dan ook goeden moed, dat het
den tegenwoordigen residenten van Palembang, Benkoelen of de Lam-
pongs, die zich gaarne in deze moeite willen geven, gelukken zal, het
geheimzinnige dier machtig te worden.

De Heer Hubrecht begaf zich van Sumatra naar Banka, daarna via
Billiton naar Borneo en bezocht daar o. a. Pontianak, Voor het verza-
melen van Lemuriden bleek dit een allergunstigst oord te zijn; spreker
betwijfelt niet, dat hem van daar nog talrijke exemplaren van Nycticebus,
Tarsius en Galeopithecus zullen worden toegezonden. Wel vertoefde hij
er slechts korten tijd; hij liet er echter benoodigdheden voor het ver-
zamelen en prepareeren van deze belangrijke dieren achter en koestert
groote verwachting voor later van de afspraken, die hij daar maakte.

Spreker gewaagt met waardeering van de belangstelling en directe of
indirecte ondersteuning, die hem van zoo verschillende zijden en op zoo
verschillende plaatsen in den Indischen Archipel ten deel is gevallen.
Als een sprekend voorbeeld vertelt hij, hoe hem geheel ongevraagd — en
wel door een Chinees — in plaats van de gewone vrachtprijs (ƒ85),
slechts ƒ 25 in rekening gebracht was voor een traject per stoomboot op
de Lamatan- en Moesie-rivier (van Moeara Enim tot Palembang) en dit
eenvoudig om hem als natuuronderzoeker het reizen gemakkelijk te
maken. Kleinere en grootere moeielijkheden , sommige zelfs als belem-
meringen te betitelen werden hem echter ook niet geheel gespaard en
om ook daarvan een voorbeeld te noemen , deelt spreker mede , dat ,
niettegenstaande er volgens eene beschikking van den Gouverneur-Gene-
raal van het jaar 1878 (Ind. Stbl. n". 134) voor alkohol , die voor na-
tuuronderzoek wordt ingevoerd, vrijdom van rechten kan worden toege-
staan, men hem toch in de noodzakelijkheid gebracht heeft om voor de
door hem medegebrachte spiritus een bagatel van ƒ640 aan belasting op
te brengen. Voelt men zich niet gedrongen met den Hoofdambtenaar,
wien hei gelukt is, in het belang van 'sEijks schatkist natuurlijk, van
de voor wetenschappelijk onderzoek (eveneens uit 's Eijks schatkist!) be-
schikbaar gestelde gelden ƒ 640 af te knijpen , den Chinees te vergelij-
ken , die geheel belangeloos van het hem toekomend bedrag een groot
gedeelte opoflerde, opdat dit der wetenschap ten goede zou komen?

Onder luide toejuiching dankt de Vice- President, de Heer A. A. van
Bemmelen, den spreker voor zijn belangrijk en onderhoudend verslag.

LXXXIX

De Heer Webor ontving voor eonige dagen een exemplaar van den
stekelrog (Trygon pastinaca) , dat naar voorkomen een wijfje, bij onder-
zoek een tweeslachtig dier bleek te zijn. De rog vertoont zicii volmaakt
als een wijfje. De staart heelt in plaats van den eenen, twee boven elkander
geplaatste stekels; pterygopodien ontbreken. De testiculi zijn normaal
ontwikkeld, belialve dat van de linkerzijde, waarin een aantal weinig
ontwikkelde ovariaaleieren liggen. Aan de linkerzijke is een vas deferens
aanwezig benevens een daarvan gescheiden oviduct; een gedeelte hiervan
omvat tevens de schaalklier, was sterk aangezwollen en hield een aantal
dojerklompen ter grootte van een kers benevens de rest van een eischaal
in. Kechts daarentegen ging het overigens normaal gebouwde vas deferens
naar voren toe in een soort oviduct over. .Men kan dus zeggen, dat
bij dit dier de oernierengang rechteizijds in zijn distaal gedeelte vas
deferens geworden is , proximaal daarentegen de kenmerken van een
oviduct draagt.

De Heer Ooefliart verzamelde dien eigen morgen nabij de stad
Nijmegen verschillende exemplaren van een Poa-soort, die alle van gallen
voorzien bleken te zijn. Spreker vraagt verlof deze door Cecidomya poae
veroorzaakte gallen aan de vergadering te mogen demonstreeren.

De Heer Iloek deelt bet een en ander omtrent aan het Zoölogisch
Station te Helder aangebrachte verbeteringen, uitbreidingen, die der
inventaris ten goede zijn gekomen enz., mede. Hij vermeldt de lijst der
personen, die zich aangemeld hebben om gedurende dezen zomer in het
Station te komen werken en bespreekt den vrij gunstigen financieelen
toestand der instellinsr.

De Heer Roi!>ciibci'g heeft den Secretaris schriftelijk verzocht in het
verslag dezer vergadering een onnauwkeurigheid, voorkomende in het
referaat zijner op 25 October '90 in een buitengewone vergadering der
Vereeniging gehouden voordracht, te willen herstellen.

Aan het eind van genoemd referaat (Tijdschr. (2) III. Verslagen, bl.
LIV, 2(le regel van boven) staat: Zich steunende op de ligging dezer
elementen bestrijdt Spreker ten slotte de door Leboucq en later door
Kükenthal geliuldigde opvatting, als zoude er in het handskelet een
stamreeks en radiën te herkennen zijn. De Heer Kosenberg heeft echter
niet die opvatting bestreden, wel de ivijze waarop genoemde auteurs
zich voorsiellen , dat die stamreeks en die radiën in het skelet der lede-
maten te herkennen zijn.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VEKGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 26 September 1891. 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Sluiter, Weber, Kerbert, Ruge,
de Meyere, Loman, Vosmaer en Hoek.

De Heer Loiuaii doet vei'slag van door hem ingestelde onderzoekingen
over den bouw van de Hydroidpolypen. Hij onderzocht meer in 't bij-
zonder Tubularia coronata. Het aantal kanalen , dat deze T. -soort naar
boven toe in het binnenste van den stam vertoont, bedraagt niet 10,
zooals bij T. indivisa, en ook niet 2, zooals bij T. mesembryanthemum ,
maar 3. Het zijn bij T. coronata alleen de grootste vormen, die dit ka-
naalsysteem in behoorlijk ontwikkelden toestand vertoonen.

De Heer §luiter deelt een en ander mede over de allengs zich weer
ontwikkelende fauna van het eiland Krakatau. Meer in 't bijzonder
bespreekt hij de reptiliën en insecten (van deze laatste in 't bijzonder de
krekels) , die zich daar weer gevestigd hebben.

De Heer Hubrecht wenscht twee op de fauna van Sumalra be-
trekking hebbende mededeelingen te doen. De eerste betreft den harigen
miereneter, waai'van spreker ook op de zomervergadering melding maakte.
Spreker geeft enkele inlichtingen , hoe hij er toe gekomen was een be-
schrijving van dit dier in het licht te geven (Nature, Sept. '91). Het
was indertijd op Sumatra gevangen , doch bij de overzending naar Holland
verongelukt. Ook deelt hij mede , dat het knaagdier , waarop hij te Nij-
megen de aandacht vestigde en dat door hem op de Padangsche Beneden-
landen verkregen was, gebleken is een jong exemplaar te zijn van het
geslacht Rhizomys, hetwelk tot heden niet op Sumatra aangetroffen was,
al draagt ook een der soorten den naam van R. Sumatrensis. Mochten
later volwassen exemplaren verkregen worden, zoo zal de vraag, met
welke soort men hier te doen heeft, beantwoord kunnen worden.

De Heer Hoek vertoont photographiën van een manlijk en vrouwlijk
exemplaar van het zoogenaamde Schotje , een kleineren zalmvorm , van
welken noch Schlegel, noch van Bemmelen in hun geschriften over de
visschen van Nederland melding gemaakt hebben. Spreker kon zich er
van overtuigen , dat dit dier inderdaad behoorde tot Trutta trutta , de
zeeforel genaamd, ter onderscheiding van de uitsluitend in zoetwater
levende beekforel. Spreker wijst op de groote moeielijkheden met welke
men bij de onderscheiding der soorten van het geslacht Trutta te kampen
heeft.

XCI

De Heer RiiffC doet , in aansluitint,' aan vroeger door bera medege-
deelde bijzonderbeden omtrent de pleurazakken bij de Hylobatiden, ver-
slag van door hem bij de Antbropoïden ingestelde waarnemingen. Het
gelukte bera hij deze vormen vast te stellen, dat er een innige vvederzijd.scbe
betrekking bestaat tusscben den vorm van den wijden maar korten thorax,
de sterk naar den k(^p teruggedrongen pleurazakken en de daarmede gelijken
tred houdende sterke naar links verplaatsing van bet hart (en van de hart-
toppen) en dat met deze verschijnselen een hechte vergroeiing van het peri-
cardium met het diapbragma gepaard was gegaan üit deze pbrenico-
pericardiale vergroeiing is een verkleining van de mediale kwab van de
rechter long voortgevloeid. De meerdere of mindere ontwikkeling van deze
bij alle zoogdieren voorbandene zich tusscben bet pericardium en bet
diapbragma inschuivende longkwab is dus bij de Antbropoïden afhanke-
lijk van den graad van versmelting van bet pericardium en bet diapbragma
en deze versmelting is op baar beurt afhankelijk van de door den vorm
der borstkas bepaalde uitbreiding der pleurazakken. Dientengevolge kan
men een aantal correlatie-toestanden aanduiden . met behulp waarvan de
hier besproken diervormen zich in een natuurlijke reeks laten rangschik-
ken. Hylobates behield het meest den oorspronkelijken toestand , zooals
wij dien ook nog bij de lagere apen aantreffen. De Chimpansee sluit zich
bij Hylobates aan; dan volgt de rij langs de Orang, terwijl de Gorilla
in zoo booge mate in ontwikkeling voortschrijdende verschijnselen ver-
toont, als dit ook ongeveer bij den mensch het geval is.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 28 November 1891. 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. Weber (Voorzitter), Horst, de Meyere, Seydel, Loman,
Burger, Vosmaer, Sluiter, Èosenberg, van Kees, Ruge, Goetbart, J. T.
Oudemans, Kerbert en Hoek.

De heer Hor§t vertoont een paar ledige eikapsels van een bloed-
zuiger, door den Hr. C. Ritsema den 19en Juli gevonden tegen den
onderkant van een plank in een moeras aan de Lutte bij Oldenzaal.
Dezelfde spreker handelt daarna over eene gordelvorniige verdikking

aan het staarteinde van Urochaeta corelhrura, welke aardworm door
Prof. Weber in vrij grooten getale bij Buitenzorg verzameld werd. Het
vermoeden van Fr, Muller, dat op die verdikte plek eene nieuwvorming
van segmenten zou plaats hebben, werd onlangs door Beddard opnieuw
ter sprake gebracht en verdedigd. Evenmin als Perrier kan de Hr. Horst
zich met die zienswijze vereenigen; hij tracht door eene uitvoerige bespre-
king van het anatomisch maaksel der verdikte segmenten zijne zienswijze
te verdedigen. Spr. wijst ook nog op een eigenaardigheid van den darm ,
die tot hiertoe over het hoofd gezien werd, namelijk dat hij min of meer
spiraalsgewijs gewonden is,

De Heer Rosenberg laat een menschelijke wervelkolom zien , die
eigenaardigheden vertoont, die men als atavistische moet opvatten, en
bovendien eene, die op eene in de toekomst te verwerven eigenschap
schijnt te wijzen. Het is de wervelkolom uit een geraamte van een pas
geboren, misvormd kind, dat in hooge mate sirenevorming toont Blijk-
baar om deze misvorming is het geraamte i'eeds voor langen tijd in de
verzameling van het Anatomische Instituut der Utrechtsche Hoogeschool
geplaatst. Spr. heeft aan deze wervelkolom 14 paar ribben gevonden en
wel is de 2Iste wervel, van den atlas als eersten af gerekend , nog borst-
wervel. De 20ste wervel is van twee groote evenlange ribben voorzien.
Aan den 21 sten wervel is de rib van de linkerzijde ±2 centimeter lang ,
aan de rechterzijde draagt die 21ste wervel slechts een zeer korte rib.
Dit geval toont dus den 2üsten en 21 sten wervel in een in hooge mate
atavistischen toestand en deze openbaai-t zich ook nog daardoor , dat de
258te wervel geheel het karakter van een lendewervel heeft. Aan den 8sten
wervel der kolom is het ribbenpaar weinig ontwikkeld (gereduceerd) en
deze eigenaardigheid wordt door Spr. als ))Zukunftsbildung" verklaard.
Hij eindigt niet aan de demonstratie van het geraamte eenige opmer-
kingen vast te knoopen , waarin bij aantoont , dat deze waarnemingen
spreken ten gunste van de denkbeelden , die Spr. in een vroeger uitgegeven
opstel omtrent de omvorming van de wervelkolom heeft medegedeeld.

XCIII

De Heer Biirffor spreekt over de ontwikkeling van de IWIIl-
Icr'selie san» bij vogels.

Bij tien L'end en den Bergeend (Tadorna) j^roeit de Müllersche gang,
in tegenstelling met hetgeen alle latere onderzoekers van verschillende
Auniioten hebben beweerd , op dezelfde wijze als door Balfour en Sedg-
wick ') in 1879 voor het Hoen is beschreven, d. w. z. niet behulp van
cellen, die van de Wolffsche gang afkomstig zijn.

Op dwarsdoorsneden blijkt het massieve uiteinde van de Müllersche
gang altijd met den wand van de Wolffsche samen te hangen ; doch
de wijze van samenhang is zeer uiteenloopend.

Soms is de verbinding uiterst kort, zoo zelfs, dat men in eene door-
snede van 15 //. dikte bij geleidelijk veranderde instelling van het mikros-
koop den gewonen wand van de Wolffsche gang langzamerhand dikker
ziet worden , en eindelijk geiicheiden in een ééncelligen wand en daar-
buiten eene celgroep , die in de volgende sneden blijkt het massieve uit-
einde te zijn van de Müllersche gang. In dit geval , dat overeenkomt
met hetgeen Balfour en Sedgwick als tweede stadium hebben beschre-
ven, zijn dunnere sneden ter controle noodzakelijk, daar de afscheiding,
over een gedeelte van de dikte der snede in den wand aanwezig , anders
licht twijfel kan veroorzaken , of de waargenomen samenhang wel wer-
kelijk bestaat, of misschien slechts een gevolg is van plaatselijk scheeve
doorsnede.

In andere gevallen strekt zich echter de verbinding over eene, soms
aanmerkelijk, grootere lengte uit, zoodat ze op een grooter aantal sneden
zichtbaar is; maar gewoonlijk is dan de samenhang minder innig, dan
in het eerste geval Dicht bij het uiteinde nog zeer duidelijk waar te
nemen , wordt de verbinding verder kopwaarts meer en meer twijfel-
achtig, is dikwijls over eenige sneden geheel afgebroken om zich telkens,
zij het ook slechts door enkele cellen , toch weder te vertoonen. Deze
wijze van samenhang komt vrij wel overeen niet het derde stadium van
Balfour en Sedgwick.

Het schijnt mij echter toe , dat deze verschillende wijzen , waarop de
Müllersche gang met de Wolffsche samenhangt, geen tijdperken in den
groei vertegenwoordigen.

Een samenhang met bet peritoneale epitheel , gelijk Wiedersheim ^)
beweert bij Schildpadden te hebben waargenomen , komt bij Eend en
Bergeend nergens voor. Wel splitsen zich van het verdikte epitheel hier
en daar groepen van cellen af; maar deze treden nergens in verbinding
met de voortgroeiende Müllersche gang. Zij schijnen slechts het mesen-
chjm te vermeerderen.

Maar niet alleen de groei van de Müllersche gang, ook de vorming
van de abdominale opening heeft in hoofdzaak plaats op de wijze door
Balfour en Sedgwick voor het Hoen aangegeven.

