AE rra 


pe Baarden 
« _ú, ij 
ke an Boeg er Be 


BEE BREIN kend nen 
badntehe viknett ek 


OEE Ee Or | 


KE . 
Í 
| 
“ 
A 
k hl he 
Î d 
IEA 
Í N +‘ 
' Aa 
\ 
i hs k 
m 
f B À 


. Directeur van ’s Rijks Instituut voor Phrtopathologie te W 


geget ids 


pn 


dk, 


| NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEK 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS, 


ageningen. 


Vs | 
/ zj 


TWAALFDE JAARGANG. 
1°, 2° em 3e afleveringen. 
Ee DA TRE ON a 


GENT, 
BOEKHANDEL-J. VUYLSTEKE. 


1906. 


ar Verschaffelt, te bonen d 
ke he __Naamlijst der leden van de Nederlandsche Phytopathologische (ei 
pa tenziektenkundige) Vereeniging 
| Instituut voor phytopathologie, verbonden aan de Rijks ren 
Land-, Tuin- en Boschbouwschool te Ban greetie 
tingen IE 


‘Commelin Scholten van 1895 tot 1906 S 
A. GC. Ide. — Nog eens over peer- en appelschurft (Fisilaitse 


pirinum en ged (met Plaat I) … 5 
H. M Quapjer. ‚ Het OOo (Plutella eruciferarum 
(met Platen II en u 1) 6 
CG. Vis. — Eenige beschouwingen over het kweeken van ‘vruch 
boomen, en het aanlREEen van boomgaarden op klei- en zavel 
SrDnd ©. PL 
H. Mayer Gmelin. — Over het voorkomen van Tylencha In 
devastatrix in lupinen en de daaruit voor de landbouwpraktijk te 
trekken conclusies . .… 93 
J.R. B. — Korte mededeelingen ‘Bestrijding van de ‘pok-\ 
ziekte der perebladeren.. — Nederlandsche Vlinders, 
beschreven en afgebeeld door xr A. Brants. — III. Sorauer’ Sn 
Handbuch der Pflanzenkrankheiten … .… 507 
M. H. Quapjer. — Voorloopige mededeeling over ziekten van … 


Heli A DR HAIPE DAOIN IN, EDS rede re doof 


(1) Bij vergissing dragen deze platen Ien II in plaats van II en III. 


naar photographies, 
teekeningen, schilderijen, gewasschen 
teekeningen enz. 
nijverheidsalbums. 


‚ 


‚CLICHES VOOR AANKONDIGINGEN, 


FELIX WYLANDS 


Specialiteit voor catalogen, prospectussen, 


De graphische kunsten. 


_KUNST- EN HANDELSWERKEN, 


ade gietafdrukken of clichés 


ee NN end 


Gent, drukkerij Vv VAN Doosser, AERE, Hoirnieboulevardid Up 


Nederlandsche phytopathologische Vereeniging 


LISRART 
EN NF Ar V ORE 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. L NIEAL 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 
Bat DET RITZEMA BOS. 
a 


Twaalfde Jaargang. — 1° 2°-3e Aflevering. 1 Juli rgo6. 


Dd 


nnn 


BĲ DEN AANVANG VAN DEN TWAALFDEN JAARGANC. 


Toer: ik in het begin van het jaar 1906 voor de betrek- 
king van Directeur van het phytopathologisch laboratorium 
Willie Commelin Scholten te Amsterdam bedankte, om als 
Hoogleeraar-Directeur van het Rijks Instituut voor phyto- 
pathologie te Wageningen op te treden, kwam het mij eerst 
voor, dat het minder eigenaardig zou zijn, als ik redacteur, 
en wel de eenige redacteur, bleef van het « Tijdschrift over 
Plantenziekten », t welk toch tot dusver, behalve het orgaan 
van het « Kruidkundig genootschap Dodonzea » te Gent, ook 
het orgaan van het « phytopathologisch laboratorium Willie 
Commelin Scholten » te Amsterdam heette. Uit den aard 
der zaak zou echter ook het nieuwe Instituut te Wageningen 
behoefte hebben aan een orgaan; maar een nieuw « Tijd- 
schrift over Plantenziekten » naast het bestaande kwam mij 
Minder gewenscht voor; en ook zou ik ongaarne afstand doen 


een de redactie van het mij lief geworden Tijdschrift, dat 


ms gens twee jaren vileen redigeerde. 


ik eerst 9 jaren gezamenlijk met den Heer Staes en vervol- 


JGOL 


Ee ene 


Het kwam mij toen in de gedachte, dat er toch eigenlijk 
een meer innige band tusschen het « Tijdschrift over Plan- 
tenziekten » en de « Nederlandsche phytopathologische 
Vereeniging » bestaat, dan tusschen dit Tijdschrift en het 
phytopathologisech laboratorium Willie Commelin Scholten. 
Bij de stichting van genoemd laboratorium werd de wensch 
uitgesproken, dat dit hehaam een orgaan zou hebben; de 
middelen ontbraken om zoodanig orgaan te stichten, en gre- 
tig werd destijds het aanbod van Prof. Mae Leod en den Heer 
Staes aanvaard, om het « Tijdschrift over Plantenziekten », 
dat door het « Kruidkundieg Gemootschap Dodonsea » zou 
worden uitgegeven, tevens orgaan van het Amsterdamsche 
phytopathologisch laboratorium W.C. S. te doen zijn. 
Echter heeft dit laboratorium nooit anders dan door de 
werkzaamheid van zijnen Directeur iets voor het Tijdschrift 
gedaan; het heeft nooit in de kosten der uitgave van het 
Tijdschrift bijgedragen. 

De Nederlandsche phytopathologische Vereeniging daar- 
entegen schenkt reeds sedert verscheiden jaren eene kleine 
jaarlijksche subsidie aan het «e Tijdschrift over Planten- 
ziekten », en teekent sedert 1905 miet alleen meer — zooals 
vroeger — voor hare donateurs — maar cok voor hare leden 
op het Tijdschrift in. Het kwam mij daarom voor, dat zij 
eigenlijk meer recht heeft, dit Tijdschrift voor een deel 
« haar orgaan » te noemen dan het phytopathologisch labo- 
ratorium Willie Commelin Scholten. 

Als voorzitter der « Nederlandsche phytopathologische 
Vereeniging » en als briefwisselend lid van het « Kruid- 
kundige Genootschap Dodona » zou ik de redactie van een 
orgaan van beide vercenigingen kunnen blijven voeren. 

Ik schreef aan den Heer Staes, of men vanwege 
« Dodona » genegen zou zijn, in het vervolg het « Tijd- 
schrift over Plantenziekten » te noemen het orgaan van dat 


ed 


genootschap en van de Nederlandsche phytopathologische 
Vereeniging, en niet meer het orgaan van het phytopatho- 
logisch laboratorium Willie Commelin Scholten; in welk 
geval ik mij gaarne met de redactie van het Tijdschrift zou 
willen blijven belasten. Ik ontving een toestemmend ant- 
woord. Natuurlijk kon deze verandering alleen tot stand 
komen, wanneer de Algemeene vergadering der Nederl. 
phytopathologische Vereeniging haar goedkeurde. Dit ge- 
schiedde, blijkens de achterstaande notulen, op 28 Februari 
jongstleden. 

Zoo is dan aan den wensch, die door meerdere leden der 
Nederl. phytopathologische Vereeniging herhaaldelijk werd 
uitgesproken, nl. den wensch om een eigen orgaan te heb- 
ben, voldaan. Deze Vereeniging zal met het Kruidkundig 
Genootschap Dodoncea krachtig samenwerken, om dit orgaan 
te trachten te maken tot wat er van kan worden verwacht. 
Het is mij aangenaam, dat ik als redacteur aan het « Tijd- 
schrift over Plantenziekten » kan verbonden blijven. Het 
vertrouwen, in mij gesteld, zal mij aansporen, dit Tijd- 
schrift zooveel mogelijk tot ontwikkeling te brengen. Op 
nieuw wend ik mij tot allen, die mij in dezen kunnen helpen, 
om krachtige medewerking : niet alleen tot de mannen der 
wetenschap, maar ook tot die ‘ler praktijk. 


Wageningen, Maart 1906. J. Rrrzema Bos. 


en 


VERSLAG 


van de Algemeene Vergadering der Nederlandsche Phyto- 
pathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, op 
28 Februari 1906, in het laboratorium van Prof. Verschat- 


felt, te Amsterdam. 


De Voorzitter, Prof. Ritzema Bos, opent de vergade- 
ring, waarna de notulen van de vorige worden gelezen en 


goedgekeurd. 
Ingekomen zijn : 


1) de mededeeling dat de Heer E. H. Krelage zijn her- 
benoeming tot bestuurslid aanneemt; 

2°) bericht, dat als donateurs zijn toegetreden : de Gel- 
dersch-Overijselsche Maatschappij van Landbouw, de 
Naamlooze Vennootschap « Zeeuwsche Fruitteeltmaat- 
schappij » te Goes, de Vereeniging ter bevordering van 
Landbouw en Nijverheid te Pieterburen en de Heer N. A. 
Allot te ’s Gravenhage. 

Er zijn nu 57 donateurs met een jaarlijksche bijdrage 
ran £ 570,00. 

De Secretaris deelt mede dat er, na de invoering van 
contributie, slechts een goede 100 leden bedankt hebben. 
Het aantal leden bedraagt thans 252. 

De aan de beurt van aftreding zijnde bestuursleden, de 
Heeren J. G. Hazeloop te Alkmaar en Dr. H. W. Heinsius 
te Amsterdam, worden hierop herkozen. 

De rekening van den Penningmeester, reeds voorloopig 
door het Bestuur goedgekeurd, wordt, op uitnoodiging van 
den Voorzitter, nagezien door de Heeren G. Kruseman en 
Prof. KE. Verschaftelt. Op hun voorstel wordt zij goedge- 


keurd onder dankzegging aan den Penningmeester. 


0 
15 


ren 


Namens den Penningmeester deelt de Secretaris mede 
dat voor elk exemplaar van het « Tijdschrift over Planten- 
ziekten » aan de Vereeniging f 1,15 wordt in rekening 
gebracht, terwijl de gewone prijs f 1,25 bedraagt. 

In aansluiting hiermede stelt de Voorzitter voor, in 
overleg met het Kruidkundig Genootschap Dodoneea, het 
genoemde Tijdschrift voortaan te doen zijn Orgaan van dat 
Genootschap en van de Nederl. Phytopathologische Veree- 
niging. Aldus wordt besloten. 

De Voorzitter deelt mede, dat door hem voor rekening 
der Vereeniging in het afgeloopen jaar phytopathologische 
voordrachten zijn gehouden te Breukelen, Driebergen, 
Nijkerk en Zeist. 

Voor het jaar 1906 wordt daarop de volgende begroo- 
ting vastgesteld : 

Ontvangsten : 


Bijdragen donateurs f_ 370,00 
Contributie leden 252,00 
Rente 13,00 

{635,00 

Uitgaven : 

Inteekening Tijdschrift over Plantenziekten f_ 360,00 
Subsidie voor het Tijdschrift 50,00 
Kleine uitgaven Secretaris en Penningmeester 50,00 
Schrijfwerk 10,00 
Voordrachten over plantenziekten 200,00 


f_ 670,00 

Het nadeelig saldo is geen bezwaar, daar er nog een 
vrij groot bedrag in kas is. 

Na dankbetuiging aan Prof. Verschaffelt voor de ver- 

leende gastvrijheid wordt hierop de vergadering gesloten. 


De Secretaris : 


Dr H. W. Herxsrus. 


Naamlijst der leden van de Nederlandsche Phytopathologische 
(Plantenziektenkundige) Vereeniging. 


Bestuur : 


Prof. J. RrrzeMmA Bos, Voorzitter, Wageningen. 

J. G. Hazeroop, 2° Voorzitter, Alkmaar. 

Dr H. W. Herinsmws, Secretaris, Vondelkerkstraat, 10, Amsterdam. 
Dr H. J. CALKOEN, Penningmeester, Leidschevaart, 86, Haarlem. 
Prof. F. A. F. C. Went, Utrecht. 

F. B. Lönnis, ’s Gravenhage. 

D. K. Wert, Uskwerd. 

A. Kosrer Mz, Boskoop. 

E. H. KreraGe, Haarlem. 


Donateurs : 


1. H. J. van Heijst, te Wijk bij Duurstede. 
2. Pomologische Vereeniging, Secret. B. de Bruijn, Penn. P. Boer Gz, 
te Boskoop. 

Teyler’s Stichting, te Haarlem. 

. P. Loosjes, te Haarlem. 

‚J.de Clercq van Weel, te Haarlem. 

6. Hollandsche Maatschappij van Landbouw, te den Haag; Secretaris, 
S.C. Korteweg. 

7. Hoofdbestuur Friesche Maatschappij van Landbouw, Algem. Secret. 
C. A. Römer, te Leeuwarden. 

8. Algem. Vereeniging voor Bloembollencultuur, te Haarlem. Algem. 
Secret. Johs de Breuk. 


> Ot a GO 


9. Noorder Afdeeling van het Genootschap van Nijverheid in de Pro- 

vincie Groningen (Penningm. D. Bruins, te Uskwerd). 

10. H. D. Willink van Collen, grondeigenaar te Breukelen. 

11. M. Tydeman, te Tiel. 

12. Afdeeling Meeden van het Genootschap van Nijverheid in de Pro- 
vincie Groningen. (Secret. J. L. Veeman, te Meeden). 

13. Genootschap van Nijverheid in de Provincie Groningen (Penningm. 
J.Sypkens,te Winschoten, Secret. H‚ D. Ebbens te Nieuw Beerta). 

14, Nederlandsche Entomologische Vereeniging (Penn. Dr H. J. Veth, 
Sweelinckplein, 83, te den Haag). 

15. Maatschappij van Nijverheid in het Westerkwartier der Provincie 
Groningen (Seeret. Folmer te Oldehove). 


a)” LEE 


16. J. E. Stork, Verlengde St-Jorisstraat, te Nijmegen. 

17. CG. A. L. Smits van Burgst, te Princenhage (bij Breda). 

18. C. W. R. Scholten, Jr, Tesselschadestraat, te Amsterdam. 

19. Afdeeling Leens van het Genootschap van Nijverheid in de Provin- 
cie Groningen. (Secret. C Doornbos te Zuurdijk. 

20. Herman J. Jansen, te Schiedam. 

21. Afdeeling Kenrum van het Genootschap van Nijverheid te Eenrum, 
(Groningen). Penningmeester, K. H. Noordhuis, te Eenrum. 

22, F. B. Löhnis, Inspecteur van den Landbouw, Groothertoginnelaan, 
te den Haag. 

23. Noordbrabantsche Maatschappij van Landbouw, (Penningmeester, 
C. J. J. Daniëls, te ’s Hertogenbosch). 

24, Dr J. Th. Oudemans, Paulus Potterstraat, 12, te Amsterdam. 

25. M. van Waveren, « Leeuwenstein », te Hillegom. 

26 Afdeeling Amsterdam en omstreken der Nederl. Maatschappij voor 
Tuinbouw en Plantkunde (Secret. G. J. vanden Berg, Rokin 42, 
te Amsterdam). 

27. O. J. de Haart, Tolsteegsingel O. Z. 38, te Utrecht. 

28. D. G. Montenberg, Fort Kijk in de Potstraat, 146, te Nijmegen. 

29. C.J. H. van den Broek, te Middelharnis. 

80. C, J. Koning, te Bussum, Kerkstraat. 

31. C. van Lennep, te Elst, (O.B.) 

32. H. J. H. Gelderman, Huize « Kahlenpink » (bij Oldenzaal). 

33. Baron van Heeckeren van Wassenaar, te Twickel. 

31. Denis Swagemakers, te Tilburg. 

35. Maatschappij tot bevordering van Ooft- en Tuinbouw in het kanton 
Oostburg (Secret. Zz Steenhart, te Oostburg). 

36, Jacs Smits, te Naarden. 

81. Landbouw-Vereeniging Tjugchem (Secret. B. Haan te Tjugchem, 

Groningen). 

Hoofdbestuur van het Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde 

te Utrecht (Secret. L. H. Thissen; Penn. Jhr G. W.J. Hooft). 

39. D.J. van der Have, Boomkweeker, te Kapelle bij Goes. 

40. J. Hadders Azn, te Valthermond (Drente). 

4l. G.J. Wilbrinek, oud-notaris, te Lunteren. 

42. Curagaosche Maatschappij ter bevordering van Landbouw, Veeteelt, 
Zoutwinning en Visscherij (Secret. Hamelberg, te Curagao). 

43. J. H. Popta, administrateur Landbouwonderdeming Sic Berasap 
Loeboeq Basoseng, Sumatra West. 

44, Paul Leendertz, villa « Kikenhof », te Velp (G.). 

45. J. H. Wentholt, Voorz. Algem. Ver. voor Bloembollencultuur, te 
Haarlem (Hazepaterslaan). 


38 


Ree 


46. Dr W. D. Cramer, Jr, te Twello. 

47. A. A. van Pelt Lechner, bibliothecaris der R. H. L.T.en B. S.Wage- 
ningen. 

48. Dr J. G. de Man, te Ierseke. 

49. D K. Welt, lid van de le kamer der S. G., te Uskwert (Gron). 

50. Vereeniging van oud-leerlingen van den R. Landb. wintercursus te 
Cortgene, (Noord-Brabant) Vooruitgang (Secret. A. M. Nieuwen- 
huijzen, te Kampereiland; Penningm. N.M. Tazelaar te Colijnsplaat). 

sl T.J. J. Poort, ooftkweeker op « Zuidereng », te Zoest. 

52. Geldersch-Overijselsche Mij van Landbouw (Secret. A. Staring, te 
Lochem: Penn. Jhr W. Prins, te Velp. 

53. Afdeeling Arnhem en omstreken der Nederlandsche Maatschappij 
voor Tuinbouw en Plantkunde (Penningmeester D. W. Becking, 
bloemist, Secretaris J. C. Koker, beide te Arnhem). 

54. Naamlooze Vennootschap Zeewsche Fruitteeltmnatschappij, te Goes 
(Directeur W.J. van den Bosch). 

55. Vereeniging ter bevordering van Landbouw en Nijverheid, te Pie- 
terburen (Gron.) (Penn. O. Bouwman, te Pieterburen). 

56. N. A. Allot, Nieuwstraat, 28, ’s Gravenhage. 

57. Landbouwvereenigingte Hornhuizen (Gron.) (Secr. L Rienks. Lzn.). 

58, « Naamlooze Landbouw en Handelsvereeniging », Langendijk en 
omstreken (Seeret. Corn. de Geus, te Noord-Scharwoude). 


Leden : 


A. 


P.J. G. Aarts, boomkweeker, te Bergeik. 

F.E. C. vander Hardt Aberson, grondeigenaar, dijkgraaf en wethouder, 
Angerlo (bij Doesburg). 

K. Admiraal Mzn, boomkweeker en bloemist, lid van de Gebrs Admiraal, 
te Rijp (N. H.). 

E.J. Arkema, Wester Embden. 

R. Armbrust, landbouwonderwijzer, Stadskanaal. 

R. van Assen, hoofd der school, te Aalsum (Fr ). 

G. van Asten, landbouwer, Heeze. 

A.E Attema, bloemist, Renkum. 

S, A. Arendsen Hein, 17, Emmalaan, Utrecht. 

Mej. B. Allot. Nieuwstraat, 28, ’s Gravenhage. 


B. 


J. W. Bakkes, hoofd eener openbare school, te Amsterdam. Hemo,_ 
nysstraat, 5. 

K W. Balk, tuinder, te Bangert (bij Hoorn). 

K.C. van den Ban, landbouwer, te Nieuw Helvoet. 

J. Baron, Ceintuurbaan, 73, te Amsterdam. 

P. Bastiaans, te Nieuwolda. 

D. Bauduin, te ’s Gravenhage. 

Baron de Pelser Berensberg, te Oud-Valkenburg. 

A. van Best, fabrikant, te Valkenswaard. 

C. N. de Beste, hoofd der school, te Valburg (Gelderland). 

J. Bleeker, leeraar H. B. S, te Nijmegen, St. Annalaan. 

S. Bleeker directeur der G. A. v. S. Tuinb. school, te Frederiksoord. 

J. C. van de Blocquery, te Helenaveen. 

W. Bloemendaal, boschbaas, te Zijpendaal (bij Arnhem). 

P. A. van Bloppoel, geëx. landb. onderwijzer, te Avereest. 

R. Boer, te St. Anna Parochie. 

H. Boerema, hoofd der school, te Enumatil. 

Hendrik Boot Hzn, kweekerij « Multiflora », te Valkenswaard. 

Leendert Maarten Born, landbouwer, te Middelharnis. 

Dr H. Bos, leeraar R. H. B. S., te Wageningen. 

Prof. Dr J. Ritzema Bos, te Wageningen. 

Mr D. J. R. Brants, te Zutphen. 

David Breen Azn, te Goedereede. 

Joh. de Breuk, te Haarlem. 

L. Broekema, directeur R. H. L. T. en B. S., te Wageningen. 

J. Broerse, te Mijdrecht. 

H. B. Brommersma, landbouwer, te Maarhuizen, gem. Winsum (Gron ). 

A. Brouwers Azn, oud landbouwer, te Gilze 

J. K. Budde, hortulanus, te Utrecht. 

C. Bulder, directeur R L. W.S. te Sittard (Limb). 

Herman F. Bultman, lid le kamer S. G., te Haarlemmermeer. 

E. Busscher, te Midwolde, (Gron. Oldambt) 

H. F. J. van Bijleveld, te Westdorpe. 

W. Balk Wzn, vruchtenkweeker, « Pomona », te Zwaag. 

J. W. Balk, te Bangert, gem. Blokker. 

J. Botke, leeraar H. B. school, Almelo. 

J. H. Beursgens, bloem- en boomkweeker, Sittard, 


re 


Dr H. J. Calkoen, leeraar H. B. school, te Haarlem, Leidschevaart, 86. 

Mr H. J. Carsten, te Amsterdam, Willemsparkweg, 53. 

C. H Claassen, R. tuinbouwleeraar, te Boskoop. 

C. J. Clarijs, landbouwer, te Steenbergen. 

A.M. C. Jongkindt Coninck, tuinbouwkundige, te Bussum. 

P. G. Copijn, tuinbouwkundige, te Groenekan (bij Utrecht). 

Dr J. C. Costerus, directeur H. B. school, te Amsterdam, Keizers- 
gracht, 177. 


DD. 


W. Dekker Pzn, landbouwer, te Wemeldinge. 

Alex. Delamar, te Amsterdam, Nic. Witsenkade, 9. 

A. van Delden, Nieuwolda. 

E. D. van Dissel, Inspecteur der staatsbosschen en ontginningen, te 
Utrecht. 

R. P. Dojes, landbouwer, te Uithuizen. 

R. Dojes, landbouwer, te Meeden (Gron). 

K. Drent, hoofd der school, te Emmen (Zuid Barge). 

H. W. Dros, te Bennekom. 

J.S. Dijt, landbouwer, te Texel. 


E. 


J. Elema, Rijkslandbouwleceraar, te Hoogeveen. 

J. Oost Elema, landbouwer, te Middelstum (Gron.). 

A. M.C. van der Elst, te Dedemsvaart. 

Jhr Dr Ed. Everts, leeraar H. B. S., te ’s Hage, Stationsweg, 79. 

J. H. Edelman, hoofd der school en landbouwonderwijzer, te Kadijk 
(bij Terwolde). 


F. 


Feitsma, landbouwer, te Nes, Westdongeradeel. 
Mevr, de wed, J. A. Frima-van der Tuuk, Oosterstraat, Groningen. 


G. 
Jac. P R. Galesloot, vruchtboom- en rozenkweeker, te Amsterdam. 
D. Geertsema, te Nieuwolda. 
Jos. van Glabbeek, firma A. H. van Glabbeek, bloemisterij, te Breda. 
H.J. Goemans, tuinbouwkundige, te Bennebroek (Straatweg). 


sr BR 


Dr E. Giltay, leeraar, R. H. L. T. en B. S., te Wageningen. 

A. Goedhart, bloemist, te Rijsbergen (bij Breda). 

Dr J. W. Ch. Goedhart, te Leiden. 

I. A. van der Goot, tuinbouwkundige, te Elst (Betuwe). 

R. Gouma, hoofd der school, te Nijstryne (Fr.). 

S. A. de Graaff, bloemist, te Leiden. 

G. Baron de Senarclens de Grancy, « Huize Haanwijk », te St-Michiels- 
gestel (bij Vucht). 

Gebr: Gratama & C°, speciale rozenkweekerij, te Hoogeveen. 

Dr M. Greshoff, direct. van het Kol. Museum, te Haarlem. 

Corn. de Geus, landbouwer, te Noord-Scharwoude. 

P. Groeneveldt & zoon, te Noordwijk-Binnen. 

G. A. M. Groenevelt, rentmeester kroondomein, te Breda. 

J. L, T. Groneman, te Wieringerwaard (N.H.). 

N. Groot Sz., lid van de firma Sluis en Groot, teeler en handelaar in 
bloem- en tuinzaden, te Enkhuizen. 

J. de Groot, hoofd der school, te Murmerwoude (Gem. Dantumadeel). 

M. Grootwassink, tuinbaas, te Hilversum. 

J. van Gurp, te Breda. 

W.C. de Graaff, gemeente apotheker, te Leiden. 


HH. 


A. A. ter Haar, leeraar aan de R. L. winterschool, te Goes. 
C. Hage, landbouwer, te Bruinisse. 
Dr C. J.J. van Hall, inspecteur van den landbouw te Paramaribo (Suri- 
name). 
H. A. Hanken, directeur van den Wilhelminapolder, te Wilhelmina- 
dorp; (bij Goes) 
J. Hartmans, te Breda. 
H. M. Hartog, landbouwer, te Barneveld. 
D. C Hasselman, te Zoelen. 
H D.S. Hasselman, Rijkslandbouwleeraar, te Utrecht. 
ten Have, te Nieuwolda. 
G. Hazeloop, Rijkstuinb. leeraar, te Alkmaar. 
C. Heeringa, tandarts, te Deventer. 
H. W. Heinsius, leeraar H. B. school, te Amsterdam (Vondelkerk- 
straat, 10). 
N. R.J. Hijmeriks, Huize « Suideras », bij Zutphen. 
P. van Hoek, Inspecteur Landbouwonderwijs, te ’s Gravenhage. 
G.J. den Hollander, onderwijzer, te Nieuwaal (bij Zalt Bommel), 
W, Holzenbosch, landbouwer, Valkenswaard. 


PB. 

J. 

J. 
Dr 


P. J. Hommes, beheerder houtvesterij « Tolder », te Rembang. 
Dr F. W. T. Hunger, Willem Barendzstraat, 87, te Utrecht, 

J. Hutter, « de Braak « te Paterswolde (bij Groningen). 

E M.J W. Huijsmans, te Hilvarenbeek. 

A.J. van Heemskerk Duker, apotheker, Hilversum 

H. Heukels, Weesperzijde, Sl, te Amsterdam. 


1. 


A. C. Ide, Rijkstuinbouwleeraar, te Wageningen. 


J. 


G. de Jager, te Nieuwol la. 
Geert Jongstra, bloemist, kweekerij Vijversbuurt, Leeuwarden. 


KK. 


L.G J. Kakebeeke, R. landb. leeraar, te Goes. 

Dr 2. Kamerling, te Buitenzorg (Java). 

L. van Keersop, landbouwer, te Dommelen. 

Dr C. Kerbert, direct. van het Kon. Zoöl Gen. Natura Artis Magistra» 
te Amsterdam. 

IL. J. Kerbert, firma Zocher & Co, tuinbouwkundige, te Haarlem. 

F. H. Kerssemakers, hoofd der school, te Nuland. 

J.L. Kleintjes, Huize « Kolthoorn », te Heerde. 

C.J. Kneppelhout van Sterkenburg, Huize « Sterkenburg », te Drieber- 
gen. 

HK. de Kok, te Zandbergen (bij Ginneken). 

J.C. Koker, boomkweeker, te Arnhem. 

J. Kollen, te Aalsmeer. 

C. Konijn, te Wijde Wormer. 

W. Koning Wz, adj. direct, van den Jandb. bij de Rijkswerkinrichtingen’ 
te Veenhuizen (Drente). 

J. van der Koogh, landbouwer, te Middelharnis. 

B. Koolhaas Jr, te Enkhuizen. 

Firma Koster & Co, te Boskoop. 

A. Koster Mz, voorzitter der Pomol. Vereeniging, te Boskoop. 

M. Koster & Zonen, tuinbouwkundigen, te Boskoop. 

Ernst H. Krelage, te Haarlem. 

G. Kruseman, Houtrijk & Polanen. 


edit 


L. 


W. A. F. Renardel de Lavalette, hoofd der school, te Ingen (Neder 
Betuwe). 

M. Leunenburgh, tuinbaas, te ’s Graveland. 

P. Lindenbergh, landbouwer, te Wemeldinge. 

David Lodder Mz, te Goedereede. 

W. Lodder, tuinbouwkundige, te Middelburg. 

H.J. Lovink, directeur generaal van den landbouw, te ’s Gravenhage. 

Landbouwkundig Bureau van het Kali-Syndikaat, te Utrecht. 

J. Leendertz Czn, Rijkstuinbouwleeraar, te Leeuwarden. 


M. 


L. Maas, te Dedemsvaart. 

P. Man Dz, te Beemster. 

D. R. Mansholt, Westpolder, gem. Ulrum (Groningen). 

J. H. Mansholt, landbouwer, Westpolder (Groningen). 

W.P. Markusse, onderwijzer, ’s Heer Arendskerke. 

A.F. Marlet, te Delft. 

J.Z ten Rodengate Marissen, leeraar R. L. S,te Wageningen. 

Firma van Meerbeek & Co, bloemisten, te Hillegom. 

M. H Meertens, landbouwonderwijzer en hoofd der school, te Bunde 
(bij Maastricht). 

G. van Meeuwen, kweeker van en handelaar in bloembollen, bol-, knol- 
en andere gewassen, te Haarlem. 

W. Mesman Kz., boom- en bloemkweeker, te Boskoop. 

A. E. van der Meulen, te Drachten. 

L. Meyer, rentmeester van Z. H. den Vorst van Hohenzollern, te 's Hec- 
renberg. 

Dr J.C. H. de Meijere, villa « Yda », Waldecklaan, Hilversum. 

D van Mourik, burgemeester van Zoelen, te Kerkavezaath. 

G. Murman, landbouwer en steenbakker, te Geldermalsem. 

H. W. Mees, kweekerij « Zwanestein », te Heerde. 


IN. 


A.A. Neeb, Rijkslandbouwleeraar, te Dordrecht. 
J. Nicola, opzichter te Ter Apel. 
J. W. van Nieuwenhuijse, Weteringschans, 119, te Amsterdam. 


G. E. H. Tutein Nolthenius, rentmeester van het Kroondomein, te 
Apeldoorn. 


H. Noordhuis, te Eenrum. 
P van Noort & Zonen, te Boskoop. 
A. Nugteren, te Breda. 


Oo. 


Frans Oomen, te Oosterhout. 

van Ophoven, te Mil, Prineepeel. 

Dr A. C. Oudemans Jzn, leeraar H. B. S., te Arnhem, Boulevard, 85. 

G. A. Vorsterman van Oyen, secret. van de maatschappij ter bevordering 
van ooft- en tuinbouw in het kanton Oostburg, te Aardenburg. 


P. 


Dr O. Pitsch, leeraar R. H. L. T. en B. S. ® wageningen. 

B. A. Plemper van Balen, leeraar R. T. school, te Wageningen. 
G.J. van Poppel, landbouwer, te Gilze. 

S. Pool, tuinbaas, Esschilderstraat, 1b, Haarlem. 


OQ. 


H. M. Quanjer, te Wageningen. 
Jhr L. J. Quarles van Uffort, te ’s Gravenhage. 
T.L. Quanjer, apotheker, te Enkhuizen. 


R. 


Jhr. MrJ. G. Ridder van Rappard, voorzitter der Geldersche-Overij- 
selsche maatschappij van landbouw, te Laren (Gelderland). 

Ch. Rauwenhoff, te Tongeren (bij Epe) (Gelderland). 

RK. Reindersma, onderwijzer, te Appingedam. 

A. G. M. Richard, boomkweeker en bloemist, te Naarden, 

Abr. de Roon, hoofd der school, te Heesbeen. 

B. Ruys, zaadhandelaar, te Dedemsvaart. 

K. Ruijterman, onderwijzer, te Hauwert, (N. H.). 

Rijkslandbouwproefstation te Goes. 

Jan Roes, te Vogelenzang. 

IH. van Ree, hoofd der school, te Aardswoud. 


si. 


G. Scheepers, landbouwer, te Heeze. 

M M. Schepman, rentmeester, te Rhoon (bij Rotterdam). 
W.W. Schipper, leeraar H. B. school, te Winschoten. 

C. Schoonenboom, te Domburg. 


SEN jen 


Jac. van Schouwen Cz., landbouwer, te Sommelsdijk. 

K. van Schouwen, landbouwer, te Poeldijk. 

K. vander Slikke, te Wolfaartsdijk, Zeeland. 

Dr B. Slingenberg, te Beerta (Groningen). 

N. Sluis,lid van de firma Sluis en Groot, teelers en handelaars in bloem- 
en tuinzaden, te Enkhuizen. 

P.J. Smulders, hoofd der school, te Wouw. 

E. Snellen, Rijkstuinbouwleeraar, te Maastricht. 

Leonard A. Springer, Alexanderstraat, 16, te Haarlem. 

P. Stadt, te Wieringerwaard. 

A. Staring, secret. der Geldersch-Overijselsche maatschappij van land- 
bouw, te Lochem. 

A. van Steijn, Intendant Paleis en Domein het Loo. 

J. Sturing, onderwijzer, Coornhertstraat, 830, Haarlem. 

H. W. J.C. van der Sijp, rentmeester, te Wamel. 

J. Sijpkens, secret. van het gen. van nijverheid in de provincie Gronin- 
gen, te Winschoten. 

N. H. Swellengrebel, rer nat. stud, P. C. Hooftstr., 167, te Amsterdam. 

P.J. Schenk, Wilhelmstr., 42 III Stock, Karlsruhe in Baden. 

W.C. Smuling, kweekerij Geynwijck, Baambrugge. 

L. Schoorl, apotheker, Frans Halsstraat, 9, te Haarlem. 

Dr N. Schoorl, Frans Halsstraat, 10, te Haarlem. 


TT. 


G. Tenkink, landbouwer, te Hummeloo. 

P. Teunissen, 2° Oosterparkstraat, 236, te Amsterdam. 

G. Eling Tichelaar, te Loppersum (Groningen). 

C. Timmers, landbouwer, te Steenbergen. 

Tuinbouwwintercursus, (adres J. Sturing, Coornhertstr, 30), te Haarlem. 


WV. 


Jean H. Vallen, kasteel « Hellenraedt », te Swalmen. 

G. Azings Venema, plantkundige aan het Rijksproefstation voor zaad- 
contrôle, te Wageningen. 

W. A. Viruly Verbrugge, oud-voorzitter van de Nederlandsche maat- 
schappij voor tuinbouw en plantkunde, te Rotterdam, 

A. Veréll, bloemist, te Hoorn. 

J. Verhage, vruchtenteeler enz., te Oost-Souburg (Zeeland). 

J. Vermeulen, hoofd der school en landbouwonderwijzer, te Oud- 
Gastel (N. B). 

Dr E. Verschaffelt, hoogleeraar, Linnaeusstraat, te Amsterdam. 


M. Verschoor, zaadhandelaar, Hilversum. 

P. Verseput landbouwer, te Zonnemaire. 

Firma Visser'’s landbouwkantoor, Damrak, 36, te Amsterdam. 

Nederlandsche maatschappij ter bevordering van vlasindustrie (Secret. 
G. A. Hasselman, Riouwstraat, te den Haag). 

W.C. de Voogt, te Zalt-Bommel. 

W.H Verstman, Parakan Salak, halte Paroeng Roeda Preanger,Java. 

A. Heerma van Voss, boomkweeker, te Rozendaal (N. B.). 

U. J. Heerma van Voss Czn, tuinbouwkundige, Rozendaal (N. B.). 

Prof. Hugo de Vries, te Amsterdam. 

P. de Vries, Directeur der Rijkstuinbouwwinterschool, te Aalsmeer. 

Dr J.J. Ott de Vries, te Hoorn 

K. de Vrieze, leeraar aan de R. L. Winterschool, te Groningen. 

A.J. Vrugte, bloemist, te Hilversum. 

C. van Vrijberghe de Coningh, firma Vrijberghe de Coningh & Ce, te 
Lisse. 

Dr M. F. Vrancken, arts, te Weert (Limburg). 

Vereeniging « de Proeftuin », te Zwaag. 

Mej. H Vos, Riouwstraat, 175 ’s Gravenhage. 


WV. 


D. Wattez, boomkweeker, te Bussum. 

J.J. van Weel, Bezuidenhout, 115, te ’s Gravenhage. 

Prof. Dr K F. Wenckebach, Zuiderpark, te Groningen. 

H.J. B. Wenekebach, te Heerlen (Limburg). 

Prof. Dr F. A. F. C. Went, te Utrecht. 

R Wiersma, directeur der R. T. Winterschool, te Naaldwijk. 

J. F. Wilke, hortulanus der diergaarde, te Rotterdam. 

F. van de Wissel, te Epe (Gelderland). 

W. MH. Wind, bloemist, te Apeldoorn. 

H. Witte. te Bennekom. 

H.L Gerth van Wijk, leeraar H. B. S en Gymnasium, te Middelburg. 
P. van der Wielen, lector, Willemsparkweg, 209, te Amsterdam. 


VA 


Dr K.H M. vander Zande, directeur R. L. Proefstation, te Hoorn. 

H.D Zelders, hoofd der school, te Sinderen, gem. Varsseveld. 

H. C. Zwart, hoofdopzichter bij de beplantingen van Amsterdam, te 
Watergraafsmeer. 

H. Zwijze Gzn., te Gramsbergen, (Overijsel). 

U. H. Zeijlstra, phil. nat. cand., Prinsengracht, 823, te Amsterdam. 

S, Zeeman, koolbouwer, te Zuid-Scharwoude, 


lk en 


INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE, VERBONDEN AAN DE RIJKS 
HOOGERE LAND-, TUIN- EN BOSCHBOUWSCHOOL TE WAGENINGEN ©). 


TOELICHTING. 


Zoolang landbouw, tuinbouw en houtteelt bestaan, 
hebben zij te kampen gehad met allerlei schadelijke invloe- 
den : met te veel droogte en te veel water, — met tempe- 
raturen, ongeschikt voor de ontwikkeling der planten of van 
sommige harer deelen, — met schadelijke bestanddeelen 
in den bodem of in de lucht, — met onkruiden, — met 


parasieten van plantaardigen of dierlijken aard, woekerende 


m de cultuurgewassen, alsmede met diersoorten, welke 
deze gewassen opvreten of beschadigen. 

De wetenschap, welke zich bezig houdt met de studie 
van al deze voor den plantengroei schadelijke invloeden en 
van de middelen, om ze te verwijderen of hunne gevolgen 
te bestrijden, is de phytopathologie (leer der plantenziek- 
ten). Zij is eene toegepaste wetenschap, wortelende in. de 
ervaringen der praktische plantentelers en in de natuur- 
historische wetenschappen. Hoewel van jongen datum, heeft 
ze zich in weinige jaren snel ontwikkeld en aan den land-, 
tuin- en boschbouw reeds belangrijke diensten bewezen. 

Dit behoeft niemand te verwonderen, wanneer hij weet, 
dat de verliezen, die de landbouw en aanverwante bedrijven 
jaarlijks door plantenziekten en schadelijke dieren lijden, 
alleen binnen de enge grenzen van ons land tonnen gouds, 
ja soms millioenen guldens bedragen. Men denke slechts 
aan de aan ieder bekende aardappelziekte, die zich soms zóó 


(1) Mededeeling, verbreid van wege de Directie van den Landbouw 
te 's Gravenhage. 


2 


geweldig uitbreidt, dat gezonde aardappels niet dan tegen 
hoogen prijs te verkrijgen zijn ; — aan de roest, die gedurig 
den tarwe-oogst in onze vruchtbaarste polders bederft; — 
aan de aaltjesziekte in haver en rogge; — aan de « kroef- 
ziekte » en « maden », die den oogst der uien op de Zuid- 
hollandsche en Zeeuwsche eilanden maar al te dikwijls doen 
mislukken ; — aan den vlasbrand, die voor de vlastelers eene 
ramp is; — aan ‘t geelziek der hyacinten; — aan het groot 
aantal hectaren jonge dennen, waardeloos gemaakt door de 
dennenknoprups; — aan de vernielingen in de dennen- 
bosschen door de groote dennensnuittor, en aan zoovele 
andere ziekten en beschadigingen, die de cultures van land- 
bouwers, tuinbouwers en houttelers benadeelen. 

Daarbij komt, dat ziekten en schadelijke dieren door 
den handel of op andere wijze van de eene streek der wereld 
naar de andere worden verbreid. Men denke slechts aan 
de druifluis of Phylloxera, aan de Hessiche mug en aan den 
meeldauw van den wijnstok. Plotseling kan dus in de eene 
of andere streek eene ziekte of beschadiging optreden, die 
daar tot dusverre niet voorkwam. 

Behoeft het verwondering te wekken, dat de overheid, 
bekend met de groote beteekenis der phytopathologie, in 
verschillende landen, zooals in de Vereenigde Staten van 
Noord-Amerika, Canada, Engeland, Duitschland, Dene- 
marken, Noorwegen, Zweden, België, Frankrijk, enz. zich 
veel aan de studie dier wetenschap gelegen laat liggen, em 
dat regeeringen en landbouwmaatschappijen, of vereeni- 
gingen van belanghebbende particulieren, zooals op Java, 
phytopathologische laboratoria hebben gesticht of deskun- 
digen aangesteld, belast met ket onderzoek van planten- 
ziekten of schadelijke dieren ? Want het is niet voldoende, 


revonden, die op de 


dat er in een land personen worden g 


hoogte zijn van de phytopathologie en die bekend zijn met 


EE oe 


hetgeen in andere landen op dat gebied wordt verricht, in 
elk land moet die wetenschap worden beoefend. 

In ons land b. v. zijn de tand- en tuinbouw en de hout- 
teelt te veel verschillend met dezelfde takken van bedrijf 
in andere landen, dan dat hier op het gebied der phytopa- 
thologie maar altijd in toepassing zou kunnen worden 
gebracht, wat men dáár door onderzoek en proefneming als 
doeltreffend heeft leeren kennen ; klimaat, bodem en verdere 
kultuurvoorwaarden brengen mee, dat hier te lande andere 
ziekten en beschadigingen voorkomen en dat dezelfde ziekten 
en beschadigingen hier anders verloopen en op andere wijze 
moeten worden bestreden. Daarbij komt, dat in Nederland 
verscheiden eigenaardige cultures bestaan, welke althans 
in dergelijke uitgestrektheden elders niet voorkomen (bloem- 
bollenteelt, koolteelt aan den Langendijk, Boskoopsche cul- 
tures) ; de bij deze cultures voorkomende ziekten en bescha- 
digingen worden dientengevolge in ’t buitenland deels niet, 
deels slechts weinig aangetroffen, zoodat zij doorgaans ook 
geen punt van onderzoek bij de huitenlandsche phytopatho- 
logen uitmaken. 

Het is dus niet alleen noodig, dat er in Nederland 
personen zijn, op de hoogte van de buitenlandsche hittera- 
tuur betreffende plantenziekten en schadelijke dieren, het 
is met het oog op de praktijk bepaald noodzakelijk, dat in 
ons land personen worden gevonden, die zich bezighouden 
met het wetenschappelijk onderzoek der plantenziekten en 
-beschadigingen en die bij het enderzoek naar de middelen 
ter voorkoming en ter bestrijding van deze voortdurend op 
Nederlandsche toestanden het oog gericht houden. Vooral 
ook de studie der vatbaarheid van verschillende planten- 
soorten en -variëteiten voor ziekten en beschadigingen blijkt 
meer en meer voor de praktijk van het hoogste gewicht te 
zijn; maar deze vatbaarheid is in hooge mate afhankelijk 


=S Î Z 


van invloeden van klimaat en bodem; en in dit opzicht kan 
men zich dus allerminst tevreden stellen met wat in het 
buitenland is geconstateerd. 

Is in ons land reeds lang geleden door mannen van de 
wetenschap op de studie der phytopathologie aangedrongen, 
— we herinneren b.v aan hetgeen door Dr. J. WrrEewaarLr 
is gedaan —, ook de practici hebben al jaren lang behoefte 
gevoeld aan voorlichting op phytopathologisch gebied. 
Zoo ontving Dr. J. Rrrzrma Bos gedurende zijne werkzaam- 
heid bij het landbouwonderwijs, eerst te Groningen, toen 
te Warffum en later te Wageningen (1869-1895) telken jare, 
uit alle oorden van het land, vragen om inlichtingen over 
plantenziekten en -beschadigingen, waarvan het aantal niet 
zelden de honderd ver overschreed. Zoo droeg de Alge- 
meene Vereeniging voor Bloembollenkultuur, gesteund door 
de Regeering, aan Dr. WAKKER gedurende drie jaren het 
onderzoek van de ziekten der hyacinten en andere bolge- 
wassen op, en riep het Hoofdbestuur van de Nederlandsche 
Maatschappij van Tuinbouw en Plantkunde eene weten- 
schappelijke commissie in het leven, dan welke vele inzen- 
dingen op het gebied van plantenziekten en schadelijke 
dieren werden gedaan. 

Toen dan ook in 1891 de Nederlandsche Phytopatholo- 
gische Vereeniging in het leven werd geroepen, waarvan 
Dr. J. Rrrzema Bos de ziel werd, traden aanstonds een vrij 
groot aantal donateurs en leden toe. 

In 1895 werd het phytopathologisch laboratorium 
Willie Commelin Scholten te Amsterdam uit particuliere 
krachten gesticht en Dr. J. Rrrzrema Bos tot directeur dezer 
inrichting benoemd, zoodat hij zich toen geheel aan de 
phytopathologie kon wijden. Tevens werd hem als buiten- 
gewoon hoogleeraar aan de Universiteit te Amsterdam het 


onderwijs in de phytopathologie opgedragen. 


Rn 


Dat de Regeering het nut van deze wetenschap voor 
de praktijk inzag, blijkt daaruit, dat zij reeds dadelijk aan 
de stichting, die slechts over beperkte fondsen kon beschik- 
ken, subsidie verleende, welke subsidie in 1899 tot een jaar: 
lijksch bedrag van f 7000 werd verhoogd. Tevens werd 
bij die gelegenheid de phytopathologische dienst georga- 
niseerd en de directeur van het phytopathologisch labora- 
torium Willie Commelin Scholten tot hoofd van dezen dienst 
benoemd. 

Daarmee was echter nog niet bereikt, wat met billijk- 
heid mocht worden verlangd. Het phytopathologisch labo- 
ratorium Willie Commelin Scholten te Amsterdam kon zich 
wegens gebrek aan de noodige terreinen voor proefneming 
niet voldoende ontwikkelen en zijn directeur kon niet dage- 
lijks voeling houden met personen, die in de praktijk van 
land-, tuin- en boschbouw werkzaam zijn of daarmee in 
nauwe aanraking komen. 

Van hoe groote beteekenis het ook was, dat de phyto- 
pathologie onder de leervakken van de Universiteit der 
hoofdstad werd opgenomen, toch kan niet worden ontkend, 
dat zij, die dat onderwijs volgden, over het geheel te weinig 
met de praktijk van den landbouw en aanverwante bedrijven 
op de hoogte waren om van dat onderricht zooveel mogelijk 
nut te trekken. 

Bij dat alles kwam, dat het onderwijs in dit belangrijke 
vak, zoo geheel op zijne plaats aan de hoogste inrichting 
voor landbouwonderwijs in ons land, daar niet in alle 
opzichten tot zijn recht kon komen. Wel werd aan die 
inrichting door Prof. Dr. J. Rrrzema Bos onderricht gege- 
ven in de kennis van nuttige en schadelijke dieren en werden 
enkele voorname plantenziekten door den leeraar in botanie 
behandeld, doch de phytopathologie als zoodanig was niet 
onder de leervakken opgenomen. Alleen aan de leerlingen 


=00 


van den wetenschappelijken cursus der voormalige afdeeling 
Tuinbouwschool der Rijkslandbouwsechool en aan de studie- 
richting Tuinbouw van de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en 
Boschbouwschool werd phytopathologisch onderricht gege- 
ven. Gelegenheid voor het doen van phytopathologische 
onderzoekingen kon deze inrichting tot nu toe miet geven 
en daarmee was de vorming van a. s. phytopathologen, 
waaraan inderdaad behoefte bestaat, althans aan die inrich- 
ting,welke daarvoor aangewezen behoort te zijn, uitgesloten. 

Aan dezen toestand moest een einde worden gemaakt. 
Aan de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool 
diende een instituut voor phytopathologie te worden ver- 
bonden, ten einde te voorzien in de behoefte aan onderwijs 
in dit vak. Dit instituut kon dan tevens dienen ter voor- 
hichting van belanghebbende practici en bovenal werkzaam 
zijn ter vermeerdering van de phytopathologische kennis 
in ons land. 

Door het aanwezig zijn van de noodige terreinen voor 
phytopathologisch onderzoek, door de gelegenheid voor den 
directeur, zijn personeel en diegenen, welke tot phytopatho- 
loog wenschten te worden opgeleid, om voortdurend in aan- 
raking te komen met personen, die de verschillende takken 
van bodemkultuur tot een onderwerp van hunne studie 
maken, zal een phytopathologisch instituut te Wageningen 
zich in alle opzichten beter kunnen ontwikkelen dan te 
Amsterdam. 

Tengevolge van de opheffing der Rijkstuinbouwschool, 
waardoor een gebouw met het noodige terrein beschikbaar 
komt, kan het plan tot oprichting van een phytopathologisch 
Instituut te Wageningen worden verwezenlijkt. Daartoe 
door de Regeering aangezocht, verklaarde Prof. Dr. J. 

Urrzema Bos, aan wien de persoonlijke titel van hoogleeraar 


wordt verleend, zich bereid als directeur van dit instituut 


op te treden en aan de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en 
Boschbouwschool het onderricht in phytopathologie in zijn 
vollen omvang te geven. 

Zooals uit het Reglement voor het Instituut voor phyto- 
pathologie blijkt, zal dit zich belasten met het geven van 
inlichtingen over plantenziekten en -beschadigingen en 
omtrent de middelen ter voorkoming of ter bestrijding aan 
landbouwers, tuinbouwers, houttelers en aan die Rijks- 
ambtenaren, welke door den Direeteur-Generaal van den 
Landbouw zijn aangewezen. 

Zij, die inlichtingen wenschen, moeten deze vrachtvrij 
bij den directeur van het Instituut aanvragen en daarbij 
eene zoo duidelijk mogelijk omschrijving voegen van de 
plantenziekte of -beschadiging, waaromtrent inlichtingen 
worden gevraagd. Tevens moeten zieke en beschadigde plan- 
ten of plantendeelen in zooveel mogelijk verschillende toe- 
standen van ziekte of beschadiging worden toegezonden. 
Is de beschadiging door dieren veroorzaakt, dan voege men, 
althans zoo dit mogelijk is, eenige exemplaren van het dier, 
dat de sehade naar men meent veroorzaakt, bij de inzending. 

De gevraagde inlichtingen worden kosteloos gegeven, 
ook dan, wanneer het noodig mocht zijn, dat door den direc- 
teur of een der ambtenaren van het Instituut plaatselijk 
onderzoek moet worden ingesteld. 

Het Instituut zal zich verder bezighouden met het doen 
van al die wetenschappelijke onderzoekingen en proefne- 
mingen, waardoor de kennis der phytopathologie en die van 
de bestrijdingsmiddelen van plantenziekten en -beschadi- 
gingen wordt uitgebreid. 

Daarvoor kan het, volgens regelen in een huishoudelijk 
reglement vast te stellen, gebruik maken van de terreinen 
en werkkrachten der Rijks Hocgere Land-, Tuin en Bosch- 
bouwschool en kunnen zoo noodig afzonderlijke terreinen 
worden gehuurd. 


Mochten belanghebbenden, of vereenigingen van deze, 
onderzoekingen of proefnemingen ter bestudeering en be- 
strijding van plantenziekten of -beschadigingen wenschen, 
dan kunnen zij zich in verbinding stellen met den directeur 
van het Instituut. Acht deze het wenschelijk, die onder- 
zoekingen of proefnemingen in het werkprogramma van het 
Instituut op te nemen, zoo kunnen die onderzoekingen wor- 
den verricht en de proeven worden genomen, wanneer de 
belanghebbenden, desgevorderd, gelden en terreinen voor 
het doen van proeven en het aanleggen van proefvelden 
beschikbaar stellen. Evenals tot dusverre kunnen zoodanige 
proefnemingen van Rijkswege worden gesteund. 

Deze proefnemingen geschieden geheel onder leiding 
van den directeur van het Instituut of onder die van een 
zijner adsistenten. 

De overige in het reglement vervatte bepalingen behoe- 
ven geene nadere toelichting. 

Het Instituut wordt geopend op 15 Januari 1906 en zal 
dan terstond zijne werkzaamheden aanvangen. 

De kegeering hoopt, dat deze inrichting, gesticht in 
het belang van allen, die zich met de bodemkultuur bezig 
houden, ook den steun en de belangstelling van alle practici 
moge ondervinden en dat deze mede uit het toezenden van 
zieke of beschadigde planten cf plantendeelen en uit het 
mededeelen van waarnemingen op phytopathologisch gebied, 
moge blijken. 

Laten de werkzaamheden aan het Instituut zulks toe 
en is daarvoor het noodige personeel beschikbaar, dan zal 
te bekwamer tijd worden overwogen of, en zoo ja, In hoeverre 
het Instituut ook dienstbaar kan worden gemaakt aan het 
verrichten van wetenschapelijke onderzoekingen op het 
gebied van den tuinbouw. 


Mocht tot zoodanige uitbreiding van werkzaamheden 


worden overgegaan, dan zal daarvan aan belangstellenden 
mededeeling worden gedaan. 


Reglement voor het Instituut voor Phytopatologie. 


I. Van het doel van het Instituut. 


Artikel 1. 

1. Het Instituut voor phytopathologie maakt een onder- 
deel uit van de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouw- 
school te Wageningen en heeft ten doel : 

a. het geven van inlichtingen aan landbouwers, tuin- 
bouwers, houttelers en aan door den Directeur-Grene- 
raal van den Landbouw aan te wijzen Rijksambte- 
naren omtrent de oorzaken van ziekten en beschadi- 
gingen der kultuurgewassen en omtrent de middelen 
om deze te voorkomen en te bestrijden; 

b. het verrichten van onderzoekingen : 

ter uitbreiding van de kennis van plantenziekten, 
van schadelijke dieren en van al die invloeden, welke 
voor de cultuurgewassen nadeelig zijn; 

ter vaststelling van de omstandigheden, waarvan 
de meerdere of mindere vatbaarheid van planten voor 
ziekten en beschadigingen afhankelijk is; 

c. het beproeven van middelen, waardoor plantenziek- 
ten, schadelijke dieren en andere nadeelige invloeden 
op den groei der kultuurgewassen kunnen worden 
voorkomen en bestreden. 

2. Het Instituut wordt zooveel mogelijk dienstbaar 

gemaakt aan het onderwijs aan de Rijks Hoogere Land-, 


_Fuin- en Boschbouwschool. 


HE 


II. Van het bestuur, 
Artikel 2. 

1. De directeur van het Instituut, tevens leeraar in 
phytopathologie aan de in art. 1, hid 1, genoemde school, 
is belast met de leiding der werkzaamheden aan het Instituut 
en met de zorg voor de administratie, de lokaliteiten, de 
verzamelingen en de hulpmiddelen der inrichting. 

2. Hij wordt terzijde gestaan door de noodige assisten- 
ten en beambten, die de werkzaamheden verrichten, welke 
hij hun opdraagt. 


Artikel 3. 

Jaarlijks vóór 1 April zendt de directeur eene begroo- 
ting van mkomsten en uitgaven van het Instituut aan den 
Raad van Bestuur der Rijks Hoogere Land-, Tuin en Bosch- 
bouwschool en, door tusschenkomst van den directeur dier 
richting, aan den Minister van Landbouw, Nijverheid en 
Mandel een verslag aangaande hetgeen in het afgeloopen 
jaar ts verricht. 

Artikel 4. 

Bij afwezigheid, ongesteldheid of andere verhindering 
van den directeur wordt hij vervangen door een door den 
Directeur-Generaal van den Landbouw aan te wijzen as- 
sistent. 


Artikel 5. 


Het gebruik van de hulpmiddelen, werkkrachten en 
terreinen van de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Bosch- 
bouwschool ten behoeve van het Instituut en omgekeerd, 
zoomede de wijze, waarop het Instituut wordt dienstbaar 
gemaakt aan het onderwijs aan de genoemde school, worden, 
onder goedkeuring van den Direeteur-Generaal van den 


Landbouw, bij huishoudelijk reglement geregeld. 


za. BS ane 


III. Van de inlichtingen, onderzoekingen en proefnemingen, 
bedoeld in artikel 1, lid 1. 


Ártikel 6. 


1. De inlichtingen, bedoeld in artikel 1 onder a, worden 
kosteloos verstrekt. 

2. De aanvragen om inlichtingen moeten vrachtvrij 
aan den directeur van het Instituut worden gezonden, eene 
zoo duidelijk mogelijke omschrijving van de plantenziekte 
of -beschadiging bevatten en vergezeld gaan van zoo moge- 
lijk in verschillende toestanden van ziekte of beschadiging 
verkeerende planten of plantendeelen en — ingeval van 
beschadiging door dieren — zoo mogelijk van een of meer 
exemplaren van het als schadelijk opgetreden dier. 


Artikel 7. 


1. De onderzoekingen en proefnemingen, genoemd in 
artikel 1, onder b en c, geschieden : 
a. op verzoek van de Regeering; 
b. op aanvraag van landbouwers, tuinbouwers en hout- 
telers, hetzij afzonderlijk of in vereeniging ; 


Cà 


‚op initiatief van het Instituut zelf. 

2. De in het voorgaande lid onder 5 bedoelde onder- 
zoekingen en proefnemingen vinden alleen dan plaats, wan- 
neer de directeur deze in het programma der werkzaamheden 
van het Instituut wenscht op te nemen en de belanghebben- 
den, desgevorderd, gelden en terreinen voor het doen van 
proeven en het aanleggen van proefvelden beschikbaar 
stellen. 

Vastgesteld bij beschikking van den Menister van Land- 
bouw, Nijverheid en Handel, dd. 3 Januari 1906, n°. TG, 
Lardbouw. 


se AO 


HET PHYTOPATHOLOGISCH LABORATORIUM WILLIE COMMELIN 
SCHOLTEN VAN 1895 TOT 1906. 


Met ingang van Januari 1906 vraagde ik ontslag als 
Direeteur van het phytopathologisch laboratortum Willie 
Commelin Scholten te Amsterdam, om op te treden als 
Directeur van een Instituut voor phytopathologie, ’t welk 
de Regeering wenschte te verbinden aan de Rijks Hoogere 
Land-, Tuin- en Boschbouwschool te Wageningen. 

Het eerstgenoemde laboratorium zal nu eene geheel 
nieuwe periode intreden, — niet slechts omdat het door het 
verlies van de / 7000 jaarlijksche Rijkssubsidie, die het 
genoot, op veel meer bescheiden voet zal moeten worden 
voortgezet dan in de laatste jaren het geval was, maar óók 
omdat het nu zonder twijfel eene geheel andere richting zal 
uitgaan dan onder mijne directie, gedurende de eerste tien 
jaren van zijn bestaan. 

Hoewel oorspronkelijk geen landbouwkundige, ben ik 
toch door mijne ongeveer 36-jarige betrekking tot het land- 
bouwonderwijs met de verschillende takken van bodemkul- 
tuur langen tijd ten nauwste verbonden geweest; trouwens 
ik heb van t begin af aan dat ik de natuurlijke historie 
aan eene inrichting voor landbouwonderwijs te doceeren 
kreeg, getracht, mijn vak zooveel mogelijk dienstbaar te 
maken aan de bodemkultuur. Het spreekt dus wel van zelf, 
dat ik, sedert ik in 1895 aan het hoofd werd gesteld van het 
phytopathologisch laboratorium Willie Commelin Scholten, 
ook deze inrichting in de eerste plaats trachtte dienstbaar te 
maken aan de belangen der praktijk. Trouwens ook in de 
statuten dezer stichting was dit op den voorgrond gesteld. 


Nu echter aan het hoofd van deze stichting eene dame is 


an LON am 


komen te staan, die hare studie aan de Universiteit pas 
voleindigd heeft, die zieh wèl een tijd lang onder de leiding 
van mijn’ toenmaligen adsistent Dr. van Hall in zuiver 
wetenschappelijk mycologisch werken oefende, maar zich 
aan de eigenlijke ziektenleer der planten tot dusver weinig 
wijdde, en die ook steeds buiten aanraking met de bodem- 
kultuur is gebleven, — nu zal het phytopathologisch 
laboratorium Willie Commelin Scholten zich noodzake- 
lijkerwijze op een geheel ander gebied gaan bewegen. Het 
zal meer het karakter van een privaat-laboratorium aanne- 
men; er zullen door de talentvolle Directrice onderzoe- 
kingen op plantkundig, misschien ook op phytopatholo- 
gisch gebied worden verricht; maar de inrichting zal zich 
niet, althans niet rechtstreeks, met de praktijk bemoeien; 
al is de mogelijkheid natuurlijk niet uitgesloten dat som- 
mige der aldaar verrichte onderzoekingen op den duur zullen 
blijken, voor de praktijk niet onnut te zijn. Eene nauwe 
aansluiting aan de praktijk, een werken voor de praktijk, 
mag men van nu af aan van het phytopathologisch labora- 
torium W.C. S. niet meer verwachten. 

En juist omdat nu met mijn aftreden dit laboratorium 
blijkbaar een geheel anderen weg zal uitgaan, zoodat daar- 
mee a. h. w. eene bepaalde periode van zijne geschiedenis 
is afgesloten, is m. 1. nu de tijd gekomen, de geschiedenis 
van deze inrichting van af hare stichting tot heden in ’t kort 
te beschrijven. 


De droevige aanleiding tot de stichting van het phyto- 
pathologisch laboratorium Willie Commelin Scholten werd 
in den eersten jaargang van dit Tijdschrift uiteengezet. 
(Zie deel I, bl. 7 tot 12). Als eerste Bestuurders traden 
naast den Heer en Mevrouw Scholten op de Heeren Prof. 
Hugo de Vries, F. B. Löhnis en Ernst H. Krelage. 


NE 


Nadat ondergeteekende op 4 Februari 1895 als Direc- 
teur was geïnstalleerd, en dus althans #n naam het labora- 
torium was geopend — ondergeteekende aanvaardde eigen- 
lijk zijne betrekking eerst in den zomer van dit jaar en bleef 
zoo lang te Wageningen wonen, — was het eerste werk van 
het Bestuur, naar den toenmaligen Minister van Binnen- 
landsche Zaken, den Heer M" van Houten, te gaan, om te 
trachten eene subsidie voor de stichting te verwerven; aan- 
gezien de middelen, welke door de stichters waren beschik- 
baar gesteld, onvoldoende waren om een phytopathologisch 
laboratorium te scheppen, dat eenigszins aan matige eischen 
kon voldoen. De Minister was niet genegen, eene zoo hooge 
subsidie te verleenen als werd aangevraagd, maar toonde zich 
bereid, in ’t vervolg de jaarlijksche som van f 500, die ik 
in den laatsten tijd te Wageningen als persoonlijke toelage 
genoot voor het gratis geven van inlichtingen op phyto- 
pathologisch gebied, van af 1896 te stellen ter beschikking 
van het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten. Hij meende evenwel dat dan de Heer Löhnis, 
die als Inspecteur van het Landbouwonderwijs toen ook in 
zake subsidies aan particuliere instellingen ten nutte van 
den Landbouw den Minister van advies moest dienen, niet 
langer in het Bestuur van de stichting zitting mocht hebben. 
Deze werd door den Heer P. F. L. Waldeek te Loosduinen 
vervangen, van wiens werkzaam leven echter ongelukkiger- 
wijze reeds na een paar jaren de draad werd afgesneden. 

Met ingang 1899 erlangde het laboratorium eene zooda- 
nige verhooging van subsidie, dat het voor ’t vervolg voor de 
helft door de Regeering werd bekostigd, waarbij echter deze 
— zooals billijk was — zich meer invloed op den gang van 
zaken verzekerde en tevens den phytopathologischen. dienst 
in ’t leven riep en aan het laboratorium verbond. Prof. Hugo 
de Vries, die toen juist midden in zijne belangrijke onder- 


IC en 


zoekingen omtrent het ontstaan der soorten zat, en die 
vreesde, dat het Bestuurslidmaatschap hem na de uitbrei- 
ding, die het laboratorium zou ondergaan, veel meer van zijn 
kostbaren tijd zou ontrooven dan tot dusver het geval was, 
achtte het raadzaam toen als Voorzitter van het Bestuur te 
bedanken. Zijne plaats werd ingenomen door Prof. Went 
te Utrecht, en die van den Heer Waldeck door M" M. Tyde- 
man te Breda. Het past mij hier, een woord van hulde en 
dank te brengen aan Prof. de Vries, zoowel voor het werk- 
zame aandeel, dat hij — naast de stichters — met wijlen den 
Heer J. H. Krelage heeft gehad in het tot stand komen van 
het laboratorium, als voor de aangename wijze, waarop hij 
als Voorzitter van het Bestuur, steeds met mij samenwerkte. 

Toen de Regeering aan de stichting eene subsidie, eerst 
van f 500, later van f 1000 verleende, benoemde zij als haren 
vertegenwoordiger in het Bestuur den heer Löhnis; toen 
de subsidie tot f 7000 werd verhoogd, werden twee Regee- 
ringsgedelegeerden in het Bestuur benoemd, n.l. de Heeren 
Lovink en Löhnis, met de bevoegdheid de vergaderingen 
bij te wonen en de jaarlijksche rekening van den Penning- 
meester, den Heer Scholten, na te zien. Ook nadat eerst- 
genoemde het ambt van Directeur-Generaal van den Land- 
bouw had aanvaard, bleef hij, niettegenstaande zijne vele 
andere veelomvattende werkzaamheden, als gedelegeerde der 
Regeering zitting houden in het Bestuur. — 

Bij de oprichting werd door de stichters een kapitaal 
van f 100,000 gestort: een kapitaal, waarvan de rente 
natuurlijk op verre na niet voldoende was om het labora- 
torinm tot stand te brengen en te onderhouden. Daar echter 
de familie Scholten zich evenwel, zij het ook niet schrif- 
telijk, verbonden had om jaarlijks ongeveer de rente van 
nog eene som van f 100,000 bij te passen, had ik geen 
bezwaar, de betrekking van Directeur van het te stichten 


Ge 


laboratorium te aanvaarden. En zoo staken wij in den zomer 
van 1895 van wal. Het perceel Roemer Visscherstraat n° 3 
werd door de familie Scholten aan de stichting verhuurd; 
het diende voor mij en mijn gezin als woonhuis, terwijl 
ééne verdieping (bestaande uit twee kamers en suite en een 
klein kamertje) als laboratorium werd ingericht. Een 
plantenkasje van den tuin van de familie Scholten werd bij 
den tuin van mijn huis getrokken, en werd bestemd om te 
dienen voor het nemen van infectieproeven. Een aantal 
objecten voor onderzoek en voor demonstratie bij het uni- 
versitair onderwijs, door mij te Wageningen verzameld, 
werden in het laboratorium gedeponeerd; en ik stelde mijne 
vrij uitgebreide phytopathologische bibliotheek ter dispo- 
sitie van de stichting. Daardoor werd het mogelijk ge- 
maakt, zoowel het onderzoek als de colleges aan de Univer- 
siteit te beginnen, zonder dat eenigszins belangrijke onkos- 


ten voor installatie noodig waren. 


Intusschen bleek alras dat de ter beschikking gestelde 
middelen veel te gering waren, em het laboratorium eenigs- 
zins te doen zijn wat het moest worden. De ruimte was 
veel te beperkt, vooral toen weldra èn de collecties èn de 
bibliotheek (de laatste deels door aankoop, deels door ruiling 
van het « Tijdschrift over Plartenziekten » tegen andere, 
meest buitenlandsche tijdschriften en verhandelingen) zich 
sterk uitbreidden. Alles kon weldra niet meer worden 
geborgen ; de noodige instrumenten konden niet worden aan- 
geschaft, èn omdat de middelen ontbraken èn omdat er geen 
plaats voor was. Er meldden zich verschillende personen 
aan, die praktisch in mijn laboratorium wenschten te wer- 
ken; maar slechts bij uitzondering kon aan dien wensch 
worden gevolg gegeven, daar de ruimte zóó beperkt was dat, 
op de uren waarop ik zelfs maar één enkel persoon had om te 


ze Vite 


werken, mijne eigen werkplaats daarvoor moest worden inge- 
ruimd. Ik herinner mij, dat ik in die dagen eens een 
bezoek kreeg van een vakgenoot, een bekende geleerde. 
Nadat wij een poos hadden zitten praten, gat hij mij zijn’ 
wensch te kennen, mijn laboratorium eens te bezichtigen ; 
hij keek vreemd op, toen hij hoorde, dat de suite, waarin 
ik hem had ontvangen, zoo ongeveer mijn geheele labora- 
torium was! -— In de eerste jaren ontving ik veel bezoeken, 
niet slechts van practici en van vakgenooten, maar vooral 
ook van kijkgrage nieuwsgierigen, die gaarne eens de stich- 
ting van de familie Scholten wenschten te bezichtigen; 
met het rondleiden van die personen ging telkens veel van 
mijn kostbaren tijd verloren. Ik kon niet aan anderen 
opdragen als geleider te fungeeren, omdat ik toen geen 
personeel! had, dat iets van phytopathologische zaken afwist; 
en bovendien zou mij dat niet veel hebben gegeven, daar ik 
toeh zou hebben moeten werken in hetzelfde lokaal, waar 
het bezoek was. 

Dat de Rijkssubsidie van f 500 weldra op f 1000 werd 
gebracht, baatte niet veel, aangezien de middelen toch te 
beperkt bleven, om te krijgen wat ik allereerst noodig had, 
nl. witbreiding van lokaliteit en van wetenschappelijk ge- 
vormd personeel. 

Toen de Heer M" Sickesz, de toenmalige Directeur- 
Generaal van-Landbouw, mij de opdracht wilde verstrekken 
om eene reis naar Noord-Amerika te ondernemen, ten einde 
na te gaan wat onze Regeering te doen stond naar aanleiding 
van het San José schildluisgevaar, wees ik er genoemden 
Heer op, dat als ik de door de Regeering te verstrekken 
opdracht aarvaardde, het laboratorium tijdelijk moest wor- 
den gesloten, en dus het geven van inlichtingen aan practici, 
zoo lang ik weg bleef, moest worden gestaakt. De Heer 


Sickesz, die met mij van meening was, dat eigenlijk reeds 
8 


— 3 — 


lang de Regeering voor een phytopathologisch Instituut had 
moeten zorgen, gaf mij de toezegging, dat hij het er zou 
trachten heen te leiden, dat aan het phytopathologisch labo- 
ratoritum Willie Commelin Scholten eene Rijkssubsidie zou 
worden verleend, hoog genoeg om een adsistent te benoemen, 
die later — wanneer hij op de hoogte van het vak zou zijn 
gekomen —— mij zou kunnen vervangen, als de Regeering 
eens later weer beslag op mij wenschte te leggen, of als ik 
om andere reden afwezig moest zijn. Ik wees er den Heer 
Sickesz op, dat de benoeming van een’ adsistent noodzake- 
hikerwijze met zich meebracht uitbreiding van lokaliteit 
en van hulpmiddelen van onderzoek, daar èn de eene èn de 
anderen reeds voor mij alleen onvoldoende waren. Na mijne 
terugkomst uit Amerika werd afgesproken, dat de Heer 
Sickesz zou voorstellen, aan het phytopathologisch labora- 
torium Willie Commelin Scholten eene jaarlijksche sub- 
sidie van £ 7000 te verschaften, waarvoor dan de genoemde 
stichting oók zou moeten zorgen voor de uitoefening van den 
intusschen noodig gebleken phytopathologischen dienst. 
De wetgevende macht keurde den post van f 7000 voor het 
phytopathologisch laboratorium goed. De Heer Sickesz 
wenschte echter niet te treden in het verlangen der stichters, 
om aan de inrichting voor eenige jaren achteréén eene zoo- 
danige subsidie te verleenen ; want bij eene eventueele orga- 
nisatie van het Landbouwonderwijs van den hoogsten trap 
wenschte kij de handen vrij te hebben, om dááraan, als 
zulks nooslig bleek, een phytopathologisch laboratorium te 
verbinden, als wanneer uit den aard der zaak de Regeering 
geene subsidie meer zou verleenen aan eene particuliere 
stichting. 

De subsidie van / 7000 ging in met 1 Januari 1899. 
De lokaliteiten van het laboratorium werden nu aanzienlijk 
ebreid, en wel doordat van nu af aan deze stichting van 


uitg 


Sn Sl 


den Heer Scholten twee naast elkander gelegen huizen 
huurde tegen eenen huurprijs van f 3000 per jaar. Het 
eene huis (Boemer Visscherstraat n° 1) werd geheel als 
laboratorium ingericht, en aan dit huis werden verbonden 
twee kamers van het daaraan grenzende perceel (n° 3), het- 
welk overigens als mijn woonhuis fungeerde. Het souster- 
rain van het laboratorium werd als woning van een’ 
concierge ingericht. 

Laatstgenoemde trad in ’t najaar van 1899 in functie; 
de adsistent (de Heer C. J.J. van Hall, toenmaals candidaat 
in de plant en dierkunde) aanvaardde zijne betrekking op 
1 December 1899. Met het oog op de beslommeringen, die 
ik in t vervolg met den phytopathologischen dienst zou 
hebben, onderging mijn salaris eene verhooging. Deze ging 
in in den zomer 1899; terwijl de salarissen van den adsistent 
en den concierge ingingen op den dag, waarop zij hunne 
betrekking aanvaardden. 

De verhoogde Rijkssubsidie kon dus voor een gedeelte 
worden besteed voor de aanschaffing van de noodzakelijke 
meubelen en wetenschappelijke instrumenten; een ander 
deel ervan werd gebruikt om veranderingen aan te brengen 
in gas- en waterleiding en al wat verder noodig was, om het 
perceel Roemer Visscherstraat n° 1 tot laboratorium in te 
richten. 

Van nu af aan eerst kon het phytopathologisch labora- 
torium Willie Commelin Scholten, wat zijne inrichting 
betreft, aan billijke, hoewel nog matige, eischen voldoen. 
Door het verhoogde budget werd ik in staat gesteld, ieder 
jaar de wetenschappelijke hulpmiddelen en de bibliotheek 
tot grootere uitbreiding te brengen; er waren afzonderlijke 
laboratoria voor mij en mijnen adsistent, een behoorlijk 
ingericht museum, kamertjes voor de bibliotheek, eene werk- 
kamer voor leerlingen, eene donkere kamer, enz, 


— 96 — 


Echter bleef de inrichting een groot gebrek aankleven : 
het ontbreken van bijkans iedere gelegenheid om besmet- 
tingsproeven te nemen. Het plantenkasje, door den Heer 
Scholten aan het laboratorium afgestaan, maar aanvankelijk 
door hem met mijne vergunning in gebruik gehouden voor 
zijne eigen planten, werd ook op den duur niet ontruimd, 
hoewel ik op de noodzakelijkheid om. een plantenkasje ter 
beschikking te hebben, herhaaldelijk wees. Wel werden 
pogingen aangewend, om met behulp van eene afzonderlijke 
kijkssubsidie een nieuwe kas te bouwen in den aangren- 
zenden tuin van den Heer Scholten; maar deze pogingen 
mislukten. 

Ken veel grooter bezwaar nog dan het gemis van een 
plantenkasje, was het algeheele gebrek aan terrein. Wel 
bevond zich achter het laboratorium een klein lapje grond, 
een Amsterdamsch stadstuintje; maar beschaduwd als het 
werd door muren en hooge boomen, was het voor mijn doel 
volslagen engeschikt. Wel werden door mij in verschil- 
lende streken des lands proefvelden aangelegd met ’t oog op 
bepaalde daar heerschende plantenziekten, en kon ik door de 
welwillendheid van een paar Wageningsche leeraren over 
eenig terrein van de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Bosch- 
bouwschool beschikken, — maar dringende behoefte bleef 
bestaan aan een stuk grond in de onmiddellijke nabijheid 
van het laberatorium, hetwelk zonder tijdverlies op ieder 
uur van den dag kon worden bezocht. 

In dit gemis kon onmogelijk worden voorzien, zoolang 
het laboratorium in de Roemer Visscherstraat gevestigd 
bleef; want zelfs met opoffering van veel geld zou daar 'n 
de buurt geen terrein te krijgen zijn geweest. Alleen door 
verplaatsing van de inrichting naar Watergraafsmeer of 
naar eene der buitenbuurten van de gemeente Amsterdam 


zou men misschien terrein in de onmiddellijke nabijheid 


DE ee 


van het laboratorium hebben kunnen krijgen; en daar zou- 
den een laboratorium, eene direeteurswoning en een terremm 
voor proefneming zeker niet meer aan huur gekost hebben 
dan de twee perceelen zonder terrein in de Roemer Visscher- 
straat. 


Het groote inconvenient van het gemis van terrein en 
plantenkas daargelaten, kon overigens van af 1899 het phy- 
topathologisch laboratorium te Amsterdam, wat zijne inrich- 
ting betreft, aan billijke hoewel matige eischen voldoen. 
Met ingang van 1 December 1899 was de Heer van Hall, 
candidaat in de plant- en dierkunde aan de Universiteit vau 
Amsterdam, tot adsistent benoemd. Daar deze *n eene 
groote stad geboren en getogen was, was de landbouw in 
zijne verschillende vertakkingen hem geheel vreemd geble- 
ven; en het spreekt wel van zelf dat de phytopatholoog niet 
alleen met botanische en zoölogische kennis kan volstaan, 
maar dat hij cok met de teelt der verschillende land- en 
tuinbouwgewassen op de hoogte moet zijn. Hen jong bota- 
nitieus, die geheel vreemd staat tegenover de praktijk, heeft 
—- al is hij cok uitstekend in zijn vak als zoodanig thuis — 
jaren nodig, eer hij een goed phytopatholoog is geworden. 
Daarenboven kon mijn adsistent zich niet dadelijk met de 
borst op hetgeen hem ontbrak toeleggen, daar hij nog met 
zijn doetoraal examen «in de maag » zat. Daarna kwam 
het bewerken van zijne dissertatie, waarop hij in Mei 1902 
promoveerde. In dien tusschentijd had hij een tijd lang 
in het bacteriologisch laboratorium van D" Basenau te 
Amsterdam gewerkt, en daarna onder leiding van Prof. 
Beyerinck te Delft. Reeds in 1905 vertrok D" van Hall 
naar Suriname, waar hij op voordracht van Prof. Went 
tot « Inspecteur van den Landbouw » was benoemd. Hij 
vertrok dus op een’ tijd, toen hij juist begon geschikt te 
worden, mij van een gedeelte mijner taak te ontlasten. 


Het volgende jaar werd de Heer A. W. Drost tot Land- 
bouwadsistent aan het landbouwkundig laboratorium in 
Suriname benoemd; hij vertrok daarheen in September 1904. 
De Heer Drost was van de oprichting van het phytopatho- 
legisch laboratorium W.C.S. af aan deze inrichting ver- 
bonden geweest : eerst als amanuensis, later onder den titel 
« technisch beambte ». Uit de praktijk van den tuinbouw 
voortgesproten, had hij zich langzamerhand meer weten- 
schappelijke kennis eigen gemaakt; en hij was nu voor het 
phytopathologisch laboratorium een zeer bruikbare kracht 
geworden. 

Indertijd werd geschreven dat het voor mij vleiend 
was, dat twee aan mijn laboratorium verbonden personen 
in betrekkingen aan het nieuw opgerichte landbouwlabo- 
ratorium te Paramaribo werden benoemd; dit daargelaten, 
zal toch moeten worden erkend, dat hun vertrek, juist toen 
zij hunne voorbereidende school hadden doorloopen, oor- 
zaak was dat ik voor mijne inrichting slechts betrekkelijk 
weinig var hunne hulp profiteerde. 

De Heer H. M. Quanjer, tot opvolger van D" van 
Mall benoemd, aanvaardde zijne adsistentsbetrekking in 
1904, eerst nadat hij zijn doct>raal examen in pharmacie 
achter den rug had en even vóór hij zijn praktisch apothe- 
kersexamen deed. Deze Heer kon zich dus dadelijk geheel 
aan zijne taak wijden, en deed dat voortdurend met grooten 
ijver. Afkomstig uit eene kleine plaats, had hij veel op 
t platte land verkeerd en belang leeren stellen in al wat 
het land- en tuinbouwbedrijf aangaat. De lezers van het 
« Tijdschrift over Plantenziekten » hebben reeds met een 
paar zijner pennevruchten kennis gemaakt en zullen spoedig 
andere onderzoekingen van hem leeren kennen. 

In plaats van den Heer Drost verleende mij in de laatste 
paar jaren de Heer C. B. van der Zeyde te Zaandam hulp 
als amanuensis. 