Eenige opeenvolgende diepere inzinkingen vertoonen zich op den bodem
van eene overlangs loopende groeve in het verdikte epitheel op de laterale
oppervlakte der oernier. Een massieve celstreng zet zich telkens van den
wand dezer inzinkingen achterwaarts voort, om zich al dan niet duidelijk
te vereenigen met de celstreng, die van de volgende inzinking uitgroeit.

1) Balfour and Sedgwick, On the existcnce of a hcad-kidney in the embryo chick,
and on certain poiuts in the development of the Miillerian duet. (^uart. journ. of mier.
scienee. Vol. XIX. n. s 1879.

2) R )F ieders fieim, Ueber die Entvvickliini; des Tlrogeuitalapparates bei Crocodillen und
Sehildkröten. Archiv. f. mikrosk. Anatomie. Bd. XXXVl. 1890.

XCIV

Maar deze celstrengen hangen overigens niet direct met het epitheel
samen , en wijken dus in dit opzicht af van de door Balfour en Sedgwick
bij het Hoen beschreven y)ridges," die eerst dan, wanneer er zich een
lutuen in vormt, van het epitheel loslaten

Ik kan niet zeggen of het aantal inzinkingen aanvankelijk steeds het-
zelfde is; ik heb ze verschillend, zelfs tot acht opeenvolgende, waarge-
nomen. Ook zijn ze niet alle even diep, wat misschien voor een deel
veroorzaakt wordt, doordat ze niet gelijktijdig ontstaan. Misschien blijven
er ook enkele van 't begin af rudimentair.

In iets oudere embryo's is het aantal afgenomen ; de holte in ieder
afzonderlijk zet zich in de bijbehoorende celstreng veel verder voort , en
de daardoor gevormde kanaaltjes blijven over eene grootere lengte zelf-
standig en vereenigen zich duidelijk tot een, trouwens nog zeer korte
Müllersche gang,

Hoe deze vermindering , waardoor ten slotte slechts één enkele trechter
over is, plaats grijpt, kan ik nog niet met zekerheid zeggen Ik geloof
echter niet, dat ze, gelijk Balfour en Sedgwick veronderstellen, een-
voudig op de voorste na oblitereeren. Veeleer schijnen ze , althans ge-
deeltelijk , zich te vereenigen , doox'dat hunne wanden samenvloeien , dikwijls
met (tijdelijk) verlies van luraen. Nauwkeurige vergelijking van een grooter
aantal embryo's zal mij , naar ik hoop . hierin meer zekerheid verschaffen.

Waarschijnlijk zal ik mij dan ook meer beslist kunnen uitlaten over
een ander zeer belangrijk punt. Op verscheidene plaatsen vind ik name-
lijk in verschillende embr3'o's van deze stadiën, dat de wand van het
diepste gedeelte der inzinkingen, en de daarvan uitgaande celstrengen
met den wand van de Wolffsche gang samenhangen, en het wil mij voor-
komen , dat het achterwaarts voortgroeien van deze celstrengen , even
als later van het uiteinde van de Müllersche gang , althans voor een deel
reeds geschiedt ten koste van cellen van de Wolffsche gang.

De Heer J. Th. Oudemans deelt het een en ander mede over ver-
schillen in de kleur «Ier poppen van liet gewone Koolw^ifje, Pieris
hrassicae L. Dieren, die bij hem op lichten ondergrond (gaas) verpopt
waren, hadden zeer weinig zwart pigment gevormd en waren dientenge-
volge bijna geheel geelgroen. Andere , tegen een zwarte schutting tot pop
veranderd hadden daarentegen zeer veel pigment ontwikkeld en hadden
een grauwzwarte kleur; deze komt op donkeren ondergrond zeer weinig
uit en levert aldus een zeer goede bescherming. Behalve deze twee laat
spreker poppen zien van exemplaren, die als rups geruiraen tijd op de
zwarte schutting hadden rondgekropen , toen door spreker waren mede-
genomen en 025 zuiver witten grond verpopt; deze poppen waren bijna
even donker als dö zooeven besprokene. Hieruit blijkt, dat de invloeden,
die de donkere kleur doen ontstaan juist werken in den tijd , dat de
rups zich een goede plaats ter verpopping zoekt, hetgeen soms verschei-
dene dagen lang duren kan.

Eindelijk worden nog eenige poppen vertoond, die zich in twee groepen
aan de tegenovergestelde wanden eener glazen flesch verpopt hadden. De
eene groep was, hoewel het verschil niet groot was, toch merkbaar don-
kerder dan de andere. Dit staat zeer waarschijnlijk in verband met de
licht- en schaduwzijde der flesch. Spreker hoopt deze enkele waarnemin-
gen in het aanstaande jaar door proefnemingen uit te breiden en zal
alsdan de resultaten daarvan te dezer plaatse mededeelen.

GEWONE HUISHOUDELIJKE VERGADERING.

Utrecht. Zoölogisch Auditorium, Statenkamer. 13 December 1891.
's Voormiddags lÜV, uur.

Aanwezig de HH. A. A. W. Hubrecht (Voorzitter), Jentink, Loman,
Horst, Bottemanne, Croockewit, Everwijn, Vosmaer, Vernhout, Mejuf-
vrouw Schilthuis, de HH. Seydel, Weber, Pekelharing, P. F. Hubrecht,
Eosenberg, van Lidth de Jeude , Sluiter, Koningsberger, van Bemraelen,
Wenckebach, Veth en Hoek.

De Voorzitter begroet de aanwezigen en in 't bijzonder de nieuwe
leden , die voor het eerst een algemeene Vergadering der Vereeniging
bijwonen. Hij zegt:

Wederom is de dag diiar, waarop onze Vereeniging hare jaarlijksche
gewone wintervergadering houdt, eene vergadering, waarop de bijvoeging
Dhuishoudelijke' zoo recht van toepassing is, omdat er toch éénmaal
*s jaars moet worden ))gebesogneerd'' (zooals onze voorouders dit noemden),
over geldelijke aangelegenheden , over aanwinsten en verliezen , over
personen en zaken, in één woord over de ^huishouding" onzer Vei*-
eeniging.

Maar daarnaast heeft een artikel van onze wet het voorschrift ge-
voegd, dat op die vex'siadering door Uwen voorzitter een vei'slag omtrent
het afgeloopen vereenigingsjaar zal worden uitgebracht, een terugblik
dus op het lief en leed, dat achter ons ligt, zal worden geworpen.

Aan dat wetsartikel maak ik mij thans gereed ten tweeden male ge-
volg te geven. Toen ik dat in 1889 voor de eerste maal te Leiden
deed , was het mijn maidenspeech als Uwen voorzitter, thans zal bet
waarschijnlijk mijn zwanenzang zijn, althans wat de opsomming van de
fata onzer Vereeniging betreft. Immers zoo straks zullen U wetswijzi-
gingen worden voorgelegd, waarbij U in overweging wordt gegeven,
voortaan den Secretaris als den kroniekschrijver der Vereeniging aan te
wijzen, eene verandering die mijns inziens niet alleen Uwe overweging,
maar zeer zeker Uwe goedkeuring verdient Immers, hij, de Secretaris,
is het, die uit bet archief en de correspondentie der Vereeniging die
fata het gemakkelijkst bijeenverzamelt: hij, de penvoerder, zij voortaan
tevens de verslaggever.

En dubbel betreurt Uw voorzitter het in dezen stond, dat die be-
paling niet thans reeds van kracht was, nu hij geroepen is verslag uit
te brengen over een vereenigingsjaar, gedurende hetwelk hij zelf in een
ander werelddeel vertoefde

Intusschen er zijn nog uitwegen, waarop hij zich de taak kan ver-

XCVI

lichten, haar tot het aller noodzakelijkste kan beperken. Voor twee
jaren toch was een belangrijk deel van het jaarverslag aan de lotge-
vallen van het troetelkind onzer Vereeniging, het Zoölogisch Station
gewijd : thans is het niet alleen mijn recht , maar ook mijn plicht
zoo straks aan onzen Directeur va.n het Zoölogisch Station te vragen
ons een overzicht te willen geven van wat het afgeloopen Vereenigings-
jaar voor het station heeft opgeleverd , welke de feiten zijn , die ver-
melding verdienen in de geschiedenis van onzen jongsten , waarlijk niet
minst voordeeligen spruit. Toch kan ik de verleiding niet weerstaan
om met een enkel woord vooruit te loopen , op hetgeen wij straks van
hem zullen hooren en nu reeds te verklappen, hoe de thermometer staat.

Gij weet, dat ik tijdens het dertienjarig bestaan van ons houten Station
meermalen heb medegewerkt om het jaarverslag daarvan op te stellen ,
dat ook telkens in onze wintervergadering werd uitgebracht. De com-
missie voor dat station gebruikte een thermometer, waarmede zij den graad
van belangstelling en de warmte der sympathie aflas, waarin het station
zich tijdens het verstreken jaar van de zijde der leden had kunnen ver-
heugen. Die thermometer was het lijstje van hen, die het bezocht en die
er gewerkt hadden. Welnu in den afgeloopen zomer heeft die thermo-
meter zeer hoog gestaan , hooger dan die van het Meteorologisch Instituut.
Onze verwachtingen te dezer zake , die wij hadden vastgeknoopt aan
de vervanging van ons houten gebouwtje doov een steenen huis , zijn dus
niet gelogenstraft.

Maar ik ben op onverantwoordelijke wijze afgedwaald van hetgeen
more solito in het verslag van Uwen voorzitter in de eerste plaats ver-
melding verdient. Dat is het ledental en de wijzigingen die dit on-
dergaan heeft.

Door den dood verloren wij drie leden, de heeren Mr. J. P. van
Wickevoort Crommelin, Dr. H Hartogh Heys van Zouteveen en K. N.
Swierstra. Was de eerste een onzer degelijkste en kundigste Neder-
landsche ornithologen , de tweede heeft zich op een gebied bewogen ,
waarop hij een groot aantal land- en vakgenooten aan zich heeft kunnen
verplichten. Door zijne vertaling in het Nederlandsch van Darwin's vol-
ledige werken opende hij voor een groeten kring van Nederlandsche lezers
de gelegenheid om persoonlijk kennis te maken met den reuzenarbeid van
dien genialen denker, wiens naam op de negentiende eeuw zal overgaan.

Dat de vertaling van Hartogh Heys door hem nog met aanteekeningen
voorzien werd , bracht zijnen lezers nog het voordeel, dat zij daardoor he-
kend gemaakt werden met veel , wat over diezelfde onderwerpen sedert
door anderen geschreven werd.

Wijlen ons medelid Swierstra mochten wij slechts zelden op onze ver-
gaderingen zien ; wanneer wij in Artis vergaderden , ontbrak echter de
ijverige conservator zelden.

Daarentegen begroeten wij als nieuwen begunstiger den Heer M. Reep-
maker te Rotterdam en als nieuwe leden de Heeren J. H. van Balen
en Dr. H. Bitter te Helder, Mr. P. F. Hubrecht te 'sHage, Mr. D. B,
Ie Jolle, Dr. O Seydel en Dr. C. P. Sluiter, allen te Amsterdam, de
laatste daarmede uit het correspondeerend weder tot het werkend lid-
maatschap toegetreden.

Voor het lidmaatschap bedankten de Heeren H. E. Bontjes, W. Wes-
tendorp, Dr. J. F A. MeUink, Dr. J. P. Lotsy en Dr. J. F. van
Bemmelen.

Wij tellen dus heden drie eereleden , negen begunstigers, veertien
correspondeerende en honderd drie en twintig gewone leden.

XCVII

Het Bestuur ondercfinpf in het afgeloopen jaar geen wijzigingen , alleen
de Ketlactie van het Tijdschrit't moest het verlies betreuren van ür. J F.
van Bemmelen, die toen zijn verblijf in Ned.-Indië het tijdelijk karakter
verloor, uit den aard der zaak ophield tot onze redactie te behooren.

Van de vergaderingen in bet afgeloopen jaar door onze Vereeniging
gehouden kan ik grootendeels slechts ))van hooren zeggen*' spre-;en. üe
gewone huishoudelijke wintervergadering werd op 30 November 1890
te Amsterdam gehouden, en daartoe waren twintig leden opgekomen.

De zomervergadering te Nijmegen op 5 Juli 11 mocht zich ook in
het bezoek van zeventien leden verheugen, voorwaar een verblijdend en
opwekkend verschijnsel , waar in vroegere jaarverslagen bet aantal der
leden, die tot die zomervergadering opkwamen, zoo dikwijls met den

mantel der liefde moest bedekt worden, en een kleine slip van

dien mantel daartoe al voldoende was.

Onze buitengewone avondvergaderingen , waai'van er in den loop van
winter en voorjaar vier gehouden werden, verheugden zich ook in belang-
stellende opkomst: zij dragen er veel toe bij om den band tusscben de
leden te versterken. Mochten wij daaraan kunnen toevoegen, dat zij ook
aanleiding gaven , ora het daar ter sprake gebrachte in meer uitge-
werkten vorm aan ons Tijdschrift toe te vertrouwen! Ook de zooveel
betere gelegenheid tot zoölogische studiën, die thans het geheele jaar
door in ons Zoölogisch Station wordt aangeboden , moge naar wij hopen
aanleiding zijn, dat onze werkende leden de vx'uchten van hun ondei'-
zoek bij voorkeur in ons Tijdschrift openbaar maken. Dat zij zich spie-
gelen aan het goede voorbeeld van onze beide buitenlandsche gasten,
die in den zomer van '1891 te Nieuwediep gewerkt hebben en wier
verhandeling in de pas verschenen tweede aflevering (deel III, serie 2)
van ons Tijdschrift het licht zag. Behalve deze aflevering verscheen de
daaraan voorafgaande eveneens in den loop van het laatste vereenigings-
jaar en wel op '29 November 1890.

Ons Tijdschrift is, zooals wij weten, de machtigste hefboom om onze
boekerij door ruiling aan te vullen , en dus komt de aanbeveling zoo-
even bedoeld niet alleen den goeden naam der Nederlandsche dierkun-
digen, maar ook der volledigheid onzer boekverzameling ten goede.

Die verzameling werd in het afgeloopen jaar door geschenken ver-
meerderd van de leden Max Weber, R. Blanehard, Sluiter, Horst,
Koningsberger , de Man , Heinsius , Westerlund , Schepman , Wenckebach ,
Reuvens, Loman, Hoek en Hubrecht en verder van de H.H. Demoor,
de Boeck, Verhoogen, Solvay, Heger, Gerard , Massart, Bordet en Ayers.
Van de nieuwe Genootschappen of Instellingen , met welke de Vereeni-
ging voortaan ruiling zal onderhouden , noemen wij in de eerste plaats
Ie Musëe d'histoire naturelle de Marseille. Van dit Museum ontvangt
de Vereeniging de werken uitgegeven naar aanleiding der onderzoekin-
gen verricht in het laboratorium van marine zoölogie te Marseille. De
Vereeniging ontvangt eveneens de werken , die verslag doen van de onder-
zoekingen in de Stations te Napels , Plymouth en Liverpool. Met vol-
doening vermelden wij, dat de Royal Micro.scopical Society, die sedert
'83 in gebreke was gebleven hare uitgaven aan de Vereeniging te zenden,
er in het afgeloopen jaar toe gebracht is, de serie van haar boekwerken
in de bibliotheek der Vereeniging geheel aan te vullen Verder ontving
de Vereeniging een nagenoeg volledig stel der werken uitgegeven door
het Genootschap tot Bevordering van Natuur-, Genees- en Heelkunde
te Amsterdam (dank zij de goede zorgen van ons medelid van Haren
Noman, Secretaris van het Genootschap). Door aankoop verkx-eeg de

XCVIII

Vereeniging een ex. van Bloch, Oeconoraische Naturgeschichte der Fische
Deutscblands , van Pontoppidan's Naturhistorie in Denemarken, van de
Zoologische Jahresberichte 1887, 88 en 89, die door Paul Mayer worden
geredigeerd, enz. enz. Het voornemen bestaat in het begin van 1892 de
vervolglijsten op den Catalogus van de boekerij der Vereeniging, waar-
van er thans zes verschenen zijn, met de boekwerken die in 1891 in-
kwamen vereenigd, als een Eerste Vervolg op den Catalogus het licht
te doen zien.

Ook voor de uitbreiding der collectie was het afgeloopen jaar niet
ongunstig: de verzameling van visschen werd verrijkt met verschillende
exemplaren waaronder van soorten , die tot nog toe ontbraken. En dat
zoowel van zoetwater- als van zeevisschen. Van enkele voor de fauna
nieuwe vondsten werd reeds in de verslagen der vergaderingen melding
gemaakt: zoo van Trigla lineata, Cobitis barbatula e. a. Ook voor de
uitbreiding van hetgeen van onze lagere dierenwereld allengs verzameld
is, werd zorg gedragen. Met waardeering vermelden wij daarbij, dat
Dr. Loman zich de moeite gaf de Coelenteraten der collectie aan een
nauwkeurig onderzoek te onderwerpen en tijdens zijn verblijf aan het
Station die afdeeling in de verzameling niet onbelangrijk verrijkte. Zoo-
als bekend is, zijn reeds vroeger de Echinodermen en de Crustaceen der
verzameling gedetermineerd en gerangschikt : het zou zeker in hooge
mate wenschelijk zijn, dat van onze jongere zooiogen er zich enkelen
toe aangetrokken gevoelden aan een revisie van verschillende nog over-
blijvende gi'oepen hun krachten te wijden. Een langer verblijf aan het
Station, gedurende hetwelk dan van diezelfde afdeeling ook versch mate-
riaal in oogenschouw werd genomen, zou op die wijze voor beide par-
tijen voordeelig kunnen worden. Wij hebben hierbij vooral op het oog
groepen zooals de Bryozoen , verschillende afdeelingen van wormen (met
uitzondering van de door de zorgen van Dr. Horst grootendeels gedeter-
mineerde Anneliden) , van Weekdieren en eindelijk de Tunicaten.

Met den staat der geldmiddelen onzer Vereeniging kunnen wij tevre-
den zijn. Niettegenstaande ons budget met ƒ 250. — 'sjaai'S voor aflos-
sing (in 1890 weid het aandeel n°. 8 uitgeloot) en met bijna /" 250. — voor
rentebetaling bezwaard is geworden, sluiten wij toch nog met een batig
saldo van ƒ380. 72^. lutusschen er valt in het volgende boekjaar een
deel van ons Tijdschrift te voldoen en ieder onzer zij dus in eigen kring
werkzaam om het ledental der Vereeniging te helpen uitbreiden. Er
zijn er nog velen in den lande , die , zonder ooit de dierkunde als weten-
schap beoefend te hebben , toch voor vraagstukken , die met die weten-
schap in verband staan, belangstelling koesteren, en die, met ons streven
sympathiseerende, gaarne daarvan door toetreding tot het lidmaatschap blijk
willen geven .... mits daartoe aangezocht wordende. Hierop mocht ik niet
nalaten nogmaals uwe aandacht te vestigen. De Londensche Zoological
Society is van oudsher juist door deze categorie van leden tot haar grooten
bloei gekomen : trachten wij haar in deze na te volgen.

Onder de fata van het afgeloopen jaar zij nog met een enkel woord
vermeld de uitnoodiging , die ons gewerd, tot deelneming aan het 2e In-
ternationale Ornithologische Congres te Buda-Pesth. De Heer Büttikofer,
die als gedelegeerde der Ned. Regeering derwaarts reisde, werd door
het Bestuur bereid gevonden ook onze Vereeniging aldaar te vertegen-
woordigen. Omtrent zijn wedervaren is reeds een en ander officieel be-
kend geworden: wij mogen daaruit niet betwijfelen, of onze Vereeniging
heeft in hem een waardigen representant gehad.

Van het Internationale Zoologische Congres dat in 1892 te Moskou

XCIX

bijeengeroepen wordt , is soortgelijke uitnoodiging nog niet tot ons geko-
men . hoewel het aan indivi'lueele oproepingen niet ontbroken heeft.
Mocht alsnog zoodanige invitatie tot ons gericht worden, dan mogen wij
hoop voeden onder de derwaarts vertrekkende leden onzer Vereeniging
wel één te vinden, die ons zal willen vertegenwoordigen Zijn de dag-
bladen ten deze te vertrouwen, dan is x*eeds van regeeringswege een
Nederlandsch dierkundige als gedelegeerde aangewezen.

En Congressen als de hier bedoelde worden door ons met verdubbelde
belangstelling gadegeslagen , waar wij aan het Nederlandsch Natuur- en
Geneeskundig Congres de zoo liberale gift danken, die den Directeur van
ons Zoölogisch Station in staat stelde een vlet in de vaart te brengen ,
waarvoor dan ook de passende naam van 't Congres gekozen werd.

Moge het jaar, dat thans weder voor ons ligt en dat wellicht met
wetswijziging — ueter gezegd wetsvereenvoudiging — een aanvang zal
nemen , als zoovele vorige van toenemenden bloei getuigen !

Veel ligt in uwe handen mijne Heeren wat tot dien bloei kan bijdra-
gen. Door belangstelling in onze bijeenkomsten, door onderzoek in ons
station, door bijdragen voor ons tijdschrift en door schenkingen aan
onze bibliotheek, kan ieder uwer medewerken om dien bloei te bevor-
deren. Aldus geschiede het ! Ik heb gezegd.

De Directeur van het Zoölogisch Station brengt daarna verslag uit over
de lotgevallen dier instelling gedurende het afgeloopen jaar. Hij herin-
nert aan het besluit eener vorige vergadering, krachtens hetwelk door
hem rekening en verantwoording wordt afgelegd per burgerlijk jaar, dus
op de eerste huishoudelijke bijeenkomst, die gehouden wordt nadat een
jaar verstreken is. Hij had er daarom op gerekend ook met het uitbren-
gen van een verslag te wachten , tot in de eerste helft van het volgende
jaar een huishoudelijke vergadering zou plaats vinden. Toen het bestuur
er echter bij hem op aangedrongen had, dat hij reeds heden het belang-
rijkste van hetgeen gedurende 1891 in en met het Station was voorge-
vallen zou mededeelen, had hij gemeend aan dien aandrang gehoor te
moeten geven.

De financiën , zoo zegt hij , zullen waarschijnlijk toereikend zijn om de uit-
gaven te dekken Dank zij de bijdragen van Z E. den Minister van Bin-
nenlandsche Zaken . van het genootschap Natura Artis Magistra en van
verschillende particulieren, beschikte het Station over ruim / 1900 Er
is zooveel mogelijk naar gestreefd met dat bedrag toe te komen en dat was
daarom niet zoo gemakkelijk, omdat én de koude winter én het drukke
gebruik , dat in het afgeloopen jaar van het Station gemaakt is én het
vuorloopige karakter van het ameublement, dat allengs geheel ))op voet
van oorlog" dient gebracht te worden , de kas der instelling ter dege
hebben aangesproken.

Die koude , ons allen nog zoo versch in het geheugen liggende winter,
maakte het aanbrengen van verschillende voorzieningen — tochtportalen ,
dubbele ramen enz. — noodzakelijk. De vijand , tegen welken men te
Nieuvvediep te strijden heeft, is niet zoo zeer de koude, als wel de sner-
pende wind, wiens adem in werkelijkheid verstijvend wordt, als hij —
zooals in den winter van '90 — '91 gedurende meerdere weken het geval
was — over onafzienbare sneeuw- en ijsvelden heengestreken is voor hij
ons bereikt! Ook in de andere maanden van het jaar, zelfs in de zooge-
naamde zomermaanden , deden zich in ons boven op een zeedijk geplaatst
gebouw van alle atmospherische invloeden harde wind, storm enz. het
meeste en het onaangenaamste gelden.

Wat overigens het nieuwe gebouw aangaat , zoo voldoet het in vele op-
zichten uitstekend. Groote gebreken traden nog niet aan het licht en kleine
lieten zich zonder groote bezwaren verhelpen. In den afgeloopen zomer von-
den tot vijf, met mij zelven er bij gerekend zes, personen tegelijk gelegenheid
hun studies tijdelijk in het Station voort te zetten, zonder elkander in den weg
te loopen of op eenige wijze tot overlast te zijn. Een belangrijke aanwinst
is de tusschen hoofd- en bijgebouw — gedeeltelijk in het laatste — gereed
gekomen aquarium-kamer. Zonder groote kosten te maken , zijn wij er in ge-
slaagd een vertrek van 16 D Meter buiten het hoofdgebouw, voor het opstellen
van het toestel met stroomend water en talrijke tafels voor losse aqua-
rium-kommen, in te richten. Ik heb daarna een poging aangewend, om
een te Berlijn door Dr. Robert Muencke uitgevonden zoogenaamd ))Was-
serstrahlgeblase" toe te passen en met behulp van de waterleiding een
gestadigen luchtstroom te ontwikkelen en dien te voeren door de losse
aquarium -kommen. Het bleek echter spoedig, dat dit toestel ingevolge
den geringen druk van de Heldersche waterleiding zoo'n geweldige water-
hoeveelheid noodig had, dat nagenoeg het geheele budget onzer inrich-
ting daardoor verzwolgen dreigde te worden. Gelukkig was de afzender
bereid zijn toestel, dat zeker groote waarde heeft voor het ontwikkelen
van een krachtigen luchtstroom gedurende korten tijd — zooals b.v. voor
de blaaspijp in een chemisch laboratorium — terug te nemen. Behalve
van het toestel met stroomend zeewater hadden wij voor het in het
leven houden van het onderzoekingsmateriaal vooral veel dienst van in
de haven geplaatste karen. Voorloopig — zoo komt mij voor — moeten
wij ons met deze wel eenigszins primitieve hulpmiddelen trachten te be-
helpen, tot het ons gegeven zal zijn een behoorlijk pomptoestel op te
stellen en wij het dagelijks bij hoogwater opgepompte versche zeewater
door onze aquarium-bakken kunnen laten circuleeren.

Ameublement en inventaris werden onderhouden en niet onbelangrijk
uitgebreid Van glazen artikelen van allerhande aard verkrijgt het sta-
tion allengs een zeer aanmerkelijken voorraad : het hatelijke breken , dat
in onze verplaatsbare inrichting vooral van het voortdurend in- en uit-
pakken en transporteeren het gevolg was, heeft wel niet geheel opge-
houden — de harde handen, de ruwe aanpak, van mijn aan het zeeleven
ontleend personeel eischen nog voortdurend slachtoffers — maar verblij-
dende verschijnselen van beterschap doen zich op dit gebied kennen.
Een zeer aanzienlijke verrijking gewerd der inventaris door de reeds in
het verslag van den vooizitter vermelde schenking van een roeiboot,
waarmede het Nederlandsch Natuur- en Geneeskundig Congres een blijk
gaf van zijn sympathie in onze jeugdige instelling. Het is een zoogenaamde
vlet, met twee man goed te hanteeren , een schuitje dat gemakkelijk
voortgeroeid kan worden en dat met het gaffeltuigje , dat het voert , al
zeilende een ))goed gangetje gaat". ïal van kleine tochtjes — waaronder
naar Texel, naar W leringen enz. — werden in den afgeloopen zomer
met dit vaartuigje van uit het station ondernomen. Verder konden wij
enkele malen van een stoombarkas van de K. Nederlandsche Marine ge-
bruik maken en hadden wij meermalen en dan gedurende verscheidene
dagen de beschikking over de stoomboot der Visscherij -Politie op de
Zuiderzee. Door bijna alle bezoekers van het station werd aan een of
meer tochten deelgenomen — deze werden niet altijd door goed weer be-
gunstigd , doch elk dier kleinere expedities leverde ons nieuwe gegevens
voor de verrijking onzer kennis omtrent voorkomen , verspreiding enz.
van de dieren onzer kasten. Jammer alleen, dat die tochtjes zich alle
tot de Zuiderzee moesten bepalen en het onzeewaardige der vaartuigen ,

Cl

die wij pebruikten , de Noordzee en de bewoners harer wateren en harer
diepten voor ons onbereikbaar maakte !

Gedurende het afgeloopen jaar maakten elf zoölogen tijdelijk voor hun
onderzoekingen van ons station gebruik. Aan drie hunner kon uit de
kas der instelling een kleine vergoeding daags voor de bestrijding der
onkosten aan hun verblijf te Helder verbonden, worden uitgekeerd Van
deze elf onderzoekers waren er drie buitenlanders, niet-leden der Ver-
eeniging. Vergunt mij in korte trekken te vermelden met welk doel , zoo
mogelijk ook met welk resultaat, elk hunner in het station werkzaam
geweest is.

De HH. Heinslus en Goelliart bezochten het station tweemaal,
eerst omstreeks Paschen , daarna in Juli Het doel hunner onderzoekingen
was zich omtrent de pelagische dierenwereld — of, om met Hensen te
spreken, omtrent het Plankton of Halyplankton — der zee nabij onze
kusten op de hoogte te stellen. Behalve met het materiaal, dat zij zei ven
verzamelden , zetten z;,j hun waarnemingen voort met in picrinezwavel-
zuur geconserveerd materiaal, dat hun eenige maanden achtereen weke-
lijks van uit het station werd toegezonden. Tijdens hun verblijf gingen
zij meer in bijzonderheden de omstandigheden na, die bij het rijzen en
dalen van Noclilucca miliaris een rol spelen. Wellicht zullen genoemde
HH. ons spoedig in de gelegenheid stellen in dat laatste onderzoek en in
de voorloopig reeds door hen verkregen resultaten een blik te werpen.

De Heer Geh. Med. Eath en Lijfarts van den Groothertog van Saksen
Weimar. Dr. L*. Pfeiffer — door zijne Protozoën als Krankheitserreger
aan de meesten uwer wel bekend — vertoetde gedurende een 14tal dagen
in het station. Eenigen tijd geleden vond ons medelid Prof. Pekelharing
in de spiercellen van Syngnathu^, die hij onderzocht om ze te vergelijken
met de welbekende structuur dierzelfde cellen bij Hippocampus, Mixo-
sporidiën. Hij had dit feit ter kennis gebracht van Dr. Pfeiiïer en deze
had zich daardoor aangemoedigd gezien de hem reeds van vele i'ivier-
visschen bekende Protisten ook bij in zee levende dieren dier klasse te
gaan onderzoeken. Ofschoon zeer vele visschen en dat van zeer verschil-
lende groepen door hen onderzocht werden , gelukte het hem slechts bij
één viöchsoort en dat nog maar bij een enkel exemplaar dei-gelijke Mixo-
sporidiën aan te tretfen. Dit was bij den z.g. horsmakreel of marsbanker
[Caranx trachurus).

Ons medelid Prof. van l¥i|he bracht slechts een kort bezoek aan het
station. Zijn doel was embrjonen van de rog (Raja davata) te verza-
melen. Ken groot aantal door hem onderzochte rog-eieren leverde in den
aanvang een weinig bevredigend resultaat : de eieren , die door de vis-
schers worden aangebracht , zijn gewoonlijk afkomstig van visschen , die
gedurende hun kortstondig verblijf in het bun van het visschersvaartuig
die eieren gelegd hebben. Dientengevolge bevinden deze zich in de
allereerste stadiën van ontwikkeling. Het gelukte nu die eieren zoowel
in een groote vleet in de aquarium-kamer, als in een kaar in de haven
zich zeer behoorlijk verder te doen ontwikkelen, en ik geloof, dat de
Heer van Wijhe er dan ook zeer goed in geslaagd is , zich de em-
bryonen van de gewenschte stadiën te verschaöen : na zijn vertrek kon-
den hem nog eenige malen vrij groote hoeveelheden levende rog-eieren
toegezonden worden.