—ê} = 


Ten slotte zij het mij vergund met een enkel woord mijn 
jongen vriend, den Heer W.H. Obreen te gedenken, die 
eerst een tijd lang als ijverig leerling mijne colleges volgde 
en als laborant in het laboratorium werkte, en later — zonder 
ooit officieel aan de inrichting verbonden te zijn geweest — 
zich voor haar zeer verdienstelijk maakte, zoo door het doen 
van sommige onderzoekingen, als door hulp bij de beproe- 
ving van bestrijdingsmiddelen, door het vervaardigen van 
photo's en door een begin te maken met het catalogiseeren 
van de bibliotheek der inrichting en het samenstellen van 
eene phytopathologische bibliographie. Helaas deze ijve- 
rige, bereidwillige en bekwame jongeling werd te midden 
van zijne werkzaamheid door eene ernstige ziekte overvallen, 
die hem ten grave sleepte. Zijne nagedachtenis zal bij mij 
in dankbaar aandenken blijven. —_ 


Thans ga ik over tot de bespreking van de werkzaam- 
heden, gedurende mijn Directoraat van wege het phyto- 
pathologisch laboratorium verricht. 

Volgens art. 2 van de stichtingsacte wordt dit labora- 
torium dienstbaar gemaakt: 

«aan het geven van inlichtingen aan de beoefenaars 
van den landbouw, den tuinbouw en de houtteelt, omtrent 
de oorzaken van ziekten en beschadigingen van voor die 
vakken belangrijke gewassen, alsmede omtrent de middelen 
om deze ziekten en beschadigingen te voorkomen en te 
bestrijden ; 

«aan de uitbreiding der kennis van plantenziekten en 
schadelijke dieren door wetenschappelijk onderzoek: 

« aan de belangen van het enderwijs van de studenten 
in de plant- en dierkunde aan de Universiteit van Amster- 
dam, en in ’t algemeen van het onderwijs in de phytopatho- 
logie ». — 


== Mk 


Wat betreft de aanvragen om inlichtingen omtrent 
plantenziekten en schadelijke dieren en omtrent de middelen 
ter bestrijding, kan worden geconstateerd dat deze gedu- 
rende het tienjarig bestaan der inrichting vrij geregeld aan- 
zienlijk zijn toegenomen. 

Dit kan eenigszins blijken uit het aantal in de verschil- 


lende jaren ingekomen en uitgegane brieven. Dit bedroeg : 


Ingekomen. Uitgegane brieven. 
in 1895 ? „76 
1896 553 607 
1897 659 756 
1898 667 788 
1899 753 927 
1900 960 1LO2 
1901 975 1156 
1902 1169 1355 
1903 S78 1084 
1904 1157 1359 
1905 1098 1272 


Ik wil daarbij het volgende doen opmerken : 

1’ Verschillende vragen om inlichtingen werden mij 
mondeling gedaan ; deze werden bij de uitgegane brieven op- 
geteld, niet bij de ingekomen brieven. Voor een deel 1s het 
dááraan toe te schrijven, dat — blijkens bovenstaande 
tabel — ieder jaar het aantal uitgegane hrieven het aantal 
ingekomen brieven niet onbelangrijk overtrof. 

2° In één brief werden herhaaldelijk verschillende vra- 
gen beantwoord ;aan den anderen kant echter waren er onder 
de ingekomen en uitgegane brieven ook dezulke van admi- 
nistratieven aard; zoodat de boven aangegeven cijfers geen 
nauwkeurig overzicht geven van de uitgebreidheid van den 


nlichtingsdienst in de verschillende jaren. Toch geven 


Dende 


deze cijfers duidelijk genoeg eene belangrijke toeneming 
aan van dit gedeelte der werkzaamheden. 

3° Bij het jaar 1898 dient te worden opgemerkt, dat ik 
gedurende de maanden April, Mei en Juni, — dus in een’ 
tijd, wanneer gewoonlijk de vragen om inlichtingen het tal- 
rijkst inkomen — op reis naar Amerika was, waardoor het 
laboratorium toen gesloten werd; zoodat het aantal vragen 
om inlichtingen anders zeker aanmerkelijk grooter was 
geweest dan nu het geval was. 

4° De aanmerkelijke stijging van het aantal ingekomen 
en uitgegane brieven van af 1900 ligt ten deele in de invoec- 
ring van den phytopathologischen dienst. 

5° Dat de inlichtingsdienst in 1903 minder druk was 
dan in het voorafgaande en in het volgende jaar, was gelc- 
gen in verschillende omstandigheden. Vooreerst in het feit, 
dat de weersinvloeden eerst zeer laat in ’t voorjaar veroor- 
loofden, te zaaien; terwijl de zeo laat gezaaide gewassen, 
eenmaal opgekomen, zich meestal snel ontwikkelden. Ten 
tweede was de groote vochtigheid van den zomer oorzaak, 
dat zich betrekkeijk weinig insektenplagen voordeden; ter- 
wijl het weer wel vochtig, maar niet warm genoeg was, om 
vele soorten van parasitaire zwammen tot sterke ontwikke- 
ling en vermeerdering te brengen. Ten derde is ook zeker 
het feit dat D" van Hall weldra naar Suriname zou ver- 
trekken, en dat hij in verband daarmee onderscheiden reeds 
begonnen correspondenties over bepaalde plantenziekten niet 
voortzette, van invloed op het aantal ingekomen en uitge- 
gane brieven geweest. 

Zooveel blijkt wel, dat gedurende de jaren van mijn 
Directoraat het aantal vragen om inlichtingen van den kant 
der practici zeer aanmerkelijk is toegenomen. Vele practici 
zonden geregeld al het merkwaardigs wat bij hen op 


t gebied van de schadelijke dieren en plantenziekten 


eh 


voorkwam, althans voor zoover het hun onbekend was: 
en het aantal van hen, die van inlichtingen van den 
kant van het phytopathologisch laboratorium gebruik 
maakten, nam geleidelijk aanmerkelijk toe. Meer en 
meer begon het phytopathologisch laboratortum Willie 
Commelin Scholten, althans voor de ontwikkelde land- 
bouwers en kweekers, en ook voor de groote grondeige- 
naren, de geregelde vraagbaak te worden op ’t gebied 
van plantenziekten en schadelijke dieren. Ik hoop dat 
het Instituut voor phytopatholegie, dat thans onder mijne 
leiding die taak zal voortzetten, steeds meer in relatie met 
de practiei moge komen. Van het ideaal, dat in sommige 
Staten der Amerikaansche Republiek bereikt is, n.l. dat de 
Staatsentomoloog, de Staatsphytopatholoog of de deskundige 
van het proefstation (experiment station) met alle land- 
bouwers of oofttelers in zijn gebied geregeld in relatie 
staat, — van dat ideaal zullen wij hier te lande nog wel 
langen tijd ver verwijderd blijven ; en wel omdat Nederland, 
raast groote landbouwers en groote kweekers, een onnoeme- 
lijk aantal kleine boeren en kweekers telt, terwijl in de 
meeste Staten van Amerika het groot grondbezit, ook voor 
den ooftteler, regel is. Maar wanneer wij eene vergelijking 
instellen tusschen het gebruik, dat in Nederland in de laat- 
ste jaren door de practici werd gemaakt van het phytopatho- 
logisch laboratorium en dat, hetwelk in andere landen van 
Europa van de « Auskunfststellen für Pflanzenschutz » en 
dergelijke inrichtingen gemaakt wordt, dan staat zeker 
Nederland in dezen mee bovenaan. En om een overzicht te 
hebben van wat hier te lande tegenwoordig de phytopatho- 
logie voor den land- en tuinbouw beteekent, is het niet 
voldoende, dat men nota neemt van het steeds toenemende 
aantal vragen om inlichtingen, die van de zijde der practici 


kwamen bij den Directeur van het phytopathologisch labo- 


EE An 


ratorium te Amsterdam, — ook vele Rijkslandbouwleeraren 
en Rijkstuinbouwleeraren zijn op dit gebied met vrucht 
werkzaam, terwijl zij in twijfelachtige gevallen mijne hulp 
inroepen, en mij verder geregeld op de hoogte houden van 
wat er in hun ambtsgebied voor merkwaardigs op phytopa- 
thologisch gebied voorkomt. 

Soms werd door wetenschappelijke, buiten de prak- 
tijk staande plantkundigen de meening uitgesproken, dat 
het gewenscht zou zijn, de werkzaamheid van den Directeur 
van het phytopathologisch laboratorium, wat aangaat het 
verschaffen van inlichtingen aan practici, te beperken. Een 
wetenschappelijk gevormd persoon zou daarvoor eigenlijk 
«te goed » zijn, zijn tijd te kostbaar, daar hij dien beter 
zou kunnen besteden. 

Herhaaldelijk komen telkens weer vragen omtrent de- 
zelfde ziekte of hetzelfde schadelijke dier in; en het is geen 
aangename en eene vrij onvruchtbare taak, altijd weer het- 
zelfde te moeten schrijven; personen, die wetenschappelijk 
minder hoog staan, kunnen dat werk best doen; de weten- 
schappelijk hooger staande personen moeten zich met meer 
zuiver wetenschappelijk werk bezig houden. 

Op dat standpunt staan inderdaad verschillende Direc- 
teuren van phytopatologische laboratoria. Zoo is het — of 
zoo was het althans een 12-tal jaren geleden — gesteld in 
het « Laboratoire de pathologie végétale » onder de drrectie 
van den overigens zeer verdienstelijken Prof. D" Ed. Pril- 
lieux. Prof. Hugo de Vries geeft in deel Ì van het « Land- 
bouwkundig Tijdschrift » (1895, bl. 217 enz.) eene beschrij- 
ving van dat laboratorium. Op bl. 220 zegt hij : « Hier 
en daar zag ik kistjes staan, waarin monsters van zieke 
kultuurplanten ingezonden waren. Voor zoover het be- 
kende ziekten zijn, worden deze aan de leerlingen gegeven 


ter determinatie en zoo mogelijk ter beantwoording der door 


ze AAN 


den inzender gestelde vragen ». Men ging aan het labora- 
torium van Prillieux blijkbaar van de meening uit dat bij 
het geven van inlichtingen aan practici, de determinatie, 
de bepaling van den aard en den naam van den parasiet, die 
de ziekte veroorzaakt, de zaak is, waarop het eigenlijk aan- 
komt: en dat wat men dan aan den pratieus te schrijven 
heeft, in de handboeken kan worden opgezocht. 

Het is waar, dat nu en dan vragen omtrent dezelfde 
ziekte inkomen, die op dezelfde wijze kunnen worden beant- 
woord ; en het zou monnikenwerk zijn, wanneer de Directeur 
of een wetenschappelijk gevormde adsistent persoonlijk al 
de brieven als antwoord daarop ging schrijven. Een vroeger 
aan een ander adres geschreven brief kan dan gevoegelijk 
door een’ amanuensis of schrijver worden gecopieerd, natuur- 
lijk eventuëel onder aanbrenging van de noodzakelijke ver- 
anderingen. Maar dat gaat in zeer vele gevallen niet: wan- 
neer de bepaling van den aard der ziekte of beschadiging is 
afgeloopen, kan op verre na niet altijd al het overige in de 
handboeken worden opgezocht: en het laten beantwoorden 
van brieven over ziekten. die vaker voorkwamen, kan dus 
lang niet altijd aan leerlingen of ondergeschikte beambten 
worden overgelaten. Immers wat men den practicus ter 
bestrijding van eene of andere ziekte of beschadiging moet 
aanraden, hangt op verre na niet uitsluitend af van den aard 
der ziekte of van de soort van parasiet, die haar veroorzaakt. 
De geaardheid van den bodem, de ontwikkelingsperiade, 
waarin de plant verkeert, de tijd van ’t jaar, de vrucht- 
opvolging, de soort of variëteit van ’t gewas, dat men teelt, 
en zoovele andere omstandigheden zijn van veel beteekenis 
met het oog op den raad, dien men moet geven. 

Een voorbeeld. _Peronosporeeën worden algemeen met 
succès door bespuiting met Bordeauxsche pap bestreden. 


Stel nu dat wikke of Lathyrus sylvestris Wagneri wordt 


EN LS en 


ingezonden, aangetast door Peronospora Viciae, en men stelt 
de inzending « ter afdoening » in handen van een leerling 
of een minder deskundig beambte, dan zal deze in negentig 
van de honderd gevallen adviseeren : bespuit den akker met 
Bordeauxsche pap; de landbouwer, die zoo’n advies krijgt, 
schudt het hoofd, en komt misschien later niet meer terug 
om advies; want de kwaal vertoont zich eerst als ’t gewas 
reeds hoog is opgeschoten, en dan is het onmogelijk zoo’n 
bespuiting te volvoeren, — daargelaten nog dat men liever 
de pap niet brengt over planten, die over niet al te langen 
tijd als veevoeder zullen worden gebruikt. Zoo spoedig 
mogelijk afmaaien, — ziedaar het advies, dat in dezen 
gegeven moest zijn; want slechts bij uitzondering treedt 
dan in de tweede snede het kwaad weer op. 

‘t Bovenstaande is geen gefingeerd geval; het heeft zich. 
werkelijk in mijne praktijk voorgedaan, dat een laborant in 
mijn laboratertum den raad wilde geven, een flink opge- 
groeid wikkenveld met Bordeauxsche pap te bespuiten. 

Een ander geval, dat zich eens voordeed, was het vol- 
gende. Het « vitriolen » van het zaaizaad is bij tarwe een 
uitstekend middel om het optreden van brand te voorkomen. 
Een jongmensch, die bij mij werkte, wilde ook adviseeren, 
de gerst aldus te behandelen, om het optreden van gerste- 
brand tegen te gaan. Toen :k hem attent maakte op het 
bezwaar, dat de gerstekorrels door hare kafjes omsloten 
blijven, en de brandsporen zich binnen de kafjes kunnen 
bevinden, wilde hij in allen ernst de gerst pellen om ze 
daarna te vitriolen. Wat zou de landbouwer gezegd heb- 
ben, wanneer hem vanwege het phytopathologisch labora- 
ratorium de raad ware gegeven, gort te zaaien ! 

Ik geloof dat het geheim, waarom in Nederland meer 
samenwerking tusschen het phytopathologisch laboratorium 
en de practiei bestaat dan in de meeste andere landen, groo- 


En 


tendeels juist dáárin schuilt, dat het geven van inlichtingen 
aan de mannen der praktijk niet door mij als een lastpost 
werd aangezien, die maar tijd entrukte aan wetenschappe- 
lijk werk; maar dat juist dit gedeelte van de werkzaam- 
heden steeds al nommer één van het programma werd be- 
schouwd (1). Ik weet zeer goed, dat ik door mij van die 
adviezen maar wat vlug af te maken of door die grootendeels 


(1) Dr L. Reh is in een zeer lezenswaardig opstel in « Zeitschrift für 
wissenschafdiche Insektenbiologie « (1905. Heft 7) er tegen opgekomen, 
dat in Duitschland altijd juist plantkundigen aan ’t hoofd van phytopa- 
thologische instituten worden geplaatst; hij meent dat dierkundigen 
daarop minstens evenveel aanspraak kunnen doen gelden. Zijn ideaal 
echter zou dáárin bestaan, dat men phytopathologische instituten 
stichtte, « an deren Spitze ein Landwirth steht, und an denen wissen- 
schaftlich selbstständige und einander gleichberechtigte Abteilungen 
die botanischen, zoölogischen, usw. Aufgaben übernehmen, so dass die 
ganzen Anstalten doch gemeinsam auf das eine grosse Ziel, die Förde- 
rung des für unseren Nationalwohlstand so nützlichen Pflanzenschutzes 
hinarbeiteten ». 

Hij beweert dat echter een dierkundige met evenveel of met meer 
recht aan het hoafd van een phytopathologisch Instituut kan staan als een 
plantkundige,en gaat aldus voort: « Dassdie ganze Disciplin dabei nicht 
schlechter fahrer würde, lehrt uns unter anderen das « Laboratorium 
Willie Commelin Scholten „in Amsterdam unter der Leitung des 
Zoologen Ritzema Bos, das für den Pflanzenschutz etwa soviel leistet 
wie sämtliche entsprechende deutsche Anstalten zusammen ». 

Dr Reh kan hier natuurlijk niet het oog hebben op de wetenschappe- 
lijke onderzoekingen, die aan de Duitsche inrichtingen en die, welke aan 
mijn laboratorium hebben plaats gehad; het spreekt toch van zelf,dat één 
enkel, slechts aan matige eischen voldoend laboratorium zonder kassen 
en terreinen, waarin ik gedurende het grootste gedeelte van de tien 
jaren van zijn bestaan, òf alleen werkte òf met geringe hulp, op weten- 
schappelijk gebied niet kon praesteeren wat talrijke, voor een gedeelte 
zeer goed ingerichte laboratoria met tal van wetenschappelijke perso- 
nen er aan verbonden, kunnen doen. Waar hij er van spreekt dat mijne 
inrichting alleen « für den Pflanzenschutz » etwa soviel leistet wie die 
sämtlichen deutschen Anstalten zusammen, heeft hij zeker het oog ge- 
vestigd op wat het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten voor de'praktijk is geweest. En moge Dr Reh hier ook al over- 
drijven, niet zonder voldoening zie ik dat het standpunt, ’t welk ik 


EEN hen 


aan soms nog onervaren adsistenten of aan leerlingen over te 
laten, meer tijd had overgehouden voor wetenschappelijk 
onderzoek, en allicht meer naam had gemaakt in de. weten- 
schappelijke wereld ; maar ik weet ook, dat ik op die wijze de 
phytopathologie niet bij de practici het burgerrecht had 
doen verkrijgen, dat ik minder tot nut van de bodemkultuur 
in Nederland had gewerkt. Hin dáárom was het mij te doen, 
— niet in de eerste plaats om naam te maken in de weten- 
schappelijke wereld. Trouwens het geven van inlichtingen 
aan practiei wordt in de statuten van het phytopathologisch 
laboratorium W.C. S. het allereerst genoemd onder de 
werkzaamheden van deze inrichting; en stellig had ook de 
Regeering geen aanleiding gevonden, in de laatste jaren de 
helft van het jaarlijksche budget voor hare rekening te 
nemen, wanneer de stichting niet in de eerste plaats voor 
den Landbouw had gewerkt. — 

Reeds vóór 1895, maar later in steeds toenemende 
mate, werd herhaaldelijk mijn advies door de Regeering 
gevraagd, niet alleen in zake phytopathologische quaesties, 
maar in ’t algemeen in allerlei zaken, de toegepaste natuur- 
lijke historie betreffende. Im 1895 was ik met den Heer 
Bultman afgevaardigde der Nederlandsche Regeering naar 
eene conferentie te Parijs, waar het vraagstuk van de inter- 
nationale vogelbescherming werd besproken. In 1898 zond 
mij de Regeering naar de Vereenigde Staten van Noord- 
Amerika, om een onderzoek in te stellen aangaande de 
San José schildluis en aangaande de beteekenis, die dit 


steeds heb ingenomen als Directeur van het phytopathologisch labora- 
torium Willie Commelin Scholten, ook bij bevoegde beoordeelaars in 
het buitenland waardeering vindt, niettegenstaande sommige geleer- 
den en napraters van dezen er mij wel eens een grief van maakten, 
dat ik niet meer « zuiver wetenschappelijk » werkte, 


=d 


insekt voor ons land en in ’t algemeen voor Europa zou 
kunnen krijgen. Het door mij uitgebrachte rapport ver- 
scheen miet alleen in de Staatscourant, maar werd ook op 
last der Regeering in t Duitsch vertaald. 

Dat mijn advies ook door het Bestuur van het Land- 
bouweomité, door Besturen van land- en tuinbouwgenoot- 
schappen en hare afdeelingen, door den Directeur der Ned. 
Heidemaatschappij, door den Inspecteur van het Staatbosch- 
beheer, door de Rijkslandbouw- en Rijkstuinbouwleeraren, 
door Directeuren van de Rijkslandbouwproefstations en van 
onderscheiden inrichtingen voor land- en tuinbouwonder- 
wijs herhaaldelijk werd gevraagd, spreekt wel van zelf. 

Ook buitenlandsche vakgenooten wonnen herhaaldelijk 
mijn advies in. 

Ken aanbod van een aantal landbouwers in Suriname, 
om ter plaatse een onderzoek in te stellen naar den aard der 
krulloten in de cacao en naar de bestrijding der ziekte, werd 
door mij na rijp beraad afgewezen, daar ik mij daarvoor 
langer uit Nederland zou moeten verwijderen, dan met de 
belangen mijner betrekkingen hier te lande zou zijn in 
overeenstemming te brengen. 

Herhaaldelijk trad ik bij verschillende tentoonstellin- 
gen als jurylid op voor de afdeelingen land- en tuinbouw- 
onderwijs en -onderzoek. Bij gelegenheid van den in 1904 
en 1905 te Wageningen gehouden wedstrijd van pulverisa- 
teurs fungeerde ik als voorzitter der jury. Het uitge- 
brachte verslag over dezen wedstrijd is te vinden in den 
XI® jaargang van het « Tijdschrift over Plantenziekten », 
bl. 81-96. Rapporteur was de heer S. Lako. : 

In de tweede plaats werd, overeenkomstig de statuten, 
het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin Schol- 


ten dienstbaar gemaakt aan de witbreiding der kennis van 


== A= 


plantenziekten en schadelijke dieren door wetenschappelijk 
onderzoek. 

Op dit gebied heb ik minder geleverd dan ik gaarne 
zou hebben gedaan. De inlichtingsdienst eischte doorgaans 
te veel tijd om lang achtereen aan wetenschappelijke onder- 
zoekingen te kunnen werken. 

Toch zijn verscheiden onderzoekingen op phytopatholo- 
gisch gebied gedaan. Ik voor mij heb daarbij echter nooit 
uit het oog verloren, dat ik werkzaam was in het belang van 
de praktijk. Het kost een wetenschappelijk persoon wel 
eens eenige zelfopoffering, om de eene of andere kwestie, dia 
zich gedurende een onderzoek voordoet en welke uit een zui- 
ver wetenschappelijk ooepunt wel van belang zou zijn verder 
te vervolgen, te laten rusten, wanneer blijkt, dat daaru:t 
voor de praktijk niets verder te halen zou zijn. Overigens 
kunnen weer soms zaken, die uit een zuiver wetenschap- 
pelijk oogpunt van weinig belang zijn, voor de praktijk 
zeer belangrijk wezen. Of bijv. van eene bepaalde schild- 
luissoort nog beweeglijke larven op de boomen voorkomen, 
wanneer deze in 't najaar de bladeren reeds hebben verloren 
of althans wanneer de bladeren reeds opgehouden hebben te 
fungeeren, kan van groot belang zijn uit een oeconomisch 
oogpunt; want de tijd, waarop men de boomen met een 
insecticide dient te bespuiten, wordt erdoor bepaald. 

De verslagen, jaarlijks van wege het phytopathologisch 
laboratorium uitgebracht, geven een overzicht ook van de 
wetenschappelijke onderzoekingen, die daar werden verricht. 
Daar zij eerst in het « Landbouwkundig Tijdschrift », later 
in het « Tijdschrift over Plantenziekten » werden gepubli- 
ceerd, behoeft hier daarop niet uitvoerig te worden terug- 
gekomen. Ik wil hier slechts de belangrijkste publicaties 
even vermelden. 

Het zijn de volgende : 


Ritzema Bos, over bestrijding van de dennenbastaardrupsen 
(Tijdschr. o. PL. z. », I, bl. 13-19; « Forstlich-natur- 
wissensch. Zeitschr. », 1895, Heft 4). 

Ritzema Bos, over den « Amerikaanschen kakkerlak », scha- 
delijk in plantenkassen en de bestrijding van dit insekt. 
(« Tijdschr. o. Plz. », IT, bl. 22-28). 

Ritzema Bos, over inspuiting van benzine in den bodem, als 
middel tegen schadelijke insekten. (« ae o, Pl.z.», 
II, bl. 28-43; « Tijdschr. o. Plz. », VIT, bl. 37; « Zeit- 
schr. für Pflanzenkrankh. », VIII, Heft he 

Witzema Bos, over Botrytis Douglasii, schadelijk aan kweek- 
dennen. (« Tijdschr. o. Pl.z. », IIF, bl. 6; « Forstl. 
naturwissensch. Zeitschr. », 1897, Heft 4). 

H. J. Lovink en Ritzema Bos, onderzoekingen omtrent het 
geslacht Retinia. (« Tijdschr. o. Plz. », III, bl. 83-134; 
tevens gepubliceerd als uitgave der Ned. Heidemaatsch. 
en verder in « Centralblatt für Bacteriologie u. Para- 
sitenkunde », II, Abt. 150, 1903, n° 8). 

Mitzema Bos, over Botrytis Paeoniae Oud., oorzaak van eene 
ziekte bij re en Convallarta’s. (« Tijdschr. o. 
Bl zan ki bi 157; « Zeitschr. für Pflanzenkrank- 
heiten », VILI, en 5). 

Ritzema Bos, voortzetting van vroegere studies omtrent 
aaltjesziekten, o. a. « Tijdschr. o. Plz. », V, bl. 29, 
VI, bl. 46; X, bl. 110; XI, bl. 144; « Zeitschr. für 
Pflanzenkrankh., XIII Heft 4; XIV Heft 3. Handelin- 
gen van het achtste Ned. Natuur- en Geneesk. Congres, 
gehouden te Rotterdam; 1902, bl. 180). 

Litzema Bos, over eene bacterieziekte der syringen (« Tijd- 
schr. o. Pl.z. », V, bl. 177). 

Ritzema Bos, over krulloten en heksenbezems in de Cacao- 
boomen in Suriname. (« Tijdschr. o. Pl.z. », VI, bl. 65; 
« Zeitschr. f. Pflanzenkrankh. », XI, Heft 1). 


Oe 


Van Hall, over bacterieziekten in de kool en bij muurbloe- 
men. (« Tijdschr. o. Plz. », VI, bl. 169). 

Ritzema Bos, « Zur Lebensgeschichte des Maulwurfs », 
« Biol. Centralblatt » XVIII, n° 2. 

Ritzema Bos, over het vuur in de narcissen en zijne bestrij- 
ding (« Tijdschr. o. Pl.z. », VII, bl. 12; « Zeitschr. für 
Pflanzenkrankheiten », Bd XIII, 2 Heft). 

van Hall, over eene ziekte in de syringen, veroorzaakt door 
Botrytis vulgaris. (« Tijdschr. o. Plantenz. », VIII, 
bl. 142-144). 

Ide en Ritzema Bos, over bestrijding van pere- en appel- 
schurft. (« Tijdschr. o. Plantenz. », VIII, bl. 149-177). 

Ritzema Bos, over het wegblijven en omvallen der tulpen, 
veroorzaakt door Botrytis parasttica. (« Tijdschr. over 
Plantenz. », VIII, bl. 177-202; « Centralblatt für Bac- 
teriologie u. Parasitenkunde », IL Abt. Bd X, 1905, 
n° 1-3). 

Ritzema Bos, over het ontstaan van giftstoffen in planten- 
deelen, die door parasitische zwammen zijn aangetast, 
of door andere oorzaken zich niet normaal konden. ont- 
wikkelen. (« Hygienische Bladen », 1901, n° 1, Zen 3). 

van Hall, Dissertatie over bacterieele plantenziekten, 1902. 

van Hall, enquête omtrent Ophiobolus herpotrichus. (« Tijd- 
schr. o. Plantenz. », IX, bl. 77-97). 

Ritzema Bos, over Moniliaziekten der ooftboomen. (« Tijd- 
schr. o. Plantenz. », IX, bl. 125-147). 

Ritzema Bos, bijdrage tot de kennis van de schurftziekte van 
den aardappel. (Zie Handelingen van het 9° Nederl. 
Natuur- en Geneesk. Congres, gehouden te ’s Graven- 
hage, 1903; bl. 226). 

van Hall, die Sanet Johannis krankheit der Erbsen, verur- 
sacht von Fusarium vasinfectum (« Berichte der deut- 
schen botanischen Gesellschaft », 1903, Bd. XXI, 
Heft 1). 


EN > EN 


ed 


Ritzema Bos, kankerstronken en vallers bij de kool, veroor- 
zaakt door Phoma oleracea. (« Tijdschr. o. Plantenz. », 
X, bl. 53-71, XI, bl. 106-118). 

Drost, over Pleurococcus vulgaris, als endophytisch levende 
wier. (« Tijdschr. o. Plantenz. », X, bl. 71-75). 

Ritzema Bos, Onvruchtbaarheid bij zwarte bessen. (« Tijd- 
schr. o. Plantenz. », X, bl. 137-145). 

Ritzema Bos, over schade door huisjesslakken. (« Tijdschr. 
o. Plantenz », X, bl. 145). 

Ritzema Bos, over de oorzaken van slechte kiembaarheid van 
in 1903 gewonnen zaad. (« Tijdschr. o. Pantenz. », X, 
bl. 152; XI, bl. 124). 

Quanjer en Vürtheim, onderzoekingen omtrent rookbescha- 
diging te Schiedam. (« Tijdschr. o. Plantenz. », XI, 
bi AAE 

H. M. Quanjer, over Plutella erueiterarum. (« Tijdschrift 
voor entomologie, deel XLIIN). 

Aan de bovenstaande opsomming van gedane onderzoe- 
kingen en in ’t licht gegeven publicaties sluit zich aan eene 
opsomming van de volgende gedurende 1895-1906 uitge- 
geven werken : 

Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der Kultuur- 
gewassen », 2 deelen. (Groningen bij J. B. Wolters; 
1897 en 1898); 2%° druk onder den titel « Ziekten en 
Beschadigingen der Landbouwgewassen ». 2 deelen. 
(Groningen, J. B. Wolters; 1902). 

Litzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der ooftboo- 

men », 4 deelen. (Groningen, bij J. B. Wolters; 1905). 
Ritezema Bos, « Schoolplaten van voor den akkerbouw scha- 

delijke dieren », met Handleiding. (Groningen, bij 

J. B. Wolters; 1905). 

titzema Bos, « Zoologie für Handwirte ». (Berlin; Paul 
Parey), 2° druk 1896, 3° druk 1900, 4° druk 1905. 


Van de Engelsche uitgave van dit werk, vertaald door Prof. 
Ainsworth Davis, verscheen de 1° druk in 1894, de 2° in 1900. 
Ritzema Bos, « Schetsen uit het leven der Vogels », (Am- 

sterdam, Van den Broecke, 1897.) 


In de derde plaats moest, volgens de statuten, het phy- 
topathologisch laboratorium Willie Commelin Scholten 
worden dienstbaar gemaakt «aan de belangen van het 
onderwijs van de studenten in de plant- en dierkunde aan 
de Universiteit van Amsterdam, en in ‘t algemeen van het 
onderwijs in de phytopathologie ». 

Met uitzondering van twee jaren, waarin door mij geen 
college werd gegeven, werden door mij in iederen cursus in 
twee uren per week onderscheiden hoofdstukken uit de ziek- 
tenleer der planten behandeld, Aanvankelijk was de phyte- 
pathologie voor niemand een examenvak; later werd zij dat 
voor hen, die het doctoraal examen in de plant- en dierkunde 
wilden afleggen. Ten einde de examens niet te veel to 
verzwaren, werd echter gewoonlijk slechts over een vrij 
beperkt gedeelte van de phytopathologie geëxamineerd. 
Zoo koos de een het onderwerp : galvorming, — een ander 
de ziekten, door Nematoden en Phytopten teweeggebracht, 
— een derde de schadelijke zoogdieren en vogels, — een 
vierde de Uredineën en Ustilagineën (roest- en brandzwara- 
men), — weer anderen kozen de plantenziekten veroorza- 
kende Pyrenomyceten en Discomyceten; een koos de door 
zwammen veroorzaakte ziekten van Coniferen en van graan- 
gewassen ; enz. 

Mijne colleges werden in de verschillende jaren door 
een zeer verschillend getal studenten bezocht; terwijl d*t 
getal een paar jaren een 25-20 tal bedroeg, waren er ook 
jaren van slechts 5 hoorders; de meeste jaren bedroeg hun 
aantal ongeveer een 12 tal. 


NR 


De meeste hoorders waren studenten en candidaten tn 
de plant- en dierkunde; verder werden de colleges gevolgd 
door eenige pharmaceuten, door enkele medici, alsmede door 
een paar onderwijzers en een’ tuinbouwkundige, die niet als 
studenten waren ingeschreven. 

In aansluiting aan de colleges werden eenige malen in 
verschillende deelen des lands phytopathologische excursiën 
gemaakt. — 

Hoewel over belangstelling van de zijde der studenten 
in ’t geheel niet te klagen viel, moet toch worden erkend, 
dat de colleges niet in alle deelen aan hun doel konden 
beantwoorden. En geen wonder! De studenten in de plant- 
en dierkunde volgden de colleges om hunne natuurhisto- 
rische kennis te vermeerderen ; maar daar zij in ’t algemeen 
niet in de landbouwwetenschap thuis waren, kon de toepas- 
sing van de matuurhistorische studie op de bodemkultuur 
niet voldoende tot haar recht komen. De phytopathologie 
is nu eenmaal eene toegepaste wetenschap, welker doel is, 
de productiviteit van den bodem te vermeerderen door de 
kwalen der kultuurplanten te bestrijden; zij baseert zich 
óók op de plantkunde en de dierkunde, maar óók op natuur- 
en scheikunde, op de leer van de plantenteelt, en op de erva- 
ring der plantentelers. De phytopathologie is geen tak van 
de botanie, zooals vele plantkundigen schijnen te meenen, 
die zich voorstellen dat een bonanicus, wanneer hij een- 
voudig wat extra werk maakt van zwammen, zoo dadelijk 
phytopatholoog is geworden. Zij is evenmin een tak van 
de botanie als zij een tak is van de zoologie, de physica 
of de chemie. Die vakken zijn al te gader grondleggende 
wetenschappen voor de phytopathologie, welke zich zoowel 
op deze vakken baseert als op de praktische ervaring der 
kultuurmannen. 


Nu zijn studenten in de plant- en dierkunde in de meeste 


me 


gevallen te weinig met de praktijk van de verschillende 
takken van plantenteelt op de hoogte, om de phytopatho- 
logie met vrucht te bestudeeren ; en voor de praktische resul- 
taten dezer toegepaste wetenschap voelen zij dikwijls ook 
niet de ware belangstelling. 

De studie der phytopathologie kan alleen tot haar recht 
komen aan eene inrichting van Hooger Landbouwonderwijs 
(Hochschule für Bodenkultur). Dit toegepaste vak te docee- 
ren aan eene Universiteit, waaraan geen landbouwinstituut is 
verbonden, komt ongeveer op ’t zelfde neer als : een college 
in ophthalmologie te geven aan eene Universiteit zonder 
medische faculteit. De Professor voor dat vak zou voor de 
studenten, die hoofdzakelijk de zoölogie en de vergelijkende 
physiologie tot studievak hebben gekozen, een aantal col- 
leges kunnen geven over de anatomie en physiologie van het 
oog, waarvan zij heel wat nut zouden kunnen hebben; 
en ook de studenten in de physica zouden met nut zoodanig 
college van den ophthalmoloog kunnen volgen ;— maar noch 
de zoölogen noch de physici zouden door ’t volgen van zoo- 
danig college ophthalmologen worden. Om ophthalmoloog 
te worden, dient men eerst medecijnen te studeeren; daarna 
kan men zich in eene bepaalde richting specialiseeren. Om 
phytopatholoog te worden, dient men vooraf plantenteelt te 
hebben bestudeerd, of althans op de eene of andere manier 
zieh de kennis van de teelt van de kultuurgewassen te hebben 
eigen gemaakt. Den botanicus, die phytopathologie wil 
studeeren, ontbreekt ook meestal te veel de belangstelling in 
de voordeelen, welke dit vak den practicus tracht te ver- 
schaffen; bij hem is de wetenschappelijke studie nommer 
één, en belangstelling voor de praktijk heeft hij maar al te 
vaak alleen zoo lang hij denkt, uit de ervaringen der prak- 
tijk aanknoopingspunten te vinden, die voor zijne studie 
van belang zijn. 


Ge 
Ik heb dan ook meer en meer mijne colleges aan de 
Amsterdamsche Universiteit, bij alle belangstelling, die 


door HH. studenten werd betoond, leeren beschouwen als 


eene aanvulling bij hunne natuurhistorische studie, niet 
als eene opleiding tot phytopathologen; daarvoor moet :k 
de Universiteiten, zooals zij bij ons zijn ingericht, onge- 
schikt achten. Dat neemt natuurlijk niet weg, dat zich 
onder de studenten aan eene Universiteit personen kunnen 
bevinden, die door hunnen natuurlijken aanleg, door 
hunne belangstelling in, en door de door hen opgedane 
kennis van de verschillende takken der plantenteelt wel 
degelijk geschikt zijn, om goede phytopathologen te wor- 
den. — 

Sedert mijn vertrek naar Amsterdam had ik aan de 
toenmalige Hoogere Land- en Boschbouwschool te Wage- 
ningen het onderwijs in de kennis der schadelijke dieren 
behouden, en later, toen de wetenschappelijke cursus aan de 
Rijkstuinbouwschool werd ingericht, nam ik aan die afdee- 
ling het onderwijs in de geheele phytopathologie op mj. 
Dit onderwijs bleef ik geven gedurende mijn tienjarig ver- 
blijf te Amsterdam. — 

Ten slotte meende ik, dat het ook de taak van het 
phytopathologisch laboratorium behoorde, de kennis der 
plantenziekten en schadelijke dieren onder landbouwers, 
kweekers, ooft- en groentetelers en boschbouwers te verbre*- 
den, en de belangstelling in de phytopathologie bij de prac- 
tici te wekken. In ik heb de ervaring opgedaan, dat het 
levende woord in dezen veel vermag. Dat de phytopatho- 
logie meer en meer bij de practici hier te lande het burger- 
recht heeft verkregen, moet zeer zeker óók voor een deel 
worden toegeschreven aan de voordrachten, die decor het 
personeel der stichting herhaaldelijk in onderscheiden dee- 


len des lands werden gehouden. Vooral bleek het heel nuttig 


Ze 


te zijn, wanneer na afloop der lezing de gelegenheid werd 
opengesteld, den spreker om inlichtingen te vragen 
omtrent phytopathologische kwesties. In streken, van waar 
vroeger nooit inzendingen kwamen, werden dikwijls na 
eene gehouden lezing verscheiden trouwe correspondenten 
van het phytopathologisch laboratorium aangeworven. 

Gedurende het tijdperk van Sept. 1895 tot Januari 1906 
werden door mij voordrachten gehouden te Amsterdam 
(3 maal), Haarlem, Zaandam (2 maal), in den Bangerd, te 
Leeuwarden, Groningen (2 maal), Oldehove, Warffum, 
Loppersum, Appingedam, Beerta, Winschoten, Scheemda, 
Zuidbroek, Zuidlaren, Nieuw Buinen, Gorssel, Groenlo, 
Winterswijk, Varsseveld, Zelhem, Brummen, Zutphen, 
Voorst, Twello, Apeldoorn, Nijkerk, Wageningen, Arnhem, 
Nijmegen, Tiel, Buren, Culemborg, Rijsenburg, Zeist, 
Utrecht, Baarn, Hilversum, Bussum, Aalsmeer (2 maal), 
Breukelen, Leiden, Boskoop, ’s-Gravenhage, Rotterdam, 
Axel en Tilburg. — Door D' van Hall werden voordrachten 
gehouden te Amsterdam, Baarn, Heinkenszand en Kruinin- 
gen; door A. W. Drost te Baarn en te Bussum. 

De voordrachten werden doorgaans gehouden òf met 
steun van de Nederlandsche phytopathologische Vereeni- 
ging, voor welke ook D" Heinsius eenige lezingen hield, òf 
met steun van de eene of andere land- of tuinbouwmaat- 
schappij. — 

Ten slotte moeten als eene hoogst belangrijke werk- 
zaamheid van het phytopathologisch laboratorium worden 
beschouwd de bezoeken, door het personeel afgelegd bij de 
landbouwers, kweekers, oofttelers, enz. Daar, op het ar- 
beidsterrein der onderscheiden practici, is gelegenheid te 
over niet alleen om inlichtingen te verstrekken omtrent de 
daar voorkomende ziekten en beschadigingen en omtrent 


hare bestrijding, maar er is ook gelegenheid, om kennis to 


Dee 


maken met ziekten en beschadigingen, die den bezoeker tot 
dusver onbekend waren. Ook doet men daar veel speciale 
kennis op omtrent de kultuur der gewassen onder verschil- 
lende omstandigheden : een eerste vereischte voor hem, die 
met vrucht als phytopatholoog wil werkzaam zijn. Van de 
gelegenheid om practici te bezoeken en de voorkomende 
ziekten en beschadigingen in loco waar te nemen, werd dan 
ook veelvuldig gebruik gemaakt. 

Wanneer ik aan het einde van mijne werkzaamheid als 
Directeur van het phytopathologisch laboratorium Willie 
Commelin Scholten nog eens een blik sla op de tien jaren, 
die achter mij liggen, dan kan ik met eenige voldoening 
getuigen dat het uitgezaaide zaad wortel hecft geschoten. 
De phytopathologie heeft zich eene plaats weten te veroveren 
bij hen, die zich in Nederland met de bodemkultuur bezig 
houden. De oprichting van het Rijks Instituut voor phyto- 
pathologie, verbonden aan de Rijks Hoogere Land-, Tuin- 
en Boschbouwschool te Wageningen, zal mij in staat stellen, 
onder gunstiger omstandigheden te werken dan tot dusver. 
Ik hoop dat het mij gegeven moge zijn, aan deze nieuwe 
inrichting nog eenige Jaren in het belang van de vaderland- 
sche bodemkultuur werkzaam te zijn, zoowel door het geven 
van adviezen en door het geven van onderwijs in engeren en 
ruimeren kring, alsook door wetenschappelijk onderzoek. 

Wageningen, Maart 1906. J. Rrrzema Bos. 


NOG EENS OVER PEER- EN APPELSCHURFT. 


(Wusicladium pirinum en dentriticum). 


In de laatste jaren is er over bovengenoemd onderwerp 
heel wat geschreven, en dit zoowel im Nederland als in 
’t buitenland. En geen wonder, want naar mijne overtui- 
ging, is dit wel de ergste ziekte, die ooit onze pitvruchten 
heeft aangetast. De cultuur van enkele soorten is zoo goed 
als onmogelijk, wanneer men niet als voorbehoed- of bestrij- 
dingsmiddel, de Bordeauxsche pap te zijner beschikking 
had. Tal van proeven worden, en zijn er alreeds genomen, 
in verband met bestrijding, mindere vatbaarheid der soor- 
ten, beste en goedkoopste der te gebruiken machines ter ver- 
spreiding der vloeistoffen. 

Zie Tijdschrift over plantenziekten : 

Jaargang 1902, bladzijden 149 en 172. 
D 1904, ) 104. 
» 1905, » 81. 

In bovengenoemden jaargang 1904 verscheen een stukje 
van een’ man uit de praktijk, den Heer W. Balk (Vruch- 
tenkweekerij « Pomona », Zwaag, N. H.). 

Ik laat hier woordelijk volgen, de conclusie van den 
Heer Balk, wien ik van nabij ken, en die zeker een der 
grootste en meest vooruitstrevende fruitkweekers is uit den 
zoogenaamden « Bangerd ». 

Ik doe dit te meer, omdat ik hoop, dat tedere kweeker 
van fruit eindelijk gehoor geven zal, em luisteren zal naar 
den raad van iemand, die geheel zijn bestaan zoekt in het 
kweeken van fruit. 


« Ondergeteekende en velen met hem zijn echter over- 


— 6 — 


A 


tuigd, dat het besproeien van ooftboomen in onzen tijd 


A 


behBort tot de algemeene werkzaamheden, die geregeld in 
«de fruitteelt moeten plaatsgri jpen, al is het ook een kost- 
« baar werk. Er staan ons hier maar twee wegen open : de 
« boomen omhakken of ze besproeien. Het laatste is na- 
« tuurlijk de voordeeligste weg, en dien zullen wij hier op 
« den duur allen moeten opgaan. 

« Meer en meer komt men tot de overtuiging, dat de 
« wetenschap, hoewel door de practici nog veel miskend, 
«ons in de praktijk van veel nut kan zijn. Blijven de uit- 
« komsten zoo doorgaan, dan is men hier aan Prof. Ritzema 
« Bos, die ons deze bespuiting heeft leeren kennen, veel 
« dank verschuldigd, want zij behoedt ons voor den onder- 
«gang onzer boomgaarden ». 

Bovenstaande regelen zijn, dunkt mij, duidelijk, en 
voor eenieder leerzaam, die met deze zaak door zijn bedrijf 
betrokken is. 

Op grond van mijne ondervinding is het volkomen juist 
hetgeen de heer Balk schreef, ook van hetgeen ik in zijne 
kweekerij heb kunnen waarnemen. 

De reden, waarom ik op dit onderwerp de aandacht ves- 
tigen wilde, staat in verband met hetgeen bijgaande photo- 
graphie te zien geeft. (P1. I). 

Voor eenige weken werd ik geroepen in een tuin, waar 
men bezig was vruchten te plukken. Het was een groote 
kroonboom ; naar mijne schatting, kon hij vijftig à zestig 
jaar oud zijn. Men had voor eenige jaren dien boom om- 
geënt, waarschijnlijk omdat zijne oorspronkelijke vruchten 
niet bevielen, en daar op geplaatst vier verschillende soor- 
ten, namelijk : 

LE. Durondeau of Poire de Tongres. 

TT. Soldat Laboureur. 

IL Doyenné d'hiver of Bergamotte de Pâques of 
Beuré de Pentecôte, 


“Q06F “Lov “2uyuppd “ao usplJ 


- 
ded 


3 B, Le . Ì 
ze Es RE RIP Kn hab se PO An 


en 


IV. Joséphine de Malines. 

Alle vier komen in ons land nogal voor en behooren tot 
vier lekkere perensoorten. De twee eersten verkiest men in 
allerlei vormen, terwijl de twee laatsten uitsluitend als 
leiboomen dienen te worden gekweekt, en dan nog liefst aan 
den Zuidmuur, daar ons klimaat, over ’t algemeen genomen, 
te koud is, om de vruchten tot volle rijpheid te brengen. 

Het was den eigenaar in de eerste plaats er om te doen, 
van mij te weten, welke soorten van peren het waren; en in 
de tweede plaats stelde hij mij de vraag, wat toch de reden 
zijn kon, dat de eene soort volkomen normale vruchten 
opleverde, hetgeen het geval was bij de eerst genoemden 
len II, terwijl bij III en IV geen enkele vrucht was te 
vinden,die men gebruiken kon ; allen waren schurftig, bedekt 
met zwarte vlekken en gescheurd. Ook de takken, die de 
zieke vruchten droegen, waren bedekt met zieke bladeren en 
scheuten. 

In 1905 voorjaar was de boom niet bespoten, terwijl het 
in 1902, 1903, 1904 wel was geschied, en wel telkens vóór het 
begin van den groei, en dan nog eens wanneer de vruchten 
goed zichtbaar werden. Ook had men de verhouding van 
de vloeistof goed samengesteld, namenlijk : 

1 1/2 kilogr. kopervitriool. 

2 kilogr. ongebluschte kalk. 

100 liters water. 

Men kan dus aannemen, dat in die jaren dat men 
bespoten had, de boom zich bijna of geheel hersteld had, 
wat in den regel het geval is na twee of drie jaren. 

Het feit nu, dat van vier soorten, gegroeid op den zelfden 
stam, waarvan alle takken, twijgen, scheuten, bladeren en 
vruchten door elkaar gegroeid, gevoed door den zelfden stam, 
de resultaten zoo verschillend waren, was voor mij een 
zeer bijzonder feit, en naar het mij voorkwam, ook waard 
aan anderen mede te deelen. 


ee 


Het komt mij voor, dat wij, uit deze toevallige waar- 
neming, het volgende duidelijk hebben te leeren : 

1° dat men zooveel mogelijk, bij nieuwe aanplantingen, 
alleen die soorten nemen moet, die gebleken zijn het minst 
vatbaar te zijn voor deze ziekte; 

2° dat de vatbaarheid geheel afhangt van de soort, en 
niet van het individu, waar zij op geënt is en groeien moet, 
hoewel het toch zeer goed mogelijk is, dat de zwakkere 
groei van een bepaalden onderstam, het voortwoekeren van 
de ziekte kan bevorderen. AC. IDE. 


HET KOOLMOTJE (PLUTELLA CRUCIFERARUM), 


Het zal niet zonder een gevoel van bezorgdheid zijn, 
dat de landbouwer uit de Noord-Hollandsche kooldistrieten 
in de rups, die hem hier, zesmaal vergroot, voor oogen 
wordt gebracht, het « springrijpje » herkent, dat hem 
in het afgeloopen jaar zooveel schade heeft berokkend. 
Dit rupsje is een ontwikkelingsvorm van den vlinder 
Plutella eruciterarum Zell. De familie der motten, waartoe 
hij behoort, bestaat uit zeer kleine vlinders, met smalle 
vleugels, door franje omzoomd. Zeer bekend zijn de soor- 
ten, die van haren leven, de zoogenaamde kleer- en tapijt- 
motten ; dan kent men de korenmot, die leeft in gezolderd 
graan, de spinselmotten, die zich voeden met bladeren van 
appelboomen en meidorens, en ten slotte het motje der 
kruisbloemige planten, dat hier in verschillende perioden 
van zijn bestaan in beeld is gebracht. 

In natuurlijke grootte is het zittend vlindertje in fig. 9 


Tijdschr.v.Plantenz. 1906. 


5 
PI 


ál 


Tijdschr.v.Plantenz. 1906. : più. 


(45) 


2. 


vaten 
er /, / Pri 
/: 


ARAS VAR war 


De 


NE NTI ANN, 
VANY nen 


OE 


En 


van Plaat III afgebeeld; de stand is zeer typisch. De vleu- 
gels zijn naar achteren wat opgewipt, en de. sprieten staan 
bijna recht vooruit. Het motje is dofbruin van kleur, de 
slanke sprieten zijn wit, met drie of vier bruine ringen 
nabij den top; een paar bosjes licht okergele schubben om- 
geven den kop (zie fig. 6 van Plaat III), en de rugkant van 
het borststuk, het « schildje », heeft dezelfde kleur. Ziet 
men het zittend insect van bovenop, dan valt terstond de 
breede, bijna witte, in het midden okergele streep op, die 
zich van het schildje voortzet tot nabij de franje der voor- 
vleugels. Deze streep verbreedt zich driemaal. De heldere 
kleur op het donker fond, die op eenigen afstand vooral 
aan deze verbreedingen in het oog valt, doet de Engelschen 
spreken van « Diamond-back Moth », dee mot met den dia- 
manten rug. Aan het vliegend insekt (fig. 5, Pl. II) ziet 
men, dat de donkere kleur naar den voorrand der vleugels 
afwisselt met eigenaardige lichtbruine en donker okergele 
strepen en vlammen. De achtervleugels hebben een parel- 
moerglans. De franje daarvan is staalblauw. 

De kleur van het insekt varieert eenigszins; de grond- 
kleur kan wat lichter, de diamantvlekken kunnen wat don- 
kerder zijn ; maar toch is het goed te herkennen met behulp 
van bijgaande platen (IT en III), die gemaakt zijn, omdat 
de soort, vooral wat haar ontwikkelingstoestanden betreft, 
zeer onvolledig in binnen- en buitenlandsche werken over 
vlinders is afgebeeld (1). 

Het motje legt zijn eieren meest aan de onderzijde der 
bladeren, en deze kleine eitjes, in fig. 1 van plaat II twaalf 
maal vergroot voorgesteld, op een blad van roode kool, liggen 
apart of bij enkelen te samen. Door het teer geel gekleurde, 


(1) In kleurendruk zijn deze twee platen opgenomen in het Tijdschrift 
voor Eutomologie Deel XLIX, 1906. 


parelmoerachtig glanzend huidje, schemert, kort voor de 
rijpheid, de kop reeds door. 

De volwassen rupsen, in natuurlijke grootte in fig. 2 
van plaat IL geteekend, hebben een eigenaardigen vorm, 
daar zij naar de beide uiteinden smaller worden. Dit is 
een typisch kenmerk. 

De kleur is fraai groen, soms met wat geelgroen op 
enkele leden, maar dit is variabel. Jongere rupsjes zijn 
meer grauw met een zwarten kop. 

Tegen den tijd van vollen wasdom, is de kop grijsgeel, 
donker gestipt, en het eerstvolgende lid is getypeerd door 
de afwezigheid van de twee donkere plekken die men zoo 
dikwijls bij verwante geslachten aantreft ; het is, in de plaats 
daarvan, gespikkeld. De verdere segmenten dragen een 
gering aantal zwarte wratjes elk met een haar, maar men 
heeft een vergrootglas noodig om die te zien. Wat de poo- 
ten betreft, zijn alleen die van het laatste lid opmerkelijk, 
daar ze als een zwaluwstaart uitstaan. 

De rupsjes spinnen zich in, in fraaie, spoelvormige 
coconnetjes van netvormig verbonden, zijdeachtig glanzende 
draden. De popjes, die er in zitten, veranderen langzaam 
van kleur. Eerst herkent men er den vorm van de rups nog 
in; zij zijn dan nog groen, maar zij gaan door een meer of 
minder geprononceerde zalmkleur over tot lichtgrijs, met 
donkere strepen. Tot zoover over de morphologie van dit 
diertje. Nu zullen wij het in zijn levenswijze als vijand 
leeren kennen. 

Terwijl in 1905 de rups van den kooluil, de «hartrijp», 
zooals men in Noord-Holland zegt (Mamestra Brassicae), 
betrekkelijk weinig schade veroorzaakte, heeft Plutella cru- 
citerarum buitengewoon erg huis gehouden op de koolvelden. 
Ofschoon ik de rupsjes van af begin Juni tot in October hier 
en daar aantrof, zijn er twee perioden geweest, in welke zij 


=ben 


songemeen talrijk waren, n.l. in de tweede week van Juli en 
in de laatste week van die maand. In de tweede periode, 
toen het gewas, al naar den tijd van zaaien en planten, tot 
stronkjes van ongeveer 8 mill. dikte of tot gevormde. kool- 
kroppen was aangegroeid, leverden de velden een treurigen 
aanblik op. De bladeren waren « doorhageld », zooals de 
boeren zeggen. Inderdaad, de beschadiging ziet er uit, of er 
flinke hagelkorrels of erwten door de bladeren zijn geschoten, 
en of de meeste gaten op de wijze van een schuttersschijf 
zijn dichtgeplakt. Dikwijls laten n.l. de rupsjes een der 
twee opperhuiden van het blad zitten, zoodat een vliesje het 
gat afsluit. Meestal, maar niet altijd, is dit de bovenhuid, 
want de jonge rupsjes komen op de onderzijde van de bla- 
deren uit en laten zich niet lang nooden. 

Er waren velden aan den Langendijk, maar vooral vele 
in de omstreken van Enkhuizen, waar men stronken zag, 
bezet met bladstelen, die nog slechts eenige zeefvormig door- 
boorde bladresten droegen, als flauwe aanduiding, hoe het 
gewas had kunnen zijn. Neemt men in aanmerking, dat 
daarbij op sommige plaatsen de ziekte der « vallers », (zie 
den vorigen jaargang, blz. 107), op andere die der « draai- 

harten » (waarop ik nader in dit tijdschrift terugkom) op- 
trad, dan zal men moeten toegeven, dat het jaar 1905 minder 
reden tot tevredenheid gaf aan de Hollandsche koolboeren, 
dan zijn voorganger. 

Plutella eruciferarum is een insekt, dat alle jaren in ons 
land op vele plaatsen vrij algemeen te vinden is op Brassica- 
soorten, muurbloemen en andere gecultiveerde crucifeeren ; 
maar zulk een sterke vermenigvuldiging als wij in 1905 
zagen, is een zeldzaam geval. Miss Ormerod, de bekend» 
Engelsche entomologe, zegt kieromtrent in haar rapport 
over 1891, dat 1857, 1851 en 1891 zulke jaren zijn geweest 
voor Engeland. Zij heeft in dat laatste jaar uitvoerige 
informaties gewonnen, waarop ik aanstonds terugkom. 5 


— 66 — 


De meeste schrijvers geven op, dat er twee generaties 
van het insekt per jaar voorkomen, maar ik heb de rupsjes 
van begin Juni tot in October telkens gevonden, en ben van 
meening, cat er verschillende, niet scherp gescheiden gene- 
raties zijn. Tien dagen leeft het insekt als rups, althans 
in gevangenschap, maar de tijd, dien het in popvorm door- 
brengt, is afhankelijk van het seizoen. Als het gunstige 
jaargetijde nog niet om is, duurt de verpopping van ruim 
één tot drie weken. De volwassen wijfjes beginnen reeds 
spoedig eieren te leggen; over den tijd, dien tusschen het 
leggen en het uitkruipen van het rupsje verloopt, heb ik 
geen waarnemingen kunnen doen. 

Niet alleen in dit, ook in andere jaren, is het aantal 
generaties moeilijk te bepalen. Men ziet namelijk in het 
begin van den zomer, als het lang uit het Oosten waait, dat 
de rupsen in groot aantal optreden, om spoedig weer bijna 
geheel te verdwijnen, als de zeewind vochtige dampen en 
regen brengt. Maar zoodra heeft niet de Oostenwind de 
heerschappij heroverd, of opnieuw begint het insect zijn 
vernielingswerk. De vraag, waar het schadelijk gedierte 
zoo ineens vandaan komt, is praktisch van veel belang. 
Onze overzeesche buren merkten in de rupsenjaren op, dat 
de aanval niet op binnenland en kuststreek gelijktijdig 
gericht was, maar dat hij begon op de geheele Oostkust van 
Engeland en Schotland, en alle gegevens, die zij verzameld 
hebben, wijzen er op, dat de plaag niet in het land zelf was 
opgekomen, maar dat de vlindertjes van het vasteland waren 
overgewaaid. In Engeland kwamen de eerste berichten 
omtrent het optreden in de eerste helft van Juli. Evenwel 
was er bij ons in 1905 geen ‘aanleiding om te meenen, dat zij 
uit Duitschland afkomstig zijn. De periode van droogte, 
door den Oostenwind ingeleid, heeft bij ons zeer lang 
geduurd, en daardoor is de ontwikkeling van het « spring- 


rijpje » bijzonder begunstigd. 


== Ol 


« Springrijpje » zegt men aan den Langendijk, omdat 
bij de minste aanraking, de rups met heftige rukken het 
achterlijf heen en weer zwaait, en zich aan een spinseldraad 
van het blad laat zakken. Zij blijft hangen, tot de schrik 
over Is, om zich alsdan weer op te hijschen. Bij het ver- 
poppen verlaat het rupsje soms de plant, en begeeft zich 
naar den grond ; maar meestal zoekt het beschutte plekjes op 
aan de plant zelf, b.v. de onderkant der bladeren, op zij van 
een uitpuilenden nerf, of de ruimte tusschen de meer naar 
binnen gelegen bladeren en den zich vormenden krop, om 
aldaar zijn kanten rustgewaad te spinnen. 

De Hollandsche vlinderkundige Snellen zegt, dat het 
insekt als vlinder overwintert. Miss Ormerod echter, die 
zich met dit onderwerp meer speciaal bezig hield, vertelt 
ons, dat het als pop de winterrust geniet. Deze bronnen 
zijn betrouwbaar genoeg, om aan te nemen dat beide geval- 
Jen voorkomen. Inderdaad vond ik in den afgeloopen win- 
ter zoowel poppen als rustende vlinders in de koolschuren, 
in hoeken en spleten en tusschen de koolen. Het is den 
koolbouwers dus geraden op deze voorwerpen te letten, en ze, 
evenals de bruine, tonvormige poppen van de koolvlieg, 
bijeen te vegen en te verbranden. 

De bestrijding brengt ons bij dezen vijand op eene 
moeilijke questie. Wel is door Miss Ormerod heel wat 
ervaring van landlieden daarover meegedeeld, maar wij 
moeten die praktische ervaring critisch beschouwen, en ons 
afvragen of het werkelijk aan ket toegepaste middel te dan- 
ken kan zijn, dat de ramp zich niet verder uitbreidde. Wij 
zagen reeds hoe plotseling uit atmosferische oorzaken er een 
keerpunt kan komen. Door droogte wordt de plaag in de 
hand gewerkt, en daar nu weinig hieromtrent te. voorspellen 
valt, kan aan maatregelen ter voorkoming niet gedacht 


worden. 


Es 


Als men denkt aan de enorme uitgestrektheden in 
Noord-Holland, die voor den koolbouw in gebruik zijn, zou 
men ook gaan wanhopen aan het succes van den phytopatho- 
loog als ingrijpend geneesheer, wanneer de noodlottige wer- 
king zich eenmaal vertoond heeft. Toch moet men dan de 
handen wit de mouwen steken. 

Een voor de hand liggend middel, bij het verdelgen van 
nachtvlinders, is de vanglantaarn. Het gebruik van een 
petroleumvanglantaarn (D. R. P. n° 66595, zie Ritzema 
Bos, Ziekten en besch. der Ooftboomen, I, fig. 29), die in 
1905 van voor het optreden der plaag af, tot 15 Juli, van 
's avonds 9 uur tot ’s morgens, als het weer licht was, 
brandde, heeft geen resultaat opgeleverd. Er zijn zoogoed 
als geen motjes mee gevangen. 

In Engeland waren het in 1891 vooral de turnips, die 
door Plutella beschadigd werden. Miss Ormerod beveelt 
het strooien van kunstmest over de planten aan. Zij doet 
dit, miet omdat het de rupsen doodt, maar omdat het de 
planten weer aan ’t groeien brengt. Alles goed en wel, 
maar bij gebrek aan regen, helpt die kunstmest niet, en 
bovendien, laat ons niet vergeten, dat wat voor turnips 
helpt, voor kool wel schadelijk kan zijn. Wat zien wij 
toch, als wij kool, die om de een of de andere reden een tijd 
van slechten groei gehad heeft, nog eens flink aanzetten ?… 
« de huid is volgroeid, maar de spieren zwellen nog », om 
met de koolbouwers te spreken. De kool barst en is waar- 
deloos. 

Ook van het strooien van roet of zand op de planten, als 
mechanisch middel ter verdrijving, is weinig heil te ver- 
wachten, omdat de rupsen meest aan de onderzijde der bla- 
deren zitten. Het schijnt mij beter uitvoerbaar elke plant 
flink te schudden, en de rupsjes, die zich dan laten vallen, 


onder te schoffelen. 


Ne 


De direct gunstige werking van regen en wind ter ver- 
drijving van de boosdoeners, die daarop berust, dat de regen 
en de opspattende modder de rupsjes naar den grond drijven, 
bracht een correspondent van Miss Ormerod tot een middel, 
dat hij als volgt beschrijft : 

« De methode, die ik de beste bevonden heb, en die het 
minst kost, is het gebruik van een schoffel met een takkenbos 
er aan gebonden, op zoo’n manier dat de bladeren heelemaal 
worden afgeveegd. Zoodoende worden de coconnetjes ge- 
broken, de rupsen laten zich vallen, en de schoffel begraaft 
ze. Ik vond dat dit beter aan het doel beantwoordde, dan 
het gebruik van ongebluschte kalk, dat mijn buurlui toe- 
pasten ». 

Waar wij te doen hebben met zulk een plotseling optre- 
denden vijand, die, na een reeks van jaren van weinig belang 
te zijn geweest, onverwacht een hevige schade veroorzaakt, 
moeten wij uitzien naar zulke middelen, die iedere kool- 
bouwer bij de hand heeft, of zich vlug kan verschaften. 
Van daar, dat bovengenoemd mechanisch middel aanbe- 
veling verdient. Wil men met een wat duurder apparaat 
proeven ter bestrijding nemen, dan schijnt mij het gebruik 
van een sproeipomp doelmatig. De eenvoudigste manier 
van werken is, om aan een glazenspuit een lang stuk caout- 
choueslang te verbinden. Hen man moet in de schuit 
zitten en, uit een emmer, water oppompen, terwijl zijn 
kameraad op het land de straal richt op de onderzijde der 
bladeren, en de afgespoten rupsjes onderschoffelt. 

Maar een sproeipomp, zooals die in de prijscouranten 
van tuinbouwgereedschappen wordt opgegeven, en die een 
straal van ongeveer 10 M geeft, is beter. De hierbijgaande 
afbeelding geeft mijn bedoeling aan, maar men moet een 
lang stuk caoutchoueslane inschakelen. 

Een bijpassende broes, maakt dit toestel geschikt voor 


zer A 


het gebruik van Bordeauxsche pap, zoodat men er ook iets 
aan heeft in de vele jaren, die verloopen kunnen, voor 
Plutella eruciferarum weer zoo hevig woedt, dat bestrijding 


noodig wordt. 


Om van het geheele kooldistriet de plaag af te wenden, 
daar is natuurlijk geen denken aan. Hoofdzaak is dat een 
ieder al zijn krachten inspant voor het behoud van zijn 


eigen kool. 


Zuid-Scharwoude, Januari 1906. 
H. M. QuaANJEB. 


Ed 


EENIGE BESCHOUWINGEN OVER HET KWEEKEN VAN VRUCHTBOOMEN 
EN HET AANLEGGEN VAN BOOMGAARDEN OP KLEI EN ZAVELGRONDEN. (1), 


In de laatste 10 à 20 jaren heeft de kweek van allerlei 
ooft, ook in onze streken een tamelijk uitgebreiden omvang 
genomen. 

Talrijke boomgaarden zijn, en worden nog steeds aan- 
gelegd, omdat men in het kweeken van ooft, hoofdzakelijk 
appelen en peren, een winstgevend bedrijf ziet. 

Of dit bedrijf werkelijk altijd zoo winstgevend is? Ja, 
als van meet af met kennis en zorg wordt gewerkt. Neen, 
als het den belangebbende, aan deze twee zoo noodzakelijke 
factoren ontbreekt. 

Kennis, grondige vakkennis is voor den ooftkweeker 
onontbeerlijk. — Wie steunt op het spreekwoord : « Kennis 
komt met het vak, » is hier zeker het kind van de rekening, 
omdat die kennis, helaas, meestal veel te laat komt; zóó 
laat, dat gemaakte misslagen onherstelbaar zijn, en teleur- 
stellingen zeer zeker niet zullen uitblijven. 


Wordt derhalve bij den aanleg van den boomgaard 


(1) Hoewel het opstel van den Heer Vis niet uitsluitend over 
phytopathologische onderwerpen handelt, komt er toch zooveel wetens- 
waardigs in voor omtrent het voorkomen en bestrijden van verschillende 
ziekten en plagen, dat ik den Heer Vis meende te moeten verzoeken, het 
mij voor plaatsing in het « Tijdschrift over plantenziekten » af te staan, 
aan welk verzoek genoemde Heer bereidwillig voldeed. De beschouwin- 
gen van een ontwikkeld praktisch man met veel ervaring zullen zeker 
met belangstelling worden gelezen, en menigeen zal er zijn nut mee 
kunnen doen ; ook al zal allicht niet iedere ervaring door den Heer 
Vis in zijne streek opgedaan, overal elders hare geldigheid hebben. 

J.R. B. 


EN Cn 


niet met kennis en zorg gewerkt, bijv. wat betreft de grond- 
bewerking, soort en betrouwbaarheid der boomen, dan krij- 
gen we geen goeden boomgaard. En om een winstgevenden 
boomgaard te hebben, moet men wel terdege een goeden 
boomgaard hebben: — een boomgaard met flinke, krachtige, 
gezonde vruchtboomen; goed onderhouden en met slechts 
die enkele soorten, welke steeds gaarne worden gekocht. 

Zulke boomgaarden treft men hier te lande niet zoo heel 
dikwijls aan. 

Daarentegen hoort men nog al eens klagen : « het zaakje 
« valt me tegen; — ik heb wel een boomgaard met reeds 
« tamelijk groote boomen, maar ze hebben mij tot nog toe 
« zeer weinig opgeleverd. Toen de grond nog wat opbracht, 
«ging het nog al, doeh nu ik het van de boomen alleen 
« hebben moet, kom ik steeds te kort. … » 

Zoo'n klager heeft dus blijkbaar geen goeden boomgaard, 
en waaraan dat te wijten is? Zeker wel in verreweg de meeste 
gevallen aan een onoordeelkundige behandeling vóór of 
tijdens den aanleg, of wat even erg, ja, wellicht nog erger 
is, aan het opvolgen van onoordeelkundige adviezen, door 
z.eg.n. deskundigen verstrekt aan hem, die zonder de zoo 
hoognoodige vakkennis, een boomgaard heeft aangelegd. 

Die z.g.n. deskundigen treft men bij de vleet aan 
onder de boomkweekers, waarvan de meesten niet de minste 
kennis hebben van het ooftkweekersvak. 

Komt derhalve iemand, die een boomgaard aanleggen 
zal, in aanraking met zoo’n boomkweeker, die vóór alles 
meestal zijn eigenbelang op het oog heeft, — gewoonlijk 
kan hij een mooie partij boomen leveren, ’t doet er niet toe 
of de onmooglijkste soorten er bij zijn, — dan kan zoo iemand 
verzekerd zijn, een boomgaard te krijgen met zeer vele 
gebreken, gebreken die soms heel gauw, doch meestal na 
jaren eerst voor den dag komen, en daardoor vaak onherstel- 


baar zijn. 


DE), 0 


Er is in de laatste jaren ook in het boomkweekersvak 
veel concurrentie gekomen. De een moet al goedkooper boo- 
men leveren dan de ander; de strijd om het bestaan dwingt 
hem er toe; doch hij die boomen koopen moet, is vaak de 
dupe van dien strijd. 

Gelukkig zijn hier te lande nog veel vertrouwde boom- 
kweekers, waarvan men zeker is, goede boomen te zullen 
krijgen, doch er zijn er helaas, ook veel, die minder goede 
de wereld inzenden. Boomen voor een prijsje. Boomen, 
waarvan eens een ervaren practicus zei: al kreeg ik ze 
cadeau, en bij elken boom nog tien gulden toe, dan zou ik 
ze nog niet in mijn boomgaard willen hebben. En waarom 
niet ? 

Dat zal uit het volgende blijken, als ik heb aangetoond, 
hoe een goede boom behoort gekweekt te worden, een boom, 
die een goed figuur maakt in den boomgaard, en waarop 
in gewone omstandigheden te rekenen valt. 

Wij beginnen met den 


Appelboom. 


In den regel neemt men zaad van den gewonen appel- 
wildling, « Malus communis ». 

Reeds een jaar na het zaaien ziet men dat het jonge 
gewas uit ettelijke soorten bestaat. 

Die soorten houde men zooveel mogelijk in het oog, 
want wij nemen enkel de allerbeste. 

Ik zaai bij voorkeur in goed toebereiden grond, op een 
plaats waar zich in de nabijheid bloedluis ophoudt. Men 
kan er verzekerd van zijn, dan spoedig op vele struikjes 
bloedluis te zullen aantreffen. Die aangetaste, waarschijn- 
lijk zure struikjes,worden verwijderd en vernietigd ; — daar 


mogen nooit boomen van worden gekweekt, want de wortels 


van zoon toekomstigen boom blijven een aantrekkingsplaats 
voor de zoo gevreesde bloedluis. 

Struikjes, die te midden der besmette omgeving vrij 
bleven van bloedluis, zullen ook in de toekomst wel van het 
gevreesde insect verschoond blijven. 

Vervolgens treft men onder de zaailingen vaak kromme 
struikjes aan met een glanzend helderbruine schil. Deze 
zijn niet de slechtste groeiers, doch moeten ook overboord; 
zij maken zelden een mooi wortelgestel, en daarom is het 
toch juist te doen. 

Ik geef de voorkeur aan de kaarsrecht groeiende wild- 
lingen, met een helder, lichtgroene schil. 

Zijn de struikjes zwaar genoeg, om na ingesheden te 
zijn, op rijen te worden uitgeplant, dan behouden we enkel 
de allerbeste, — al wat afwijkt, gaat op zij. 

Nauwkeurig moeten de jonge wortels worden nagezien, 
of er soms knobbelzieke onder zijn; die mogen in geen geval 
worden opgeplant. 

Omdat men de knobbelziekte vaak aantreft in duim- 
stek (1), werp ik mijn duimstek meestal ook weg. De jonge 
struiken zijn te goedkoop om met inferieure spullen te 


tobben. 


(1) Het eenjarig gewas van peren en appelen groeit altijd zeer onge- 
lijk en onregelmatig. Het is heel mooi als de helft van het gewas den 
den naam van 1e soort dragen kan. Een gedeelte zou 2e soort kunnen 
heeten, omdat het nog al gaaf is; doch de rest is het uitschot, de rom- 
mel. De lengte daarvan loopt zeer uiteen, zoowat van 5 tot 15 c M. Die 
kleine struikjes kunnen klein zijn óf door ziekelijkheid (vooral knobbel- 
ziekte), of omdat zij te laat in ’t seizoen boven den grond zijn gekomen. 
— Deze kleine struikjes nu worden gewoonlijk opgeplant, en dan direct 
na die planting + 2 à3c M (een ouden duim) boven den grond afsgesne- 
den. Men noemt dit « duimen ». Van daar de benaming « duimstek ». 
Soms groeit denzelfden zomer nog uit dat kleine afgesneden stompje 
een zware tak, waarop dan de veredeling wordt geplaatst. 


Wat het veredelen der wildlingen betreft, de een houdt 
van oculeeren of copuleeren, en de andere. weer van enten. 
Ik voor mij houd meer van enten, al moet daarvoor ook een 
jaar langer worden gewacht; want men kan toch minstens 
een jaar vroeger oculeeren, dan enten. 

Ik houd meer van enten, vooreerst omdat het gemak- 
kelijker gaat; de kans van niet slagen is zeer gering. Het 
oeuleeren van appelen laat dikwijls veel te wenschen over, 
en kan mem vast op een aantal mislukkingen rekenen, ter- 
wijl bovendien de groei van de oculatie zelf het eerste jaar 
ook dikwijls zeer veel te wenschen overlaat. Ten tweede 
houd ik meer van enten, omdat een ent dit vóór heeft op 
een oculatie, dat hij, zooals vanzelf spreekt, op een steviger 
onderlaag komt te staan; — eem en ander moet aan den 
toekomstigen stam te goede komen. 

En nu de vraag, welken stam zullen wij op onzen 
wildling enten ? Dat is er naar, zal menigeen zeggen, welken 
boom ge denkt te kweeken. Er zijn een aantal soorten, die 
men direct op wild enten kan, en daarom geen tusschenstam 
noodig hebben. De Goud-Reinette bijv. groeit kolossaal 
op wild, vaak bereikt zij in één jaar de lengte van hoogstam. 

Geen wonder dat vele boomkweekers deze gevraagde 
boomsoort zóó, d.i. direct op wild, aankweeken. In een jaar 
of wat toch is de boom leverbaar. De onkundige kooper is 
bijna altijd tevreden, want hij koopt een mooien, forschen 
boom. 

Het blijkt evenwel na een jaar of wat, dat die mooie 
boom een ziekte onder de leden heeft, n.l. de zoo gevreesde 
kankerziekte («_ Neetria ditissima »). Nooit blijft Goud 
Reinette van deze ziekte geheel verschoond. 

Is de boom gekweekt zooals hierboven is bedoeld, dus 
ondergeënt, dan zal zeer waarschijnlijk de stam wel het 


eerste worden aangetast, en soms wel zóó erg, dat de betrek- 


kelijk kort te voren nog zoo schijnbaar gezonde stam door 
en door ziek is; en wat kan men nu van een boom verwachten 
met een zieken stam ? 

Goud Reinette moet dus gekweekt worden op een ande- 
ren stam, die niet zoo vatbaar is voor kanker. Er mag 1 
de kroon dan eens kanker komen, met gepaste middelen kan 
men de ziekte dan toch heel lang bedwingen; — een enkele 
maal zal men wel eens een tak moeten wegnemen, doch dit 
is van geen overwegend bezwaar. 

Ik maak hier gewag van Goud Reinette,omdat deze soort 
zoo vaak gebruikt wordt voor stamvorming. Dikwijls 
genoeg wordt op een Goud Reinette een andere soort geënt, 
en daardoor loopen nog velen, die met mij van bovengeënte 
boomen houden, in den val, want zooals vanzelf spreekt, 
zoon stam zal zeker ziek worden, — daaraan behoeft niet te 
worden getwijfeld. 

Niet lang geleden kwam ik in een boomgaard, die 
16 jaren geleden was aengelegd, en waar geld noeh moeite 
was gespaard. De boomen, die goed waren, gaven verleden 
jear 3 à 4 HL appelen. 

Droevig was het daarbij te moeten zien, welk een aantal 
boomen met kankerstammen moesten worden weggekapt, 
alleen omdat de kweeker slechte boomen had geleverd. De 
eigenaar had wel eerder moeten beginnen met die zieke 
stammen op te ruimen, doeh de man hoopte met allerlei 
middeltjes zijn boomen te kunnen redden; — alles evenwel 
te vergeefs. 

Zie, deze boomen heb ik op ‘t oog. De boomen waarvan 
de hierboven aangehaalde practicus ze1 : voor f 10 toe, zou 
ik ze nog niet in mijn boomgaard willen hebben. 

Ik schreef dat het gelukkig is, dat wij nog vele boom- 
kweekers hebben, die niet zulke boomen kweeken. _Dezulken 


hebben hun vak te lief; zij kunnen geen rommel kweeken. 


Ie 


Zij moeten wel een paar jaren langer kweeken over een 
waarlijk goeden boom, doch dit is voor hen geen reden het 
te laten. 

Terwijl ik dit schrijf, herinner ik mij een berichtje in 
een onzer tuinbouwbladen, van een paar maanden geleden, 
waarin geklaagd werd dat men in zekere streek van ons land 
groote partijen vruchtboomen uit het buitenland betrok, ter- 
wijl in diezelfde streek boomen bij de vleet verkrijgbaar 
waren. — Geeft dat berichtje niet te denken ? 

Wij keeren terug tot onze wildlingen, waarvan wij 
goede boomen wenschten te kweeken. Het is ons onver- 
schillig, hoeveel goede en slechte soorten er bestaan, waar- 
van wij stammen kunnen kweeken; want het behoeft nu 
juist geen Goud Reinette te zijn om een slechten stam te 
leveren. Wij zijn tevreden met slechts één goede soort, 
n.l. de Zoete Pippeling (aagt). 

In mijn verbeelding hoor ik het heirleger van boom- 
kweekers roepen : goede vriend, wij kweeken uitsluitend op 
dien Zoeten Pippeling ! Onze voorouders deden dat reeds ! — 
Mijn antwoord is kort. Ik geloof heel graag, dat vader en 
grootvader zulks deden, doch *s dat bewijs, dat het geheele 
huidige geslacht het ook doet? 

Eilieve, verklaar mij, waar komen al die slechte boomen 
thans vandaan ? ? 

Wij zullen dus op onzen wildling, zoeten Pippeling 
enten, en passen daarbij de gewone spleetgriffeling toe; — 
uit een griffel van twee oogen, behouden we de beste scheut, 
om die tot stam op te leiden. 

Is ons stammetje drie jaren oud, dan wordt het opge- 
nomen, om nog eens den wortel te kunnen nazien. Zijn er 
nog knobbelzieke wortels bij, dan wordt de jonge boom nog 
ten vure gedoemd. Overigens snoeie men den wortel, zoo- 
noodig, nog eens kort in, om een flink uitgebreid wortelgestel 


te verkrijgen. Ontmoet men een boompje, waarvan de wor- 
tel overvol fijne vezeltjes zit, dan behouden we ook dat niet, 
of wil men het voorloopig behouden, dan moet al dat rag- 
fijne haar zoo kort mogelijk worden weggesneden. 

Boomen met zulke fijne wortels worden niet groot; wel 
dragen ze vroeger, dan gewoonlijk het geval is. Wij heb- 
ben evenwel om een goeden boomgaard te krijgen, sterke 
groeiers noodig, en die treft mem nimmer aan onder dezul- 
ken, welker wortels zoo overvol met dat fijne haar zitten. 

Is onze stam zwaar genoeg, dan kunnen we hem afenten 
met de verlangde soort. 

De griffel mag niet meer dan vijf oogen hebben. Zoo- 
dra de jonge twijgjes aan de ent 4 à 5 c.M. lang zijn, wor-lt 
het onderste twijgje weggenomen. Wij krijgen dus aan 
onze toekomstige kroon vier gesteltakken. Deze takken 
worden de volgende lente niet te kort ingesneden ; de boom 
heeft dan in den herfst een tweejarige kroon, en is dan 
geschikt om naar den boomgaard te verhuizen, waar het 
eigenlijke vormen der kroon eerst begint. 

Hoe zullen wij die kroon vormen? Hol zegt de een. 
Vol zeet de ander. 

Ik heb berde manieren toegepast, doch zie geen heil in 
dat consequent uithollen der kronen. Om veel vruchten 
te plukken, zijn immers veel takken noodig, en waarom 
zullen we nu zoon massa takken wegnemen, geheel tegen 
de natuur in? 

Het is ook ontegenzeggelijk waar, dat holle kronen 
nooit zooveel vruchten geven als volle. Ik kweek de kronen 
200 vol mogelijk, d.w.z. zóó vol, dat licht en lucht toch 
voldoende kunnen inwerken. 

bovendien is het ook een feit, dat in den regel over 
't hoofd gezien wordt, dat het strenge uithollen aan jonge 
boomen zeer verzwakkend werkt. Hen bewijs daarvoor is 


wel het vroegere dragen van zoon uitgeholde kroon. 


Eene methode voor het afvormen en snoeien 1s moeielijk 
aan te geven. De opwaarts groeiende Goud Reinette, met 
haar lange ijle takken, vereischt eene geheel andere behan- 
deling dan de kruipende verwarde kroon van Seigneur Gul- 
deling, enz., enz. 

Alles berust immers op de vaardigheid van den snoeier, 
die met één enkelen blik op zijn werk zien moet hoe hij 
de zaak aanpakken zal. 

En nu iets over den 


Pereboom. 


Bij het kweeken van pereboomen wordt bijna dezelfde 
weg gevolgd als bij den appelboom. De stam speelt ook 
hier een groote rol. Wij zullen om duidelijk te zijn, weer 
van meet af beginnen. 

Wij zaaien den gewonen peerwildling : « Pirus com- 
munis » De éénjarige struikjes kunnen reeds worden opge- 
nomen, gesnoeid en op rijen uitgeplant; — alleen de aller- 
beste behouden we, — de rest gaat naar den brandstapel. 

Goed uitkijken naar kmobbelzieke wortels is ook her 
zaak, hoewel men die bij peren gewoonlijk minder aantreft 
dan bij appelen. 