CII

Ur. Lonian bezocht het station, gedurende een 14tal dagen in het
eind van Juli en in het begin van Augustus; hij onderzocht verschil-
lende Hydroidpolypen en wijdde meer in het bijzonder zijn aandacht aan
soorten van het geslacht Tubularia. In een der vergadering-verslagen
onzer Vereeniging vinden wij reeds het een en ander opgeteekend om-
trent het door hem ingestelde onderzoek. Tijdens zijn verblijf maakte hij
zich tegenover de Vereeniging nog bijzonder verdienstelijk door de in de
collectie aanwezige Coelenteraten te sorteeren en gedeeltelijk nieuw te
determineeren.

De HH. Dr. Demoor en Dr. Cliapeaux:, beiden van de Brusselsche
Universiteit , vroegen en verkregen vei'lof gedurende een tweetal maan-
den in het station werkzaam te zijn. De in het laatste nummer van ons
Tijdschrift opgenomen verhandeling van genoemde HH. (»Een Bijdrage
tot de kennis van de zenuwphysiologie der Echinodermen") ontheft mij
van de taak van hun onderzoekingen in het station uitvoerig vei'slag te
doen. Hun doel was vast te stellen, welke meer in het bijzonder de rol is,
die door de twee door hen onderscheiden ))systemen" in het zenuwstelsel
der Echinodermen, n.1. door het meer saamgedrongen en meer verstrooide
stelsel, vervuld woi'dt. Elk dier stelsels heeft een eigen werkzaamheid, samen
verdeelen zij al den arbeid , die de betrekkingsverrichtingen — la vie de
relation : het zenuwleven vereischen. Heeft elk dier stelsels zijn eigen
taak, zoo kunnen de twee apparaten elkander toch te hulp komen en
aldus synergetisch de openbaring van de zoo verschillende uitingen van
het zenuwleven bevorderen.

Prof. Moll uit Groningen zag zich door omstandigheden genoodzaakt
zijn bezoek aan het station te bekorten. Hij vatte de studie onzer marine
Algen, waarmede in der tijd te Helder door Prof. Suringar begonnen
werd , weer op en verzamelde in korten tijd talrijke vertegenwoordigers
van deze nog altijd zoo belangrijke groep van lagere planten.

Prof. Pekelharing uit Utrecht was in Augustus in het station werk-
zaam. Hij had de goedheid mij omtrent het onderzoek, dat hij in het
station instelde, het volgende mede te deelen. De rug- en borstvinspie-
ren van Syngnathus zijn uit vezels opgebouwd juist als die , welke
Ranvier in de rugvinspier van Hippocampus ontdekte Die vezelen zijn
bijzonder rijk aan sarcoplasma en hebben bovendien een zeer eigenaar-
dige rangschikking hunner contractile fibrillen. De Heer Pekelharing
meende nu in dat materiaal een gunstige gelegenheid te hebben, om een
oplossing te beproeven van de vraag, of de uiteinden van de zenuw-
vezelen met de spierfibrillen in onmiddellijke aanraking komen , dan wel
door een laagje sarcoplasma daarvan gescheiden blijven. Naar hij mij bij
zijn vertrek mededeelde, was hij daarin niet volkomen geslaagd; had zijn
onderzoek hem echter in staat gesteld in de structuur der vezelen, met
name in verschillen dier structuur tusschen de verschillend geplaatste
vezelen der spier onderling, een blik te werpen. De Heer Pekelharing
maakte verder van de gelegenheid gebruik materiaal te verzamelen , dat
hem later het instellen van onderzoekingen omtrent het voorkomen van
reticulair bindweefsel in het darmkanaal bij visschen mogelijk zou maken.

De Heer Teriiliout, Phil. Cand. der Utrechtsche hoogesehool, kwam
eveneens in Augustus te Helder en hield zich daar met het onderzoek
van vertegenwoordigers van verschillende groepen uit het dierenrijk bezig.
Meer in het bijzonder onderzocht hij verschillende schaal- en weekdieren.

cm

De Heer de Weilere , Phil, Cand. te Amsterdam , was van einde
Auixustus tot half September in het station werkzaam. Zijn doe! was
eveneens zich meer in het algemeen te orienteeren omtrent de fauna der
kust en verschillende vertegenwoordigers dier fauna in verschen staat te
onderzoeken. Zoo onderzocht hij van de Protozoën vooral NocWuca ;
van de Coelenteraten zoowel Actiniën als van de Hydromedusen Tubu-
laria, Obelia, Hijdractinia , Serlxdariën en Campanulariën; van de
Echinodermen Asleracanthion ; van de Wonnen Polynoe, J'liijllodoce, Spio,
Terebellttf Nereis en andere, verder Pontobdella\ van de Crustaceën,
behalve enkele Cirripediën, Copepoden ^n Ostracoden , verschillende Am-
phipoden , Isopoden en üecapoden ; verder Cynthia en Botrylins van de
Tunicaten; Membranipora van de Brjozoën ; Aeolis, Doris, Buccinum,
Mya, Sepia van de weekdieren, verschillende visschen enz. Van alle
hoofdgroepen passeerden dus in weinige weken talrijke levende exem-
plaren bij hem de revue.

Voeg ik daar ten slotte aan toe, dat ik zelf, voor zooverre mijn vele
reizen en andere dienstverrichtingen mij tijd overlieten, de gelegenheid
om tal van visschen nader te onderzoeken mij zooveel mogelijk ten nutte
maakte , dan geloof ik , dat U met mij zult willen erkennen , dat ons
station in het afcjeloopen jaar inderdaad aan zijn doel beantwoord heeft.
Zeer aangenaam zou het mij zijn , als enkele onzer jeugdige krachten het
voorbeeld onzer Belgische vrienden wilden volgen en het volgende jaar
gedurende langeren tijd — een paar maanden minstens — in het station
wilden komen vertoeven , om daar een met het oog op seizoen en om-
standigheden gekozen onderwerp geheel uit te werken. In het afgeloopen
jaar kwam het nog al eens voor, dat iemand , die tengevolge van slecht
weer of andere omstandigheden een paar dagen van zijn verblijf ver-
loren zag gaan , reeds vertrekken moest , toen hij met zijn onderzoekingen
goed op dreef begon te komen. Voor die onderzoekingen is dat te be-
treuren — maar ook voor de jeugdige instelling, wier eenige glorie zijn
moet, dat er wex-kelijk wat degelijks tot stand komt!

Nog in een ander opzicht beantwoordde het Station in het afgeloopen
jaar goed aan haar bestemming: door zeer vex'schillende personen en
instellingen — buiten- zoowel als binnenlandsche — werd voor het ver-
krijgen van levend of volgens opgave geconserveerd studiemateriaal zijn
tusschenkomst ingeroepen. Zoo werden groote hoeveelheden haaien en
roggen gezonden aan het zoölogisch laboratorium der Universiteit te
Utrecht, zoowel als aan dat te Jena; embryonen van Raja clavata wer-
den aan Prof. van Wijhe te Groningen en aan Prof. Dobrn te Napels
gezonden ; het zoölogisch laboratorium der Amsterdamsche hoogeschool
ontving levende exemplaren van Jiyas en zeesterren ; Prof. MoU te
Groningen ontving Laminariën , Dr. Pfeiffer te WeimAv Syngnathiis-^ aan
Dr Goethart en Dr Heinsius werd gedurende eenige maanden wekelijks
Plankton gezonden ; haring en zeebliek werd aan Dr. Heincke te Olden-
burg gestuurd. In December kreeg het Museum van Natuurlijke Historie
te Leiden door tusschenkomst van het station een exemplaar van een
ongewone Orlhagoriscus soort en werd aan Dr. Vosmaer te Utrecht een
partij levende zeopieren geleverd: genoeg, om U te doen zien, dat het
Station ook in dit opzicht er naar streeft in een behoefte te voorzien.
Des te beter zal het dit allengs kunnen doen, hoe meer vaste vind-
plaatsen voor bepaalde diersoorten of bepaalde jaargetijden voor het op-
treden van sommige zeldzamere dieren bekend worden.

crv

Het zy mij ten slotte vergund nog met een enkel woord melding te
maken van de bezoeken van verschillende belangstellenden, die ons Sta-
tion ten deel vielen. Het College voor de Zeevisscherijen , welks krach-
tige voorspraak onze instelling steeds gesteund heeft , vergaderde in Juni
in het station en was daar de gast onzer Vereeniging; van onze leden
verblijdden ons de HH. Prof. van Rees, Prof. Weber, Dr. van Lidth de
Jeude, Prof. van Haren Noman, T. A. O. de Ridder en C. J. Botte-
manne met een bezoek, terwijl wij van niet-leden o. a. Prof. Gérard
van het Instituut Solvay te Brussel , Dr. Hartlaub van de Section für
Kusten- und Hochseefischerei van de Duitsche Visscherij- Vereeniging , Prof.
Schoute uit Groningen en Regierungsrath Landsberg uit Trier mochten
begroeten binnen de muren van ons Station.

Zietdaar, M. H., uit de geschiedenis van ons Station gedurende het
afgeloopen jaar hetgeen mij het meest der vermelding waard voorkomt.
Veel moet aan onze instelling nog verbeterd, veel uitgebreid worden.
Zooals de inrichting nu is, voldoet zij echter reeds aan tal van eischen:
laat ons vol moed volharden in ons streven een eenvoudig maar prae-
tisch ingericht kustlaboratorium te bezitten , dat krachtig meewerkt tot
vermeerdering onzer kennis der in zee levende organismen. Laat het
troetelkind der Vereeniging ook haar glorie zijn!

De Penningmeester der Vereeniging legt vervolgens Rekening en Ver-
antwoording af van het beheer door hem gevoerd in het boekjaar 1 Oc-
tober '90 — 30 September 1891.

Ontvangsten.

Saldo in kas f 37.64

Contributie 122 leden a ƒ 6.— » 732.—

» 8 begunstigers a f 10. — » 80. —

Huur bovenwoning Z. S » 293.75

)) werkkamers van den Adviseur in Z. S j) 300. —

Jaarlijksche bijdragen voor Z. S ...» 1635. —

Verkoop Tijdschrift .— .— i- . . . . . » 26.32

Rente kasgeld » 12.74

f 3111 Ab

Uitgaven.

Aflossing één aandeel Leening 1889 (N°. 8) ...... ƒ 250.—

Rente leening (f 9750 a 21/2 °/^) » 243.75

Exploitatie Zoölogisch Station » 1900 —

Onkosten uitgave van het Tijdschrift » 69 97^

» Bibliotheek » 141.05

Contributie Nederl. Wetensch. Centraal-Bureau » 20. —

Voorschotten Bestuur » 109 45

Onkosten Vergadering , . » 2.50

f 2736.725
Balans.

De ontvangsten hebben bedragen ƒ311745

De uitgaven hebben bedragen » 2736.7:^^

Batig saldo. . . f 380. 72^

cv

De HH. D. A. G. Vastenou te Helder en J. C, Croockewit te Utrecht,
die deze rekening en verantwoording hebben onderzocbt, verklaren ze
in orde bevonden te hebben. De vergadering vereenigt zich met hun
oordeel en dechargeert den Penningmeester, onder dankzegging, van
het door hem gevoerde beheer.

De Directeur van het Zoölogisch Station legt vervolgens rekening en
verantvFoording af van zijn beheer gedurende het jaar 1890.

Ontvangsten.

Van den penningmeester der N. D. V. (zie Verslag vergade-
ring van 30 Nov. 1890) ƒ 1539.—

Extra bate » 1 95^

ƒ 1540.955
Uitgaveti.

Onderhoud gebouwen f 387.48^

» en uitbreiding ameublement en inventaris ...» 27018

Exploitatie » 292.19

Correspondentie, telegrammen, vrachten » 18.86

Alkohol en chemicaliën » 87. Oö

Schrijfbehoeften » 9 50

Dienstpersoneel » 309.48

Verblijfkosten van twee in 't Station werkzame leden der N. D. V. » 120. —

Reiskosten van den Directeur » 16.55

Assurantie » 29 65

f 1540,955

Ook deze rekening en verantwoording is door de H.H. Vastenou en
Croockewit onderzocht. Op hun voorstel wordt zij , onder dankzegging
aan den Directeur van het station , goedgekeurd en deze gedechargeerd
van het door hem gevoerde beheer.

De Voorzitter dankt de H.H. Vastenou en Croockewit voor de moeite,
die zij zich hebben getroost , bij het nazien der administraties.

Tot leden van de Commissie van Redactie van het Tijdschrift in de
plaats van den Heer HofFniann, die aftreedt en zich niet herkies-
baar stelt, en van den Heer J. F. van Bemmelen , die naar Nederlandsch
Indiü vertrok , worden uit de door het bestuur voorgedragen dubbel-
tallen: Kuge en J Th. Oudemans, Sluiter en Vosmaer, de H.H. Ruge
en Sluiter gekozen. De laatste ter Vergadering aanwezig neemt deze
benoeming aan

De Voorzitter noodigt de H.H. Kerbert en J. Th. Oudemans uit zich
wel te willen belasten met het nazien der rekeningen en verantwoor-
dingen van het nu ingetreden boekjaar.

Daarna wordt tot behandeling der door het bestuur ingediende voor-
stellen tot wetswijziging overgegaan. Een nieuw ontwerp van wet is in
het begin van November — tegelijk met den oproepingsbrief voor de
Vergadering — aan de leden toegezonden ; daarbij is tot hen het ver-
zoek gericht eventueele amendementen vóór 11 December schriftelijk bij
den Secretaris in te dienen. Aan dit verzoek is voldaan door den Heer
Schepman en door een lid, dat onbekend wenscht te blijven. De Heer
Schepman heeft voorgesteld in het artikel, waarin van het toezenden
van de wet aan de leden gesproken wordt, tevens te bepalen, dat ook

CVl

gedrukte exemplaren van de reglementen op bibliotheek , station en tijd-
schrift aan de leden woi'den toegezonden (een amendement , dat door het
bestuur wordt overgenomen); verder wenscht de heer S. in het eerste
op de bibliotheek betrekking hebbende artikel te lezen , dat die boe-
ken de voorkeur zullen hebben , die voor de studie der Nederlandsche
fauna dienstig zijn (een amendement, dat het bestuur heeft doen be-
sluiten voor te stellen de vermelding van den aard der boekwerken
geheel weg te laten) en eindelijk komt het den Heer S. wenschelijk voor,
dat aan het slot van het eerste op de verzameling betrekking hebbende
artikel opgenomen worde, dat de verzameling tevens bestaan moet uit
op het land levende lagere dieren met uitzondering der insecten en
spinnen, tegen welk laatste amendement het bestuur bezwaar heeft. De
van den anonymen medewerker ingekomen amendementen , hebben op
den vorm en de redactie der afzonderlijke artikelen betrekking en zijn
voor het meerendeel gaarne door het bestuur overgenomen.

De verschillende artikels worden voorgelezen ; enkele geven tot nadere
beraadslaging aanleiding. Ten slotte worden zij vastgesteld zooals zij
hieronder zijn medegedeeld.

I.

Duur en Doel.

Art. 1. De Nederlandsche Dierkundige Vereeniging is aangegaan voor
een tijdperk van 29 jaar en 11 maanden. Zij is gevestigd te Eotterdam.

Art. 2. Zij stelt zich ten doel de kennis van het dierenrijk te bevor-
deren , o. a. door de volgende middelen :

a. Door bijeenkomsten te houden.

6. Door een tijdschrift uit te geven.

c. Door te Helder een Zoölogisch Station voor onderzoek open te stellen.

d. Door eene boekerij en eene verzameling aan te leggen.

II.
Leden.

Art. 3. De Vereeniging telt gewone leden', begunstigers, buitenland-
sche leden , correspondeerende leden , leden van verdienste en eereleden.

Art. 4. Om gewoon lid te zijn moet men inwoner van het Kijk of
van zijne Overzeesche Bezittingen zijn.

De gewone leden hebben stemrecht. Zij betalen eene jaarlijksche bij-
drage van zes gulden.

Art. 5. Inwoners van het Rijk en zijne Overzeesche Bezittingen kun-
nen begunstiger worden.

De begunstigers hebben stemrecht. Zij betalen eene jaarlijksche bijdrage
van niet minder dan tien gulden.

Art. 6. De gewone leden en begunstigers verbinden zich voor een
maatschappelijk jaar, loopende van den eersten Januari tot den laatsten
December.

Wie voor zijn lidmaatschap wenscht te bedanken, of niet langer als
begunstiger wenscht aangemerkt te worden , geeft daarvan vóór den
eersten October aan den Secretaris kennis.

Art. 7. Niet-inwoners van het Eijk en zijne Overzeesche Bezittin-
gen kunnen als leden toetreden door betaling van vijf en dertig gulden
in eens.

Deze buitenlandsche leden hebben dezelfde rechten als de gewone leden.

Art. 8. Zij die verlangen gewoon lid, begunstiger of buitenlandsch

cvir

lid te worden , moeten door een der leden schriftelijk bij het bestuur
worden voorgesteld.

Art. 9. Aan hen, die, buitenslands of in de koloniën, /ich met de
studie van het dierenrijk bezig houden en de Vereeniging behulpzaam
zijn tot bereiking van haar doel , kan het correspondeerend lidmaatschap
worden aangeboden.

Art. iO. Tot lid van verdienste wordt uitsluitend benoemd wie zich
jegens de Vereeniging bijzonder verdienstelijk gemaakt heelt; tot eerelid
wie zich op het gebied der dierkunde bijzouder onderscheiden heeft.

Art. 11. Over de benoeming tot correspondeerend lid, lid van ver-
dienste of eerelid beslist de huishoudelijke vergadering op voorstel van
het bestuur.

Tot die benoeming worden ^ der uitgebrachte stemmen vereischt.

Correspondeerende leden, leden van verdienste en eei-eleden hebben
het recht de vergaderingen bij te wonen en daaraan een werkzaam deel
te nemen. Zij hebben geen stemrecht en betalen geenerlei bijdrage. Zij
ontvangen, met de gewone leden, alle circulaires, verslagen, enz., die
door de Vex'eeniging worden verzonden.

III.

Bestuur.

Art. 12. Het bestuur der Vereeniging bestaat uit een Voorzitter, een
Vice- Voorzitter, een Secretaris, een Penningmeester en drie gewone
leden ; zij worden op de gewone huishoudelijke Vergadering , de vier
eersten als zoodanig, benoemd.

Art. 18. Het bestuur treedt elke zes jaar af, telkens om de twee jaar
hetzij twee, hetzij drie der leden, volgens een daarvan door het bestuur
te maken rooster; de aftredende leden zijn terstond herkiesbaar.

Een lid , dat tusschentijds benoemd is , heeft zoolang zitting als het lid ,
in wiens plaats hij gekozen is, nog zou gehad hebben.

Art. 14. Aan het bestuur is de toepassing en handhaving der wet en
de regeling van alles, wat met den werkkring der Vereeniging in ver-
band staat , opgedragen.

Art. 15. De Voorzitter is met de leiding van alle vergaderingen be-
last. Hij wordt bij ontstentenis als zoodanig vervangen door den Vice-
Voorzitter.

Art. Uk De Secretaris houdt notulen van hetgeen op iedere verga-
dering verhandeld en besloten is en teekent zoo getrouw mogelijk de
mondelinge mededeelingen der leden op. Een verslag van elke vergade-
ring wordt door hem voor de pers gereed gemaakt; daarvan wordt aan
elk lid een exemplaar toegezonden. Bij het verslag der gewone huis-
houdelijke vergadering voegt hij de naamlijst der leden met opgaaf van
het jaar hunner toetreding en van hunne woonplaats.

Art. 17. Hij brengt jaarlijks op de gewone huishoudelijke vergade-
ring verslag uit over den toestand der Vereeniging.
Art. 18. De correspondentie is hem opgedragen.

Art. 19 Hij geeft aan alle leden ééne maand vóór de gewone huis-
houdelijke vergadering kennis van dag en plaats harer bijeenkomst,
benevens van de punten van behandeling; voor elke wetenschappelijke
vergadering roept hij de leden eene week van te voren op.

Art 20^ Hij draagt zorg voor een geschikt lokaal tot bijeenkomst en

voor de doelmatige inrichting daarvan tot het houden der vergadering.

Art. 21. Hij bewaart het archief der Vereeniging; hij zendt een ge-

cvni

drukt exemplaar van deze wet en van de in Art. 34, 42 en 46 genoemde
reglementen aan elk der leden.

Art. 22. Is de Secretaris niet ter vergadering aanwezig, dan noodigt
de Voorzitter een der leden van het bestuur uit zich met het secreta-
riaat te belasten.

Art. 23. De Penningmeester beheert, onder zijn persoonlijke verant-
woordelijkheid, de fondsen der Vereeniging. Tot het doen van uitgaven,
die niet op de begrooting voorkomen , behoeft hij machtiging van het
bestuur

Art. 24. Hij legt jaarlijks op de gewone huishoudelijke vergadering
de rekening en verantwoording van zijn beheer met de daarbij behoo-
rende bewysstukken over , die door twee leden , door den Voorzitter aan
te wijzen , wordt nagezien. De vergadering dechargeert hem , na goed-
keuring van die rekening, van zijn beheer.

Art. 25 Hij vordert de contributie van begunstigers en leden in;
wordt deze niet voldaan, zoo sommeert hij den wanbetaler desnoodig
hem zijn contributie binnen drie maanden vrachtvrij te voldoen. Wordt
dit verzuimd , dan beschouwt hij den nalatige als van het lidmaatschap
vervallen te zijn , en geeft hij hiervan den Secretaris kennis.

Art. 20. Hij doet alle betalingen op een mandaat, geviseerd door
den Voorzitter en een der andere leden van het bestuur. Jaarlijks legt
hij aan de gewone huishoudelijke vergadering eene begrooting der geld-
middelen voor het volgende boekjaar ter vaststelling voor.

IV.

Vergaderingen.

Art. 27. Jaarlijks worden één gewone huishoudelijke en verscheidene
wetenschappelijke bijeenkomsten gehouden De gewone huishoudelijke ver-
gadering moet vóór den l^^^n j^\[ plaats hebben, de wetenschappelijke
vergaderingen worden bij voorkeur te Amsterdam en gedurende de win-
termaanden gehouden.

Art. 28. De Secretaris neemt van alle wetenschappelijke mededeelin-
gen eene korte uiteenzetting in het verslag der vergadering op.

Art. 29. Stemming over personen heeft plaats met gesloten briefjes.

Art. 30. Bij elke stemming beslist , behoudens het bepaalde in Art.
11, 52 en 53, de volstrekte meerderheid der aanwezige leden.

Bij staking van stemmen over personen beslist het lot, over zaken
de Voorzitter.

Art. 31. Het bestuur kan, wanneer het zulks noodig oordeelt, eene
buitengewone huishoudelijke vergadering beleggen.

Het bestuur is verplicht zoodanige vergadering te beleggen , wanneer
tien of meer leden het verlangen daartoe schriftelijk en met opgaaf van
redenen aan hem te kennen geven. De leden worden ten minste één
week vóór den dag van zoodanige bijeenkomst opgeroepen , met opgave
van al de te behandelen punten.

V.

Tijdschrift.

Art. 32. De Vereeniging geeft een tijdschrift uit , onder den titel van
y> Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging.'

Art. 33. De redactie is opgedragen aan den Voorzitter der Vereeni-
ging en drie leden , die op de huishoudelijke vei'gadering uit een door
het bestuur voorgedragen dubbeltal daartoe worden benoemd.

CIX

Van die redactie treedt om de twee jaren één lid af, volgens een
door haar op te luaken rooster. Het aftredende lid is terstond herkiesbaar.

Art. .'34. Üe werkzaamheden der redactie zijn geregeld bij een afzon-
derlijk Ileglement voor de uitgave van liet Tijdschrift.

Ar'1'. 35. Het Tijdschrift is voor de leden voor verminderden prijs
verkrijgbaar.

VI.
Zoölogisch Station.

Art. 3ó. De Vereeniging stelt het Zoölogisch Station te Helder voor
de onderzoekingen harer leden open.

Art. 'ól. Het station wordt bestuurd door een directeur, daartoe op
een huishoudelijke vergadering, bij meerderheid van steramen, uit een
door het bestuur voor te dragen dubbeltal benoemd. Op zijn voorstel
kan door het bestuur tijdelijk een der leden tot assistent-directeur be-
noemd worden.

Art. 38 De directeur heeft het recht op nader ovei-een te komen
voorwaarden de bovenverdieping van het station te bewonen.

Art. 39. Hij ontvangt van den Penningmeester der Vereeniging de
gelden, die jaarlijks voor de exploitatie van het station op de begroo-
ting uitgetrokken zijn. Hij legt jaarlijks op de gewone huishoudelijke
vergadering de rekening en verantwoording van het door hem in het
voorgaande jaar gevoerde beheer, met de daarbij behoorende bewijsstuk-
ken , over. Die vergadering dechargeert hem , na goedkeuring van die
rekening , van zijn beheer.

Art. 40. Hij doet jaarlijks op de gewone huishoudelijke vergadering
verslag van hetgeen in hec al'geloopen jaar in het station is voorgevallen.

Art. 41. Hij houdt van alle hulpmiddelen voor wetenschappelijk on-
derzoek aan het station toebehoorende een uitvoerigen inventaris bij.

Art. 42. De voorwaarden , waarop door de leden der Vereeniging (en
in bijzondere gevallen door buitenlandsche dierkundigen) van het station
gebruik gemaakt kan worden , hun rechten en verplichtingen , zijn bij
afzonderlijk huishoudelijk reglement vastgesteld.

VIL
Bibliotheek en Verzameling.

Art. 43. De bibliotheek der Vereeniging wordt gevormd door boek-
werken, die ten geschenke, in ruil of door aankoop verkregen zijn.

Art. 44. De bibliotheek is geplaatst in het Zoölogisch Station.

Art. 45. De directeur van het Zoölogisch Station is belast met de
zorg voor de bibliotheek. Op zijn voorstel kan door het bestuur tij-
delijk een der leden tot adjunct-bibliothecaris benoemd worden.

Art. 46 De voorwaarden , waarop van de boekerij gebruik gemaakt
kan worden , zijn omschreven in het afzonderlijk reglement op de
bibliotheek.

Art. 47. De verzameling der Vereeniging bestaat bij voorkeur uit
vertegenwoordigers van de Nederlandsche zee- en zoetwater-fauna.

Art. 48. De verzameling behoort tot den inventaris van het station
onder beheer van den directeur dier instelling. Het gebruik der verza-
meling is den leden in overleg met den directeur vergund.

ex

VUL
Boekenfonds-

Art. 49. Het boekenfonds der Vereeniging bestaat uit de voor reke-
ning der Vereeniging gedrukte , nog niet verkochte exemplaren van dea-
len van het tijdschrift der Vereeniging of van andere boekwerken.

Art. 50. Het wordt bewaard in het Zoölogisch Station der Vereeni-
ging en beheerd door den directeur van het station. Hij zorgt, dat
daarvan een behoorlijke inventaris wordt bijgehouden en levert de door
de leden, door den boekhandel, of in ruil gevraagde werken af.

IX.

Archief.

Art. 51. In het archief van de Vereeniging worden alle hare beschei-
den door den Secretaris bewaard. Het is geplaatst in zijne woning ;
hij houdt eenen inventaris daarvan bij.

X.
Vervreemding van eigendommen.

Art. 52. Eigendommen van de Vereeniging kunnen alleen vervreemd
worden , met schriftelijke goedkeuring van ^/^ der gewone leden , behou-
dens de bepalingen , die omtrent ruiling en verkoop in de artikelen han-
delende over bibliotheek en boekenfonds voorkomen. Wordt ooit tot
verkoop van het Zoölogisch Station besloten, dan wordt de koopsom
allereerst gebezigd tot aflossing der geldleening voor den bouw van het
station gesloten.

XL

Wet en Reglementen.

Art. 53. Voorstellen tot verandering der wet worden aan den Secre-
taris twee maanden vóór de gewone huishoudelijke vergadering schrif-
telijk medegedeeld en door hem onder de punten van behandeling vol-
ledig opgenomen.

Tot iedere verandering van de wet wordt eene meerderheid van V3
der uitgebrachte stemmen vereischt.

Art. 54. De in Art. 34, 42 en 46 vermelde huishoudelijke regle-
menten worden in overleg met de redactie van het tijdschrift (Art. 34),
resp. met den directeur van het Zoölogisch Station (Art. 42 en 46] door
het bestuur vastgesteld.

Nadat de afzonderlijke artikelen aldus zijn vastgesteld , wordt de geheele
nieuwe wet met algemeene steiumen aangenomen.

Het bestuur treedt daarna af, doch wordt herkozen, zoodat het nu
aldus is samengesteld :

A. A. W. Hubrecht, Voorzitter,

A. A. van Demmelen, Vice-Voorzitter.

P. P. C. Hoek, Secretaris.

C. J. Bottemanne , Penningmeester.

R. Horst.

H. J. Veth.

Max Weber.

CXI

In de eerste bestuursvergadering , die gehouden zal worden , zal de
rooster van aftreding van het bestuur worden opgemaakt. Alsdan zullen
tevens de reglementen op het station, het tijdschrift en de bibliotheek
worden vastgesteld. Daarna zal de nieuwe wet met deze reglementen
alzonderlijk gedrukt en aan de leden toegezonden worden.

De vergadering besluit, dat nu het nieuwe boekjaar loopt van 1 Ja-
nuari '1>'2 tot 31 December van dat jaar, de Penningmeester, voor de
drie maanden sedert het einde van het vorige boekjaar (30 September)
verstreken, een contributie van de leden zal helïen gelijk aan het een vierde
van de gewone jaarlijksche contributie. Een afzonderlijke begrooting voor
de maanden October — December 1891 wordt daarna aan de leden voor-
gelegd, in ontvangst en uitgaaf sluitende met een bedrag van f 637.10.

Inkomsten.

Batig saldo f 380.725

Contributie 123 leden (gedurende drie maanden) » 184.50

Huur bovenwoning Zoölogisch Station (gedurende drie maanden). » 71 .87^

f 637.10
Uitgaven.

Vergaderingen f 3. —

Zoölogisch Station » 125. —

Verschotten bestuur » 40. —

Bibliotheek » 75. —

Onvoorziene uitgaven » 25.—

Batig saldo » 369.10

f 637.10

Nadat deze begrooting is goedgekeurd , wordt aan de Vergadering de
begrooting voor het jaar 1892 voorgelegd, sluitende in ontvangst en
uitgaaf met een bedrag van f 3718.60.

Inkomsten.

Batig saldo f 369.10

Contributie van 122 leden » 732. —

» » 9 begunstigers » 90. —

Huur bovenwoning Zoölogisch Station » 287.50

Huur werkkamers adviseur in Zoölogisch Station . . . . » 300. —

Bijdrage van den Mini.ster van Binnenl. Zaken voor Z. S. . » 1500. —

Bijdragen van particulieren voor Z. S » 140. —

Verkoop van het Tijdschrift » 300. —

ƒ 3/18.60
Uitgaven.

Onkosten vergaderingen f 10. —

Exploitatie Zoölogisch Station » 1900. —

Tijdschrift (2; Deel III » 750.—

Drukloonen » 75. —

Rente van de leening 1889 » 237.50

Uitloting van één aandeel » 250. —

Onkosten van de bibliotheek y> 250. —

Bureau Central Scientifique Néerlandais » 20.—

Voorschotten van bestuursleden » 120. —

Flora en Fauna Golf van Napels (2 jaren) » 60. —

Onvoorziene uitgaven » 46.10

f 3718.60

cxir

Ook deze begrooting wordt goedgekeurd en daarna sluit de Voorzitter
het huishoudelijk gedeelte der vergadering.