Den zomer daarop kunnen we reeds aan het oculeeren 
gaan. Men kan peren beter oculeeren dan appelen, de 
operatie slaagt bijna altijd. 

Ik houd bij peren meer van oculeeren dan van enten. 
De oculatie, die altijd zoo laag mogelijk moet worden 
geplaatst, komt vanzelf veel lager te staan dan een ent. 
_ Wordt de boom naderhand goed geplant, dan zal de aan- 
hechtingsplaats van de oculatie, even onder den beganen 
grond komen. Uit die aanhechtingsplaats schieten meestal 
nieuwe wortels, die niet zoo direct naar omlaag groeien als 


de oorspronkelijke wilde-peerwortels. Die nieuwe wortels 


ke 


kiezen den bovengrond, waarin vanzelf meer voedsel is te 
vinden voor den boom, dan *n de diepere lagen van den 
bodem. 

Mem beweert wel eens, dat deze nieuwe wortels de 
functiën van de oorspronkelijken geheel overnemen. Wat 
daarvan aan is, kan ik niet constateeren; wèl zag ik meer- 
malen bij het rooien van pereboomen, dat die nieuwe wortels 
een kolosalen omvang hadden genomen, en im aantal en 
kracht de oude verre overtroffen. 

Om die nieuwe wortelvorming: in de hand te werken, 
wordt aanbevolen in de aanhechtingsplaats van de oculatie 
een paar ondiepe, overlangsche insnijdingen te maken. 
Daardoor worden nieuwe cellen gevormd, waaruit des te 
spoediger de verlangde wortelvorming zal plaats vinden. 
De eerste jaren na de planting den boom wat aanaarden, is 
zeer aan te bevelen. De boom gaat nu in kweekersterm « op 
zn eigen beenen staan ». 

Wanneer wij den wildling enten, is de kans voor deze 
nieuwe wortelvorming zeer klein, omdat zooals reeds is 
gezegd, de ent meestal te hoog boven den grond komt te 
staan. 

Bij wildlingen, waarop de oculatie is mislukt, komt de 
ent in elk geval te hoog, omdat de griffel daar boven de 
oude oculeerwond moet worden geplaatst. 

Blijft die nieuwe wortelvorming achterwege, dan ziet 
men naderhand onder aan den stam gewoonlijk een verdik- 
king te voorschijn komen, waarschijnlijk op de plaats van 
de ent. 

Gebeurt het nu, dat de boom om een of andere bekende 
of onbekende reden storing ondervindt, dan komen talrijke 
wortelscheuten te voorschijn, die niet anders dan zeer ver- 
zwakkend op den boom werken, hoe men ze ook wegneemt. 


De stam schijnt nu niet genoeg te hebben kunnen 


ST 


zwellen, of althans niet het voedsel te hebben kunnen ver- 
zetten, dat de wortels aanboden. Deze verschijnselen, die 
men zelden aantreft bij geoculeerde boomen, ziet men in 
den laatsten tijd dikwijls bij boomen, die door Fusicladium 
zijn aangetast. 

En nu nog iets over de stammen zelf. Bij peren behoeft 
men niet zoo bang te zijn voor slechte stammen als bij 
appelen. 

Veelal wordt aan onderveredelingen de voorkeur gege- 
ven, en daarom de verlangde soort direct op den wildling 
geoculeerd. 

Bij grove peersoorten kan dat geen kwaad, ja, het is 
dikwijls aan te bevelen. Gieser Wildeman, Noord Holl. 
suïikerpeer e.a. maken het tweede jaar na de enting een 
leelijk gezwel onder de ent. Dit gezwel kan weggenomen 
worden, doch het duurt soms een heelen tijd, eer dat de zaak 
is vergroeid. 

Fijne tafelperen, kunnen soms hun eigen stam leveren, 
doch in den regel doen ze dat niet. Beter is het die fijne 
soorten op een tusschenstam te plaatsen ; — daarvoor hebben 
wij verscheidene soorten disponibel, waarvan de « Sinter- 
klaasstam » zeker wel een der beste is. Deze stam, en 
waarschijnlijk ook wel andere, heeft een niet geringen 
imvloed op de kwaliteit der vrucht. Bonne Louise d'Avran- 
ches, op Sinterklaasstam geënt, is veel fijner van smaak, 
en mooier van vorm, dan wanneer zij direct op wild was 
gekweekt. Kleipeer of Winter Jan op « Sinterklaas » geënt, 
geeft altijd flinke heerlijke vruchten. 

Direct op wild gekweekt, laat de kwaliteit dikwijls veel 
te wenschen over, — daarom is de stam niet genoeg aan te 
bevelen. 

Evenals bij den appelboom, begint bij den pereboom 
het vormen der kroon het tweede jaar na het enten. Deze 


vorm verschilt eenigzins met dien van den appelboom. 
Groeit de kroon van een appelboom over ’t algemeen hori- 
zontaal, een perekroon neemt een meer verticalen vorm aan, 
— zaak is het, bij dezen vorm de natuurlijke groeiwijze in 
de hand te werken. Men geve dus aan een perekroon een’ 
piramidalen vorm met een tweetal étages. — Overigens 


snoeie men zoo weinig mogelijk. 


Wij veronderstellen nu, dat wij beschikken over 
gezonde, flinke boomen, en zullen nu overgaan tot het aan- 
leggen van een’ boomgaard. 

Vóór alles hebben we een goeden, vruchtbaren en open 
bodem noodig, die zoo hoog gelegen is, dat wij geen greppels 
noodig hebben, of ten minste door drainage het overtollige 
water kunnen afloozen. Greppels behooren in een’ boom- 
gaard niet *t huis, omdat zij broeinesten zijn van allerlei 
onkruid em ongedierte. 

Is het terrein nog al uitgestrekt, dan zullen misschien 
een paar kavelslootjes goede diensten kunnen bewijzen. 

Ser wij tot planten overgaan, onderzoeken wij of de 
grond goed open is. Vinden we bijv. op + 40 cM diepte een 
kniklaag, dan moet die worden uitgebroken, wat heel goed 
geschieden kan met een « Arend- » of « ondergrondsploeg ». 
Wij laten het land zoo diep mogelijk ploegen; de onder- 
grondsploeg komt dan achter den ploeg, die de voren trekt. 
Kosten ongeveer f 50 per HA. Deze grondbewerking ver- 
dient alle aanbeveling, ook al zit er geen kniklaag in den 
grond. 

Op het geploegde land planten wij onze boomen. De 
grond behoeft dus na het planten niet te worden bewerkt : 


een belangrijke geldbesparing dus. 


ee yvan 


Is de grond, waarop wij werken, in goede conditie, dan 
behoeven we de boomen niet dadelijk te gaan bemesten, men 
kan dit veilig een à twee jaren uitstellen. 

Het eerste jaar zal een bemesting den boomen soms meer 
kwaad doen dan goed, wijl de mest oorzaak kan zijn, dat de 
jonge boom groot gebrek heeft aan vocht, terwijl hij aan 
den mest zelf niet de minste behoefte heeft. 

Eer wij gaan planten, denken we aan onze te maken 
beschutting. Met die beschutting wordt in den regel veel 
te weinig rekening gehouden. Soms ziet men een schutting 
planten eenige jaren na den aanleg van den boomgaard. 

Wat we voor die beschutting gebruiken, komt vrijwel 
op ’t zelfde neêr, mits slechts aan het doel beantwoord wordt. 

Ligt het terrein open en bloot, dan is het m.i. noodig, 
van Zuid-West tot Noord-West te planten : eerst een rij 
Italiaansche populieren op 2 Meter afstand. Daar achter 
komt, 4 Meter verder, een rij epen (gewone zachte Olmen) 
op 7 à 8 Meter afstand. 

Ligt het terrein eenigszins beschut, dan kan men zeer 
goed volstaan, met een enkele rij wilgen, op 2 Meter afstand 
uitgepoot. 

Van de vruchtboomen brengen we ook de sterkste 
groeiers op de windzijde, de zwakkeren krijgen dan stellig 
de beste plaats in den boomgaard. 

Hebben we dus goed rekening gehouden met onze 
beschutting, dan kunnen wij het land afbakenen voor de 
boomen. Ik geef de voorkeur aan hoogstammen, die op 
minstens 9 Meter afstand moeten worden uitgeplant : 
9 Meter vooruit gemeten, en ook 9 Meter tusschen de rijen. 

Over de wijze van planten, is reeds zooveel geschreven, 
dat ik gevoeglijk over dit punt zou kunnen heenstappen. 
Alleen dit : 

Is de grond, waarop we werken, waarlijk goed, dan 
plante men niet al te licht. 


=d 


Men behoeft heusch niet zoo bang te zijn om een boom 
iets dieper te planten, dan over ’t-algemeen wordt aange- 
geven; men plante gerust zoo diep als de boom in de kwee- 
kerij heeft gestaan, en dat is nog al aardig diep. Soms kan 
men nog iets dieper planten. — Men wachte zich echter wel 
voor overdrijving, want dit is mijn bedoeling natuurlijk 
heelemaal niet; de boom moet eenvoudig goed geplant 
worden. Een boom, die goed geplant, flink in de aarde zit 
— evenwel in geen geval te diep, — heeft ook niet zooveel 
kans van scheef te waaien; vanzelf is de risico ook niet zoo 
groot, dat de wortels door dat scheefwaaien beschadigd 
zullen worden. 

Een boom, die te licht geplant is, gaat, na tien jaren 
aan palen gestaan te hebben, nog scheef, en als men met 
scheefwaaiende boomen aan het tobben raakt, kan men blij- 
ven tobben en sukkelen. — Nooit kunnen zulke boomen het 
zonder palen meer stellen. 

Op nog een kleinigheid moet ik hierbij even wijzen. 
In den regel heeft het wortelgestel van een jongen hoom 
neiging om zich naar één kant het sterkste te ontwikkelen. 
Vooral is dit bij appelboomen het geval; bijna altijd ziet 
men een of meer hoofdwortels, die om den voorrang schijnen 
te strijden. 

Welnu, men plante den jongen boom zóó, dat die 
sterkste wortels gericht zijn naar den kant, vanwaar de 
meeste wind kan worden verwacht; hij kan dan stellig een 
stootje méér velen. 

Bij het planten maak ik er nog eens op attent, dat men 
de ragfijne haarwortels, zooveel mogelijk weg moet nemen ; 
zij hinderen den boom slechts in den hergroei, omdat zij 
bijna altijd afsterven. Nieuw leven komt als ’t ware nooit 
uit die fijne vezels — wij snijden ze dus eenvoudig weg. 


Zijn onze boomen nu gekweekt, verzorgd en geplant 


En 


zooals in deze bladzijden is bedoeld, dan behoeven we als 
't ware geen teleurstellingen te vreezen, en gaan daarom 
gerust de toekomst tegemoet. 

En nu die toekomst zelf. 

Wat verwachten wij van haar, en wat zal zij ons bren- 
gen? Laten wij beginnen met van die toekomst niet al te 
veel te verwachten, althans niet van de naaste toekomst. 

Het oude, overbekende spreekwoord : « boompje groot, 
plantertje dood », kunnen wij heusch niet negeeren; wij 
moeten er terdege rekening meê houden. 

En nu moge dat spreekwoord in figuurlijken zin gebe- 
zigd, overdreven zijn, het is en blijft een waarheid, dat we 
lang, zeer lang zullen moeten wachten, eer onze boomgaard 
voldoende rente zal afwerpen. Veilig kunnen wij rekenen 
dat onze boomen de eerste vijftien jaren niet veel zullen 
opleveren. 

Gedurende dezen tijd, en misschien nog veel langer, 
zullen wij het derhalve moeten hebben van den grond onder, 
of liever tusschen de boomen. 

Hoe we dien grond zullen benuttigen, zullen we straks 
ziem; — eerst nog een en ander over de toekomst van onzen 
boomgaard. 

De vraag is, met welk doel zijn wij van wal gestoken ? 
Wilden wij soorten kweeken, direct voor de groote markt, 
of wilden we ons toeleggen op het kweeken van fijne soorten, 
die we bij particulieren zullen zien te plaatsen ? 

Kweeken wij appelen, dan wel peren, of wel beide 
soorten tegelijk? En welke soorten ? 

Het komt mij voor dat het kweeken van marktvruchten, 
het meest loonend is. 

Zeker, het is zeer aanlokkelijk en het klinkt heel moot, 


als men hoort spreken over het verkoopen van vruchten per 


ne ROre 


stuk, of per postpakket! Wee echter dengene, die eene 
vruchtenkweekerij aanlegt, enkel met het doel om fijn tafel- 
ooft direet aan particulieren te leveren; hij zal zeker bedro- 
gen uitkomen. 

Ons klimaat is veel te koud om een geregelden oogst van 
fijn ooft te waarborgen. Heeft men echter een perceel grond 
van niet te grooten omvang, goed beschut, warm gelegen en 
niet te ver van een groote stad, waar men zelf zijn vruchten, 
zonder tusschenpersonen, direct bij particulieren, hôte- 
liers enz. plaatsen kan, dan is er eenige kans om op succes 
te rekenen. 

Ik zeg eenige kans, want het buitenland voert hier te 
lande het grootste gedeelte van het jaar, tegen matige prij- 
zen zulke prachtige vruchten aan, dat concurrentie van onzen 
kant bijna onmogelijk wordt. Men denke dus nooit : als 
ik om de twee of drie jaren een goeden oogst heb, ben ik 
tevreden. 

Wij hebben er dus niet aan gedacht, om een boomgaard 
aan te leggen met enkel fijne tafelsoorten ; het is bovendien 
ook een feit, dat die fijne boomsoorten zeer vatbaar zijn voor 
allerlei ziekten, terwijl zij meestal door allerhande onge- 
dierte worden bezocht. 

Wij wilden daarom voor de markt kweeken, en brach- 
ten alleen die soorten in onzen boomgaard, waarmeê wij de 
meeste kans op succes konden hebben. 

Het zijn die soorten, welke niet alleen gaarne worden 
gekocht, doeh tevens ook boven andere worden gevraagd. 

Veel soorten hebben we niet noodig in onzen boom- 
gaard; — voor appelen komen in de eerste plaats in aanmer- 
king : Brab. Bellefleur, Goud Reinette en Ribston pippe- 
ling. Aan deze drie zure soorten hebben wij genoeg. 

In de laatste jaren kwam nog al vraag naar zoete win- 


terappelen, — een drietal der beste soorten zijn: Zoete 


a 7 Pe 


Ermgaard, Zoete Bellefleur en Beugelzoet. Meer dan deze 
zes soorten raad ik niet aan te planten, al ware het dat men 
50 HA. of meer voor boomgaard bestemde. 

Wil men peren kweeken voor de groote markt, dan is 
men eveneens aan een klein getal gebonden, t.w. Kleipeer 
of Winter Jan, Winterlouwtje, Maagdenpeer, Noord Holl. 
Suikerpeer en Oomskinderpeer. Met deze vijf soorten, 
kan men zeer goed volstaan. Al deze boomen zijn sterke 
groeiers, en blijven gezond, en dat wil heel wat zeggen. 
Men dient tegenwoordig wel voorzichtig te zijn in zijn keus 
als men pereboomen planten wil. 

In de laatste jaren heeft de schurftziekte — « Fusicla- 
dium pirinum » — onrustbarende afmetingen aangenomen. 

Prachtige pereboomen, gezond, vruchtbaar en sterk, 
worden niet zelden aangetast, om, wanneer geen ingrijpende 
maatregelen tegen deze vreeselijke ziekte worden genomen, 
binnen een jaar of wat naar den brandstapel te verhuizen. 

Deze ziekte, die men aannemen mag, voldoende bekend 
te zijn, zal ik niet in détails beschrijven. Practici noemen 
haar gewoonlijk « topkanker » omdat de ziekte behalve op 
de vruchten en de bladeren, in en op de jonge takken en 
twijgen woekert. 

Nu kan deze ziekte vrij wel worden bedwongen door de 
bekende bespuitingen met Bouillie Bordelaise, en bereikt 
men daarmeê prachtige resultaten. 

Ook ik heb goede resultaten kunnen constateeren ; doch 
ik voor mij zou nooit aanplantingen van pereboomen maken, 
wanneer ik vooraf wist, dat ik met die bespuitingen mijn 
boomen in het leven, of wat precies hetzelfde is, mijn zaak 
boven water houden moest! ! 

Ik heb voor me liggen een keurig stukje over Fusicla- 
dium van wijlen D" Cattie. — (Zie Nederd. Tuinb. almanak 


van 1902, bl. 90). — 


Eten 


De geleerde schrijver opperde aan het slot van zijn 
stuk de vraag of sommige variëteiten meer dan andere zijn 
blootgesteld aan schurft. Onmiddelijk volgt daarop : 

« Op die vraag, durven wij geen antwoord geven, want 
wij missen alle gegevens om ze naar eisch te beantwoorden ; 
de eene kweeker noemt besmet wat de andere goed noemt. » 

Ik ben zoo vrij hierop de volgende aanteekening te 
maken. Bij mij staat te midden van eem groot aantal 
piramiden in verschillende soorten, die sinds eenige jaren 
hevig door Fusicladium zijn aangetast, de Clapp's Favorite 
allerprachtigst te groeten, zonder eenigen zweem. van be- 
smetting te vertoonen. 

Ik houd het er dus voor dat Clapp's Favorite vrij is 
van schurft. Hetzelfde is het geval met Duch. Williams, 
Bon Chrétien Williams, Beurré Hardy, Beurré de Mérode, 
Ananas de Courtrai, Durondeau de Tongres, Beurré Gifard 
e.a. En al mag er op een heel enkelen tak van sommige 
dezer soorten eens een vlekje door Fusicladium veroorzaakt, 
worden aangetroffen, dan behoeft men in ’t minst niet bang 
te zijn met deze soorten te verongelukken — althans niet 
wat groei enz. betreft. 

In hevige mate kunnen worden aangetast de soorten : 
Bonne Louise d'Avranches, Beurré d'Amanlis, Beurré Napo- 
leon, Seigneur d'Esperen, Bergamotte d'Esperen, Dorothey 
Royal, Kamper Venus Foppenpeer, Ronde en Lamge Gra- 
tiole (pondsperen), Curé,‚ Conseiller à la Cour en Doyenné 
du Comice. — 

Ook op appelboomen kan een schurftsoort voorkomen, 
zeer nauw verwant aan pereschurft, t‚w. Fusicladium den- 
triticum. 

Appelschurft treedt in den regel niet zoo hevig op als 
pereschurft, maar toch hebben sommige soorten er veel van 
te lijden. Ik noem slechts de Zoete Candij, Zijdenhemdje, 


Westlandsche Bellefleur, Courtpendu en Cellini. 


res 


Opmerking verdient nog, dat appelschurft meestal eerst 
de vruchten aantast. 

Vaak ziet men vruchten die overdekt zijn met schurft- 
vlekken, terwijl aan den boom zelf bijna nog niets te 
bespeuren is. 

Pereschurft tast alles te gelijk aan. — 

Wij keeren thans terug tot de vraag : is het beter appe- 
len, dan wel peren kweeken, of wel beide tegelijk? Aante- 
raden is, om de aankweek van appelen als hoofdzaak te 
blijven beschouwen. 

Steeds blijft de vraag naar goede appelen stijgen; — 
nooit behoeft men bevreesd te zijn dat men voor zijn waar 
geen koopman vinden zal, teminder nog, sinds de Jam- 
fabrikage zoo'n groote vlucht heeft genomen. 

Hadden wij het geluk, dat onze Regeering de accijns op 
de suiker zoo niet afschaffen, dan toch wel heel wat verlagen 
kon, dan zou onze fruithandel er allerstelligst zeer veel mede 
zijn gebaat. Het gebruik van Jam, vruchtensap, cider enz. 
zou sterk toenemen, omdat de fabrikant zijn waar dan zoó 
goedkoop leveren kon, dat zij in het bereik kwam van 
iedereen. 

Ik zei zooeven, dat men nooit vrees zal behoeven te 
hebben, van op een koopman te moeten wachten. 

Toch kunnen de prijzen door grooten aanvoer, wel eens 
erg laag zijn. Hebben wij nu appelen in de bekende soor- 
ten, dan behoeven wij die niet dadelijk op te ruimen. 
Integendeel, met wat extra zorg, kunnen ze heel lang wor- 
den bewaard. Met peren is dit niet altijd het geval. — 
Kleiperen en Winterlouwtjes, kunnen ongeveer met appelen 
op ééne lijn worden gesteld. De andere soorten zijn zomer- 
peren, die niet eens rijp mogen worden geplukt. Eenmaal 
geplukt, moeten ze dadelijk worden verkocht en verzonden, 


want ze worden spoedig zacht, 


— 90“ — 


Toch kunnen deze peren enorm veel opbrengen, en zou 
ik aanraden er stellig een partij boomen van te planten, 
bijv. een vijfde van den geheelen aanleg. 

Onzen boomgaard kunnen wij ons nu voorstellen als 
voltooid : ongeveer vier vijfden met appelboomen, en de rest 
met pereboomen ; — alle boomen zijn met zorg gekweekt en 
geplant, terwijl een doelmatige beschutting het geheel om- 
geeft. — 

Laten we nu zien hoe we den grond tusschen de boomen 
zullen benutten, want we weten het, aan de boomen hebben 
we in den eersten tijd niet veel. 

Ik begin met de ernstige waarschuwing : breng nimmer 
z.g.n. tusschenplantingen, zooals piramiden of struiken, in 
den boomgaard! Dat rendeert zelden of nooit. De eerste 
jaren geven die dingen zeer weinig, doch kosten enorm veel 
aan onderhoud en ruimte; juist als zij flink zullen gaan 
dragen, moeten zij worden verwijderd. 

Hoogstens geef ik in overweging, om tusschen de boo- 
men, alléén op de rijen in de lengte Codlin Keswick appelen 
te planten. Mede beveel ik voor dit doel met warmte aan 
de Eeklingville-Seedling, een te weinig bekende appel- 
variëteit. De boom groeit matig, doch draagt zéér vroeg. 
De vruchten zijn zacht-zuur, prachtig gevormd, en bijna 
van de 1° grootte. 

Het spreekt wel van zelf, dat aan deze boomen, die als 
tusschen plant dienst doen, zoo weinig mogelijk moet worden 
gesnoeid. Immers, zij moeten weg, als zij den anderen in 
den weg gaan staan. 

…… Wij teelen gewone veldruchten in onzen boom- 
gaard, precies zooals in de streek waar wij werken : aard- 
appelen, ajuin, kool, bieten enz. 

In, of nabij tuinbouwstreken, kan men natuurlijk met 


meer fijne cultures werken ; — de opbrengst van den grond 


Ge 


staat bijna gelijk met land waarop geen boomen staan. 

Opdat wij het land met paarden kunnen bewerken, 
hebben wij hoogstammen, en ook daarom, alléén op de rijen 
in de lengte, tusschenplantingen aangebracht. 

Zoo kan men gerust zeven of acht jaren den grond 
rendabel maken, doch men vergete daarbij een rationeele 
bemesting niet. 

Om de twee of drie jaar zal eenmalige bemesting met 
stalmest goede diensten bewijzen, terwijl een jaarlijksche 
bemesting met kunstmest ook uitstekend werkt. Met warmte 
kan ik daarvoor aanbevelen, de Peruguano van Ohlendorff. 
Deze guano heeft op alle andere kunstmeststoffen dit voor, 
dat zij boven alle andere in staat is, een geregeld voedsel- 
toevoer aan te bieden. Guano (echte guano) is wel duur, 
doch voor ons niet te duur. 

Hebben we zoo eenige jaren gewerkt, dan planten we 
bessestruiken in den boomgaard op 1,75 à 2 Meters afstand. 

Ik geef in overweging te planten: een vierde kruis- 
bessen, de helft zwarte, en de rest roode bessen; — voor 
kruisbessen neme men de gewone Engelsche witte. Een 
jaar, twee, drie, kunnen we tusschen deze bessestruiken nog 
wat teelen, bijv. aardappelen, ajuin en bruine boonen. 
Daarna leveren de bessen in den regel voldoende rente 
op, en wel zoolang totdat de boomen genoeg opbrengen 
kunnen. 

Ondertusschen hebben de boomen, ook al aardig wat 
opgebracht. Zijn eenmaal ook de bessen opgeruimd, dan 
kunnen we onder de boomen gras laten groeien, waarop wij 
kalveren of schapen kunnen weiden. Dit is nog een extra- 
tje van onzem boomgaard, die thans een zeer hooge waarde 
vertegenwoordigt. 

Wij geraken nu met onze beschouwingen ten einde. 
Over het onderhoud van den boomgaard is reeds zoo enorm 


== Qd 


« 


veel geschreven, en worden door onze Tuinbouwleeraren 
bij voortduring zooveel aanbevelingswaardige adviezen ver- 
strekt — men sla b.v. slechts een blik in den reeds genoem- 
den tuinbouwalmanak — dat ik er hier niet over uitweiden 
zal. Alleen vraag ik nog even de aandacht voor de wijze, 
waarop ik, op de allereenvoudigste en zeker de meest af- 
doende manier, kanker bestrijd; hoe we ook oppassen, van 
kanker zal onze boomgaard wel niet geheel verschoond 
blijven. 

Nooit snijd ik aan een kankerwond; al dat snijden baat 
in den regel niet veel; want meestal ziet men de gevreesde 
ziekte verschijnen naast een half genezen wond. Vaak 
verergert de wond door het uitsnijden. 

Ik laat de kankerplekken, of beter gezegd « plekjes », 
— want ik ben er vroeg bij, — terdege schoonmaken ; met 
een draadborstel van Blass en Groenewegen, gaat dat uit- 
stekend. Alleen waar de borstel niet bij kan, mag het snoei- 
mes even helpen. Onmiddelijk nadat de bewuste plek zoo 
zuiver mogelijk is gemaakt, laat ik haar flink insmeren met 
carbolineum. Men behoeft in ’t minst niet bang te zijn 
voor het middel, het schaadt den boomen in ‘t mimst niet. 
Integendeel, de besmeerde plaats, en ook die plaatsen, waar 
de carbolineum is langs geloopen, zien er spoedig als ver- 
jongd uit; — kleine kankerwonden genezen zeker. Ik maak 
reeds meer dan zeven jaar gebruik van carbolineum, merk 
« Ävenarius », verkrijgbaar bij de firma Thijs Plet & C°, 
te Nijmegen. 

Men zij uiterst voorzichtig met de soort, die we 
gebruiken, want lang niet alle merken zijn voor ons doel 
geschikt. 

Behalve kanker, kunnen allerlei boomwonden met 
Carb. Avenarius behandeld worden ; nimmer zal een snij- 


wond, hoe groot ook, kankerziek worden, wanneer hij met 


Dr 


Carbolineum Avenarius is behandeld. — Bij de bestrijding 
van bloedluis, doet het ook uitstekende diensten. 
Juni 1905. C. Vrs, opzichter, 
Dirksland. 


OVER HET VOORKOMEN VAN TYLENCHUS DEVASTATRIX IN LUPINEN 


EN 


DE DAARUIT VOOR DE LANDBOUWPRAKTIJK TE TREKKEN CONCLUSIES. 


Toen ik in het vroege voorjaar 1906 een bezoek bracht 
aan een landbouwproefveld in Nunspeet, viel mij op, dat 
een perceel, waarop een mengsel van zandwikken en rogge 
was uitgezaaid, buitengewoon sterk besmet scheen met het 
roggeaaltje, hetgeen door onderzoek aan het phytopatholo- 
gisch Instituut te Wageningen werd bevestigd. Dit feit 
trok daarom mijne aandacht in ’t bijzonder, omdat op dit 
stuk in 1903 lupinen als hoofdgewas en in 1904 als stoppel- 
gewas waren verbouwd. In beide gevallen waren het gele 
lupinen, die voor groene bemesting dienden. Daar van gele 
lupinen niet bekend was, dat zij dezen parasiet kunnen 
herbergen, en ik aannam, dat dit niet het geval zou zijn, 
scheen de akker ongetwijfeld im beter conditie dam omlig- 
gende akkers. Deze dienen ook in hoofdzaak voor den 
roggebouw, maar er wordt ook nu en dan boekweit op 
verbouwd, een gewas, waarvan bekend is, dat de aaltjes er in 
kunnen leven. Desniettegenstaande stond alle rogge in de 
omgeving er veel gunstiger voor dam die op het proefveld. 

Ik begon dus te vermoeden, dat mijne veronderstelling 
ten opzichte van de lupinen onjuist geweest was en besloot. 
de zaak experimenteel te onderzoeken. 


Ik zaaide in een bloempot, waarin ik van te voren, be- 


zn HOR mn 


halve gewone aarde, eenige zieke roggeplanten en wat grond, 
van het aaltjeszieke perceel afkomstig, had gebracht, gele 
lupinen uit. Toen de planten opkwamen, maakten zij met 
uitzondering van ééne plant, die dadelijk een eenigszins zie- 
kelijk voorkomen had, een normalen indruk. De zieke plant 
begon meer en meer te kwijnen, en werd door mij op het 
tijdstip, dat zij hare turgescentie reeds had verloren, en 
stellig geen dag langer zou hebben geleefd, onderzocht. 
Zij wemelde van roggeaaltjes. Nog nimmer heb ik er zóó 
veel te gelijk in het gezichtsveld van den microscoop gehad. 
Ook de mooiste plant, die nog geheel normaal leek, heb *k 
toen opgeofferd ; ook deze was rijk gezegend met dezen para- 
siet. De plantjes waren toen zóó ver ontwikkeld, dat zich 
juist loofblaadjes begonnen te vertoonen. 

De parasieten kwamen in groot aantal tot boven in het 
stengeldeel, dat de zaadlobben draagt, voor. 

Opmerkelijk was voorts, dat, niettegenstaande het gebe- 
zigde zaad zeer goed gewonnen was, zoo vele zaden *n het 
geheel niet opkwamen; dit doet mij haast de mogelijkheid 
veronderstellen, dat reeds jonge planten vóór het opkomen 
door de aaltjes zijn vernietigd. Dit zou natuurlijk nog eens 
moeten worden onderzocht. In ieder geval is uit het door 
mij verrichte onderzoek gebleken, dat ook de gele lupine im 
hooge mate vatbaar is om te worden besmet met Tylenchus 
devastatrix. Dit feit nu schijnt mij voor de landbouw- 
practijk van groot belang. 

De bestrijdingswijze van dezen parasiet is, voor zoover 
zij practisch uitvoerbaar kan genoemd worden, voornamelijk 
gebaseerd op het toepassen van passende vruchtwisseling, 
waarbij men minder rogge verbouwt en zooveel mogelijk 
afwisselt met gewassen, die niet, of slechts in geringe mate 
vatbaar zijn en in ieder geval den gevreesden parasiet niet 


of slechts in zeer gering aantal herbergen. 


eh 


Dat de bestrijding van het roggeaaltje in de praktijk 
zoo moeilijk is, vindt zijne hoofdoorzaak hierin, dat waar 
de parasiet in het bijzonder schadelijk optreedt, de grond in 
den regel, behalve voor de kultuur van rogge, voor zóó wei- 
nig andere kulturen geschikt is en zoo ook maar niet in een 
korten tijd geschikt gemaakt kan worden. 

Juist de lupinen zouden ons in dergelijke gevallen zoo 
goed te hulp hebben kunnen komen, daar dit gewas op derge- 
lijke gronden meestal goed voort wil; ik heb hier natuurlijk 
de hoogere zandgronden op het oog. Bovendien groeit na 
onderploeging van een goed gewas lupinen in den regel zulk 
een goed gewas rogge, dat het van tijd tot tijd bouwen van 
deze vrucht, in hooge zandstreken, waar men stalmest te 
kort komt, in vele gevallen zelfs als normale maatregel kan 
worden aangeraden. Nu blijkt echter, dat ook deze maat- 
regel, met het oog op de bestrijding van het roggeaaltje aan 
de landbouwers niet mag worden aanbevolen. 

Integendeel zal hierdoor de uitbreiding der kwaal zeer 
sterk in de hand kunnen worden gewerkt, daar met het 
onderploegen van het groenmestgewas alle parasieten weer 
in den grond terecht komen, wat bij het opvoederen van een 
groen gewas, b.v. spurrie of knollen, niet het geval zou zijn. 
Zijn de parasieten eenmaal het darmkanaal gepasseerd, dan 
mag waarschijnlijk wel worden aangenomen, dat deze niet 
meer in leven zijn. 

Wel zal, indien het besmette gewas lupinen maar be- 
hoorlijk goed slaagt, de rogge, die er na wordt verbouwd, 
veel beter kunnen zijn, dan die op andere akkers, zoodat de 
schijn zou worden gewekt, alsof inderdaad het aantal der 
parasieten in den grond zou zijn verminderd. Dit ver- 
schijnsel moet echter verklaard worden uit de betere voe- 
ding; immers ook eene zware stalmestbemesting zal op een 
met aaltjes besmet stuk grond, de opbrengsten kunnen doen 


== 


stijgen. Men mag wit dergelijke waarnemingen dus geen 
verkeerde gevolgtrekkingen maken. 

Het onderploegen van een groenmestgewas, dat in hooge 
mate vatbaar is voor de aaltjesziekte, brengt den grond met 
het oog op het vermeerderen van den parasiet in de denkbaar 
ongunstigste positie. Bij den oogst van groene gewassen 
worden vele parasieten (indien het gewassen betreft, die den 
parasiet kunnen herbergen) weggevoerd en onschadelijk 
gemaakt; bij den oogst van gerijpte gewassen, is dit ver- 
moedelijk niet in die mate het geval, omdat vele der para- 
sieten zich gedurende de rijping uit het gewas weer in den 
grond begeven, cfschoon ook een deel kan achterblijven; 
werkt men met groene bemesting, dan worden alle weer in 
den grond gebracht. 

Met het oog op de bestrijding ware het zeker gewenscht 
eens na te gaan, in hoeverre de andere gewassen, die op der- 
gelijke gronden nog het eerst kunnen worden verbouwd, 
dragers kunnen zijn van den parasiet en in welke mate, voor 
zoover dit niet alreeds bekend is; vooral knollen, spurrie 
(van deze is bekend, dat het roggeaaltje er in kan voorko- 
men) en knolrapen komen als zoodanig in aanmerking, 
vooral echter de beide eerste (*). Ook ten opzichte van de 
meest voorkomende onkruiden zou hetzelfde moeten worden 
nagegaan. Verder lijkt het mij van belang, te onderzoeken, 
hoe de parasieten zich over de verschillende deelen der plant 
bij de verschillende gewassen verdeelen. 

Daar de vermenigvuldiging, zoodra eenmaal een akker 
besmet is, zoo enorm vlug kan plaats hebben, zullen de 
middelen ter bestrijding vooral in die richting gezocht 


moeten worden, dat men tracht op te sporen, welke voor- 


(*) In de zandwikken, op genoemd proefveld verbouwd, kwamen 
ook aaltjes voor. 


== Óf — 


waarden voor de ontwikkeling van den parasiet ongunstig 
zijn; want het zal in de praktijk wel nooit uitvoerbaar blij- 
ken, door vruchtwisseling of andere maatregelen den grond 
in die mate te zuiveren, dat, indien de ontwikkelingsvoor- 
waarden voor den parasiet gunstig zijn, het aantal niet *n 
korten tijd weer dusdanig kan zijn vermeerderd, dat de 
ergste gevolgen kunnen worden verwacht. 

Aan de andere zijde hebben practici mij wel verteld, 
dat zij vroeger van de aaltjesziekte in hun land last gehad 
hadden, maar dat de kwaal, zonder het bewust toepassen van 
bestrijdingsmaatregelen, weer verdwenen was, terwijl van 
den overwegenden roggebouw door hen niet was afgezien. 


Wageningen, April 1906. H. MAYrr GMELIN. 


KORTE MEDEDEELINGEN, 


1. — Bestrijding van de pokziekte der perebladeren. — 
In de « Erfurter Führer im Gartenbau » von 18 Sept. 1904 
komt een opstel over de pokziekte der perebladeren en hare 
bestrijding voor, en wel van de hand van D". L. Reh. — 
Over de ziekte zelve zal ik hier niet verder uitweiden; zij is 
tegenwoordig hier te lande vrij algemeen bekend; en ten 
overvloede verwijs ik naar het ten vorigen jare verschenen 
werk : Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der Ooft- 
boomen », IV° deeltje, bl. 80-82. Daar zijn ook de bestrij- 
dingsmiddelen aangegeven, en onder deze het bespuiten der 
pereboomen gedurende den winter met een petroleumemul- 
sie. Ik heb daarbij de opmerking gemaakt, dat ik wel 
eenigszins aan de goede uitwerking van dit middel twijfel. — 
Juist dáárom wil ik hier weergeven wat D". Reh omtrent de 
bestrijding met petroleumemulsie aangeeft. « Een zeker 

7 


middel ter bestrijding is het bespuiten der aangetaste boo- 
men met eene petroleumèmulsie, die tusschen de knopschub- 
ben doordringt en de galmijten doodt. De uitvinder dezer 
methode, Prof. Slingerland in Ithaca (N. Amerika) be- 
schrijft de vervaardiging der emulsie als volgt: 1 pond 
(1/2 K.G.) groene zeep wordt in 6 Later kokend water vol- 
ledig opgelost. Bij de nog heete oplossing giet men onder 
voortdurend omroeren met een schuimspaan 12 Liter petro- 
leum, en roert zoo lang (minstens 5 minuten lang) tot de 
massa een gelijkmatig schuim vormt. Deze kan nu dadelijk 
worden gebruikt, maar zij kan ook op eene koele, donkere 
plaats worden bewaard, tot de tijd gekomen is om ze te 
gebruiken. Vóór ’t gebruik echter moet eerst iedere hoe- 
veelheid, die men er uit neemt, met drie à vier deelen 
kokend water worden opgelost, en vervolgens met 5 à 7 maal 
de hoeveelheid koud regenwater worden verdund. Dan 
wordt de vloeistof met behulp van een pulverisateur over de 
boomen gespoten, vooral over de eindknoppen, waarin altijd 
de meeste mijten zitten. 

Deze bestrijdingsmethode mag alleen in den winter 
worden toegepast, het best in Februari, op een’ vorstvrijen, 
zonnigen dag. De uitwerking moet. zoo voortreffelijk zijn, 
dat Prof. Slingerland zegt: « Bij al onze werkzaamheden 
met bestrijdingsmidelen tegen schadelijke insekten hebben 
wij nooit zoo’n prachtig resultaat gehad als bij deze methode 
van bestrijding der pokziekte met behulp van petroleum- 
Émulsie ». 

Ik wil er nog even op wijzen, dat men bij de bereiding 
van deze émulsie vooral brandgevaar moet vermijden door 
de warme zeepoplossing natuurlijk van ’t vuur te nemen 
vóór men er petroleum bij mengt. J.R. B. 


IL, — Nederlandsche Vlinders, beschreven en afgebeeld 


== Ol 


door M" A. Brants »; derde serie van Sepp’s Nederlandsche 
insekten; afl. len 2. ’s-Gravenhage bij Martinus Nijhoff. 

Ongeveer 140 jaren geleden begon J. C. Sepp de uit- 
gave van het algemeen bekende prachtwerk over Nederland- 
sche Vlinders; en — soms met langere en kortere tusschen- 
poozen — werd dit werk door zijne opvolgers voortgezet. 
Thans is van dit belangrijk werk, na vijf jaren stagnatie, 
de derde serie geöpend met de verschijning van eene uit- 
voerige verhandeling over Satyrus Statilinus Hufn., eene 
soort van dagvlinder, welker rups op bundgras en schapen- 
zwenkgras leeft. 

Fen werk als het hier genoemde, prachtig uitgevoerd 
als het is, en voorzien van fraaie, uit de hand gekleurde 
althans 


platen, moet wel vrij duur wezen, en kan zelfs 
in den tegenwoordigen tijd — niet zonder finantieelen steun 
worden uitgegeven. De uitgave geniet dan ook eene sub- 
sidie der Regeering ; en toch kost nog iedere aflevering, die 
telkens ééne plaat bevat, f 2,50. 

De Heer M". A. Brants, die vroeger met den Heer 
P.C. T. Snellen het werk redigeerde, 1s bij het begin van 
deze nieuwe serie als de eenige redacteur opgetreden, daar 
de Heer Snellen, wegens zijn’ gevorderden leeftijd, van zijne 
taak wenschte te worden ontslagen. 

De twee gecombineerde afleveringen, die mij ter bespre- 
king in het « Tijdschrift over Plantenziekten » werden toe- 
gezonden, vormen een meesterwerk èn wat de beschrijving 
van de behandelde diersoort in al hare levensperioden betreft 
èn wat aangaat de uitvoering. Trouwens èn van de be- 
kwaamheid in entomologisch onderzoek van den geachten 
bewerker èn van zijne vaardige teekenstift mocht men niet 
anders verwachten. 

De in deze aflevering behandelde vlindersoort is niet 
van overwegend phytopathologisch belang; maar in het ver- 


— 100 — 


volg van dit werk zullen ook soorten worden behandeld, 
waarmee dit wèl het geval is. En juist eene nauwkeurige, 
tot in détails gaande levensbeschrijving óók van schadelijke 
soorten, die algemeen bekend zijn, kan uit een phytopatho- 
logisch oogpunt van groot belang zijn. Zoo is bijv. eene 
nauwkeurige kennis van den tijd waarop, en van de plaats 
wáár, de eieren gelegd worden, van zeer veel beteekenis voor 
de bestrijding der schadelijke soorten; en juist aan deze 
kennis ontbreekt nog zooveel. Hetzelfde geldt van de ken- 
nis van het stadium, waarin, en van de plaatsen waar, 
zij overwinteren. Van vele vrij algemeen als schadelijk 
bekende soorten weet men nog niet eens met zekerheid, in 
hoevele generaties zij per jaar voorkomen. 

Daarom is het gewenscht, dat ieder, die wat voelt voor 
de kennis van onze schadelijke dieren en voor hare bestrij- 
ding in ’t belang der bodemkultuur, — voorzoover hij zich 
de kosten van de aanschaffing van een werk als het hier 
besprokene, kan veroorloven, — de uitgave door inteekening 
endersteune. Het zou zeer te bejammeren zijn, zoowel 
uit een wetenschappelijk als uit een praktisch oogpunt, 
wanneer deze uitgave, ten gevolge van finantieele bezwaren, 
moest worden gestaakt, of altans vertraagd. Het werk van 
Sepp met zijne vervolgen is, niettegenstaande het in de 
Nederlandsche taal is geschreven, over de geheele wereld 
bekend geraakt; en de nieuw begonnen 3% serie sluit zich 


bij de eerste twee seriën waardig aan. J. BiB 


IL. — Sorauer’s « Handbuch der Pflanzenkrankheiten », 


‘tte 
‚ 


se, vollständig neubearbeitete Auflage, in Gemeinschaft 
mit Prof. D.G. Lindau und Dr. L. Reh herausgegeben von 
Prof. Dr. Paul Sorauer. Lieferung 5-5. (Berlin, Paul 
Parey). 


Op bl. 144-148 van den vorigen (elfden) jaargang kon- 


MNN 


— 101 — 


digde ik de eerst verschenen twee afleveringen aan van dit 
hoogst belangrijke werk. Het doet mij genoegen, dat ik 
nu reeds weer de verschijning van drie nieuwe afleveringen 
kan aankondigen. Het blijkt dat het boek met bekwa- 
men spoed wordt bewerkt; dat het er niet mee gaat als zoo 
dikwijls met grootere werken ’t geval is, waarvan de afleve- 
ringen elkaar soms zóó traag opvolgen, dat het eerste ge- 
deelte van ’t boek reeds verouderd is op het oogenblik dat 
het laatste verschijnt. Ook met het oog op het vlugge ver- 
schijnen is het een groot voordeel dat Prof. Sorauer zich 
voor de bewerking van den 3" druk van twee bekwame mede- 
werkers heeft voorzien. 

In afl. 4 zet Prof. Sorauer de bespreking van den invloed 
van ongunstige bodeminvloeden, in de eerste aflevering 
begonnen, voort. Vele zaken van groote praktische betee- 
kenis worden daarin behandeld, en op sommige onderwerpen 
laat de schrijver een geheel nieuw licht vallen. Ik verwijs 
hier o.a. naar de hoofdstukken van land- en zeeklimaat, — 
over den invloed van het bosch, — over dwerggroei, — 
over straatbeplanting, — over doorgroeien der aardappelen, 
— over noodrijpte van het ooftfruit, — over steenig worden 
der peren, — over overstroomingen, — over ondoelmatig 
begieten der planten, enz. 

Afl. 3 en 5 behooren tot deel II, dat door Prof. D". 
Lindau wordt bewerkt. Hierin vindt men vooreerst alge- 
meene opmerkingen omtrent de ware zwammen of draad- 
zwammen, terwijl verder behandeld worden die soorten uit 
de groepen der Chytridiineeën, der Peronosporeeën, der 
Exoasceeën, der Erysipheeën, der Perisporiaceeën, der Pyre- 
nomyceten en der Discomyceten, welke op de eene of andere 
wijze als oorzaak van plantenziekten optreden. Steeds is 
gestreefd naar volledigheid, maar tevens naar beknoptheid; 
zoodat in de twee thans verschenen afleveringen van deel II 


— 102 — 


een zeer belangrijk aantal plantenziekten wordt behandeld. 

Met veel belangstelling zien wij uit naar de volgende 
afleveringen van deel I en II, en eveneens naar het door 
D". Reh bewerkte derde deel, waarvan tot dusver nog niets 
verscheen, en hetwelk de schadelijke dieren zal behandelen. 


J. RiB: 


VOORLOOPIGE MEDEDEELING OVER ZIEKTEN VAN KOOL. 


Door de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen 
te Haarlem wordt in hare quarto werken opgenomen een 
verhandeling van schrijver dezes over drie ziekten van kool. 
Ofschoon deze verhandeling gereed is, kan het nog verschei- 
dene maanden duren eer zij verschijnt. Met het oog op de 
sterke uitbreiding van de eerste daarin behandelde ziekte, 
geef ik nu reeds een kort overzicht van de resultaten van 
mijn onderzoekingen, die loopen van het begin van het jaar 
1905 tot heden. 

De « draaihartigheid » is reeds in ’t kort beschreven 
door professor Ritzema Bos in zijn verslag over het jaar 
1902, onder ziekten met onbekende oorzaak. Zij kenmerkt 
zich door misvorming van het hart, van alle soorten van 
kool en bloemkool, een misvorming, die zich openbaart op 
't eind van Juni en in Juli op de zaaibedden, maar vooral 
op de pootvelden. De bladvoeten der hartblaadjes zwellen 
aan de onderzijde sterk op. Alle andere misvormingen, die 
men verder bij de draaiharten ziet, kromming van de blad- 
stelen, kroesheid der bladschijven, wegrotten van het hart, 
en vorming van meerdere nieuwe harten, zijn bijkomstige 
verschijnselen. De primaire opzwelling wordt teweegge- 


— 103 — 


bracht door in de bladoksels zuigende larven van de galmug- 
soort Contarinia torquens de Meyere. Zoowel proefonder- 
vindelijk als door directe waarneming, heb ik dit kunnen 
vaststellen. Er zijn meerdere generaties van dit insekt per 
jaar. Zij beschadigen koolspruiten tot in den winter. 
De planten bezwijken niet aan de ziekte, tenzij er natrot bij 
komt. Im Koedijk en St. Pancras heeft de ziekte voor 
t eerst belangrijke offers geeischt in 1897. Tot 1906 was 
zij daar en in de omgeving van Grootebroek zeer scha- 
delijk, maar in andere streken van Nederland en in Duitsch- 
land kwam zij slechts sporadisch voor. Im 1906 heeft zij 
zich in Noord-Holland sterk uitgebreid; in den geheelen 
Geestmerambacht klaagt men er over. Oostenwind en 
droogte, ook onmiddelijke nabijheid van windbrekende be- 
planting, werken de kwaal in de hand. 

Over het « vallen » heeft professor Ritzema Bos in den 
elfden jaargang van dit tijdschrift (bldz. 106) een opstel 
geschreven. Experimenteel kon ik aantoonen, dat men 
Phoma oleracea Saccardo niet zonder voorbehoud de oorzaak 
mag noemen. Gezonde planten worden door deze zwam 
niet aangetast. Wel planten, die kwijnen of zich van ver- 
wondingen herstellen. In de praktijk zijn dit pas uitge- 
poote planten, of die waar de koolvliegmade, soms ook de 
boorsnuittorlarve aan vreet. De zwam dringt door wonden 
naar binnen en zij wordt in hoofdzaak door de koolvlieg 
overgebracht. De wisselwerking tusschen dezen fungus en 
de plant is oorzaak van het langzaam afsterven van de 
laatste. 

De kool, die in de schuren bewaard wordt, is, verge- 
leken bij groeiende planten, in betrekkelijke rust. Im dien 
toestand heeft Phoma oleracea er vat op. Zij kan binnen- 
treden door de bij het oogsten gemaakte wond en door huid- 
mondjes. Zij veroorzaakt nu de ziekte, die men « kanker » 


— 104 — 


noemt, een ziekte door professor Ritzema Bos behandeld in 
den tienden jargang van dit tijdschrift (bldz. 53). 

Op bijzonderheden, maar vooral op bestrijding van deze 
drie ziekten, kom ik nader in dit tijdschrift terug. 


Wageningen, 27 Juli 1906. 
H. M. QUANJER. 


za 


EAN SOUHEUR, Antwerpen 


Bi Fabrikant van minerale producten. | 


“Asbestine of amiante in poeder. — Mineraal wit. — Gekristalliseerde koolzure 
k. — China Clay (Koalin). — Feldspath. — Mangaan in poeder. — Mika. — 
otlood of graphiet. — Silicatine (calorifuge). — Fluorspath — Zwavelzuur barium. 
— Geprecipiteerde zwavelzure kalk. — Talk van Venetië en van Frankrijk. — 

astische aardsoorten. — Puimsteen in stukken en in poeder. Ge 


ALGEMENN AGENT voor het verkoopen van steenen eu platen van kunst- À 
matigen Tuf, dienstig voor het maken van wanden, zolderingen (plafonds), — 
vouten en afsluitingen van allen aard, b. v. voor de afscheiding van vochtige, koude _ 
of warme lokalen en voor het bekleeden van ketels en dergelijke toestellen. 

É \ 


E FOSTITE! 


„ 


_ Het Fostite-Poeder en de Fostite-Pap zijn de beste middelen 8 
voor de behandeling der ziekten van den Wijnstok, de Tomaten, de — EJ, - *= 
Aardappelen, de Rosen, de Bloemen, enz.,en vernielen al het onge- 

jerte van de planten, zonder de planten te schaden. Deze producten 

jn aanbevolen door: es 5 
M. C. ANGENOT, doctor in wetenschappen, leeraar van praktische scheikunde aan het 
handelsinstituut te Antwerpen; M. MEES, algemeen bestuurder van « La Roseraie — 
‚Belge » te Jette Saint-Pierre; M. A. DE SMEDT, onderpastoor te Saint-Pierre-Cappelle 
5 bij Edingen; M. S. JACOBS, pastoor te Hellebecq (Hain); M. P, CLAREBAUT, pastoor 
Ke te Moerbeke bij Geeraardsbergen. 
= Mijne producten zijn gebruikt in de openbare tuinen te Berlijn, in de Koninklijke tuinen te 
Stuttgart, in de vermaarde Palmengarten te Frankfurt a/M., door de « Raffeisen-Instituts» 
te Straasburg, enz. Het officieël verslag van het Instituut voor plantenphysiologie en 

antenziekten te Berlijn, zegt dat FOSTITE er met goeden uitslag is aangewend geworden 
m dat men het zich ieder jaar met voldoening herinnert. 
Daarenboven is de FOSTITE aanbevolen in Zwitserland door de comiteiten voor het 
lanten van den wijnstok en bijzonderlijk door het comiteit van Zurich. 
sr Kostelooze toezending van de brochure met uitleggingen aan ieder, die ze vraagt aan 
Mr JEAN SOUHEUR, Antwerpen. 


_ PNEUMATISCHE SLUITING 


FABRRIEKMERK : HERCULES (GEBREVETEERD) 
DOOR MIDDEL OF VAN HET 


EN BAIN-MARIE UITPOMPEN DER LUCHT. 


(waterbad) 


ni 


(1) Gesloten glas. 


Eenig systeem dat de conservedoozen en alle andere potten en 
glazen, zoowel voor vloeistoffen ais voor vaste lichamen, luchtdicht 
WEB en werktuigelijk sluit. Groote spaarzaamheid van werk en stof. 
órde Gemakkelijke en geheel gewaarborgde toepassing door het waterbad (3 Nade 
ewerking. of het verdunnen van de lucht. bewerking, 
Dit sluitingssysteem is aangenomen door de bijzonderste conservefabrieken van de wereld. 
Fig. 1 stelt een definitief gesloten flesch voor ; tig. 2de flesch vóór en fig. 3 na de bewerking. — 
„Voor meer inlichtingen, het toezenden van stalen en de vergunning voor den verkoop van 
it product, zich te wenden tot 3 : 


% 


JEANSOUHEUR, Antwerpen (België). 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING. 


DSS Ingevolge een besluit, genomen in de vergadering van 
de Nederlandsche phytopathologische Vereeniging, gehouden te 
Amsterdam op 10 Febr. j. l., wordt voortaan aan de donateurs 
en de leden van voornoemde vereeniging een exemplaar van dit 
« Tijdschrift over plantenziekten » toegezonden. 

Dr J. RITZEMA BOS, 
Voorzitter. ie 


Wageningen Or De DreHedi CALKOEN 
eirtein Maart 1905. Gere ’ 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATBOLOGISCHE VEREENIGING 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


$ TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS, 


Directeur van het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen. 


TWAALFDE JAARGANG. 


4e, 5e en 6° afleveringen. 


GENT, 
BOEKHANDEL J. VUYLSTEKE. 


1906. 


P in 


INHOUD. 


J. Ritzema Bos. — De beteekenis der insektenetende vogels voor 
de bodemkultuur; naar aanleiding van het artikel van G. Severin, 
getiteld : « Oiseaux insectivores et insectes nuisibles » . .„ . 105 


J. Ritzema Bos. — Phytopathologisch laboratorium Willie 
Commelin Scholten. Jaarverslag over 1905. ei BENEL 
H. M Quapjer. — Blauwzuurgas als ontsmettingsmiddel. lS 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING. 


DE Ingevolge een besluit, genomen in de vergadering van 
de Nederlandsche phytopathologische Vereeniging, gehouden te 
Amsterdam op. 10 Febr. j. l., wordt voortaan aan de donateurs 
en de leden van voornoemde vereeniging een exemplaar van dit 


« Tijdschrift over plantenziekten » toegezonden. 


Prof. Dr J. RITZEMA BOS, 


Voorzitter. 
Wageningen araan 5 Dr H. J. CALKOEN, 
Rl Maart 1905. ES, 


| KUNST- EN HANDELSWERKEN, 


nijverheidsalbums. 


naar photographies, 
teekeningen enz, 


, 


De graphische kunsten. 
re raereshinche gietafdrukken of clichés 
teekeningen, schilderijen, gewasschen 
cmcnús VOOR AANKONDIGINGEN, 
Specialiteit voor catalogen, prospectussen, 
Al, Fabriekstraat, 41, BRUSSEL, 


Ge nt, drukkerij v VAN \ DOOSSELAERE, Heirnisboulevard, 17. 


EN 


Nederlandsche phytopathologische Vereeniging 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


Brot DE. RIFZEMA BOS. 


Twaalfde Jaargang. — 4°, 5° en 6° Afleveringen. 31 December 1906. 


DE BETEEKENIS DER INSEKTENETENDE VOGELS VOOR DE BODEMKULTUUR, 
naar aanleiding van het artikel van G. SEVERIN, getiteld : 
« Oiseaux insectivores et insectes nuisibles » 


In « Bulletin de la Société centrale forestière de 
Belgique » van April en Mei 1906 verscheen van de hand 
van den bekenden Heer G. Séverin, « conservateur au 
Musée royale d'histoire naturelle de Belgique », een opstel, 
getiteld « Oiseaux insectivores et insectes nuisibles », 
waarin geheel andere denkbeelden worden uitgesproken 
omtrent de rol, die de insektenetende vogels ten opzichte 
van onzen land-, tuin- en boschbouw spelen, dan die, welke 
wij gewoon zijn in dezen te koesteren. 

De Heer Séverin begint met volkomen terecht protest 
aan te teekenen tegen de vaak geopperde meening, dat de 
insekten per se schadelijk zouden zijn, zoodat de vogels, die 
insekten verdelgen, altijd nuttig zouden moeten wezen. 

Ook zonder dat — zooals in den laatsten tijd o. a. in 
Duitschland en in België is geschied — onderzoekingen van 
den maaginhoud van verschillende vogelsoorten zijn inge- 
steld, kan men met volkomen zekerheid zeggen, dat deze 


8 


— 106 — 


meening onjuist is. Een enkel voorbeeld : rietzangers en 
baardmeesjes houden zich op in riet en andere planten aan 
den waterkant en eten de insekten, die daar en in ’t water 
voorkomen, die dus onze kultuurgewassen niet noemens- 
waardig benadeelen : hoewel de genoemde vogels insekten- 
eters zijn, kan men ze toch niet nuttig noemen. — 

Séverin zegt, dat de insekten naar hun voedsel gewoon- 
lijk worden verdeeld in twee groepen: planteneters en 
dezulken, die zich met andere dieren (doode of levende) 
voeden; en dat velen van hen, die ook al niet alle insekten 
voor schadelijk houden, althans alle plantenetende insekten 
voor schadelijk aanzien. Hij komt ook tegen deze meening 
op. En volkomen terecht. Want van al de plantensoorten, 
die in een land voorkomen, zijn er slechts een betrekkelijk 
klein aantal, die tot de kultuurgewassen behooren. 

Trouwens alleen zij, die in ’t geheel niet nadenken of 
althans zeer oppervlakkig oordeelen, kunnen er toe komen, 
alle insekten of wel alle plantenetende insekten schadelijk 
te noemen. 

Séverin zegt verder, dat de insekten, welke wilde planten 
eten, nuttig zijn of indifferent (noch nuttig noch schade- 
lijk), almaarmate zij schadelijke of indifferente gewassen 
eten. En, vervolgt hij, de vogels, die deze plantenetende 
insekten verdelgen, zijn indifferent of schadelijk, naarmate 
zij insekten verslinden, die indifferente planten eten of 
wel de zulke, die zieh van schadelijke gewassen voeden. 

Mij gaat vervolgens vrij uitvoerig de verschillende 
insektensoorten, die in België voorkomen, na met het oog 
op de schade en het nut, dat zij veroorzaken, en komt tot de 
conclusie, dat van de omtrent 12,500 insektensoorten, die in 
België worden aangetroffen, er 500 schadelijken, 520 nut- 
tigen en 11,390 indifferenten zijn ; van de schadelijken geeft 
hij er 118 op als « gevaarlijk » (« dangereux »). Er zijn 


— 107 — 


dus volgens hem meer dan 20 indifferente insektensoorten 
op ééne schadelijke, en wel 100 indifferente soorten op ééne, 
die in erge mate schadelijk kan optreden. 

Daaruit trekt Séverin de conclusie, dat de vogels onder 
normale omstandigheden indifferent zijn ; want de insekten- 


etende vogels hebben geene verkiezing voor bepaalde insek- 
tensoorten, althans niet in die mate, dat zij zich, wanneer 


deze ontbreken, zouden onthouden van het eten van andere 
insektensoorten. 

Het zij mij vergund, zijne eigen woorden hier aan te 
halen : 

« Nous voyons: 

1° que les espèces d'insectes nuisibles sont environ au 
même nombre que les espèces d'insectes utiles; 

2° qu'il existe 20 espèces d'insectes indifférents pour 
une seule pouvant être nuisible, et qu'il y a 100 espèces 
d'insectes indifférents pour une seule de ravageurs sérieux 
ayant fait leurs preuves chez nous. Ceci montre d'une 
manière très simple le peu d'importance qu'il faut attacher 
à action des carnassiers insectivores. 

Il en est de même quant au rôle que joue l'oiseau au 
milieu de ces masses indifférentes: à moins d'admettre 
Phypothèse, combattue par l'observation, d'une préférence 
que pourrait avoir un oiseau pour certains insectes, préfé- 
rence qui irait jusqu'au point de souffrir de la faim plutôt 
que de la satisfaire avec d'autres espèces, il faut bien accep- 
ter le rôle inoffensif de l'oiseau lorsqu'en temps normal les 
insectes se développent normalement ». 

Het heeft weinig nut, dat ik hier den schrijver uitvoerig 
in détails volg, waar hij uit iedere insektenorde de soorten 
opsomt, welke schadelijk kunnen zijn en die, welke nut 
kunnen teweeg brengen. Het is immers zelfs niet mogelijk, 
altijd aan te geven, welke insektensoorten schadelijk en 


— 108 — 


welke nuttig of indifferent zijn. Eene soort, die gewoonlijk 
schadelijk is, kan onder zekere omstandigheden nuttig zijn. 
Sévérin haalt aan wat Prof. Eckstein omtrent de rups in de 
wormstekige appelen en peren zegt, nl. dat dit insekt (Car- 
pocapsa pomonana) sommige jaren nuttig is, door dat het 
een aantal vruchten van te rijk geladen boomen vroegtijdig 
doet afvallen, waardoor die, welke blijven zitten, beter de 
gelegenheid hebben, zich flink te ontwikkelen. 

Dit voorbeeld nu schijnt mij niet zoo bijzonder gelukkig 
gekozen ; maar er zijn toch voorbeelden te over, om aan te 
toonen, dat een insekt, hetwelk sommige jaren en in som- 
mige streken nuttig of indifferent is, onder andere omstan- 
digheden schadelijk wordt, of omgekeerd. De schildpadtor 
der melde (Cassida nebulosa) is de meeste jaren indiffe- 
rent; in streken, waar de melde als onkruid zeer welig tiert, 
kan zij nuttig worden; sommige jaren echter gaat zij op 
mangelwortels en suikerbieten over en doet alsdan zeer veel 
nadeel. — Het Sophiahaantje (Colaspidema Sophiae) komt 
bijkans overal slechts op wilde Kruisbloemigen voor en 
wordt daar dan in slechts geringen getale aangetroffen : het 
is dus indifferent. In de Streek echter (bij Enkhuizen), 
waar het zich sints jaren geregeld op de mosterd vestigt, is 
het een van de schadelijkste insekten, die daar voorkomen — 
Vele vlinders, welker rupsen bepaalde van onze kultuur- 
gewassen ernstig benadeelen, doen nut door het bestuiven 
van bloemen. Kortom het is onmogelijk, eene scherpe 
scheiding te maken tusschen nuttige, indifferente en scha- 
delijke insekten. 

Maar het komt er per slot van rekening ook niets op 
aan, hoevele soorten van kevers, vlinders, enz. als schade- 
lijk, hoevele soorten als nuttig, hoevele soorten als indif- 
ferent moeten worden beschouwd. Wanneer mijne jonge 
koolplanten worden afgevreten door aardvlooien, dan is het 


— 109 — 


mij uit een praktisch oogpunt volkomen onverschillig, of 
dit gebeurt door ééne soort van aardvlooien of dat er soms 
tien verschillende soorten aan debet zijn. — 

Nadat Sévérin aan het einde van zijn eerste artikel de 
conclusie heeft getrokken, welke boven (bl. 107) werd geci- 
teerd, erkent hij in zijn tweede artikel, in tegenstelling 
daarmee, ten slotte toch ook dat het er uit een ceconomisch 
oogpunt niet op aan komt, hoevele soorten van insekten 
schadelijk zijn; maar dat het aantal individu’s in dezen de 
deur dicht doet. Maar waartoe dan die lange beschouwing 
over het aantal nuttige, schadelijke en indifterente insekten- 
soorten, welke het geheele eerste stuk wan Sévérin's ver- 
handeling vult? In het tweede stuk gaat de schrijver aldus 
voort : « De indifferente soorten vinden haar voedsel slechts 
op planten, die in onbebouwde streken groeien, of op ter- 
reinen, die in ’t geheel niet voor de kultuur kunnen wor- 
den in gebruik genomen ; terwijl de minderheid der insekten 
(S. bedoelt: « de minderheid der insektensoorten ») de 
kultuurgewassen aantasten. Maar dezen kunnen zich over 
ontzettend groote uitgestrektheden ontwikkelen, waar hunne 
vertegenwoordigers die der indifferente soorten in aantal 
verreweg overtreffen. Bovendien hebben deze laatsten, die 
op meer beperkte plaatsen moeten leven, een’ meer harden 
strijd om ’t bestaan te strijden. 

« Er bestaat dus een essentieel en karakteristiek ver- 
schil tusschen het aantal individu’s te eener zijde en het 
aantal soorten te anderer zijde; en wel ten gevolge van de 
verandering, die de mensch heeft gebracht in de verdeeling 
van de natuurlijke flora, doordat hij slechts een zeer gering 
aantal planten(soorten) verbouwt op de vruchtbare terreinen 
van het land. 

« Ten zij abnormale omstandigheden zich voordoen, 
kan men vaststellen, dat het aantal insekten het eene en 


— 110 — 


het andere jaar niet verschillend is; want de oorzaken van 
vernietiging van de nakomelingschap in hare verschillende 
phasen van ontwikkeling zijn zeer talrijk. | 

« Wanneer eens een jaar voor de eene of andere soort 
bijzonder gunstig is, — bijv. wanneer dat jaar precies op 
het tijdstip, *+t welk het meest geschikt is voor den groei 
van de jonge larve, veel warmte en in ‘t algemeen gunstige 
omstandigheden meebrengt, — dan zal men weldra eene 
buitengewoon krachtige ontwikkeling waarnemen. Het is 
reeds voldoende, wanneer er op het tijdstip, waarop de 
larven uit het ei komen. een zeker aantal warme dagen zijn, 
zoodat deze larven voor koude regens en voor nachtvorsten 
gevrijwaard zijn, en aldus de periode van hare grootste teer- 
heid veilig door komen. Dan kan later het wisselvallige, 
vaak gure voorjaar weer rustig terug keeren : de larven zijn 
gered, en veranderen in een zeer groot aantal volwassen 
insekten, die het punt van uitgang zijn van zeer krachtige 
toekomstige vermeerdering; — terwijl intusschen de jonge 
larven van andere soorten, die òf iets eerder òf iets later in 
‘t voorjaar voor den dag kwamen, door ongunstig weer gedé- 
cimeerd zijn. 

« Wanneer dit abnormale geval zich voordoet, kan de 
in ’t algemeen onbeteekenende, nuttelooze rol van den vogel 
eene verandering ondergaan, even als de rol, welke de van 
roof levende insekten, de sluipwespen en andere parasitaire 
insekten spelen. Het is waarschijnlijk, dat vogels zich 


althans voorbijgaand en zoo lang de menschen ze met 
rust laten — gaan installeeren in eene streek, waar zij 
insekten in zoo grooten getale vinden, en dat zij zich zullen 
gaan te goed doen aan een voedsel, dat zóó overvloedig is 
en zonder eenige moeite of inspanning kan worden ver- 
kregen. 


a Het is waarschijnlijk, zeg ik, — aldus gaat Séverin 


— II — 


voort —, dat zij dit zullen doen; want onze latere onder- 
zoekingen omtrent den maaginhoud van vogels moeten nog 
nadere uitkomsten dienaangaande opleveren. Het kan 
inderdaad zijn, dat er factoren zijn, die zich ernstig ver- 
zetten tegen het voortdurend opnemen van hetzelfde, boven- 
dien ongewone voedsel. 

« Im ieder geval zullen de vogels in zoodanig geval 
altijd groote hoeveelheden schadelijke insekten verdelgen. 
Maar zullen deze hoeveelheden voldoende zijn, in verhou- 
ding tot de groote massa’s, die er zijn, en die onophoudelijk 
voortgaan met zich te vermeerderen? Allen, die groote 
insektenplagen hebben te bestrijden gehad, verklaren dat 
de vogels, hoewel zij zonder twijfel nuttig zijn, er in zoon 
geval nooit in slagen, op noemenswaardige wijze het aantal 
insekten te verminderen, daar hunne voortplanting veel 
geringer is dan de hunne. 

« Anders is het gesteld met de parasitische insekten. 

« De sluipwespen bijv. brengen altijd hare eieren 
onder dak op de voor de ontwikkeling harer nakomeling- 
schap meest gunstige plaats. Zij kiezen daarvoor uit rup- 
sen van eene voldoende grootte, nu nuttige, dan weer scha- 
delijke, naar ’t schijnt steeds degenen, welke het spoedigst 
te harer beschikking zijn. 

« Bij gelegenheid van sterke vermeerdering van een 
of ander insekt, zal de keuze voor de sluipwespen spoedig 
gedaan zijn, wanneer de afmetingen van het insekt voor 
hen geschikt zijn; en daar hare ontwikkeling even snel 
verloopt als die van den hospes, zullen zij er ten slotte toe 
komen, het kwaad te doen ophouden. Zij zullen overigens 
eene machtige hulp vinden in de verzwakking der schade- 
lijke insekten, welke het gevolg van de vermindering van 
het voedsel moet zijn, en door welke ziekten worden in 


‘t leven geroepen, welke door bacteriën en zwammen worden 


EEn 


veroerzaakt; zooals men dat in den laatsen tijd bij de sterke 
vermeerdering van den nonvlinder heeft kunnen zien. 

« Zoodra de sluipwespen of andere parasieten hare 
werkzaamheid beginnen te vertoonen, wordt de rol van het 
insektenetende insekt of van den insektenetenden vogel weer 
indifterent, ja zelfs dikwijls schadelijk. Terwijl deze de 
rupsen opvreten, onverschillig of deze gezond zijn of door 
sluipwesplarven zijn bewoond, vernielen zij tevens deze 
nuttige insekten; ja zelfs worden soms door ’t eten van eene 
enkele rups een honderdtal sluipwesplarven gedood. 

« Wij kunnen dus zeggen, dat de rol van den insekten- 
etenden vogel in normale tijden van geenerlei beteekenis is, 
terwijl hij niet in staat is, eene abnormale vermeerdering 
den kop in te drukken; en dat zijne werkzaamheid, wanneer 
énorme massa’s insekten aanwezig zijn, gelijk nul is, zoo 
zij niet schadelijk is ». — 

Dat de insektenetende vogels, wanneer deze buitenge- 
woon sterke vermeerdering van een of ander schadelijk dier 
eenmaal is tot stand gekomen, aan die vermeerdering geen 
eind kunnen maken, stem ik in ’t algemeen gaarne toe. 
Immers daartoe komen zij gewoonlijk in te geringen getale 
voor : hun voorttelingsvermogen is veel kleiner dan dat van 
de schadelijke insekten. Toch kunnen enkele soorten van 
vogels, nl. dezulke, welke zich op bepaalde tijden tot groote 
zwermen vereenigen, wel degelijk aan eene insktenplaag, 
die nog niet al te groote uitbreiding heeft erlangd, den kop 
indrukken. Met name dienen hier de spreeuwen te worden 
vermeld. _« In den nazomer van 1892, toen in verschillende 
streken van Overijsel, Gelderland, Utrecht en Noord-Bra- 
bant de melde- of spurrierups (Mamestra Chenopodii) zich 
in grooten getale op de spurrieakkers vertoonde, streken op 
onderscheiden plaatsen de spreeuwen in groote vluchten neer 


en ruimden de rupsen zoodanig op, dat de plaag niet veel 


— 113 — 


meer te beteekenen had. Toen in 1895 in de Geldersche en 
Utrechtsche zandstreken de gestreepte dennenrups gewel- 
dige verwoestingen aanrichtte, kwamen groote koppels 
spreeuwen in de aangetaste bosschen het mos omwoelen om 
er de poppen uit te halen, waardoor, althans plaatselijk, de 
plaag een volgend jaar zeer getemperd werd. Richard Hess 
meldt, omtrent de werkzaamheid der spreeuwen het vol- 
gende : « In het bosclidistrikt Schleissheim (Beieren) ruim- 
den deze vogels in een door de dennenspinnerrups in sterke 
mate aangetast bestand binnen 6 tot 8 dagen zooveel van 
deze rupsen op, dat weldra geen rups of pop meer te ont- 
dekken was. » En dat de spreeuwen wanneer zij in het 
najaar in groote troepen over de velden vliegen, soms op 
zekere terreinen het aantal slakken (Zuma agrestis) zoo- 
danig doen verminderen, dat aan de plaag een eind wordt 
gemaakt, mag algemeen bekend worden geacht. » (Zie een 
artikel van mijne hand in « Tijdschrift over Plantenziek- 
ten », deel X, bl. 82 en 33.). — 

Toch ben ik het zeer zeker met den Heer Séverin eens, 
dat in ’t algemeen de vogels niet in staat zijn, aan eene 
eenmaal tot stand gekomen buitengewoon sterke vermeer- 
dering van schadelijk gedierte den kop in te drukken. Dit 
geldt in ’t algemeen niet alleen van de vogels, maar even 
goed van de andere diersoorten, welke zich hoofdzakelijk 
met schadelijke dieren voeden zonder er in te parasiteeren. 
(insektenetende zoogdieren, roofinsekten.) 

In mijn boven aangehaald opstel schreef ik dan ook : 
« Maar het zou moeilijk vallen, meer voorbeelden van van 
roof levende dieren te noemen, die aldus ook bij het beein- 
digen eener plaag eene rol spelen. In ’t algemeen zijn 
deze dieren van groote beteekenis bij het voorkomen eener 
plaag, maar spelen zij, als eene schadelijke diersoort een- 
maal in grooten getale is opgetreden, geen belangrijke rol 


— 14 — 


meer. Als de veldmuizen zich eenmaal zoodanig hebben 
vermeerderd, dat. de grond door hen geheel is doorwoeld, en 
men haast geen voet kan neerzetten zonder op eene 
muis te trappen, — dan helpt het niet zoo heel veel meer 
of uilen, buizerden en andere roofvogels, of kraaien en 
meeuwen, of vossen, bunsings, hermelijnen en wezels er 
honderden verslinden; want voor die honderden komen 
duizenden in plaats. » 

Wanneer eenmaal eene zekere soort van schadelijke 
dieren tot sterke vermeerdering is gekomen, kunnen sluip- 
wespen en parasietvlieeen zoowel als sommige soorten van 
draadzwammen en bacteriën, welke in deze soort van 
insekten of andere schadelijke dieren woekeren, eene veel 
belangrijker rol spelen. Deze parasitisch levende organis- 
men kunnen inderdaad van zeer groote beteekenis worden ; 
maar zij zijn dit eerst, wanneer eene of andere insektensoort 
reeds tot sterke vermeerdering is gekomen; bij het voorko- 
men van eene insektenplaag zijn juist de parasieten van 
geene noemenswaardige beteekenis. 

Séverin is het in dezen tamelijk wel met mij eens, 
hoewel hij m.i. omtrent de leefwijze der sluipwespen een 
verkeerd idée heeft, waar hij zegt: « [Ichneumon … a 
toujours besoin de placer ses ceufs dans les conditions les 
plus favorables pour le développement de sa progéniture. 
1 choisit, à cet effet, des chenilles d'une taille suffisante, 
s'attaquant à des larves diverses, tantôt utiles, tantôt nuisi- 
bles, ce qui fait supposer qu'il s'adresse à celles qui se pré- 
sentent le plus rapidement à sa disposition.» (Vertaling 
van deze zinsnede : zie bl. 111 van mijn opstel.) 

Séverin meent dus, dat de sluipwespen al zeer weinig 
kieskeurig zijn wat betreft den hospes, dien zij uitzoeken 
om er hare eieren in te deponeeren. Dit is bepaald onjuist. 
Vele sluipwespsoorten zijn zeer kieskeurig, en leggen slechts 


— 115 — 


in ééne enkele insektensoort hare eieren; andere zijn iets 
minder kieskeurig, maar bepalen zich toch tot enkele 
nauwverwante insektensoorten; weer andere kunnen in een 
betrekkelijk grooter aantal insektensoorten leven ; maar alle 
sluipwespen moeten wel in meerdere of mindere mate kies- 
keurig zijn op hunnen hospes. Het zij mij vergund, hier 
weer eene zinsnede uit een vroeger opstel van mijne hand 
aan te halen. (« Tijdschrift over Plantenziekten », X, 
bl. 84.) 

«De parasieten voeden zich niet slechts met de lichaams- 
sappen van de dieren, in welke zij zich ophouden, maar zij 
vinden in deze ook hunne woonplaats. En daar hun 
geheele bestaan dus aan dat van hunnen hospes gebonden 
is, behoeft men er zich niet over te verwonderen, dat de 
parasieten in de keuze van dezen hospes zeer kieskeurig 
zijn. De larven van sluipwespen en parasietvliegen kunnen 
niet in ’t liehaam van een volwassen insekt leven, omdat 
daarin geene reservestoffen voorhanden zijn; de parasitee- 
rende larve zou dan de organen van den hospes moeten aan- 
tasten, en zou dezen dooden vóór zij zelve volwassen was. 
Eene sluipwesp of eene parasietvlieg moet dus voor het 
leggen van hare eieren een insekt uitkiezen, dat in den tijd, 
waarin zij zelve volwassen insekt is, in den toestand van 
larve of van pop verkeert. Alle insekten, die volwassen dier 
zijn op het tijdstip, waarop eene zekere soort van sluipwesp 
in den volledig ontwikkelden toestand verkeert, zijn dus uit- 
gesloten van het twijfelachtige voorrecht, om als hospes 
van die soort van sluipwesp te fungeeren. Ook kan eene 
groote sluipwesplarve natuurlijk niet in een’ kleinen hospes 
leven ; evenmin kan een parasiet, die langen tijd voor zijne 
ontwikkeling noodig heeft, leven in een insekt, dat in korten 
tijd volwassen is. Eene vrouwelijke sluipwesp met korte 
legboor kan bare eieren niet leggen in rupsen of larven, die 


— 116 — 


inwendig in boomstammen leven; alleen sluipwespen met 
zeer lange legboor kunnen dergelijke insektenlarven berei- 
ken. De weefsels en lichaamssappen van den hospes moe- 
ten niet slechts de voedende stoffen bevatten, die de parasiet 
noodig heeft, maar ook geene stoffen, welke schadelijk voor 
hem zijn. 

« En zoo komt het dan dat de sluipwespen en hare 
naaste verwanten (Evaniiden, Braconiden, Chalcididen en 
Pteromalinen), evenals de parasietvliegen, aan de aanwe- 
zigheid van ééne enkele, of althans van slechts weinige 
insektensoorten gebonden zijn ; en zoo lang de insektensoort, 
die als hospes van eene bepaalde soort van parasieten fun- 
geert, slechts in gering aantal aanwezig is, kunnen ook deze 
parasieten niet in overmatig groot aantal optreden. Maar 
de sluipwespen en parasietvliegen bezitten een krachtig 
voortplantingsvermogen. In ’t algemeen is het voortplan- 
tingsvermogen van de parasieten grooter dan dat van de 
insekten, waarin hunne larven zich ophouden. Zoolang nu 
in zekere streek de hospes niet dan in gering getal aanwezig 
is, kunnen ook de daarin parasiteerende sluipwespen en 
parasietvliegen niet dan in gering getal aanwezig zijn; 
gewoonlijk zelfs ontbreken zij daar geheel en al. Maar 
zoodra, ten gevolge van gunstige omstandigheden, de hospes 
in grooten getale optreedt, kunnen ook de parasieten — ’t zij 
dat zij daar reeds in geringen getale aanwezig waren of dat 
enkele exemplaren van elders kwamen aanvliegen, — tot 
sterke vermeerdering komen. Nu toeh vinden zij van de 
insektensoort, waarin zij hunne eieren leggen, exemplaren 
in overvloed. En zoo heeft het in massa’s optreden van de 
eene of andere insektensoort doorgaans van zelf de vermeer- 
dering van de in haar levende parasieten ten gevolge. 
Treedt een volgend jaar de hospes in nog grooter aantal op, 


dan neemt ook het aantal parasieten naar verhouding nog 


sterker toe; en ten slotte kan men nog nauwelijks insekten 
meer vinden, die in hun inwendige niet een of meer para- 
sieten logeeren. » 

Parasietvliegen, zwammen en bacteriën, die in schade- 
lijke diersoorten parasiteeren, spelen in +t algemeen dezelfde 
rol als de sluipwespen : al deze parasitische organismen 
kunnen geene insektenvermeerdering voorkomen; want 
dáárvoor is hun aantal in gewone omstandigheden veel te 
gering. Maar zij kunnen wèl eene plaag. die eenmaal is 
uitgebroken, doen ophouden : zij zijn het verdelgingsmiddel, 
waardoor de natuur het evenwicht herstelt, wanneer eene 
bepaalde diersoort zich al te sterk heeft vermeerderd. 

De insektenetende vogels daarentegen spelen bij het 
tot staan brengen van eene insektenplaag slechts bij witzon- 
dering eene rol. Dat kunnen slechts die vogelsoorten doen, 
welke in groote legers voorkomen. (Zie boven bl. 112). En 
dan nog beperkt zich gewoonlijk hunne werkzaamheid in 
dezen tot eene bepaalde, meestal niet zeer uitgebreide 
streek. Doorgaans is de rol, die de vogels spelen, wanneer 
een maal eene sterke insektenvermeerdering is ingetreden, 
van betrekkelijk weinig beteekenis. Dikwijls is aan eene 
over groote uitgestrektheid verbreide plaag van nonrups, 
gestreepte dennenrups, dennenbastaardrups, dennenknop- 
rups door sluipwespen, parasietvliegen, parasiteerende 
zwammen of bacteriën een eind gemaakt; maar nooit is dit . 
door vogels geschied. Wat de beteekenis van de vogels in 
dit opzicht betreft, sta ik geheel aan de zijde van den Heer 
Séverin. 