Na de pauze krijgt de Heer «Jentink het woord; deze vermeldt in
de eerste plaats, dat in het binnenland van Australië, 1*200 mijlen van
Adelaide in het rulle zand een buideldier leeft, dat op een mol gelijkt,
althans als een gravende insecteneter onder de buideldieren beschouwd
dient te worden. Van dit dier verscheen een ongekleurde afbeelding in
))la Nature" en een beschrijving van Trouessart. Kort geleden werd Spr.
echter een uitvoerige beschrijving met bijzonderheden omtrent de levens-
wijze van dit dier van de hand van Stirling toegezonden. Een gekleurde
afbeelding begeleidt deze beschrijving van het Notoryctes typhlops ge-
doopte dier en Spr. laat deze afbeelding aan de vergadering zien.

Dezelfde Spreker behandelt daarna de Roode Rat met grijpduim aan
de achterpooten uit onzen Indischen Archipel. Hij herinnert aan de be-
schrijving met afbeelding door Cuvier opgenomen in zijn Mammifères
naar de door Duvaucel achtergelaten, bij de Fransche Academie berus-
tende, papieren. Met het door Cuvier onder den naam Pithechir melanurus
beschreven knaagdier kwam een dier overeen , dat in 1834 door de
toenmalige Natuurkundige Commissie in twee exemplaren aan het Leid-
sche Museum gezonden werd. Later beschreef Peters een knaagdier als
Chiropodomys penicillatus en meende bij nader onderzoek, dat dit het-
zelfde dier was als de Pithechir melanurus. Spreker was echter in de
gelegenheid het door Peters beschreven dier te onderzoeken en beweert
op grond daarvan , dat de staart van stekels voorzien en de tegenover-
stelbaarheid van den duim slechts gering was en dat dit een ander dier is.

Dit zeldzame knaagdier , waarvan in de lijsten van dieren , die in
Artis geleefd hebben , wordt melding gemaakt , is nu volgens bij Spr.
ingekomen bericht in drie exemplaren (man , vrouw en jong) door den Heer
Pasteur op de Goenong Gedeh buit gemaakt. De exemplaren zijn aan
het Leidsche Museum ten geschenke aangeboden en Spr. hoopt ze eerst-
daags in handen te krijgen.

De Heer van Lidih de Jende deelt mede, dat hij van het Zoö-
logisch Station te Helder een exemplaar van een Orthagoriscus-soort
ontvangen heeft en dat deze naar alle waarschijnlijkheid tot een andere
soort dan de meer gewone 0. mola behoort. Het kenmerkende van het
pas ontvangen exemplaar is gelegen in het voorkomen van een soort
snuitvormige uitgroeiing boven den bek en in het weinig duidelijke van
een band langs de staart vin. Spreker houdt dit exemplaar voor een ver-
tegenwoordiger van O. nasus, Sani. Het exemplaar, dat ±90 kilogram
woog, is gestrand nabij Callantsoog; de Heer Hoek heeft het dier laten
photographeeren en Spr. is in de gelegenheid die photographie te laten
rondgaan bij de aanwezige leden.

De Heer van Bemmelen deelt uit naam van het lid den Heer
Reuvens , die Spreker heden als directeur der Diergaarde te Rotterdam
vervangt , mede , dat onlangs een exemplaar van Lampris guttatus (den
Koningsvisch) op het Zoötomisch Laboratorium te Leiden aangebracht
is, dat aan de Hollandsche kust gevangen was. Het is volgens Spr. het
zevende exemplaar dier soort , dat aan onze kust is waargenomen.
Dezelfde Spr. vermeldt de reeds door den Heer van Lidth de Jeude

CXIII

besproken Orthaf?oriscus en brengt in herinnering, ilat ook van de voor
ons vaderhuul nog zoo zeldzame Lucioperca sandra een op 8 December
'91 te Waardenburg in Gelderland gevangen exemplaar op 't oogenblik
te zien is in het Leidsche Zoötomische Laboratorium.

Spreker biedt daarna een verzameling ingewandswormen , voor het
meerendeel in de Kotterdamsche diergaarde in de ingewanden van vei*-
schillende dieren aangetroffen, aan den Heer Horst aan. Het is een
groote massa Neuiatoden uit een zeer oud ex. van Ursus labiatus; een
reusachtige Taenia van eene vrouw afkomstig; twee stuks uit de excre-
menten van eene eene maand oude leeuwin; een achttal uit faeces van
den zeldzamen Cephalophus sylvicultrix, de woud-antiloop van de Congo ,
een unicum in de Diergaarde en evenals de Anoa depressicornis van
Celebes (de Koe-antiloop) afwijkende van den eigenlijken antilopen-vorm
en, merkwaardig genoeg, evenals deze faeces vertoonende geheel over-
eenkomstig die der zebu's en buffels. Verder een aantal stukken van een
Taenia uit Plictolophus I eadbeateri van Australië, Nematoden uit de
maag en een Taenia uit de lever van Mus musculus ; wormen uit de
ingewanden van Larus marinus en argentatus ; een Taenia uit Felis
minuta van Java en eenige Pentastomum's uit den lever en de longen
van Mus rattus.

De Heer Hubrecht houdt een voordracht, met talrijke praeparaten
opgeluisterd , over de ontwikkeling van Pipaia en meer in 't bij-
zonder over de placentatie bij dit insectenetend dier. Spr. doet uitko-
men , dat elk geslacht van Insecteneters een eigen type van placentatie-
proces vertoont en beschrijft meer uitvoerig de twee niervormige pla-
centas , die bij het geslacht Pipaia de schijfvormige placenta van andere
Insectivora vervansren.

NAAMLIJST

VAN DE LEDEN ')

DER

op 1 Januari 1892.

Begunstigers.

De Heer Mr. P. L. F. Blussé, lid van Gedeput. Staten van Z.-Holl., Konings-
kade 1, 's Gravenhage, 1889.
» » C. H. van Dam, voorz. v. 't bestuur d. Dierg., Koningin Emma-plein,

Rotterdam, 1885.
» » J. R. H. Neervoort van de Poll, Amsterdam, 1890.
» » M. Reepmaker, secretaris v. 't bestuur d. Dierg., Westersingel 37,

Rotterdam, 1891.
Mevrouw de Wed. Dr. C. J. C. Reuvens— Blussé, Breestraat 27, Leiden, 1889.
De Heer Dr. F. J. J. Schmidt, geneesheer, Rotterdam, 1872.
3> » A. van Stolk Jzn., Stationsweg 33, Rotterdam, 1884.
Teyler's Stichting, Haarlem, 1872.

De Heer Mr. S. A. Vening Meinesz, burgemeester van Amsterdam, 1885.
» » W. A. Viruly Verbrugge, Mauritsweg, Rotterdam, 1884.

Eereleden.

De Heer Dr. P. J. van Beneden, hoogleeraar, Leuven, 1886.
» » Dr. E. Selenka, hoogleeraar, Erlangen, 1874.
» » Dr. T. C. Winkler, conserv. van Teyler's Stichting, Haarlem, 1873.

Correspondeerende leden.

De Heer Dr. R. Blanchard, professeur-agrégé a la Faculté de Médecine. 32

Rue du Luxembourg, Parijs, 1884.
» »• E. van den Broeck, conservateur au Musée royal d'Hist. Nat.

Place de l'Industrie 39, Brussel, 1877.
» » Adr. Dollfus, 35. Rue Pierre-Charron, Parijs, 1888.
» » Markies G. Doria, direct, v. h. Museum v. Nat. Hist., Genua, ISll.
V » Dr. Hermann Fol, professeur honoraire de l'üniversité de Genève,

Villa Corbet, Cité Lympia, Nizza, 1886.

1) De Secretaris verzoekt aan de Leden , wier namen , betrekkingen of woonplaatsen
in deze lijst niet juist zijn aangegeven, hem daarvan eene verbeterde opgave te doen
toekomen.

cxv

De Heer Dr. F. Heincke, Lehrer a. d. Realschule, Oldenhurg, 1888.
y > Dr. W. Kobelt. Schtvanheim bij Frankfort a. d. M., 1877.
» » J. Kruisinga, scheepsgezagv., Hooge Kadijk 147, Amsterdam, 1876.
» » J. R. Lusinck, scheepsgezagvoerder, Amsterdam, 1876.
» > Dr. J. Mac Leod, hoogleeraar, Gent, 1884.
» » Albert Vorst van Monaco, 25. Rue du Faubourg St. Honoré, Parijs,

1888.
» » Dr. Moritz Nussbaum, hoogleeraar, Bonn, 1877.
» » J. Sparre Schneider, conservat. aan het Museum, Tromsoe, 1886.

> > Dr. C. A. Weaterlund, Ronnehy, 1877.

Grewone leden.

De Heer Mr. W. Albarda, Ginnehen, 1881.

> » Mr. J. Herman Albarda, Leemmrden, 1884.
» » Prof. H. J. van Ankum, Groningen, 1872.

» » J. H. van Balen, uitgever, Helder, 1891.

» » Dr. F. H. Baiier, (Samarang), Hilversum, 1890.

» » A. A. van Bemmelen, directeur der Diergaarde, Rotterdam, 1872.

» » CA. Beukenkamp, burgemeester, Helder, 1890.

» » A. Beyen, burgemeester, Pernis, 1875.

» » Dr. H. Bitter, arts. Helder, 1891.

> ï. F. E. Blaauw, 's Graveland, Huize Westerveld, 1885.
» » W. N. M, van de Blocquery, Amsterdam, 1875.

» » Dr. J. Ritzema Bos, leeraar a. d. H. B.- en Landbouwschool, Wa-
geningen, 1872.

> » C. J. Bottemanne, hoofdopziener der visscherijen op de Schelde en

Zeeuwsche Stroomen, Bergen op Zoom, 1879.

» » G. J. G. Brandt, Apeldoorn, 1886.

» » Dr. M. A. Brants, leeraar aan de H. B. -school, Zutphen, 1877.
De firma E. J. Brill, uitgevers. Leiden, 1876.
De heer Dr. P. G. Buekers, leeraar a. d. H. B. school v. meisj., Haarlem, 1875.

» » H. Burger, C.Pzn., leeraar aan het Gymnasium en de H. B. school,
Groningen, 1879.

» » J. Büttikofer, conservator Museum Nat. Hist. Leiden, 1888.

j. » Dr. J. Th. Cattie, leeraar aan de H. B. school, Arnhem, 1876.

» » J. E. Criellaert, Schiekade, Rotterdam, 1876.

» » J. M. Croockewit, phil. cand., Utrecht, Voorstraat, 1888.

» » Dr. M. G. Dekhuyzen, assistent a.h. Physiol. Laborat., ie2Wen, 1880.

» » J. E. G. van Emden, med. cand.. Leiden, Boommarkt 5, 1887.

» » Prof. Th. W. Engelmann, Utrecht, 1876.

» » Jhr. Dr. Ed. Everts, leeraar aan de H. B. school, 's Gravenhage, 1872.

> » J. G. Everwijn, inspecteur bij de Registratie, Utrecht, 1884.
» » Dr. 0. J. Wijnaendts Francken, Utrecht, 1885.

» > Dr. J. W. 0. Goethart, Amsterdam, Alexanderkade 5, 1890'.

» » Dr. H. W. de Graaf, assistent aan het Zoöt. Lab., Leiden, 1880.

» » Mr. H. W. de Graaf, vice-president van het Gerechtshof, 's Gra-
venhage, Noordeinde 23, 1887.

» » Otto Baron Groeninx van Zoelen, 's Gravenhage, 1888.

» V Dr. J. H. Hanken, geneesheer, Dordrecht, 1876.

» » L. J. van der Harst, leeraar a. d. Veeartsenijschool, Utrecht, 1872.

V » Dr. Paul Harting, leeraar a. d. H. B. school, Kampen, 1872.

» » Generaal Dr. A. W. M. van Hasselt, 's Gravenhage, 1885.

» > Dr. H. W. Heinsius, leeraar H. B. school, Amersfoort, 1889.

» j> C. H. van Herwerden, phil. cand., Utrecht, 1886.

» » Dr. P. P. C. Hoek, wetens, advis. in visscherijzaken, Helder, 1873.

». > Prof. C. K. Hoffmann, Leiden, 1872.

CXVI

De Heer B, C. M. van der Hoop , comm. in effecten , Zuidblaak , Rotterdam,
1872.

» » Dr. R. Horst, cons. aan het Museum v. Nat. Kist., Leiden, 1872.

» » G. A. ten Houten, Kralingsche Veer, 1884,

» » Prof. A. A. W. Hubrecht, Utrecht, 1873.

» » Mr. P. F. Hubrecht, lid van den Raad van State, 's G^rayen^a^re, 1891.

» » S. P. Huizinga, leeraar a. d. H. B. school, Leeuwarden, 1872.

» » G. Jelgersma, arts, Meerenberg, Bloemendaal, 1890.

s » Dr. F. A. Jentink, directeur v. h. Mus. v. Nat. Hist., Leiden, 1873.

» » Mr. D. B. Ie Jolle, genjeente-secret., Keizersgr. 523, ^ms/erdam, 1891.

» » P. A. de Jong Az., Yerseke, 1885.

V » J. M. Kakebeeke, oesterkweeker, Goes, 1882.

» » Dr. C. Kerbert, direct, v. Natura Artis Magistra, Amsterdam, 1877.

» » J. C. Kersbergen, directeur van »de Merode", Lekkerkerk, 1884.

» » J. H. F. Kohlbrugge, arts, adres den Heer Luuring, 0. Z. Voorburg-
v?al 78, Amsterdam, 1887.

» » Dr. J. C. Koningsberger, Utrecht, Stationsstraat, 1888.

* » Dr. F. Leo de Leeuw, Bergen op Zoom, 1882.

» » Dr. Th. W. van Lidth de Jeude, conserv, a. h. Mus. v. Nat. Hist.,
Leiden, 1877.

» > Dr. J. C. C. Loman, leeraar a. h. Gymnasium, Amsterdam, 1881.

» » Dr. C. H. van der Looy, Zuidblaak, Rotterdam, 1890.

» » H, J. Lovink, gemeente-opzichter, Zutphen, 1890.

» » J. H. Lüps, administrateur van Biljoen, Velp, 1886.

» » E. B. Luyten, zalmhandelaar, Rotterdam, 1884.

» » R. T. Maitland, Gommelinstraat 17, Amsterdam, 1872.

» » Dr. J. G. de Man, Middelburg, 1872.

» » Prof. G. H. van der Mey Jr., Amsterdam, 1890.

» » J. C. H. de Meyere, phil. cand., Spinhuissteeg 5, Amsterdam, 1890.

=• » Dr. G.A.F. Molengraaff, Amsterdam, Plantage-Middellaan 88, 1888.

j> » Prof. J. W. Moll, Groningen, 1890.

» » O. C. A. J. Moreau, Kapt. t. Zee, Nieuioediep, 1890.

» » C. J. B. Mijnssen, assuradeur, Amsterdam, 1889.

» » T. Nieuwenhuisen Jr., Lisse, 1887.

» » Prof. D. van Haren Noman, Amsterdam, 1876.

» » J. Noordhoek Hegt, 's Gravenhage, 1883.

» » Martinus Nijhoff, uitgever, 's Gravenhage, 1872.

» » J. A. Op de Macks, direct, d. vischkweekerij, Velp, 1888.

» » Dr. A. C. Oudemans Js.zn., direct. V. d. Zool. Tuin, 's öravejiAa^re, 1882.

» » Dr. J. T. Oudemans, Amsterdam, 1885.

» » Leo W. F. Oudenhoven, Helder, 1889.

» >•- B. A. Overman Jr., oesterkv?eeker, Tholen, 1882.

» » Prof. C. A. Pekelharing, Utrecht, 1890.

» » Prof. Th. Place, Amsterdam, 1890.

» » P. Polvliet, postdirecteur, IMder, 1890.

» » Jhr. Dr. J. L, C. Pompe van Meerdervoort, oesterkweeker, Bergen
op Zoom, 1882.

» » Dr. G. Postma, leeraar a. d. H. B. school, Almelo, 1882.

» » C. J. van Putten, stud. med.. Korte Galgewater 1, Leiden, 1883.

» » Prof. J. van Rees, Hilversum, 1876.

» » P. E. van Renesse, stations-chef, Helder, 1890.

» » J. G. van Rentherghem, oesterkweeker, van Galenstraat 21, 's Gra-
venhage, 1882.

» » Dr. C. L. Reuvens, conservator a. h. Museum v. Nat. Hist., Bree-
straat 27, Leiden, 1887.

» >^ T. A. O. de Ridder, burgemeester. Katwijk, 1889.

» » Dr. E. van Ryckevorsel, Westplein 7, Rotterdam, 1888.

CXVIl

De Heer Dr. J. E. Rombouts, leeraar a. d. Bijz. H. B. school voor meisjes,
Amsterdam, 1872.

> > Prof. E. W. Rosenberg, Utrecht, 1889.

» » Dr. J. J. Ie Roy, directeur d. H. B. S., Deventer, 1872.

» » Prof. Georg Ruge, Amsiterdam, 1890.

» » M. M. Schepiuan, rentru. van Rhoon. Pandrecht enz., Rhoon, 1872.

» » J. F. Schill, Laan Copes van Cattenburch 10, 's Gravenhage, 1877.

Mejuffrouw L. Schilthuis, conservatrice Zool. Museum, Utrecht, Kerkstraat
26 bis, 1888.

De Heer Dr. J. L. C. Schroeder van der Kolk, Leiden, 1888.

» » J. Semmelink , oud-dirig. offic. v. gez., Zoutmanstr., 's Gravenhage,\^^Z.

» » Dr. O. Seydel , prosector bij de anatomie , Marnixstraat 388, Am-
sterdam, 1891.

» » Mr. C. J. Sickesz, huize de Cloese, Lochem, 1872.

» » Dr. C. Ph. Sluiter, lector bij de Zoölogie, Amsterdam, 1891.

V > C. van der Sluijs, oesterkweeker. Lage Zeedijk 70, Kralingen, 1884,

» > P. C. T. Snellen, Wijnhaven, Rotterdam, 1872.

» > H. van Son, Hilversum, 1890.

» » G. W. C. Swaan, oesterkweeker. Bergen op Zoom, 1882.

» » J. M. Swaan, oesterkweeker. Bergen op Zoom, 1882.

» » Prof. Hector Treub, Leiden, 1889.

> > A. Langerhuizen van Uven, leeraar a. d. H. B. school, Gouda, 1872.
» > D. A. G. Vastenou, instituteur, Helder, 1890.

» > Dr. M. C. Verloren van Themaat, huize Schothorst, Hoogland bij

Amersfoort, 1872.

» > J. H. Vernhout, phil. cand., Cathrijnesingel 48, Utrecht, 1888.

» » R. J. Verschoor van Nisse, Middelburg, 1883.

> » Dr. H. J. Veth, leeraar a. h. Gymn. e. d. H. B. school, Rotterdam, 1872.

> > Dr. G. G. J. Vosmaer, assistent b. d. Zoölogie, Utrecht, 4875.
» » Mr. T. A. Wagtho, Tholen, 1882.

» » Prof. Max Weber, Amsterdam, 1882.

» » Dr. K. F. Wenckebach, assistent b. d. Physiologie, Utrecht, 1886.

» Mr. J. Wurfbain, Velp, 1884.

» » Prof. J. W. van Wijhe, Groningen, 1881.

» » H. L. Gerth van Wijk, leeraar a. d. 'Q.^. school, Middelburg, \%12>.

Bestuur 189S.

A. A. W. Hubrecht, Voorzitter.

A. A. van Bemmelen, Vice- Voorzitter.

P. P. C. Hoek, Secretaris.

C. J. Bottemanne, Penningmeester.

R. Horst.

H. J. Veth.

Max Weber.

Cominissie van Hedactie voor het Tijdschrift.

A. A. W. Hubrecht, als Voorzitter van het Bestuur.

C. Ph. Sluiter, (1889) 1891 — 1895.

Georg Ruge, 1891 — 1897.

P. P. C. Hoek, Secretaris, 1887—1893.

Zoölogisch Station te Helder (Nieuwediep).

P. P. G. Hoek, Directeur.

BUITENaEWONE WETENSCHAPPELIJKE YERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 30 Januari 1892. 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Horst, Weber, de Meyere,
Seydel, Loman, Sluiter, Euge, Goethart, Heinsius, van Eees, Molen-
graaff en Hoek.

De Heer Hoek spreekt over hermaphrodiete kabeljauiren. Hij

ontving in het afgeloopen jaar van den heer Oterendorp de geslachtsorganen
van een kabeljauw , die uit twee kleine , over een groot deel van den zij-
wand met elkander samenhangende ovariën bestonden, een van welke
— vermoedelijk het linksche — met een zeer omvangrijken testis bezet
was. De HH. Goethart en Heinsius vervaardigden van deze geslachts-
organen een goede photographie , die spr, bij zijn hoorders laat rond-
gaan. Eenige weken geleden kreeg spr. opnieuw de voortplantingsorga-
nen van een tweeslachtigen kabeljauw in handen ; ook deze waren reeds
uit het lichaam van den visch verwijderd toen spr. ze ontving. Evenals
in het door den Heer Weber beschreven geval puilden de aan beide
ovariën bevestigde manlijke gedeelten uit in de zich achter de anaal-
opening bevindende ruimte der lichaamsholte. Aan het naar de buikzijde
van het dier gekeerde oppervlak van de eierstokken zijn deze door de
behandeling bij ))het schoonmaken" van den visch beschadigd, het naar
de rugzijde gekeerde oppervlak is daarentegen volkomen gaaf gebleven
en dit oppervlak is in zooverre het belangrijkste, als daaroverheen twee
vasa deferentia verloopen, die van de testicula afkomstig naar de plaats
waar de eierstokken samenhangen convergeeren. Het verder verloop de-
zer uitvoerkanalen kon niet worden nagegaan , daarentegen gelukte het
van de testis af het uitvoerkanaal in een reeks van doorsneden als een
buis met een wijd lumen te vervolgen. Een vas deferens is tot nog toe
bij geen tweeslachtigen kabeljauw waargenomen : zoowel Weber als Howes
deelen mede, dat de spermatozoa uit de testes in het ovarium geraken
en ook in de jongste beschrijving van de teeldeelen van een hermaphro-
dieten kabeljauw (Ramsay Smith in 9*^'' Annual Report of the Fishery
Board for Scotland) wordt van geen uitvoerbuis melding gemaakt. Spr.
toont aan, dat het voorkomen van een eigen uitvoerkanaal aan de man-
lijke geslachtsklieren de vergelijking van de tweeslachtigheid der kabel-
jauwen — die niet tot de groote zeldzaamheden schijnt te behooren —
met het hermaphroditisme van andere Teleostiers zeer vergemakkelijkt.

Dezelfde spreker vermeldt, dat hij een fraai exemplaar van de beek-
forel ontving , dat in een beekje nabij Laag Keppel gevangen was. Het
was een manlijk exemplaar, dat ruim 45 centimeter lang was, bruilofts-

CXIX

kleed aan hail en een kleine lKiakvormin<^- aan de onderkaak vertoonde.
Voor zooverre men daarover aan het, toen spreker het ontving, sedert
eonige dagen in alkohol geplaatste exemplaar nog kon oordeelen , stemde
de kleur en de teekening volkomen overeen met de fraaie afbeelding
van een manlijken Trutta fario , zooals Louis Agassiz die gegeven heeft
op Plaat V van zijn ))Poissons d'eau douce ile l'Europe centrale."

De Heer Hrinsiits laat eenige mikroskopische praeparaten zien om
te iiewijzen, dat onder omstandigheden z. g. Venetiaansche terpentijnolie
uitstekend als middenstof voor mikroskopische praeparaten dienst kan doen.

De Heer Seydcl bespreekt het voorkomen van inscriptiones tendineae
in den musculus obliquus abdominis externus bij Zoogdieren. Deze moe-
ten als overblijfselen beschouwd vporden van de bij de lagere Wervel-
dieren in het spierstelsel van den romp algemeen voorkomende z. g. in-
termusculaire tusschenschotten. Den meest oorspronkelijken toestand treft
men bij Knaagdieren (Mus rattus, Lepus cuniculus) en verder bij Tupaja
javanica aan. De spier wordt hier in zijn caudaal gedeelte door 6 of 7
flauw afdalend geplaatste tusschenpezen bijna over zijn geheele breedte
dwars doorgedeeld. (Voor Tupaja heeft Leche reeds het voorkomen van
tusschenpezen in den M. obliquus abdominis externus bekend gemaakt).

In de orde der Prosimii bestaan volgens de onderzoekingen van G.
Euge overal inscriptiones of hun overblijfselen. Hier grijpt een reductie
van de tusschenpezen plaats, die aan hun ventrale uiteinde begint en
langzamerhand dorsaalwaarts voortschreidt. Ten slotte blijven slechts de
dorsale uiteinden der pezen in geringe afmeting bewaard. Ook bij de
smal- en platneuzige apen bestaan nog slechts de dorsale eindgedeelten
der inscriptiones, terwijl bij de afzonderlijke groepen in de bijzondere
wijze, waarop de peesresten zich gedragen, scherpe verschillen opgemerkt
kunnen worden. Zoo was wat bij Hylobates Mülleri en agilis werd aan-
getroffen volkomen in overeenstemming met bepaalde toestanden in de
rij der catarrhinen; H. Lar vertoonde nog slechts sporen van- tusschen-
peesresten. Bij H. syndactylus, bij de eigenlijke Anthropoiden en bij den
mensch komt geen aanduiding daarvan meer voor.

Erinaceus europaeus en verder de Buideldieren (Phalangista vulpina
en Didelphys virginiana) gaven op andere wijze blijk van een beginnende
ontaarding van de tusschenpezen. Elke afzonderlijke inscriptio vertoont
zich hier in een grooter of kleiner aantal stukken opgelost en deze zijn
op zeer onregelmatige wijze ten opzichte van elkander verschoven. Gaat
dit verdeelingsproces voort, dan kunnen de tusschenpezen ten slotte ge-
heel verdwijnen. Bij Carnivoren (Canis familiaris, Felis catus) en bij de
Ungulaten (Cephalotus Maxwelli) ontbreken de tusschenpezen en het is
mogelijk, dat hun uittreding op de boven aangegeven wijze plaats vond.
Bij Vogelbekdieren (Ornithorhynchus paradoxus) treft men slechts onbe-
teekenende resten van inscriptiones aan. Bij Chiropteren (Pteropus Ed-
wardsii) kwam een tusschenpees te zien , die in opstijgende richting dwars
door een groote caudale spierafdeeling ging en die uit een groot aantal
afzonderlijke stukken ontstaan moet zijn.

De heer van Rees demonstreert toestelletjes — conische papieren
kokers, waarvan de bovenste opening juist in de oogkas past en de on-
derste door een lichtdicht passend dekseltje kan worden afgesloten — ,
die in staat stellen de ongevoeligheid of ten minste zeer geringe gevoeligheid

cxx

der raacula lutea en der fovea centralis voor uiterst zwak licht waar te
nemen. »Pour apercevoir un objet très-peu lumineus, il faut ne pas
Ie regarder" heeft Arago gezegd en spr. bracht nu één of meer V4~^/4
cM. breede vlekjes van lichtende verf tegen de binnenzijde van de dek-
seltjes, met welke hij de kokers afsloot, aan. Wordt nu het kokertje —
nadat het afgenomen dekseltje kortstondig verlicht is — in de oogkas
gedrukt, zoodat een volkomen afsluiting van het licht bereikt wordt,
het andere oog tevens gesloten, zoo verdwijnt het lichtende vlekje bij
fixatie, om op nieuw zichtbaar te worden, als men het duistere veld
daarnaast fixeert.

üe heer Weber vertoont een aantal anatomische praeparatea

van Elephas africantis en staat meer in het bijzonder stil bij de herse-
nen, daar omtrent deze eerst betrekkelijk weinig bekend geworden is. De op-
gave van Topinard, dat bij een ))jeune éléphant" de verhouding van
het hersengewicht tot het lichaamsgewicht was = 1 : 500 schijnt de eenige
aanduiding in die richting te zijn , die in de literatuur voorkomt. Spre-
ker bepaalde het lichaamsgewicht van den vrouwelijken olifant , dien hij
ontleden kon, op 1642 kilo, terwijl de hersenen, met de pia gewogen,
4,37 kilo zwaar waren. Daarbij verdient in 't oog gehouden te worden ,
dat het onderzochte exemplaar nog niet volwassen was en door ziekte
uitermate mager was geworden In elk geval kan geconstateerd worden,
dat de hersenen van den olifant, wat o,a.ngaat haar absoluut gewicht,
overtroffen worden door de hersenen der groote Balaenoptera-soorten.
Deze zijn de zwaarste die bij zoogdieren gevonden worden. Daarop vol-
gen evenwel de hersenen van den olifant.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 2 April 1892. 's Avonds 8 uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Weber, Pekelharing, Rosen-
berg, Horst, Büttikofer, van Lidth de Jeude, van Rees, Jelgersma,
Goethart, Heinsius, Sluiter, Ruge , Loman en Hoek.

De Heer Horst laat lichtdrukken zien door Strumper & C° te Ham-
burg vervaardigd naar photographiën en uitmuntende door nauwkeurig-
heid en scherpte.

De Heer Hoek vertoont een klein exemplaar van de vorschkwab,
Baniceps raninus , Linn, spec. , dat in de vorige maand gevangen was
in een garnalenkor even buiten het Schulpengat ; het is een visch , die
op de lijsten van Nederlandsche visschen tot nog toe niet vermeld werd.
Het schijnt geen gezellige visch te zijn , immers ook aan de Engelsche
kust werd het dier gewoonlijk slechts in een enkel exemplaar tegelijk
gevangen. Deze visch bewoont noordelijke zeeën , gaat zuidwaarts tot
aan het Kanaal , is echter aan de Fransehe kust uiterst zeldzaam.

Naar aanleiding van deze mededeeling zegt de Heer Weber, dat hij
eveneens een exemplaar dezer soort bezit, dat nabij onze kust gevangen is.

De Heer «Fclgersiua demonstreert praeparaten van de kleine hersenen
van vogels behandeld volgens de methode van Koch, gewijzigd naar
Golgi, en ontwikkelt de voordeelen aan deze methode verbonden. Deze
bestaan o. a. hierin, dat zij reeds na twee maanden een goed praepa-
raat geeft.

De Heer Pckelliarin;a( vertoont eenige doorsneden van den kop van
Hirudo medicinalis waaruit blijkt van hoe voortreffelijke hulpmiddelen
dit dier voorzien is om te beletten dat het opnemen van voedsel, door
stolling van het bloed, bemoeilijkt wordt. Gelijk bekend is, bevat de
kop van den bloedzuiger eene groote menigte , ongeveer bolvormige
kliertjes, die door cilindrische uitloozingsbuizen met de holte van den
pharynx samenhangen. Het secreet van deze kliertjes, waarin met het
mikroskoop tallooze bolvormige, zich met haematoxyline kleurende
lichaampjes gevonden worden, is in staat de stolling van het bloed, en
ook het aaneenkleven van de bij zoogdieren in het bloed voorkomende
bloedplaatjes te voorkomen.