Als echter de Heer Séverin beweert, dat wanneer bij 
eene insektenplaag de sluipwespen in grooten getale optre- 
den, de vogels schadelijk worden, wijl zij « rupsen opvreten, 
onverschillig of deze gezond zijn ofwel door sluipwespen 
bewoond », — dan ben ik het weer in ’t geheel niet met 


— [I8 — 


den schrijver eens. Wanneer toch de insektenetende vogels 
aan eene bepaalde insektenplaag geen einde kunnen maken 
omdat deze insektensoort zich te sterk vermeerdert, dan 
zullen zij nog minder een einde kunnen maken aan de ver- 
meerdering van de daarin woekerende sluipwespen of nara- 
sietvliegen, die zich immers nòg sterker vermeerderen. — 

\pelen de insektenetende vogels in ’t algemeen geene 
rol van beteekenis waar het geldt, aan eene eenmaal heer- 
schende plaag een eind te maken, — van veel meer betee- 
kenis zijn velen van hen in dit opzicht, dat zij er krachtig 
toe meewerken, om insektenplagen te voorkomen. 

Wanneer de eieren van den nonvlinder in reten van de 
schors der denneboomen gedurende den winter zijn wegge- 
scholen, dan is het geen onverschillige zaak, wanneer de in 
de bosschen aanwezige meezen,boomkruipers en boomklevers 
millioenen van deze eieren oppikken. In den winter is het 
voedsel voor hen schaarsch; en waar zij vele hoopen van 
nonneneieren vinden, blijven de genoemde vogeltjes dagen, 
ja weken achtereen, in dezelfde buurt; de nonneneieren zijn 
klein, en zij hebben iederen dag groote massa’s daarvan 
noodig ; om deze machtig te worden, moeten zij onophoude- 
lijk tegen de stammen op en neer springen : veel beweging 
en de lage wintertemperatuur maken ze bovenmate hon- 
gerig, zoodat zij ook zelfs gedurende de korte winterdagen 
en in tijden dat zij geen jongen hebben, veel voedsel behoe- 
ven. Een andere maal zijn het de eieren van den plakker 
of die van den processierupsvlinder, of wel de in de reten van 
de schors overwinterende, halfvolwassen rupsjes van den 
donsvlinder, welke zij in massa’s verdelgen. Zou dit niet 
van invloed zijn op het aantal rupsen, dat in ’t volgende 
seizoen de naalden of bladeren onzer boomen vernielt? 

En de verschillende soorten van meezen en de goud- 
haantjes, die al gymnastiseerende, nu op de dunne twijgjes 


— 119 — 


der boomen zitten en dan weer er aan hangen, en daarbij 
tallooze eieren van wintervlindersoorten, van bladluizen en 
schildluizen wegzoeken, — zouden zij van geenerlei betee- 
kenis wezen voor het aantal insekten, dat het volgende jaar 
onze ooftboomen en woudboomen teistert? De meezen, die 
zich eenmaal in den herfst of den winter in eene zekere streek 
hebben gevestigd, gaan er niet van daan vóór zij de twijgen 
en knoppen behoorlijk hebben nagezien ; soms blijven zij in 
zoon streek maar enkele dagen, soms verscheiden weken, 
al naar het voedsel in minder ruime of in ruimer mate aan- 
wezig IS. 

Wanneer in den zomer over een polderland duizenden 
of millioenen langpootmuggen rondvliegen, met het doel 
om een geschikt terrein te vinden om er hunne eieren te 
déponeeren, zou het dan van geenerlei invloed zijn op het 
aantal later te verwachten emelten, wanneer groote zwermen 
lachmeeuwen telkens en telkens weer de zwermen langpoot- 
muggen doorkruisen en met hunnen bekenden eetlust haar 
aantal decimeeren ? 

Niet altijd valt het nut, dat de insektenetende vogels 
doen, zoo duidelijk in ’t oog als in de aangehaalde gevallen, 
waar één of enkele soorten van vogels zekere bepaalde 
insekten op bepaalde plaatsen in hunne vermeerdering 
tegengaan. Soms wordt van de in eene zekere streek aan- 
wezige exemplaren eener bepaalde soort van insekten het 
aantal geregeld verminderd niet door eene enkele soort of 
door weinige verwante soorten van vogels; maar vele soorten 
werken daartoe mee. Dat in eene zekere streek, waar de 
meikevers erg huishouden en hunne larven, de engerlingen, 
op bouw-, wei- en tuinland zoo groote schade teweeg bren- 
gen, die plaag in den loop der jaren soms toe-, soms af- 
neemt, moet toch zeker althans voor een deel daaraan wor- 
den toegeschreven, dat het aantal insektenetende vogels 


mn 190 — 


af- of toeneemt. De meikevers zelven toch hebben onder de 
vogels een groot aantal vijanden, met name uilen, valken, 
roeken en kraaien, klauwieren, geitenmelkers, meezen ; 
terwijl de engerlingen worden gegeten door roeken en 
kraaien, spreeuwen, hoppen, verschillende soorten van waad- 
vogels en meeuwen. — 

Om meer in bijzonderheden te bewijzen dat de vogels 
van nul en geener waarde zijn bij de bestrijding der scha- 
delijke insekten, gaat Séverin de verschillende groepen van 
deze insekten na, om te bespreken of die nu wel door vogels 
worden gegeten. 

« De meesten van hen », zegt hij, « zijn zóó klein van 
stuk, of leven op plaatsen, waar zij zóó beschut zijn, dat de 
vogels ze niet verdelgen, in ’t eerste geval omdat zij het 
niet de moeite waard vinden om ze te eten, in het tweede 
geval omdat zij hen niet kunnen bereiken ». 

Of nu echter de kleine afmetingen der insekten hen 
tegen den aanval der vogels beschermen, waag ik zeer te 
betwijfelen. Musschen en spreeuwen komen soms in scha- 
ren op de bladluizen af; en de meezen, goudhaantjes, win- 
terkoninkjes, blauwspechten en boomkruipertjes eten tal 
san eieren van bladluizen en van vlinders. De appelbloe- 
semkever, onderscheiden schadelijke Rhynchites-, Phyllo- 
bius-, Magdalissoorten en ondere snuitkevers, die voor onze 
ooftboomen schadelijk zijn, overwinteren in de spleten van 
de schors der stammen, en worden daar wel degelijk de 
prooi van spechten, blauwspechten, boomklevers en winter- 
koninkjes. Ook de poppen van de koolwitjes, die den 
geheelen winter aan de stammen van boomen zitten, worden 
daar zeer dikwijls door bovengenoemde vogels gegeten. 
Dat de halmvlieg en de fritvlieg, de Hessische mug en de 
tarwegalmug nooit de prooi van vogels zouden worden, zoo- 
als Séverin beweert, zou ik niet durven onderschrijven : ik 


— 121 — 


meen dat de zwaluwen (boeren-, huis-, oever- en gierzwa- 
luw) er soms groote menigten van wegvangen. 

Kortom, hoewel ik toestem dat er insekten zijn, welke 
door vogels niet of slechts bij uitzondering worden gegeten, 
kan ik toch allerminst instemmen met de bewering van 
Séverin : « la plupart des ravageurs importants sont 
inaccessibles aux oiseaux et ceux-ci n'en détruisent guère 
systématiquement d'assez fortes quantités que lors des 
invasions de certaines chenilles ». 

Verder gaat de schrijver aldus voort: « Het is op den 
grond, tusschen de kruidachtige planten, dat de vogels van 
het veld en de meeste soorten van de vogels der met bosch 
begroeide streken hun voedsel zoeken. Daar vinden zij 
insekten in vrij groot aantal : nuttige en schadelijke, maar 
bovenal indifferente soorten ». Séverin bespreekt in ’t alge- 
meen de soorten van insekten, die op den akker voorkomen, 
maar bepaalt zich tot het nader in oogenschouw nemen van 
twee families van kevers, nl. de snuittorren en de goud- 
haantjes, en komt tot de conclusie dat deze in ’t algemeen 
voor den landbouw van weinig beteekenis zijn. « De groote 
meerderheid der soorten van deze twee groepen bepalen er 
zich toe, gaten te vreten in de bladeren van een groot aantal 
schadelijke of indifferente planten. Toch worden al deze 
insekten als zeer schadelijk beschouwd. De vogels nu, die 
van deze insekten groote hoeveelheden verorberen, en die 
doorgaans daarom zoo nuttig worden genoemd, zijn dat 
in ’t geheel niet ». — 

Ik kan mij met deze voorstelling van den schrijver in 
’t geheel niet vereenigen. Ik stem toe, dat van de insekten 
in ’t algemeen zoowel als van de snuittorren en de goudhaan- 
tjes in ’t bijzonder verreweg het grootste aantal soorten 
zich met onkruiden of in ’t algemeen met wilde planten 
voedt, en wel om de eenvoudige reden dat het aantal soorten 

9 


van wilde planten veel grooter is dan het aantal soorten van 
kultuurgewassen. Maar op het aantal soorten komt het 
niet aan, zooals ik reeds vroeger betoogde; 't is de vraag 
of van de insekten, die op bouwland voorkomen, het grootste 
aantal endividu’s nuttig is of schadelijk of wel indifferent. 
En dan luidt mijn antwoord zeer beslist : Van de insekten, 
die op bouwland voorkomen, behooren het grootste aantal 
gewoonlijk tot de schadelijke soorten. Dat is gansch na- 
tuurlijk. Waar vele planten van eene zekere soort groeien, 
vermeerderen zich vooral de vijanden van die plantensoort. 
Nu vindt men van kultuurgewassen altijd op den zelfden 
akker een zeer groot aantal in elkaars onmiddelijke nabij- 
heid; terwijl gewoonlijk het aantal onkruidplanten van 
onderscheiden soort, ’t welk daartusschen groeit, in verhou- 
ding gering is. ’t Is althans een slordige landbouwer, bij 
wien het anders is. Op een’ akker, waar tarwe wordt ver- 
bouwd, zijn de meeste insekten, die er leven, vijanden van 
de tarwe; op een’ akker, waar bieten worden verbouwd, 
vindt men in de eerste plaats vijanden van bieten, enz. 
Wanneer insektenetende vogels zich op een’ bepaalden akker 
bevinden, eten zij — ook wanneer zij voor geene bepaalde 
soort van insekten voorkeur hebben — dus toeh hoofdzakelijk 
de vijanden van het kultuurgewas, ‘t welk daar wordt 
geteeld. Daarom zullen in ’t algemeen de insektenetende 
vogels, die zich op bouwland ophouden, hoofdzakelijk scha- 
delijke insekten eten en dus nuttig zijn. 

Om een staaltje te geven van de eenzijdige redeneering 
van den Heer Séverin, wil ik nog deze woorden van hem 
aanhalen : 

« Wanneer men de groote en de kleine dennensnuittor 
(Hylobius abietis en Pissodes notatus) alsmede de elzen- 
snuittor (Cryptorhynehus lapathi) uitzondert, zijn er onder 


de snuittorren slechts weinig schadelijke soorten te noemen. 


— 123 — 


« Er zijn echter eenige schadelijke soorten onder «de 
goudhaantjes, zooals het elzenhaantje, dat de elzenbladeren 
opvreet, en sommige aardvloosoorten, die verschillende 
groenten aantasten; maar deze doen in ’t algemeen slechts 
in zeer beperkte mate schade ». 

Wat de snuittorsoorten betreft, noemt de schrijver 
slechts enkele van de allerschadelijkste boom vernielers; 
maar naast het zeer groote getal andere in bosschen schade- 
lijke snuittorsoorten en naast het nog grootere getal soorten 
uit deze familie, dat de ooftboomen of het fruit beschadigt, 
zijn er toch nog een groot aantal snuittorsoorten, die zich 
bepaaldelijk met kruidachtige gewassen voeden; ik noem 
slechts de Baris-soorten, die koolplanten vernielen, — de 
Ceutorhynchus-soorten, welke insgelijks op koolplanten en 
op koolzaad leven, — den bladrandkever (Sitones lineatus), 
die op erwten- en boonenland niet altijd onverschillig is. 
En onder de goudhaantjes, die op bouwland kunnen leven, 
noem ik de aardvloosoorten van het geslacht Haltica, welke 


vele jonge gewassen vernielen, en die veel meer kwaad doen, 


dan de Heer Séverin het doet voorkomen, — de koolzaad- 
aardvloo (Psylliodes chrysocephala), die maar al te vaak de 
koolzaadteelt geheel doet mislukken, — de mosterdtor 


(Colaspidema Sophiae), die soms in Noord-Holland de 
mosterdteelt bijna onmogelijk maakt, — het schildpadtor- 
retje Cassida nebulosa, dat weliswaar meestal op melde- 
planten leeft, maar soms op suikerbieten overgaat, en dan 
schade aan dit gewas toebrengt. 

En wanneer ik hier voor de vraag werd gesteld, al het 
belangrijke schadelijke gedierte op bouwland op te tellen, 
óók uit andere groepen van het dierenrijk dan uit de boven- 
genoemde twee keverfamilies, dan zou ik wèl weten, waar 
te beginnen, maar moeilijk, waar te eindigen. Of behoo- 
ren slakken, millioenpooten, engerlingen, ritnaalden, de 


knollenbastaardrups, aardrupsen, verschillende soorten van 
grasrupsen, de gewone koolrups, de rups van den kooluil, 
emelten, veenmollen niet tot de schadelijksten van de vijan- 
den onzer akkerbouwgewassen; en worden niet de gelederen 
dezer vijanden op groote schaal door onderscheiden soorten 
van vogels gedund ? 

Vat ik mijn oordeel over het artikel in enkele zinnen 
samen, dan kan ik zulks doen op deze wijze: 

1. Séverin telt. de schade, door vele insekten aan onze 
kultuurgewassen teweeggebracht, veel te licht. Van een 
groot aantal soorten, die inderdaad zeer schadelijk zijn, 
wordt de teweeggebrachte schade door hem eenvoudig 
genegeerd. 

2. Hij tracht op te tellen het aantal insektensoorten, 
dat schadelijk voor onze kultuurgewassen kan zijn; terwijl 
die vraag ons met het oog op de onderhavige kwestie vrij 
koud laat : want de inderdaad teweeggebrachte schade hangt 
niet af van ’t aantal schadelijke soorten, dat ergens voor- 
komt, maar wèl van ’t aantal schadelijke ndividu’s. 

J. Séverin noemt de insektenetende vogels veel minder 
nuttig dan de in schadelijke insekten parasiteerende sluip- 
wespen en parasietvliegen ; maar hij vergeet daarbij, dat de 
eerstgenoemden in de huishouding der natuur over ’t geheel 
een geheel andere rol spelen dan laatstgenoemden. Deze toch 
zijn eerst van beteekenis, wanneer de eene of andere schade- 
lijke insektensoort reeds tot sterke vermeerdering gekomen 
is; terwijl de beteekenis der vogels juist dáárin is gelegen, 
dat zij de vermeerdering van schadelijk gedierte helpen 
voorkomen. De sluipwespen en parasietvliegen kunnen dus 
met het oog op onze kultures de vogels volstrekt niet ver- 
vangen. 

Het opstel van Séverin heeft bij mij volstrekt niet de 


overtuiging aan ’t wankelen gebracht dat de insektenetende 


vogels óók om het nut dat zij voor de bodemkultuur doen, 
verdienen te worden beschermd. — 

Wat hij aan ’t slot van zijn artikel meedeelt over zijn 
onderzoek van den inhoud van 2000 vogelmagen, is evenmin 
in staat zulks te doen als de voorafgaande beschouwingen, 
welke ik boven besprak. Want hij geeft geenerlei mede- 
deeling omtrent de soorten van insekten, welke hij in de 
bedoelde vogelmagen aantrof, noch omtrent het aantal van 
deze. Alle insektenresten, waarin hij geene deelen van 
enkele bepaalde schadelijke of enkele bepaalde nuttige 
insektensoorten herkent, — zooals van meikevers, dennen- 
snuittorren, enz. te eener zijde, van honigbijen te anderer 
zijde, — rekent hij eenvoudig te behooren tot de indifferente 
soorten. Nu zijn aan het onderzoek van den maaginhoud 
der vogels groote bezwaren verbonden, wijl daarin in vele 
gevallen groote massa’s ondétermineerbaar materiaal aan- 
wezig zijn. Verder is het niet voldoende dat men eenvoudig 
de magen van verschillende vogelsoorten onderzoekt ; maar 
van de zelfde vogelsoort moeten een groot aantal magen 
worden onderzocht, in verschillende tijden des jaars en 
afkomstig van verschillende streken. Op de door den Heer 
Séverin ingestelde onderzoekingen van maaginhouden van 
vogels kan men volstrekt geene conclusie bouwen; en de 
redeneeringen in het eerste gedeelte van zijne verhandeling 
houden geen: steek. 

Wie het leven der vogels in de vrije natuur waarneemt, 
wie een open oog heeft voor wat er in de natuur voorvalt, 
kan moeilijk de groote ceconomische beteekenis van onder- 
scheiden vogelsoorten ontkennen, — al erkent.hij gaarne 
dat soms door vogelliefhebbers en dierenbeschermers ook vele 
vogelsoorten voor den landbouw nuttig worden genoemd, 
die het inderdaad niet zijn ; dat door hen vaak het nut,’t welk 


sommige vogels doen, te hoog wordt aangeslagen, en de 


OE een 


hd 


teweeggebrachte schade soms wordt weggeredeneerd of ver- 
goelijkt. — 


Kan ook in ‘t algemeen hij, die met een onbevangen 
blik en oordeel het doen en laten onzer inlandsche vogel- 
soorten gadeslaat, zich een vrij juist denkbeeld vormen 
omtrent hare verhouding tegenover de bodemkultuur, — 
het is niet gemakkelijk deze verhouding op experimenteel 
wetenschappelijke basis te grondvesten. Vandaar dan ook 
dat er in dezen nog plaats is voor allerlei redeneeringen en 
gevolgtrekkingen. 

Placzek (« Vogelschutz oder Insektenschutz », Brunn, 
1897) behoort wel tot degenen, die het verst gaan in de 
ééne richting, nl. die, welke leidt tot de ontkenning van 
iedere veeonomische beteekenis der vogels; en Séverin blijkt 
zich aan deze opvatting geheel aan te sluiten, waar hij 
zegt : « On ne peut plus soutenir à notre époque, qu'il faut 
protéger les oiseaux parce qu’ils sont utiles à agriculture ». 
Deze beschouwingen zijn zonder twijel te beschouwen als 
eene reactie op de overdreven loftuigingen op de vogels, die 
men vooral een 25-tal jaren geleden, maar ook nu nog wel, 
in allerlei dagbladen en tijdschriften kon lezen. Men bepaalt 
zich vaak niet tot het bespreken van het nut, dat bepaalde 
vogelsoorten teweeg kunnen brengen; neen, elke vogelsoort 
wordt per se nuttig genoemd. De insektenetende vogels 
heeten nuttig, omdat zij insekten eten; ook wanneer eene 
nadere beschouwing van hunne leefwijze en hunne plaats 
van oponthoud meebrengt, dat zij in hoofdzaken geheel 
indifterente insekten nuttigen. Vogelsoorten, die insekten 
en zaden, maar in hoofdzaak zaden eten, worden geprocla- 
meerd tot insektereters, die af en toe ook wel zaden nuttigen. 
En van vogelsoorten, van welke niet kan worden geloochend, 


dat zij uitsluitend of bijkans uitsluitend plantaardig voedsel 


en Lt 


eten, wordt vaak zonder voldoenden grond gezegd dat zij 
hoofdzakelijk zaden van onkruiden eten. Kortom de scha- 
duwzijde wordt weggeredeneerd. Vogelsoorten, die hier te 
lande niet dan bij uitzondering en in geringen getale voor- 
komen, en waarbij noch van nut noch van schade voor de 
bodemkultuur sprake kan zijn, worden toch maar onder de 
nuttige vogels opgeteld. Men wil nu eenmaal de vogels 
beschermen, en — in plaats van dit streven op andere 
manier te verdedigen, — wil men per se aantoonen, dat alle 
vogels nuttig zijn. 

Tegenover dergelijke onbekookte, volstrekt niet door 
waarneming of experiment geslaagde meeningen, plaatsen 
Séverin en anderen hunne redeneeringen, die evenzeer allen 
wetenschappelijken grond missen, en met eene juiste waar- 
neming in strijd zijn. 

In de gegeven omstandigheden zijn wetenschappelijke 
onderzoekingen aangaande het voedsel, dat de meest alge- 
meen voorkomende vogelsoorten in verschillende streken, 
onder verschillende omstandigheden (bijv. alnaar gelang 
zij jongen hebben te voeden of niet), en in verschillende 
tijden des jaars, gebruiken, van het hoogste belang. Deze 
onderzoekingen moeten op groote schaal en met veel nauw- 
gezetheid worden ingesteld. Zij eischen veel tijd en eene 
groote mate van kennis. De korte mededeelingen van den 
Heer Séverin aan ’t slot van zijn boven aangehaald opstel 
omtrent zijn onderzoek van den maaginhoud van verschil 
lende vogels geven ons geen voldoend inzicht in de door 
hem gevolgde methode. Maar het feit, dat hij eigenlijk 
alleen de resten van enkele insekten heeft gedetermineerd 
en het overige ongedetermineerd heeft gelaten, doet voors- 
hands niet vermoeden dat zijn onderzoek in dezen baan- 
brekend is geweest; terwijl de omstandigheid, dat hij vele 
soorten van werkelijk schadelijke insekten eenvoudig als 


— 128 — 


indifterent aanmerkt, zeer zeker tot verkeerde conclusies 
moet leiden. 

Geheel ander werk hebben Prof. D" Rörig te Berlijn en 
Prof. D" Hollrung te Halle bij hun onderzoek naar de voe- 
ding der kraaiensoorten geleverd; en in ’t bijzonder eerstge- 
noemde door zijne « Studiën über die wirtschaftliche Bedeu- 
tung der insektenfressenden Vögel » (zie « Arbeiten aus 
der biologischen Abteilung für Land- und Forstwirtschaft 
am Kaiserlichen Gesundheidsamte », Bd. IV, 1905, bl. 1- 
51). Het is niet mijne bedoeling, een eenigszins uitvoe- 
rig uittreksel van het hier bedoelde onderzoek van Prof. 
Rörig te geven; toch wil ik de hoofdzaken ervan even aan- 
stippen. Rörig stelde zich, om de questie van de schade- 
lijkheid of nuttigheid der vogels op te lossen, de volgende 
vragen : 

1. Welke insekten zijn bijzonder nuttig, en in hoever 
worden zij door de vogels vernield? 

2. Zijn de insektenetende vogels in staat, door de bevre- 
diging van hun behoefte aan voedsel, de insektenwereld in 
het gebied, waar zij zich ophouden, wezenlijk te vermin- 
deren ? Of met andere woorden : hoeveel eten de insekten- 
etende vogels? 

5. Welke insekten zijn het, die vooral den vogels tot 
voedsel dienen, en in welke van hunne ontwikkelingstijd- 
perken is dit het geval? — 

Wat de beantwoording der eerste vraag betreft, Rörig 
gaat achtereenvolgens na 1° de insekten, die bij de 
bevruchting der bloemen van onze kultuurgewassen eene rol 
spelen en 2° de in insekten parasiteerende insekten, nl. sluip- 
wespen en parasietvliegen. De van roof levende insekten, 
die soms schadelijke dieren verdelgen (zooals loopkevers, 
kortschildkevers, lievenheersbeestjes, glazenmakers, gaas- 


vliegen, roofvliegen), rekent Rörig niet van belangrijke 


— 129 — 


beteekenis te zijn, al wil hij het nut dat zij als insekten- 
tenverdelgers kunnen teweegbrengen, niet geheel wegrede- 
neeren. 

De insekten, welke eene rol spelen bij de bevruchting 
van onze kultuurgewassen, met name van die, welke om de 
vrucht worden verbouwd (ooftboomen, vlinderbloemige kul- 
tuurgewassen, wijnstok, koolzaad, boekweit. vlas), behooren 
tot betrekkelijk weinige familiën, bepaaldelijk de Bomby- 
liden, de Museiden en de Syrphiden onder de Vliegen, de 
bijen en de bloemwespen (Sphegiden) onder de Vliesvleu- 
geligen. En nu wijst Rörig er op, dat dfinsekten van deze 
familiën voor ’t meerendeel òf door de beharing (Bomby- 
liden, Volucella) òf door snelle vlucht (Syrphus, enz.) òf 
door werkelijke verdedigingsmiddelen (bijen) ervoor beschut 
zijn, al te zeer door de insektenetende vogels te worden ver- 
delgd; terwijl anderen (bijv. Musciden) een zeer sterk 
voortplantingsvermogen hebben. Door dat alles zijn deze 
insekten, die bij de bevruchting van de bloemen der kultuur- 
gewassen een belangrijke rol spelen, wel niet absoluut voor 
den aanval van verschillende insektenetende vogels behoed ; 
maar wèl worden zij zeker niet meer, eer minder, door 
vogels vervolgd dan andere insekten. 

Wat de sluipwespen en parasietvliegen betreft, Rörig 
schat het nut, dat zij aan onze kulturen teweeg brengen, 
minder hoog dan door velen,ook door mij,geschiedt. Verder 
beantwoordt hij de vraag : of deze nuttige insekten nu in 
meerdere mate door vogels worden opgegeten dan andere, 
ontkennend. Vooreerst, zegt hij, laat er zich geen redelijke 
grond voor vinden, dat juist die sluipwespen en parasiet- 
vliegen, welke in schadelijke insekten parasiteeren, door 
vogels zouden worden opgegeten en niet even goed die, 
welke in nuttige of indifferente insekten parasiteeren. 


Bovendien zijn nog onderscheiden van deze parasitische 


— 130 — 


insekten òf door hun uiterlijk òf door hun snelle vlucht òf 
door hunne geringe afmetingen bijzonder voor de vervol- 
ging van de zijde der vogels beschermd. 

Rörig meent uit al zijne overwegingen gerust deze con- 
clusie te mogen trekken : Geheel onjuist is de meening van 
hen, die beweren dat de insektenetende vogels voornamelijk 
nuttige insekten eten, en dat deze vogels daardoor eerder 
schadelijk dan nuttig zouden zijn. Degenen,die dit beweren, 
vergeten dat de vogels binnen zekere grenzen alles eten wat 
voorradig is, zonder zich te bekommeren om wat wij « scha- 
delijk » of « nuttig » gelieven te noemen ; en dat de absolute 
mogelijkheid om schadelijke of indifferente insekten mach- 
tig te worden, voor de vogels veel grooter is, dan nuttige 
insekten op groote schaal te verorberen. Wat nu de sluip- 
wespen of parasietvliegen aangaat, zoo zijn deze eigenlijk 
alleen in ééne ontwikkelingsperiode, nl. die van volwassen 
dier, aan den aanval van vogels blootgesteld, daar zij in 
den toestand van ei, van larve en ten deele ook van pop, in 
t lichaam van den hospes verborgen leven. Im den toe- 
stand van volwassen insekt worden zij hoofdzakelijk alleen 
door zulke vogels bedreigd, die voornamelijk vliegende 
insekten vangen, en dat zijn niet zoo heel vele vogelsoorten. 
In hunne andere gedaanteverwisselingstoestanden worden 
zij alleen toevallig door vogels gedood, wanneer nl. het 
insekt, waarin zij leven, door een’ vogel wordt opgegeten. 

Hoe staat het echter met de schadelijke insekten? De 
meeste soorten van vlinders en van bladwespen zijn gedu- 
rende hun geheele leven aan de vervolging door vogels 
blootgesteld. Vele van deze schadelijke dieren overwin- 
teren òf als ei òf als pop, dus in een’ toestand, waarin ook 
die kleine vogels (meezen, goudhaantjes, boomkruipers, 
boomklevers) ze kunnen vinden, welke gedurende den 


winter bij ons blijven. Wel zijn vele rupsen door hare 


— 181 — 


beharing tegen den aanval van sommige vogels beschermd, 
maar er zijn toch weer andere vogels, welke zich door die 
haren geenszins laten weerhouden; en overigens zijn toch 
de insekten, welke in den rupstoestand door haren beschermd 
zijn, in hunne andere ontwikkelingstoestanden wel degelijk 
aan den aanval van vogels blootgesteld. 

Rörig besluit het eerste gedeelte van zijn artikel met 
de volgende opmerkingen : 1° dat onder het énorm groote 
aantal in eene streek voorkomende insekten het aantal van 
degenen, die voor de kultuurgewassen nuttig zijn, inder- 
daad niet groot is; 2° dat deze nuttige insekten volstrekt 
niet meer aan den aanval van vogels zijn blootgesteld dan 
de schadelijke en indifferente; 53° dat zij integendeel door 
verschillende oorzaken zelfs tegen den aanval van vogels 
bijzender beschut zijn. — 

Het tweede gedeelte van Rörig’s opstel is gewijd 
aan de beantwoording der vraag : hoeveel eten de insekten- 
etende vogels? Of m.aw. zijn zij door de bevrediging van 
hunne behoefte aan voedsel in staat, een’ merkbaren invloed 
uit te oefenen op het aantal van de insekten, welke zij eten ? 

Deze vraag kan, zegt Rörig, niet alléén door waarne- 
mingen in de vrije natuur worden beantwoord; ook onder- 
zoekingen van den maaginhoud van hoeveel vogels dan ook, 
kunnen op deze vraag geen antwoord geven. De eenige 
manier om die vraag tot oplossing te brengen, is deze : dat 
met ieder van de vogelsoorten, welke men met het oog 
daarop wil onderzoeken, afzonderlijk voedingsproeven wor- 
den genomen, en wel onder omstandigheden, welke zooveel 
mogelijk met die, waaronder zij in de vrije natuur leven, 
overeenstemmen. 

De waarneming der vrij levende vogels kan de bedoelde 
vraag niet tot volledige oplossing brengen, omdat de schuw- 
heid der vogels oorzaak is, dat men gewoonlijk niet zóó 


— 132 — 


dicht bij hen kan komen, dat men nauwkeurig zou kunnen 
zien wat zij dan toch voor insekten eten; nog minder zou 
men kunnen uitmaken, hoeveel van die insekten zij ver- 
oberen. Maar ook in t allergunstigste geval zou men uit 
de waarneming van wat een vogel in een bepaald tijdsver- 
loop eet, nog geene conclusie mogen trekken ten opzichte 
van wat hij per dag aan insekten gebruikt, daar het voedsel- 
verbruik op verschillende uren van den dag zoo heel ver- 
schillend is. Het moge heel interessant zijr. met het 
horloge in de hand na te gaan, hoe veel malen per uur een 
vogel zijnen jongen voedsel brengt, — op die wijze worden 
geen resultaten verkregen, die de boven gestelde vraag 
oplossen. 

Ook door het onderzoek van den maaginhoud van vogels, 
die men geschoten heeft, krijgen wij geen overzicht van 
wat een vogel noodig heeft, omdat datgene wat de maag 
ten tijde van het onderzoek aan voedsel bevat, nooit het 
geheele dagrantsoen, maar slechts een gedeelte daarvan 
bevat. Voor de oplossing van andere vragen kan het onder- 
zoek van den maaginhoud van vogels van veel nut zijn; 
maar het is onvoldoende voor de beantwoording van de 
questie, hoeveel de insektenetende vogels eten, en of zij dus 
ip eene streek merkbaren invloed kunnen uitoefenen op het 
aantal van de daar voorkomende insekten (« auf den Bestand 
der von ihnen gewöhnlich verspeisten Insekten »). Daar- 
voor zijn voedingsproeven noodig. 

Die voedingsproeven echter zijn niet zoo eenvoudig als 
men allicht zou meenen. Men moet toch er voor zorgen, 
dat men die samenstelling van het vogelvoedsel vindt, 
waarbij eene bepaalde soort zich op den duur wèl bevindt, 
en wel een voedsel, welks bestanddeelen zoo juist mogelijk 
overeenstemmen met die stoffen, waarmee de vogel zich in 


de vrije natuur voedt. 


— 133 — 


De voedingsproeven werden genomen in kooien, die 
zóó groot waren en zoodanig ingericht, dat de vogels zich 
daarin zoo goed als onder hunne natuurlijke levensvoor- 
waarden konden ophouden. Ik heb dezen zomer, bij mijn 
bezoek aan de « Biologische Anstalt für Land- und Forst- 
wirschaft » te Dahlem bij Berlijn, de gelegenheid gehad, 
de doelmatige inrichting der bedoelde kooien te zien en te 
bewonderen. Het zou mij te ver voeren, wilde ik hier de 
inrichting dezer kooien nader beschrijven. Im de kooien 
is gezorgd voor stroomend water, waarin de vogels zich 
kunnen baden; men vindt er al naar de vogelsoort, die 
bestudeerd wordt, sparren of dennen, ooftboomen en andere 
soorten van loofhout in, ook wel kunstmatige moeraspar- 
tijen, of vrij diepe waterbekkens. Hen kleine studeerkamer 
voor D" Rörig is midden tusschen de groote vogelkooien 
aangebracht, zoodat hij alle gelegenheid heeft, zijne waar- 
nemingen te doen. 

Bij de voedingsproeven met kleine insektenetende vogel- 
tjes komt het er ten zeerste op aan, dat van het aangeboden 
voedsel niets verloren gaat; want bij de betrekkelijk geringe 
hoeveelheden voedsel, waarvan hier sprake is, zal ook het 
verloren gaan van overigens onbeduidende hoeveelheden 
voedsel op het resultaat merkbaar van invloed zijn. Rörig 
heeft zeer vernuftige middelen uitgedacht, om alle verlies 
van voedsel te voorkomen. 

Met verschillende vogels (een koperwieklijster, een 
paar zwartkopjes, twee huisroodstaartjes, een weidepieper, 
een roodborstje, een spreeuw, enz.) werden voedingsproeven 
genomen uitsluitend met meelwormen. In den winter ge- 
bruikt bij deze voeding, om bij enkele voorbeelden te 
blijven, een spreeuw van 79 gram per dag: 15 gram meel- 
wormen, bevattende 6,2 gram droge stof, zijnde 8 % van het 
levend gewicht; een zwartkopje van 25 gram per dag: 


— 184 — 


6,5 gram meelwormen, bevattende 2,5 gram droge stof, 
zijnde 10 9% van het levend gewicht; een roodborstje van 
16,5 gram per dag: 5,4 gram meelwormen, bevattende 
2,2 gram droge stof, zijnde 13,4 % van het levend gewicht. 

In den zomer (bij lange dagen) gebruikte een spreeuw 
per dag 11,9 % van zijn levend gewicht aan droge stof; een 
zwartkopje per dag 19,2 9% van zijn levend gewicht aan droge 
stof: een roodborstje per dag 20 % van zijn levend gewicht 
aan droge stof. 

Vervolgens werden voedingsproeven genomen met een 
bepaald rantsoen meelwormen en daarbij eene soort van 
koek, vervaardigd uit mierenpoppen, eierenbrood, hennep- 
korrels, maanzaadmeel en rundervet. Als objecten dienden 
meezen, boomklevers, goudhaantjes en een paar zangers. 

Wat de verkregen resultaten betreft, vermeld ik de 
volgende proef met } zwartkopmeezen, 3 zwarte meezen, 
1 blauwmees, 1 kuifmees en een goudhaantje, wegende te 
zamen 84,8 gram. Deze vogeltjes werden 34 dagen lang 
gevoederd. Zij nuttigden in dien tijd 495 gram voederkoek 
en 1020 stuks meelwormen; in welk gezamenlijk voedsel 
aanwezig was aan droge stof 519,7 gram. Per dag ge- 
bruiken zij dus 15,3 gram, wat neerkomt op 18 % van hun 
levend gewicht aan droge stof. 

Eene andere proef, met 4 blauwmeezen, 4 kuifmeezen en 
eene koolmees genomen, had tot resultaat dat per dag zelfs 


JOO 


22,3 4% van het levend gewicht dezer vogels aan droge stof 
werd verorberd. 

Verder werden proeven genomen met verschillende 
vogels, aan welke een los mengsel werd gegeven van mieren- 
poppen, eierenbrood, meel van maanzaad, vet van hennep- 
zaad, waarbij dan 5 à 8 meelwormen voor iederen vogel per 
dag werden gevoegd. Deze proeven werden genomen gedu- 


rende de maanden Augustus tot October, voor iedere soort 


— 135 — 


van vogels of groep van vogels gedurende 80 dagen. 
Daaruit bleek dat meezen, goudhaantjes, roodstaartjes, rood- 
borstjes en piepers in den zomer, wanneer zij zich vrij kun- 
nen bewegen, meer dan dubbel zooveel voedsel opnemen als 
zij in den winter gebruiken in een kleinere kooi, zoodat de 
verhouding van het levend gewicht tot de dagelijks ge- 
bruikte hoeveelheid droge stof zich verhoudt als 100 tot 
26 à 30. 

Uit al de genomen proeven bleek, dat de behoefte van 
de vogels aan voedsel énorm groot is. Zij nemen dan ook 
den geheelen dag door bijna onophoudelijk voedsel in kleine 
hoeveelheden op. Het bleek verder dat de kleine vogeltjes 
niet in staat zijn, dagen of ook maar halve dagen lang te 
hongeren, zonder dat hunne gezondheid er ernstig onder 
lijdt. De groote beweeglijkheid dezer vogeltjes maakt dat 
zij in de vrije natuur, zelfs wanneer op eene bepaalde 
plaats voedsel genoeg aanwezig is, daar niet eerst alles 
opeten, om eerst daarna elders hun geluk te beproeven ; zij 
zoeken hun voedsel nu hier, dan daar, ook waar minder 
voedsel aanwezig is. Deze omstandigheid is van groot 
belang bij de beoordeeling van de economische beteekenis 
der vogels : deze bestaat gewoonlijk niet enkel dáárin, dat 
zij groote massa’s op bepaalde plaatsen aanwezige insekten 
opeten, maar ook vooral dáárin, dat zij de insekten, die heer 
en dáár nog maar in geringen getale voorkomen, verdelgen. 
De beteekenis der vogels is dus niet die, dat zij insekten- 
plagen doen ophouden, maar wèl die, dat zij sterke vermeer- 
dering van insekten en daarmee insektenplagen voorkomen. 
Rörig toont aan, dat 20 meezen (dat is één paar met de 
nakomelingschap, die dit in één jaar oplevert) jaarlijks 
25 kilogram droge stof als voedsel gebruiken, dus wanneer 
zij uitsluitend insekten eten, minstens 75 kilogram levende 
insekten, hunne eieren, larven en poppen. Zou dan de 


— 136 — 


invloed der vogels, wanneer zij zich met schadelijke insekten 
voeden, 


aldus vraagt Rörig — niet van meer beteekenis 
zijn dan wat wij ooit met kunstmatige verdelgingsmiddelen 
kunnen bereiken? — 

De derde vraag, die Rörig stelde, nl. welke insekten 
hoofdzakelijk door de vogels worden gegeten, is van ’t aller- 
grootste belang; en van de beantwoording dezer vraag zal 
afhangen of wij werkelijk in de vogels een’ grooten factor 
bij de vermindering van schadelijke insekten moeten zien 
of dat zij voornamelijk indifferente insekten eten. _D" Rörig 
begint met te zeggen, dat hij ook ter oplossing van deze 
qusestie voederproeven heeft ingesteld, hoewel hier de 
waarneming van de vogels in de vrije natuur inderdaad 
omtrent vele zaken volledige inlichting kan geven. Hij 
haalt vervolgens eerst eenige voorbeelden aan van verdel- 
ging van schadelijke insekten door verschillende vogelsoor- 
ten. Ik zal mij ervan onthouden, die voorbeelden hier te 
herhalen, daar ik in het vorige gedeelte van mijn opstel 
daaromtrent reeds voorbeelden genoeg heb aangehaald; lie- 
ver ga ik over tot het bespreken van Rörig’s proefnemingen. 

Deze proefnemingen, die ten doel hadden, uit te maken, 
welke insekten en welke ontwikkelingstoestanden van deze 
door bepaalde vogelsoorten verteerd worden, werden meestal 
op deze manier ingesteld, dat den vogels deze insekten wer- 
den aangeboden nevens het voedsel, ’t welk zij gewoonlijk 
kregen. Dan werd waargenomen òf en hoeveel van deze 
insekten werden opgenomen, terwijl de vogels toch ander 
geschikt voedsel konden krijgen zooveel als zij wilden. 
Steeds werd er voor gezorgd dat de aangeboden insekten zich 
onder dezelfde omstandigheden bevonden als in de vrije 
natuur. Want alleen dàn zal men uit de waarnemingen, 
dte men in de groote kooien maakt, gevolgtrekkingen kunnen 


maken omtrent het gedrag der vogels in de vrije natuur. 


— 137 — 


Proeven werden genomen met de eieren van de non en 
van den dennenprocessiespinner, met dennenspanrupsen, 
met dennenprocessierupsen, met de rupsen van den bastaard- 
satijnvlinder, met sparren- en wilgenbastaardrupsen, met 
poppen van ringelrups, wilgenspinner en non, met vol- 
wassen vlinders van koolwitje, ringelrups, plakker, wilgen- 
spivner, — met bladluizen, wantsen (Aradus cinamoneus), 
wilgengalmuggen (Cecidomytia saliciperda), harsbuilenrup- 
sen, dennenlotrupsen, schorskevers en rozenkevertjes. 

Het zou mij te ver voeren, wilde ik hier een kort rclaas 
geven van al de genomen proeven. Slechts ééne proef zij 
hier in ’t kort vermeld, om een voorbeeld te geven van de 
nauwkeurige wijze, waarop Rörig werkte. ’t Betreft voe- 
dingsproeven met eieren van den nonvlinder. Deze vlinder 
legt hare eieren in groote hoopen in reten van de schors, 
waar zij goed verborgen zijn. Het scheen nu eerst, bij 
oppervlakkige beschouwing, het meest gewenscht, dat de 
eieren van den nonvlinder den meezen (de vogels met welke 
de proeven zouden worden genomen) op de schors van den- 
nen werden aangeboden. Maar dat ging niet: wanneer 
men van de dennen in ’t bosch stukken schors afnam, lieten 
vele eieren reeds in het bosch los en vielen zij op den grond. 
Daarbij zou ook nog gekomen zijn, dat de meezen reeds wt 
louter nieuwsgierigheid de haar aangeboden stukken schors 
hadden onderzocht, en dus de eieren eerder hadden gevonden 
en opgegeten, dan in de vrije natuur het geval zou zijn 
geweest. Ten slotte zou het onmogelijk geweest zijn, het 
aantal der aan de schors zittende eieren ook maar bij bena- 
dering te bepalen. 

Rörig nu ging aldus te werk. In de kooi, waarin zich 
de meezen bevonden, stond de stam van een’ ouden kerse- 
boom, die diepe spleten in de schors had. Deze stam werd 
uit de kooi genomen, en met eene dunne gomlaag bestreken, 

10 


-— 138 — 


vooral in de schorsspleten. Vervolgens werd daarover heen 
eene vooraf afgewogen hoeveelheid nonneneieren uitge- 
schud, zoodat deze in de reten bleven kleven. Daarna werd 
de kersestam weer op zijne oude plaats gezet, en de meezen 
konden nu naar hartelust beginnen, de eieren te zoeken en 
te eten; althans wanneer ze er trek in hadden : immers ze 
hadden ander voedsel, waarvan Rörig bij ervaring wist, dat 
ze het graag eten, in voorraad. 

Daar ongeveer 1620 nonneneieren op één gram gaan, 
was het gemakkelijk te berekenen, hoeveel eieren ongeveer 
aan den kersestam waren bevestigd, wijl het gewicht van 
deze eieren bekend was. 

In de kooi, welke voor de proefneming diende, waren 
drie blauwmeezen en drie zwarte meezen, welke een mengsel 
van mierenpoppen, eierenbrood, maanzaadmeel en runder- 
vet, dat zij gaarne bleken te lusten, te hunner beschikking 
hadden, en daarbij nog per dag een paar meelwormen 
kregen. Hoewel nu deze meezen anders voedsel genoeg 
ter dispositie hadden, aten zij gemiddeld ieder toch per 
dag nog ongeveer 2000 eieren; en wanneer het gewone 
gemengde voeder werd weggelaten, maar iedere vogel 5 à 10 
meelwormen per dag kreeg, werden 5 gram, d.i. 8 à 9000 
nonneneieren per dag gebruikt. — Bij eene proefneming 
met twee zwartkopmeezen ging het even zoo; deze gebruik- 
ten, wanneer ze ander voedsel in overvloed konden krijgen, 
toch nog ieder + 1500 nonneneieren. — Koolmeezen daaren- 
tegen bleken bijkans geene nonneneieren te nuttigen; dat 
staat met hare leefwijze in verband, in zoover namenlijk als 
deze zelden de dikke stammen der boomen op daar aanwe- 
zige insekten onderzoeken, maar vooral de twijgen en knop- 
pen schoon zoeken, wat trouwens ook de andere meezen 
gaarne doen. — 


» 


Op de wijze als de bovenbeschreven voedingsproef van 


— 139 — 


meezen met nonneneieren, zijn door Rörig een zeer groot 
aantal andere proeven genomen, steeds met de meest moge- 
lijke nauwkeurigheid en met alle denkbare voorzorgen. 

Zeker is iemand als Rörig beter dan wie dan ook gerech- 
tigd, om een oordeel uit te spreken omtrent de oeconomische 
beteekenis der vogels. En nu is het merkwaardig, op te 
merken het verschil niet slechts tusschen de conclusies, 
waartoe hij en Séverin komen, maar ook het verschil tus- 
schen de wijze, waarop deze twee personen hunne conclusie 
uitspreken. 

Na melding gemaakt te hebben van een aantal vrij 
onvolledige onderzoekingen van den maaginhoud van vogels, 
en na een aantal redeneeringen te hebben neergeschreven, 
die bij meer dan oppervlakkige beschouwing blijken, geen 
steek te houden, concludeert Séverin : « On ne peut plus 
soutenir, à notre époque, qu'il faut protéger les oiseaux 
parce qu’ils sont wtiles à agriculture. Des lois ou règle- 
ments consacrant pareille théorie, sont condamnés à tomber 
à néant. » 

Rörig besluit zijne verhandeling, die uitvoerige ver- 
slagen van nauwgezette proefnemingen en van waarnemin- 
gen in de vrije natuur bevat, op zeer bescheiden toon : 
« Wie ich zu Anfang hervorhob, ist durch die vorliegende 
Arbeit erst ein kleiner Teil der Aufgabe gelöst, welche uns 
durch die Frage nach der wirtschaftlichen Bedeutung der 
insektenfressenden Vögel gestellt wird. Das Eine aber hoffe 
ich durch die quantitativen Fütterungsversuche hinreichend 
gezeigt zu haben, dass bei reichlichem Vorhandenseim 
soleher Vögel die absolute Möglichkeit vorliegt, durch sie 
die Insekten im Zaum zu halten, da ihrem Nahrungsbe- 
dürfnis täglich eine ausserordentlich grosse Zahl derselben 
zum Opfer fallen. 

« Für eine Reihe der schädlichen Insekten konnte ich 


— 140 — 


auch feststellen, dass und in welchen Entwickelungs- 
zuständen sie von verschiedenen Vögelnm verzehrt werden ; 
und wenn in dieser Beziehung auch erst ein kurzer Anfang 
vorliegt, so ist doch wenigstens, wie ich glaube, der Weg 
vorgezeichnet, auf dem man zu einem endlichen Abschluss 
gelangen kann. » 


Naar ik meen, heb ik reeds in het eerste gedeelte van 
mijne bespreking van het artikel des Heeren Séverin aan- 
getoond, dat diens redeneeringen niet steekhoudend zijn 
en zijne conclusies met de waarneming in strijd. De 
belangrijke, nauwgezette proefnemingen van Rörig heb- 
ben het nut althans van een zeker aantal insektenetende 
vogelsoorten onomstootelijk aangetoond. Er is dus alle 
reden, om deze bij de wet te beschermen óók in het belang 
van de bodemkultuur. 

Dat niet alle vogelsoorten, die uitsluitend of hoofzake- 
lijk insekten eten, voor de bodemkultuur in ons land van 
„00 overwegende beteekenis zijn, stem ik gaarne toe. Dat 
onze landbouw, houtteelt en tuinbouw er zooveel slechter 
aan toe zouden zijn, wanneer er eens geen hoppen, wiele- 
walen, blauwborstjes of baardmannetjes in ons land voor- 
kwamen, zou ik niet gaarne beweren. 

Ik ben het met den Heer Séverin eens, dat er ook andere 
redenen zijn, waarom het willekeurig dooden. van vogels 
moet worden afgekeurd. De vogels brengen ontzachelijk 
veel bij tot de liefelijkheid van eene streek. Het ligt mi. 
wel degelijk op de weg van den Staat, door bescherming van 
de vogels de schoonheid der natuur te bevorderen. 

Ook om redenen van ethischen aard wensch ik de vogels 
te beschermen, voor zoover er geen redenen zijn om ze 
te dooden. Tegen het vandalisme van onze Nederlandsche 


jeugd, of liever van ons Nederlandsch publiek, dient — ook 


— l4l — 


_waar het de vernieling van vogels en vogelnesten betreft, — 
krachtig te worden opgetreden. 

Verder dienen ook in ‘t belang van de wetenschap de 
zeldzame vogelsoorten zooveel mogelijk voor algeheele uit- 
roeiing te worden behoed. De Nederlandsche Vereeniging 
tot het Behoud van Natuurmonumenten is, hoe jong ook 
nog, in dit opzicht reeds krachtig werkzaam ; maar de Staat 
kan Baar in haar streven helpen, door bij de wet het dooden 
van vogels in ’t algemeen te verbieden. 

En ten slotte komt het mij voor, dat wettelijke bescher- 
ming van alle vogelsoorten, — ook van degenen, die niet 
van economische beteekenis kunnen worden geacht, — het 
eenige middel is, om een afdoende bescherming aan de 
economische nuttige soorten te verschaffen. Wettelijke 
bescherming slechts van bepaalde soorten voorkomt niet 
— de ervaring is daar om het te bewijzen — dat ook deze 
soorten worden gedood en hare nesten worden uigehaald. 

Tegenwoordig is het voor de met de naieving der voge- 
lenwet belaste ambtenaren — zelfs wanneer zij alle bij die 
wet beschermde vogels konden herkennen — zeer moeilijk, 
wanneer de verdachten geene gedoode vogels of eieren bij 
zich hebben, te constateeren of zij op bij de wet beschermde 
vogels jagen en hunne nesten trachten uit te halen, dan wel 
onbeschermde vogels achtervolgen. 

Het eerste artikel van eene nieuwe vogelenwet zou m1. 
moeten luiden : « Het is verboden, — behoudens het in 
volgende artikels bepaalde — in ’t wild levende vogels te 
dooden, te vangen, te verkoopen, te koop aan te bieden en 
te vervoeren, alsmede hunne nesten uit te halen en te ver- 
storen ». Reeds vroeger (zie « Tijdschrift over Planten- 
ziekten », VII® jaargang, 1901; bl. 165-176) heb ik dit 
denkbeeld uitgesproken, en tevens daarbij vermeld, hoe 
— naar ik mij voorstelde — zou kunnen worden gezorgd, 


Ee 


dat vogels, die schade doen voor den landbouw, werden 
bestreden. Van harte hoop ik dat spoedig eene nieuwe 
« vogelenwet » tot stand moge komen, die als basis heeft : 


bescherming van alle in ons land in ’t wild voorkomende 


vogelsoorten ; maar die toch gelegenheid geeft om — waar 
het noodig is — voor den landbouw schadelijke vogels te 


bestrijden, die het vangen van vogels voor een wetenschap- 
pelijk doel toestaat, die de jacht op vogels, welke tot het 
wild behooren, niet al te zeer belemmert, en tevens het 
houden van kamervogels niet onmogelijk maakt. Aan zoo’n 
nieuwe « vogelenwet » die veel gemakkelijker zou kunnen 
worden gehandhaafd dan de thans vigeerende wet, — aan 
zoon nieuwe « vogelenwet » is inderdaad veel behoefte. 
Mocht de Heer Séverin mij hebben overtuigd, dat de insek- 
tenetende vogels inderdaad geen ceconomische beteekenis 
hebben, dan nog zou ik zoon nieuwe wet wenschen, op 
ethische en aesthetische gronden zoowel als in ‘t belang van 
de wetenschap. Maar met nog meer aandrang spreek ik den 
wensch naar eene nieuwe wet uit, omdat ik in ’t allerminst 
niet door het opstel van den Heer Séverin in mijne over- 
tuiging geschokt ben, dat zoodanige wet óók zou zijn in het 


welbegrepen belang van alle takken van bodemkultuur. 


Wageningen, 6 October 1906. J. Rrrzema Bos. 


— 143 — 


PHYTOPATHOLOGISCH LABORATORIUM WILLIE COMMELIN SCHOLTEN. 


Verslag over onderzoekingen, gedaan in en over inlichtingen, 
gegeven van wege bovengenoemd laboratorium in het jaar1905; 


opgemaakt door den toenmaligen Directeur J. RITZEMA BOS, 


In het jaar 1905 bedroeg het aantal ingekomen brieven 
1098, het aantal uitgegane brieven, met de mondeling 
gegeven inlichtingen daarbij gevoegd, 1272. Dat de werk- 
zaamheid van het laboratorium naar buiten iets geringer 
was dan in het vorige jaar, moet grootendeels worden toe- 
geschreven aan het feit, dat zoowel de Directeur als de 
adsistent, de Heer H. M. Quanjer, die een gedeelte van de 
inzendingen onderzocht en daarover advies uitbracht, tegen 
1 Januari 1906 ontslag uit hunne betrekking hadden aange- 
vraagd, ten gevolge waarvan in het laatste gedeelte van het 
jaar 1905 de correspondentie over sommige onderwerpen 
minder levendig werd voortgezet, vooral ook omdat het uit- 
treden uit de tot dusver door hen bekleede betrekking 
voor de beide bovengenoemde personen met beslommeringen 
van allerlei aard verbonden was. 

Ik breng hier verslag uit over de ingekomen inzendin- 
gen en over de naar aanleiding daarvan in ’t werk gestelde 
onderzoekingen. Daar dit verslag grootendeels nog in het 
laatste gedeelte van 1905 werd opgemaakt en er toen vele 
andere beslommeringen waren met het oog op de aanstaande 
verhuizing van mijn’ adsistent en mij, kon daaraan tot mijn 
spijt niet de gewone zorg worden besteed; en later, na onze 


verhuizing naar Wageningen, konden wij niet meer vrijelijk 


EN PI ee 


over de in 1905 gevoerde correspondentie beschikken, daar 
ons deze slechts voor bepaalden tijd door het Bestuur 
van het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten ten gebruike werd afgestaan. 

Ik geef hier een verslag over de gegeven inlichtingen 
en over de naar aanleiding daarvan gedane onderzoekingen ; 
over de proefvelden zal later verslag worden uitgebracht. 


TI. — NIET PARASITAIRE ZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN. 


Ongunstige bodemgesteldheid was oorzaak van het 
kwijnen van iepenboomen aan den Stationsweg te Meppel. 
De fijnere vertakkingen van het wortelstelsel dezer boomen, 
vooral die welke zich het diepst in den ondergrond bevonden, 
verkeerden in rottenden toestand. Alleen in den boven- 
grond vond men ten deele gezonde wortels, die het kwijnend 
bestaan der boomen rekten. Het kwam mij voor dat de 
verklaring van het doodgaan dezer boomen gezocht moest 
worden in een’ te natten ondergrond en een te veel gesloten 
bovengrond, zoodat de lucht niet voldoende in den bodem 
kon doordringen. Toen, reeds jaren geleden, de Stations- 
weg werd aangelegd, heeft men deze door eene weide heen 
gelegd en daartoe eene ophooging gemaakt met schraal zand, 
zonder de weide vooraf te scheuren. Door den natten moe- 
rassigen ondergrond en den in de loop der jaren ineengeper- 
sten bovengrond werd de luchttoetreding zoo sterk belem- 
merd, dat wortelrot niet kon uitblijven. 

In dit geval is aan het Gemeentebestuur aangeraden, 
alvorens tot nieuwe beplanting over te gaan, strooken van 
minstens 1,5 M diepte, of plantgaten van minstens 2 M 
diepte en 1,5 M breedte te graven, en hierin den grond goed 


te mengen onder toevoeging van wat kalk. 


Ven 


Verder is in overweging gegeven, de iepen bij nieuwe 
‘beplanting door linden te vervangen, daar in geringe mate 
kwijnende iepen spoedig een prooi kunnen worden van 
iepenspintkevers, terwijl linden van dergelijke insekten- 
beschadiging niet te lijden hebben, — 


Zure bodem. — Op « doode plekken » in de hyacinthen- 
velden werd te Sassenheim onze aandacht gevestigd. Hier 
bleken de wortels in den grond te zijn afgestorven, en 
bepaaldelijk soorten met teere wortels, zooals « Robert 
Steiger», «Roi de Belge», en « Norma», waren aan de kwaal 
het meest onderhevig. — Tulpen groeiden normaal op de 
zelfde plekken, waar het loof der hyacinthen afstierf; tul- 
penwortels zijn dan ook minder gevoelig voor ongunstige 
bodeminvloeden dan hyacinthenwortels. Bovendien groeien 
tulpen op de plaatsen, waar ’t vorige jaar doode plekken 
in de hyacinthen voorkwamen, bijzonder goed, omdat de 
hyacinthen daar het vorige jaar zoo vroeg afstierven en 
dus zoo goed als geen voedingsstoffen aan den bodem hadden 
onttrokken. 

Alles wees er op, dat hier ongunstige bodeminvloeden in 
‘tspel waren. Het kwaad kwam voor op scherp omschreven 
plekken, bijv. waar een sloot gedempt was. Het bleek dan 
ook dat de grond op de plekken, waar de hyacinthen veel te 
vroeg waren afgestorven, zuur reageerde. 

Een dergelijk afsterven van de hyacinthenwortels kwam 
echter, blijkens andere inzendingen, ook op zandbodem voor 
zonder veenachtigen ondergrond, en niet zuur reageerende. 
De hyacinthen komen dan normaal op, maar tegen den 
bloeitijd beginnen de bladeren van de punten af te verdro- 
gen. Reeds vóór het loof gaat afsterven, begint het bij 
zonnig weer slap te hangen, terwijl het op goeden grond 
in dezelfde omstandigheden rechtop blijft staan. Alvorens 


— 46 — 


af te sterven, worden de wortels waterig, mat glasachtig van 
voorkomen. Reeds in het verslag over 1900 (zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 118) werd over deze 
doode plekken in de hyacinthenvelden gehandeld. Deze 
« doode plekken » nemen in den loop der jaren gaandeweg 
in omvang toe. Alles duidt er op, dat men Azer met eene 
parasitaire ziekte te doen heeft; maar tot dusver mocht het 
nog niet gelukken, een’ parasiet in de wortels der zieke 
hyacinthen te ontdekken. 

Ook op deze « doode plekken » schijnen de tulpen 
gewoonlijk gezond te blijven. — 


Als de vermoedelijke oorzaak van het kwijnen van ons 
uit Drouwenermond toegezonden haver moest ook de zure 
reactie van den bodem worden aangezien. De bladeren 
begornen aan hunne topjes af te sterven, eerst de oudere en 
daarna de jongere bladeren; en ook het wortelstelsel was 


slecht tot ontwikkeling gekomen. — 


Door perchloraten vergiftigde graanplanten werden mij 
gestuurd uit Drouwenermond. _Uitvoeriger is hierover 
gehandeld in vroegere verslagen. (Zie ook Ritzema Bos, 
« Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen », 


en druk, deel | bl. 99-39. ). 
: ) 


Beschadiging van de vegetatre door rook. — Uit Zwijn- 
drecht werden bruingevlekte bladeren van zwarte en 
roode bessen, aardappelen en wilgen gestuurd, die afgaande 
op het mikroskopisch onderzoek, door rook beschadigd sche- 
nen te zijn. Hier was het een superphosphaatfabriek, die 
als vermoedelijke bron van beschadiging in aanmerking 
kwam ; men heeft herhaaldelijk kunnen constateeren, dat 


door zulke fabrieken uitgezonden zoutzuurdamp en fluoor- 


— MT — 


waterstofgas, vooral bij vochtig weer, schadelijk zijn voor 
de bladeren van boomen en ook voor kruidachtige planten. — 


Een geval van beschadiging door den rook van glas- 
fabrieken te Schiedam is geconstateerd door een onderzoek, 
verricht door den Heer H. M. Quanjer als phytopatholoog en 
den Heer A. Vürtheim als scheikundige. Een rapport hier- 
omtrent vindt men in de laatste aflevering van den elfden 


jaargang van het « Tijdschrift over Plantenziekten », 
(bl. 162). — 


Een geval van beschadiging van druivenbladeren ten- 
gevolge van zwavelen, kwam in Juni te Lage Vuursche voor. 
Onder gewone omstandigheden schijnt het zwavelen vol- 
komen ongevaarlijk te zijn; het wordt — zooals bekend 
Is — tegen den meeldauw der druiven met succes toegepast 
en wel zeer algemeen. Het schijnt, dat de hoeveelheid 
zwaveligzuurgas, die zich gewoonlijk uit de aangewende 
zwavelbloem ontwikkelt, groot genoeg is om de zwammen te 
dooden, maar niet om hoogere planten te beschadigen. Het 
is waarschijnlijk dat in de kas te Lage Vuursche de tempera- 
tuur ten gevolge van het buitengewoon warme weêr in dien 
tijd zoodanig is gestegen, dat een snellere vorming van zwa- 
veligzuurgas heeft plaats gehad. Die opvatting is in over- 
eenstemming met de waarneming van den tuinbaas : dat een 
« stiklucht » in de kas werd waargenomen; ook met het 
feit dat de perziken in dezelfde kas die niet met zwavel waren 
behandeld, toch sterfte van de bladeren vertoonden, maar 
dat « nabij de luchtraampjes » de beschadiging minder was. 

Tot dusver kwam mij nooit een geval van planten- 
beschadiging na aanwending van zwavel tegen eene door 
zwammen veroorzaakte plantenziekte ter oore; wèl onder- 
vond ik zelf een geval. Ik had bij de bestrijdingsproeven 


— 148 — 


tegen de kwade plekken der tulpenvelden, zwavel in den 
grond gebracht, in vrij groote hoeveelheden. Im ’t jaar 
zelf van de aanwending zag ik bij de tulpen, die op de met 
zwavel behandelde perceelen groeiden, geen nadeel; in 
‘t volgende jaar echter groeiden de tulpen en Irissen, juist 
op de bedden waar zwavel was aangewend, allertreurigst, en 
stierven ze in massa’s. — 


IT. — PLANTENZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN, ONTSTAAN 


DOOR DE WERKING VAN ANDERE PLANTEN. 


A. — Onkruiden. 


In een’ buitenpolder van ruim 100 Hectaren hooiland, 
gelegen tusschen de Merwede en de Nieuwe Merwede tegen- 
over de gemeente Hardinxveld, kwam in de laatste jaren 
een onkruid zeer veel voor, dat steeds meer voortwoekerde, 
n.l. de wilde wi of kraadlook (Allium vineale). Im de maan- 
den Maart en April reeds kleuren zich verscheidene hekt- 
aren donkergroen en neemt dit gewas zoo sterk toe, dat het 
gras er onder gaat lijden. Omploegen scheen mij het eenige 
wat hier gedaan kon worden, en daarna eggen en eenigen 
tijd lang zooveel mogelijk de nog te voorschijn komende 
planten laten wegzoeken; vervolgens flink mesten en op- 
nieuw zaaien. — 

Op eene buitenplaats te Soest werd een gazon ozodanig 
door hondsdraf of aardweil (Glechoma hederacea) overwoe- 
kerd, dat men het noodig vond dit radicaal te gaan uit- 
roeien. Aangeraden is het gras weg te steken, en vervolgens 
den grond te gieten met bleekwater. Na eenigen tijd op- 
brengen van een laag bouwgrond; dit alles vóór den winter. 


Na den winter opnieuw gras zaaien. — 


in 
B. — Phanerogame parasieten. 


Orobanche minor, de bremraap op klaver, ook wel 
« klaverduivel » genoemd, deed nogal veel schade te Nieuw 
Hellevoet. (Zie Tijdschrift over Plantenziekten, 1898, p. 15. 
Ritzema Bos « Ziekten en Beschadigingen der landbouw- 
gewassen, 2° druk, 1, bl. 42-45) ; — het warkruid, Cuscuta 
epithymum, deed schade aan de klaver te Hauwerzyl, en de 
ratelen, Zêhinanthus major, kwamen op vele plaatsen op 
grasland in de provincie N. Holland veel voor. (Zie over de 
laatstgenoemde beide parasieten o.a. Ritzema Bos, « Ziekten 
en Beschadigingen der Landbouwgewassen », 2° druk, 1, 


bl. 45, resp. bl. 36, 39). 


C. — Ziekten van planten, veroorzaakt door zwammen 


of bacteriën. 


Van uit vele plaatsen werden mij inlichtingen gevraagd 


omtrent bestrijding van « meeldauw » (Oidium Tuckeri) bij 
kasdrwiven, van wit (Sphaerotheca pannosa) bij rozen en van 


wit (Sphaerotheca Castagnei) op aardbeiplanten ; in al welke 
gevallen zwavelen is aanbevolen. Verder omtrent bestrij- 
ding van schurft bij pitvruchten (Fusicladiumsoorten) en 
van Monzliaziekte bij perziken, kersen en morellen, waar 
bespuiting met Bordeauxsche pap in overweging werd gege- 
ven. Ook de krulzekte van den perzik kwam hier en daar 
vrij veel voor. (Over bespuiting van perziken met Bordeaux- 
sche pap, zie « Landbouwkundig tijdschrift » 1902, p. 175.) 
Verder ontvingen wij van meerdere plaatsen graanplanten, 
vooral haver, bezet met zwartzwammen, en hyacinthen, 
lijdende aan geelziek, op alle welke ziekten het niet noodig 
is, hier nader terug te komen, na al wat daarvan in vroegere 
verslagen is meegedeeld, — Gevallen, die eene nadere 
bespreking vereischen, zijn de volgende : 


— 150 — 


In Juni van dit jaar kwam weer een geval van lichte 
beschadiging van planten in bakken door eene Slijmzwam 
voor. (Zie « Tijdschrift over Plantenziekten », 1901 bl. 65.) 
Het waren hier meloenbladeren, uit bakken afkomstig, die 
bedekt waren met een Myxomyceet. Het is toen, door de 
groote drukte, niet mogelijk geweest de zwam te determi- 
neeren ; in December ’05, toen wij daartoe den tijd hadden, 
bleek evenwel, dat de gegevens aan het op spiritus bewaarde 
materiaal onvoldoende daartoe zijn. Uiterlijk kwam de 
zwam zeer goed overeen met de soort, die in het boven aan- 
gehaalde artikel werd beschreven en gevonden werd op 
eene snijboonplant. Deze soort (Physarum bivalve) vindt 
men afgebeeld op pl. 2 van dit Tijdschrift, deel VIT. De 
beschadiging ontstaat niet doordat de zwam zich uit het 
blad voedt; want de slijmzwammen, op zeer enkelen na (die 
welke de knolvoeten veroorzaken), zijn saprophyten. Som- 
mige gedeelten van het meloenblad echter waren geheel door 
sporangiën bedekt, en andere waren langen tijd door plas- 
modiums bedekt geweest; op zulke plaatsen was het blad 
onttrokken geworden aan de werking van licht en lucht, 


en daardoor geel geworden, plaatselijk zelfs gestorven. 


Bacterieziekte in kool (zie « Tijdschrift over Planten- 
ziekten », 1900, p. 169) kwam behalve in de Noordholland- 
sche koolbouwende streken, waar zij elk jaar in meerdere of 


mindere mate hare offers eischt, ook voor te Groenlo. — 


Peronospora Victae (« valsche meeldauw ») kwam voor 
op erwten te Usquerd. 


Sphaerotheca Castagnei (meeldauw) deed onder den 
Haag schade aan hop. Vooral in streken, waar deze plant 


voor de bierbrouwerij geteeld wordt, kan de « hopmeel- 


ld 


— 151 — 


dauw » groote schade aanrichten op jonge hopbellen. Veel 
komt deze zwam echter ook voor op verschillende Compo- 
sieten, Rosaceën, Cucurbitaceën, Impatiens, en nog eenige 
andere planten. Volgens Sorauer kan zij ook aan appel- 


boomen zeer schadelijk worden. — 


Kroascus Alni encanae brengt eene aanzienlijke woe- 
kering teweeg van een aantal dekschubben van elzeprop- 
pen. Ken enkele maal wordt de vrucht zelve ook gehyper- 
tropheerd. De zakvormige vleezige opzwellingen der 
schubben zijn wit, rose of roserood. Zij bedekken zich 
met een wit waas, n.l. wanneer de sporebuizen aan de 
oppervlakte doorbreken. Aan eene prop telt men soms vele 
aangetaste schubben. De hypertrophieën hebben meestal 
een drielobbige punt, zoodat men de (uit vijf schubjes ver- 
groeide) drielobbige dekschubben et nog uit herkennen kan. 

Wij kregen het materiaal van Texel. Waar eenmaal 
dit verschijnsel gevonden wordt, vertoont het zich spoedig 
vrij algemeen. 


Heterosporvum echinulatum is een van die zwartzwam- 
men, waarvan alleen de conidiën bekend zijn. Eene Hete- 
rosporjumsoort hebben wij als oorzaak van het vuur in de 
Narcissen. leeren kennen. (Zie a Tijdschrift over Planten- 
ziekten», jaargang 1901, bl. 12). De soort,waarmee wij hier 
te doen hebben, kan groote verwoestingen aanrichten onder 
planten uit het geslacht Dianthus (Anjelier en Duizend- 
schoon). Het was op Dianthus barbatus (duizendschoon), 
dat de zwam onder Schellinkhout voorkwam. Ook op D. 
caryophyllus (anjelier) woekert zij. Deze zwam veroor- 
zaakt eerst witte, later in het midden donkere, en ten slotte 
zwarte, wit omrande vlekken op bladeren, stengels en kelk- 
bladeren. Deze organen verwelken overal waar het myce- 


Hum inwendig woekert. De aangetaste planten komen 
meestal niet tot het ontplooien der bloemen. Het inter- 
cellulair groeiende mycelium vormt pseudoparenchyma- 
tische lichaampjes onder de huidmondjes, waaruit conidiën- 
dragers in bosjes uitsteken. Zij snoeren 3- tot 4- 
(meestal 4-) cellige conidiën met gekorrelden buitenwand 
af; na deze afsnoering van conidiën, groeit de conidiën- 
drager door, vormt dan weder conidiën en groeit vervolgens 
weer door, om hetzelfde proces nog eens te herhalen. Ook 
hier, als tegen het vuur in de Narcissen, zou men met kans 


op slagen Bordeauxsche pap kunnen aanwenden. — 


Im de maand Juli werden ons van verschillende plaat- 
sen, vooral uit de provincie Groningen, erwten en boonen- 
planten gestuurd, die aan den voet bezig waren af te ster- 
ven, en daar bedekt waren met een soort van het zwamge- 
slacht Fusarium. _Morphologisch verschil tusschen de 
soorten £. roseum en vasinfectum, die respectievelijk op 
boonen en erwten zouden voorkomen, heb ik niet kunnen 
vinden (zie over deze ziekten, het verslag in den tienden 
jaargang van dit Tijdschrift, bl. 23 en 24, en in den jaar- 
gang 1903, bl. 16). De erwtenziekte staat bekend onder 


den naam van « S' Jansziekte ». — 


Ken eigenaardig ziektegeval kwam voor te Klooster- 
buren in Wilhelmina-tarwe. De aren daarvan werden geel 
vóórdat zij rijp waren ; sommige werden alleen aan den top 
geel, terwijl het onderste gedeelte nog groen was. Im de 
as van de aar bleek te woekeren eene zwam, die hare sporen- 
hoopjes vormde op de kleine zijtakjes van den spil aan den 
voet der aartjes. Aan de zeer licht zalmkleurige sporen- 
hoopjes en aan den vorm der sporen deed deze zwam zich 


als eene Fusariwmsoort kennen. Het is moeilijk uit te 


— 153 — 


maken, tot welke F'usartwmsoort zij moet worden gebracht, 
daar er bijna 300 Fusariumsoorten te boek staan, waarvan 
er 80 in Midden-Europa voorkomen. De meeste van deze 
soorten zijn nog weinig nauwkeurig beschreven ; en bij nader 
onderzoek zal zeker het aantal der soorten sterk gereduceerd 
worden. De beschrijving van onderscheiden F'usartum- 
soorten past volkomen op de hier gevonden soort. Hieruit 
blijkt wel, dat een goede indeeling naar morphologische 
kenmerken nog niet bij het geslacht Fusarium is tot stand 
gebracht; vele Fusariums zijn eenvoudig tot nieuwe soorten 
geproclameerd, omdat men ze vond op eene plautensoort, 


waarop zij tot dusver niet voorkwam. 


Kersetakken, vertoonende de Cytisporaziekte, geheel 
overeenkomend met de‚in den tienden jaargang van dit Tijd- 
schrift op Plaat X afgebeelde takken, werden mij uit Wijk 
bij Duurstede gezonden. Hier waren het, volgens bericht 
van den inzender, stellig de nachtvorsten van het voorjaar 
van 1903 geweest, die de ziekte hadden ingeleid. Ik herin- 
ner hier aan de in den tienden jaargang (bl. 188) opgenomen 
uitspraak van Aderhold, naar aanleiding van zijn onder- 
zoek over het afsterven der kerseboomen aan den Rijn in 
Duitschland, dat het klimatologische invloeden zijn, die 
de gelegenheid voor het optreden der ziekte scheppen. 


Of Myzosporium laneola Sacc. et Roum. op dezelfde 
wijze als de Oytispora der kersen als halfparasiet kan optre- 
den, is nog niet uitgemaakt. In von Tubeuf (« Pflanzen- 
krankheiten », bl. 503) staat opgegeven, dat deze zwam bij 
jonge eiken het afsterven van toppen kan veroorzaken. Wij 
vonden haar op aan den top afgestorven twijgen van Quercus 
rubra, onder de kurklaag kleine blaasjes vormend, waarin 
de eivormige, glasheldere conidiën op staafvormige dragers 

11 


worden afgesnoerd, zonder dat ze echter door een pykniden- 
wand zijn omgesloten. Deze eikentakken waren afkomstig 
van het landgoed Zijpendaal bij Arnhem. Ook van het 
landgoed Bruchelen te Beekbergen ontving ik takken van 


Amerikaansche eiken, aangetast door bovengenoemde zwam. 


Kanker in populieren. Aan zoogenoemden « kanker » 
lijdende populieren werden ons gezonden door den Rijks- 
tuinbouwleeraar voor Noord-Brabant en Zeeland, verder uit 
Olst, en uit Hengelo (Geld.). Uit kweekerijen te Rosendaal 
en Oudenbosch in N. Brabant kregen wij stam en takken van 
een Populus nivea var. Picard. De Populus nivea, die 
vroeger veel gekweekt werd, is thans bijna geheel uit de 
kulturen verdwenen, daar de éénjarige takken instierven, 
zooals het dit jaar ook met Populus nigra Picard het 
geval was. De Picard heeft zich overigens lang goed 
gehouden. De ziekte breidt zich van de toppen der 
boomen en van de takken naar beneden toe uit. Het 
verschijnsel begint met het inzinken van kleine plekken op 
de takken, die zich uitbreiden en kankerachtig worden. 
Er waan zich dan pykuiden op vormen van eene zwam, die 
volgens Prof. Oudemans vroeger nog niet beschreven was, 
maar die zeer verwant is aan Diplodina Populi (Delacroix) 
Allescher, en die hij noemt D. Populi Allescher forma 
Populi albae. Bovendien bevonden zich op de zieke deelen 
noeg eeniee andere zwammen, maar de Diplodinasoort kwam 
er geregeld op voor; ook op de boomen uit Olst, die geheel 
dezelfde ziekte hadden. 

De plekken, waarvan ik sprak, breiden zich steeds uit 
en omgeven ten slotte den heelen tak, waarna al wat daar- 
boven liet. afsterft. Het verschijnsel lijkt eenigszins op 
den kanker van de appelboomen; maar bij de popels zijn de 


plekken minder gelocaliseerd, zij breiden zich sneller en 


— 155 — 


verder uit en genezing vindt veel minder goed plaats. Wel 
is het bij proefneming gelukt, door tijdig uitsnijden en 
inwrijven der uitgesneden plekken met carbolineum, stil- 
stand der ziekte en overgroeiing van de wond teweeg te 
brengen, maar ’t is de vraag of de kwaal niet later op andere 
plekken uitbreekt. 

De ziekte vertoont zich, naar het schijnt, steeds op 
bepaalde plekken gronds, zoodat sommige kweekers haar 
toeschrijven aan invloed van den bodem. Toch schijnt mij 
de bovengenoemde Wiplodina bij de ziekte een belangrijke 
rol te spelen. — 

Fene verwante van de Diplodina Populi, nl. Diplodina 
Castaneae, veroorzaakt, volgens Prillieux, een ziekte met 
geheel dezelfde verschijnselen bij de tamme kastanjes in de 
omstreken van Limoges in Frankrijk. 

De zwam, die wij als vermoedelijke oorzaak van de 
populierenziekte beschouwen, is er eene, waarvan men den 
aseosporenvorm niet kent, maar alleen de kleine, bolle pyk- 
niden, welke zwart zijn en subeutieulair, en dikwijls aan de 
oppervlakte door de schors heenbarsten. Zij zijn gedeelte- 
lijk door tussehenschotten, die aan de basis ontspringen, 
verdeeld en bevatten ellipsoïdische, glasheldere, tweecellige 
sporen. 

Uit het bovenvermelde moet niet worden afgeleid, dat 
al wat men bij de populieren « kanker » noemt, nu door 
Diplodina Populi, al dan niet gesteund door atmospherische 
of bodeminvloeden, zou worden in ’t aanzijn geroepen. Het 
vorige jaar ontvingen wij Canadeesche populieren, aange- 
tast door Nectria ditissima, de zwam, welke bij ooftboomen 
en beuken den gewonen kanker veroorzaakt. (Zie «Tijdschrift 
over Plantenziekten », XI, bl. 25). 

Zoodra de omstandigheden het veroorloven, zal aan het 
Instituut voor Phytopathologie te Wageningen een meer 


— 156 — 


uitvoerig onderzoek worden ingesteld naar die ziekten, welke 
in de laatste jaren de populieren, met name de Canadeesche 
en Virginische popels, aantasten, en welke gewoonlijk onder 


den naam van « kanker » worden samengevat. — 


Neptogloeum Mori, eene zwam, die gele, bruin omrande 
vlekken op de bladeren van moerbei (Morus alba en nigra) 


teweegbrengt, kwam in 1905 te Domburg voor. — 


Rhytisma Andromedae veroorzaakt zwarte vlekken op de 
bladeren van Andromeda polifolia, een op veengrond wild 
groeiend, heideachtig heestertje. (Deze zwam is nauwver- 
want aan die, welke de bekende, ronde, inktzwarte vlekken 
op de eschdoornbladeren veroorzaakt, nl. Mhytesma acert- 
num). Wij kregen materiaal van deze ziekte van de Belk- 
heide, bij de Treek te Amersfoort. Soms komt zij tot 
sterke uitbreiding. Frank vond eens op den Brocken onge- 
veer alles wat er aan Andromeda groeide, aangetast. Of de 
ziekte hier te lande algemeen voorkomt, dan wel zeldzaam 


Is, is mij onbekend. — 


In een’ kelder, dienst doende als bewaarplaats van vee- 
voeder van de Exploitatie Maatschappij « Oud Bussum », 
werd door den heer Quanjer opgemerkt, dat van de daar 
opgestapelde paardepenen er bijna geen enkele vrij was van 
de zwarte, kmobbelige sklerotiën en het witte zwamweefsel 
van Sclerotinia Libertiana. Dit bederf treedt vooral op, 
waar penen in eene vochtige ruimte bewaard worden. In 
droge ruimten vindt men het alleen bij exemplaren, die 
aan de oppervlakte beschadigd zijn, zoodat daar de zwám 
zich gemakkelijk kon vestigen. Raadzaam is het de lucht- 
verversching en de opstapeling van het produkt zoo te rege- 
len, dat de zwam geen gelegenheid heeft zich te vestigen op 


de droog en gaaf in den kelder gebrachte wortelen. — 


— 157 — 


Mosterdplanten, lijdende aan de « Sklerotiënziekte » 
(veroorzaakt door Sclerotinia Labertiana; zie Ritzema Bos, 
« Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen », I, 
2 druk, p. 123, 128, 139, 145 en 168), ontvingen wij uit den 
Wilhelminapolder bij Goes. — 


Katoenplanten (Gossypium herbaceum ), die op Duiven- 
daal bij Wageningen onder glas werden gekweekt, werden 
aangetast door Botrytis cinerea. Men ziet dergelijke aan- 
tasting bij allerlei planten in bakken en kassen optreden, 
wanneer zij aan eene te vochtige atmospheer zijn blootge- 
steld. Onder deze omstandigheden wordt de plant zelve 
eenigszins abnormaai van bouw; speciaal de cuticula wordt 
dunner, dan normaa! het geval is, er meer geschikt voor 
aantasting door deze Botrytissoort, die oorspronkelijk sapro- 
phytisch leeft, maar onder voor haar gunstige omstandig- 
heden kan gaan parasiteeren. — 


Uit Sassenheim kregen wij eene dubbele vroege tulp met 
name Murillo, die aangetast was door Botrytis parasitica. 
In het bovenste gedeelte van de bol en in de bovenaardsche 
deelen had de zwam zich sterk uitgebreid, en kleine 
sklerotiën werden aan de stengelbasis gevonden. De ziekte 
kwam te Sassenheim alleen in dubbele Murillo voor; zij 
moet — naar beweerd wordt — in 1903 uit Lisse het eerst 
geïmporteerd zijn, en heeft zich sedert te Sassenheim sterk 
uitgebreid. Uit Dedemsvaart kregen wij tulpen, door de- 
zelfde ziekte aangetast, en uit Egmond-Binnen insgelijks, 
en wel de soorten Murillo en Gele Prins. 


Over Aecidium Grossulariae (roest op aalbessen) werd 


geklaagd te Zijldijk. Ik maak hier van de gelegenheid 


— 158 — 


gebruik, opmerkzaam te maken op eene mij onverklaarbare 
fout, begaan in het verslag over het vorige jaar. In Jaar- 
gang XI, bl. 15 leest men, dat Aecidium Grossulariae de 
Aecidiumvorm is van de zwam Puccinia Ribis, wat geheel 
onjuist is. Van laatstgenoemde zwam is de Aecidium-vorm 
nog onbekend. De gewone Aecidiumroest der bessenstrui- 
ken, waardoor op de bladeren, de bladstelen en de vruchten 
dikke, oranjekleurige opzwellingen ontstaan, is Aecidium 
Grossulariae, welke roestzwam in wisselgeneratie staat met 
eene op sekgras (Carer acuta) levende Puccinia, die onder 
den naam P. Pringsheimiana Klebahn bekend is. 

(Zie o.a. Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der 
Ooftboomen », II, bl. 155-157). 


Puecinia FEndiviae (zie Luaandbouwkundig Tijdschrift» 
1900, p. 132) kwam, te zamen met Septoria Endiviae, op 
andijvieplanten voor. De laatste zwam was hier evenwel 
slechts in geringe hoeveelheid aanwezig; de schade werd 
eigenlijk alleen door Puccinia Endiviae (andijvie-roest) 
teweeggebracht. 


Puccinia suaveolens, die ons uit Zijldijk op distels (Cér- 
sum arvense) werd toegestuurd, is van de andere roestzwam- 
men der Composieten door hare levenswijze en door de 
eigenaardige ziekte, die zij op akkerdistels teweegbrengt, 
eenigszins onderscheiden. — De zwam doorwoekert de heele 
plant; de spruiten, die het mycelium in zich dragen, schie- 
ten eerder op dan de gezonde, nl. reeds in April of Mei. 
De bladeren zijn bij deze aangetaste scheuten smaller, van 
minder stekels voorzien en kleiner dan de normale planten. 
Een Aecidium-vorm komt van deze zwam niet voor, maar 
wel vindt men overal op de onderzijde der bladeren tallooze 


spermogoniën in den vorm van kleine donkere puntjes, die 


— 159 


een’ eigenaardigen, zoetigen geur verspreiden. Kort daarna 
wordt de onderzijde van alle bladeren bedekt met de rood- 
bruine, stuivende, ronde,dikwijls zeer samengestelde hoopjes 
van kogelronde uredosporen. De aldus aangetaste spruiten 
der plant verwelken en komen dus niet tot bloei. Rostrup 
heeft op eene eigenaardige generatiewisseling bij deze zwam 
gewezen. Het mycelium, dat spermogoniën en uredo- 
hoopjes vormt, overwintert in de onderaardsche deelen der 
distels en dringt van daar uit in de bovenaardsche spruiten 
door. Hier vormt het in hoofdzaak uredosporen en slechts 
weinig teleutosporen. Uit de uredosporen nu ontwikkelt zich 
in Juli eene tweede generatie, echter alleen op zulke exem- 
plaren, die door de eerste generatie niet aangetast zijn 
geworden en die hare normale ontwikkeling krijgen, terwijl 
het mycelium slechts plaatselijk in de bladeren woekert en 
slechts weipige eivormige, bruine uredosporen, maar eene 
groote hoeveelheid teleutosporen vormt. Deze tweede vorm 
kan met de op distels en andere Composieten voorkomende 
Puceinia compositarum gemakkelijk verwisseld worden. 
Volgens Magnus is de op Centaurea Cyanus (korenbloem) 
voorkomende roestzwam met Puccinia suaveolens identiek, 
en heeft deze ook dezelfde ontwikkeling, behalve dat het 


myeelium van de eerste generatie niet overwintert. 


Uromgyces Viciae Fabae, een roestsoort, die in alle 
sporenvormen op dezelfde voedsterplant, nl. op tuinboonen 
of paardeboonen, voorkomt, kregen wij gestuurd uit den 


Haag. 


Frambozenbladeren, aangetast door de roestzwam 
Phragmidium intermedium, werden ons uit Neede gestuurd. 
Het roestzwamgeslacht Phragmidium kenmerkt zich door 


— 160 — 


gesteelde, veelcellige teleutosporen, van knotsvormige ge- 
daante. Zij vormen aan de onderzijde der bladeren zwarte 
hoopjes. Op dezelfde plekken gaan de uredosporen aan hen 
vooraf, als een oranjerood poeder. De bekervorm van deze 
roestsoort bewoont dezelfde planten als de generatie, die 
zomer- en wintersporen voortbrengt, en gaat aan die twee 
vormen vooraf. Deze bekervorm wordt met den geslachts- 
naam C'aecma aangeduid, welke groep van bekerroestzwam- 
men daardoor gekenmerkt is, dat de steriele zwamdraden 
aan den rand van het zich soms over groote oppervlakte 
uitstrekkende sporenbed, geen’ samenhangenden beker vor- 
men. Overigens worden ook bij Caeoma de sporen in snoe- 
ren boven elkaar gevormd, even als bij de gewone Aecidiën. 
Deze Caeoma brengt gewoonlijk aan de deelen, die zij aan- 
tast, vrij dikke opzwellingen teweeg, in welke de zwam 
overwintert. 

De aangetaste frambozenbladeren worden geel en 


bruin, zoodra de teleutosporen zich er op gaan vormen. — 


Cronartium ribicolum is eene eigenaardige roestsoort 
van kruisbessen, aalbessen en andere Rebes-soorten. Dit 
jaar ontvingen wij bessenstruiken uit Neede, door deze zwam 
aangetast. De teleutosporen zijn eencellig, maar worden, 
innig samenhangend, in lange ranken gevormd. Nog ter- 
wijl zij in die ranken vastkleven, kiemen zij. Zij ontstaan 
op de plaatsen, waar te voren de eivormige uredosporen op 
korte steeltjes werden afgesnoerd. De Aecidiumvorm van 
deze zwam verschijnt als builenroest op de stammen en tak- 
ken der Weymouthsdennen (Pinus Strobus) en wordt in dien 
vorm Peridermium Strobi genoemd. Deze Peridermium- 
ziekte der Weymouthsdennen is tegenwoordig in ons geheele 
land verbreid en tast deze boomen met zulk eene hevigheid 
aan, dat op vele plaatsen de kultuur onmogelijk is. (Zie 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 77). 


— 161 — 


Op Azalea indica vertoont zich in de laatste jaren in 
onderscheiden kweekerijen in ons land eene eigenaardige 
ziekte, die door eene zwam van het gedacht Wrobasidium 
wordt veroorzaakt. Soms zwellen gedeelten van een blad, 
soms geheele bladeren, tot dikke, sponsachtige, geel- of 
groenachtig witte, galachtige lichamen op. Gedurende den 
zomer vormen zich aan de oppervlakte dezer galachtige 
liehamen de sporen, die telkens ten getale van vier zich op 
ééne cel (basidie) vormen. Die dikke, geelachtige lichamen 
sterven vroegtijdig af. Zij kunnen aan den groei der plan- 
ten en ook aan de ontwikkeling der bloemen in den weg 
staan. De Rijkstuinbouwleeraar voor Noord-Brabant en 
Zeeland stuurde mij uit zijn ambtsgebied door de Exobasi- 
dium-ziekte aangetaste Azalea’s. Ook trof ik deze ziekte 
te Boskoop aan. — 


Eene verwante zwam (Krobasidium Andromedae) ver- 
oorzaakt gelijksoortige gallen op de bladeren van Andro- 
meda polifolia, een heideachtig plantje, dat op veenbodem 
in ’t wild voorkomt. Uit Giethoorn werd ons zoo’n plantje 


toegezonden, aangetast door Wrobasidium. — 
e 


II. — ZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN, VEROORZAAKT DOOR 


DIEREN, 


Uit vele plaatsen kwamen vragen om inlichtingen tot 
mij over het bestrijden van ritnaalden, aardvlooien, emelt 
ten, Cecidomyia piricola (« Landbouwkundig Tijdschrift », 
1900, bl. 159), mallioenpooten, Phytoptus Piri, (die de 
pokziekte der peren veroorzaakt), 7'ylenchus devastatrie, 
(het stengelaaltje) dat schadelijk was in rogge, haver, kla- 
ver, boonen, en Heterodera Schachtii (het bietenaaltje), dat 


haver en bieten aantastte. (Zie résumé « Tijdschrift over 
Plantenziekten », 1905, bl. 177). 

Al deze dierlijke vijanden zijn reeds te dikwijls 
in deze verslagen besproken, dan dat eene aparte behande- 
ling van deze gevallen hier noodig zou zijn. Gevallen, die 


eene bijzondere vermelding verdienen, zijn de volgende. 


Op vele plaatsen, o.a. in de provinciën Groningen en 
Utrecht, en in den Ypolder bij Amsterdam, kwamen weld- 
muizen tot zeer sterke vermeerdering. (Zie Ritzema Bos: 
Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen, 2% druk, 


TL, bld-6):— 


De waterrat (Arvicola amphbius) werd schadelijk bij 
Breda en Veendam aan bieten. (Zie Ritzema Bos, « Ziekten 
en Beschadigingen der Landbouwgewassen », 2% druk, IT, 


bl, 6). — 


Op een landgoed nabij Arnhem werden door spechten 
(Pricus major) geringde dennen aangetroffen. (Zie « Tijd- 
schrift over Plantenziekten », 4°° jaargang, bl. 154.) — 

Over het afpikken van knoppen der vruchtboomen door 
musschen, vinken en meezen, waarvan men o.a. te Enk- 
huizen veel last had, zie bl. 100 van den elfden jaargang 
van dit tijdschrift. 


De graanloopkever (Zabrus gibbus) werd mij uit Sit- 
tard toegezonden. De loopkevers voeden zich in ’t alge- 
meen met insekten (vooral larven), wormen en slakken. 

De graanloopkever leeft echter daarnevens ook van 
plantaardige stoffen; hij is in Oostelijk Midden-Kuropa 


zelfs een zeer gevreesde vijand van den graanbouw, doch 


— 163 — 


bij ons alleen vrij algemeen in Limburg, hoewel hij ook 
voorkomt in onze diluviale zandstreken. Terwijl korrels 
van tarwe, rogge en gerst, vooral de onrijpe, met graagte 
door dezen kever genuttigd worden, wordt haver niet door 
hem aangetast. De larve knaagt o.a. aan de jonge graan- 
scheuten, en is eerst in haar ò°° levensjaar volwassen. Het 
hehaam van den graanloopkever is, in tegenstelling met dat 
van de insektenetende loopkevers, kort en gedrongen. De 
lengte bedraagt hoogstens 15 mM, de breedte 6 mM. De 
rugzijde is dofzwart, de buikzijde, de pooten en sprieten 
zijn donkerbruin. Het halsschild heeft eene gleuf in de 
lengterichting. De volwassen larve is 20 tot 25 mM lang, 
en ongeveer à mill. breed, cylindervormig, maar aan het 
achtereinde wat smaller dan aan het vooreinde. De kop 
is breed en afgeplat, de bovenkaken zijn groot en sterk. 
De kop is geheel zwart; het eerste daaropvolgende lid is 
aan de bovenzijde bruinzwart, aan de onderzijde geelwit; 
de overige liehaamsdeelen zijn aan de rugzijde lichtbruin 
met geelwitte kanten en met eene geelwitte buikzijde. Het 
geheele lichaam van de larve is zacht behaard. 

De kever, die in ’t eind van Juni en in ’t begin van Juli 
uit de in den bodem rustende pop komt, legt zijne eieren in 
hoopjes dicht bij de oppervlakte van den bodem tusschen de 
grondkluitjes. Over dag kruipen de larven in den bodem 
weg, waar zij zich loodrechte gangen graven, die 10 tot 
20 eM diep zijn en 3 tot 5 mM wijd. ’s Nachts, en 
bij zeer somber weer ook wel eens over dag, verlaten zij 
hare schuilhoeken en verwoesten de bovenaardsche deelen 
der graanplanten. Daar de larven ongeveer 3 jaren op de 
velden blijven, maar nooit de volwassen planten aantasten, 
moeten zij gedurende den zomer wel ander voedsel tot 


zich nemen. Stellig vreten zij dan hoofdzakelijk insekten. 


— 164 — 


Gedurende den winter rusten zij in den bodem In Juni 
vindt men de geelwitte poppen, die in eene eivormige holte 
in gekromde houding op eene diepte van meer dan 15 cM 


ender de oppervlakte van den grond liggen. 


De ringworm, de larve van eene der prachtkeversoorten, 
Agrilus sinuatus, deed veel schade in pereboomen te Enk- 
huizen en te Wijk bij Heusden. (Zie « Ziekten en Bescha- 
digingen der Ooftbeomen », door J. Ritzema Bos, III, 


bl. 24). 


Strophosomus rufipes vond ik in October te Bennekom, 
vretende aan de naalden van fijne sparren. Deze soort 
komt algemeen voor en is meermalen schadelijk aan coni- 
feeren. (Zie ook « Tijdschrift over Plantenziekten », 1904, 
bl 53). 


Calandra granaria, de algemeen bekende, schadelijke 
graanklander, die als larve de graankorrels in de pakhuizen 
vernielt, kwam voor op een boerderij te Barneveld. Dit is 
een kevertje van 3 tot 3,5 mM lang, zwartbruin van kleur en 
te kennen aan het groote halsschild, dat bijna even lang is 
als de dekschilden. Het overwintert in reten in de vloeren 
der voorraadschuren, achter luiken, enz. In het voorjaar 
legt de vrouwelijke kever hare eieren ieder afzonderlijk 1u 
een gaatje, dat zij in eene graankorrel geboord heeft. De 
larve vreet de korrel van binnen uit en verpopt er zich later 
in. In Juli komen de kevers voor den dag, die spoedig 
eieren leggen, zoodat in het eind van September er nog een 
tweede generatie van kevers komt. 

In ’t eind van Mei werden mij klanders uit Barneveld 
gezonden. Het was zaak te zorgen dat in de boerderij geen 


— 165 — 


groote hoeveelheid graan aanwezig bleef, waarin de klan- 
ders opnieuw hunne eieren zouden kunnen leggen. 

Aangeraden is, later, wanneer ’t in ’t najaar of den 
winter koud weer zou zijn geworden, alles zooveel mogelijk 
open te houden. Tegen koude en vocht kunnen de klanders 
niet, vooral wanneer er dan maar weinig graan ligt om in 
weg te kruipen. 


De groote tepenspintkever (Eccoptogaster Scolytus) is 
reeds meermalen in deze verslagen besproken. (Zie o.a. 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1902, bl. 192). Gewoon- 
lijk vindt men niet anders dan gangen onder de schors 
tusschen bast en hout. Zeldzamer zijn de gevallen dat 
de larven dieper in het hout gaan. Zulk een geval deed 
zieh in 1905 voor bij een’ boom aan den Rijksweg tusschen 
Laren en Eemnes. — Op vele andere plaatsen was in 1905 
de groote iepenspintkever schadelijk. — 


De groote populierboktor (Saperda carcharias) was 
zeer schadelijk in Canadeesche populieren bij ’s Hertogen- 
bosch. (Zie «Tijdschrift over Plantenziekten» 1905, bl. 34). 


De erwtenkever (Bruchus Pist; verg. Ritzema Bos, 
«Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen», LI, 2% 
druk, bl. 98) werd mij gezonden uit Dodewaard en Oos- 
terhout. — 


Het wilgenhaantje (Phratora vitellinae, zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift » 1896), was schadelijk in wilgen- 
aanplantingen te Wijk bij Duurstede en te Zierikzee. 


De gewone dennenbastaardrups (Lophyrus Pini) werd 
te Oisterwijk schadelijk aan dennen. (Zie « Landbouw- 
kundig Tijdschrift », 1895, bl. 93-95). — 


— 166 — 


De slakvormige bastaardrups (Selandria adumbrata) 
werd zeer schadelijk aan pereboomen te Veendam (zie 
« Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen » door J. Rit- 
zema Bos, III, bl. 78); de gewone bessenbastaardrups 


(Nematus ventricosus) aan bessenstruiken te Nieuw en 
St. Jaostland. 


Uit Boskoop werden mij Syringen in potten gezonden, 
waarvan de bovenaardsche deelen verwelkten en afstierven, 
doordat de dikkere wortels van binnen werden uitgehold en 
de fijnere wortels werden afgevreten door rupsen. Deze 
rupsen werden herkend als te behooren tot het geslacht 
Hepialus, terwijl de daaruit opgekweekte vlinders zich deden 
kennen als de soort Hepialus lupulinus. De Hepialiden of 
Wortelspinners zijn weinig gekleurde, zeer langgevleugelde 
vlinders, waarvan de rupsen van plantenwortels leven. 
H. Houamuli vreet aan de wortels van de hopplant, HZ. lu- 
pulinus aan die van verschillende tuinplanten. Van de 
laatste soort, dus die waarmee wij hier te doen hadden, ís 
de vlinder nogal afwisselend van kleur, grijsrood tot grijs- 
geel of grijsbruin. Hij vliegt in Mei en Juni. De rups 
is geelwit met bruinen kop en zwarte wratjes.— In December 
werd mij bovengenoemde Hepialussoort nog eens gestuurd, 
beschuldigd pioenwortels te hebben vernield in een’ tuin te 


Amsterdam. - 


De gele houtrups (Zeuzera pyrina — Cossus Aesculi) 
werd te Naarden schadelijk in een’ jongen Amerikaanschen 
eik. De vlinder van deze houtrups is 31 mM lang, 
met eene vleugelspanning van 60 mM. Kop, rug en vleu- 
gels zijn wit met talrijke lichtblauwe vlekken. Het achter- 
ijf is blauwzwart met witte ringen. De vlinder is traag 


en zit over dag stil tegen boomstammen aan. De eieren 


— 167 — 


worden met behulp van een legboor in het spint der stam- 
men van vele loofhoutboomen gelegd. Appel- en pereboo- 
men, kastanjes, hazel- en walnotenboomen, eiken, linden, 
beuken, eschdoorns, populieren enz. worden aangetast. 
In Augustus kruipen de rupsjes uit het ei. Zij vreten zich 
gangen in het hout en overwinteren later. Zij leven zoowel 
in jongere boomen als in oudere stammen. De volwassen 
rups verpopt einde Mei of in Jumi. De vlinder vliegt in 
Augustus. Gewoonlijk bevinden zich in een’ boom slechts 
een beperkt aantal rupsen tegelijk; dan is de schade door 
hen veroorzaakt niet van groote beteekenis, tenzij het hout 
voor technische doeleinden wordt geteeld. Is er echter een 
groot aantal rupsen in den zelfden boom aanwezig, dan 
kunnen zij dien doen sterven, evenals de roode houtrups 
dit deet. Bevindt zich eene gele houtrups in een jong, dun 
takje of stammetje, dan wordt dit geheel uitgehold. Dit 
komt — blijkens in den laatsten tijd herhaaldelijk ontvan- 
gen toezendingen — gedurig voor bij potsyringen, die voor 


t forceeren worden gekweekt. — 


De Aalbes-Sesia (Sesia tipuliformis), deed schade aan 
aalbessen te Appingedam en te Neede. (Zie « Ziekten en 
Beschadigingen der Ooftboomen » door J. Ritzema Bos, 


LIL, bl. 89). 


De wespvormige Sesia (Sesia apiformis) was schade- 
lijk in Canadeesche populieren te ’s-Hertogenbosch. (Zie 
« Landbouwkundige Tijdschrift », 1901, bi. 97). — 


De kleine wintervlinder (Acidalia (Cheimatobia) bru- 
mata), zie « Tijdschrift over Plantenziekten », 1905, bl. 40) 
deed te Doetinchem veel schade aan ooftboomen, en te Apel- 
doorn aan eiken. — Op bovenbedoelde eiken was echter in 


— 168 — 


veel grooter aantal eene andere spanrups schadelijk, en wel 
die van Mebernia progemmarta. Beide soorten zijn echte 
wintervlinders; de eerstgenoemde soort komt einde October 
en in November als vlinder te voorschijn, de progemmaria 
in Februari en Maart. De rupsen vreten in den voorzomer 
op loofboomen. Zij verpoppen diep in den grond. De 
ontvangen rupsen, vooral die van progemmaria, waren zeer 
veranderlijk, zoowel in kleur als in teekening. 

Verder kwamen op dezelfde eiken rupsen voor van de 
uilsoort Malvas bicolorana. Deze uilsoort overwintert als 
jonge rups en leeft na de overwintering tot in Juni op eiken. 

Bij de eroote vreterij aan de bedoelde eiken, waardoor 
deze in het midden van den zomer geheel kaal stonden, 
speelden de rupsen van Mibernia progemmaria verreweg de 


hoofdrol. — 


Erwtenbladrollers (Grapholitha nebritana en G. dor- 
sana; Ritzema Bos, «Ziekten en Beschadigingen der Land- 
bouwgewassen », IL, 2%° druk, bl. 101), deden groote schade 


aan de erwten onder Oosterhout. 


De roode knopbladroller (Grapholitha ocellana) ver- 
nielde op vrij groote schaal pereknoppen onder Gendringen. 
(Vergel. Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der 
Ooftboomen », III, bl. 125). — 


De sparrennaaldenuitholler (Grapholitha comitana) 
werd onder Bennekom vrij schadelijk aan fijne sparren. 
(Vergel. « Landbouwkundig Tijdschrift », 1898, bl. 60). — 

De dennenknoprups (Retinia turionana), die in de 
laatste jaren in onderscheiden streken van ons land weer 
meer schade aan jonge dennenbosschen begint teweeg te 


brengen, werd ook met grove dennetjes in een’ tuin te 


— 169 — 


Amsterdam geïmporteerd. (Zie o.a. « Tijdschrift over Plan- 
tenziekten », III, bl. 85-135). — 


De uienmot of preimot (Acrolepta betulella) werd onder 
Axel zeer schadelijk aan prei. (Vgl. « Landbouwkundig 


Tijdschrift », 1899, bl. 44). — 


Het rupsje van de Acolmot (Plutella eruciterarum ) was 
zeer schadelijk in kool in Noord-Holland. (Zie den 12°* 
jaargang van het « Tijdschrift over Plantenziekten »; 


BR 62). — 


De « spruitvreter » of « knoprups », « knopworm » der 
bessenstruiken, het rupsje van de mot neurvarta capitella, 
was weer op vele plaatsen in ons land, o.a. in Zijldijk, 
Appingedam en Glimmen schadelijk. (Zie Ritzema Bos, 
« Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen », III, bl. 


B je 


Cemiostoma scitella is eene mot, waarvan de rups pere- 
bladeren ruïneert. De uitgevreten plekken doen zich voor 
als ronde vlekken. Dit schadelijke rupsje kwam voor in 


een’ tuin te Amsterdam. — 


Liygus bipunctatus, eene wantssoort, deed belangrijke 
schade aan het loof van aardappelen en slaboonen, maar 
vooral aan dat van bietenzaadplanten te Enkhuizen. Zoo- 
wel de bladeren als de scheuten der laatstgenoemde planten 
werden door deze wants aangestoken en uitgezogen. Zij 
waren aan stokken vastgebonden ; en overal waar men nieuwe 
bamboe- of geschilde stokken had gebruikt, waren de planten 
normaal gegroeid en rijkelijk van zaad voorzien, terwijl de 
planten, die tegen oude, met schors bedekte dennetakken 


waren gebonden, zeer onvruchtbare en weinig zaaddragende 
12 


— 170 — 


spruiten gemaakt hadden; ook in de vruchtjes, die zich noe 
gevormd hadden, ontstonden geen goede zaden. Over de 
tweestippelige weidewants (Lygus bipunctatus), wordt ge- 
handeld in vroegere verslagen. (Zie « Landbouwkundig 
Tijdschrift », 1895, bl. 102, -99 bl. 64, 1900 bl. 162, 
-OL bl. 102). Hier wordt overal beschadiging der bloemen 
en dientengevolge het uitbiijven van vruchtvorming bij 
stamsnijboonen vermeld. 

Het was zeer duidelijk, dat in Enkhuizen het gebruik 
van oude stokken van grooten invloed was op het optreden 
van de kwaal. 

Ofschoon hieromtrent geen directe waarnemingen zijn 
verricht, is het zeer waarschijnlijk, dat het wijfje hare 
eieren legt in de spleten der oude stokken of onder de schors. 
Aangeraden is dan ook, deze stokken zooveel mogelijk van 
de schors te ontdoen en ze vóór het gebruik eenigen tijd 
te leggen in een 2 pro mille sublimaat-oplossing. Maar 
beter nog is algemeen gebruik van gladde bamboestokken, 


die gemakkelijk kunnen worden schoongemaakt. 


Omtrent raad ter bestrijding van blad- en schildluizen, 
op zeer vele plaatsen in ooftboomen voorkomend, en mij in 
vele soorten toegezonden, verwijs ik naar Ritzema Bos, 
« Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen, IV, bl. 12 
en 37. Het jaar 1905 is zeer gunstig geweest voor de ver- 
meerdering van bladluizen. Op de walkanten der Amster- 
damsche grachten werd de neergedruppelde « honigdauw » 
algemeen opgemerkt. Onder linden in plantsoenen kon 
men opmerken, dat alles wat daar aan lagere planten te 
vinden was, met een zwarte massa overtrokken was. Hier is 
de honingdauw schadelijk, omdat hij gunstige voorwaarden 
tot vestiging biedt aan saprophytische en parasitaire zwam- 


men. Onder de eerste is het vooral de zwarte roetdauw- 


— 171 — 


zwam, die door afwering van het licht de assimilatie der 
bladeren kan onderdrukken. 

Vele onderzoekers hebben het voorkomen van zoo groote 
hoeveelheden honingdauw trachten te verklaren door aan 
te nemen, dat de planten zelve ook dergelijke suikerhoudende 
vochten zouden kunnen afscheiden. Het is echter nooit ge- 
lukt eene dergelijke functie van de plant zelve aan te toonen; 
terwijl ook de eigenschappen van de cuticula der bladeren 
van landplanten een uitscheiden van suikerhoudende sappen 
uit de cellen niet zouden toelaten, evenmin als eene osmo'i- 
sche opzuigieg van vloeistof door eventueel op het blad lig- 
gende suikerhoudende droppeltjes. Bij quantitatief onder- 
zoek van door bladluizen afgescheiden honingdauw, bleek 
wel degelijk, dat althans die soorten, welke voorkomen ap 
linde en eschdoorn, enorm veel van dat vocht leveren. 4 

Eene op Acer pseudoplatanus purpureus levende Aphs- 
soort geeft b.v. wel 48 droppels van 1 mM doorsnede per 
24 uur; en op een tak met 25 bladeren, die matig dik met 
luizen is bezet, werden in dien zelfden tijd 1440 droppels 
afgescheiden. Linde en eschdoorn nu, zijn juist boomen 
die als honingdauwproducenten bekend staan. 

De dikwijls geconstateerde samenhang van het optreden 
van honingdauw met het weer is te verklaren door zijn 
oplosbaarheid in water en zijne hygroskopische eigenschap- 
pen, die hem op dampige oehtenden na een kouden zomer- 
nacht des te beter in ’t oog doen vallen. Overigens zijn er 
wel aan planten verschillende verschijnselen op te merken, 
die aanleiding geven tot verwarring met den waren honing- 
dauw. De zwam van het moederkoorn, Claviceps purpurea, 
geeft op de aangetaste roggearen een zoete vloeibare afschei- 
ding; terwijl er bij vele planten bepaalde secreetcellen voor- 
komen, b.v. in extraflorale nectariën, die een zoetig, of aan 
den bladrand, die een niet zoet smakend vocht afscheiden. 


Ee 


Het is evenwel een echte,door Cicaden uitgescheiden honing- 
dauw, die de Zuid-Amerikaansche « regenboomen » zoo ver- 
maard heeft gemaakt, ofschoon over dien regen ook heel wat 


gefabeld is. — 


ene luissoort, die door mij aanvankelijk (zie dit Tijd- 
schrift, jaargang 1905, bl. 50) voor eene onbekende Leca- 
niumsoort werd aangezien, werd later, uit eene zending van 
den Heer Smits van Burgst bij Breda, herkend als te zijn 
eene Chermes-soort. Dit geslacht behoort tot de laagst 
georganiseerde familie der bladluizen, nl. de bastaardblad- 
luizen. De ware of gewone bladluizen zijn in hare geslacht- 
looze generaties door meerdere grootte, door langere sprie- 
ten, door het voorhanden zijn van wasafscheidende rugka- 


nalen of rugporen en ook door het baren van levende jongen 
onderscheiden van de bastaardbladluizen. Zoowel de echte 
als de bastaardbladluizen vervellen driemaal, als zij onge- 
vleugelde-, en viermaal als zij gevleugelde exemplaren zul- 
len worden ; terwijl ook de vertegenwoordigers van de beide 
familiën als uitwerpselen eene suikerhoudende vloeistof 
afscheiden. 

De bastaardbladluizen kenmerken zich door kleine, 
gedrongen gestalte, korte sprieten en korte pooten, en door- 
dat alle generaties zich door eieren vermenigvuldigen, ovi- 
paar zijn, zooals men zegt. Behalve het geslacht Chermes 
bevat deze familie nog het geslacht Phyllovera, waartoe de 
druifluis behoort. 

Het eerstgenoemde geslacht, waarmee wij hier te maken 
hebben, komt in vijf opvolgende en van elkaar verschillende 
generaties voor, welke alle op naaldhout, maar niet alle op 
dezelfde soort van naaldhout voorkomen. De eerste gene- 
ratie, die men « fundatrix » noemt, leeft op de spar (Picea) 


en veroorzaakt daarop een knopgal; in deze gal ontstaan 


— 173 — 


gevleugelde individuën van de tweede generatie (amigrans 
alata»), die naar een andere conifeer, verschillend voor de 
verschillende soorten van Chermes, vliegt. Daar brengt 
deze tweede generatie eene derde voort (« de emigrans », of, 
zoo zij zich eenige geslachten herhaalt exulans» genoemd), 
en hieruit komt wederom een vierde generatie, gevleugeld 
en «sexupara» geheeten. Laatstgenoemde verhuist weder 
naar de spar en brengt de vijfde, de «sexueele» generatie, 
voort, die bestaat uit mannetjes en wijfjes. De bevruchte 
wijfjes van deze generatie leggen elk een enkel ei, waaruit 
de overwinterende «fundatrix» voortkomt. 

Nu is het eigenaardige van de soort, die door den Heer 
Smits van Burgst op Abies Nordmanniana gevonden werd, 
en die Chermes piceae heet, dat wij in Midden en West- 
Europa van deze soort alleen de emigrans (resp. exulans), 
de sexupara, en de sexueele generatie kennen, terwijl ons 
de fundatrix en de gal onbekend zijn. Wij kennen dus 
alleen den vorm, die op een tusschenconifeer huist. Die 
tusschenconifeer is bij Chermes piceae een soort van zilver- 
spar (Abies): in het hier bedoelde geval, dat zich te Beek 
bij Breda voordeed, de prachtige, uit den Kaukasus afkom- 
stige Abies Nordmanniana. Daar van Chermes piceae 
de « fundatrix » en de gal bewonende vorm nooit gevonden 
zijn, is het niet onmogelijk, dat deze niet voerkomt, dat 
dus de voortplanting uitsluitend geslachtloos plaats vindt. 
De exulans-generaties zijn nogal afwisselend, vooral wat 
betreft het voorkomen van de wolachtige wasafscheiding. 
De in Beek voorkomende exemplaren waren bijna vrij 
van wol en ze zaten zuigende aan jonge spruiten en 
knoppen, geheel omhuld door uiterst talrijke eihoopjes. 
In een geval van dergelijke aantasting dat mij, zooals 
ik reeds vermeldde, in 1905 ter oore kwam, heb ik gead- 
viseerd tot eene, enkele malen herhaalde, bespuiting met 


Welling's insektencider. Het resultaat was zeer gunstig. 
Natuurlijk kan dit middel alleen worden toegepast bij 
niet zeer hooge boomen, en wanneer geen te groot getal 
boomen lijdende is; anders toch zou het veel te duur worden. 
Toch is het aanbevelingswaardig, om de bestrijding ter hand 
te nemen, daar deze soort bij hevige aantasting de voedster- 
planten tot afsterven kan brengen, zelfs wanneer deze niet 
zoo heel jong meer zijn. Dit was ten minste in 1905 het 
geval bij een uitgebreide verwoesting in het Heidelberger 
stadsbosch, waar talrijke, zelfs 40-jarige zilversparren, die 
van boven tot onder bezet waren, aan dit insekt ten offer 
vielen. 

Te Beek bij Breda werden van een Nordmanniana het 
eerst de onderste takken aangetast, en de luis werkte 
zich met ongelooflijke snelheid naar boven, terwijl spoedig 
ook de beide aangrenzende boomen van onder tot boven met 
luis waren bezet. 

De Heer Smits van Bergst deelde m'j later mede, dat hij 
een proef had genomen om Chermes piceae evulans aan 
Abies Nordmanniana met ereoline te dooden. Met een een- 
malig indoopen van de uiteinden der takken in eene 2 pro- 
centige emulsie slaagde hij daarin volkomen. De behan- 
deling is zeer eenvoudig. Voor een’ boon: van 5 M hoogte 
hebben twee personen nauwelijks een half uur tijds noo- 


die, — 


Bene andere bladluis,die te Beek bij Breda in zilverspar- 
ren bleek voor te komen, is Pemphigus Poschingeri. De 
onderfamilie der Pemphiginen, waartoe deze soort behoort, 
staat op de grens tusschen de bladluizen en de bastaardblad- 
buizen. Zij hebben meestal rijkelijke wasafscheiding en een 
zeer ingewikkelde voortplantingswijze, waarbij evergang op 


andere soorten van voedsterplanten kan voorkomen. De 


— 175 — 


eenige soort van Pemphigus, die aan naaldhout schadelijk 
wordt, is de bovengenoemde, voorkomend aan de wortels 
van zilversparren (Abies-soorten). Het is eene 2,5 mM lange, 
vuilwitte luis, met sneeuwitte wasuitscheiding,die geslachts- 
loos van het voorjaar tot in den herfst, en soms, bij zacht 
weer, ook gedurende den winter, levende jongen voortbrengt. 
De jongen zijn slank, hebben vierledige sprieten, zijn zeer 
beweeglijk en komen van tijd tot tijd boven den grond. 
Spoedig zuigen zij zich aan de wortels vast; zij worden na 
elke vervelling plomper; de sprieten worden eerst vijf-, na 
eene volgende vervelling zesledig. Als de luis volwassen 
is, brengt zij ongeveer 30 jongen voort, en zoo volgen vele 
generaties op elkander. In October ontstaan naast onge- 
vleugelde, ook gevleugelde exemplaren, die eene zeer over- 
vloedige afscheiding van wasdraden hebben, geelgroen 
gekleurd zijn en boven den grond komen. Deze «sexupare» 
generatie geeft aanleiding tot het ontstaan van eene 
sexueele generatie, waarvan de mannetjes ongeveer 0,8 mM, 
de wijfjes 1 mM lang zijn. Elk dezer wijfjes legt één 
0,4 mM lang, langwerpig ei met geelbruine schaal, waar- 
van de verdere geschiedenis nog niet bekend is. Het 
was den Heer Smits van Burgst onbegrijpelijk, waar deze 
soort vandaan kwam, daar tot voor korten tijd de zilver- 
spar in die streken geheel onbekend was, en hij al zijne 
exemplaren van zaad heeft opgekweekt. Het zou kunnen 
zijn, dat de uit de bevruchte eieren voortkomende vormen 
van de luis leven op de bovenaardsche deelen van heel andere 
planten. Hieromtrent is echter met zekerheid niets te 
zeggen. Naar ik hoop, wordt ook van deze luis het ontbre- 


kende in onze kennis spoedig aangevuld 


De bladgallenluis van de iep (Pemphigus (Tetraneura) 
Ulmi) kwam o.a. te Ginneken voor. Bij deze soort zuigt 


— 176 — 


zieh de jonge fundatrix aan de onderzijde van de jonge 
bladeren van den iep tusschen twee ribben vast. Het zich 
ontwikkelende bladweefsel stulpt zich daar naar boven, 
zoodat op de bovenzijde langzamerhand eene gesteelde, 
gladde, groene, later bruine gal ontstaat, die, een tijd 
lang volledig gesloten, de moederluis en haar nakome- 
lingschap bevat, en zich later opent. De tweede generatie 
wordt tot gevleugelden, die den iep verlaten, om op grassen 
over te vliegen, en hare nakomelingschap (de 3°° generatie) 
aan graswortels voort te brengen. Hier ontstaat een vierde 
generatie, die gevleugeld is, naar den iep terugkeert, en de 
5° generatie, die de geslachtsdieren voortbrengt. De cyclus 
heeft dus 5 generaties, geheel als bij Chermes. 

Senige malen zijn de door Tetraneura Ulmi veroor- 
zaakte gallen in zóó groote hoeveelheid aan iepenbladeren 
voorhanden, dat de takken zieh buigen en onder het gewicht 
afbreken. — 


Omtrent « kwade koppen » in het vlas, veroorzaakt door 
blaaspooten (Thrips Lini) werden mij door den Heer Neeb, 
Rijkslandbouwleeraar voor Zuid-Holland, onder toezending 
van aangetaste vlasplanten, verschillende mededeelingen 
gedaan. In Snellen van Vollenhoven « De insecten, welke 
den Landbouwer schaden » (1856, bl. 21) wordt gesproken 
van « kwade koppen in ’t vlas, » en daarvan wordt het vol- 
gende gezegd : « Dit kwaad, dat voor weinige jaren in 
sommige streken van ons land, in ’t bijzonder op het eiland 
Tholen, den geheelen vlasbouw vernielde, was voor een halve 
eeuw nog niet bekend. Naar de plaats, waar het in het 
vlas het eerst wordt gezien, n.l. in het bundeltje of kopje 
van elk vlasstengeltje, noemt men het ckwade» of «zwarte» 
koppen. Het schijnt wel, dat de oorsprong van het kwaad 


niet in de aanwezigheid der blaaspooten te zoeken zij ; doch 


— 177 — 


dat die zieh in de zwarte koppen ongeloctflijk in aantal 
vermeerderen, is eene bewezen zaak. Vele plantbedervers 
onder de insecten houden zich alleen, of bij voorkeur in 
ziekelijke en verzwakte planten op; en wanneer ook dit, 
gelijk het mij voorkomt, hier plaats heeft, dan is de oorzaak 
van de kwade vlaskoppen niet aan eenig insect te wijten; 
maar wel kan de verzwakking en ziekelijkheid der plant 
entstaan uit het herhaaldelijk zaaien van lijnzaad in de- 
zelfde gronden, die langzamerhand daardoor geheel uitge- 
put worden, of zoo men het noemt, doodgevlast. Tot 
bewijs daarvan moet ik bijbrengen, dat het kwaad bestendig 
voorkwam op land, waarop men binnen den kortsten tijd 
het meeste vlas geteeld had, en op dat hetwelk het meest met 
onkruid was bezet en het minst gewied werd. Men zaaie 
derhalve goed lijnzaad in goed onderhouden, goed bemesten 
grond, en de kwade koppen zullen zich evenmin vertoonen 
als het groote aantal blaaspooten in de bloem. Men merke 
daarbij op, dat de ondervinding geleerd heeft, dat het zelfs 
niet verkieslijk is, vlas te bouwen op een stuk lands naast 
datgene, wat het vorige jaar vlas gedragen heeft, noch ook 
naast paardeboonen ». 

Dit is het eenige wat ik over kwade koppen in vlas vond 
opgeteekend. Dat blaaspooten zich juist uitsluitend zouden 
vestigen op vlas, ’t welk door eene andere oorzaak ziek of 
verzwakt is, geloof ik niet; althans waar Thrips aan erwten, 
boonen of rogge schadelijk wordt, is dit evengoed aan vol- 
komen gezonde planten, als aan planten, die door de eene 
of andere oorzaak kwijnen. Dat laatstgenoemden nog meer 
van de Thrips lijden, dan volkomen gezonde planten, als 
zij worden aangetast, spreekt vanzelf. 

Van den Heer Neeb kreeg ik de volgende inlichtingen : 
« De beschrijving van Snellen van Vollenhoven is vrij juist; 
en deze heeft blijkbaar niet den vlasbrand bedoeld, De 


1e 


ziekte zit in het kopje van elk vlasstengeltje; en strijkt men 
er langs, dan krijgt men aan de handen zeer kleine, zwarte 
diertjes, die een zeer lang en dun uiterlijk hebben. Dit 
zijn dus vermoedelijk de Thrips. Ik zeg vermoedelijk, 
want ik heb de ziekte zelf ook niet waargenomen. De ziekte 
vertoont zich, als het vlas aan het doorgroeien is en dan 
vooral bij drogen Noerd-Oostenwind. Om verschillende 
redenen verbouwt men geen vlas na vlas, doch ook niet 
naast braakland of waar het vorige jaar boonen of vlas 
hebben gestaan. De ondervinding leert, dat men dan veel 
kans loopt, kwade koppen te krijgen. Er zijn mij zeer tref- 
fende voorbeelden genoemd en wel de volgende: Van twee 
vlasakkers, gescheiden door een’ akker tarwe, was er één 
gelegen ten Westen van een akker braakland. In de naaste 
omgeving was geen vlas verbouwd, en toch was de zooeven 
genoemde vlasakker sterk aangetast door kwade koppen; de 
andere niet. Een ander had vlas op dezelfde manier, doch 
één der akkers was langs een weg gelegen, waarlangs veel 
vlas vervoerd was. Daar waren vele kwade koppen, aan de 
andere zijde der tarwe niet. 

In dezen winter is mij herhaaldelijk naar eene bestrij- 
ding van deze ziekte gevraagd, en dus schijnt zij in 
dit jaar (1904) weer betrekkelijk veel te zijn voorgekomen. 
Het schijnt, dat een droog voorjaar veel « kwade koppen » 
doet optreden. Wellicht doet een voorafgaand zeer nat jaar 
er het zijne ook toe. Als de ziekte in zeer geringe mate 
optreedt, kan het vlas zich blijkbaar vrijwel herstellen, 
doeh bijna altijd is de schade zeer groot ». 

Na deze mededeeling is er wel geen twijfel aan, of 
Thrips is de oorzaak der kwade koppen. In den loop van 
den zomer heb ik dit insekt dan ook aangetroffen op planten, 
die aan die ziekte leden, en welke mij door den Heer Neeb 


waren toegezonden. 


Dat de nabijheid van boonenakkers en ook van braak- 
land de vermeerdering van Thrips in de hand werkt, laat 
zich hooren ; want Thrips tast ook erwten en boonen aan, en 
behalve granen, ook onderscheiden andere soorten van gras- 
sen, die allicht op braak liggend land groeien. In paarde- 
boonen was het insekt o.a. in 1898 zeer schadelijk in den 
Westpolder (Gron). (Zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 


1899, bl. 46.) — 


Door Thrips aangetaste Cyclamenplanten werden mij 
gestuurd in April 1905 uit Apeldoorn. — 


De z.e. awarte vliegen (Bibio Marci en andere soorten) 
kwamen in het jaar 1905 zeer veelvuldig voor, en van vele 
plaatsen werd mij gevraagd of zij schadelijk zijn. Als larve 
leven deze dieren in den grond; zij voeden zich daar hoofd- 
zakelijk of uitsluitend met doode organische stoffen. Van de 
verwante Bibito hortulanus doet de larve somwijlen schade 
door de wortels van levende planten af te knagen; en het 
zou dus zeer wel kunnen zijn, dat de larve van Bibio Marci 
onder zekere omstandigheden eveneens schadelijk optrad. 
De volwassen vlieg echter doet in geen geval schade. 
Doorgaans bleek, dat de appelboomen, waarop de vliegen in 
zoo grooten getale zaten, met bladluizen bezet waren; en de 
vliegen kwamen er blijkbaar op af, om den honingdauw op 
te slurpen. De vlieg heeft zuigende monddeelen en kan dus 
geen deelen van planten vernielen. — 


Roggeplanten, beschadigd door de larven van de smalle 
graanvlieg (Anthomyia coarctata) werden ons toegezonden 
door den Heer C. R. Brinkman, Rijkslandbouwleeraar voor 
Friesland (zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 1905, 
bl. 75), en cok uit Eenrum. 


— 180 — 


De larven van de erwtenrvlieg (Phytomyza albiceps) 
tastten erwten aan bij Haarlem. (Ritzema Bos :« Ziekten 
en Beschadigingen der Landbouwgewassen », 2 druk, II, 
bl. 96.) — 


De fritvlreg (Chlorops frit), werd in 1905 op zeer veel 
plaatsen schadelijk bevonden, vooral in haver. Toezen- 
dingen kregen wij o.a. uit Haaksbergen, Utrecht, Breda, 
Aalsum. Het was steeds de eerste generatie, die schadelijk 
werd; zij leeft in t voorjaar en den voorzomer aan de basis 


der jonge haverplanten en belemmert ze erg in den groei. — 


Larven van het perenbladgalmugje (Cecidomyia Piri; 
zie « Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen » door 
J. Ritzema Bos, I, bl. 34), kwamen te Delft zeer veel voor 
onder ineengerolde bladranden van jonge scheuten van pere- 
boomen; zóó zelfs, dat zij hier merkbare schade veroor- 
zaakten. 


Te Zuidbroek kwamen in ’t voorjaar op een stuk zware 
klei eene groote menigte « franjestaarten » van het geslacht 
Aphorara voor,waar zij de kiemende haverkorrels aantastten 
en geheel gingen uitvreten. _Franjestaarten zijn kleine, 
ongevleugelde, met schubbetjes of haartjes bedekte insekten 
met bijtende monddeelen. Gedaanteverwisseling heeft niet 
plaats. Aan het uiteinde van ’t achterlijf bevinden zich 
draadvormige aanhangselen. Enkele malen komt het voor, 
dat zulke diertjes tot overmatig sterke vermeerdering 
komen. Zij houden zich het meest op tusschen half vergane 
bladeren, op grond, die rijk is aan humus, enz.; en wel 
bepaaldelijk daar, waar de lucht eenigszins vochtig is. Zij 
leven meestal hoofdzakelijk van doode organische stoffen, 


maar tasten bij sterke vermeerdering ook jeugdige, teere 


— 181 — 


plantendeelen aan. Zoo worden zij in kassen en bakken 
wel eens schadelijk aan uitgezaaide jonge plantjes van 
allerlei aard. Dat zulks op een’ akker gebeurt, komt minder 
voor; ik verenderstelde, dat in het geval te Zuidbroek de 
grond sterk met dierli jken mest gemest zou zijn; en boven- 
dien heeft de vrij groote vochtigheid in de maand April 
(toen toeh had de aantasting plaats), gepaard met het 
meestal zachte weer, de vermeerdering in de hand gewerkt. 
— Aangeraden is: op het terrein in queestie in volgende 
jaren geen organischen mest, maar kunstmest te gebruiken. 

Op mijn verzoek om nader te weten, hoe het met de 
Aphoruraplaag was afgeloopen, schreef mij mijn correspon- 
dent cp 5 Aug. :« . . . dat de aangetaste haver zich uitste- 
kend heeft gehouden : zoo zelfs dat zij trots de langdurige 
droogte een nog bepaald best gewas mag worden genoemd. 
Van de Aphorura heb ik na het invallen der droogte geen 
spoor meer kunnen ontdekken. . . . . Tevens meen ik nog 
te moeten opmerken, dat bovenbedoeld land, zoo lang mij 
heugt, geen organischen mest ontving en een 6-tal jaren 
geleden gedraineerd is en tevens zwaar gekalkt, + 200 HL. 
per H.A ». 

De vermeerdering der Aphorura'’s is dus niet toe te 
schrijven geweest aan de aanwezigheid van overmatig groote 
hoeveelheden organische stoffen in den bodem; maar de 
tijdelijke vochtigheid, gepaard met warmte, schijnt uitslui- 
tend de vermeerdering in de hand te hebben gewerkt; 
Aphorura’s ontbreken wel nooit geheel in den bodem van 
bouwland, waar zij, ook bij toediening van uitsluitend 
kunstmest, toch wel organische stoffen vinden om van te 
leven, afkomstig van de stoppels der verbouwde planten. — 

Nog twee andere gevallen van overmatige vermeerde- 
ring van Aphorura’s, en daarmee gepaard gaande beschadi- 


ging, kwamen mij in het voorjaar 1905 ter kennis. 


Uit Uithuizermeeden en uit Holwerd werden mij 
erwtenkiemplanten gestuurd, die aangevreten waren door 
Aphorura's en bij welke dientengevolge het kiemstengeltje 


door twee of drie vertakkingen was vervangen. 


« De spinnende mijt », ook wel « het spint » genoemd, 
(Tetranychus telarius; zie « Landbouwkundig Tijdschrift, 
1902, bl. 206), werd schadelijk op Calla's in kassen te Lei- 
den, en op jonge komkommerplanten in bakken in het 


Westland. — 


Over Phytoptus Ribis, de oorzaak der rondknoppen van 
de zwarte bes, werden ons uit Alkmaar en Wijk bij Heusden 
schrift », 1897, bl. 104 en 1905, bl. 79, vindt men daarover 


Meer =S 


inlichtingen gevraagd. Im het « Landbouwkundig Tijd- 


De grauwe veldslak (Limar agrestis), was schadelijk 
o.a. op sommige koolakkers te Noord- en Zuid Scharwoude. 
De akkers met de grofste kluiten hebben er in ’t algemeen 
het meest van te lijden. (Voor de bestrijding zie Ritzema 
Bos :« Ziekten en Beschadigingen der landbouwgewassen », 


2e druk, II, bl. 53). — 


Het stengelaaltje (Tylenchus devastatrie). Omtrent 
het schadelijk optreden van het stengelaaltje in 1905 zal ik 
hier geene uitvoerige mededeelingen doen; te meer daar ik 
mij voorstel, binnen kort in dit tijdschrift een eenigszins 
volledig overzicht te geven van hetgeen ons tegenwoordig 
omtrent het voorkomen van dit schadelijke mikroskopische 
wormpje in Nederland bekend is geworden. Ik wil mij 
bepalen tot slechts twee mededeelingen omtrent Z'ylenchus 


devastatrir, nd. 1° betreffende de vatbaarheid van verschil- 


— 183 — 


lende soorten van erwten voor aaltjesziekte, en 2° betre fende 
het stengelaaltje als oorzaak van het rengziek bij tulpen. 
Omtrent de vatbaarheid van erwtensoorten voor aaltjes- 
ziekte schrijft de Heer J. H. Mansholt uit Westpolder 
(Groningen) mij: « Bij de erwtenproefveldjes was zeer 
frappant het verschillend weerstandsvermogen van gewone 
kortstroo-groene erwten en de z.g. « Geldersche kroonerwt ». 
Ieder perceel was voor de helft met de eene, voor de ‚‚ndere 
helft met de andere soort bezaaid. De gewone groene erwt, 
werd volgens gewoonte spoedig na ’t opkomen aangetast, 
en leverde nagenoeg niets op. De Geldersche kroonerwt 
ontving ik voorjaar 1903 van de Rijkslandbouwschool te 
Wageningen, en deze bleek in 1903 vrij van aaltjesziekte, 
terwijl de gewone groene en de « Fillbasket nain » (van 
Vilmorin), die er aan weerszijden van stonden, bijna geheel 
werden vernietigd. Dit was dan ook de reden, dat de kroon- 
erwt in 1904 op het bestrijdingsproefveld werd uitgepoot. 
Zij is nagenoeg geheel vrij gebleven van ziekte, hoewel op 
de plaats van het proefveld de ziekte in 1903 sterk optrad ». 
In het jaar 1906 hoop ik opzettelijk proeven te nemen, 
ten einde den graad van vatbaarheid der Geldersche kroon- 
erwten voor aaltjesziekte, in vergelijking met die van 


andere erwtensoorten, vast te stellen. — 


Ringzieke tulpen, geheel overeenkomend in hare 
ziekteverschijnselen met ringzieke hyacinthen, en evenals 
deze Tylenchus devastatrie in de zieke schubben herbergend, 
werden ons toegezonden uit Sassenheim. 

Enkele schubben hadden niet de normale witte kleur, 
maar waren integendeel geelbruin, zoodat op de dwarse snij- 
vlakte een bruine ring tusschen de overigens dikwijls nog 
witte schubben te zien was; van daar de naam « ringziek ». 
Het was in die bruine ringen, dat de aaltjes werden ge- 
vonden. 


— 184 — 


Het ring- of oudziek der hyacinthen is blijkens den 
naam, reeds sedert langen tijd bekend; tulpen echter golden 
tot dusver altijd onvatbaar voor deze ziekte, welke voor 
t eerst dit jaar in dit laatstgenoemde gewas door mij is 
geconstateerd. Zij kwam te Sassenheim vooral voor bij de 
soort « La Reine », en werd ook een enkele maal gevonden in 


de « Gele Prins ». — 


III. — ZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN, WAARVAN DE OORZAAK 


MIJ ONBEKEND BLEEF, 


Berkentakken, bedekt met een menigte kleine knobbel- 
tjes, bestaande uit een harsafscheiding, werden ons gestuurd 
uit Leiden. Later werden zij ook door mij in de Benne- 
komsche bosschen gevonden. De oorzaak van deze hars- 


afscheiding is ons miet bekend geworden. — 


Jonge appelboompjes met wortelknobbels (vgl. « Tijd- 
schrift over Plantenziekten », 1905, bl. 57) kwamen weer 


op verscheiden plaatsen in ons land voor. — 


« Kringerigheid » of « vurigheid » der aardappelen 
(vel. « Tijdschrift over Plantenziekten », 1904, bl. 62) 
vertoonde zich weer op vele van onze kalkarme dilivuale 


zanderonden. — 


« Bultige peren » ontvingen wij uit S* Anna-Parochie, 
zonder opgave van den naam der soort en uit Maarssen, de 
laatste met name Beurré Clairgeau. Sorauer geeft in zijne 
« Krankheiten der Obstbäume » op, dat sommige soorten, 

hij noemt Marie Louise en Prinses Marianne, — in som- 
mige jaren vruchten vormen, die hetzelfde vertoonen. Hij 


beschrijft het. verschijnsel nader, zonder evenwel de oorzaak 


— 185 — 


te kunnen aangeven. De bultigheid komt daardoor tot 
stand, dat de vrucht gedurende het zwellingsproces zich 
ongelijkmatig uiizet. Op sommige plaatsen blijven celgroe- 
pen in groei achter; deze behouden nog hare groene kleurstof 
en haar zetmeel; terwijl ze tevens rijk worden aan looistof. 
Ten slotte valt daar het weefsel ineen en wordt bruin. 
Geheel hiermee overeenstemmend waren de ons onder oogen 


gekomen gevailen. — 


De kruisbessenziekte, waarvan ik in mijn verslag van 
het vorig jaar (op bl. 64 van jaargang XI van het « Tijd- 
schrift over Plantenziekten ») melding maakte, kwam dit 
jaar op meerdere plaatsen voor, en wel wederom te Goes, en 
verder ook te Amerongen en te Elst (O.B.). Het onderzoek 
naar de oorzaken van deze kwaal kon wegens vele reeds ter 
hand genomen onderwerpen niet verder worden doorgevoerd. 
Echter werd in overleg den Heer Quanjer, in de veron- 
derstelling, dat wij hier met een’ fungoïden wortelparasiet te 
doen zouden hebben, voorgesteld, eene bestrijdingsproef te 
nemen en wel met bemesting met technisch zuiver ijzer- 
sulfaat. Tegelijk werd deze bemesting toegepast tegen de 
Cytisporinaziekte der bessenstruiken in den Bangerd (zie 
« Tijdschrift over Plantenziekten », IX° jaargang, bl. 25), 
daar deze ook door eene zwam, die ten deele in de wortels 
leeft, veroorzaakt wordt. 

De voorloopig gunstige resultaten van deze bemesting 
(uitgevoerd in den winter 1904-1905), volgens de uitvoer- 
ders van deze proef te Goes en te Zwaag verkregen, maken 
de voortzetting van proeven in deze richting gewenscht. 
Later zal daaromtrent een uitvoeriger verslag worden uit- 


gebracht. — 


Er heerscht op verschillende plaatsen in het bloembol- 
13 


— 186 — 


lendistrikt, met name te Sassenheim, reeds eenige jaren lang 
eene ziekte in Gladiolus, die, voor zoover de kweekers weten, 
het eerst is waargenomen in zaailingen, van welke het zaad 
uit Olst kwam. De ziekte bestaat daarin, dat op de bollen 
zich zwarte ingezonken plekken vertoonen, die zich een klein 
eind ver in de bol uitstrekken. Later zet zich de afsterving 
van de bol uit naar boven toe voort, terwijl op de buitenste 
bolschubben en op de afstervende gedeelten van bladeren en 
bloemstengel zeer kleine sklerotiën worden aangetroffen, 
waarvan wij den aard nog niet nader kunnen aangeven. 
Het ergst woedt deze ziekte op de laagste en meest 
beschutte plaatsen van de velden : op zandgrond erger dan 
op klei. Van de oude bol gaat de ziekte op de broed. 
bolletjes over; alleen bij de Lemoine hybriden, waar de 
broedknoppen zieh aan een’ vrij langen uitlooper uit de 
schijf der moederbol vormen, gaat de ziekte gewoonlijk 
niet op de broedknmoppen over. Den geheelen zomer door 
worden telkens weer nieuwe planten opgemerkt, die door de 
ziekte zijn aangetast. Alleen van Montbretia's is opgemerkt, 
dat zij op de plekken, waar zieke Gladiolus heeft gestaan, 
wordt aangetast: en bij Montbretia vertoonen zich geheel 


dezelfde verschijnselen als bij de lijdende Gladiolus. — 


De ziekte in de wortelen (penen), waarover reeds in het 
verslag over 1904 (zie bl. 69-71 van den XI” jaargang van 
dit Tijdschrift) sprake was, bleek nu ook te Noordwijk voor 
te komen. De oorzaak van deze kwaal, welke het gewas 
alleen in het tweede jaar, dat der zaadwinning, aantast, 


bleef ons ook nu onbekend. — 


Wageningen, Maart 1906. 


— 187 — 


BLAUWZUURGAS ALS ONTSMETTINGSMIDDEL. 


In den laatsen tijd zijn van verschillende zijden bij het 
Instituut voor Phytopathologie te Wageningen aanvragen 
ingekomen om voorlichting en hulp in zake ontsmetting van 
planten door blauwzuurgas. Reeds is op enkele plaatsen de 
gevraagde hulp verleend, op andere, meer speciaal in kassen, 
kon aan het verzoek niet worden voldaan om de gevaren, 
die aan de bewerking verbonden waren voor de omgeving 
en voor verschillende in blad staande planten in de kas 
zelve. Nadat in de volgende regelen een en ander is mee- 
gedeeld uit de literatuur over dit onderwerp, zal ik uitvoerig 
verslag uitbrengen over de wijze, waarop ik appelboomen 
van bloed- en schildluis ontsmet heb, omdat verschillende 
redenen mij noopten af te wijken van de elders gevolgde 
methoden. 

Cyaanwaterstof of blauwzuurgas hoort tot de meest 
afdoende insecticide middelen, daar het reeds in geringe 
sporen door zijn intensieve werking op het zenuwstelsel den 
dood van het dierlijk organisme veroorzaakt, terwijl planten 
er in bladerloozen toestand weinig gevoelig voor zijn. Het 
wordt in Amerika vooral gebezigd tegen mijten, en blad- 
en schildluizen, alle insekten, zóó klein, dat zij gemakkelijk 
aan een oppervlakkige waarneming ontsnappen, en dus 
gevaar opleveren voor besmetting bij den uitvoer uit een 
aangetaste kweekerij. 

In de tachtiger jaren der vorige eeuw werd de schildluis 
Ieerya purchasi Maskell ingevoerd uit Australië in Califor- 
nië, en korten tijd later had deze soort zich zoe vermeerderd, 
dat zij de Californische oranje- en citroenenkasten dreigde te 


— 188 — 


vernietigen. Raad werd gevraagd bij het U.S. Department 
of Agriculture, en het was de adsistent D. W. CoquirLerr 
die, eerst uit eigen zak proefnemingen bekostigende, later 
in opdracht van genoemd departement deze voortzettende, 
vond wat met evaanwaterstof te bereiken was. Verschil- 
lende onderzoekers hebben zijn manier van werken toege- 
past en verbeterd, en hun bevindingen zijn neêrgelegd in 
het door W.G. Jonson in 1902 uitgegeven boek « Fumi- 
gation methods ». In Amerika wordt het gas tegenwoordig 
zeer veel gebruikt voor ontsmetting van plantenkassen 
en _voorraadsehuren, voor gerooide boomen in speciaal 
daarvoor ingerichte kisten en « fumigating houses », maar 
ook voor op wortel staande boomen onder een daarover 
gestulpt zeil, en zelfs voor de verdelging van ongedierte in 
spoorwegwagens en in de huizen van dichtbevolkte steden. 

De sterke giftigheid van het gas zal hier te lande 
menigeen afschrikken van het gebruik. Maar Amerika, 
waar de ooftbouw in het groot wordt beoefend, waar 
men niet ieder oogenblik in angst behoeft te zijn over 
het leven van zijn buurlui en van de omstanders om de 
eenvoudige reden, dat die zich buiten het bedrijf, en dus 
op grooten afstand bevinden, levert zoo goed als geen voor- 
beelden op van ongelukken bij de toepassing in deze 
branche. Toch zijn zij wel eens voorgekomen. Prof. 
JonnNsoN verhaalt van een neger, die, ondanks herhaalde 
waarschuwing, de schuur inging, waar de berooking had 
plaats gehad, terwijl er nog maar zeven minuten gelucht 
was. De voorschriften luidden, dat men eerst na tien 
minuten moeht naar binnen gaan om de boomen uit te 
laden. Hij had er al twee bundels boomen uit gedragen 
en zou juist den derden aanpakken, toen hij languit op 
den grond viel. Direct werd hij in de open lucht. gebracht 
en kreeg na eenigen tijd zijn bewustzijn en volkomen 
gezondheid terug. 


me 


— 189 — 


In verschillende staten van de Noord-Amerikaansche 
Unie bestaan wetten, ten doel hebbende uitroeiing of ver- 
hindering van de verbreiding van schadelijke insecten en 
van plantenziekten, en in vele van die wetten zijn speciaal 
bepalingen omtrent behandeling met blauwzuur opgeno- 
men. Zoo leest men in art. 9a van de wet van 1898, uitge- 
vaardigd in Maryland (volgens Professor Rrrzema Bos een 
der meest doeltreffende) : « Alle voor den aanval van boven- 
bedoelde schadelijke insecten en ziekten vatbare boomen, 
planten, wijnstokken, knoppen of enten, gewoonlijk samen- 
gevat onder den naam van kweekersmateriaal (nursery 
stock), moeten, wanneer zij door kweekers in dezen Staat 
worden verkocht, vóór zij geleverd worden, door den ver- 
kooper worden blootgesteld aan de inwerking van blauw- 
zuurgas, en dat wel in gebouwen of kasten, die onderzocht 
en goedgekeurd zijn door de bovengenoemde staatsambte- 


naren ». 
Het bovenstaande wetsartikel ontleen ik aan een opstel 


van Professor Rrrzema Bos over de San José schildluis in 
den vijfden jaargang van dit tijdschrift. Im dat opstel 
beschrijft hij aan de hand van photographiën, door hem 
uit Amerika meegenomen, de eenvoudig geconstrueerde 
kisten, die men gebruikt voor ontsmetting van « nursery 
stoek », en hij geeft aan hoe men te werk gaat met op stam 
staande boomen. Vooral die leatste methode is interessant ; 
men ziet afgebeeld grootere en kleinere boomen, met zeilen 
van verschillende constructie overdekt, deel uitmakende van 
een boomgaard van 1500 stuks. 

De grootere berookingsschuren zijn van meer gecom- 
pliceerden bouw. Sommige kweekers ontsmetten in derge- 
lijke fumigatoria 12- tot 15 duizend boomen tegelijk, die 
er eenvoudig op wagens in- en uitgereden worden. Zulke 
gebouwen moeten natuurlijk zeer dicht zijn, hetgeen bereikt 
wordt door de planken, waaruit zij bestaan, geheel te 


— 190 — 


beplakken met speciaal voor dat doel bereid papier. In het 
dak bevinden zich ventilatoren, die op eenigen afstand 
kunnen worden opengetrokken, terwijl onder een vloer van 
stevig rasterwerk een of meer aarden vaten staan, waarin 
uit eyaankali, water en zwavelzuur, het giftige gas wordt 
ontwikkeld. Van te voren is verdund zwavelzuur gegoten 
in die vaten, terwijl, als de boomen in de schuur zijn gere- 
den en alles gesloten is, door een eenvoudige, buiten de 
schuur uit te voeren manipulatie, de juiste hoeveelheid vast 
cyaankali in elk vat wordt gebracht. 

De ervaring van de Amerikanen leert ons, dat men de 
boomen in den winter moet behandelen en dat zij droog 
moeten zijn. Levende, groene plantendeelen, vooral zulke 
op welke zich druppels water bevinden, worden zwart na de 
berooking en vallen af. Im het algemeen worden planten 
minder geschaad door een intensieve maar korte behande- 
ling, dan door langdurig verblijf in een minder sterk met 
blauwzuurgas bedeelde ruimte. Tevens geeft die korte, 
heftige inwerking grooter zekerheid omtrent het effect op 
het ongedierte. 

Ofschoon de eene plant gevoeliger is voor de inwerking 
van blauwzuurgas, dan de andere, mag men in ’t algemeen 
voor bebladerde planten niet meer nemen dan 6 gram 
cyaankali per cubieke meter. Appelboomen werden, vóór 
het witloopen der knoppen, zonder schade gedurende een uur 
aan een achtmaal grootere dosis blootgesteld. 

Met de studie van de diffusie van het cyaanwaterstof 
heeft CL. Penny zich bezig gehouden (Delaware Agricultu- 
ral Experiment Station, twelfth report, 1901). Al naar den 
vorm en de grootte van de behandelde ruimte, vond hij, dat 
twintig minuten tot een uur verloopen konden eer het gas 
gelijkmatig verdeeld was. Im een vierkante kamer, die 
ruim > meter hoog was, die 120 kubieke meter inhoud had, 


en waarvan de reten zooveel megelijk waren dichtgestopt, 


— 191 — 


duurde het een uur vóór de samenstelling van de atmosfeer 
ten naastebij homogeen was. Het ontwikkelingsvat, in het- 
welk een stuk cyaankali van 866,5 gram door indompeling 
in verdund zwavelzuur ontleed werd, stond midden op den 
vloer, en men kon zien, dat het gas, dat met een groote 
hoeveelheid zich condenseerenden stoom daaruit ontsnapte, 
eerst naar boven ging, dan langs de wanden naar beneden, 
zoodat de plaats, waar het vat stond, het laatst bereikt werd. 
Door scheikundige analyse van de atmosfeer kon een gol- 
vende beweging in het gas tot een uur na het afloopen van 
de reactie worden aangetoond. 

Verlies vindt, behalve door lekkage, ook plaats door 
condensatie op de wanden. Zoo was in een zeer goed geslo- 
ten ruimte, waarvan het grondvlak vier decimeter lang en 
1,6 deermeter breed was, en waarvan de hoogte 1,6 decimeter 
bedroeg, na een half uur slechts 72% van het in het zout 
aanwezige cyaan in de atmosfeer verspreid. Im grootere 
rumaten is dit verlies natuurlijk relatief geringer. Bij 
bevochtiging der wanden en het inbrengen van natte boo- 
men was in bovenbedoelde kist van één kubieke meter inhoud 
het verlies 18 % grooter, en wanneer de bodemlooze kist cp 
den grond stond en dus van onderen met aarde was afgeslo- 
ten, werd het verlies met nog 29 % vermeerderd. 

Tegenwoordig heeft ook in Canada, Nieuw Zuid- 
Wales, de Kaapkolenie en de Transvaal de blauwzuur- 
berooking ingang gevonden. In Fransche en Engelsche 
tuinbouwbladen leest men eerst in de laatste jaren over het 
gebruik van cyaanwaterstof; op de daar opgedane ervaring 
heop ik terug te komen, nadat ik zelf proeven in planten- 
kassen heb kunnen nemen. In Italië is vanwege het land- 
bouwministerie aan de ecultuurschool te Imola een kamer 


gebouwd voor ontsmetting van door Phylloxera bewoonde 
wijnstokken. 


Morrrz heeft in de « Arbeiten aus der biologischen 


Abtheilung für Land- und Forstwirthschaft am Kaiser- 
liehen Gesundheitsamte » (1905) proeven gepubliceerd over 
de werking van blauwzuurgas op schildluizen, speciaal op 
de San José schildluis. Hij komt, in tegenstelling met 
Amerikaansche onderzoekers, tot het resultaat, dat blauw- 
zuurgas een niet betrouwbaar desinfeetiemiddel is, in de 
doseering, die in Amerika daarvoor gebruikt wordt. De 
uit 6 gram eyaankali in een ruimte van 508 liter ontwik- 
kelde hoeveelheid eyaanwaterstof, bleek, bij een inwerkings- 
duur van één tot twee uren, niet voldoende om de schild- 
luizen, die zich op verschillende vruchtboomsoorten bevon- 
den, alle te dooden; van de eieren bleven de meeste intact. 
Om het gevaar, verbonden aan het gebruik van nog grootere 
hoeveelheden blauwzuur, raadt Moritz de behandeling met 
lit gaz af. 

Horrrere geeft in zijn « Chemische Mittel gegen Pflan- 
zenkrankheiten » (1898) op, dat de roode plantenmijt (Tetra- 
nychus telarius L.), de bloedluis (Schizoneura lanigera 


familie der Proctotrupidae en het geslacht Alaptus, niet op 


HarvsMmaNN), alsmede eenige parasitische vliegen uit de 


blauwzuurgas zouden reageeren. Ik voor mij zie niet in 
waarom bloedluis er niet door gedood zou worden, terwijl 
schildluizen en Phyllorera wèl bezwijken. Het eenige zou 
kunnen zijn. dat de bloedluizen, omdat zij vaak in gleuven 
van de schors zijn verscholen, en omdat zij met haarachtige 
wasmassa’s bekleed zijn, wat langer aan blauwzuurgas moe- 
ten worden blootgesteld. Mijn ervaring is dan ook, dat 
blauwzuurgas, in niet te kleine concentratie, een uitste- 
kend middel tegen bloedluis is, en bij de enorme verliezen, 
die jaarlijks vooral in Limburg en Noord-Brabant door 
bloed- en schildluizen worden veroorzaakt, zou ik wel graag 
het blauwzuurgas algemeen gebruikt zien. En wat het 
gevaar betreft, ik vind dit voor intensieve berookingen niet 


grooter dan voor de concentratie door Momrrrz gebruikt, 


— 193 — 


tenminste als aan personen, die de “verantwoordelijkheid 


kunnen dragen, het opzicht wordt toevertrouwd, 


Tweemaal was ik in de gelegenheid zelf deze bewerking 
uit te voeren. De heer P.J. NerrsseN te Oeffelt wendde 
zich in December 1904 tot Professor Rrrzema Bos om 
advies. Hij wilde twee duizend vijfjarige, op hoogstam 
veredelde appelboomen, met driejarige kroon, en een k'ei- 
nere partij halfstam appelboomen en tweejarige veredelin- 
gen van bloedluis zuiveren, op zijn Amerikaansch, met 
blauwzuurgas. De boomen waren afkomstig van sterk met 
bloedluis besmetten grond te Blitterswijk en hij wilde ze 
na de ontsmetting overbrengen naar zijn kweekerij te 
Oeffelt, die, dank zij aanhoudende zorg, vrij was van dit 
insekt. Professor Rrrzema Bos droeg mij dit werk op. 

Daar de heer NerisseN graag vóór de vorst klaar zou 
zijn, en behalve tegen de kosten, die het bouwen van een 
« fumigating house » zou meebrengen, ook opzag tegen den 
tijd, dien dit zou duren, maakte ik een plan voor het behan- 
delen van de boomen in kuilen, die zouden kunnen worden 
afgedekt, en in welke door middel van een scheitrechter met 
lange looden pijp het zwavelzuur zou kunnen worden 
toegevoegd aan een cyaankalioplossing, die zich op den 
bodem van de kuil bevond. Onderwijl hield de heer 
NELSSEN zich bezig met het oppervlakkig schoonmaken van 
de aangetaste boomen. Dat deze bewerking op zichzelf niet 
voldoende was, zal ieder, die de bloedluis in zijn pernicieuze 
werking kent, toegeven. Het insect kruipt weg in spleten, 
tusschen de gezwellen, die het zelf bij het zuigen veroor- 
zaakt, en in de kankerplekken,die uit de opzwellingen door 
bijkomstige factoren (vorst en de zwam: Nectria dittssima 
Tul.) kunnen opstaan. Van de wortels is het insekt nog 


minder gemakkelijk dan van den stam mechanisch te ver- 


— 14 — 


wijderen, zonder dat men ze beschadigt. Eén enkele bloed- 
luis, die is blijven zitten, kan in den zomer binnen veertien 
dagen een nakomelingschap hebben, die groote stukken 
schors bedekt. 

De kuilen, die ik liet graven, zouden, wanneer een zeil 
over de, aan den rand opgeworpen aarde werd gelegd, een 
inhoud hebben van ongeveer 25 kubieke meter. Twee figu- 


ren geven de inrichting van de kuilen weer, de eerste in 
De o 5} 


horizontale projectie, de tweede in lengtedoorsnede. 


— 195 — 


Voor het bepalen van de benoodigde hoeveelheid 
cyaankali ging ik van de volgende gezichtspunten uit : De 
bovenste grondlaag bestond uit lichten zavelgrond; op 
ongeveer een halve meter diepte was zeer zware klei aan- 
wezig, die een stijf aaneengesloten massa vormde. Door 
diffusie kon in de bovenste laven van den bodem verlies aan 
gas ontstaan, terwijl op eenige diepte alleen de, aan den 
kleiwand hangende vochtigheid voor absorptie in aanmer- 
king kwam. De weersgesteldheid bracht mede, dat de boo- 
men droog konden worden ingeladen, maar de aan de wortels 
hangende aarde zou wederom verlies van cyaanwaterstof 
geven. PeNNy's uitkomsten geven wel eenig inzicht in de 
grootte van het gasverlies, maar het was toch een zeer ruwe 
schatting, die mij deed aannemen, dat tusschen de 25 en 509%, 
van het theoretisch uit het gebruikte kalizout te verkrijgen 
gas als werkzaam gas in de atmosfeer zou komen. Dus werd 
1 kg zout per kuil, of 40 gram per kubieke meter, gebruikt, 
d.1. ongeveer tweemaal zooveel als Morrrz voor zijne proe- 
ven ram, en iets minder dan JomxsonN bij de bovenvermelde 
intensieve behandeling van appelboomen bezigde. 

Meerdere kuilen waren te Blitterswijk noodig; zij wer- 
den gegraven op een afstand van vele honderden meters van 
de woningen, en de kuil, welke zich het verst onder den 
wind bevond, werd het eerst in gebruik genomen, om later 
geen tijdverlies te hebben. 

Midden in den kuil werd, in een verdiept gedeelte, een 
bouten kuip geplaatst, hierin een aarden pct, die de oplos- 
sing van 1 kilo cyanetum kalicum èn frust. van 96 tot 99 9% 
in drie liter water, bevatte. 

Het bereiden van die oplossing moet vcorzichtig plaats 
hebben, omdat daarbij een weinig cyaanwaterstof ontsnapt 
tengevolge van hydraulitische splitsing en de werking van 
het koolzuur van de lucht. Er ontsnapt wel weinig blauw- 
zuur, maar toch genoeg om het te kunnen ruiken. 


Aan het oor van den aarden pot werd een stevige ploeg- 
lijn bevestigd en er in bevond zich een roestige spijker, 
maatregelen, op de bedoeling waarvan ik aanstonds terug- 
kom. 

Fen looden pijp van zes meter lengte werd, zooals de 
figuren dit aangeven, door den grond heen gelegd naar de 
zijde waar de wind vandaan kwam, daaraan werd een schei- 
trechter van een iter inhoud door middel van een caoutchouc 
stop bevestigd; de boomen werden onderwijl ingedragen en 
gelegd op een rasterwerk van balken boven den generator, 
daarna de kul bedekt met een dicht, geolied zeil, dat door 
balken gesteund werd en door stevige ploeglijnen op een 
afstand van tien meter kon worden weggetrokken. 

Wel moeten die touwen stevig zijn, want de rand van 
het zeil wordt met grond afgedekt, en ik verzeker U, dat er 
getrokken moet worden om het zeil weg te krijgen. Het is 
daarom ook goed de touwen te bevestigen nabij den, van de 
werklieden afgekeerden rand. 

Nu moet er om nog iets gedacht worden. Het bovenste 
uiteinde van den looden pijp moet door een kraan kunnen 
worden gesloten en de looden pijp zelf moet met een 
ploeglijn uit den grond kunnen worden getrokken. Althans 
als men nog meerdere kuilen door middel van deze twee 
utensiliën wil bedeelen met zuur. 

In den scheitrechter werd gegoten een halve liter zwa- 
velzuur, overmaat ten opzichte van het opgeloste zout. Zeer 
langzaam liet ik het zuur toevloeien, want de inwerking 
mocht, om spatten te voorkomen, niet te heftig zijn, 
terwijl toeh van de meerdere warmteontwikkeling bij het 
gebruik van onverdund zuur moest worden partij getrokken 
om het eas vollediger uit te jagen. Ik kon duidelijk de 
gasontwikkeling hooren, en een fijn dampwolkje, dat door 


een gaatje in het zeil (een beproefd dicht zeil was toen, 


— 197 — 


daar alles vlug en vóór het invallen van den vorst moest 
afloopen, niet te krijgen; ik had dus ook reeds bij het 
begin van de reactie wachtposten uitgezet, om voor gevaar 
te waarschuwen) ontsnapte in de koude avondlucht, over- 
tuigde ook de op eenigen afstand staande helpers, dat er 
iets gebeurde. 

Na twintig minuten liet ik den pot omvertrekken 
aan het daaraan bevestigde touw, een maatregel, die een 
goede menging en uitdrijving van het gas verzekerde. 
Nog twintig minuten later werd het zeil weggetrokken, 
en tot twee uren daarna bleven de wachters op hun post om 
in den wind naderende menschen te waarschuwen. Veertig 
minuten heeft dus de maximum giftwerking geduurd. 

Cyaanwaterstof is 7 9% lichter dan lucht, het trekt dus 
op, en wordt door den wind weggevoerd. Als er wind was, 
heb ik steeds twee uur laten wachten, vóór de kuil mocht 
worden leeggedragen ; maar als er weinig wind was, of als 
de wind draaide, lieten wij den kuil den geheelen nacht 
openstaan. Intusschen konden wij den scheitrechter en 
de loeden pijp voor den volgenden kuil gebruiken, die een 
twintig meter verder naar de windzijde lag, en zoo voort. 

Het ging niet heelemaal zonder tegenspoed. De wind 
is den eersten avond gedraaid en de vorst viel in, maar ik 
hoef niet in extenso te vertellen, hoe wij toen handelden ; als 
er maar een persoon bij is, die de verantwoordelijkheid kan 
dragen, is het voldoende te zeggen, dat men met de omstan- 
digheden moet rekening houden. En de kweekers zelve 
weten wel, hoe zij de boomen, die in den kuil liggen, voor 
vorst moeten vrijwaren; zij zullen wel een flinke hoeveel- 
heid stroo bij de hand hebben. 

Eenige dagen later, bij onderzoek van stukken van de 
ontsmette appelboomen, die tijdens de bewerking in den kuil 
hadden gelegen, bleek, dat alle bladiuizen en ook de hier en 


— 198 — 


daar op de boomen voorkomende schildluizen (M/ytilaspis 
pomorum Bovcuk) dood waren. Hoe men aat onderzoekt, 
geeft Morrrz aan. De dieren worden op een objectglas in 
een droppel water gebracht, met een dekglas bedekt en 
onder het mierooscoop wordt de huid door lichten druk tot 
scheuren gebracht. Leven zij, dan ziet men, tengevolge 
van spiercontracties, een uitstroomen van lichaamsvloeistof, 
dat met stooten gepaard gaat. Dit heeft niet plaats als de 
dieren zijn afgestorven. Dan ziet men slechts, dat bij 
sterker druk een troebele massa, als van gestremd eiwit, 
wordt uitgeperst. 

Over de werking van blauwzuurgas op de eieren der 
bloed- en schildluizen moet ik mijn oordeel opschorten, tot 
ik in de gelegenheid geweest zal zijn hieromtrent een meer 
uitvoerig onderzoek in te stellen. Volgens de literatuur 1s 
het gas voor de eieren veel minder schadelijk dan voor de 
insekten zelve. 

Bracht microscopisch onderzoek mij dus niet tot vol- 
komen zekere resultaten, de uitslag der proef zou weldra 
bekend vorden. Im den zomer van 1905 schreef de heer 
NerisseN dat in sommige boomen weer bloedluis was opge- 
treden. Bij nader onderzoek bleek echter dat hij direct 
naast de ontsmette partij, een rij andere, uit Bhtterswijk 
afkomstige, en niet ontsmette boomen had geplant. Dat 
dit de juiste verklaring was voor het optreden van die 
kolonies, bleek voldoende, toen mij op den 3" April 1906 
de behandeling met alle noodige voorzorgen, ook wat het 
uitplanten na de vntsmetting betrof, te Oeffelt herhaalden 
met een partij, door bloed- en schildluizen bezette appel- 
boomen. Zij zijn in den zomer van 1906 vrij gebleven van 
deze insekten. In de maanden Juni en Juh kan dit zeer 
goed beoordeeld worden : dan vormen zich de kolonies het 


vlugst. 


In 


Nu nog enkele woorden over het schoonmaken der 
gebruikte voorwerpen. Als de ontsmetting geregeld zal 
plaats vinden, dan moet men er natuurlijk een speciaal stel 
utensiliën op na houden, zooals de heer Nelissen trouwens 
nu reeds doet. Maar het kan gebeuren, dat men den aarden 
pot of de kuip later weer voor andere doeleinden noodig 
heeft. Wanneer er ijzer in deze vaten aanwezig was (en 
juist om hieromtrent zekerheid te hebben, voegde ik aan de 
chemicaliën een roestigen spijker toe) zal men, als de reactie 
afgeloopen en de vloeistof bekoeld is, een groote hoeveelheid 
kristallen zien (van kaliumsulfaat) in een moederloog, sterk 
gekleurd door Pruisisch blauw. Bij het schoonmaken ging 
ik zóó te werk, dat eerst kristallen en vloeistof verwijderd 
werden en begraven in een gat in den grond. De vaten 
werden flink met water en aarde schoongeboend, met ver- 
dund zwavelzuur omgespoeld, waarbij men de laatste sporen 
cyaan nog kan ontdekken als Pruisisch blauw, en ten slotte 
met soda, die deze stof in oplossing brengt. 