Uit de ter tafel gebrachte preparaten blijkt nu dat de tanden, waarmee
de kaken gewapend zijn, een kanaal bezitten, waarheen een aantal

CXXIl

klierbuisjes convergeeren , en dat aan de punt van den tand in de holte
van den phaiynx uitkomt. Het is duidelijk, waar te nemen, dat de bol-
vormige lichaampjes uit de klieren door den tand heen naar buiten
komen. Op het oogenblik dus, waarop door den bloedzuiger de wond ge-
maakt wordt, brengt het dier de verwonde bloedvaten in onmiddellijke
aanraking met het afscheidingsproduct der klieren, waardoor iedere be-
lemmering van de afvloeiing van het bloed , hetzjj door de vorming van
propjes van aaneengekleefde bloedplaatjes , hetzij door de afscheiding
van fibrine, voorkomen wordt.

De Heer Hubreclit laat spirituspraeparaten en microscopische door-
sneden zien van Lumbricus^ ten einde aan te toonen, dat, in afwijking
van hetgeen de Engelsche monografen hieromtrent mededeelen, de ne-
phridioporen gedeeltelijk zeer hoog dorsaal worden aangetroffen en de
uitvoerbuis een eigenaardig verloop neemt tusschen de laag der kring-
spieren en die der overlangsche spiervezelen.

In de tweede plaats brengt hij een serie afbeeldingen ter tafel van
zwangere uteri en verschillende placenta-vormen van Tarsius, Nycticebus,
Galeopithecus en Tupaja, waarvan ook spirituspraeparaten vertoond
worden.

GEWONE HUISHOUDELIJKE VERGADERING.

Ginneken bij Breda. 26 Juni 1892. 's Voormiddags 11 uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Veth, Bottemanne, Schep-
man , Weber , Euge , van Bemmelen , van Eentex'ghem , Sluiter en Hoek.
Afwezig met kennisgeving de HH. Horst, Goethart en Reuvens.

De Voorzitter heet de aanwezigen welkom en herinnert er aan, dat
dit de eerste maal is, dat de huishoudelijke vergadering in de zomer-
maanden plaats vindt. Hij grijpt deze gelegenheid aan , om aan de leden
mede te deelen, dat Z. E. de Minister van Binnenlandsche Zaken op
een daartoe door de Hoogleeraren in de Zoölogie aan de Rijks-Universi-
teiten tot hem gericht verzoek, besloten heeft, jaarlijks een bedrag van
f 500. — beschikbaar te stellen, opdat daarmede voor beoefenaars der
Zoölogie de kosten aan het verblijf te Helder verbonden, tijdens zij in
het Zoölogisch Station aldaar werkzaam zijn, bestreden worden. Deze
mededeeling werd met groote ingenomenheid ontvangen.

De Secretaris brengt daarna verslag uit over den toestand der Ver-
eeniging. In deze kwam sedert de vorige (13 December '91 te Utrecht
gehouden) vergadering slechts weinig verandering. De lijst der Begun-
stigers , Eereleden en Correspondeerende leden bleef ongewijzigd. Van de
gewone leden ontviel ons de Heer G. J. G. Brandt door zijn vertrek
naar Fresno (Californië); de Heer Muskens Med. Stud. te Utrecht trad
echter tot het lidmaatschap toe en dus bleef het aantal onveranderd.

In het bestuur der Vereeniging kwam geene wijziging. Dezelfde per-
sonen , die er vóór de wetsherziening in zitting hadden , zagen zich op
nieuw met het vertrouwen der leden vereerd. In de huishoudelijke ver-
gadering van 1894 treden twee, in die van '96 drie; in die van '98
twee dezer bestuursleden af; het rooster dezer aftreding wordt in de
eerste bestuursvergadering, die gehouden zal worden, vastgesteld.

De nieuwe wet werd gedrukt en met de door het bestuur vastgestelde
reglementen op de uitgave van het Tijdschrift , op het Zoölogisch Station
en op de Bibliotheek aan de leden toegezonden. De gewijzigde statuten
werden bij K. B. van 8 April 1892 goedgekeurd.

Wat de bibliotheek aangaat, zoo heeft het voor eenige weken aan de
leden toegezonden vervolg op den Catalogus van de tusschen Juni '84
en 31 December '91 verkregen uitbreiding getuigenis afgelegd. Tegelijk
met dat vervolg werd den leden een lijst gezonden van de boekwerken
die de Vereeniging in April jl. van Mejufvrouw C. A. van Wickevoort
Crommelin te Haarlem ten geschenke ontving. Het was de wensch ge-

CXXIV

weest van ons hooggeschat medelid , wijlen Mr. J. P. van Wickevoort
Croramelin, dat een gedeelte zijner boekerij na zijn overlijden aan onze
Vereeniging ten geschenke aangeboden zou worden en uit de lijst van
boekwerken, die U werd toegezonden, is U gebleken in hoe ruimen zin
Mejuf vrouw van Wickevoort Crommelin aan dezen wensch uitvoering
gegeven heeft. Herhalen wij hier den dank, dien het bestuur zich gehaast
heeft aan de milde schenkster over te brengen.

Het aantal der Genootschappen, met welke onze Vereeniging in ruil-
verkeer staat , is opnieuw eenigszins vergroot, üe nieuwe lichamen zijn :
The Nova Scotian Institute of Science, Halifax, Canada.
The Linnean Society of New South Wales, Sydney.
The Imperial University of Tokyo , Japan.
De Collectie der Vereeniging, die thans deel uitmaakt van den inven-
taris van het Zoölogisch Station, is in de vestibule in ruime kasten op-
gesteld. Voor elk der hoofdgroepen van lagere dieren is thans een af-
zonderlijke kast , voor de horens en schelpen der Weekdieren zijn een
aantal met glas gedekte lessenaars beschikbaar.

Van het Tijdschrift is de aflevering , die het 3de deel der 2de serie
zal afsluiten ter perse. Die aflevering zal van niet minder dan zeven
onzer leden bijdragen bevatten en zal in October het licht zien.

Omtrent de geldmiddelen der Vereeniging is het moeielijk in het midden
van een boekjaar een oordeel uit te spreken. Op de vergadering van
December 1891 werd een begrooting vastgesteld voor de drie maanden
1 October — 31 December 1891, zoowel als eene voor het boekjaar 1892.
Voor de drie laatste maanden van het vorige jaar sluit de rekening en
verantwoording van den Penningmeester met een batig saldo van ƒ 384,78^.
Die rekening en verantwoording is aan het onderzoek onderworpen ge-
weest van de HH. Kerbert en J. Th. Oudemans. De Penningmeester zal zoo
aanstonds zoowel die rekening en verantwoording als een begrooting
van ontvangsten en uitgaven voor 1893 aan het oordeel der vergadering
onderwerpen.

Wat eindelijk het Zoölogisch Station betreft , zoo is het u bekend ,
dat deze instelling uit den aard der zaak haar grootste activiteit in de
zomermaanden ontwikkelt. Sedert in December van het vorige jaar vrij
uitvoerig over de langzaam maar gestadig voortschrijdende ontwikkeling
van ons Station gerapporteerd werd, is daar weinig der vermelding
waardigs voorgevallen. Tenzij men daaronder ook verschillende aanvullingen
van den inventaris enz. verstaan wil. Zoo werd het ameublement van
de werkkamers verbeterd, nieuwe werktafels aangeschaft en vrij wat
flesschen en andere artikelen van glas bijgekocht. In de vestibule wer-
den groote kasten , die als magazijn dienst doen en tevens kasten met
glazen deuren voor de opname der collectie bijgebouwd. Daar werd bo-
vendien een donkere kamer, voor het behandelen van photographische
praeparaten, afgeschoten , terwijl in den hoek waar zich het raam bevindt
aan den wand bevestigde tafels aangebracht werden. Voor de deur, die
toegang geeft tot het terrein achter het Station, werd een tochtportaal
gebouwd, waarin eveneens de deur uitkomt, die de aquariumkamer af-
sluit. Van alle zijden aan den wind blootgesteld is het zeker niet ver-
wonderlijk , dat men in het gebouw hoegenaamd geen last heeft van
vocht.. Daartegenover staat echter, dat gedurende de wintermaanden de
koude als zij van harden wind vergezeld gaat zich buitengewoon doet
gelden. Om zooveel mogelijk de vorst buiten het gebouw te houden
werd in de laboratorium-vertrekken een Duitsch-Amerikaansche vulkachel

cxxv

gepliiatst , wier voornaamste taak is , zoolang als het vriezende weer
aanhoudt , de temperatuur eenige graden boven het nulpunt te houden.
Waarschijnlijk zal het noodig zijn ook in de vestibule een dergelijke
kachel te plaatsen. Tot het aanbrengen van dubbele ramen in de l)e-
nedcnvordieping zijn we nog niet overgegaan ; we werden zoowel terug-
gehouden door de groote kosten als door de overweging, dat voor het
microscopiseeren de dubbele ramen juist niet wenschelijk zijn.

Gedurende de eerstvolgende weken, waarschijnlijk tot in het begin
van September zal , naar de ingekomen aanvragen te oordeelen , van het
Station een zeer druk gebruik gemaakt worden. Dat is een goed teeken
— maar zijn bedenkelijke zijde heeft dit verschijnsel toch ook! Wij be-
doelen het feit, dat het gebruik, dat van het Station gemaakt wordt,
zich nog te veel op de beide zomermaanden blijft concentreeren. Van
April af aan — maar vooral in de maanden Mei en Juni — is de ge-
legenheid om in het Station te werken een allergunstige : wat het gebruik
van verschillende hulpmiddelen betreft en vooral wat de bediening aan-
gaat, zou men dan ongetwijfeld onder betere omstandigheden werkzaam
zijn , als later, wanneer men het gebruik van een en ander met meerdere
personen moet deelen. Hopen wij dat in volgende jaren, zij het ook
slechts een enkel onderzoeker, in ieder voorjaar het Station tot zijn
werkplaats zal willen kiezen.

De rekening en verantwoording van de voor het Station beschikbare
gelden voor 1891 , sluit in ontvangst en uitgaaf met een bedrag van
f 2071 ()2.V. Deze rekening en verantwoording is eveneens door de HH.
C. Kerbert en J. Th. Oudemans nagezien en accoord bevonden.

Een overzicht van ontvangsten en uitgaven moge hier eene plaats
vinden.

ONTVANGSTEN

Van den Penningmeester der N. D. V f 2025. —

Verkocht zoölogisch materiaal X) 32.61^

Extra baten » 14.01

f 2071. 62i-

UITGAVEN

Onderhoud gebouwen ƒ Sll.'il

Aquariumkamer en vertimmering houten gebouwtje ...» 128.68

Nieuwe schutting (half), tochportalen , tochtramen ...» 267.51 j

Spreekbuis en electrische bellen » 38.91

Onderhoud en uitbreiding inventaris en ameublement . . » 258.69

Exploitatie » 298.94

Alkohol en chemicaliën » 15.82|

Dienstpersoneel » 3.56.05

Schrijfbehoeften, correspondentie, telegrammen . . . . » 42.44|-

Belasting, erfpacht, assurantie » 82.49^

Vergoeding voor verblijfkosten, aan in 't Station werkzame

leden der N. D. V. uitgekeerd » 204.80^

ƒ 2071.621

Op voorstel van den Voorzitter wordt de Directeur van het Station
daarna gedechargeerd van het door hem gedurende het jaar 1891 ge-
voerde beheer.

De rekening en verantwoording van den Penningmeester der Ver-

CXXVI

eeniging over de drie laatste maanden van het jaar 1891 komt daarna
ter tafel. Overeenkomstig het voorstel van de HH. Kerbert en Oudemans
wordt ook deze rekening en verantvj-oording goedgekeurd. Zij is als
volgt samengesteld:

ONTVANGSTEN

Saldo in kas f 380.72|

Contributie (voor 3 maanden) van 113 leden » 169.50

Huur bovenwoning Z. S. (voor 3 maanden) » 71.87 J

f 62i2.10

UITGAVEN

Onkosten van twee bestuursvergaderingen f 5.50

Exploitatie Zoölogisch Station » 125. —

Onkosten Bibliotheek » 48.53

Voorschotten Bestuur » 58.28|

f 237.311

BALANS

De ontvangsten hebben bedragen f 622.10

De uitgaven hebben bedragen » 237.31 1

Batig saldo . . f 384.781-

De Penningmeester onderwerpt daarna de volgende schets van be-
grooting voor het Vereenigingsjaar 1893 aan het oordeel der Vergadering.
Deze sluit in ontvangst en uitgaaf met een bedrag van f 3101.25.

INKOMSTEN

Batig saldo (dienst 1892) Memorie.

Contributie van 125 leden f 750. —

Contributie van 9 begunstigers » 90. —

Huur bovenwoning Zoölogisch Station » 281.25

Huur werkkamers Adviseur in Z. S » 300. —

Bijdrage van den Minister van Binnenl. Zaken voor Z. S. . » 1500. —

Bijdragen van particulieren voor Z. S » 155. —

Verkoop Tijdschrift » 25. —

f 3101.25

UITGAVEN

Exploitatie Zoölogisch Station f 1955.-

Idem Afd. Collectie

Kente en uitloting leening 1889

Onkosten vergaderingen

)) Bibliotheek

)) Tijdschrift

Contributie Bureau Central

Fauna und Flora des Golfes von Neapel .......

Voorschotten van bestuursleden

Onvoorziene uitgaven

50.

481.25
10.—

250.—
70.—
20.—
30.—

120.—

115.—

f 3101.25

CXXVII

Deze begrooting geeft tot geen nadere beschouwingen aanleiding en
wordt dus vastgesteld zooals zij ter tafel gebracht is.

Bij de nu volgende uitloting van een aandeel in de geldleening van
1889, ten behoeve van den bouw van het Zoölogisch Station gesloten,
wordt het aandeel N°. 14 (staande op naam van Dr. R. Horst te Leiden)
uittreloot.

Na de pauze deelt de Heer Weber mede , dat hij tot tweemaal toe
niet verre van Jena een pad (Bufo vulgaris) had aangetroffen , die
vliegenmaden in zijn neusholte herbergde. Het bleken bij onderzoek larven
te zijn van Lucilia sylvarum, een zich zeer langzaam ontwikkelende
vlieg. Uit een in den Zoologischer Anzeiger aangetroffen mededeeling
had Spr. gezien, dat hetzelfde verschijnsel ook in de nabijheid van Ham-
burg en van Kopenhagen was voorgekomen.

De Heer Hoek vertoont talrijke afbeeldingen van Limnoria lignorum,

zoowel van het geheele dier en zijn uitwendige aanhangsels, als van
doorsneden. Hij bespreekt het samenstel van deze kleine Isopode in
verband met haar levenswijze en het voedsel dat zij gebruikt.

Het schoone weder doet de aanwezige leden een wandeling in Ginne-
kens liefelijke omgeving verkiezen boven een voortzetting van de weten-
schappelijke besprekingen.

5 WHSE 04947

INHOUD.

Bladz.

Dr. A. C. OUDEMANS Jzn. , Phoca phoetida. Fabricius 1

Mr. Herman Albarda, Ornithologie van Nederland. Waarnemingen in 1888

en 1889 . • 42

Dr. G. C. J. VosMAER , Notes on some species of Stelletta and other genera

allied to it , . , 35

Dr. P. P. C. Hoek , The fishes of the Zuiderzee. With PI. I— V .... 38

Verslag van de gewone huishoudelijke vergadering van 1 December 1889, iii

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van 28

December 1889 xxxiii

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van 22

Februari 1890 xxxv

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van 25

April 1890 xxxvit

Verslag van de gewone wetenschappelijke vergadering van 5 Juli 1890.

Met twee Platen xxxix

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van 25

-October 1890 lii

De Schrijvers ontvangen 40 overdrukken van hun op-
stellen. Wie er meer verlangt, wende zich in tijds tot den Secre-
taris der Redactie-Commissie, Dr. P. P. C. HOEK, te Helder.

Aan hem zende men ook de opstellen, wier opname in het
Tijdschrift gewen scht wordt.