Men zal geneigd zijn te vragen, waartoe de heele ont- 
smetling dient, als niet alle kweekers haar uitvoeren. Jonge 
bloedluizen toch kunnen het zonder voedsel drie à vier dagen 
uithouden en de erfelijk bevruchte, gevleugelde wijfjes wor- 
den, door den wind gedragen, naar naburige kweekerijen 
overgebracht. Deze vraag geeft een aansporing te meer 
om de bloedluis, die in het Zuiden van ons land zoo enorm 
veel schade aan de kweekers berokkent, algemeen met een 
aldoend middel te bestrijden, en het meest afdoend is, vol- 
gens onze tegenwoordige kennis, de cyaanwaterstof. 


H. M. QUANJER. 


Fabrikant van minerale producten. 


 Asbestine of amiante in poeder. — Mineraal wit. — Gekristalliseerde koolzure 
kalk. — China Clay (Koalin). — Feldspath. — Mangaan in poeder. — Mika. — 
Potlood of graphiet. — Silicatine (calorifuge). — Fluorspath. — Zwavelzuur barium, 
— Geprecipiteerde zwavelzure kalk. — Talk van Venetië en van Frankrijk. — 
Plastische aardsoorten. — Puimsteen in stukken en in poeder. 


js ALGEMEIN AGENT voor het verkoopen van steenen en platen van kunst- 
matigen Tuf, dienstig voor het maken van wanden, zolderingen (plafonds), 
vouten en afsluitingen van allen aard, b. v. voor de afscheiding van vochtige, koude 
of warme lokalen en voor het bekleeden van ketels en dergelijke toestellen. 


n 
AN 


4 | FOSTITE! 


_ 


“Belge »te Jette Saint-Pierre; M. A. DE SMEDT, onderpastoor te Saint-Pierre-Cappelle 
bij Edingen; M. S. JACOBS, pastoor te Hellebecq (Hain); M. P. CLAREBAUT, pastoor 
te Moerbeke bij Geeraardsbergen. 

5 Mijne producten zijn gebruikt in de openbare tuinen te Berlijn, in de Koninklijke tuinen te 
uttgart, in de vermaarde Palmengarten te Frankfurt a/M., door de « Raffeisen-Instituts » 
 Straasburg, enz. Het officieël verslag van het Instituut voor plantenphysiologie en 
antenziekten te Berlijn, zegt dat FOSTITE er met goeden uitslag is aangewend geworden 
n dat men het zich ieder jaar met voldoening herinnert. 

Daarenboven is de FOSTITE aanbevolen in Zwitserland door de comiteiten voor het 
lanten van den wijnstok en bijzonderlijk door het comiteit van Zurich. î 
Kostelooze toezending van de brochure met uitleggingen aan ieder, die ze vraagt aan 
Ff JEAN SOUHEUR, Antwerpen. 


PNEUMATISCHE SLUITING 


FABRRIEKMERK : HERCULES (GEBREVETEERD) 
DOOR MIDDEL te OF VAN HET 


VAN DEN BAIN-MARIE UITPOMPEN DER LUCHT. 


(waterbad) 


(1) Gesloten glas. 


Eenig systeem dat de conservedoozen en alle andere potten en 
glazen, zoowel voor vloeistoffen ais voor vaste lichamen, luchtdicht 
en werktuigelijk sluit. Groote spaarzaamheid van werk en stof. 
} Gemakkelijke en geheel gewaarborgde toepassing door het waterbad (3) Nade 
bewerking. of het verdunnen van de lucht. bewerking: 
Dit sluitingssysteem is aangenomen door de bijzonderste conservefabrieken van de wereld. 
Ei Fig. 1 stelt een definitief gesloten flesch voor; fig. 2de flesch vóór en fig. 3 na de bewerking. 
Voor meer inlichtingen, het toezenden van stalen en de vergunning voor den verkoop van 
Ht product, zich te wenden tot 


JEANSOUHEUR, Antwerpen (België) 


Je Ó 


4 d 5 2 
Ins - , ER 
ie > 4 f 1 
d a / d 
pb ij t 
NN i 
, 4 d 
er ‘ Pe r 
‚ os 
4 d 
is - Tat 
_ hd u. dn) f +. 
en 7 Rs en 
Ld 
„t p, E… \ Kl 
ê pear Pen Y d 
5 Bep k 
% pe 1 
” en * “ 
+ « p ad, F 
Ea x 
5 kr dl Ë 
p 8 


4 nf " 
4 > id | 
9 PO he 
es N i 
dÂ af $ ed 1 
3 E r Ee has 
* 
ì ĳ ‚ F4 LJ 
5] 7 s zi ne N „ 
« „eld + Ld - 
k « $ PT 
B ST Es 7 
- haf z A 
B 4 
N s À _e b , ” ze 
» KO, 
4 „A 
* + , had | 
; 
LE 4 , v 
rale = 
ed de 
5 il v& k k ì 
. 4 « 5 
. zN ús 
‘ 5 t b 
' d de A, » 
Pr t e dn IDR oi \ 
ER 4 REt raden 
é ‚ 4 - N 
LI det Bd nd 
' h Ed - 
4 An id $ / 
re Ke AE a / 1 
„il hj / t A + 
wi , PAN i Lel zi 
Lely $ % ek 
Nd nd p je kj : 
Are Sd, 5 
Ps PARE, hb’ ' 
Jai £ i L 
NE dent Ad / Ì ’ lk’ 
EN 0 
ü | € 
d € . ' 
Kf 7 w « 
] bek RES, 
Oad vn eN pe . 
5 Ek 3 € 
ie " Ì f 
ry 
d Perg 
E Tao EA IRG 
& h 4 A í { ' 
ed he E Giap 2 
re di das 4 kh 
4 N / P 
. N / 
ll 
Ë , 
f ‘ 
An . . 
ke Ard q / ries 
] afs 4 { ES 
ni s A P hd 
Pir A f \ 
re AS 


é red * 
_ fet 
Ei) 
Ag Li 
k ' p ; 
£ 4 
_ N ‘ 
EN 
a ' é 
Ek ' 4 1 N 
ii A Ì 
' 
4 _ 
| p , E 
- r 
ZM Ka 
p r 
û \ sij & 
í ” Á 
E Mi ‘ 
EAR h 
p Pi 
é $ nf 4 
» \ 
PE } 
” ĳ 
* 
/ 
/ 


veh 


D 


4 die 5 sr 
ghb es fd HAN 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATAOLOGISCHE VEREENIGING 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Bat DrJ RITZEMA,BOS, 


Directeur van het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen. 


BERTIENDE JAARGANG. 
(Met zes platen). 


GENT, 
BOEKHANDEL AD. HERCKENRATH, 


Koestraat. 20. 


1907. 


hd 


se 


GENT, DRUKK. V. VAN DOOSSE 


(rs 


> 
, 
„4 
. 
1 


INHOUD. 


Bladz. 
J. Ritzema Bos. — Op welke wijze kunnen de ziekten van onze bol 
gewassen van de eene plaats naar de andere worden verbreid? … . 1 
H. M. QOuanjer. — Eene ziekte van rica gracilis. … . .. . 8 
H. M. Quanjer. — Noord-Hollandsche koolziekten (met platen Ie en In. 13 
J. Ritzema Bos. — Instituut voor Phytopathologie te Wageningen. 


Verslag over onderzoekingen, gedaan in- en over inlichtingen gege- 
ven van wege in Instituut in het jaar 1906, (met 


pla Eer en 
Korte mededeelingen. — IT. Sorauer’s SOHO der Pflanzenkrank- 
heiten. — II. Aederlandsche Vlinders, beschreven en afgebeeld door 


Mr A. Brants. — II. Jahresbericht über das Gebiet der Pflanzenkrank- 
heiten, von Prof. Dr M. Hollrung. — IV. De roestzwam der sparre- 
kegels (Aecidium strobilinum) leeft in haren anderen ontwikkelings- 
toestand op de twosvogelkers. — V. Bordeaursche pap schadelijk voor 
CEZÛ oen oe . De De bee ES 
H. W. Heinsius. — Wensink van âB Beens enen ES 
dn Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, op 
6 Maart 1907, in het Laboratorium van Professor Verschaffelt te 


Amsterdam. … .… alerte Oe Nerscn MOhm U. 10E! 
H. M. Quanjer. — Noord: Hol ansene Rooldikien, Vervolg, (met pla- 
Lensltens2 Nen. V)- … … … « oe Beo a PK 


J. Een Bos. — De Amer lanen eens 5 oto De 
J. Ritzema Bos-— Welke zijn de beste maatregelen, die van Staatswegc 

kunnen worden genomen, om onzen land-en tuinbouw zooveel moge- 

lijk te vrijwaren tegen plantenziekten en schadelijke dieren, welke 

van elders zouden kunnen worden geïmporteerd? … … … 134 
J.R. B. — Boekbespreking . . . … … … rl 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING 
EN 


eKruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS, 


Directeur van het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen. 


DERTIENDE JAARGANG. 


1e, 2e en 3° afleveringen. 


GENT, 
BOEKHANDEL J. VUYLSTEKE. 


1907. 


INHOUD 


* 


J. Ritzema Bos. — Op welke wijze kunnen de ziekten van onze 
bolgewassen van de eene plaats naar de andere wordenverbreid? 1 
H. M. Quapjer. — Een ziekte van Zrica gracilìs. … … . 8 
H. M. Quapjer. — Noord-Hollandsche koolziekten (met Platen 
Ben Hesen on Ce 
J. Ritzema Bos. — Instituut voor Phytopathologie te Wage- 


ningen ; (Verslag over onderzoekingen, gedaan in- en over inlich- 
tingen gegeven var wege bovengenoemd Instituut in het jaar 


BOOG Et CN ter et Ne He 
Korte mededeelingen. — 1. Sorauer’s Handbuch der Pflanzen- 
krankheiten. — II. Nederlandsche Vlinders, beschreven en 


afgebeeld door M" A. Brants. — III. Jahresbericht über das 
Gebiet der Pflanzenkrankheiten, von Prof. Dr M. Hollrung. 
— IV. De roestzwam der sparrekegels (Aecidtum strobilinum) 
leeft in haren anderen ontwikkelingstoestand op de trosvo- 
gelkers. — V. Bordeauxsche pap schadelijk voor vee? … 84 
D'r H. W. Heinsius. - Verslag van de Algemeene Vergadering 
der Ned. Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, 
op 6 Maart 1907, in het Laboratorium van Prof. Verschaffelt te 
Amsterdam … 4). *00/ el), oe Od tael ore EN 


id 


De graphische kunsten. 
naar photographies, 
teekeningen, schilderijen, gewasschen 
teekeningen enz. 

Specialiteit voor catalogen, prospectussen, 
nijverheidsalbums. 


OLICHES VOOR AANKONDIGINGEN. 
Al, Fabriekstraat, 44, BRUSSEL, 


KUNST- EN HANDELSWERKEN. 
FELIX WYLANDS 


Typographische gietafdrukken of clichés 


Gent, drukkerij V Van DoOSSELAERE, Heirnisboulevard, 17. 


J6Ob gb dS 


Nederlandsche phytopathologische Vereeniging 


EN LIBRARY 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. D: J. RITZEMA BOS. 


Dertiende Jaargang. — 1°, 2° en 3° Afleveringen. r Juni rgo7. 


OP WELKE WIJZE KUNNEN DE ZIEKTEN VAN ONZE BOLGEWASSEN VAN 
DE EENE PLAATS NAAR DE ANDERE WORDEN VERBREID ? 


Het Bestuur der afdeeling Leiden en omstreken van de 
Nederlandsche Maatschappij van Tuinbouw en Plantkunde 
verzocht mij, in de Algemeene winterbijeenkomst dezer 
Maatschappij, die op 30" Januari j.l. te Amsterdam werd 
gehouden, het boven aangegeven vraagpunt in te leiden. 
Hoewel nu deze inleiding in een paar vakbladen werd opge- 
nomen, zoo acht ik het toch niet ongeschikt, haar ook. in 
dit Tijdschrift te plaatsen, daar de hier behandelde zaak van 
veel belang is in ’t geheele bloembollendistrikt en- ook 
daar buiten. 

De verbreiding nu der ziekten van onze bolgewassen 
kan plaats grijpen : 


a. door de lucht heen; 

D. met de bollen; 

c. met besmetten grond ; 

d. met afval (uit den grond genomen zieke bolgewas- 
sen; afgesneden bloemen); | 


e. met dekriet. bees g 
| f 


ee OL 


A. — Verbreiding door de lucht. 


Vooral de sporen van ziekten veroorzakende zwammen 
worden gemakkelijk door den wind over groote afstanden 
voortbewogen. ’t Is bekend, hoe — wanneer de weersge- 
steldheid voor de uitbreiding dezer ziekten gunstig is — som- 
mige ziekten zich juist in de richting van bepaalde winden 
over de velden verbreiden. Het zoogenoemde « smetvuur » 
van de hyacinthen, dat in enkele dagen tijds eene enorme 
uitbreiding kan erlangen, levert wel het merkwaardigste 
voorbeeld van snelle verbreiding eener ziekte met den wind. 
Maar ook het « vuur » der narcissen, het « vuur » der 
tulpen, de « roest » der Convallaria’'s en het « rot » (de 
Botrytis-ziekte) der Convallaria's en der pioenen, worden 
door middel van den wind over de velden verbreid. De 
bacteriën. welke het «geelziek» der hyacinthen veroorzaken, 
worden insgelijks door den wind van de eene plaats naar 
de andere, van het eene veld naar het andere, voortbewogen. 

En ’t zijn niet slechts bacteriën of zwamsporen, die bij 
milliarden van de zieke planten afwaaien, waardoor de 
heerschende ziekten verbreid worden. Soms is de grond, 
waarop zieke bolgewassen groeiden, besmet, doordat hij 
zwarte, korrelvormige sklerotiën bevat van zwammen, die 
eene ziekte veroorzaken. Wanneer nu de wind het zand 
van den eenen akker naar den anderen doet verstuiven, 
worden soms deze sklerotiën meegevoerd. ’tIs bekend, dat 
zich soms de ziekte van de « kwade plekken » der tulpen- 
velden met den wind van de eene plaats naar de andere 
verbreidt. 

Waar in een elzenhaag of in eene schutting, die ’t eene 
stuk bloembollenland van het andere scheidt, eene opening 
aanwezig is, verbreidt zich soms eene ziekte over ’t aan- 
grenzende land door die opening heen, terwijl zij elders 
door den haag of de schutting wordt tegengehouden. Dit 


B AE 


heeft men waargenomen o.a. bij het « smetvuur » der 
hyacinthen, bij « 't vuur » der narcissen, bij « ’t rot » der 
Convallaria’s en ook bij kwade plekken der tulpenvelden. 

Uit dit oogpunt is het dus gewenscht, de verschillende 
velden door elzenhagen of door rietmatten te omgeven, 
bepaaldelijk op plaatsen, die grenzen aan velden, waar 
zekere ziekten heerschen. 


B. — Verbreiding door de bollen. 


Er zijn verschillende ziekten, die met de bollen kunnen 
worden verbreid, omdat de besmettende organismen op of 
in deze bollen aanwezig zijn. Dit is ’t geval o. a. met het 
« ringziek » en ’t « geelziek » der hyacinthen, en met de 
« Botrytis-ziekte » der tulpen. De bloembollenkweeker 
lette er op, dat geene zieke bollen door hem worden in den 
handel gebracht. De hyacinthenbollen moeten nauwkeurig 
worden gevisiteerd, en de zieke deelen moeten worden weg- 
gesneden. — De zeer kleine sklerotiën der Botrytisziekte, die 
aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van de zooge- 
noemde « stekers », zitten buiten op de tulpenbollen, en 
kunnen dus bij nauwkeurige beschouwing gemakkelijk 
worden waargenomen. Gewoonlijk is het wegnemen van 
het buitenste droge huidje der bollen voldoende om deze laat- 
ste van de zwam te zuiveren, hoewel daardoor de handels- 
waarde der bollen eenigszins daalt. Veiliger is het echter, 
zoodanige bollen niet te leveren. 


C. — Verbreiding met besmetten grond. 


Dikwijls is de grond op plaatsen, waar zieke bolge- 
wassen hebben gestaan, besmet. Waar geelzieke hyacinthen 
hebben gestaan, welker bollen in rotting zijn overgegaan, is 
hij besmet met de bacteriën van het geelziek : waar ringzieke 
hyacinthen, werden gekweekt, die vergaan zijn, kan hij 


en 


stengelaaltjes bevatten ; waar zwartsnottige hvacinthen of 
anemonen zich bebben ontwikkeld, bevat hij skierotiën van 
het zwartsnat ; op de kwade plekken in de tulpen- en lris- 
senvelden treft men in den grond vele sklerotiën aan van 
de zwam, die deze ziekte in ’t leven roept. 

Nu wordt voor de vernieuwing van de aarde op 
bloembedden in particuliere tuinen en parken zeer dikwijls 
gebruik gemaakt van grond, uit het bloembollendistrikt 
afkomstig. De bloembollenkweekers graven op de « kwade 
plekken » de aarde tamelijk diep uit, omdat zij terecht 
daarin een middel tot bestrijding van het kwaad zien. Zij 
weten echter vaak niet, waar zij met dien « kwaden grond » 
moeten blijven, en geven hem gaarne om niet of voor 
weinig geld weeg, wanneer de kooper hem maar zorgvuldig 
verwijdert. Menig stadstuinman nu, die aan den bezitter 
van een’ tuin nieuwe aarde voor zijne bloembedden moet 
leveren, krijgt aldus op eene zeer goedkoope manier dezen 
« kwaden grond », die voor tulpen, hyacinthen en irissen 
niet deugt, maar overigens uitstekende tuinaarde is ; en hij 
kan er een’ tamelijk hoogen prijs weer voor in rekening 
brengen. Op deze wijze wordt zeer dikwijls aarde in de 
tuinen gebracht, die besmet is met organismen, welke 
ziekten bij bolgewassen kunnen veroorzaken. 


D. — Verbreiding door middel van afval. 


Het « zwart snot » der hyacinthen wordt algemeen op 
deze wijze bestreden: dat de zieke plant met de haar omge- 
vende aarde met behulp van den zoogenoemden « snotkoker » 
uit den grond wordt genomen. Meer en meer begint men 
den zelfden weg in te slaan met bolgewassen, die aan andere 
ziekten lijden, bijv. met de tulpen, die op « kwade plekken » 
mislukken. Hyacinthen, die in den grond door geelziek of 
door ringziek geheel te gronde gaan, worden eveneens uit 


jen 


den grond genomen. — Dat is een uitstekende maatregel. 
Maar waar blijft men met die bollen ? 

De ware manier zou zijn, dat men ze op zoo groot 
mogelijken afstand van de bloembollenvelden in een diep gat 
in den grond bracht, met aanzienlijke hoeveelheden onge- 
bluschte kalk er tusschen, welke kalk dan vervolgens door 
bijgieten van water gebluscht werd. Op deze wijze zouden 
althans verreweg de meeste in de zieke bloembollen aan- 
wezige parasieten door de zich ontwikkelende hitte worden 
gedood ; en overigens zou men ze toch, voor zoover ze in 
leven waren gebleven, ver van de bloembollenvelden hebben 
verwijderd. 

Maar wat ziet men vaak met die zieke bloembollen 
gebeuren ? Men brengt ze op den mesthoop, en via den 
mesthoop komen zij later weer op het bloembollenveld. 
Het behoeft geen betoog, dat men aldus zijne vijanden weer 
daar brengt, waar zij schade kunnen doen; dat men aldus 
de uitbreiding der ziekten zelf in de hand werkt. 

Ook werpt men wel de uit den grond gehaalde zieke 
bollen op een’ hoek van het bloembollenland, aan den kant 
van de sloot. Daar liggen ze dan te vergaan ; maar de 
vijanden, die er in leven, gaan voor ’t meerendeel niet 
dood : deels worden zij door den wind over de bloembollen- 
velden voortgestuwd, deels worden zij later, als men meent 
dat alles vergaan is, weer op het bollenland ondergespit. 

Wanneer de bloemen worden afgesneden, worden die 
eveneens op den mesthoop gebracht of op een hoop geworpen 
aan den slootkant. En wanneer zich zieke bloemstengels 
daartusschen bevinden, kunnen van daar uit de besmettende 
organismen zich ook al weer gemakkelijk over de velden 
verbreiden. 

Alle afval (afgesneden bloemen zoowel als uit den grond 
genomen zieke planten) dient zoover mogelijk van de bloem- 


NN 


bollenvelden te worden verwijderd, en door ingraven in den 


grond met flink wat ongebluschte kalk erbij, te worden 
onschadelijk gemaakt. 


E. — Verbreiding door middel van dekriet. 


Ook het dekriet kan bij de verbreiding van ziekten 
der bolgewassen eene rol spelen. Op het riet leeft eene 
zwam, die in een’ anderen ontwikkelingstoestand de oorzaak 
der Convallariaroest is ;: en de mogelijkheid bestaat dus dat 
het dekken met riet, 't welk die roestzwam herbergt, aanlei- 
ding geeft tot verbreiding van de roest bij de Convallaria’s. 

Verder is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat aan riet, 
‘t welk tot dekking van zieke bolgewassen heeft gediend, 
ontwikkelingstoestanden van parasieten kleven (bijv. sklero- 
tiën), die dus een volgend jaar met dat riet op andere akkers 
kunnen worden overgebracht. 

Het beste zou natuurlijk zijn, telken jare versch riet 
voor de dekking te nemen ; maar het zou in elk geval reeds 
heel wat geven, als het oude riet, alvorens het opnieuw 
voor dekking te gebruiken, flink werd uitgeklopt. — 


Het spreekt verder van zelf, dat men ook door recht- 
streeksche bestrijding der ziekten op de velden de latere 
uitbreiding dezer ziekten tegengaat ; uit dit oogpunt kunnen 
worden vermeld : het bespuiten van de voor ’t « vuur » 
vatbare narcissensoorten met Bordeauxsche pap, zoodra de 
ziekte zich begint te vertoonen; het aanwenden van ’t zelfde 
middel, zoodra de Botrytisziekte der Convallarla’s verschijnt; 
het wegnemen van zieke bollen met den snotkoker of anders- 
zins, waarbij het overweging verdient, carbolineum in de 
gaten te gieten. — 

Maar het lag niet in de bedoeling van hen, die het 
vraagpunt stelden, dat uitvoerig over de rechtstreeksche 


SE, en 


bestrijding der ziekten van de bolgewassen zou worden 
gehandeld. Dit zou ons trouwens te ver voeren. De be- 
doeling der voorstellers was meer, te wijzen op de verkeerde 
gewoonten bij vele kweekers, waardoor zij onwillekeurig 
de verbreiding van de ziekten der bolgewassen in de hand 
werken. 


Resumeerende kan ik dan zeggen, dat door de volgende 
maatregelen de verbreiding van de ziekten der bolgewassen 
kan worden tegengewerkt : 

1°) door het scheiden van verschillende perceelen door 
hagen, schuttingen of rietmatten ; 

2°) door het verzenden alleen van zulke bollen, die 
volkomen gezond zijn, en waaraan of waarin zich geene 
parasieten bevinden ; 

3’) door het niet gebruiken van besmette aarde uit de 
bloembollenstreek voor de vernieuwing van den bodem in 
andere streken ; 

4°) door het verwijderen en onschadelijk maken van 
zieke bollen en bolgewassen en van de afgesneden bloem- 
stengels ; 

5°) door het gebruik maken van onbesmet dekriet. 


J. Rrrzema Bos. 


enn ene 


EEN ZIEKTE VAN ERICA GRACILIS. 


Eenigen tijd geleden was ik in de gelegenheid een 
ziekte in de Erica's waar te nemen, die nog niet eerder 
beschreven is. In een kweekerij in een der buitenwijken 
van Amsterdam werd de teelt van de Zricasoorten, die als 
potplanten voor serres zoo geliefd zijn, op vrij groote schaal 
sinds jaren en jaren bedreven. In den zomer van 1905 brak 
in de jonge, nog niet in bloei staande planten, een ziekte 
uit, die in korten tijd vele offers eischte. Terwijl de 
gezonde planten in dezen tijd een flinken groei vertoonden, 
bleven de zieke in hunne ontwikkeling staan; de frisch 
groene kleur der blaadjes maakte plaats voor een valen 
tint, terwijl een wit schimmelaanslag zich op alle boven- 
aardsche deelen begon te vertoonen. De onderste takken 
vooral kwijnden en de blaadjes, die langzamerhand rood- 
bruin werden, vielen af. In hevige mate werd de soort 
E. gracilis Salisb. aangetast, in mindere mate Z. cylin- 
drica Wendl. en EH. persoluta L. var. alba, terwijl Z, 
verticillata Salisb. en E. hyemalis Hort. vrij bleven van 
de kwaal. 

Het is niet ondienstie, hier met een paar woorden aan 
te geven, hoe men bij het kweeken te werk gaat. Om- 
streeks half Augustus worden van volwassen planten toppen 
ter lengte van 2 cM afgeknipt en ten getale van twintig 
uitgeplant in een pot van 12 cM middellijn. Men bewaart 
deze stekken onder een stolp in een vorstvrijen bak. Onge- 
veer half Maart, of naar omstandigheden wat vroeger of 
later, neemt men den stolp wer en een maand later begint 
men den bak te luchten. Half Mei krijgt elk der jonge 
plantjes een pot van S ceM middellijn voor zich en hierin 
schieten zij flink in de hoogte, zoodat het noodig is ter 


ee 


verkrijging van de gewenschte dichtheid, alle veertien 
dagen de toppen af te knippen. Planten nu, in dit stadium 
van ontwikkeling verkeerend, waren het, waar de ziekte 
zich het eerst in vertoonde en waar zij het meeste kwaad 
aan heeft toegebracht. Wat de verdere cultuur betreft, 
omstreeks half October gaan de planten weer in de bakken, 
waar zij vorstvrij bewaard worden. Als April in ’t land 
is, geeft men ze een grooteren pot, van 12 cM middellijn, 
waarin zij blijven staan, om in het najaar hun rijken 
bloementooi ten toon te spreiden. Ook van de planten, 
die nog in den herfst voor aflevering gereed zouden zijn, 
was er een aantal aangetast, ofschoon in mindere mate en 
alleen aan de onderste takken. 

Het komt bij de cultuur der Erica's vooral aan op een 
geschikten grond en op het gieten. Het mengsel van 
heigrond, boschgrond en zand, dat voor deze planten ge- 
bruikt wordt, laat zich slecht in de potten tot een compacte 
massa vastdrukken, omdat het in hoofdzaak uit fijn zand en 
niet vergane wortel- en bladresten bestaat. Men moet zeer 
voorzichtig gieten, om deze bestanddeelen niet uit elkaar te 
slibben, want als de fijne zandpartikeltjes op den bodem tot 
een koek samenpakken en de bladerige en vezelige substantie 
zich boven in den pot verzamelt, dan ziet de oppervlakte er 
steeds droog uit en men laat zich verleiden tot te rijkelijk 
water geven. Zoo komt het, dat de Erica's dikwijls aan 
wortelrot lijden en bij liefhebbers als uiterst teer bekend 
staan. Maar een ervaren tuinman ontzeilt deze klippen 
en het was niet te ontdekken, dat cultuurfouten de oorzaak 
waren van de ziekte, noch dat zij reden waren van een 
bijzondere predispositie er voor. Nader onderzoek en de 
ervaring bij de bestrijding opgedaan, bevestigen dit. 

Reeds met het bloote oog was een witte schimmel op de 
oppervlakte van de bovenaardsche deelen van de plant te 


an ee 


bespeuren en een vluchtig microscopisch onderzoek was 
voldoende om een vertegenwoordiger van de meeldauw- 
zwammen te herkennen in het spinwebachtige mycelium 
met opstaande conidiënketens en de verdere bijzonder- 
heden, die in de twee opstellen over deze familie in den 
jaargang 1896 van dit tijdschrift beschreven staan. 

De vraag, met welke meeldauwzwam wij hier te doen 
hebben, is minder gemakkelijk te beantwoorden. De Zry- 
sipheeën toch worden naar de eigenschappen hunner ascus- 
dragende vruchtvormen ingedeeld in geslachten en zulk een 
vruchtvorm werd hier niet gevonden. Met de andere 
meeldauwzwammen, diein dit opzicht onvolledig bekend zijn, 
moet dus ook deze fungus tot het geslacht Oidium gerekend 
worden. Het determineeren eener Oidiumsoort naar hare 
morphologische eigenschappen kan onoverkomelijke moei- 
lijkheden opleveren. Onder de 27 soorten van dit geslacht, 
die Lindau in de Kryptogamen-Flora van Rabenhorst (1) 
beschrijft, zijn er, die zich door duidelijke kenmerken van 
de overige onderscheiden, b. v. Ordium monidlioides Desm. 
die een aanzwelling aan den voet van den conidiëndrager 
heeft en 0. Berberidis Thüm., die cylindrische conidiën 
met afgeronde uiteinden vormt, van welke de lengte 7 tot 8 
en de breedte 3 tot 3,5 mikromillimeter bedraagt. Maar 
er zijn andere soorten, waar de morphologische verschillen 
al zeer weinig markant zijn, en zoo komt het, dat de zwam, 
die ik op de Erica's vond, voldoet aan de beschrijving van 
O0. erysiphoides Fries in genoemd handboek, maar evenzeer 
aan die van O. epilobit (Corda), O. leucoconium Desm., 
O. violw Pass en Ô. Balsamii Mont. De eigenschappen 
dier soorten loopen zoo weinig uiteen, dat de verschillen 
soms worden overtroffen door de onderlinge variaties tusschen 


(1) Rabenhorst. Kryptogamen-Flora. Band I; Abt VIII; Lieferùng 93; 
pag. 78; jaartal 1904, 


je. 


de individuen van eene soort. Lindau erkent dit in bovenge- 
noemd handboek: 

« Wir sehen an diesem Falle (Oidium Balsamit), wie 
« misslich die Identifikation van Oidiën auf verschiedenen 
« Nährpflanzen ist. Die Entscheidùng über die Artzusam- 
« mengehörigkeit solcher Formen kann allein der Nachweis 
« des Zusammenhanges mit den Peritheciën bringen, der 
« allerdings in vielen Fätlen nur sehr schwer zu führen ist ». 

Toch moet men een soort determineeren naar hare 
morphologische kenmerken; de regels der systematiek laten 
niet toe, dat morphologisch gelijke zwammentot verschillende 
soorten worden gebracht, omdat zij op verschillende 
voedsterplanten gevonden worden. Hoogstens mag men, 
wanneer elk dier zwammen aan een bepaalde soort van voed- 
sterplant gebonden is, ze brengen tot biologische rassen. 

Wanneer wij in de monographie van Salmon (l) over? 
de Erysipheeën of in het zooeven genoemde handboek van 
Rabenhorst de lijst van voedsterplanten dezer groep naslaan, 
vinden wij daarin geen Wrica-soorten vermeld. Van de 
Oidium-soorten, die Lindau beschrijft, zijn bij erysiphoides, 
of « het wit» der Cucurbitaceeën, de meeste voedsterplanten 
opgegeven en Lindau besluit zijne opsomming met de veron- 
derstelling, dat er nog wel meerdere gevonden zullen 
worden (2). OO. erysiphoides schijnt dus voor den door mij 


(1) A monograph of the Erysiphacese in Mem. Forrey Bot. 
Club. IX, 1900 — 

(2) Over den peritheciëndragendn vorm, tot welken Oidtum 
erysiphoïdes behoort, zijn de verschillende schrijvers het niet eens. 
Hij staat in vele herbaria en publicaties onder den naam Sphee- 
roteca Castagnei Lév., ofschoon daar niet bij vermeld is, dat men 
de peritheciën heeft waargenomen. Schroeter, die deze fructificatie 
op Cucurbita Pepo L. heeft gezien, heeft haar Erysiphe Polygoni 
D. C genoemd. Salmon heeft in collecties het wit der Cwcurbitacece 
alleen in conidialen vorm gevonden en maar eenmaal op levend 
materiaal peritheciën op Cucurbita Pepo ontdekt, die hij ontwijfelbaar 
voor Erisyphcichoracearum D. C. houdt, de soort, waartoeë ook door 
andere Amerikaansche mycologen deze meeldauw wordt gebracht. — 


ee 


gevonden fungus de meest passende naam. Als specifieke 
eigenschappen vindt men opgegeven, dat de haustoriën niet 
gelapt en de conidiënsnoeren vrij lang zijn, dat de conidiën 
een lengte van 3C tot 40 mikromillimeter en een zeer zwak 
rose tint hebben. Men kan dit alles aan de meeldauw der 
Erica's waarnemen, 

Dat wel degelijk het Oidium de eenige oorzaak van de 
ziekte was, bleek ook uit de ervaring bij de bestrijding opge- 
daan. Zwavel is een uitstekend middel tegen « het wit » 
en door het toedienen ervan, kon de ziekte tot staan wor- 
den gebracht, zonder dat er in de wijze van cultuur iets is 
veranderd. Zoodra ons in den zomer van 1905 hulp werd 
gevraagd, hebben wij dus bloem van zwavel aanbevolen, te 
gebruiken bij droog en zonnig weer en desverkiezends toe 
te dienen met een handblaasbalg. Nu bleek al spoedig, dat 
dit toestel hier veel minder eoed voldeed dan in druiven- 
kassen. In de open lucht in ’t algemeen, en bij fijnbebla- 
derde planten in ’t bijzonder, komt er al zeer weinig zwavel 
op de plaatsen, waar men haar hebben wil (1). De zieke 
Erica's werden dus met de hand bestrooid en drie weken 


(1) In den laatsten tijd werd menigmaal het gebruik van gemalen 
pijpzwavel aanbevolen, omdat het beter aan de planten hecht en 
omdat het even werkzaam zou zijn. Wat de eerste reden betreft, 
men kan zich van de juistheid daarvan gemakkelijk overtuigen door 
cen voorwerp in het poeder te steken. Maar wat de tweede reden 
aangaat, zoo is er nogal veel tegenspraak in de opgaven omtrent 
de werkzaamheid dezer beide vormen van zwavel. Ook weet men 
weinig van de atmosferische factoren, die de beste werking verze- 
keren. In de desbetreffende publicaties verwart men zonneschijn 
wel eens met droogte, en betrokken lucht met vochtig weer, zonder 
den hygrometer te raadplegen. Aan de oppervlakte van het blad 
zal de vochtigheidstoestand van de lucht wel altijd voldoende zijn, 
en het is dus waarschijnlijk, dat de invloed van het zonlicht grooter 
is dan die van het vocht. Maar een onderzoek, dat uitmaakt, welk ver- 
band er bestaat tusschen den toestand van den zwavel en de oxydabi- 
liteit, moet nog altijd verricht worden. 


Sel ks 


later werd de bewerking herhaald. Dit hielp, de aange- 
taste planten zijn weer flink gaan groeien en van de ziekte 
viel na eenigen tijd niets meer te bespeuren. De tweejarige 
planten konden het echter in den herfst van 1905, ofschoon 
zij knoppen hadden gezet, niet meer tot bloeien brengen en 
moesten worden weggegooid. De éénjarige, die het meest 
waren aangetast, zijn in den herfst van 1905, na nog eens 
met zwavel bestrooid te zijn, in de bakken geborgen. Zij 
werden verder gewoon behandeld met dit gevolg, dat onze 
tuinman in 1906 een prachtige partij bloeiende Mrica’s kon 
verkoopen. Daar het middel voor gezonde planten geen 
kwaad kan, heeft hij ook in 1906 de jonge planten weer met 
zwavel bestrooid, ofschoon er na 1905 geen spoor van ziekte 
meer is waargenomen. 


H. M. QUANJER. 


NOORO-HOLLANDSCHE KOOLZIEKTEN. 


Wie eenigszins met de geschiedenis der plantenziekten 
bekend is, zal, wanneer hij de koolcultures tusschen Alk- 
maar, Enkhuizen en den Helder jaar op jaar in hun ont- 
wikkeling gadeslaat, zich moeten verwonderen, dat er nog 
kool kan groeien op deze akkers die vier, ja zelfs zeven jaar 
achtereen met dit gewas beplant worden, voor men er aan 
denkt ze voor iets anders te gebruiken. Krijgt toch eenmaal 
een parasiet vasten voet op een gewas, dan zal hij, waar de 
uitgestrektheid der cultuur een zoo goed als onbeperkte 
hoeveelheid voedsel te zijner beschikking stelt, zich zoodanig 
kunnen vermeerderen, dat men, zoo het eenjarige planten 
“betreft, de teelt daarvan belangrijk zal moeten beperken. 


En Ne 


Wordt niettemin toch doorgegaan met dezelfde cultuur, dan 
kunnen de parasieten zich na eenige jaren tot een onnoeme- 
lijk aantal vermeerderen en den landman enorme verliezen 
berokkenen, nog afgezien van het feit, dat structuur en 
voedingstoestand van den gerond achteruitgaan, waar 
vruchtwisseling uitblijft. 

De kooteultuur van den Langendijk heeft in de laatste 
jaren ruimschoots haar deel gehad van ziekten en insecten- 
plagen. De ziekten zijn ongeveer alle van parasitairen 
aard; van schadelijke bodeminvloeden schijnt bij de daar in 
toepassing gebrachte slikbemesting weinig sprake te zijn. 
Het eenige ziektegeval, dat in deze rubriek moet worden ge- 
bracht is « het ringen ». In de jonge planten van Langen- 
dijker bloemkool treed na hevige regens somtijds het 
verschijnsel op, dat het stammetje ter hoogte van de bodem- 
oppervlakte een zwarten ring krijgt. Dichtslibben van den 
grond na hevige regens schijnt hiervan de oorzaak te zijn, 
althans ik kon op de zieke plekken geen parasieten vinden. 

Om nog even bij de slikbemesting stil te staan, deze is 
van onschatbare waarde, omdat zij de physische gesteldheid 
van den erond verbetert, terwijl zij ook in de eischen van de 
plant aan anorganisch voedsel voorziet, wanneer er, zooals 
de verslagen der tuinbouwproefvelden ons leeren, nog een 
weinig stiksto,behoudende mest aan wordt toegevoegd. Dit 
slik bestaat voor een deel uit klei, van de akkers in de 
slooten gespoeld en door de vorst weer losgemaakt, maar 
voor een ander deel uit wieren. In het voorjaar « groeit » 
het slik, zooals de boeren zeggen ; de wieren ontwikkelen 
zich dan, en de « slikkerman » maakt nu van de gelegenheid 
gebruik om groote hoeveelheden op te baggeren. Zonder de 
slikbemesting kan ik mij niet voorstellen, dat men sinds 
menschenheugenis zoo maar straffeloos den wisselbouw te kort 
kon doen, en'aan de wieren vooral schrijfik den gunstigen in= 
vloed van deze specie op de physische bodemgesteldheid toe, 


ee Te 


Hoe het met dien wisselbouw gesteld is, moge hier in 
't kort worden meegedeeld. In het Noorden van het koolge- 
bied, in de zware kleistreken, waar o. a. de dorpen War- 
menhuizen en Oudkarspel liggen, is roode bewaarkool het 
hoofdproduct, maar ook de andere soorten worden er ver- 
bouwd; slechts een klein deel van het land wordt in- 
genomen door uien en wat erwten en aardappelen voor eigen 
consumptie. Boeren van 2 tot 6 hectaren, zooals er daar 
vele zijn, hebben voor uien niet meer dan 1/4 tot 1 hectare 
in gebruik. 

Vroege bloemkool wordt als hoofdproduct geteeld in 

Broek op Langendijk en een gedeelte der dorpen Noord- en 
Zuid-Scharwoude. Meestal zet men daar drie jaar kool, en 
hiervan twee jaar bloemkool, op dezelfde akkers; het vierde 
jaar uien (1), soms ook wortelen of aardappelen, met een na- 
teelt van bloemkool of reuzenbloemkool. Een boer van 120 
snees (+ 280 are) heeft daarvan ongeveer 20 met uien bezet. 
Bijproducten zijn hier verder : witte zomer- en herfstkool, 
taaie gele en gewone bloemkool. De taaie gele wordt tus- 
schen de vroege bloemkoolplanten in gezet, zoodat zij het 
geheele veld in den nazomer tot haar beschikking krijgt. 
In de zuidelijke gemeenten van den Geestmerambacht, 
op de lichte gronden die men aantreft in Koedijk en 
St-Pancras, maar ook in het westelijk gelegen Schoorldam, is 
de cultuur van vroege koolsoorten hoofdbedrijf. Drie of 
vier jaar achtereen teelt men er kool op dezelfde terreinen, 
dan een jaar uien, haver, erwten, aardappelen, boonen of 
tarwe. 

In Koedijk, het noordelijk deel van St-Pancras en het 
zuidelijk deel van Broek op Langendijk is men door de 


(1) Men kan daar wegens de Tylenchus-ziekte niet meer dan eens in de 
vier jaar uien op hetzelfde terrein zetten 


LT 


« draaihartziekte » reeds een zestal jaren tot meerderen 
wisselbouw gedwongen; om het andere of om de twee jaar 
teelt men daar in plaats van kool : aardappelen, wortelen, 
uien of bieten. Maar overal in de Noord-Hollandsche kool- 
streken is men het in de laatste jaren gaan ondervinden, dat 
de ziekten en insectenplagen, die dit gewas teisteren toe- 
nemen; zoowel aan den Langendijk als in de even oude 
West-Friesche cultuur en in de polders waar de koolteelt 
van recenteren datum is: den Heer Hugowaard, den Anna 
Paulownapolder en den Wieringerwaard. Ook buiten 
Noord-Holland en over de grenzen van ons land worden de 
ziekten, welker bespreking den inhoud van de volgende 
bladzijden zal uitmaken, aangetroffen. 

Het onderwerp koolziekten doet allicht meer ver- 
wachten, dan men in dit opstel zal vinden. Eenige beper- 
kingen dienen te worden aangebracht. Mijn onderzoek 
heeft zich alleen uitgestrekt over de ontwikkelingsstadiën 
der plant, die aan de vorming van bloemstengels vooraf- 
gegaan. 

Alleen de nog onbekende of onvolledig bekende ziekten, 
van actueel belang komen ter sprake. Van de andere 
ziekten van beteekenis volge hier slechts een kort overzicht. 

De lang bekende « knolvoeten », — of « knoppers », 
zooals men aan den Langendijk zegt —, veroorzaakt door de 
slijmzwam Plasmodiophora brassicae WoRroN., komen bijna 
alleen voor op land, dat het vorig jaar nog grasland was. 
Daar telken jare weer grasland gescheurd wordt, en voor 
kool in gebruik genomen, is een afdoend bestrijdingsmiddel 
van groot belang, en zulk een middel heeft de ervaring aan 
de hand gedaan : het « slikken » verdrijft in eenige jaren de 
slijmzwam. Proeven met kalk genomen, doen vermoeden 
dat deze gunstige werking van het « slik » aan zijn hoog 
kalkgehalte moet worden toegeschreven. Sommige land- 


EN 


bouwers beweren dat knolvoet ook door het telen van 
uien verdwijnt. Terloops zij vermeld, dat ik de wor- 
tels der algemeen in de Noord-Hollandsche graslanden 
voorkomende grassen, klavers en onkruiden op Plasmodio- 
phora onderzocht, om een verklaring te vinden voor het feit, 
dat juist op pas gescheurd grasland de knolvoet optreedt, 
maar het is mij niet gelukt in de flora van wei- en hooi- 
land dezen parasiet te vinden. 

Ook de blad- of bacterieziekte blijft buiten beschou- 
wing. Hiervan wordt in den zesden jaargang van dit 
tijdschrift een donker tafereel opgehangen. Ik heb in de 
jaren 1905 en 1906 slechts weinig bacteriezieke koolen 
gevonden of toegestuurd gekregen, en er weinig van ge- 
hoord. Slechts hier en daar zag men in die jaren een 
exemplaar, dat de ziektesymptomen vertoonde, en waaruit 
een bacterie kon worden opgekweekt, die met Pseudomonas 
campestris (PAMMEL) in eigenschappen overeenkwam. Of 
de « randigheid », het verschijnsel, dat de randen der 
buitenste kropbladeren uitdrogen, terwijl de nerven zwart 
worden, ook door Pseudomonas campestris wordt veroor- 
zaakt, weet ik niet. Het gelukte mij niet uit zulke randen de 
bacterie op te kweeken : de dunheid van het verdroogde 
blad maakt de techniek van dit onderzoek zeer moeilijk, 
reden waarom ik het moest opgeven. 

Zoogenaamde « krentenkoppen », rottende koolen, die 
met selerotien bedekt zijn, heb ik niet in den kring van mijn 
onderzoekingen opgenomen; zij zijn betrekkelijk zeldzaam. 

Voor de verdere ziekteverschijnselen van kool verwijs 
ik naar de overzichten, door professor Rirzema Bos gegeven 
op bl, 177 van het eerste deel en op bl. 139 van het tweede 
deel van zijn « Ziekten en Beschadigingen der Landbouw- 
gewassen » (tweede druk). De wortelgallen van Ceutoryn- 
chus sulcicollis GyuL. komen niet veel voor; de vreterij dor 

2 


=iÊ — 


grootere rupsen, en de beschadiging door bladluizen teweeg- 
gebracht, kunnen, als het weer medewerkt, vrij belangrijke 
afmetingen aannemen. Het springrupsje (van de mot Plu- 
tella cruciferarum Z.) was in 1905 zeer schadelijk (zie den 
vorigen jaargang van dit tijdschrift, bl. 62) Monstruosi- 
teiten (bekervorming, het wegblijven van een hart, vertak- 
king van het jonge stengeltje, vorming van kroeze, blad- 
achtige uitwassen op de bladschijf, enz.) blijven buiten 
beschouwing. Het zijn de ziekten: de « draaihartigheid », 
het « vallen », en de « kanker », met de studie waarvan ik 
mij in de jaren 1905 en 1906 heb bezig gehouden, die den 
inhoud van dit opstel zullen uitmaken; zij zijn tegenwoordig 
van meer belang voor den Noord-Hollandschen koolboer 
dan alle andere, bovengenoemd. 

De laatste twee kwalen geven gelerenheid nog een 


aantal insecten, die bij het uitbreken daarvan een rol spelen, 


in huù verwoestingen nader te leeren kennen. 

In meer uitgebreiden vorm vindt men de drie ziekten 
in qusestie behandeld in de «Natuurkundige Verhandelingen 
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen », 
derde verzameling, deel VI, tweede stuk. 


DE « DRAAIHARTIGHEID ». 
(Hierbij plaat I en II.) 


Het is vooral het verschijnsel, dat de Noord-Holland- 
sche koolboer met bovenstaanden naam aanduidt, dat telken 
jare meer van zich doet spreken. 

Een blik op plaat II geeft een indruk van de misvor- 
ming, die als « draaihartigheid » bekend staat. Wanneer 
de jonge koolplanten in hun ontwikkeling zoover gevorderd 
zijn, dat zij naar het veld kunnen worden overgebracht, 


hebben zij de ziekte dikwijls reeds onder de leden. Zij doet: 


zich voor als afwijkende «roei van het jonge hart. De 


On 


oksels der zeer jonge blaadjes zijn gewond en de bladstelen 
opgezwollen. Neemt men de buitenste, onbeschadigde bla- 
deren weg, dan ziet men, dat de blaadjes van het hart 
geheel of gedeeltelijk zwart zijn gekleurd en in rotting over- 
gaan. De iets grootere blaadjes met opgezwollen voet 
ontplooien hun bladschijf veel te vroeg, en daar zij een onvol- 
ledigen lengtegroei hebben doorgemaakt, steekt de gekron- 
kelde bladschijf tusschen de opgezwollen stelen der meer 
naar buiten staande blaadjes uit. Bij wat oudere planten, 
die reeds met de kropvorming beginnen, ziet men, dat som- 
tijds het hart geheel is weggerot. Op de plaats, waar 
anders de krop zich zou ontwikkelen, bevinden zich nu 
slechts de overblijfselen van afgerotte blaadjes en enkele 
abnormaal verdikte en kromgegroeide bladstelen, soms nog 
met een kroeze bladschijf gekroond. 

Niet altijd rot het jonge hart weg, maar dikwijls blijft 
de aantasting beperkt tot de oksels van enkele periphere 
blaadjes. Het stammetje kan dan geheel krom groeien, 
wanneer het aan de eene zijde sterker is beschadigd dan 
aan de andere. Ook kan in plaats van het afgerotte hart 
een ander tot ontwikkeling komen. 

Wanneer de planten reeds een tijd lang op het veld zijn 
uitgeplant en de gezonde hun krop reeds gevormd bebben, 
maken de draaiharten een treurigen indruk. Soms hebben 
zich bij ‘tafsterven van den eindknop, een groot aantal 
zijknoppen ontwikkeld, zoodat er drie of vier kooltjes zijn, die 
met elkaar concurreeren, en een nog grooter aantal kleinere 
spruiten, die zijn uitgeloopen boven de litteekens der onderste 
bladeren. Soms ook heeft de eindknop of een der 
hooger staande knoppen zich meer of minder van de 
kwaal hersteld. Dan komen er kroppen, ofschoon geheel 
misvormd; de bladstelen hebben allerlei abnormale windin= 
gen aangenomen. Terwijl aan de bovenzijde van den blaf= 


— òÒ — 


steel of hoofdnerf de oorspronkelijke wond te zien blijft als 
een eenigszins verdiepte plek, hier en daar met schilfers 
van afgestorven weefsel bedekt, is daaronder het weefsel 
gezwollen, en wel het meest aan de onderzijde tegenover de 
wond. Door de weefselspanning, die hierbij optreedt, is de 
bovenzijde van den bladsteel of hoofdnerf concaaf, de onder- 
zijde convex geworden. 

Het slechtst is het gesteld met de planten, waarvan aan 
den stronk niets meer terecht is gekomen dan enkele 
bladeren ; daartusschen is alles weggerot. Bij vochtig weer 
vooral komt er rotting bij, en men vindt akkers, zoo hevig 
aangetast, dat de stank de gansche omgeving vervult. 

De planten bezwijken niet aan de draaihartigheid. 
Wel kan het zijn, dat er bij vochtig weer enkele door de 
bijkomstige rotting te gronde gaan. Dit is evenwel een 
zeldzaamheid. Koolplanten hebben een merkwaardig sterk 
herstellingsvermogen. In fig. 26 (plaat I) is afgebeeld een 
ouder draaihart. Hiervan waren vele knoppen uitgeloopen, 
en daartusschen bevonden zich oudere bladeren. Hetinwen- 
dige van den stam is voor een groot deel weggerot. Om 
dit goed te laten zien, zijn alle spruiten, op één na, wegge- 
sneden. Onder deze spruit, die gespaard is, vormen zich 
adventiefwortels aan de binnenzijde van den hollen stam. 

In de meeste gevallen, waarin ik rotting van het merg 
van den stam waarnam, strekt zich deze niet verder uit dan 
tot den houteylinder. De mergverbindingen tusschen het 
xyleem hebben een sterk regeneratief vermogen. 

Tot nog toe sprak ik slechts over de symptomen, die 
aan de planten zelve zijn waar te nemen. Men kan verder, 
in de pas aangetaste harten, kleine, witte of geelwitte 
larven vinden, die men op ’t eerste gezicht voor de oorzaak 
van de ziekte houdt. Later verlaten zij de planten, en zoo 
komt het, dat men een zeer groot aantal zieke planten kan 
onderzoeken zonder ze te zien. 


ss 


De lengte van deze witte, en later in ’t jaar gele larven, 
bedraagt tot ongeveer 2 mM. Wanneer men het blaadje 
een weinig afbuigt om ze te kunnen waarnemen, ziet men ze 
bewegen in een slijmachtig vocht, dat de gewonde oksels 
bedekt. Zij krommen het lichaam beurtelings naar links en 
rechts en combineeren deze beweging met afwisselende 
geringe uitrekking en samentrekking. Op deze wijze 
kunnen zij zich voortbewegen. Zeer dikwijls springen zij 
weg door plotselinge strekking van het, van te voren sterk 
gekromde lichaam. 

Het gebruik van een vergrootglas versterkt ons in de 
meening dat wij hier met galmuglarven te doen hebben. 
Dat deze larven inderdaad de oorzaak zijn van de draaïhar- 
tigheid kon proefondervindelijk vastgesteld worden. Dit 
geschiedde op de volgende wijze. Van een dertigtal te 
St. Pancras verzamelde larven werden te Amsterdam de 
kleinste, of jongste, uitgezocht en gebracht in de oksels van 
de zeer jonge blaadjes van gezonde koolplanten. Binnen 
eenige dagen vertoonden zich de eerste verschijnselen 
van draaihartigheid. Bij tien planten is deze proef 
genomen, in September 1905. Negen ervan werden 
draaiharten, terwijl de niet geïnfecteerde contrôleplanten 
zich normaal ontwikkelden. De twintig grootste of oudste, 
van de verzamelde larven, werden gebruikt voor het op- 
kweeken van de imagines. Dit geschiedde in een geste- 
riliseerd glazen vat, dat tot een hoogte van ongeveer 
IT dM. met gesteriliseerde, vochtige aarde was gevuld. 

Na verloop van tien dagen was een aantal galmugjes 
uitgekomen, waarvan er slechts drie in leven bleven. 
Meer heb ik er in 1905 niet kunnen kweeken, ook niet van 
later verzamelde larven. Deze drie galmugjes werden 
gebracht in een kooi van fijn katoenen gaas, die, sluitend 
tegen den grond, vier normale jonge koolplanten omhulde, 


at 


En 


Acht dagen later begonnen zich bij twee van deze planten 
de beeinselen der ziekte te vertoonen, en bij onderzoek 
bleken de larven in de oksels der zeer jonge blaadjes aan- 
wezig te zijn. 

In de harten van planten, die de allereerste beginselen 
van de ziekte vertoonen, vindt men steeds de larven, meestal 
„ten getale van zes tot twaalf, somtijds ook tot twintig stuks. 
Zij zijn ongeveer van dezelfde grootte, en dus gelijktijdig 
of kort na elkaar uit het ei gekropen. Ondanks veel tijd 
daaraan besteed, is het mij nog niet mogen gelukken de 
eieren op te sporen. Naar alle waarschijnlijkheid worden 
die dikwijls gelegd in het rolletje, dat door opwaartsche 
krulling van de zijranden der jonge hartblaadjes ontstaat. 
Althans men kan van af de bovenzijde van deze blaadjes de 
sporen der larven vervolgen tot aan de bladoksels, waar 
zij zich steeds bij de onderzochte planten bevonden. Die 
sporen zijn glanzende strepen ; het waslaagje is daar wegge- 
veegd. 

De beantwoording van de vraag met welke galmug- 
soort wij hier te doen hebben. werd door de welwillende 
hulp van D" pe Meyere beantwoord. Reeds in 1901 had 
hij galmuglarven van dezeltde soort van Professor RITZEMA 
Bos gekregen, die ze destijds vond in het hart van jonge 
_ koolplanten onder Schagen. [Het was toen niet gebleken, 
dat deze larven iets met de draaiharten te maken hadden, 
trouwens over deze ziekte werd eens later met Professor 
RrrzeMaA Bos gecorrespondeerd. In 1902 kreeg hij voor 
‘t eerst materiaal van de ziekte, waaruit evenwel de larven 
reeds verdwenen waren. Eerst door herhaald bezoek aan de 
cultures van den Langendijk in het jaar 1905 kon ik consta— 
„teeren, dat de eerste beginselen van de ziekte altijd geken- 
merkt zijn, door de aanwezigheid van deze diertjes. 

D" pe Meyere dan vond, dat geen der talrijke vertegen- 


— 3 — 


woordigers van de familie der galmuggen, identiek was 
met de uit de draaihart-maden opgekweekte exemplaren. 
Hij brengt deze dus tot een nieuwe soort, Contarinia tor- 
guens. In te gaan op de morphologische eigenschappen 
van deze soort mag hier overbodig genoemd worden; dit is 
alleen van belang voor de kenners op dit gebied, die naar 
den jaargang 1906 van het « Tijdschrift voor Entomologie » 
mogen worden verwezen. 

Het is hier alleen in zooverre van belang na te gaan 
tot welke resultaten een microscopisch onderzoek van de 
draaiharten voert, als wij daaruit kunnen leeren op welke 
wijze de planten door de larve beschadigd worden. Men 
ziet in de bladoksels en in de buurt daarvan tal van kleinere 
en grootere ingezonken plekjes. Daar hebben de larven 
gezogen. Dat slechts door zuigen en niet door vreterij ver- 
wonding heeft plaats gehad, doet een doorsnede door de 
kleine wondplekjes direct zien (fig. 27 plaat I). De opper- 
vlakkige cellen zijn afgestorven, wand en inhoud is bruin 
gekleurd en het weefsel is daar ter plaatse ingezonken. 
Meestal zijn de wondjes ineengevloeid. De figuren 29, 30 
en òl geven doorsneden door een draaihart te zien, fig. 28 
door een gezonde plant ter vergelijking. Bij de zieke plant 
was de doorsnede van fig. 29 boven, die van fig. Sl onder, en 
die van fig. 30 juist door het verwoeste vegetatiepunt aange- 
bracht. Die grootere afgestorven weefselcomplexen, worden 
door een kurklaagje geïsoleerd. Men ziet door vergelijking 
van de doorsnedefiguren der zieke, met die van de gezonde 
plant, hoe het weefsel onder de wonde opzwelt. Vooral 
het parenchym is hierbij betrokken. De cellen ervan ver- 
grooten en vermeerderen zich. Die, zich over belangrijke 
afstanden uitstrekkende weefselvermeerdering, kan òf ver- 
oorzaakt zijn door reactie op een vergift, dat door de larve 
onder het zuigen wordt afgescheiden, en dat door de weefsels 


diffundeert, òf door reactie op een mechanischen prikkel, die 
het weefsel tengevolge van de saponttrekking ondervindt, òf 
van beide tegelijk. Hier, als in soortgelijke gevallen van 
galvorming, is het mechanisme en chemisme van dit proces 
niet opgehelderd; men mag dit tot een der moeilijkste pro- 
blemen rekenen, waaraan de natuuronderzoekers hun aan- 
dacht schenken. 

Welke andere galmugsoorten gallen aan Crucifeeren 
teweegbrengen, daarvan geeft De MEYERE in zijn artikel 
in het « Tijdschrift voor Entomologie » een overzicht. 

In de inleiding is reeds met een enkel woord over het 
vele voorkomen van draaiharten in het Zuiden van den 
Geestmerambacht gesproken. Hier zal ik nauwkeuriger de 
verspreiding in 1905 nagaan. In alle koolbouwende streken 
van Noord-Holland kwam in dat jaar de kwaal in geringe 
mate voor. In den Anna Paulownapolder, in den Wierin- 
gerwaard en in de polders tusschen Schagen en den Geest- 
merambacht werd slechts hier en daar een draaihartige 
plant gevonden, maar de kwaal was er niet van beteekenis. 
Alleen bij Groeneveld waren een paar akkers met roode en 
late gele kool vrij sterk aangetast, terwijl daar de vroege gele 
kool vrij bleef van de kwaal. Ook te Dirkshorn werd in 
de zele kool hier en daar over draaiharten geklaagd. 

In den Geestmerambacht bleef het groote gebied van 
Oudkarspel, waar roode bewaarkool hoofdproduct is, zoo 
goed als geheel vrij van de ziekte; alleen bij Warmen- 
huizen werden vrij veel draaiharten gevonden in alle 
soorten. Zeer opmerkelijk was hier, dat vooral dicht bij 
het dorp de ziekte uitbrak, en wel telkenmale op dezelfde 
akkers, van welke zij zich langzaam verder verspreidde. 
In 1902 is het te Warmenhuizen begonnen op een akker aan 
den slootkant en van daar uit heeft het zich alle jaren een 
stukje verder uitgebreid, het meest in 1905 langs een belen- 
dend perceel met haver, 


=De 


Wat betreft het Langendijker vroege bloemkoolgebied 
zoo zag men in 1905 te Noord-Scharwoude het draaien 
bijna niet anders dan op enkele plaatsen in bloemkool, en in 
gele of savoyekool tusschen de Schipper- en Heykemersloot, 
en tusschen de Kraatsman- en Kardinaalsloot. 

Erger was het te Broek, waar ten Oosten en ten Westen 
van het dorp in 1905 de bloemkool en gele kool zeer geleden 
hebben. Op sommige akkers waren alle planten aangetast. 
B. v. op een akker met 1500 vroege bloemkoolplanten waren 
er slechts 300, die nog zoover terecht kwamen, dat zij een 
minderwaardig product opleverden, en van de late gele, die 
er tusschen door gezet waren, mislukte het derde geheel, en 
de rest bracht een oogst op, ofschoon uit misvormde koolen 
bestaande. 

In het gebied van St. Pancras en Koedijk, het gebied 
van de vroege roode, is de draaihartigheid het langst 
bekend. Vele landbouwers weten zich te herinneren, dat 
del kwaal het eerst te Koedijk werd opgemerkt. In 1905 
„woedde de ziekte in deze beide plaatsen met groote hevigheid 
en in alle koolsoorten. 

Van Koedijk strekt zich de kwaal langs het westen 
van den Geestmerambacht uit tot Schoorldam. In 
Schoorldam ziet men haar vooral optreden dichtbij de be- - 
bouwde kom der gemeente, vooral aan de zuidzijde van dat 
dorp, telkens op dezelfde akkers en zich van jaar tot jaar 
verder uitbreidend. Vooral in bloemkool werd veel schade 
geleden. 

Ook de koolbouwers van den Heer Hugowaard- 
polder hadden in 1905 veel schade door de draaihartigheid, 
vooral in Deensche witte en in roode kool,en, in ‘tbegin van 
het jaar, sommige ook in gele kool, terwijl men opmerkte, 
dat de kwaal van jaar tot jaar erger wordt. Ook hier werd 
waargenomen, dat de ziekte zich vooral in de nabijheid van 
geboomte en van erven voordeed, 


Zeer hevig woedde de plaag te Grootebroek, en wel 
hoofdzakelijk in reuzen-bloemkool. 

Daar, zooals wij reeds zagen, de galmuglarve zich in den 
bodem verpopt, is het eenigszins begrijpelijk, dat de kwaal 
op de drogere, zandige gronden bij St Pancras meer voor- 
komt, dan op de zwaardere kleigronden met relatief hooge- 
ren waterstand van het Oudkarspeler gebied, Hieruit is het 
ook te verklaren, dat in den Daalmeerpolder, waar de grond 
veel zwaarder en vochtiger is dan daarbuiten, de draaihar- 
tigheid niet voorkomt, in scherpe tegenstelling met de aan- 
grenzende streken. Ook in den Vroonermeer, waar de grond 
vochtiger is dan te St. Pancras, heeft men geen last van de 
ziekte. Dit zijn duidelijke voorbeelden van den invloed, dien 
de bodemgesteldheid op het optreden ervan heeft. Men zou 
geneigd zijn aan te nemen, dat de draaihartigheid gebonden 
is aan droge en zandige gronden bij het lezen van deze waar- 
nemingen, verricht in 1905. Toch moet men hierbij voor- 
zichtig zijn. Want het jaar 1906 heeft geleerd, dat de 
draaihartigheid overal in den Geestmerambacht hare offers 
eischen kan. Het ooestoverzicht van {5 Juli 1906 vermeldt, 
dat de geheele Noord-Hollandsche koolstreek sterker dan ooit 
was aangetast door draaihartigheid. In Limburg werd dat 
jaar over « slechte harten » in de kool geklaagd. Dit 
bleek dezelfde ziekte te zijn. Voorts werden draaiharten 
waargenomen bij Apeldoorn, bij Arnhem, en op de terreinen 
van het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen. « Hier 
traden zij van af den 19" Juni op. De Heer G. DE Geus be- 
richtte mij uit Oberhausen bij Wesel, dat daar in 1906 haast 
elk stuk koolveld draaihartige planten droeg. GOETHE te 
Geisenheim had trouwens al in 1900ziekteverschijnselen in de 
kool opgemerkt, die tot de draaihartieheid moeten worden 
gerekend (Bericht der Königl. Lehranstalt fur Wein-, Obst-, 
und Gartenbau zu Geisenheim a. Rh. fur das Jahr 1900/01 ), 


EN ee 


en D" Rex uit Hamburg schreef mij, dat hij in den zomer 
van 1905 een dergelijk geval, als ik hem als draaihart 
beschreef, had gevonden. 

Het schijnt, dat de ziekte in het jaar 1897 voor het eerst 
belangrijkeoffers eischte, althans in Koedijk herinneren zich 
vele koolbouwers, dat zij het eerst in dat jaar er schade door 
leden. In 1909 liet zij zich in St. Pancras voor 't eerst vrij 
hevig gevoelen, maar nog niet zoo hevig als in 1903, 1905 en 
vooral 1906. In Grootebroek herinnert men zich de kwaal 
niet van vroegere jaren dan 1897. In 1898 en latere jaren 
werd daar geregeld uitbreiding geconstateerd. Practici 

deelden mij mede, dat men ook in Rhenen voor ’t eerst in 
t jaar 1897 verliezen door « klemhartigheid » leed. 

In ons land werden de draaiharten al lang opgemerkt 
door de land- en tuinbouwers, voor zij zich zoo uitbreidden, 
dat zij aan de cultuur schadelijk werden... Er bestaan nu 
twee mogelijkheden : òf dat kort voor het jaar 1897 de, aan- 
vankelijk op wildgroeiende planten voorkomende Contari- 
nia’s zich aan kool hebben aangepast, en daar betere voor 
waarden voor hun ontwikkeling hebben gevonden, óf dat 
het eerst in 1897 de ontwikkelingsvoorwaarden voor de toen 
reeds langen tijd op kool levende Contartnta-soort zoo 
gunstig waren, dat zij zich in voldoende mate kon uitbreiden 
om schadelijk te worden. 

Wij kunnen hier slechts gissen. Zoo zich al galmugjes 
van andere Crucifeeren aan kool hebben aangepast, is, 
volgens DE MEYERE (l.c.), onze kennis omtrent de Cecido- 
myiden dier Crucifeeren nog te gering, om in dezen licht 
te verschaffen. 

In 41905 was de weersgesteldheid ongetwijfeld zeer 
gunstig voor het insect, en heeft de ziekte zich dan ook 
sterk uitgebreid. De zomer van dat jaar was vrij droog, en 
de koolstreken, vooral bij Grootebroek, hebben zeer weinig 


Ee 


regen gehad. Er heerschte langen tijd Oostenwind in het 
voorjaar. Dit zijn omstandigheden, die de ontwikkeling 
van insecten in ‘t algemeen in de hand werken. Ook het 
motje Plutella cruciferarum heeft dientengevolge in 1905 
zooveel schade gedaan (zie «Tijdschrift over Plantenziekten», 
jaargang 1906). 

Alle koolsoorten worden door het galmugje aangetast; 
in Warmenhuizen werd de ziekte zelfs in koolrapen opge- 
merkt. Maar terwijl de soorten van sluitkool, wanneer 
eenmaal een flink aantal kropblaadjes over het hart is heen- 
gegroeid, voldoende beschermd zijn, blijft bloemkool veel 
langer blootgesteld aan nieuwe aantasting. 

Verschillend is ook het vermogen van de verschillende 
soorten om door de kwaal heen te groeien en zich te genezen. 
Van bloemkool, die eenmaal is aangetast, komt niets of zeer 
weinig terecht; als er nog een product geoogst kan worden, 
is dit toch waardeloos. Gewone witte kool herstelt zich 
ook zeer slecht, roode iets beter, gele nog iets beter, en 
Deensche het best. 

Te St. Pancras werd de ziekte in 1905 het eerst opge- 
merkt op den 410%" Juni, en overal elders in Noord- 
Holland en in andere jaren, op denzelfden tijd of kort 
daarna. 

De practici zeggen, dat een periode van warm, zonnig 
weer met veel Oostenwind altijd aan de kwaal voorafgaat. 

Op vele plaatsen is een zekere periodiciteit opgemerkt 
in het optreden van de ziekte. Te Koedijk b. v. nam in 1905 
het aantal draaihartige planten tot de laatste dagen van de 
maand Juni sterk toe, om daarna ongeveer stationair te 
blijven tot 20 Juli, toen opnieuw ongeveer eene week lang 
allerwege nieuwe spruiten werden aangetast. Wederom bleef 
3 à A weken lang, het aantal draaiharten constant. Om- 
streeks 20 Augustus werden er vele nieuwe gevonden, en 


=H = 


dit periodiek optreden duurde tot December, zoolang als er 
nog jonge spruiten aan de kool waren te vinden. Eigen- 
aardig was het, dat de larven in November en December 
duidelijk geel waren (de kleur van het vetlichaam). 

Op 23 Juni 1906 plantte ik een aantal te Wageningen 
verzamelde draaiharten, die zich pas als zoodanig deden 
kennen, in een geheel door gaas afgesloten bak. Op 25 Juli 
kon ik de eerste galmugjes verzamelen, en in de laatste 
dagen van die maand begonnen planten, die zich inmiddels 
uit zaad in dien bak hadden ontwikkeld, sporen van de 
ziekte te vertoonen. Het bleek dus waar, wat ik in 1905 
reden had te gelooven, dat er ongeveer een maand voor de 
ontwikkeling van een heele generatie noodig is. 

In het jaar 1905 zijn het vooral de drie generaties in 
het eind van maanden Juni, Juli en Augustus geweest, die 
door de landbouwers zijn opgemerkt. De laatste hiervan 
was het minst duidelijk, hetgeen weer uit de meerdere 
regenval in het eind van de maand Augustus te verklaren is. 
De latere generaties worden door de boeren niet opgemerkt, 
omdat ook de late kool dan zijn gevoelige periode te boven 
is. Er vormen zich tot in den winter nieuwe spruiten aan 
de winterharde soorten,en hierin vond ik de latere broedsels. 

Uit deze periodiciteit is een verschijnsel te verklaren, 
dat men op vele plaatsen ziet, en dat geillustreerd wordt door 
het volgende voorbeeld. Op een akker te St. Pancras, die 
tusschen den 7“*" en 15%" Juli beplant was met gele bewaar- 
kool, werden alle planten ziek; op een andere, daar vlak 
naast, diein ‘t begin van Augustus met dezelfde soort beplant 
werd, eischte de ziekte geen enkel offer. Uit het voor- 
gaande is ook te verklaren, dat vooral de late soorten, die na 
den winter op den vollen grond gezaaid worden, mislukken. 
Hun teêre harten zijn nog niet door een groot aantal 
kropbladeren beschermd in den tijd, dat de galmugjes er een 


DE 


aanval op doen. De soorten, die in Januari en Februari in 
bakken gezaaid worden, zijn in dien tijd reeds zoo ver in 
haar ontwikkeling, dat zij vrij blijven van de kwaal. Een 
zeer enkele uitzondering wordt hier en daar vermeld. Zoo 
werden te St Pancras in 1903 in een bak reeds in April 
twee draaihartige planten gevonden, die evenwel op den 
akker werden uitgezet. Naderhand werden in de buurt van 
deze twee nog vijftig planten door de ziekte aangetast, terwijl 
de rest van die partij kool gezond bleef. 

Dat vrij alveemeen de bakplanten verschoond blijven, is 
de reden, dat men in de laatste jaren te Koedijk ecn St. 
Pancras vooral zijn kracht zoekt in het telen van vroege 
soorten, zoowel van witte, gele, als roode kool. Als van de 
vroege kool planten wegvallen en door nieuwe vervangen 
worden, vallen die nieuwe meestal aan de ziekte ten prooi. 

Op vele plaatsen ziet men, dat, wanneer van één zaai- 
bed twee op eenigen afstand van elkaar liggende akkers ter 
zelfder tijd beplant worden, dat dan de eene door de ziekte 
wordt bezocht en de andere vrij blijft. Dit is niet anders 
te verklaren, dan door aan te nemen, dat op den eenen akker 
een zwerm galmugjes neerstrijkt en op den anderen niet. 
sij voorkeur worden zulke akkers aangetast, die op beschutte 
plaatsen liggen, of die door ruige slootkanten of door dichte 
cultures begrensd zijn. Dit is zoo duidelijk, dat men in 
Warmenhuizen beweert, dat het kwaad uit de erwten komt, 
en te Grootebroek, dat aardappelplanten de oorzaak zijn. 
Ook op land, waar reuzenbloemkool of late gele kool 
tusschen aardappels wordt geplant, komt van den kooloogst 
niets terecht. Hoe verder van de aardappel- of erwten- 
velden, hoe minder ziekte. 

Merkwaardige voorbeelden van dergelijke invloeden op 
het optreden van de kwaal, heb ik gezien. Te Zuid-Schar- 
woude was een akker van een Hectare groot, aan het Oost- 


ne 


einde voor een derde gedeelte bezet met vroege aardappelen, 
welk gedeelte naar het Noorden en Westen door riethekken 
beschut was. Ten Westen daarvan werd bloemkool geteeld, 
en gele kool als navrucht. De rijen het dichst bij de riet- 
hekken werden het meest door de ziekte aangetast. Onge- 
veer 20 rijen bloemkool werden ziek en rotten geheel weg, 
terwijl van het nagewas ook zoo goed als niets terecht kwam. 
Ook van late bloemkool, als nagewas na de aardappelen aan 
de Oostzijde van het hek geplant, werden tien rijen langs het 
hek draaihartig. 

Wat betreft de bestrijding van de « draaihartigheid », 
om die op rationeele wijze door te voeren, zou er eigenlijk 
eerst moeten worden onderzocht, of er wildgroeiende 
Crucifeeren zijn, die een bron van besmetting voor de kool- 
planten kunnen zijn. Ik heb wel hier en daar wild- 
groeiende en verwilderde Brassicaen Stnapissoorten onder- 
zocht, verder exemplaren van het herderstaschje, dat op 
ruigten aan de kanten van het weiland, en van de pinkster- 
bloem die als onkruid daarin groeit, maar het gelukte mij 
niet, door dit zeer onvolledig onderzoek galmugmaden of ver - 
schijnselen, die aan draaihartigheid verwant zijn, te vinden. 

Hoe dit zij, de gecultiveerde Crucifeeren preedominee- 
ren zoozeer, dat, ware dit middel uitvoerbaar, van alge- 
heele staking van de koolcultuur gedurende een zomer, een 
zeer afdoend resultaat voor de volgende jaren zou mogen 
verwacht worden. 

Men zou de vroegste soorten, die in den zomer klaar 
komen, kunnen aanhouden ; die toch geven weinig gele- 
genheid tot uitbreiding aan den galmug. Voor kleine 
stukken land kan men op een dergelijken maatregel geen pijl 
trekken, daar wij met een vliegend insect te doen hebben, 
dat eenvoudig zijn voedsel wat verder op zou gaan zoeken, 
wanneer het dat niet vindt op het land waar het zich 


En > Ne 


verpopt heeft. Heel Noord-Holland zou dus moeten samen 
werken. De praktische bezwaren aan een zoo radicaal 
middel verbonden, zijn helaas onoverkomelijk. 

Ik moct er hier nadrukkelijk op wijzen, dat men door 
invoer van vreemde koolsoorten of het telen van nieuwe 
selectierassen of bastaarden niet aan de draaihartziekte zal 
ontkomen. Alle koolsoorten, zonder onderscheid, worden 
aangelast: ook Kkoolraapplanten vond ik, die aan de kwaal 
leden. 

Aan hem, die tegen de draaihartigheid een speciale 
bemesting zou willen aanwenden, kan geantwoord worden, 
dat ook langs dezen weg niets te bereiken is. Want de plan- 
ten bezwijken niet aan uitputting, integendeel, zij worden 
door den prikkel van de zuigende larve tot meerdere weefsel- 
en orgaanvorming aangezet. 

Dit kan algemeen worden aangeraden : dat men het 
terrein voor banen en velden op voldoenden afstand van 
elke beschutting kieze, hoe laag die (bij te velde staande 
gewassen) ook moge zijn; dat men voorts de uit te poten 
planten, aan scherpe keuring onderwerpe; dat men zoowel 
de banen als de velden zoo dikwijls mogelijk inspecteere, en 
dat men de banen, die voor latere uitplanting worden aan= 
gehouden, hierbij niet vergete. Alle aangetaste planten 
moeten in den sloot geworpen worden. 

Er is mij dikwijls gevraagd, of de gewoonte om de 
koolstronken als mest in den grond te laten, het uitbreken 
van de ziekte kan tengevolge hebben. Die vraag ligt voor 
de hand: eventueel daar aanwezige galmuglarven zouden, 
200 zij hun winterrust in de planten doorbrachten, door die 
handelwijze ongestoord hun ontwikkeling kunnen voort- 
zetten. Wij weten echter nu, dat de galmuglarve de plant, 
die hij beschadigd heeft verlaat, om zich in den grond te 
verpoppen. Men behoeft dus de gewoonte om de koolstron- 
ken te laten liggen, niet prijs te geven. 


merkje 


EE: EN 


Sommige draaiharten kunnen door gebruik van het 
snoeimes noeg tot goede kropvorming worden gebracht. 
Het zijn die, welke meerdere kropspruiten hebben gemaakt; 
men snijde deze alle op een na af. Een algemeen bestrij- 
dingsmiddel zal dit nooit worden, daar het veel moeite 
kost, en slechts bij enkele planten helpt. 

Ten slotte rest ons nog te spreken over chemische 
bestrijdings-middelen. 

In de jaren 1905 en 1906 zijn vanwege de vereenigde 
koolbouwers met rijkssubsidie en onder leiding van pro- 
fessor J. Rrrzema Bos, bestrijdingsproeven genomen, voor 
1906 ontworpen door schrijver dezes. In 1907 worden, naar 
aanleiding van in 1906 verkregen resultaten, die proeven 
voortgezet. Het is n. l. in 1906 gebleken, dat tabaksnat en 
ook de oplossing van een tabaksextract, dat in St. Pancras 
onder den naam « nicotine » in den handel wordt gebracht, 
bruikbare bestrijdingsmiddelen tegen de ziekte zijn. In het 
hart van de koolplanten gesproeid, houden zij de galmuggen 
daarvan af. Beproefd is 6 ons z. g. « Braziel » tabak, 
getrokken met heet water tot een aftreksel van 10 liter. 
Dit was, met behulp van een pulverisateur toegediend, 
voldoende voor de besproeiing van ongeveer 250 planten. 
Terwijl de niet besproeide contrôleplanten alle draaihartig 
werden, is van de planten, die van voor het optreden der 
ziekte af, wekelijks besproeid werden, ongeveer de helft 
gezond gebleven. 

Beproefd is tevens 1 ; ons z. g. nicotine, opgelost met 
warm water tot 10 liter. Door wekelijksche besproeiing 
hiermee is ongeveer 80 procent van de planten voor de ziekte 
bewaard gebleven. Deze middelen zijn beproefd bij witte 
herfstkool, nadat die op den akker was uitgeplant. 

Besproeiing der banen kan onder bepaalde omstandig- 
heden natuurlijk zeer nuttig zijn. Men houdt daardoor 

3 


Rn 


een grooter aantal planten vrij van draaihartigheid, en 
wanneer men eenvoudig oppast alleen gezonde exemplaren 
uit te poten, dan brengt men de ziekte niet van de banen 
naar de velden over. 

In 1907 zullen de proefnemingen met tabak worden 
voortgezet, om uit te maken of men met minder besproeiingen 
dan één per week, toe kan, en welke sterkte van de mid- 
delen het meest geschikt is. Uit te maken of de besproei- 
ingsmiddelen voor alle koolsoorten helpen, is overbodig, 
daar men weet, dat bij alle soorten de draaihartigheid uit 
dezelfde oorzaak voortkomt, welke oorzaak ongeveer op 
dezelfde tijden en periodiek werkt. Het gebruik der mid- 
delen zal natuurlijk bij die soorten, die het laatst rijp 
zijn, het langst moeten worden voortgezet. 

Het is te hopen, dat men niet alleen op zulke chemische 
middelen zal zijn aangewezen ter voorkoming van deze 
plaag. De natuur toch komt in zulke gevallen den mensch 
wel eens te hulp; ik denk hier speciaal aan het optreden 
van parasitaire ziekten onder de misdadigers zelve, waarmee 
wij hier te doen hebben. Of er reeds parasieten zijn, die 
Contarinia torguens Dr Meryrerr bedreigen, is mij onbe- 
kend. Gelegenheid voor onderzoek in deze richting heeft 
mij vooralsnog ontbroken. 


(Wordt vervolgd). H. M. QUANJER. 


“WAIEEH “09 3 NNVIUNIGIM “H ‘oud 


“ILG TOP HALNVOD A "j 
GE ‘95 “JOYd SEINS « 


Cc 
C 


C 


“ZO6F ‘Gwpvf ‘suomy J “ao "UYISPLLT 
RA AME 


WS: 


Tijdschr. C 


„Haarlem. 


Phot HK. KLEINMANN & Co. 


"ZO6GF ‘Guapo "zuoruwy JJ “ao "uyosplid, 


ee en 


Verklaring vaa de platen Een IL. 


Dat de volgnummers der figuren met 26 beginnen, komt daarvan, 
dat deze platen zijn overgenomen uit de Natuurkundige Verhandelingen 
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. 

Pl. I. — fig. 26. Draaihart, waaruit het merg is weggerot. Vele 
nieuwe spruiten liepen uit, die alle zijn weggesneden. Onder de 
spruit, die is blijven zitten, hebben zich adventiefwortels gevormd, 
in de photographie zichtbaar. De spruit zelve is ook een draaihart. 
3/4 Nat. gr. 


Fig. 27. Doorsnede door de kleinste wondjes der draaiharten. 
Vergr.: 150 maal. 

Fig. 28. Dwarsdoorsnede door het vegetatiepunt van een 
« baanrijpe » plant. Vergr. : 6 maal. 

Fig. 29-31. Dwarsdoorsneden door een draaihart, even oud als 
de plant van fig. 28, resp. boven, door en onder het verwoeste vege- 
tatiepunt. Vergr.: 6 maal. 

Fig. 82. Hierop kom ik nader terug bij het vervolg van dit 
opstel, waarin de ziekte, het « vallen » wordt behandeld. 

Pl. 1. — Vier jonge draaiharten. 


INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN. 


Verslag over onderzoekingen, gedaan in, en over inlichtingen 
gegeven van wege bovengenoemd Instituut in het jaar 1966; 


-_ opgemaakt door den Directeur J. RrrzeMA Bos. 


Op 15 Januari 1906 werd het aan Rijks Hoogere 
Land- Tuin-en Boschbouwschool verbonden Instituut voor phy- 
topathologie geopend. Het werd gevestigd in het gebouw der 
Rijkstuinbouwschool, tot welker ophetting besloten was; maar 
tot in Juli bleef deze inrichting daar nog gevestigd. 

Daarna moest tot de noodzakelijke verbouwing en tot de 
inrichting en meubileering der laboratoria en kantoren worden 
overgegaan, welke inrichting ook nog thans niet haar beslag 
heeft gekregen. Een en ander was oorzaak, dat het personeel 
van het Instituut zich het geheele jaar door zeer moest behel- 
pen, en dat niet zooveel onderzoekingen konden worden 
gedaan als anders allicht het geval zou geweest zijn. 


— 36 — 


Het personeel van het Instituut bestaat tegenwoordig, 
behalve uit den Directeur, uit den adsistent Dr. H. M. 
Quanjer, den amanuensis-concierge B. Smit, een arbeider en 
eene werkvrouw; terwijl sedert November 1906 tijdelijk aan 
de inrichting werd gedétacheerd de Heer D Volkersz, adspi- 
rant-Rijkstuinbouwleeraar. 

Door de Directie van den Landbouw werd in ’t begin 
van het vorige jaar eene brochure verbreid, behelzende inlich- 
tingen, omtrent doel en werking van het nieuwe Instituut, als- 
mede het reglement voor deze inrichting (zie deel XII, bl. 17). 

Daardoor werd de aandacht der practici nog eens spe— 
ciaal op de gelegenheid gevestigd, om kosteloos inlichtingen te 
verkrijgen omtrent plantenziekten en schadelijke dieren. De- 
genen onder hen, die reeds sedert jaren gewoon waren, mij in 
voorkomende gevallen inlichtingen te vragen omtrent derge- 
lijke zaken, bleven dat doen ; en na mijne verplaatsing naar 
Wageningen kwamen er nog verscheiden correspondenten bij. 

Het aantal in 1906 uitgegane brieven, met de monde- 
ling gegeven inlichtingen daarbij gevoegd, bedroeg dit jaar 
1540, het aantal ingekomen brieven }J526; zoodat het 
aantal uitgegane brieven het grootste jaarlijksche getal, dat 
aan het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten ooit werd bereikt (1904) met ongeveer 200 overtrof, 
terwijl het aantal ingekomen brieven ruim 8360 meer bedroeg 
dan ooit in een jaar inkwamen. 

Ik breng thans verslag uit over de ingekomen inzendingen 
en over de naar aanleiding daarvan ingestelde onderzoekingen, 
waarvan een gedeelte door D" Quanjer werden verricht. 

Niet opgenomen zijn in dit verslag zwammen of dieren, 
die slechts een enkele maal schadelijk bevonden werden, tenzij 
dat zij om bijzondere redenen vermelding verdienen. Van 
ziekten, die reeds meerdere malen in deze verslagen ter sprake 
kwamen, zijn de waarnemingen te veld hier alleen geboek- 


Lp Jerf 
rk ier 


staafd, voor zooverre zij nieuwe gezichtspunten opleveren, of 
oude ervaringen op verrassende wijze steunen. 


I. Niet parasitaire ziekten en beschadigingen. 


Een geval van vermoedelijke beschadiging der bla- 
deren van een appelboom door besproeiing met Bordeaux- 
sche pap kwam ons uit Alkmaar ter oore; en om uit te 
maken of dit inderdaad het geval was, werden ons toege- 
zonden eenige takjes van appelboomen, waarvan de bladeren 
bruinzwarte vlekken vertoonden. Na het besproeien met pap, 
die bereid werd uit 100 liter water, 2 k. g. kopersulfaat en 
3 k. g. ongebluschte kalk, waren deze plekken ontstaan. 
Bij onderzoek vonden wij geen parasieten in de vlekken, zoodat 
het zeer waarschijnlijk is, dat de pap hier schadelijk was ge- 
weest. Ook bij volkomen juiste samenstelling toch, kan het 
enkele malen voorkomen, dat zij «brandvlekken » veroorzaakt, 
en wel wanneer de bladeren kort na de bespuiting blootgesteld 
worden aan groote hitte en fellen zonneschijn. De plekken, 
waarop de droppels kleven, worden dan te veel verhit en bran- 
den dood. Het bovenbedoelde geval werd geconstateerd in 
het begin van Mei, nadat er eenige zeer warme, echt zomersche 
dagen waren geweest. Wanneer eene dergelijke beschadiging 
wordt opgemerkt, is dit anders slechts midden in den zomer het 
geval, dus als men de 2%“ of wel de 3% bespuiting heeft volvoerd. 
Zoo was het in Schoten, waar op 15 Juni in den avond appel- 
boomen van de soort Codlin Keswick werden besproeid. Den 
volgenden morgen scheen de zon fel, en toen zijn alle blade- 
ren van de bespoten boomen bruin gevlekt geworden. — 


Eene te late toediening van Chilisalpeter in 1905 was 
oorzaak van het doodgaan van een groot aantal takken van 
tweejarige appelboomen te Kapelle, en wel van de verschei- 
denheden Blenheim Pippinen Reinette de Caux. Tengevolge 


EN: en 


van de te late bemesting kon het hout niet vroeg genoeg 
rijpen en de jonge twijgen konden den winter van 1905-1906 
niet doorkomen. 


IL. Plantenziekten en beschadigingen, veroorzaakt door plant- 
aardige organismen. 


Van de in mijn verslag over 1904 (zie « Tijdschrift over 
Plantenziekten », 1905, blz 7) beschreven tomatenziekte, die 
door bacteriën veroorzaakt wordt, kreeg ik dit jaar materiaal 
uit Naaldwijk. — 


De bacterieziekte in selderijknollen (zie « Tijdschrift 
over Plantenziekten », 1904, blz. 18) kwam in den winter 
1905-1906 voor te Nijkerk, althans te oordeelen naar de 
ziekte-symptomen. Het proefondervindelijk bewijs, dat wij 
hier met dezelfde ziekte als in 1903 te doen hadden, 
kon niet worden geleverd, wegens het niet beschikbaar zijn 
gedurende den eersten tijd van mijne vestiging alhier, van 
de voor dat onderzoek noodzakelijke hulpmiddelen. 


De zwartbeenigheid, eene ziekte der aardappelplant, 
veroorzaakt door Bacillus phytophtorus Appel, is nader 
beschreven op bl. 8 van den jaargang 1905 van het « Tijd- 
schrift over plantenziekten». Een ziektegeval, in uitwendige, 
zoowel boven- als ondergrondsche symptomen hiermede 
geheel overeenstemmend, werd ons gestuurd door den heer 
Wibbens, Rijkslandbouwleeraar voor Overijssel. Op eenige 
proefvelden had deze ter vergelijking de aardappelsoorten 
Bravo en Rigenheimer gepoot. De ziekte kwam niet voor 
in de soort Bravo maar wel in de soort Eigenheimer; de Eigen- 
heimer poters waren slecht, zoodat men kon vermoeden, dat 
de ziekte met de poters op ’t veld is gebracht. Het eerst 
werd de ziekte op dat proefveld opgemerkt op 30 Juni. — 


— Jd — 


Dezelfde ziekte kwam vooral in de Richters en Paul Krügers 
te Veendam voor. Ook een aantal Eureka'’s hadden de ziekte, 
maar andere planten van dezelfde soort, daarnaast staande, 
niet. Wat deze Eureka’s betreft, zoo kwamen de zieke planten 
voort uit poters, welke afkomstig waren van een buurman, die 
altijd van die soort aardappelen met een laag zetmeelgehalte 
had; de gezonde planten waren uit poters van elders afkom- 
stig. Ook hier dus aanwijzingen, die doen vermoeden, dat de 
ziekte met de pootaardappelen op het veld werd gebracht. 
Aan de Paul Krügers, die de ziekte al heel vroeg ver- 
toonden, ontwikkelden zich in ’t geheel geen knollen. — 

Uit Roermond werden aardappelen toegezonden, die van 
binnen hol waren, terwijl de holten omgeven waren door eene 
rottende massa. Het scheen mij toe dat wij hier eveneens met 
de werking der bacterie van de « zwartbeenigheid » te maken 
hadden. Deze aardappelen waren gegroeid op lagen heide- 
grond, welke in 1904 werd ontgonnen en die een waterstand 
had van 80 à 90 e. m. onder het maaiveld. De stand van 
het gewas was den geheelen zomer vrij goed. Eerst bij het 
rooien bemerkte men de rotting in de knollen. Deze aard- 
appelen moeten dus eerst laat zijn aangetast. — 

Te Bergen-op-Zoom werden holle aardappels met 

“inwendige rotting geoogst ; de planten waren afkomstig van 
poters uit Sappemeer. Er waren er bij deze aardappels echter 
ook, die wèl een holte hadden, zonder van binnen te rotten. 
Dit laatste verschijnsel kwam vooral voor bij de grootste 
exemplaren, en zal waarschijnlijk op ongelijke weefselspan- 
ning der verschillende deelen van den aardappel bij het 
groeien berusten, tenzij dat het in verband mocht staan met 
de later in dit verslag vermelde AZringerigheid. 

In al de gevallen, die wij hier onder « zwartbeenigheid » 
bespraken, werd slechts geoordeeld na vergelijking der uitwen- 
dige symptomen met die, welke beschreven zijn in de verhan- 


0 


deling van Appel in « Arbeiten aus der Biologischen Abteilung 
für Land- und Forstwirtschaft, dritter Band », getiteld 
« Untersuchungen über Schwarzbeinigkeit und die durch 
Bakterien hervorgerufene Knollenfäule der Kartoffel. Zoowel 
tijd als hulpmiddelen om de zaak experimenteel na te gaan, 


ontbraken mij, toen de inzendingen mij bereikten. — 


Stemonttis fusca Roth,eene slijmzwam, die hare bruine, 
gesteelde sporevruchtjes op komkommerbladeren had gevormd, 
werd mij toegezonden door den heer WIERSMA, Rijkstuin- 
bouwleeraar te Naaldwijk. Op dit geval van beschadiging 
zal nog nader in dit tijdschrift worden teruggekomen. Zie 
overigens over het schadelijk optreden van slijmzwammen den 
zevenden jaargang van het « Tijdschrift over Plantenziekten », 
blz. 65. 


Phytophtora infestans de Bary bleek in 1906 ook 
wel degelijk de aardappelsoort Solanum Commersont, die 
met zooveel ophef als ziektevrij in den handel werd gebracht, 
aan te tasten. Trouwens dat zij geheel vrij van de aard- 
appelziekte zou blijven, was a priori niet waarschijnlijk, daar 
zelfs eene plant, die van den aardappel veel verder verwijderd 
staat, n. 1. de tomaat, van Phytophtora infestans niet ver- 
schoond blijft. 

Solanum Commersont, aangetast door de aardappel- 
ziekte, werd ons gestuurd uit Nieuwe Niedorp (N. H.), en uit 
Slikkerveer (Z. H.). 


Eroascus deformans Berk., de zwam, die de oorzaak 
is van de krulziekte van de perzikbladeren, werd ook gevonden 
op de vrucht van nectarinen. Nog nooit werden krulzieke 
perzikvruchten waargenomen. _ Groote plekken van de opper- 
vlakte waren ingezonken; maar op die ingezonken plekken zag 


ZM sc 


men hier en daar fijne ineengekronkelde rimpels liggen, op de 
oppervlakte van welke de asci zich gevormd hadden. (Zie 
voor krulziekte van den perzik: J. Ritzema Bos, « Ziekten en 
Beschadigingen der Oofthoomen » III, blz. 40). Op bijgaande 
plaat III vindt men een zestal door ZEwoascus deformans 
aangetaste nectarinen photographisch afgebeeld. Zij werden 
ons, met verzoek om informatie, gezonden door den heer 
E. Snellen, Rijkstuinbouwleeraar voor Limburg. 


Ascochyta Pist Lib. is eene zwam, die vlekjes op de 
bladeren der erwteplanten veroorzaakt, maar ook de pewlen 
aantast en zelfs door den vruchtwand heendringt tot in het 
zaad, dat er door bedorven wordt; In den 3°® jaargang 
van dit tijdschrift (bl. 37) komt een opstel voor van den heer 
W. W. Schipper, waarin deze ziekte der peulen, alsmede 
de zwam, die haar veroorzaakt, wordt beschreven. Men vindt 
daar vermeld dat de zwam ook kan woekeren in den wortel- 
hals der erwteplant, waardoor bruine, ziekelijke plekken 
worden veroorzaakt. 

Herhaaldelijk werden ons in 1906 gevallen van de 
stengelziekte der erwtenplant, veroorzaakt door Ascochyta 
Pisi, toegezonden, en wel uit Holwerd, Uithuistermeeden 
Nieuw Beerta, Finsterwolde en Fijnaart (N. B.). Im het 
laatste geval werd er ook een gering aantal stengelaaltjes 
in gevonden. Maar dat deze niet de eigenlijke oorzaak der 
kwaal waren, bleek daaruit, dat de planten niet de typische 
gedaante hadden van aaltjeszieke erwtenplanten. 

Daar de ziekte in hare verschijnselen geheel overeenstemde 
met de St-Jansziekte (zie « Landbouwkundig Tijdschrift» 1903, 
bl. 60}, werd eerst naar eene zwam van het geslacht Fusariam 
gezocht. Op de zieke plekken werden evenwel aanvankelijk 
alleen de pykniden van Ascochyta gevonden. Eerst later, 
bij het bewaren in vochtige omgeving, ontwikkelden zich 


=S 


daar op de sporenhoopjes van eene Fusarium soort, zoodat 
wij meenen dat laatstgenoemde zwam hier secondair optrad. 
Te Finsterwolde kwam de hier beschreven Ascochyta- 
ziekte op vele velden voor, en uit Nieuw-Beerta werd ons 
bericht, dat zij zieh vooral op de oudere gronden vertoonde. 


Phoma Betae Frank werd gevonden op bietenplantjes, 
mij toegestuurd door den Directeur van het Rijkslandbouw 
proefstation te Goes. Nadere berichten over de omstandig- 
heden, waaronder die plantjes gegroeid zijn, gewerden ons 
niet. Zij hadden geheel het voorkomen van wortelbrandige 
bietenplantjes, — Frank geeft dan ook als oorzaak van den 
wortelbrand Phoma betae op. Andere geleerden schrijven 
den wortelbrand aan andere parasieten toe. Men kan wel 
zeggen, dat er bijna evenwel parasitaire oorzaken opgegeven 
werden, als er onderzoekers zijn, die zich met deze ziekte 
hebben bezig gehouden. Van de meesten dezer parasieten 
meent men dat zij met het zaad worden overgebracht. Wat 
daarvan waar is, moet nog nader blijken; maar dat door 
verschillende onderzoekers zoovele verschillende organismen 
op aan wortelbrand lijdende bietenplantjes werden aangetroffen, 
doet ons overhellen tot de meening van Sorauer over deze 
ziekte, die hij uitvoerig uiteenzet in den nieuwen (derden) druk 
van zijn « Handbuch der Pflanzenkrankheiten » (Lieferung 7, 
1906. Hij ziet de hoofdoorzaak der kwaal in het gebrek 
aan zuurstof in den bodem, welk gebrek zich moet doen gevoe- 
len op te zware en op met dichte korst bedekte gronden; juist 
op die gronden dus, waar de ziekte vooral voorkomt. Of het 
verdere ziektebeloop door bijkomstige parasieten versneld 
wordt, is pas in de tweede plaats van belang. Hierin sluit 
Sorauer zich geheel aan bij de opvatting der meeste practici, 
die van het eerste optreden der ziekte af, tot op heden, 
steeds hebben beweerd, dat een ongeschikte bodem de ziekte 


Er 


veroorzaakt. De praktijk heeft aangetoond, dat mechanisch 
openhouden van den grond en bemesten met ongebluschte kalk 
de beste middelen zijn om de ziekte te voorkomen, en dat 
zaadontsmetting door chemische middelen niet altijd de 
gewenschte resultaten geeft, 


Cytispora rubescens Fr. werd gevonden op afstervende 
perziktakjes, afkomstig van een kweekerij te Hees bij Nijme- 
gen. De heer Verdonck schreef mij bij deze inzending : 
« Sedert een drietal jaren heb ik veel schade in mijn perzik- 
boomen, voornamelijk in de open lucht, doch zoowel bij lei- 
boomen als bij struiken, geplant zoowel beschut, als in ’t open 
veld; in jonge boompjes als in oudere, en van verschillende 
kweekerijen afkomstig. Het is hier zandgrond, z. g. goed 
bouwland, grondwater 1 à 1: M. diep. De bemesting 
bestond uit matig stalmest, verder slakkenmeel, kaïniet, 
patentkali en veel kalk. De groei gedurende den zomer is 
goed, doch in de lente ua het begin der sapbeweging en het 
uitloopen, sterven kleine en groote takken, zelfs heele boomen 
weg. Veelal begint het met een bruine vlek bij een oog. 
Op kleiner schaal vond ik het afsterven van oogen en takjes 
ook wel op appelboomen. » 

Mikroskopisch onderzoek leerde mij, dat de perziktakken 
waren aangetast door een zwam, die kleine pykniden aan de 
oppervlakte deed treden, uit welke pykniden sporenranken 

naar buiten kwamen. Deze zwam, Cytispora rubescens Fr., 
is zeer verwant aan Cytispora leucostoma (den pyknidenvorm 
van Valsa leucostoma Persoon; zie dit tijdschrift, jaargang 
1904, bl. 106). 

C. rubescens is ook als oorzaak van eene ziekte bij de 
abrikoos bekend; maar wat onze kennis van de omstandig- 
heden betreft, waaronder deze ziekte bij perzik en akrikoos 
optreedt, die is nog zeer gering. Aderhold meent, dat 


7 


Cytispora leucostoma alleen dàn als oorzaak eener epide- 
mische ziekte bij kerseboomen optreedt, wanneer deze door 
bepaalde invloeden (b. v. voorjaarsvorsten) in een’ toestand 
zijn gebracht, waarin zij vatbaar zijn om besmet te worden. 
Niet onmogelijk is het, dat bij de perzik- en abrikozenboomen 
ook dergelijke preedisponeerende invloeden aan de aantasting 
moeten voorafgaan. — 


Pusicladium dendriticum Waltr en pirinum Lib., 
traden in 1906 zoo algemeen in ons land in appel- en 
pereboomen op, dat het overbodig mag heeten eene opsomming 
te geven van de plaatsen, van waar ons materiaal dezer ziekten 
werd toegezonden. Ongetwijfeld staat de sterke uitbreiding 
van de schurftziekte der appel- en pereboomen in den zomer 
1906, in verband met de weersgesteldheid. (Hieromtrent zie 
men de noot op blz. 169 van den 8 jaargang van dit tijd- 
schrift). Zóó gunstig was de weersgestelheid voor de schurft- 
ziekten, dat in sommige streken zelfs driemaal met Bordeauxsche 
pap bespoten pereboomen er nog aan leden ; hoewel zij zich 
toch beter hielden dan niet bespoten boomen onder gelijke 
omstandigheden deden, en bij de bespoten boomen zich de 
kwaal in ’t algemeen tot de bladeren en de vruchten beperkte, 
terwijl het jonge hout vrij bleef. 


Het woekeren van eene Wusaritumsoort in het vleesch 
rondom den neus van peren is een verschijnsel, dat ook in 
het jaar 1906 zeer dikwijls werd opgemerkt. De opper- 
vlakte van de vrucht wordt dan om den neus heen zwartbruin; 
zij zinkt een weinig in, en er ontstaan zeer licht roze tot bruine 
zwamhoopjes op, die bij mikroskopisch onderzoek blijken, de 
sporehoopjes van een Fusarium te zijn. Gevallen van dit 
Fusariumrot kreeg ik toegestuurd uit Zeist op de peresoort 
Calebasse Carafon en uit Oosterbeek op Bési de Chaumontel, 


== di 


Het werd ook opgemerkt bij verschillende soorten op de ter- 
reinen van het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen. 


Over eene zzekte in de komkommers, voorkomende te 
Berkel en veroorzaakt door Corynespora Maze Güss, zal 
D" Quanjer in een afzonderlijk artikel in het « Tijdschrift 
over Plantenziekten » handelen. Daarheen zij dus verwezen. 


De bladvlekziekte van de gerst, veroorzaakt door 
Helminthosporitum gramineum Rabenh, (zie o. a. « Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 1901, blz. 83; Ritzema Bos, 
« Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen », 
2° druk, deel I, bl. 105-109) kwam in 1906 zeer veel voor in 
de provincie Groningen, maar ook elders. 

De Heer U. J. Mansholt, Rijkslandbouwleeraar voor 
Groningen, wees er op, dat voorbehoedmiddelen, door Ritzema 
Bos in zijn bovenaangehaald boekje vermeld, gebleken zijn, 
nuttig te werken, nl. 1° het stroo van aangetaste perceelen 
noch op te voeren, noch als strooisel te gebruiken, opdat het 
niet in den mest gerake ; 

2° alleen zaaizaad te nemen van geheel gezonde per- 
ceelen, of dit te ontsmetten, op de wijze als men het behandelt 
met ’t oog op het voorkomen van brand, nl. door de heetwa- 
terbehandeling. 

Van de betrouwbaarheid van de heetwatermethode als 
bestrijdingsmiddel tegen de Helminthosporiumziekte der gerst 
deelde de heer U. J. Mansholt ons de volgende voorbeelden 
mede : 

In 1905 (ook toen reeds trad de ziekte vrij algemeen op 
in Groningen) werd bij vele landbouwers alleen eigen gerst 
aangetast, terwijl zaad, afkomstig van den heer J. H. Mans- 
holt, dat volgens Jensen was ontsmet, planten opleverde, die. 
gezond bleven, — In 1906 zag men op het proefveld van den 


Ee 


heer Folmer te Oldehove, gerst van eigen zaad in hevige mate 
aangetast, Zeeuwsche gerst in geringe mate, en gerst van 
volgens Jensen behandeld zaad bleef geheel vrij. — De heer 
S. van der Baan in den Westpolder zaaide 5 H. L. zaad, dat 
hij gekocht had, en ’t welk direct na den oogst met warm 
water was behandeld. Hij kwam echter zaaizand te kort en 
zaaide toen verder van zijn eigen gewonnen gerst. Alleen het 
gedeelte van het terrein, waar eigen gerst, die vooraf niet met 
warm water was behandeld, was gezaaid, vertoonde de ziekte. 
Zeer scherp was de grens door ’tal of niet voorkomen der 
ziekte op den akker aangeduid tusschen de gerst, afkomstig 
van het gekochte en die, afkomstig van het eigen zaad. 

De heer U. J. Mansholt keurt het, met ’toog op het 
optreden van de Helminthosporiumziekte, geheel af, stalmest 
op wintergerst te gebruiken. 

Aan het Instituut voor phytopathologie werden door de 
ziekte aangetaste gersteplanten gezonden uit : Garmerwolde, 
Thesinge, Middelstum, Elens (gem. Ulrum), Oldehove (al deze 
plaatsen In Groningen), verder uit eenige plaatsen in den Noord 
Oosthoek van Friesland, uit de Ypolders bij Amsterdam en uit 
den Wilhelminepolder bij Goes. — 


Eene soortgelijke bladvlekziekte in de haver, 
veroorzaakt door Heterosporium cerealium Oud. (Zie 
« Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen », door 
J. Ritzema Bos ; 2° druk, I, bl. 109), treedt in de laatste 
jaren op in de provincie Groningen. Mij werden in 1906 
haverplanten, die door deze ziekte waren aangetast, toege- 
zonden uit Thesinge en Westerembden. — 


Cylindrosporium Colchicht Sacc. Uit eene kweekerij 
te Haarlem werden mij gestuurd planten van Colchicum Sib- 
thorpt, waarvan de bladeren bruine vlekken hadden, die zich 


_— Af — 


steeds verder en zeer snel uitbreidden. Deze soort van Col- 
chieum werd daar reeds 10 jaar gekweekt, zonder dat men 
ooit iets van ziekte had bespeurd. De planten stonden 
tusschen en in de nabijheid van eenige andere soorten van 
Colchicum, die echter niets van de ziekte te lijden hadden. 
Mikroskopisch onderzoek toonde de aanwezigheid van eene 
soort van het geslacht Cylindrosportum in de zieke vlekken 
aan; eene soort overeenkomend met C, Colchict Sacc, die 
volgens Frank in Frankrijk op Colehieum officinale werd 
aangetroffen, en door Sydow als parasiet van Colchicum 
orientale wordt opgegeven. Op die plekken van de bladeren, 
welke zich in eenigzins vochtige omgeving bevonden, ontstond 
later eene Botrytis-soort, die spoedig maakte, dat de vlekken 
zich meer uitbreidden, dan aanvankelijk 't geval was. 

Ter bestrijding is aangeraden de bijkans geheel gestorven 
bladeren af te plukken, en de in mindere mate aangetaste te 
laten zitten en met Bordeauxsche pap te besproeien, waarbij 
zorg gedragen zou moeten worden, dat vooral de onderzijde 
werd bespoten, omdat de sporen zich hoofdzakelijk aan de 
benedenoppervlakte der bladeren bevinden. 


De sklerotiën van Claviceps purperea Tul (moeder- 
korenkorrels) kwamen in zeer groote hoeveelheid voor op 
verschillende grassen van een weiland bij Sittard. Het veel- 
vuldig daar voorkomend verwerpen van koeien werd aan 
vergiftiging door moederkoorn toegeschreven. — Over 't ge- 
heel kwam moederkoren in den zomer 1906 zeer veel èn op 
rogge èn op verschillende grassen voor. — 


De klaverkanker (veroorzaakt door Sclerotinia Trifo- 
liorum Eriks), komt in ons land in de meeste jaren slechts 
sporadisch voor ; hier en daar ziet men eene zieke plant 
tusschen de gezonde in. Dit jaar (1906) trad de kwaal veel 


en 


heviger en over grootere uitgestrektheden op In het voorjaar 
van 1906 ontvingen wij toezendingen zieke planten uit Meeden 
en Nieuw Beerta (Oldambt), en Vroomshoop (Overijsel). 

In al deze gevallen deed de ziekte veel kwaad. Zeer 
waarschijnlijk is de natte en weinig koude winter van 1905- 
1906 de oorzaak geweest dat de kwaal zoo ernstig optrad. 

In Nieuw Beerta werd opgemerkt, dat de ziekte op die 
gedeelten van het land, waar de klaver nog in Oetober 1905 
was gemaaid, niet voorkwam. Tusschen de bladeren van de 
klaver zal zich sneeuw hebben opgehoopt, en toen die weg- 
dooide, was dat nattere gedeelte van het klaverveld meer 
geschikt voor besmetting geworden dan het minder natte, 
waar de klaver stond, die nog laat in 't najaar was gemaaid. 


De Monilia-ziekten der Ooftboomen kwamea in 
1906 buitengewoon veel voor. In eenige boomgaarden te 
Wijk bij Duurstede zaten de appelboomen Courtpendu en Win- 
ter Goud Pearmain, niettegenstaande zij met Bouillie Borde- 
laise behandeld waren, in den winter van 1905 op 1906 vol 
met de verschrompelde bloemdeelen en mislukte vruchtjes, 
die de sklerotiën droegen, door middel van welke de zwam 
overwintert en van waaruit de besmetting in ’t volgende jaar 
veelal uitgaat. Op vele plaatsen trad kort na den bloeitijd 
der appelboomen Monilia fructigena Pers. op als oorzaak 
van het afsterven van de toppen der bebladerde twijgen 
van appelboomen. 

Wij ontvingen verder materiaal van deze ziekte uit 
Schoten, Woerden, Elburg en Zuidlaren, en merkten de ziekte 
ook op op de terreinen van het Instituut voor Phytopatho- 
logie te Wageningen. Het is bekend, dat de ziekte vooral 
die appelsoorten aantast, welke gevoelig voor vorst zijn. In 
1906, toen in ’t eind van April de nachtvorsten veel schade 
hadden gedaan, zag men dan ook vooral bij vorstgevoelige 


Tijdschr. ov. Plantenz. Jaarg. 1907. Plaat HI. 


ee 


— 4) — 


soorten vele twijgjes door de kwaal aangetast. Uit Schoter 
werd mij geschreven van de appelsoort Godlin Keswick, eene 
vroegbloeiende soort, dat zeer gezonde en prachtige exem- 
plaren aanvankelijk geheel nórmaal en mooi in bloei waren; 
maar toen de bloei in de laatste dagen van April bijna gedaan 
was, werden de bloemen bruinachtig en slap, en het vruchtbe- 
ginsel werd bruin en verschrompelde. Het was zóó erg dat 
de boomen geheel overdekt waren met zulke dorre bloesems, 
terwijl later de twijgen, waar veel bloesems aan hadden geze- 
ten ook dood gingen. Onze correspondent schreef : « Het 
gaat zoo snel, dat takken, die des morgens frisch zijn, ‘savonds 
slap hangen en den volgenden morgen reeds bruin worden en 
sterven ». Dit geschiedde, ondanks dat de boomen met 
Bordeauxsehe pap waren besproeid. De exemplaren van 
Codlin Keswiek, die in 1905 na een besproeiing met Bor- 
deauxsche pap het blad hadden verloren (zie in het begin van 
dit verslag), kwamen in den voorzomer van 1906 weer zeer 
goed in het blad; maar de weimge bloemen, die aan deze 
boomen kwamen, werden ook door de Monilia-ziekte aan- 
getast. 

In een tuin te Elburg werden alleen twee soorten door 
de Monilia-ziekte aangetast en wel in sterke mate in den 
bloeitijd de Witte Zomercalville, in geringere mate de soort 
Titowka. In Woerden was het de Goudreinet, die door de 
ziekte vooral werd aangetast, in Oldenzaal de Wattez-pippe- 
ling, in Middelburg de op Paradijs veredelde Goud-pippeling, in 
Heerde en langs den IJssel (Geld.) algemeen de Ribbeling. — 

Ook uit Alkmaar werd mij materiaal van appelboomen 
gestuurd, door de Montlta-ziekte aangetast. Hier was het 
weer de soort Codlin Keswick, die werd aangetast, en boven- 
dien Cox’Pomona en Lord Suffield. 

Men is, te oordeelen naar deze gegevens, geneigd aan te 
nemen, dat Sorauer’s meening juist is, waar hij zegt, dat de 


4 


— 50 


Monilia-ziekte vooral optreedt, wanneer late nachtvorsten 
de jonge scheuten hebben beschadigd, en wanneer dan nat 
weer volgt; want al de appelsoorten, die van de Monitia- 
ziekte te lijden hadden, zijn vroeg zich ontwikkelende:soorten. 

Monilia cinerea Schroet, als oorzaak van de sterfte 
van morellentwijgen, gewerd ons uit Winssen bij Nymegen, 
uit Goor, uit Assen en uit Laren (N. H.); uit de laatste plaats 
met de mededeeling, dat waar de nachtvorsten zich hadden 
doen gevoelen, dat daar ook de ziekte was opgetreden, terwijl 
daar, waar de vorst niet was doorgedrongen, ook de ziekte 
uitbleef. — 


Lophodermium Pinastri Chev., de oorzaak van de 
dennenziekte, die men meestal met den naam « het schot » 
aanduidt, kwam voor in dennenaanplantingen bij het dorp Zee- 
land in Noord- Braband. Deze ziekte is behandeld in het 
verslag over 1904, (zie « Tijdschrift over plantenziekten, » 
jaargang 1905, blz. 26). Onze correspondent schreef, dat 
in zijne aanplantingen verscheidene plaatsen voorkwamen, waar 
de jonge boomen de naalden vooral aan het onderste gedeelte 
verloren. Sommige planten waren zoodanig aangetast dat zij 
er onder bezweken; andere behielden een’ groenen top. Men 
kon niet opmerken, dat de ziekte op de laagstliggende ge- 
deelten van het terrein vooral voorkwam; zoowel op oud 
bouwland als op pas ontgonnen heide zag men hier en daar 
de zieke dennen, soms eenige bij elkaar, soms tusschen de 
gezonde verspreid. — Ook van uit Zundert werd ons over deze 
zickte raad gevraagd. — 


De zeer verwante zwam Lophodermium nerviseguium 
(D. C) Rehm., veroorzaakt gelijksoortige ziekteverschijn- 
selen als L. Pinastri maar aan de zilverspar. Een geval 
hiervan werd ons toegestuurd door een kweeker te Hilversum. 


Deze ziekte is, evenals het schot in de dennen, zeer verspreid, 
maar zij doet minder kwaad, omdat meestal een minder groot 
aantal naalden er door worden aangetast. — 


Eene Exobasidiumsoort tastte de bladeren van eene Aza- 
lea indica aan in een kas te Aardenburg. De blaadjes zwol- 
len sterk op, zooals dat bij aantasting van Alpenrozen 
door Zrvobasidium Rhododendri het geval is; de opzwel- 
lingen waren bedekt door het witte mycelieum van de zwam. 
In de Azalea indica schijnt zich dit verschijnsel eerst sedert 
enkele jaren te hebben vertoond (Zie « Landbouwkundig Tijd- 
schrift » 1901, blz. 77 en « Tijdschrift over Plantenzieken », 
1906, blz. 161). 


Gallen van Ewobasidium Rhododendri aan Alpen- 
rozen werden mij uit kweekerijen te Naarden en Boskoop 
toegezonden. Eigenaardig was het dat in Naarden Rhodo- 
dendron ferrigineum album werd aangetast, terwijl 
Rhododendron ferrugineum en Rh. hirsutum, daar vlak 
« bij staande, er vrij van bleven. Uit Dedemsvaart werd ons 
bericht : « Tot dus verre kwamen deze gevallen uitsluitend 
op de ferrugineum album voor, en nimmer op de andere 
soorten. Dit jaar zitten ook de andere soorten vol ». 


III. Ziekten en beschadigingen, door dieren veroorzaakt. 


Beschadiging door Columba palumbdus L. (de houtduif) 
werd opgemerkt te Rauwerd. Bekend is dat houtduiven 
graag van groene plantendeelen, o. a. boerekool en win- 
terkoolzaad, vreten, als in den winter de bodem met 
sneeuw bedekt is, of als in ’t voorjaar de zaden schaars zijn. 
Te Rauwerd werd echter in den zomer van 1906 schade 
geleden door deze vogels. Onze correspondent schreef op den 
IS Juli: « Verleden week kwam ik op een morgen vroeg in 


den tuin en zag, dat twee houtduiven bezig waren, erwtenloof 
af te vreten... Zoodra de erwten ouder worden, blijven de 
duiven er af, tenminste dan is de vreterij nog slechts zeer ge- 
ring. Zij prêfereeren de erwteplanten dus op zeer jeugdigen 
leeftijd. De vroegst uitgeplante erwten moeten het voorname- 
lijk ontgelden. Ook zijn zij zeer verzot op jonge bloemkool. 
Honderden plantjes hebben zij dit voorjaar vernield. Zelfs ver- 
leden week, toen ik weer twee bedden met jonge bloemkool 
beplant had, zijn zij opnieuw hun vernielingswerk be- 
gonnen. Eigenaardig vind ik het echter, dat -zij altijd 
het hartblaadje laten staan, en zoodra de kool flink begint te 
groeien, er in ’t geheel niet meer aankomen. Andere kool- 
soorten schijnen niet van hun gading te zijn. Ook ontdekte 
ik dezer dagen dat van de bruine boonen verscheidene bladeren 
waren afgebeten ». — 


Zabrus gibbus F. (de graanloopkever) komt vooral in 
Oostelijk Midden-Europa voor, en is daar een gevreesde vijand 
van den graanbouw ; bij ons wordt hij alleen in de diluviale 
zandstreken aangetroffen, maar zelden in zoo grooten getale 
dat hij schadelijk wordt. De larve van dezen kever werd 
mij echter tweemalen uit Sittard toegestuurd ; in den herfst 
van 1905 werd zij daar schadelijk bevonden in een rogge- 
veldje van de Rijkslandbouwwinterschool, in het voorjaar van 
1906 in een stuk tarwe op hetzelfde terrein (zie « Tijdschrift 
over Plantenziekten, » 1906, blz. 163). — 


Atomaria linearis Steph, het bietenkevertje, (zie o. a. 
Tijdschrift over Plantenziekten, » 1904, blz. 83), deed veel 
schade op een stuk land in den Wilhelminapolder. Dit stuk 
was reeds jaren lang bezocht door allerlei ongedierte. 
In 1904 werd de mosterd er zeer geplaagd door ritnaald, 
in 1905 moesten de beetwortelen tweemaal herzaaid worden, 


rt 


— 0 —= 


en in 1906 werd de spinazie bijna geheel weggevreten. De 
insekten, op deze spinazie gevonden, bleken exemplaren van 
Atomaria linearis te zijn. Zeer waarschijnlijk heeft dit 
kevertje reeds in 1905 de bieten op deze akkers vernield. 
Dat het insekt ook spinazie aantast, was mij niet bekend, maar 
t geheel niet, in aanmerking nemende 


id 


het bevreemdt mij in 
de nauwe verwantschap tusschen bieten en spinazie, die bei- 
den tot de familie der Meldeachtigen of Chenopodiaceeën 
behooren. — 


Otiorhynchus picipes F.,de lapsnuittorsoort, over de 
levenswijze en bestrijding waarvan in het « Landbouwkundig 
Tijdschrift » 1898, bl. 51 en in « Ziekten en Beschadigingen 
der Ooftboomen door J. Ritzema Bos (II, bl. 45) wordt 
gehandeld, bracht dit jaar groote schäde aan te Bingelrade, 
en wel aan jonge planten van pere- en appelboomen en aan de 
griffels van pere-, appel- en pruimeboomen. Volgens mijn’ 
correspondent breiden zich deze kevers daar telken jare 
verder uit. In 1906 werd zijne kweekerij er zeer sterk door 
beschadigd. 


Van den Heer W. H. de Beaufort te Woudenberg ont- 
ving het Instituut voor Phytopathologie een’ circa 70 jarigen 
berkestam met zeer fraaie vreetgangen vân den grooten ber- 
kenspintkever Scolytus Ratzeburgii Janson (Eecoptogaster 
destructor Ol.). Spintkevers zijn in deze verslagen reeds 
meermalen ter sprake gebracht (zie o. a. den jaargang 1905 
van dit tijdschrift, bl. 33). De verticaal loopende moeder- 
gang van den grooten berkenspintkever onderscheidt zieh door 
zijne grootte, die van 8 tot 10 cM bedraagt ; de breedte ervan 
is 2,5 tot 3 mM. Hij is voorzien van een menigte in eene 
rij geplaatste luchtgaten. Soms loopt de moedergang geheel 
loodrecht; soms loopt hij eerst loodrecht, en beschrijft daarna 


ee en 


met zijn bovenste gedeelte een grooten boog. Er zijn véle 
larvengangen; zij gaan diep in het spint, maar de poppenwieg 
ligt meer in de schors. De larvegangen zijn minder regel- 
matig geplaatst dan die van den grooten berkenspintkever. 
De beteekenis van den grooten berkenspintkever voor de hout- 
teelt is gering. Hij huist voornamelijk in zeer oude of in 
ziekelijke, eenigzins kwijnende berken. — 


Saperda carcharias L., de groote populierboktor, 
doet op verschillende plaatsen vrij wat schade aan populieren ; 
in 1906 werd over dit insekt te Culemborg en te Gulpen 
geklaagd. In beide plaatsen ondervond men schade ervan 
in populierenplan{soen. 


Nematus ventricosus KLuG., de gewone bessen- 
bastaardrups, deed te Dirksland veel schade. 

Ter bestrijding van de rupsenplaag kan bespuiten van de 
bessenstruiken met koud water, worden aanbevolen (zie 
« Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen door J. Ritzema 
Bos, II, bl. 75). Uit Dirksland werd mij geschreven: 
« Als wij veel rupsen hebben, zien wij verlangend naar eene 
flinke regenbui uit, omdat dan een massa ervan verdwijnen. 
En omdat zware regen meest uit een onweersbui komt, wordt 
hier en elders op het platteland vast geloofd, dat de rupsen 
doodgaan of verdwijnen door het licht of de inwerking van 
den bliksem. Men gelooft dat zóó vast, dat alleen heil wordt 
verwacht van een donderbui, die zich in den nacht ontlast…. 
Als de rupsen niet in al te grooten getalle verschijnen, kunnen 
wij ze met succes bestrijden met « Amerikaansch rupsen- 
poeder » van Wurrse te Zwijndrecht. Het is nogal duur: 
f. 80. — per 100 ke.; en omdat ik onder mijn inspectie niet 
minder dan 90,000 kruisbessenstruiken heb, heb ik naar 
goedkooper middelen uitgezien. Ik meen die nu te hebben. 


REB 


Eene bestuiving met den blaasbalg met versche Thomasphos- 
phaat werkt even gunstig als « Amerikaansch insektenpoeder » 
(zie ook bl. 64 van dit verslag). 

Nog een ander middel beproefde dezelfde correspondent, 
de Heer Vis uit Dirksland. Hij schreef mij op 15° December : 

« In een perceel, beplant met 5000 kruisbessenstruiken 
(witte Engelsche), verscheen dezen voorzomer de rups. Alles 
wat ik tot bestrijding aanwendde, faalde. Ten einde raad, 
besloot ik te bespuiten met Bouillie Bordelaise. Het was in 
de laatste week van Mei, zoodat de struiken volop in het blad 
stonden en de vruchten (link gezet waren. Ik zag dus gevaar 
in het besproeien. Ik bespoot met een Bouillie van 1 °/, 
De rupsen rolden allen van de struiken, en of ze nu allen dood- 
gingen, durf ik niet zeggen, doch ik heb heel den zomer er 
niet een meer in de struiken gezien. En de struiken zelf ? 
Dat werd een lust om te zien. Zeer spoedig stonden ze in 
weelderig blad, maakten prachtig jong lot, en staan thans 
met zware vruchtknoppen te prijken. De vruchten hebben 
ook niets van de besproeiing geleden. » 

Of de gunstige uitwerking van deze besproeiing met 't oog 
op de rupsen ook met enkel water te verkrijgen is, of dat het 
koperhoudende neerslag bepaald vereischt is, stelt de Heer Vis 
zich voor, in 1907 na te gaan. 


De gewone zwarte mier (Formica nigra L.), werd 
op 25 April in groot aantal gevondeu in de bloemen van een 
pruimeboom te Poeldijk. Het was een in vollen bloei zijnde 
Catalonia-pruim, die tegen den gevel van een huis stond. In 
elke bloem zaten l tot 3 zwarte mieren, met het achterlijf er 
uit, zich te goed te doen. Toen onze correspondent dit ver- 
schijnsel waarnam, was reeds ongeveer drie kwart van de 
vruchtbeginsels uitgeknaagd. Het is jammer, dat hij er niet 
op gelet heeft of de bloemen vooraf bevroren waren, In den 


en 


nacht van 24 op 25 April toch, heeft de vorst veel schade 
gedaan. 

Tot nog toe was het niet bekend, dat mieren levende 
plantendeelen aantasten, behalve rijp ooft. Het is daarom 
waarschijnlijk dat de vruchtbeginsels vooraf door de vorst 
waren gedood. Bij bevroren plantendeelen is het vocht voor 
een groot deel uit de cellen naar de intercellulaire ruimten 
getrokken; nadat de bloemen weer ontdooid zijn, kan het dan 


in droppeltjes te samenvloeien. De mieren, die de sappen 


oplikken, kunnen er alsdan gemakkelijk bij. 


Zerene grossulariata L. (de bessenspanrups) kwam in 
1906 in buitengewoon groot aantal voor bij een tuinder onder 
Monster. Reeds in het voorjaar van 1905 had hij er veel 
schade door gehad en hij schreef het doodgaan van 19 witte 
aalbessenboompjes aan dit insekt toe. In het afgeloopen jaar 
krioelden de witte bessenstruiken ervan; en nadat de rupsen 
deze hadden kaalgevreten, gingen zij op de kruisbessen en 
ook op de druiven over. 

De bessenspanrups (zie « Tijdschrift over Plantenziekten », 
1905, bl. 39), die op aal- en kruisbessen veel voorkomt, vreet 
niet slechts de bladeren, maar soms ook de bloemen op; ook 
wist men dat zij wel eens op frambozen, pruimeboomen 
en abrikozen overgaat. Maar dat zij ook de bladeren van 
den wijnstok eet, vonden wij tot nog toe nergens opge- 
teekend. 

Ken zoo sterke vermeerdering als waarvan ons in dit ge- 
val bericht werd, schijnt vrij zeldzaam te wezen, — 


enige rupsjes werden mij toegezonden uit Naaldwijk, met 


de mededeeling, dat zij zich in hoofdzaak nestelden tusschen en 


lek 


in de aalbessentrossen. _« De afzonderlijke bessen » zoo werd 
ous bericht, « rollen daardoor naar beneden; bovendien zijn 


na ne er 


lijn 


de boompjes kaal gevreten. De schade in soms aanzienlijk, 
afvangen is niet te doen ». Uit de rupsjes werden vlindertjes 
opgekweekt, die M" A. Brants zoo vriendelijk was te deter- 
mineeren; zij bleken te behooren tot twee bladrollersoorten 
en wel Caccia rosana L. (Tortrixv rosana L.) en Caccecia 
podana Scop. (Tortria podana Scop.). De eerste soort 
is gevonden aan allerlei soorten van loofhout, aan rozen, 
jasmijnen, aalbessen, hazelaars en meidorens; zij is behandeld 
in « Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen » door 
J. Ritzema Bos, deel III blz, 120. De tweede soort is even- 
als de eerste algemeen en polyphaag en stemt in levenswijze 
vrijwel met haar overeen. — Ik heb den correspondent, den 
Heer K. Wiersma, Directeur der Rijkstuinbouwwinterschool 
te Naaldwijk, aangeraden eens te probeeren het middel 
dat door Laborde werd uitgevonden, en dat door Kirch- 
ner werd aanbevolen op grond van genomen proeven, als 
bestrijdingsmiddel tegen de trekmaden in ooftboomen : 
Men lost 200 gram bijtende natron (geen gewone kool- 
zure soda) op in drie Liter water, brengt in deze oplossing 
1/4 kg. hars, en verhit alles op een zwak vuur, tot de hars is 
opgelost Dan voegt men er nog drie Liter water bij, en giet 
de massa door een metalen zeeftje om eventueele verontreini- 
gingen van de hars te verwijderen. (Heeft men gereinigde 
hars genomen, dan is dit niet noodig). Daarna voegt men er 
1 liter ammoniak van 22 °/, bij. Zoo krijgt men een gecon- 
centeerde vloeistof, waarbij men, als men ze wil gebruiken, 
100 liter water voegt. Met deze vloeistof bespuite men de 
boomen, met behulp van een pulverisateur. Men wende een 
krachtigen straal aan en spuite liefst bij zonnig weêr op een 
windvrijen dag. De rupsen worden nat, en wanneer de vloei- 
stof, waarmee zij zijn bespoten, verdampt, blijft de hars in 
een dun laagje op hare huid zitten; hare luchtgaten worden 
hierdoor verstopt, en de dieren stikken. Zelf hadden wij nog 


En 


geen ervaring over de doelmatigheid van dit middel. — De 
Heer Wiersma berichtte, dat het middel scheen te hebben ge- 
holpen, maar dat het te laat was toegepast om er goed over te 
kunnen oordeelen, 


Oenophthira (of Tortriv) Pilleriana Schiff. is een 
bladrollersoort, waarvan de rups groote schade aanrichtte in 
aardbeiplanten te Beverwijk. Bladeren en bloemtrossen 
werden bijeengesponnen en stukgevreten, terwijl de rupsen 
zich later ook aan de rijpe vruchten te goed deden. Reeds 
meerdere jaren is deze vreterij daar opgemerkt, en zij duurt 
volgens de Beverwijkers, tot 3 dagen na St-Jan. Een.dege- 
lijk vreten op groote schaal in aardbeien was mij tot nog 
toe niet ter oore gekomen. Om zeker te zijn omtrent mijne 
determinatie, zond ik de vlindertjes, die ik uit de rupsjes had 
opgekweekt, aan M" A. Brants. Wij bleken met Tortrix 
Pilteriana te doen hebben. Dit is dezelfde rups die veel 
schade doet in de wijngaarden, in streken waar de wijnstok 
in ‘t open veld wordt gekweekt. (Zie J. Ritzema Bos: 
« Ziekten en beschadigingen der ooftboomen, III, blz. 135). 
De rups is weinig kieskeurig op haar voedsel; velerlei gewas- 
sen, 0. a. ook Convallarta polygonatum, worden door haar 
aangetast. Omtrent haar optreden aan aardbeiplanten deelde 
ons de Heer HazELOOP, Rijkstuinbouwleeraar voor N. Holland, 
nog het volgende mede : « In het oog loopend is het, dat door 
dit insekt steeds de zwakste planten worden aangetast. Op 
planten, die voor het eerst of voor de tweede maal dragen, 
wordt de rups zeer zelden aangetroffen, terwijl zij daáren- 
tegen heel veel op vier- en meerjarige planten voorkomt. 
Ook neemt men de vreterij gewoonlijk waar, als het weder 
eenigen tijd droog, en dus voor de ontwikkeling der plant on- 
gunstig geweest is. Valt er echter op tijd regen, zoodat de 
planten ongehinderd doorgroeien, dan neemt men de kwaal 
weinig waar ». 


Epiblema of Tortria sordidana Hbn. werd in den 
voorzomer van 1906 op het landgoed Burgst bij Breda, zeer 
schadelijk aan het elzenschaarhout eener wegbeplanting. 
Merkwaardig is het dat dit rupsje, dat de bladeren ineenrolt en 
binnen de aldusgevormde rolletjes leeft, zich alleen bepaalde 
tot het aantasten van Alnus glutinosa,en zelfs Alnus incana 
onaangeroerd liet, — zooveel te meer nog andere houtsoorten, 
die niet tot het geslacht Alxus behooren. De Heer Smits van 
Burgst, die mij over het bedoelde insekt schreef, zond mij een 
aantal rupsjes, die ik trachtte op te kweeken; echter mocht het 
mij niet gelukken, meer dan één enkel vlindertje te verkrijgen, 
dat zich nog zoodanig beschadigde dat het moeilijk te dêtermi- 
neeren was. De naam van het bedoelde insekt, Tortip sor- 
didana, werd mij dan ook door den Heer Smits van Burgst 
opgegeven. — 


Ineurvaria capitella L.‚de spruitvreter of knoprups 
der bessenstruiken. (Zie Tijdschrift over Plantenziekten III, 
blz. 161) kan in ’t begin van Maart zich reeds vertoonen in 
de knoppen der aalbessenstruiken. Wanneer de rups een knop 
heeft uitgevreten en dan nog niet volwassen is, gaat zij naar 
een tweeden knop. Uit Glimmen (prov. Gron.) werd mij in 
‘teind van April bericht, dat de rupsjes van de meeste struiken 
bijkans alle knoppen hadden uitgevreten, en zich zeker een 
eindweg in het hout der twijgjes hadden ingewerkt. Ook gin- 
gen zij zich aan struiken, waarvan alle knoppen reeds waren 
uitgehold, bij gebrek aan beter, invreten in de twijgen, waar- 
van de top bij 't snoeien was afgesneden. 

In Glimmen had onze correspondent in den vroegen 
zomer van 1905 zijne bessenstruiken besproeid met petroleum- 
emulsie, tegen de bastaardrupsen (Nematus ventricosus 
klug). Hij merkte op, dat de vlindertjes van den spruit- 
vreter, die in dien tijd juist vlogen, in groot aantal op den 


— 60 — 


grond werden gespoten, en dat in 1906 de zoo behandelde 
gedeelten van het terrein minder last van den spruitvre- 
ter hadden, dan de niet besproeide gedeelten. 

In overleg met den Heer J. G. HAzrLOOP, Rijkstuin- 
bouwleeraar voor Noord-Holland en den Heer W* BALK op 
Pomona te Zwaag, werden vanwege het phytopathologische 
laboratorium W.C Scholten in 1905 proeven genomen ter 
bestrijding van den spruitvreter. De Heer BALK, die had 
waargenomen, dat het insekt in 't eind van Mei vliegt en wel 
's morgens kort na zonsopgang, stelde voor op de volgende 
wijze te werk te gaan : 's Morgens vroeg zouden mannen met 
een met lijm bestreken schootsvel vóór, door de struiken loopen, 
om de vlindertjes, die dan werden opgejaagd, te vangen, en 
bovendien zouden petroleum-vanglantarens gebruikt worden, 
Jij de bespreking van dit voorstel, die in Februari 1905 
plaats had, werd door mij geadviseerd de proef uit te breiden 
door de personen met het schootsvel tevens met lijm bestreken 
toestellen, z. g. « Mottenfangfücher », bij wijze van waaiers 
door de lucht te laten zwaaien. De Heer BALK nam de uit- 
voering van de proef op zich. Het bleek hem dat de schoots- 
vellen spoedig niet meer kleefden, doordat zij bij aanraking 
met de bedauwde struiken vochtig werden. Wèl werd met 
de waaiers een aantal motten gevangen. De vanglantarens 
bleken onwerkzaam te zijn, zeer waarschijnlijk, omdat het 
vlindertje alleen in den vroegen morgen vliegt. In het jaar 
1906 kon men niet merken dat de schade, door de spruitvre- 
ters in den Bangerd aangebracht op de terreinen, die voor de 
proefneming gediend hadden, was verminderd. 

Geadviseerd is dus, in 1906 de proeven alleen met de 
vangklappers voort te zetten. — 


Coleophora albidella Herr. Schüff., een verwant van 
Coleophora hemerobiella Scop,‚ het kokerrupsje der ooft- 


— bl — 


boomen, is een wit motje, waarvan eenige exemplaren werden 
opgekweekt uit kokerrupsjes, te Naaldwijk verzameld. 
M" A. BRANTS was zoo welwillend deze soort voor mij te 
determineeren. Terwijl de soort khemerobiella, zooals 
bekend is, eenige lagen van het bladweefsel van ooftboomen 
wegvreet, werd de soort albidella vooral schadelijk bevon- 
den door het afvreten der bloemknoppen van pereboomen. 
Evenals vele andere vertegenwoordigers van het aan soorten 
zoo rijke geslacht Coleophora, is dit rupsje polyphaag; het 
liet zich in gevangenschap de jonge blaadjes van vogelkers 
goed smaken. Het kwam tegelijk met de meer bekende soort 
hemerobiella op pereboomen te Naaldwijk voor; van albi- 
della is het rupsje grooter, ook het kokertje is grooter, 
vooral hooger, meer zakvormig en hobbelig aan de opper- 
vlakte; de kleur ervan is veel donkerder, bij zwart af. 
Behalve dat ‚de laatste soort door het afvreten van bloem- 
knoppen meer schadelijk is dan hemerobiella, is overigens 
de leefwijze der onderscheiden Coleophora-soorten in alle 
hoofdzaken gelijk; albidella overwintert dus ook zonder 
twijfel als rups, en zal op gelijke wijze als hemerobiella 
moeten worden bestreden. — 


Cecidomyiden of Galmuggen in haver. Uit Sinderen 
werd ons haver gestuurd met de volgende mededeeling: « Terwijl 
de haver hier in t'algemeen goed geladen is, en men van zoo’n 
stuk land (+ '/, H. A.) zeker 10 H. L. zaad oogst, zal dit per- 
ceel zeker niet 1 H. L. opbrengen. Het heele stuk, dat aan 
alle eischen voldoet, wat bodembemesting, etc. aangaat, ver- 
toont dezelfde verschijnselen als bijgaande halmen ; de 
pluimen bevatten geen zaad, terwijl de halmen aan den voet 
zijn uitgeloopen. Eerst tijdens het maaien kwam de eige- 
naar tot deze ontdekking ». 

Het scheen ons toe, dat het in de tweede plaats genoemd ver- 


schijnsel, het uitloopen van de halmen aan den voet, een gevolg 
was van het eerstgenoemde, het gemis van zaadvorming. Dit 
laatste verschijnsel scheen veroorzaakt te worden door Cecido- 
myidenlarven, die ten getale van enkele nog in de mislukte 
korrels te vinden waren. Door D' de Meyere, aan wien de 
larven werden ter hand gesteld, kon worden uitgemaakt, dat 
zij tot een Contarinta soort behooren, maar tot welke soort, 
was aan dit ontwikkelingstadium niet met zekerheid te zeggen. 


De perengalmuggen, Cecidomyta nigra Meigen en 
C. piricola Nördl, waren in het voorjaar van 1906 buiten- 
gewoon dikwijls de oorzaak van het mislukken van peren. 
Door een dezer insekten aangetaste peertjes werden mij toege- 
stuurd uit Apeldoorn, Baarn, Baambrugge, Amsterdam en 
Laren (Zie over deze beschadiging en middelen er tegen : 
blz. 59 en 60 van het derde deeltje van « Zielsten en bescha- 
digingen der Ooftboomen » door J. Ritzema Bos). 


Chortophila (Anthomyia) cilierura Rond., een vlieg- 
soort, zeer verwant aan de koolvlieg, werd door mij opge- 
kweekt uit kiemplanten van bruine boonen uit Vierpolders, 
in de zaadlobben en stengels waarvan de larven vraten. 
D" De Meyere te Hilversum was zoo welwillend deze vliegsoort 
voor mij te determineeren. Dezelfde soort werd in 1901 
door De Meyere opgekweekt uit koolstronken, die ik uit 
Schagen kreeg toegezonden, en in 1903 werd zij door den 
heer Quanjer opgekweekt uit koolwortels, van den Langendijk 
afkomstig. De larven van Chortophila cilierura zijn 
minder kieskeurig dan die van Brassicae. Die van laatst 
genoemde soort tasten alleen kruisbloemige planten aan, 
cilicrurar bovendien uien, boonen, kiemplanten van granen; 
en in Amerika ook sprinkaneneieren, zooals in 1876 bleek in 
verschillende staten van N. Amerika, waar deze eieren in groot 
aantal door de larven werden uitgezogen. 


ee 


Behalve C. cilierura waren er onder de larven, die de 
boonenkiemplanten uitvraten, enkele exemplaren van Chorto- 
phila trichodactyla Rond. Beide soorten zijn door MEIGEN 
onder den naam van Anthomyia platwra samengevat, en 
hebben voor zoo ver de waarnemingen in Europa strekken, 
ongeveer dezelfde levenswijze. 


De vlieg Dilophus vulgaris Meig, ontwikkelde zich uit 
larven, die de wortels van gras te Zorgvliet afvraten. Door 
Beling werden de larven van deze soort gevonden « Unter 
einem Stein in der lehmigen, fetten Erde zwischen in Ver- 


wesung begriffenen Graswurzeln steckend », en later « in 
Composthaufen, oder zwischen und unter verwesenden vegeta- 
bilischen Substanzen auf Wiesen ». In den regel schijnt deze 


soort zich dus niet aan gezonde plantenwortels te vergrijpen. 
Volgens een oude waarneming, door Scholtz medegedeeld, 
zou Dilophus femoratus eens een geheel roggeveld vernield 
hebben. « Dilophus femoratus vernichtet in manchen 
Jahren alle die frisch gesäten Roggen ; die vier Linien lange 
Made frisst das Mark aus der Staude, ehe sich das dritte 
Blatt entwickelt hat; die Staude wird roth und fällt um, 
was die Landwirthe auf die heisse Sonne schieben. Die Made 
verwandelt sich im Halme zur Poppe ». 

D" de Meyere, die mij behulpzaam was bij het determineeren 
dezer soort, verstrekte mij bovendien de hier vermelde bijzon- 
derheden omtrent hare levenswijze. 


Wantsen van de soort Lygus pabulinus L. werden ons 
toegezonden door een vruchtenkweeker te Scheemda. (Den 
Heer M" A. FoKKER dank ik hierbij voor zijn hulp bij de deter- 
minatie dezer soort.) De wantsen kwamen voor in een tuin, 
circa 1/2 H.A. groot, waarin tusschen elkaar roode aalbessen 
en aardbeien waren geplant. « Ik heb opgemerkt », zoo 


en) nr 


schreef onze correspondent, « dat deze dieren zuigen of-bijten 
aan de vruchten der bessen, tot dat zij afvallen; en ook meen 
ik, dat zij steken in de bloemsteeltjes der aardbeziën, zoodat 
deze slap neerhangen en verdrogen, waardoor de oogst gedeel- 
telijk mislukt... Zij komen ook voor op aardapppelen en 
jong plantsoen van appelen in kweekerijen. Ik heb enkele 
boonenteelers uit Sappemeer gesproken, die meenden dat dit 
diertje de bloem der pronkboonen vernielt » 

Later schreef hij: « De opbrengst der roode bessen 
bedroeg verleden jaar circa 1400 kilo en der aardbezie Jucun- 
da 1200 kilo. Over dit jaar hebben de roode bessen gele- 
verd 425 kilo en de aardbeziën 350 kilo. De stand der 
bedoelde planten tijdens den bloei beloofde een even hooge op- 
brengst als het vorige jaar ». Verder deelt hij mede dat hij 
alleen aan de toegezonden wants de verminderde opbrengst toe- 
schrijft, en dat hij ter bestrijding van dit insekt nogal goede 
resultaten meent gekregen te hebben door de planten te 
bestuiven met thomasphosphaatmeel (zie ook blz. 55 van 
dit verslag). — 

Een soortgelijke beschadiging aan appelbladeren ontving 
ik uit Veendam tot onderzoek. Men zag gaatjes in het blad, en 
om de plaats waar de steek was toegebracht, een bruine vlek. 
Op plaatsen, waar de steken zeer talrijk waren, was het blad 
ineengeschrompeld, en jonge bladeren, op deze wijze bescha- 
digd, hadden zich niet verder kunnen ontwikkelen. Hierbij 
werden als schuldigen gestuurd eenige exemplaren van dezelfde 
wants. In het schrijven, dat de zending uit Veendam 
vergezelde, trokken nog twee mededeelingen mijne aandacht, 
ten eerste: dat de plaag vooral voorkwam waar de appelboomen 
door eene elzenhaag waren omgeven, en ten tweede, dat in 
1905 de beschadiging eerst in den voorzomer in het jonge 
groen werd waargenomen, om zich later nog eens in het 
St-Jans-lot te herhalen. 


GE 


In Wildervank werden door Lygus bipunctatus F. 
stamboonen ernstig beschadigd. Zoowel de bladeren als de 
bloemen en bloemstelen werden aangestoken. Vele bloemen 
vielen dientengevolge af. Dezelfde soort werd gevonden, 
zuigende aan de bladeren van aardappelplanten te Aardenburg. 
(Zie ook «Tijdschrijft over Plantenziekten», 1906, blz. 169). 


De Japansche wantssoort van het geslacht Tingis, van 
welke sprake was op bl. 44 in jaargang 1905 van dit tijd- 
schrift, werd wederom gevonden te Boskoop en wel op zaai- 
lingen van Rhododendron, waarschijnlijk van de variëteit 
ponticum John Walter. Later in het jaar (September en 
October), werden mij toegestuurd bladeren van Rhododendron, 
op welke ik zoowel de wants als hare eieren aantrof. Die bla- 
deren vertoonden aan de onderzijde hier en daar langs de ner- 
ven opzwellingen van meer of minder donkerbruine kleur. 
Aan de oppervlakte dier opzwellingen vond ik plekken, die 
zich voordeden als wonden, gemaakt door een insektensteek; 
terwijl ik onder de oppervlakte hoopjes glimmend geelwitte, 
langwerpige eieren aantrof. Verder zag ik hier en daar op 
de onderzijde der bladeren een bruin aanslag, bestaande uit 
de opgedroogde uitwerpselen van het insekt. Hierin groeiden 
zwammen uit de groep der Roetdauwzwammen. 

Men schrijft mij : « Sommige kweekers zien de plaag 
aanvankelijk aan voor het spint (Tetranychus telartus). 
Of zij daarbij uitsluitend afgaan op eene oppervlakkige overeen- 
komst in het ziektebeeld, of dat zij zich daarbij ook laten 
leiden door de omstandigheid, dat bedoelde mijt en deze wants 
voor een flinke ontwikkeling gelijksoortig weer vragen, kan 
ik nog niet beslissen. Zeker is het, dat deze wants, hier ook 
wel « Japansche luis » genoemd, reeds bij verschillende 
firma’s zoo schadelijk is opgetreden, dat tot krachtige bestrij- 
ding werd overgegaan. Zij schijnt hier al wel een 4 of 5 tal 


5 


EO 


jaren bekend te zijn. » Ik hoop in een afzonderlijk artikel 
uitvoeriger de hier bedoelde wants te behandelen. 


Schizoneura lanigera Hausmann, de bloedluis, doet 
steeds veel van zich spreken. In 1906 kwamen klachten 
over dit insekt in vooral uit Limburg, verder uit Amsterdam, 
Schiedam, Olst, Deventer, de Bilt, Zalt Bommel. In Limburg 
(Blitterswijk en Oeffelt en naburige plaatsen) had de heer 
Quanjer, bij een persoonlijk bezoek, gelegenheid zich te over- 
tuigen van het veelvuldig optreden van dit insekt. De Heer 
P. J. Nelissen te Oeffelt, schreef ons: « Er is haast geen 
denkbeeld van te geven hoe vreeselijk en algemeen dezen 
zomer de bloedluis zich heeft uitgebreid. Ik zag ze zonder 
uitzondering overal waar ik kwam, in de kweekerijen in 
Limburg en N. Brabant. Op vele plaatsen zagen de boomen 
totaal wit van de luis ». — Uit Lisse werd mij geschreven : 
« Een ontegenzeggelijk feit is het, dat in het jaar 1906 alge- 
meen in vruchtboomkweekerijen de bloedluis is toegenomen. 
Tuinen, die vroeger geheel vrij waren, zijn er danig mede 
besmet, en op plaatsen waar zij reeds was, is zij verschrikke- 
lijk opgetreden. Middelen er tegen, ze worden bij de vleet 
aanbevolen, doch helaas, al het verdelgen heeft niet veel 
resultaat gehad, de besmette plaatsen hebben zich steeds uit- 
gebreid. 

In den jaargang 1906 van dit Tijdschrift, blz. 187, 
wordt eene, naar het schijnt, vrij afdoende methode ter bestrij- 
ding van dit insekt beschreven, althans waar het voorkomt 
op boomen, die in kweekerijen uit den grond genomen zijn, 
om ze te verzenden. 


De dopluissoort Lecanium Corni Bché (5 mM. groot, 
bijna bolvormig, bruin, met fijne wratjes) komt voor aan 
pereboomen, kruisbessen en aalbessen. In 1906 was deze 


NE 


soort in grooten getale aanwezig op kruisbessenstruiken 
onder Herveld. Al sedert jaren werd zij daar opgemerkt, 
doch men zag er nog geen merkbaar nadeel van. In den 
zomer van 1906 namen de dopluizen onrustbarend in aantal 
toe, en de bladeren werden door de afscheidingen van dit 
insekt vettig en vochtig. 


Eene schildluissoort, in de gedaante van het vrouwelijk 
schild geheel overeenkomend met Mytilaspis pomorum 
Bouché, de zeer bekende mosselwormige schildluis (zie dit 
tijdschrift, 1905, blz. 48), werd mij toegestuurd op takken 
van wildgroeiende lijsterbessen uit de Limburgsche bosschen. 
Bekend was reeds, dat de genoemde soort, behalve op onze 
ooftboomen, ook op meidoren, wilgen en populieren wordt 
gevonden. — 


Wat betreft de bestrijding van Mytilaspis pomorum, 
zoo werden in den winter van 1905 op 1906 proeven genomen 
met carbolineum ; bij den Heer Smuling te Baambrugge wer- 
takken van appelboomen, die met de schilden en eihoopjes van 
de schildluis bezet waren, bestreken met deze vloeistof. Bij het 
onderzoek, dat eenige weken later plaats had, bleek mij dat de 
inhoud der eieren geel was gekleurd, en dat zij was samenge- 
schrompeld en in onregelmatige bollen en klompen verdeeld. 
Vergeleek men deze eieren met die van dezelfde soort, af- 
komstig van boomen, welke niet met carbolineum waren 
behandeld, dan was er een duidelijk verschil te constateeren. 
Bij de laatsten ziet men, dat de inhoud in een aantal onderling 
gelijke bolletjes is verdeeld : het eerste begin van de ontwikke- 
ling van het jonge dier, als de zoogenaamde « doorklieving » 
heeft plaats gehad. — 

Ook werden proeven genomen met carbolineumémulsies, 
die ongeveer 37,19 en 10°/,van deze stof bevatten, op een zestal 


EN 


groote pereboomen in den tuin van het Instituut voor Phytopato- 
logie. Dezeboomen werden geheel door middel vaneen pulveri- 
sateur besproeid. Het bleek dat de boomen van de behandeling 
eenige schade ondervonden ; de knoppen schenen te lijden, of 
althans in hunne ontwikkeling te worden achteruit gezet. 
Geen der besproeide boomen heeft vrucht gedragen; maar ik 
durf er nog geen oordeel over uitspreken of dit aan het aange- 
wende carbolineum lag. Op een paar appelboompjes, die 
met eene carbolineumemulsie van 19 °/, waren bespoten, ten 
gevolge waarvan de knoppen nog al hadden geleden, bleken 
toch de bladluiseieren en de schildluiseieren niet afdoend ge- 
dood te zijn ; wat wel het geval was met schildluizen en 
schildluiseieren, zittende op stammen, die met onvermengd 
carbolineum waren bestreken. (Natuurlijk werden alleen de 
stammen en dikke takken ermee besmeerd; want het éénjarige 
hout en soms ook nog het tweejarige, wordt door overdund 
carbolineum beschadigd, wat in nog sterkere mate met de 
knoppen het geval is.) 

In de eerste dagen van April 1906 deed ik onder leiding 
van D" Quanjer een proef met geëmulgeerd carbolineum op 
grootere schaal in een jongen boomgaard bij Oeffelt nemen. 
Alle boomen waren hier met Mytilaspis bezet. Een paar 
rijen boomen werden besproeid met carbolineumemulsie, die 
respectievelijk 15, 10 en 5 °/, carbolineum bevatte Op geen 
der boomen ontwikkelde het insekt zich verder, en in den 
zomer waren de stammen er geheel vrij van, zoodat zij 
een groote tegenstelling vormden met de niet besproeide 
boomen, waarvan stam en takken geheel vol zaten. Op deze 
boomen zelve had het middel zoo goed als geen schadelijke 
werking gehad; wèl kon worden opgemerkt, dat de knoppen 
iets later uitbotteden dan aan de niet bespoten boomen ; maar 
hiertoe kan ook het feit, dat de bespoten boomen het meest 
door schildluizen waren geteisterd, hebben kunnen bijdragen. 


MGO 


In eene boomkweekerij te Oeffelt, waar het middel ook 
werd toegepast, zag men later zeer duidelijk aan boomen, die 
stonden in de nabijheid van bespoten boomen, dat aan den kant 
waar zij nog juist geraakt werden, geen schilluizen zich ont- 
wikkelden, terwijl de andere kant er vol van zat. 

Nog dient te worden nagegaan, waarin het gelegen was, 
dat in ’t laastbedoelde geval zelfs met eene zwakkere emulsie 
betere resultaten werden gekregen, dan op de terreinen van het 
Instituut voor Phytopathologie met sterkere. Misschien is de 
oorzaak te zoeken in den anderen tijd des jaars, waarop werd 
gespoten. Maar ook de soort van carbolineum kan invloed 
hebben gehad 

Het is hier de plaats, om een artikel van D" R‚, Aderhold 
in de «Deutsche Obstbauzeitung», 1906 ter sprake te brengen. 
Aderhold wijst er op dat de goede naam, dien het cabolineum 
in zoo korten tijd in de fruitteelt heeft gekregen, zich niet altijd 
heeft kunnen handhaven. Hij geeft daarvoor twee redenen 
op. In de eerste plaats zijn de proeven, waarop men zich be- 
roept, bijna geen van alle met de noodige kritiek en kennis 
van zaken uitgevoerd; en in de tweede plaats zijn er in 
den handel zeer veel verschillende carbolineumsoorten. Hij 
ontleent ten bewijze van het laatste, 2 recepten aan THENIUS, 
« Die technische Verwertung der Steinkohlenteers », Het 
eene luidt: 3 deelen uitgedampte houtteer en 1 deel uitgedampte 
steenkolenteer, die men met colophonium samensmelt, worden 
met 5 deelen zware steenkolenteerolie en 8 deelen zware en 
2 deelen lichte houtteerolie gemengd. — Het tweede recept 
luidt : Van een mengsel van 1 deel steenkolenteer en 3 deelen 
houtteer wordt 24 tot 30 °/, lichte en verder de zware olie 
afgedestilleerd; de zware olie wordt met bijtende natron 
gereinigd; bij 30 deelen van deze gereinigde olie worden 
25 deelen van de afgedestilleerde lichte olie, 8 deelen bruin 
colophonium, # deel asphalt en # deel lijnolievernis gevoegd. 


0e 


Neemt men nu in aanmerking dat er in Duitschland on- 
geveer 80 carbolineumfabrieken zijn, waarvan de meeste twee 
of meer soorten in den handel brengen, dan zijn de verschil- 
lende resultaten, die men met carbolineum heeft verkregen, 
gemakkelijk te verklaren. In de « Biologische Anstalt » te 
Dahlem zijn 25 soorten van carbolineum zoowel chemisch als 
op hare werking op planten onderzocht. Zij waren natuur- 
lijk van zeer uiteenloopende samenstelling. In ’t algemeen 
bleken de soorten, die slechts weinig lichte teeroliën bevatten, 
het best geschikt om wonden van boomen te bestrijken, maar 
vele soorten worden toch door gewone steenkolenteer in dit 
opzicht overtroffen. Steenkolenteer toch desinfecteert de 
wonden niet alleen, maar sluit ze ook af. Een voor dit doel 
goede soort van carbolineum moet zieh ook zoo gedragen. 
De soorten met veel lichte oliën leenen zich in den regel het 
best tot het dooden van ongedierte ; maar deze soorten zijn het 
ook, waarvan de dampen zeer schadelijk voor gevoelig gebla- 
derte zijn, terwijl zij op de boomschors gebracht, deze kunnen 
doen barsten. Men staat, dit blijkt uit de voorgaande vol- 
doende, nog geheel aan het begin van den weg, die moet 
voeren tot een rationeele carbolineumbehandeling der ooft- 
boomen. Er zullen voor verschillende doeleinden verschil- 
lende soorten van carbolineum moeten worden beproefd. 


Coccus (Cryptococcus) fagi Bärenspr., de beukenwol- 
schildluis, ziet men in de laatste jaren vrij algemeen in ons 
land ap beukenstammen. (Zie o.a, « Tijdschrift over Planten- 
ziekten », 1905, blz. 50). In 1906 kregen wij er materiaal 

an uit Leerdam en van Zijpendaal bij Arnhem, terwijl het 
insekt in de omstreken van Wageningen vrij algemeen werd 
opgemerkt. In Leerdam waren drie beuken in een tuin 
aangetast ; en zij stonden erbij, — zoo werd ons bericht « als 
zouden zij er onder bezwijken ». Dikwijls wordt het onge- 


EL 


dierte voor schimmel aangezien. Het luisje, dat alleen nog 
maar in het vrouwelijk geslacht bekend is, is n. l. geheel 
bedekt met een wit, wollig wasovertreksel. Somtijds ziet 
men slechts hier en daar een vlokje, soms echter bedekt die 
wollige massa heele plekken van de schors. De luis is 
lensvormig, pootloos, met twee oogstippen en kleine stompjes 
als sprieten. Zij steekt haar langen, draadvormigen snuit 
in de schors van de boomen. In zomer, herfst en winter 
vindt men ook eieren en larven in de wolpropjes. Het meest 
overwintert het insekt als larve, in welken toestand het 3 paar 
pooten en sprieten met 5 geledingen heeft. — Op jonge 
beukenschors brengt een koloniedoor haar zuigen opzwellingen 
te weeg, die meer en meer gaan uitpuilen en ten slotte kunnen 
openbarsten. De schors van oudere boomen reageert niet 
meer zoo sterk op den steek van de luis ; maar als deze geheel 
met kolonies bedekt is, kan zij toch ook openbarsten. De 
schors blijkt dan geheel uitgedroogd te zijn : men ziet dan 
ook hier en daar reeds doode toppen, en langzamerhand valt 
de heele boom aan de luis ten prooi. Gezonde, zoowel als 
kwijnende boomen worden aangetast, maar de binnenste 
boomen van zeer oude stukken bosch worden geprefereerd, 
zoodat het optreden van de wolluis in zekeren zin een teeken 
is, dat men hier moet gaan vellen. De verspreiding geschiedt 
waarschijnlijk door den wind. — 


Een kleine Phytoptus-soort of galmijt, die niet nader 
is gedetermineerd, werd gevonden op de onderzijde van sterk 
behaarde plekken of appelbladeren. Een correspondent uit 
Vleuten schreef ons: « de verschijnselen zijn : groen op de 
bladeren, gelijk roest ». Deze « groene roest » bestond uit 
haren van het blad, die echter op de zieke plaatsen in grooter 
getal waren ontstaan danelders, en ook dikker van wand waren 
dan de gewone haren van het appelblad, en groen gekleurd, 


Eg Dn 


Het verschijnsel werd ook op de terreinen van het Instituut 
voor Phytopathologie opgemerkt, zoowel op appel- als op 
perebladeren. De tijd voor nader onderzoek ontbrak ons; 
het verschijnsel herinnert aan de door galmijten veroorzaakte 
Erineum-vormingen. Waar de beharing normaal was, 
bleek de Phytoptus afwezig te zijn. — 


Phytoptus Ribis Westwood. De « rondknoppen », 
in de zwarte bessen, door deze galmijt veroorzaakt, is men te 
Wijk bij Duurstede in den winter 1905-1906 door afsnijden 
en verbranden vrij wel meester geworden. (Zie Ritzema Bos, 
« Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen », IV, blz, 77). 


Door pissebedden werden de tuinders aan de Boeren- 
wetering zeer benadeeld. Of het dezelfde soort was, als de 
in dit tijdschrift, jaargang 1908 blz. 45 en 46, behandelde 
(nl. Haplophtalmus danieus H. L.), was niet met zekerheid 
te zeggen, omdat de dieren in bedorven toestand aankwamen. 
Toch deden hunne afmetingen en hunne grootte vermoeden, 
dat wij met deze soort te maken hadden. Aan de Boeren- 
wetering waren vooral in de laag gelegen tuinen deze 
dieren talrijk ; op sommige plaatsen zag de grond er wit 
van, en om de wortels van elke plant werden er honderden 
gevonden. Volgens de tuinders beheerschen deze dieren den 
groei in het voorjaar geheel. Bij nat weer leven zij op den 
grond en doen zich dan goed aan bovenaardsche plantendeelen. 
Bij droog weer kruipen zij in den grond en beschadigen zij de 
wortels ; van jonge plantjes kunnen de spruiten worden aan- 
getast, zoodat op enkele zaaibedden bijna niets opkomt 
Pissebedden leven in hoofdzaak van de doode organische 
stoffen, die zij in den grond vinden, maar in enkele gevallen, 
zooals hier, kunnen zij zeer schadelijk worden. Over be- 
strijding zie men de boven aangehaalde plaats 


en 


Tylenchus devastatrie Kühn, het stengelaaltje, werd 
gevonden in rogge, afkomstig van Twelloo en van de nabijheid 
van Delden ; in haver afkomstig van Grijpskerk, Ruigezand, 
Garmerwolde, Oude Schans, Thesinge, Westerembden, Uit- 
huizermeeden, Scheemda, Veendam, Nieuwolda en Houw 
(Gron.) ; in roode klaver van Holwerd ; in erwten van Hol- 
werd, Westpolder, Finsterwolde «en Tjuchem; in vlas van 
Westpolder; in aardappelen van Jellum (Fr.); in Phlox de- 
cussata van Alphen en in lupinen (zie « Tijdschrift over 
Plantenziekten », 1905, blz. 93) van Nunspeet. 


Heterodera Schachtii Schmidt, het bieten- of haver- 
aaltje, werd gevonden in haver te Grijpskerk, te Ruigezand 
en te Nieuwolda. 


IV. — Ziekten en beschadigingen, waarvan de oorzaak ons 
onbekend bleef. 


Onder deze rubriek vermeld ik vooreerst eenige abnor- 
maliteiten bij planten, die niet aan parasieten of aan andere 
uitwendige invloeden moeten worden toegeschreven. 

Van een rose bloemkoollje werd reeds in het verslag 
over 1904 (zie dit Tijdschrift, jaargang 1905, blz. 6) melding 
gemaakt. De inzendster, mejuffrouw B. Koster te Bergen, 
bevond, dat de roode kleur alleen voorkwam in vele planten 
van late Reuzenbloemkool, niet in die van de vroege Haagsche 
Dat er van invloed van bodem of bemesting geen sprake kon 
zijn, bewees zij door in 1905 de late Reuzen in precies dezelfde 
condities te brengen van bodem en bemesting, als waarin de 
Haagsche in 1904 had verkeerd. Des ondanks werd de 
Reuzenbloemkool weer rood, terwijl de vroege Haagsche, die 
in de condities gebracht werd, in welke de Reuzen in 1904 


Ae 


had gestaan, niet rood werd. Onder de Reuzenbloemkool 
(gezaaid in Februari) waren onder de vroegst rijpe planten de 
meeste roode. Die welke in November, dus op den gewonen 
tijd, rijp waren, bleken allen de roode kleur te missen. 


Prolificatie of doorgroeiing noemt men het verschijnsel, 
dat de as van eene bloeiwijze of van eene bloem doorgroeit en 
opnieuw bladeren gaat vormen. Uit Apeldoorn werden ons 
gevallen van prolificatie van kegels van Picca ewvelsa toege- 
zonden. Boven op den kegel ziet men een pluim gewone 
naalden. De kegel zelf was bij de verschillende exemplaren 
zeer verschillend van lengte, maar bereikte nooit de afme- 
tingen van een normalen kegel, omdat een zeker aantal van 
de bovenste schubben niet tot ontwikkeling kwam. Het 
verschijnsel is bij de Conifeeren tamelijk verspreid. Men 
kent er geen uitwendige oorzaken voor en brengt het tot de 
« monstruositeiten ». 


Fasciatie of bandvorming komt op bepaalde soorten 
van pereboomen meer voor dan op andere. Ons werd uit 
Wijk bij Duurstede een fraai gefascieerde peretak gestuurd, 
gesneden van de soort « Josephine de Malines »; en wij 
vernamen dat vooral deze soort dikwijls zulke takken voort- 
brengt. — 


Ken geval van mechanische beschadiging van rogge- 
halmen door onbekende oorzaak ontving ik uit Kolham. De 
roggestengels waren eenvoudig geknikt, en de knoop boven 
zulk een knik had door eenzijdigen groei den halm weer 
opgericht. Slechts hier en daar tusschen de andere halmen 
in werd zoo'n geknikte halm gevonden. De knik zag er 
precies uit alsof men den halm had dubbel gevouwen. Het 
geval deed zich op twee stukken land voor, het eene stond 


behoorlijk dicht, het andere echter te dun. Naar schatting van 
den inzender was ongeveer 3à4°/, van de halmen op een hoogte 
van 25 tot 60 eM boven den grond geknikt. Omtrent de 
oorzaak van het knikken kan niets met zekerheid worden 
gezegd ; parasieten. die het zouden kunnen hebben veroor- 
zaakt, waren afwezig. Naar alle waarschijnlijkheid moet 
hier worden gedacht aan mechanische beschadiging; maar 
door welke invloeden deze mag zijn in ’t aanzijn geroepen, 
bleef onbekend. 


Van « Duin en Kruidberg » bij Santpoort werden ons 
gestuurd appels, op welker oppervlakte verdiepte banden te zien 
waren, die den geheelen appel omringden en in twee helften, 
eene boven- en eene benedenhelft, verdeelden. Op de plaats 
van den band was het weefsel in groei achtergebleven en met 
kurkweefsel bedekt. Men zou geneigd zijn, hier te denken aan 
een mechanische beschadiging, naar alle waarschijnlijkheid 
_ toegebracht door een insekt in den tijd dat de vrucht zich zette. 
Een dergelijk verschijnsel werd op appelen van het terrcin van 
het Instituut voor Phytopathologie ook eenige malen waarge- 
nomen; en eveneens ontvingen wij appelen, op deze wijze be- 
schadigd, uit s'Heer Arendskerke. 


« Kringerigheid » in de aardappelen en inwendige 
holten, bij welke geen infectie van buiten af had plaats 
gehad, werden als in het jaar 1904 (zie dit Tijdschrift, 1905, 
blz. 62) weer op den zelfden bodem veelvudig aangetroffen, en 
wel ditmaal op nieuw toegemaakten grond in de Peel bij 
Helenaveen, die met kunstmest bemest was. Wij werden 
door het gelijktijdig voorkomen van « kringerigheid » en holten 
versterkt in de overtuiging dat de beide verschijnselen met 
elkaar samenhangen. 


Uit Velp werd ons gestuurd een Chamaecyparis Alumnii 


== 


met een stamhoogte van ongeveer 80 c. m. en een stamdikte 
aan de basis van ongeveer 6 c‚ m. Aan den wortelhals 
echter vertoont dit stammetje eene opzwelling zoo groot als 
een kinderhoofd, uitgaande van ongeveer de helft van den 
omtrek der schors. Deze opzwelling bestaat geheel uit eene 
houtwoekering. 


Populierenkanker. — Uit Obbicht bij Sittard werden 
ons populieren gezonden, aangetast door « kanker ». De 
geschiedenis van deze populieren is in 't kort deze : voor eene 
beplanting, welke door de Nederlandsche Heidemaatschappij 
werd uitgevoerd,werd gebruik gemaakt van vegetatieve afstam- 
melingen van de populieren, welke door die Maatschappij in 
1891 uit Amerika waren ingevoerd. Daarvan werd een 
gedeelte gekocht bij een’ boomkweeker te Winterswijk, een 
ander gedeelte te Zundert. Van beide partijen werd verzekerd, 
dat zij afkomstig waren van de uit Amerika ingevoerde soort. 
De beplanting werd op voor populieren zeer geschikten grond 
uitgevoerd in ’t voorjaar van 1904. In ’t voorjaar van 1906 
waren alle Zundertsche popels over den geheelen stam en alle 
takken aangetast door « kanker », en stierven geheel of 
gedeeltelijk af De uit Winterswijk afkomstigen waren bijna 
geheel vrij van kanker gebleven; slechts een enkele heester 
had in het opgaande stamlot van 1905 een kankerplek 
gekregen, maar alle andere waren gezond gebleven. Alle 
Zundertsche popels (de zieken) werden in ’t voorjaar van 1906 
omgehakt. De in 1904 bij het planten van deze exemplaren 
afgesneden takjes werden gestekt; deze stekken groeiden 
flink, en van de daaruit verkregen boomen werd ons in 1906 
een tweetal toegestuurd. Bij het rooien was gebleken, dat deze 
kankerachtige plekken hadden aan het stameind, dat in den 
grond zat. Bovendien kregen wij een derden boom van de 
oude Canada-soort, die reeds vele jaren langer in Obbicht werd 


EE re 


voortgeteeld, de z. g. Inheemsche soort. Deze boom was 
gezond evenals de andere vertegenwoordigers van dit ras, 
ofschoon zij in denzelfden grond hadden gestaan als de zieke 
popels. 

Ook de Canada-soort, in Limburg bekend onder den 
naam « Snelgroeiers », die omstreeks 1899 veel in Limburg 
geplant werd, wordt in sterke mate door kanker aangetast. 
Op Belgisch grondgebied aan gene zijde van de Maas tegenover 
Obbicht, staan er vele zulke boomen, die met kankerwonden 
zijn bedekt. Die welke in Obbicht omstreeks bovenge- 
noemden tijd zijn geplant, zijn ook ziek; zij waren betrokken 
van een’ kweeker uit Valkenberg bij Maastricht. Deze soort 
loopt veel vroeger uit dan de oude zoogenaamde inheemsche 
soort, de bast is veel witter, de stam niet zoo recht opgaand, 
en het S. G. van het hout kleiner dan dat van de inheemsche. 
Van uit den grond uitgaande infectie kan bij deze Snelgroeiers 
geen sprake zijn, omdat zij in Obbicht op zwaren leemgrond 
geplant werden, die sinds menschenheugenis geen popels had 
gedragen. — 

Kapt men de aangetaste boomen door, dan ziet men, dat 
het kernhout roestbruin van kleur is, zooals dat bij afstervende 
boomen het geval is, terwijl het spint nog wit is. — 

Ook uit Olst werden ons kankerende popels toegezonden, 
maar in dit geval van de z. g. « Verbeterde Virginische popu- 
lier », welke zich van de gewone Virginische onderscheidt 
door snelleren groei. — 

Wat betreft de oorzaak van de kankerziekte der popu- 
lieren, zoo heeft ons in 1906 de tijd ontbroken om de zeer 
uitvoerige onderzoekingen te beginnen, die hier licht moeten 
verspreiden. Een voorloopig onderzoek van de zich op de 
zieke popels ontwikkelende fungi heeft plaatsgehad, met dit 
resultaat dat er zich de, in het verslag over 1905 (zie vorigen 
jaargang van dit tijdschrift, blz. 155) genoemde Diplodina- 


EEn 


soort op bevond; maar tevens werden er andere zwammen 
op aangetroffen. Daar de ziekte door gebrek aan tijd slechts 
onvolledig kon worden bestudeerd, en de gelegenheid ontbrak, 
alle soorten van zwammen, die op de kaunkerende popels 
werden aangetroffen, te determineeren, moest de studie van 
den populierenkanker tot later worden uitgesteld. — 


Te Baambrugge kwam een ziekte voor én de appel- 
boomen, waarbij groote takken vrij plotseling afstierven. 
De ziekte kwam voor in een partij goudreinet, veredeld op 
paradijs. Zij groeiden in 1905 zeer goed, en maakten takken 
van meer dan l m.lengte. Kanker kwam er in voor, maar deze 
werd geregeld uitgesneden, waarna de meeste wonden genazen. 
In 1906 zag men bij verscheiden exemplaren een aantal groote 
takken van 2 en 3 jaar oud, afsterven. Eigenaardig was de 
sterke appelgeur, dien het doode hout verspreidde, wanneer 
de schors werd weggesneden. Er kwamen op de gestorven 
takken witte of geelwitte knobbels voor den dag, bestaande 
uit dooreengeweven myceeldraden. Bij gebrek aan vrucht- 
lichamen kon die zwam niet gedetermineerd worden. Een 
paar der aangetaste boomen werden op de terreinen van het 
Instituut voor Phytopathologie uitgeplant ; maar ik heb ook 
dáár de ontwikkeling van vruchtlichamen nog niet kunnen 
waarnemen. — 


Ren eigenaardig geval van woekering eener zwam in 
eene peer van de soort « President Drouard » werd te 
Wageningen opgemerkt. Binnen in de peer bevond zich 
een voorwerp van den vorm van eene tweede peer, maar 
natuurlijk van kleinere afmetingen. 

Deze kern, bestaande uit het klokhuis met eenig vrucht- 
vleesch er om heen, wasalleen aan ’(neuseindeen ’t steeleinde 
noe met het overige gedeelte van de peer in verbinding. 


ei We 


Daaruit en uit het voorkomen van een mycelium in het 
inwendige kon men zien, dat aanvankelijk de peer geheel 
normaal was geweest en dat eene zwam in het inwendige 
ervan gewoekerd had, sommige bestanddeelen van de vrucht 
geheel verterend. Het door de zwam uitgezogen deel heeft 
neiging tot inkrimping gehad; en de spanning tusschen 
gezonde en het zieke gedeelte van het vruchtvleesch is ten 
slotte zóó sterk geworden,‚dat op de grens van beiden eene 
splijting is ontstaan, zoodat de peer bijna volledig in twee 
deelen is gesplitst: een buitenst normaal deel en een bin- 
nenst gedeelte vol zwamdraden. Mej. T. TAMMEsS beschrij ft (zie 
Verslag van de Gewone Vergadering der Wis- en Natuur- 
kundige Afdeeling van de Kon. Akad. van Wetensch. te 
Amsterdam van 30 Dec. 1899) een dergelijk verschijnsel bij 
een’ appel. Hier had de zwam den appel geheel in twee 
deelen gesplitst, waarvan het eene het andere omhulde. Bij 
gebrek aan fructificatieorganen kon de zwam, die in de peer 
voorkwam, evenmin als die van den door Mej. Tammes 
beschreven appel, gedétermineerd worden. 


Vlasbrand trad wederom op vele plaatsen op. 

Uit St-Anna Parochie ontvingen wij door deze ziekte 
aangetast vlas. Het was afkomstig van een akker, die in 
het jaar 1900 gezond vlas had gedragen, en de ziekte ver- 
toonde zich vooral aan de einden van ’t land en langs 
greppels. Meer in 't midden zag men slechts zieke plekken. 
« Het is net », schreef men ons, « of iemand over het land 
geloopen heeft, en vergiftigde voetstappen heeft achterge- 
laten. Op het land daarnaast, dat in meer dan 30 jaar geen 
vlas gedragen heeft, is geen brand te bespeuren ». — Van 
vele andere plaatsen werd ons brandig vlas toegestuurd, o.a. 
door den Rijkslandbouwleeraar voor W. N. Brabant en den 
Bommelerwaard zonder opgaaf van vindplaats, maar met 


re 


de mededeeling dat de ziekte in ’t bijzonder voorkwam op 
die gronden, waar men een veenachtigen ondergrond heeft; 
voorts uit den omtrek van St-Janssteen, uit Zandeweer 
(gem. Kantens), Pieterburen, Houw (gem. Ulrum). 
In al deze gevallen op één na werd in de wortels Astero- 
cystis radicis Marchal gevonden. In dit eene geval waren 
slechts uitgetrokken stengels zonder fijnere worteltjes ter 
beschikking; en juist in de fijnere wortelvertakking houdt 
Asterocystis zich op. In één geval bevond zich ook eenig 
mycelium van een Fusariumsoort in en op de stengeltjes; 
in een ander geval ontwikkelde zich dit met de bijbehoo- 
rende sporenhoopjes pas, nadat de plantjes in eene voch- 
tige ruimte gebracht waren. Bij twee inzendingen werd 
ook dàn nog deze zwam niet gevonden. Een en ander 
maakte den indruk of Fusarium steeds secondair optrad; de 
meening van Marchal, die den vlasbrand toeschrijft aan 
Asteroeystis radicis, wordt hierdoor tegenover die van 
Bolley, volgens welke Fusarium Lind Bolley de oorzaak zou 
zijn, gesteund. 

Het vlas uit Pieterburen, waarin ook na verblijf in 
vochtige ruimte alleen Asterocystis gevonden werd, was 
begeleid van een schrijven van den Heer G. BoERMA, dat 
waard is hier opgenomen te worden : 

« Hierbij heb ik de eer U toe te zenden twee sigaren- 
kistjes, gemerkt n° 1, Egyptisch vlaszaad en n° 2, tonzaad 
Sellmer. Den 24" April 1.1. zaaide ik van deze soorten lijn- 
zaad, waarvan U nu de gewassen kunt zien. In 1892 
bebouwde ik op het volle perceel land vlas, zonder dat 
daarin de brandziekté voorkwam, in 1902 opnieuw, doch 
met ’t resultaat, dat meer dan de helft verwoest werd. Op 
een gedeelte, groot pl. m. 4 Are, waar de brand heel erg 
was geweest, zaaide ik in de volgende jaren, 1902, 1905 en 
1904 telkens weer lijnzaad, nadat de grond vooraf door mij 


werd besproeid met verschillende middelen op 7 verschil- 
lende veldjes en wel 

TI. met sublimaat 1 kg. per are; 

IH. met gemalen kopervitriool 2.5 kg. per are; 

II. met rhodaan ammonium 0.25 kg. per are; 

IV. bleef onbesproeid; 

V. met ruwe carbol, 10 kg. per are; 

VL. met zwavelcalcium, 2.5 kg. per are; 

VIT. met formaline 1 kg. per are, benevens nog zink- 
vitriool 5 ke. per are. 

De resultaten waren : alle jaren brand zoowel in wit- 
bloei-, als in blauwbloei lijnzaad. 

In 1905 bebouwde ik het geheele perceel land met 
weideklaver en nu, 1906 op de brandveldjes een M? met 
Egyptisch vlas, en één M* met Tonzaad Sellmer. Het ver- 
schil in groei is, zooals U kunt zien, verbazend groot, en het 
Egyptische zou nòg weelderiger zijn, als niet in zoo’n korten 
tijd zoo dikwijls lijnzaad was gezaaid geweest. 

Op een ander perceel land, middelmatige zware klei- 
grond, zaaide ik dit voorjaar ook beide bovengenoemde 
soorten, met 't resultaat, dat ’t Egyptische weelderig in 
groei is, en het Sellmer’s tonzaad met brand besmet. » 

Het schijnt dus, dat het Egyptische vlas onvatbaar of 
althans weinig vatbaar is voor brand. Deze soort is wat 
korter dan het gewone, maar alle vlasplanten zijn bij deze 
soort ongeveer even lang. Wanneer nu mocht blijken, dat 
de vezel van het Egyptische vlas even sterk is als die van 
het gewone, en als het ook overigens degelijk is, dan zou 
overweging verdienen, Egyptisch vlas te gaan telen overal 
waar de vlasbrand heerscht; in het andere geval zou men 
moeten trachten, òf door teeltkeuze uit het Egyptische vlas 
zelf òf door kruising met ander vlas te trachten, een vorm te 
vinden, die de onvatbaarheid voor brand met verdere deug- 


RDE 


delijke eigenschappen (lengte en sterkte van den vezel) com- 
bineert. 


Kwijnende aardappelplanten ontving ik uit verschil- 
lende plaatsen. Vooreerst uit Haarlem, planten met bleek- 
gele bladeren. Op een veld dat overigens gezond was, stonden 
op een plek ter erootte van ongeveer 20 M* dergelijke stoelen. 
De ziekte kwam hier voor in de Borgers en in de Zeeuwsche 
bonte en blauwe aardappelen. De ziekte-plekken noemde 
men daar « kommetjes ». De grond, waarop de ziekte zich 
vertoonde, was van dezelfde hoedanigheid en op dezelfde 
wijze toebereid als die, waar de ziekte onder dezelfde soort 
van aardappelen niet voorkwam. De nieuwe knollen van de 
zieke plant, ofschoon klein, bleven oogenschijnlijk gezond. 

Gelijksoortige verschijnselen kwamen voor op « Kraai- 
veld » in de Haarlemmermeer. Toen de aardappelen 4 tot 
6 weken boven den grond waren, werd het loof langzamer- 
hand geel, en het stierf, terwijl de knollen oogenschijnlijk 
gezond bleven; op den zwaarsten grond kwamen deze zieke 
aardappelplanten het meest voor. De verhouding was daar 
ongeveer 20 zieken op de 100 planten. Vooral in de 
soort Bravo kwam de ziekte voor. 


Op Walcheren wordt veel geklaagd over den z. g. 
« Krul » in de aardappelen. Mij toegezonden planten, die 
aan deze ziekte leden, kwamen in hare ziekteverschijnselen 
geheel overeen met de zieke planten uit Haarlem en uit de 
Haarlemmermeer (zie boven). Op de doode toppen en langs de 
bladranden van de reeds langen tijd kwijnende planten werd 
wel hier en daar de zwam Sporidesmium putrefaciens var. 
Solani Schenk eevonden; maar het voorkomen van deze 
zwam scheen hier bijkomstig te zijn. Deze zwam wordt 
(zie Ritzema Bos : « Ziekten en beschadigingen der Land- 


mi Des 


een 


bouwgewassen », 2% druk, deel I, blz. 167) opgegeven als 
oorzaak van de « krul » of « kroesziekte » der aardappel- 
plant. Geen dezer inzendingen had echter in sterke mate 
de voor de « krul » typische ziektesymptomen. Tijdsgebrek 
was de reden, dat aan deze ziekten niet genoeg aandacht kon 
worden gewijd, hoe belangrijk het mij ook toescheen, door 
nadere onderzoekingen uit te maken, welke factoren in de 
onderhavige gevallen hebben medegewerkt om de besproken 
ziekteverschijnselen in 't aanzijn te roepen. 


Vreterij scheen de oorzaak te zijn van een beschadiging 
van erwtenkiemplanten in den Westpolder (Gr.). De wor- 
tels van deze plantjes waren goed, maar de stengeltjes waren 
zeer verschrompeld, of uit enkele zaden hadden zich 
meerdere stengeltjes ontwikkeld. Dit geval kwam uiterlijk 
zeer goed overeen met het in verslag over 1905 (zie jaargang 
1906 van dit tijdschrift blz. 182) beschreven geval van bescha- 
diging van erwtenkiemplanten door Aphorura's. 

Weêl waren door mijn correspondent in den Westpolder 
insekten op de aangetaste plantjes waargenomen; maar later 
werden zij niet teruggevonden en ik kon dus niet uitmaken 
of zij de oorzaak van deze beschadiging waren. Het ge- 
deelte van den brief, dat op deze insekten betrekking heeft, 
luidt: « Nu heb ik heden morgen in de jonge knopjes en nog 
toegevouwen blaadjes tallooze kleine insekten ontdekt. Zij 
kunnen springen, zijn + 2 mM. lang en * mM. breed, 
met donkerbruin, glanzend, geringd, puntig toeloopend 
achterlijf, lichtgrijs middenlijf en twee vrij lange voel- 
sprieten ». 

Later werd op de plantjes door mij Zhwrips gevonden; en 
aan de bovenaardsche deelen kon men ook duidelijk bescha- 
dieing, door Thrips aangebracht, constateeren. Maar de pri- 
maire beschadiging mocht toch niet aan Trips worden toe- 


= {== 


geschreven. De karwij, die later door de erwten gezaaid 
werd, en ook de bieten, die in de eerste helft van Mei tus- 
schen de rijen gezaaid werden, ontwikkelden zich zeer goed. 
Waarschijnlijk zijn de springende insekten, die de erwten- 
kiemplanten beschadigden, exemplaren van eene soort van 
't geslacht Smynthurus geweest, dat met de boven ver- 
melde Aphorura’s tot dezelfde groep van insekten behoort. 


KORTE MEDEDEELINGEN. 


1. — Sorauer’s « Handbuch der Pflanzenkrankheiten », 
3e vollständig neubearbeitete Auflage, in Gemeinschaft 
mit Prof. DG. Lindau und Dr L. Reh herausgegeben von 
Prof. D" Paul Sorauer. Lieferung 6-40. (Berlin, Paul 
Parey). 

Met groote ingenomenheid deel ik mee dat de uitgave 
van den derden druk van Sorauers handboek (zie mijne 
vroegere aankondigingen in Jaargang XI, bl. 144 en Jaar- 
gang XII, bl. 4100) geregeld wordt voortgezet, zoodat het 
thans reeds ongeveer half voltooid is. In het jaar 1906 
verschenen niet minder dan zes afleveringen. 

Afl. 7, 9 en 10 behooren tot het deel, dat door Sorauer 
zelven wordt bewerkt. Men weet niet wat men bij het be- 
studeeren van dit eerste deel meer moet bewonderen : de 
zeldzame belezenheid van den schrijver op phytopathologisch 
gebied of zijne uitgebreide kennis van de praktijk van alle 
lakken van bodemkultuur. Het is ook voor den vakman 
een genot, dit werk te lezen, daar het op zoovele plaatsen 
nieuwe gezichtspunten opent omtrent verschillende ziekten 
en beschadigingen onzer gewassen. Waar maar al te vaak 
sommige phytopathologen tevreden zijn, wanneer zij door 


iS 


besmettingsproeven, — soms onder voor te besmetten planten 
geheel onnatuurlijke levensvoorwaarden genomen, — hebben 
aangetoond, dat eene bepaalde ziekte door een’ zekeren para- 
siet kan worden in ‘tleven geroepen, daar gaat Sorauer steeds 
zooveel mogelijk na, van welke omstandigheden het vooral 
afhangt, of die parasiet de bedoelde plantensoort al dan niet 
ziek maakt. Het ligt voor de hand, dat in dezen vooral 
bodeminvloeden en klimatologische invloeden een groote rol 
spelen, en dat Sorauer deze uitvoering bespreekt. 

In de afleveringen 7, 9 en 10 van het eerste deel zet de 
schrijver zijne beschouwingen over ongeschikte bodemstruk- 
tuur voort. Zeer belangrijk is wat hij in deze rubriek mee- 
deelt omtrent den « wortelbrand der bieten », bij welke ziekte 
zeer verschillende parasieten eene meer of minder belang- 
rijke rol kunnen spelen, welke echter alleen dan van 
beteekenis wordt, wanneer de bodem te stijf is, en wel 
vooral bij nat en koud weer. Zeer interessant is ook wat 
Sorauer aangaande het optreden van onderscheiden ziekten 
van tropische gewassen (suikerriet, katoen, ricinus, tabak, 
koffie, thee, cacao, enz.) meedeelt in verband met onge- 
schikte bodemstruktuur. — Vervolgens komen ter sprake 
de middelen om de struktuur van zware gronden te ver- 
beteren; daarna de eigenschappen van den heidegrond, 
waarbij ook het gebruik en het misbruik wordt behandeld, 
dat in den tuinbouw van heidegrond wordt gemaakt 

Vervolgens gaat de schrijver over tot de bespreking 
van de gevolgen van ongeschikte chemische samenstelling 
van den bouwgrond. In deze rubriek worden behandeld : 
de gevolgen van te weinig water, te weinig stikstof, 
te weinig kali, te weinig kalk, te weinig magnesia, van 
gebrek aan chloor, aan ijzer, aan zuurstof in den grond. 

Daarna komen aan de beurt de gevolgen van te veel 
water in den bodem, vervolgens die van te sterke concen- 


NE 


tratie van het water aan voedende stoffen in ’t algemeen, 
van te veel stikstof, kalk en magnesia, phosphorzuur en 
koolzuur in den bodem. 

Daarna wordt de invloed van te droge en vervolgens 
die van te vochtige lucht geschetst. — 

Men moge in enkele gevallen met den schrijver in 
meening verschillen (bijv. waar hij de fasciaties en de 
gevallen van klemdraxi, die erfelijk zijn gebleken te zijn, in 
het hoofdstuk over te groot watergehalte van den grond 
behandelt), — noch de vakman noch de ontwikkelde practicus 
zal het werk van Sorauer bestudeeren, zonder een schat van 
kennis te hebben opgedaan, en zonder een duidelijker inzicht 
te hebben gekregen in het wezen van een groot aantal 
ziekteverschijnselen bij de planten. — 

Afl. 8 behoort tot het tweede deel, dat door Prof. 
Lindau wordt bewerkt. Hierin wordt de behandeling der 
parasitaire zwammen, die als oorzaak van plantenziekten 
kunnen optreden, voortgezet. Men vindt in deze aflevering 
de voortzetting van de behandeling der Discomyceten of 
Schijfzwammen, terwijl verder de Brandzwammen en de 
Roestzwammen en de door deze veroorzaakte plantenziekten 
worden behandeld. Ook in deze aflevering isgestreefd naar 
volledigheid,maar tevens naar beknoptheid; zoodat hier weer 
ineen kort bestek een groot aantal soorten van parasitaire 
zwammen eene bespreking vinden. Wanneer ik opmer- 
kingen zou maken, zouden het deze zijn : 1° dat de bewerker 
van deel [Il wat te veel als mycoloog, te weinig als phyto- 
patholoog optreedt, in dien zin namenlijk, dat de behandeling 
der kenmerken van de parasitaire zwammen en van hare 
ontwikkelings- en levensgeschiedenis in dit deel meer op 
den voorgrond treden dan de veranderingen, welke ten 
gevolge van de inwerking der bedoelde parasieten bij den 
hospes optreden, en dan de oeconomische zijde van het 


vi 


vraagstuk; en 2° dat de bewerking zoo weinig overzichte— 
lijk is. 

Om dit laatste gebrek door een voorbeeld te illustreeren : 
op de tweede helft van bl. 279 worden in dezelfde alinea 
achtereenvolgens behandeld : Wndoconidium temutentum, 
een parasiet van de rogge, — het geslacht Helotium, waar- 
van alleen maar wordt gezegd, dat er waarschijnlijk para- 
sieten toe behooren, — Lachnella Pini, de oorzaak van eene 
ziekte der grove dennen in Noorwegen, — alsmede de 
kenmerken van het geslacht Dasyscypha, waartoe de parasiet 
van den larixkanker behoort. — 

Wat de overzichtelijkheid betreft, onderscheidt zich het 
derde deel, dat hetwelk door Dr Reh is bewerkt, zeer gunstig 
van het tweede. Van dit derde deel, ’t welk de dierlijke 
vijanden der bodemkultuur behandelt, verscheen tot dusver 
nog slechts ééne enkele aflevering (afl. 6), waarin na eene 
inleiding, behandeld worden de Spoelwormen of Nematoden, 
de Rinewormen of Annulaten, de Weekdieren of Mollusken, 
en van de Gelede dieren de klassen der Schaaldieren of 
Crustaceeën en der Duizendpooten of Myriopoden. Met 
bijzondere zorg wordt dit derde deel bewerkt; het blijkt dat 
de schrijver volkomen op de hoogte is van de hoogst uitge- 
breide litteratuur op ’tgebied der plantenbeschadigingen door 
dieren : eene litteratuur, waarvan het bijzonder moeilijk is, 
een volledig overzicht te krijgen, omdat zij zoo erg verbreid 
is, deels in meer bepaald phytopathologische werken en 
tijdschriften, deels in werken en tijdschriften over land-, 
tuin- en boschbouw, deels in zulke over zoologie, deels in 
meer bepaald entomologische tijdschriften en boeken, deels 
ook in botanische geschriften. _D" Reh heeft zich meer in 
t bijzonder met entomologische onderzoekingen bezig gehou- 
den, en zich vooral op ’t gebied van de kennis der schild- 
luizen een’ gunstigen naam verworven. Juist de diergroe- 


ed 


pen, welke in de nu verschenen aflevering worden behan- 
deld, bleven tot dusver buiten ’t gebied van Reh's eigen 
onderzoek. Toch bewijst deze aflevering, dat hij ook in 
die groepen van dieren, waarin hij niet zelfstandig werkte, 
volkomen met de litteratuur op de hoogte is. Ik mag mij 
in dezen tot beoordeeline eenigszins bevoegd rekenen, wijl 
ik zelf reeds jaren lang vooral omtrent de in planten 
parasiteerende Nematoden {aaltjes) en de door deze veroor- 
zaakte plantenziekten onderzoekingen deed, en mij dus met 
de daarop betrekking hebbende litteratuur voortdurend op 
de hoogte hield. Leemten op dit gebied zouden dus juist 
mij spoedig opvallen. En nu kan ik verklaren, dat ik ook 
hier al zeer weinig leemten ontdekte. Alleen zou ik bij 
bl 22 willen doen opmerken, dat het stengelaaltje teven- 
woordig in Nederland als ernstige beschadiger van boonen 
(Vicia Faba) en vooral van erwten optreedt, trouwens eerst 
sedert de laatste jaren; en verder dat Liebscher’s Heterodera 
göttingiana, die in de wortels van erwtenplanten leeft, mij 
is gebleken, niets anders te zijn dan een ras van H. Schachtii, 
dat zich aan het leven in de erwtenplant heeft geaccomo- 
deerd. — Onder de Oniseciden (Pissebedden) had Maplopthal- 
mus danicus wel eene vermelding verdiend, daar deze 
soort — althans in Nederland — meer dan eenige andere 
pissebed, aan planten, die in bakken worden gekweekt, 
schadelijk wordt. (Zie « Tijdschr. o. Plantenziekten », 
deel IX, bl. 45; zie ook deel XIIT, bl. 72). 

Met veel belangstelling zien wij de verschijning van de 
verdere afleveringen van D" Reh’s uitstekend werk te 
zemoet. — 

Door de verschijning van den 93°" druk van Sorauer’s 
« Handbuch der Pflanzenkrankheiten » wordt inderdaad in 
eene behoefte voorzien. Van harte hopen wij, dat het ook 
in Nederland vele koopers moge vinden. JORE BE 


. — « Nederlandsche Vlinders », beschreven en 
afgebeeld door M" A. Brants; afl. 3 en 4. Op bl. 98-100 
van den vorigen jaargang van het « Tijdschrift over 
Plantenziekten » kondigde ik de verschijning aan van de 
eerste twee afleveringen van dit prachtwerk, ‘t welk nu 
ook met Duitschen text verkrijgbaar is. De thans ver- 
schenen afleveringen bevatten o. a. eene uitvoerige bespre- 
king van den bouw en de leefwijze van Sciapteron tabani- 
formis of de kleine populier-Sesia, welk insekt in sommige 
streken van ons land schadelijk wordt aan populieren. 
Dit moge eene aanleiding zijn, nog eens in dit Tijdschrift 
de aandacht op de prachtige, kostbare onderneming van de 
firma Martinus Nijhoff te ’s Gravenhage te vestigen. De 
platen, welke de nu verschenen afleveringen vergezellen, 
zijn ook thans weer onverbeterlijk. Pieko 


II. — « Jahresbericht über das Gebiet der Pflanzen- 
krankheiten » von Prof. Dr M. HoLurunre, VIII®r Band 
(das Jahr 1905). Berlin, Paul Parey. Prijs 15 Mk. 

Wie in het nog betrekkelijk jonge, maar sedert de 
laatste jaren veel beoefende vak der ziektenleer van de 
planten werkzaam is, heeft heel wat te doen om op de 
hoogte te blijven met wat op ‘t gebied van zijn vak wordt 
gepubliceerd. Want onderzoekingen en waarnemingen, 
die betrekking hebben op plantenziekten en schadelijke 
dieren, worden in werken en tijdschriften van allerlei aard 
opgenomen; de phytopatholoog moet, om met de litteratuur 
van zijn vak op de hoogte te blijven, niet slechts phytopatho- 
logische werken en tijdschriften lezen, maar vindt dikwijls 
in botanische, zoölogische, entomologische, landbouw kun- 
dige, tuinbouwkundige en boschbouwkundige, ja soms zelfs 
in chemische en pharmaceutische werken en tijdschriften 
onderwerpen van zijne gading. Tegenwoordig worden in 


— (Of). = 


allerlei streken van de wereld, ook waar men dat mis- 
schien nog niet verwachten zou (bijv. op Hawaii, in 
Duitsch Oost-Afrika, te Khartoum, op de Philippijnen) 
phytopathologische onderzoekingen gepubliceerd; en de 
phytopatholoog in Europa moge zich nu niet zoo in 
bijzonderheden bezighouden met de studie van wat men op 
zijn gebied in die vreemde streken heeft onderzocht, — 
geheel onkundig mag hij niet blijven van de resultaten van 
dat onderzoek in die verre gewesten, wijl ook deze hem 
soms te pas kunnen komen. Daarbij komt nog, dat veel 
van wat voor hem wetenswaardig is, wordt gepubliceerd in 
de landstaal, dus niet altijd in een der drie moderne talen, 
welke ieder persoon, die gestudeerd heeft, in meerdere of 
mindere mate machtig is, maar ook in talen, die verreweg 
de meesten niet kennen: in 't Russisch, Zweedsch, Noorsch, 
Deensch, Magyaarsch, Italiaansch, Spaansch, Portugeesch, 
Japansch, enz. 

Is het in ‘t algemeen niet gemakkelijk, zich op de 
hoogte te houden van wat op't gebied van eenige wetenschap 
in de verschillende streken der wereld wordt gepubliceerd, 
voor den phytopatholoog is zulks om de boven aangehaalde 
redenen (publicatie in tijdschriften van zeer verschillenden 
aard en in zeer verschillende talen) al bijzonder moeilijk. 
Daarom mag het Prof. Dr Hollrung, den bekenden Directeur 
van het Proefstation voor plantenziekten te Halle aan de 
Saale, als eene bijzondere verdienste worden aangerekend, 
dat hij sedert 1898 ieder jaar een overzicht geeft van de in 
het vorige jaar verschenen publicaties op phytopathologisch 
gebied. Op bescheiden voet is hij daarmee begonnen; maar 
langzamerhand heeft dit jaarlijksche overzicht zich enorm 
uitgebreid en is het meer volledig geworden. Het over- 
zicht van wat in het jaar 1905 werd gepubliceerd, is 
minstens drie maal zoo dik als dat over 1898, en Prof. 


— GG) 


Hollrung, die aanvankelijk dat overzicht geheel alleen 
bewerkte, telt nu een twaalftal medewerkers. 

Een vluchtige blik in het thans verschenen deel is 
voldoende om ook den leek tot het besef te brengen van de 
enorme hoeveelheid arbeid, die de samenstelling van zoo’n 
verslag vereischt. Niet minder dan 2150 boeken en tijd- 
schriftartikelen zijn voor de samenstelling van dit verslag 
doorgewerkt. En daarom moet men erin berusten, dat het 
wat laat verschijnt; al ware het zeer gewenscht geweest, dat 
het verslag over 1905 reeds in ’t midden van 1906 had kun- 
nen verschijnen in plaats van in ’t begin van 1907. 

Achtereenvolgens worden behandeld de nieuwe publi- 
caties op 't gebied 1° der algemeene phytopathologie en de 
phytopathologische anatomie, 2° der bijzondere phytopatho- 
logie der verschillende kultuurgewassen, 53° der planten- 
hygiêne, 4° der plantentherapie en 5° der verschillende 
maatregelen tot bevordering van de bescherming van planten 
tegen schadelijken invloeden. 

Het jaarverslag is onmisbaar voor iedereen, die zich 
met phytopathologisch onderzoek bezighoudt, en biedt ook 
den wetenschappelijk ontwikkelden practicus alle gelegen- 
heid om zich op de hoogte te houden met wat er over 
plantenziekten en -beschadigingen wordt gepubliceerd op 
die gebieden, welke hem meer bijzonder belang inboezemen. 

Het verslag over 1905 telt 340 bladzijden en kost 15 Mk. 

Jan, 

IV. — De roestzwam der sparrekegels (Aecidium stro- 
bilinum) leeft in haren anderen ontwikkelingstoestand op de 
trosvogelkers. Somwijlen vindt men onder de gewone fijne 
spar afgevallen kegels, welker schubben wijd uit staan, en 
die dan den binnenkant met bruinroode, bolvormige of 
eenigzins afgeplatte korrels dicht bezet. zijn. Deze bruin- 
roode korrels blijken te zijn de Aecidiën van eene roestzwam, 


— 02 | 


waarvan het mycelium reeds in de nog groene schubben 
leefde, zonder deze te beschadigen, maar wèl met dit gevolg 
dat de vorming van zaden aan den binnenkant der schubben 
geheel of ten deele achterwege blijft. 

Tot voor kort kende men nog niet de bij de bedoelde 
Aecidiums behoorende teleutosporen voortbrengende roest- 
zwam. In de « Naturwissenschaftliche Zeitschrift für 
Land- und Forstwirtschaft », Jaargang III (1905), bl. 44 komt 
een opstel voor van Prof. von Tubeuf te München. Het 
bleek hem dat de door een’ naar verhouding zeer dikken 
wand omgeven Aecidiën op de schubben der sparrekegels als 
zoodanig overwinteren, en dat de sporen eerst in ’t midden 
van Mei verstuiven, nadat de afzevallen kegels eerst bere- 
gend zijn en vervolgens aan de hoogere voorjaarstempera- 
tuur zijn blootgesteld. De aldus losgeraakte aecidiosporen 
zijn dan in staat te kiemen, en wanneer zij op de bladeren 
van Prunus padus (trosvogelkers) of op die van Prunus 
virginiana of Prunus serotina zijn overgebracht, dringt de 
kiemdraad in het blad in en veroorzaakt daar eene roest- 
ziekte, waarbij eerst de witte uredosporenhoopjes en later 
de donkere teleutosporenhoopjes van Pucciniastrum Padi 
te voorschijn komen. 

Het gelukte von Tubeuf, met de teleutosporen van 
deze zwam niet alleen de kegels, maar ook de jonge scheuten 
van de fijne spar te besmetten, en op beiden de aecidiën- 
vorming in ’t leven te roepen. In de natuur is de besmet- 
ting van de jonge scheuten en de aecidiënvorming daarop 
nog niet waargenomen; maar von Tubeuf meent, dat in vele 
gevallen het afsterven van jonge scheuten der fijne spar bij 
nader onderzoek zal blijken, door de bedoelde roestzwam te 
worden veroorzaakt. Dezelfde onderzoeker wijst @r nog 
op, dat afgevallen roestige sparrekegels juist in zulke 
sparrebosschen voorkomen, waar veel trosvogelkers groeit, 


08 == 


Bij gebrek aan vocht blijven de aecidiën op de kegels 
langen tijd ongeopend; in dien toestand vond von Tubeuf 
ze zelfs nog op 15 Juni. J. RZB. 


V. — Bordeauasche pap schadelijk voor vee? 

Nu de Bordeauxsche pap meer en meer voor de 
bestrijding van schurft- en andere ziekten in de boomgaarden 
met succes wordt gebruikt, doet zich in de streken, waar de 
bodem dier boomgaarden met weide bedekt zijn, de vraag 
voor : « Hoe lang moet men wachten met het binnenlaten 
van vee in zulke boomgaarden, nadat men de boomen met 
Bouillie Bordelaise heeft besproeid? Ter beantwoording 
van deze vraag zij hier weergegeven wat door den heer 
C. Nobel, Rijkslandbouwleeraar voor Noord-Holland, is mee- 
gedeeld in het Ned. Landb. Weekblad van 2 Juni 1906. 
Hij verzamelde de volgende volkomen betrouwbare gegevens 
bij verschillende practici. 

1. Het vee (schapen, varkens, kippen) werd tijdens 
het besproeien uit den boomgaard gehouden, doch direct na 
afloop weer toegelaten. Zoolang het gras nat is van de pap, 
wordt het door schapen en varkens gemeden, doch zoodra 
dit is opgedroogd, wordt het blauwe gras met evenveel 
graagte gegeten als het onbesproeide; 

2. De schapen bleven tijdens het besproeien in den 
boomgaard, zonder nadeelige gevolgen te ondervinden; 

3. Zeer kort na het besproeien werd een schaap met 
lammeren op den boomgaard toegelaten. De dieren toonden 
groote voorliefde voor het besproeide gras en graasden het 
kort af; 

4. In twee gevallen werden schapen één dag na de 
besproeiing op den boomgaard toegelaten, zonder nadeelig 
gevolg; 

5. In eenige andere gevallen zijn schapen en kal- 


EOS 


veren na drie dagen toegelaten, eveneens zonder nadeelig 
gevolg ; 

6. In verschillende gevallen is het vee (waarschijn- 
lijk schapen) na 8 dagen toegelaten, zonder dat men eenig 
nadeel merkte; 

7. Door de meest voorzichtigen wordt het vee na 
14 dagen toegelaten. 

In geen van de genoemde gevallen heeft men nadeelige 
gevolgen bij het vee waargenomen. 

In het onder 9 genoemde geval is daarop bijzonder 
goed gelet. 


VERSLAG 


van de Algemeene Vergadering der Ned. Phytopatho- 
logische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, op 
6 Maart 1907, in het Laboratorium van Prof. 
Verschaffelt, te Amsterdam. 


De Voorzitter, Prof. Ritzema Bos, opent de vergadering, 
waarna de notulen worden gelezen en goedgekeurd. 

sericht is ontvangen dat als donateurs zijn toegetreden : 
de Veldbode te Maastricht en de Naaml. Landbouw- en 
Handelsvereeniging Langendijk en omstreken. 

Daar enkele anderen bedankt hebben, bedraagt het 
aantal donateurs thans 55 met een jaarlijksche bijdrage van 
f. 355, en dat der leden 265. 

De aan de beurt van aftreding zijnde bestuursleden, de 
heeren A. Koster Mz. en D. K. Welt, worden herkozen. 

sesloten wordt verder, het aantal bestuursleden voorloopig te 


== Wi er 


bepalen op 8 en dus niet te voorzien in de open plaats, ontstaan 
door het bedanken van den heer EB. H. Krelage. 

De rekening en verantwoording van den Penningmeester 
wordt, na door de heeren C. de Geus en Prof. E. Verschaffelt 
te zijn nagezien, op hun voorstel goedgekeurd onder dank- 
betuiging aan den Penningmeester. 

Wegens de herhaalde klachten over het ongeregeld ver- 
schijnen en over vergissingen bij de verzending van het Tijd- 
schrift over Plantenziekten, wordt besloten nog dit jaar het 
gewone subsidie daaraan te blijven verleenen, maar inmiddels 
het Bestuur te machtigen, om te trachten afdoende verbetering 
aan te brengen. 

De Voorzitter deelt mede, dat hij in het afgeloopen jaar 
8 voordrachten over plantenziekten en hare bestrijding in 
verschillende plaatsen heeft gehouden. In verband met den 
toestand der kas wordt besloten, dit aantal voor 1907 te 
verminderen tot 6, tenzij de geldmiddelen aanmerkelijk versterkt 
mochten worden. Wel is er nog een vrij aanzienlijk saldo, 
maar in de laatste jaren vermindert dit voortdurend. 

Voor het jaar 1907 wordt nu de volgende begrooting 
vastgesteld : 


ONTVANGSTEN : 
Budeasem-donateurs … … …- …. … ff. 355,00 
” leden. e Ô 8 8 0 8 8 kid 265,00 
ED ” 13,00 
EMED We 4 ee 818,88 
fs 1451,88° 

UITGAVEN : 


Tijdschrift over Plantenziekten 1906 . f. 385,25 
” np ED) 1907 5 ” 319,50 


O6 


Subsidie hieraan 1906 en 1907. .-. » 100,00 
Drukwerk” … vn atie dt eed en ee » 10,00 
Woordrachten: tt ursnlilS ane nen ” 150,00 
Uitgaven Secretaris en Penningmeester . » 50,00 
Vermoedelijk saldo. . …. oe rees 


f. 1451,88° 


Nadat nog de wenschelijkheid betoogd is, om bij gelegen- 
heid van de aanstaande groote Landbouwtentoonstelling in den 
Haag, ook de aandacht te vestigen op den nuttigen werkkring 
van de Phytopathologische Vereeniging, wat door den Voor- 
zitter wordt toegezegd, sluit deze de vergadering onder dank- 
zegging aan Prof. Verschaffelt voor de betoonde gastvrijheid. 


De Secretaris, 
D" H. W. HEINSIUS. 


JEAN SOUHEUR, Antwerpen 
B: Fabrikant van minerale producten. 

estine of amiante in poeder. — Mineraal wit. — Gekristalliseerde koolzure 

— China Clay (Koalin). — Feldspath. — Mangaan in poeder. — Mika. — 
ood of graphiet. — Silicatine (calorifuge). — Fluorspath. — Zwavelzuur barium. 
Geprecipiteerde zwavelzure kalk. — Talk van Venetië en van Frankrijk. — 
stische aardsoorten. — Puimsteen in stukken en in poeder. 


ALGEMEEN AGENT voor het verkoopen van steenen en platen van kunst- 
tigen Tuf, dienstig voor het maken van wanden, zolderingen (plafonds), 
en en afsluitingen van allen aard, b. v. voor de afscheiding van vochtige, koude 
rarme lokalen en voor het bekleeden van ketels en dergelijke toestellen. 


E FOSTITE! 

Ke, k ® 

let Fostite-Poeder en de Fostite-Pap zijn de beste middelen 
rp de behandeling der ziekten van den Wijnstok, de Tomaten, de 
appelen, de Rozen, de Bloemen, enz., en vernielen al het onge- 
e van de planten, zonder de planten te schaden. Deze producten 
aanbevolen door : oe nn 
D. ANGENOT, doctor in wetenschappen, leeraar van praktische scheikunde aan het 

“handelsinstituut te Antwerpen; M. MEES, algemeen bestuurder van « La Roseraie 

„Belge » te Jette Saint-Pierre; M. A. DE SMEDT, onderpastoor te Saint-Pierre-Cappelle 

bij Edingen; M. S. JACOBS, pastoor te Hellebecq (Hain); M. P, CLAREBAUT, pastoor 

“te Moerbeke bij Geeraardsbergen 
fijne producten zijn gebruikt in de openbare tuinen te Berlijn, in de Koninklijke tuinen te 

ttgart, in de vermaarde Palmengartente Frankfurt a/M., door de « Raffeisen-Instituts » _ 
traasburg, enz. Het officieël verslag van het Instituut voor plantenphysiologie en 
enziekten te Berlijn, zegt dat FOSTITE er met goeden uitslag is aangewend geworden 
men het zich ieder jaar met voldoening herinnert. 

enboven is de FOSTITE aanbevolen in Zwitserland door de comiteiten voor het 
n van den wijnstok en bijzonderlijk door het comiteit van Zurich. 

telooze toezending van de brochure met uitleggingen aan ieder, die ze vraagt aan 
AN SOUHEUR, Antwerpen. 


PNEUMATISCHE SLUITING 


FABRRIEKMERK : HERCULES (GEBREVETEERD) 
DOOR MIDDEL Km) OF VAN HET 


DEN BAIN-MARIE UITPOMPEN DER LUCHT. 


(waterbad) 


ro 


(1) Gesloten glas. 


| Eenig systeem dat de conservedoozen en alle andere potten en 
IN glazen, zoowel voor vloeistoffen als voor vaste lichamen, luchtdicht 

en werktuigelijk sluit. Groote spaarzaamheid van werk en stof. 
òórde Gemakkelijke en geheel gewaarborgde toepassing door het waterbad (3) Nade 
rking. of het verdunnen van de lucht. bewerking. 
sluitingssysteem is aangenomen door de bijzonderste conservefabrieken van de wereld. 
„1stelt een definitief gesloten flesch voor; fig 2de flesch vóór en fig. 3 na de bewerking. 
r meer inlichtingen, het toezenden van stalen en de vergunning voor den verkoop van 
oduet, zich te wenden tot 

„© 


À B ANSOUHEU RR, Antwerpen (Belgie) 


de Nederlandsche ORE Vereeniging, Ee 
Amsterdam op 10 Bebranjad:; wordt voortaan aan de 


Wageningen 


Haarlem Maart 1905. 


__ NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING 
à 


__Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


ik aid 


TIJDSCHRIFT 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


1 


or at BAER Ee VAES 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS, 
Directeur van het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen. 


â 
4 
d 
E 
ke. 
ks 
an 
ZA 
en 
Ô 
& 
Ë 
: 


DERTIENDE JAARGANG. 


4° en 5° afleveringen. 


GENT, 


BOEKHANDEL AD. HERCKENRATH, 
Koestraat, 20. 


1907. 


(met platen f,-fg. 32, 1Vhern Vine 
J. Ritzema Bos. — De Amerikaansche kruisbessenmeel- 

dauw ee en 
J. Ritzema Bos. — Welke zijn de beste maatregelen, die van _ 


bouw zooveel mogelijk te vrijwaren tegen plantenziekten en_ 


schadelijke dieren, welke van elders zouden kunnen worden — 


geimporteerd? 5 bi E 
J.R. B. — Boekbespreking. … elo 


nijverheidsalbums. 


naar photographies, 
teekeningen enz. 


’ 


CLICHES VOOR AANKONDIGINGEN. 


FELIX WYLANDS 


Specialiteit voor catalogen, prospectussen, 


Kn 
ep} 
ED 
> 
an 
a 
ng £ 
val \ 
p= 
id 
En 
Ai 
EE 
oen 
= 
es 
kn 
_— 
han a 


teekeningen, schilderijen, gewasschen 
KUNST- EN HANDELSWERKEN. 


De graphische kunsten. 
Typographische gietafdrukken of clichós 


Gent, drukkerij V VAN DOOSSELAERE, Heirnisboulevard, 17. 


Nederlandsche phytopathologische Vereeniging 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


Brok, Dr.J. RITZEMA BOS, 


Dertiende Jaargang. — 4‘ en 5° Afleveringen. September 1907. 


NOORD-HOLLANDSCHE KOOLZIEKTEN. 
(Vervolg) 


HET « VALLEN » EN DE « KANKER ». 
(Hierbij plaat I, fig. 32, plaat IV en plaat V.) 

Over deze beide ziekten zijn artikelen gepubliceerd door 
professor RrirzeMa Bos, in de jaargangen 1904 en 1905 van 
het Tijdschrift over Plantenziekten, en hij besluit het tweede 
van deze opstellen met de aankondiging van een nader 
onderzoek door zijn adsistent. Ik mag dus het daar meege- 
deelde bekend achten, en mij bij de bespreking der sympto- 
matiek en etiologie van deze ziekten bepalen tot een korte 
herhaling,.hier en daar aangevuld door de ervaring, die 
door een langdurige studie ervan werd opgedaan. 

« Vallers » zijn koolplanten, die zoodanig aan den 
wortelhals zijn vergaan, dat zij òf omvallen, of zóó los in 
den grond staan, dat zij er zonder de minste krachtsinspan- 
ning uit genomen kunnen worden. 

Men herkent ze gemakkelijk, als zij nog in den grond 
staan, aan hun kwijnend uiterlijk; evenals bij planten door de 
koolvliegemade, Anthomyia brassicae BoucHE, aangevreten, 
of door de slijmzwam, Plasmodiophora brassicae Woron., 
bewoond, lijdt het bovenaardsch gedeelte in sterke mate 

1 


Gen 


aan voedselgebrek; de kleur der roode koolplanten — en 
juist bij deze soort komt de ziekte het meest voor — is 
abnormaal; het groen is minder frisch en de roode tint 
treedt daardoor meer op den voorgrond; de bladeren zijn 
minder goed ontplooid en wat meer opgericht, dan van de 
gezonde planten; zij voelen eenigszins flets aan en de krop- 
sbladeren sluiten niet zoo goed om elkaar. Prof. RrrzEMA 
Bos vond, dat zich op de zieke plekken de pykniden van 
Phoma oleracea Sacc. ontwikkelen, het mycelium van 
welke zwam nog in de resten der weefsels van den wortel- 
hals kon worden gezien. Zulke planten moeten meestal 
reeds op de zaaibedden of banen zijn aangetast. Althans 
vele waarnemingen der praktici wijzen hierop; de aanwe- 
zigheid van de schimmel in de baanplanten kon echter 
niet worden geconstateerd. 

De « kanker », een ziekte, die zich eerst op de bewaar- 
plaatsen vertoont, bestaat in het optreden van bruinzwarte 
plekjes, hetzij aan de snijvlakte van de « rijpe » kool, hetzij 
aan de buitenzijde der haar omgevende bladeren. Deze 
plekken breiden zich uit, het snelst aan de oppervlakte, die 
inzinkt en lichter — grijsbruin — zich kleurt, terwijl de 
rand donker blijft. Maar ook in de diepte vreet de kanker 
in, verkleurend het inwendige van den stronk, van daar 
overgaand op de hoofdnerven, of voortwoekerend van blad 
tot blad. De kanker moet worden beschouwd als speciaal 
geval van het « vallen ». Ook op de « kankerstronken » 
toch werd Phoma oleracea Sacc. door professor RrirzEMA 
Bos gevonden, maar daar het ziekteverschijnsel eerst in de 
schuren optreedt, moet hier de infectie veel later hebben 
plaats gehad, en wel, kort voor den oogst. 

Uit te maken, hoe de infectie in beide gevallen plaats 
heeft, was onderwerp van mijne in 1905 en 1906 uitgevoerde 
onderzoekingen. Herhaaldewaarnemingenop de koolvelden 


ld — 


aan den Langendijk schonken mij de overtuiging, dat allerlei 
insecten hierbij een rol spelen, en dat onder deze de kool- 
vlieg wel de voornaamste is. Experimenteel onderzoek gaf 
hieromtrent de proef op de som. 

Ik had opgemerkt, dat de eerste beginselen van de 
« vallende ziekte » eigenlijk niet te onderscheiden waren 
van aantasting door de koolvliegmade. Inderdaad, het 
« vallen » begint met vreterij van de koolvlieg, eerst later 
komt Phoma oleracea er bij Zelfs als de wortelhals reeds 
in een vergevorderd stadium van verrotting verkeert, kan 
men er nog de boorgangen der vliegmaden in herkennen, 
en dikwijls verraadt een achtergebleven pophuid den reeds 
lang verdwenen misdadiger. De op het veld waarneembare 
ziekteverschijnselen van planten, die alleen door de made 
zijn aangetast en van die, welke bovendien door den fungus 
in hun bestaan worden bedreigd, vaan ongemerkt in elkaar 
over. Niet anders blijkt het te zijn bij microscopisch 
onderzoek; de zwam vestigt zich op de afstervende weefsels 
van de wonden, en gaat van deze over op de nog levende 
weefsels van den stam Ongetwijfeld wordt zij door de 
vlies van zieke naar gezonde planten overgebracht. 

Hetzelfde vond ik een paar malen bij de winterkool, 
die in de schuren bewaard wordt. Ook daar gaat van de 
uitgevreten gangen uit: ontwikkeling van het myeelium in 
de omringende weefsels, kankerachtige ontbinding van deze, 
en ten slotte vorming van de Phoma-pykniden aan den 
rand van de kankerplek. 

Maar nog op andere wijze moet de infectie in de schu- 
ren kunnen plaats hebben; sporen en mycelium van de 
zwam, uit de lucht neerstrijkend op de snijvlakte van de 
kool, brengen op de wond infectie teweeg; bovendien groeit 
het mycelium in den koolstapel van de zieke over naar de 
gezonde exemplaren en infecteert deze door de huidmondjes. 


— 100 — 


Op de volgende bladzijden zullen eenigszins nader wor- 
den besproken de insecten, die de koolplanten verwonden en 
zoodoeride de deur openzetten voor de aantasting door Phoma; 
vervolgens het onderzoek in het laboratorium en op het 
veld, dat de bewijzen moet leveren voor de hierboven reeds 
uitgesproken opvatting omtrent de oorzaak van de ziekte; 
dan de omstandigheden, die van invloed zijn op het optreden 
dezer beide ziekten, en ten slotte de bestrijdingsmaatregelen. 


De wonden, door welke de fungus binnentreedt, zijn 
van velerlei aard : De wortels worden verwond bij het ver- 
planten, de stambasis somtijds ook bij het schoffelen ; water- 
ratten knagen dikwijls aan de wortels; slakken, ritnaalden 
en millioenpooten beschadigen de plant, maar meer dan 
deze zijn de hieronder te bespreken insectensoorten voor 
bloem- en sluitkool van belang. Ofschoon ook aan verwante 
gewassen schadelijk, zijn zij vooral op kool verzot. De gan- 
gen die zij graven, loopen dikwijls ineen, zoodat de plant van 
de wortels tot in de nerven der bladeren uitgehold kan zijn. 


Een groot aantal larven van de koolvlieg werd door mij 
verzameld op verschillende tijden en plaatsen in Noord- 
Holland. Van elke partij werd een deel ter hand gesteld 
aan Dr pe MEYERE, die zoo welwillend was ze te determinee- 
ren. Er waren twee soorten volgens hem. De meeste o.a. 
ook die, welke ik in larve- en popvorm in de bewaarkool 
had gevonden, behoorden tot Anthomyia (Chortophila) 
brassicae Bovcur (— floratis auct.). D" pe Meyere had van 
deze soort in zijn collectie exemplaren, indertijd door 
Dr WrrwaaL uit witte kool van Rijnsaterwoude opgekweekt. 
In de naam lijst van Nederlandsche diptera wordt bij A. f/oralis 
nog opgegeven : ‚uit koolrapen (v. VOLLENHOVEN) ; voorts, 
uit zomerknollen en koolrapen (WTTWAALL). » 


— 101 — 


De andere soort, die in slechts weinig exemplaren door 
mij verzameld was, werd door pe MeryrereE herkend als Axntho- 
myia(Chortophila) citierura Ronp. (==platura Mere p. p.). 
Laatstgenoemde soort kweekte pe MEYERE ook uit kool- 
stronken van Schagen, die hij in 1901 van professor Rrrzema 
Bos ontving, en professor Rrrzema Bos kweekte ze in 1906 
uit kiemplanten van bruine boonen uit Vierpolders, in de 
zaadlobben en stengels waarvan de larven vraten. 

SLINGERLAND stelde in zijn verhandeling over ‚The 
Cabbage Root Maggot”(*) de meeste bijzonderheden over de 
koolvlieg te boek. Hij geeft als voedsterplanten van Axtho- 
myia brassicae (volgens hem identiek met #oratis) op : kool, 
turnip, rutabaga, radijs, Mathiola en de onkruiden Barbarea 
vulgaris en Sisymbrium officinalis. Ook hij vond, vermengd 
met deze soort, Anthomyia cilicrura, waarvan de larven 
een ruimer keuze van voedsel hebben, en wel kool, radijs, 
Sisymbrium officinalis, uien, boonen, kiemplanten van 
granen en . . . sprinkhaneneieren. In den herfst van 1876 
bleek n. l., dat deze insecten ongeveer 10 percent van de 
sprinkhaneneieren in Missouri, Kansas en Nebraska ver- 
woestten, en ook duizende eieren in de staten Minnesota, 
Iowa, Colorado en Texas uitzogen. Dit is een merkwaardig 
geval van een insect, dat zoowel dierlijk als plantaardig 
voedsel eet, en tegelijk nuttig en schadelijk kan zijn. 

De levenswijze vande koolvlieg was voor een belangrijk 
deel reeds uit vroegere onderzoekingen bekend. Wij weten 
dat het insect zoowel in den vorm van imago als van pop 
overwintert, dat vroeg in het voorjaar het wijfje hare eieren 


*£) M. V. SLINGERLAND. The Cabbage Root Maggot. Bulletin 78, Cornell 
University, Agricultural Experiment Station. Entomological division, 1894. 

Voor uitvoeriger literatuuropgave verwijs ik naar mijn stuk in de 
« Natuurkundige Verhandelingen van de Hollandsche Maatschappij der 
Wetenschappen », (derde verzameling, deel VI, tweede stuk). 


— 102 — 


in kleinere of grootere partijen zoo diep mogelijk aan den 
stengel leet, en dat de eieren in ongeveer tien dagen uit- 
komen. De larven boren zich onder in den stengel in, en 
maken gangen, dicht onder de oppervlakte van stengelbasis 
en wortel. Zij leven gezellig bijeen. De plaatsen, waar 
zij zieh ophouden, gaan weldra in rotting over en jonge 
koolplanten verraden door matte loodkleur en verwelking 
der bladeren, den in den wortel levenden vijand. De vol- 
wassen larven veranderen in roodbruine poppen, in hun gang 
of in den grond. Daar acht weken voor de ontwikkeling 
van ei tot volwassen insect noodig zijn, komen minstens drie 
generaties per jaar voor. 

Veel meer bijzonderheden omtrent de levenswijze van 
het insect geeft SLINGERLAND. Hij vermeldt, dat de vliegen 
in 1894, op Long Island, einde April en begin Mei verschenen. 
De wijfjes loopen eenigen tijd over den grond, om een barst 
in de aarde te vinden en de eieren zoo dicht mogelijk bij den 
koolstam te kunnen legwen. Zoo zij geen barst in den grond 
vinden, kruipen zij zoo dicht mogelijk bij het koolstammetje 
en schuiven de eieren met de legbuis naar beneden. Er 
worden meestal één tot twintig eieren aan één plant gelegd. 
Maar ook is waargenomen, dat er wel 300 larven in één 
enkele koolplant aan het werk waren. _ Het normale aantal 
eieren, door een wijfje voortgebracht, bepaalde SLINGERLAND 
op 55. Wanneer er slechts weinig (10-20) eieren aan één 
plant geleed worden, zooals ik dat waarnam aan den 
Langendijk, bewegen zich de wijfjes dus van de eene plant 
naar de andere. Voor een groot aantal moeten meerdere 
vliegen aan één plant hun bijdrage leveren. 

SLINGERLAND is de eenige schrijver, die een afbeelding 
van de eieren geeft. Op de terreinen van het Instituut voor 
Phytopathologie te Wageningen vond ik de langwerpige 
eitjes ten getale van 3 tot 29 op den stengelbasis in de laatste 


— 103 — 


weken van Juni 1906 en ook weer omstreeks denzelfden tijd 
in 1907. Bij het uittrekken van de planten bleven zij voor 
een deel aan den bodem zitten, voor een ander deel gingen zij 
met de plant mee. Zij komen, volgens een waarnemer op 
Long Island, in vier tot tien dagen uit. 

De schade door de koolvlieglarve toegebracht is natuur- 
lijk zeer afhankelijk van haar getalsterkte. Meestal komen 
er meerdere mijnen in een wortel voor en zij doortrekken alle 
zachte weefsels. Eenslijmig vocht, dat door de planten wordt 
afgescheiden, vult deze gangen. Eerst worden de schors en 
de onverhoute mergverbindingen, waarin de zijwortels ont- 
springen, vernield, en op vele plaatsen is ook het aan- 
grenzend hout min of meer aangeboord, wat vooral bij de 
fijnere verbindingén van de vaatbundels der zijwortels met 
die van den hoofdwortel, groote verwoestingen aanricht. In 
zeer korten tijd kan dus een groot gedeelte van het wortel- 
stelsel buiten werking worden gesteld. De plant vertoont in 
deze omstandigheden verwelking der bladeren. Zij tracht 
zich nu te herstellen door de vorming van adventiefwortels 
uit de bladsporen. Als zij niet te zeer gehavend is,en als de 
kankerzwam (Phoma) er niet bijkomt, lukt dit meestal. 

Drie tot vier weken brengt het insect in den larvetoe- 
stand door. Bij het verpoppen verwijderen de maden zich 
eenige centimeters van den wortel, maar ook blijven zij wel 
in de gangen zitten. Ik heb in den zomer van 1905 gevon- 
den, dat van 19 binnenshuis opgekweekte larven, er twee 15 
dagen in den popvorm doorbrachten, acht 17 dagen, vijf 18 
dagen, drie 19 dagen en één 20 dagen SLINGERLAND, die 
hierover veel uitvoeriger proeven heeft genomen, vond, dat 
de meeste in Juni gevormde poppen plus minus 20 dagen 
in dien toestand verbleven, slechts enkele ongeveer 15 dagen, 
maar een vrij belanerijk aantal 2 maanden, sommige 5 maan- 
den, en zeer enkele 3 !/, maand. 

Het is van groot belang het aantal generaties te kennen. 


— 104 — 


De berekening van de oudere schrijvers schijnt op den ont- 
wikkelingstijd der eerste generatie gerrond te zijn. SLINGER- 
LAND vond, dat de eerste vliegen in eind April en begin Mei 
hun eieren leegen, en dat in Mei de eerste schade door de 
larve wordt aangebracht. Aan den Langendijk heeft men in 
1905, zoover ik kon nagaan, het eerst de ,,maadjers”’ 
gevonden op 21 Mei. Op 7 Juni waren zij zeer talrijk en 
begonnen zij in den popvorm over te gaan. In het midden 
van de maand Juli waren zij wederom zeer talrijk. Dit was 
de tweede generatie. SLINGERLAND's kennis van de derde 
generatie is zeer gering. Volgens hem is het de algemeene 
opinie van de tuinbouwers op Long Ísland, dat men dan 
weinig schade meer van de koolvlieg ondervindt. In 
Augustus worden daar de vroege oogsten van kool, bloem- 
kool, radijs en turnips binnengehaald en de latere cultuur 
van deze gewassen is er zeer onbelangrijk. Vele andere 
schrijvers vonden de larven nog tot in November. _SLINGER- 
LAND meent, dat wat na f Augustus voorkomt, laat ont- 
wikkelde larven van de eerste twee generaties zijn. Aanden 
Langendijk heb ik in 1905 talrijke larven in herfst- en win- 
terkool gevonden, op 2 Augustus, 12 Augustus, 25 Augustus, 
6 September, 26 September, 16 October en 4 November. 
Tevens vond ik op al die data poppen. Op 20 December 
vond ik larven, vretende in den stronk en den basis der dikke 
bladnerven op de bewaarplaatsen, en poppen tusschen de koo- 
len op de bewaarplaatsen. De waarneming, dat de larven 
ook in volwassen koolkroppen boren, is niet nieuw. In 
Amerika was reeds in 1878 gevonden, dat de larven ook in 
de dikke hoofdnerven van koolbladeren vreten, en in 1891, 
dat zij vreten in de hoofdnerven en den krop van koolen in 
bewaarplaatsen. Ongetwijfeld zijn er dus na de twee eerste, 
nog meerdere, niet scherp onderscheiden generaties. 

Wat de overwintering betreft : de poppen zijn ’s win- 


— 105 — 


ters in vrij groot aantal in de koolschuren te vinden. 
Overwinterende vliegen heb ik niet gevonden. Volgens de 
meeste schrijvers, moeten ook de vliegen overwinteren. 

SLINGERLAND wijdt een hoofdstuk aan de natuurlijke 
vijanden van de koolvlieg. Ik heb hierover geen waar- 
nemingen gedaan. 

Van den algemeen erkenden invloed van het gebruik 
van verschen stalmest op het optreden van Axnthomyia, 
waren voorbeelden te zien op nieuw koolland bij St. Pancras, 
waar stalmest was gebruikt. Misschien werkt de reuk van 
den mest aanlokkend op de vliegen ; zeker is, dat stalmest 
den zwaren kleigrond meer poreus maakt, zoodat de vliegen 
er gemakkelijker hun eieren in kunnen leggen. Dierlijke 
mest wordt, bij gebrek aan vee, overigens aan den Langendijk 
niet gebruikt ; wel worden koolbladeren gecomposteerd, en 
waar dat geschied is, meestal dicht bij de huizen, heeft men 
in latere beplanting het meest last van de ,,maadjers”’. 


De boorsnuittorlarven heb ik in 1905. tot eind Juni, 
herhaaldelijk in uitgeholde koolstengels gevonden. Het is 
mij niet gelukt hieruit kevers op te kweeken, en ook heb 
ik, na Juli, in de boorholten der planten van het kooldistrict 
nóch larven, noch poppen of kevers meer gevonden, zoodat 
ik de soort niet kan opgeven. Op verschillende plaatsen in 
Noord-Holland heb ik larven gevonden, overeenkomstig aan 
die uit de kool, in wilderoeiende Crucifeeren : Capsella 
Bursa Pastoris, Brassica nigra en Sinapis arvensis. In 
de tweede helft van Augustus vond ik larven, poppen en 
kevers in koolplanten bij Maastricht, en wel van de soort 
Baris chlorizans GERM. Deze planten waren klaarblijkelijk 
veel later aangetast dan de kool in Noord-Holland. 

Omtrent de leefwijze, die voor de verschillende schade- 
lijke soorten van het geslacht Baris dezelfde is, vindt men 


— 106 — 


vermeld, dat de kevers op de eerste warme lentedagen de 
kruisbloemige planten, in den stengel of wortel waarvan zij 
overwinterd hebben, verlaten, en dat de bevruchting dan 
plaats vindt ; dat de wijfjes vervolgens hare eieren, bij één 
of zeer weinige tegelijk, leggen in de bladoksels of in den 
stengel zelf, waarvan zij voor dit doel de opperhuid aanboren. 
De na acht tot twaalf dagen uit het ei komende larven leven 
borend in den stengel, die door hen wordt uitgevreten en 
met kruimelige faeces gevuld. In Juli zijn de meeste in de 
holten verpopt, in welken toestand zij 14 dagen verblijven. 
Somtijds blijft de kever in zijn holte; meermalen echter komt 
hij te voorschijn, om tegen den winter weg te kruipen. 

Dit laatste is in de Noord-Hollandsche kool in 1905 ook 
zeker het geval geweest, daar ik de kevers nooit in de uit- 
seholde stronken aantrof. Tot Juli vond ik de larven erin; 
sedert had ik een paar weken geen gelegenheid de velden te 
bezoeken, en in de tweede helft van Juli waren de gangen 
overal leer. In Noord-Holland noemt men deze larve « kop- 
maadjer », in teeenstelling met de « maadjer », de larve van 
Anthommyia, die zich niet in den « kop », maar aan het onder- 
eind van de plant inboort. 

Men kan de, door den boorsnuittor aangetaste planten, 
op tgevoel kennen. Zij voelen hol aan en laten zich ineen- 
knijpen. Zijn zij erg aangetast, dan bezwijken zij, ook zonder 
bijkomstigen kanker, vooral als het droog weer is. Deze 
vreterij kwam in 1905, en komt in de meeste jaren zeer veel 
voor. Als anatomische bijzonderheid mag hier vermeld 
worden, dat zich op de erens van mergverbinding en cam- 
bium adventiefwortels kunnen vormen, die naar binnen 
groeien (zie fie. 40), maar die overigens van gelijken bouw 
zijn als de gewone worteltakken. 


Phytomyza ruficornis Aert. (gedetermineerd door pe 


Meyere) heb ik uit mineergangen in de grootere nerven 
van koolbladeren van den Langendijk kunnen kweeken. 
Het was bekend dat deze soort voorkomt in mineergangen 
in de bladeren van Cochlearia Armoracea. De larve van 
Phytomyza ruficornis verlaat haar gang in den zomer en ver- 
popt zich, op het blad zittend, of nadat zij zich op den grond 
heeft laten vallen. De gangen van deze vlieg liggen zeer 
dikwijls in het verlengde van die van den boorsnuitkever. 


Aardvlooïien, voor ons van belang, zijn in hoofdzaak 
Hattica oleracea L. en de soorten, die onder den naam Ha!- 
tica nemorum Auct. samengevat worden. De kevertjes 
brengen den winter door in verstijfden toestand, onder den 
schors van boomen, onder bladhoopen, in de barsten van oud 
hout en in oude hagen en stoppels. Eén warme dag in 
Januari of Februari is voldoende om zeuit hun schuilplaatsen 
te lokken, en maakt hen dan reeds even actief als de zomer- 
zon. Rustende aardvlooien werden door mij gevonden in 
April 1905, in stronken van Brocolie-bloemkool te Noord- 
Scharwoude. De kevertjes tasten vooral kiemplanten aan, 
waarvan al wat boven den grond uitsteekt van hun gading is. 
In schrale, droge voorjaren komt het voor, dat heele banen 
worden kaalgevreten. Is het weer minder ongunstig, en 
zijn de plantjes wat grooter bij den eersten aanval van het 
insect, dan eroeien zij er dikwijls doorheen. De latere 
generaties (er komen er twee of drie per jaar voor) doen 
minder schade, maar toch maken zij wondjes aan de opper- 
vlakte van den stengel, wondjes als in fig. 34 en 37 geteekend, 
door welke bij planten met een reeds beschadigd wortel- 
stelsel, de kankerzwam kan binnendringen. 


De kankerzwam, Phoma oleracea Sacc., is een wond- 
parasiet van Crucifeeren, maar kan slechts binnendringen 


— 108 — 


in planten, van welke de sapstroom gestoord is. Zoo luidt 
de stelling, die de in het begin van dit opstel ìn 't kort 
besproken waarnemingen mij opdrongen, en die door 
experimenteel onderzoek moest worden bewezen. 

Van te voren was door microscopisch onderzoek en 
door kweekproeven met steriel uitgesneden stukjes van het 
kankerachtige weefsel vastgesteld, dat geen ander organisme 
eerder en verder in de zieke plekken doordringt, dan 
Phoma oleracea Sacc; ook was de morphologie van deze 
zwam bestudeerd (waarbij o. a. bleek, dat Phoma Brassicae 
DeLacrorx inderdaad identiek met Phoma oleracea Saco. is. 
Hiervoor moet ik naar het uitvoerige stuk in de Verhande- 
lingen van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen 
verwijzen). Verder was door voorloopige proeven aange- 
toond, dat de kanker een besmettelijke ziekte is, dus dat zij 
van de kankerplekken overgaatop de gezonde bladeren en den 
stam van afgesneden of, om zoo te zeggen, « rijpe » koolen.— 

Om nu uit te maken in hoeverre Phoma oleracea de 
oorzaak van het vallen en van den kanker mag worden 
genoemd, werd de zwam in reincultuur gekweekt. Van 
de in zulk een reincultuur gegroeide pykniden werden 
de sporen, in droppels water gesuspendeerd, uitgezaaid op 
de bladeren en de snijwonden van koolen, die in vochtige 
omgeving werden bewaard. Het bleek, dat de kiemhyphe 
zoowel in de huidmondjes (zie fig. 46, Pl. V), als aan de 
snijvlakte kan binnendringen, en dat zij, tusschen de cellen 
van de voedsterplant doorgroeiend, kankerachtige plekken 
teweegbrenet. A:lven bij « rijpe » koolen gelukte deze 
infectieproef; gave, groeikrachtige planten worden in ’t ge- 
heel niet geïnfecteerd; ook niet zeer jonge kiemplanten, van 
welke men zou kunnen verwachten, dat zij nog onvoldoende 
gehard zijn teven den aanval van de zwam. Opzettelijke 
proeven bewezen mij dit; zaad werd b. v. geïnfecteerd en te 


— 109 — 


kiemen gelegd; zaad werd gezaaid in sterk geïnfecteerden 
grond: in beidegevallen kwamener gezonde planten uit voort. 

Belangrijke resultaten hadden de experimenten, uitge- 
voerd met planten, die gereed waren om van de zaaibedden 
naar hun definitieve standplaats te worden overgebracht. 
In 1905 werden deze proeven genomen in den tuin van 
het Phytopathologisch Laboratorium « Willie Commelin 
Scholten » te Amsterdam, in 1906 op een proefveld te 
Wageningen. Ik zal hier niet van alle proeven verslag 
uitbrengen, maar alleen de laatsteen belangrijkste bespreken, 
daar door deze de bij vroegere proeven gewonnen resultaten 
bevestigd zijn. 

Wat die eerste resultaten betreft, zij hier meegedeeld, 
dat evenmin als bij gave, groeikrachtige planten, de infectie 
gelukte bij planten, die slechts oppervlakkig gewond waren; 
maar wel gelukte zij bij planten, die na de infectie toevalli- 
gerwijze door koolvlieglarven werden aangevreten. Hierbij 
worden wonden gemaakt zóó diep, dat de plant in een toe- 
stand van neergedrukte levensenergie geraakt, in welke zij 
vatbaar is voor aantasting door de kankerzwam, evenals rijpe 
koolen daarvoor vatbaar zijn. De laatste proeven waren 
er dus op gericht om de planten voor toevallige vreterij van 
Anthomyia te beveiligen; er werd een middel toegepast, dat 
zulke toevalligheden buitenslooten dat het mogelijk maakte bij 
een bepaald aantal van te voren aangewezen planten, maar 
dan ook bij deze alleen, zulke diepe wonden aan te brengen 
als voor de tijdelijke opheffing van het weerstandsvermogen 
noodig zouden zijn. Dit middel bestond daarin dat om het 
koolstammetje een kraag werd aangebracht, bestaande uit 
een stukje stevig carton van het op de volgende bladzijde 
geteekend model. De lijnen, die van het middelpunt van 
den regelmatigen zeshoek uitgaan, stellen insnijdingen voor. 
Als de kraag goed is aangelegd, kan de koolvlieg haar eieren 


— 110 — 


niet aan de planten leggen. Hoofdzaak is, dat er geen grond 
op het carton komt te liggen. Voor wie mocht meenen, 
dat dit middel in 't groot kan worden aangewend ter wering 
van de vlieg, diene de mede- 
deeling dat het wel voor een 
paar weken, dus voor mijn 
proef‚afdoend was, maar niet 
in ‘t grooten voor langeren 
tijd, omdat de koolstam bij 
zijn groei langzaam het 


Red 
RS 
papier verbuigt. 

Op den 25°" Juni 1906 dus, 
werd te Wageningen een 
proefveldjeaangelegd, waar- 

op kwamen vier groepen, elk van acht planten, die bij het 
opnemen geheel gaaf waren. Alle planten werden gerei- 
nigd door afspoelen van de wortels en afwrijven van den 
wortelhals met de vingers, om eventuëel aanwezige eieren 
en larven van de koolvlieg te verwijderen; bovendien werd 
na het uitplanten de cartonnen kraag aangelegd. Deze 
bewerkingen ondergingen alle planten zonder onderscheid, 
maar bovendien onderging elk der achttallige groepen nog 
een aparte behande.ing en wel : 

a. De acht planten, die hiernaast als stippen onder a 
zijn voorgesteld, werden aan den wortelhals 
door wroeten met een stomp mesje diame- 
traal, door alle weefsels heen, gewond, en 
geïnfecteerd meteen reincultuur van Phoma 
oleracea door indompeling in een, sporen 
en mycelium bevattende, physiologische 


eeeseeseess 
eee: 
Cr 


zoutoplossing. 
b. Deze acht planten werden, zonder 
opzettelijke wond, geïnfecteerd. 


eseeceses 
mm 


eeeeeesese 
a 


— II — 


c. Deze acht planten werden wel gewond, maar niet 
geïnfecteerd. 

d. Deze acht planten werden niet gewond, en aanvan- 
kelijk niet geïnfecteerd, maar nadat zij zich, vier dagen 
later, van de gevolgen van het verplanten hadden hersteld, 
zijn zij, zonder wond, in den grond staande, dus volkomen 
gaaf, aan den wortelhals geïnfecteerd. 

De uitslag van deze proef was als volgt: 


Van de 8 planten van a zijn er 7 vallers geworden met Phomapykniden 


ki) „ Ss „” 2 b ” , 5 ” ” kh kl 
” „ 8 ” ” Cc is ” 1 valler ” EE ’ 
sed) } „ d „ „geen enkele gevallen. 


De planten a, die opzettelijk zijn gewond en geïnfec- 
teerd, zijn voor ’/s vallers geworden. Van de planten b, 
die niet opzettelijk, maar tengevolge van het verplanten zijn 
gewond, en die daarenboven zijn geïnfecteerd, werden er 
5 op de 8, vallers. De éénige plant van groep c,‚ die een 
valler werd, bleek door koolvlieglarven te zijn aangetast ; 
op de papierkraag was n.l. aarde gekomen, zoodat de vlieg 
er zijn eieren aan had kunnen leggen. Op deze plant, die 
op onbesmetten grond stond en die van onbesmet terrein 
kwam, ontwikkelde zich Phoma. De zwam kan in dit 
geval niet anders dan door de koolvlieg zijn overgebracht. 
De andere 7 planten van ec, die werden gewond, maar niet 
geïnfecteerd, bleven gezond. De planten van d, die in 
absoluut gaven en groeikrachtigen toestand werden geïn- 
fecteerd, bleven alle gezond. 

Uit de proef, van welke ik hier het verloop beschreef, 
en die de uitkomsten van mijn vroegere proefnemingen 
bevestigt, blijkt dat de kankerzwam eerst dan de kool- 
planten, aantast, wanneer deze door ernstige beleediging 
van het wortelstelsel in een kwijnenden toestand geraken. 
Ook wanneer de plant zich nog niet hersteld heeft van de 
gevolgen der verplanting, is zi vatbaar voor aantasting 
door de kankerzwam, 


— 112 — 


Van meergenoemd proefveldje is den 418!" Juli een 
photographie gemaakt (zie fig. 32, Pl. [, in de tweede afle- 
vering van dezen jaargang). De twee planten, overeen- 
komend met de twee onderste stippen van het schema van 
blz. 110, werden, om technische bezwaren, weggenomen ; 
de rechtsche was de eenige van groep a, die geen valler 
werd. Op de photographie staan dus 30 planten, op twee 
rijen van 15. Links van die twee rijen staat ook nog kool, 
maar die behoort niet bij deze proef. De rechtsche rij heeft, 
van den voorgrond naar den achtergrond geteld, eerst 
11 vallers, dan 5 planten, die er doorheen zijn gegroeid en 
ten slotte nog 1 valler. De linksche rij heeft alleen 
gezonde planten, behalve de tweede van dezen kant. Dat 
is die, waar Anthomyia aan gevreten heeft. De practicus 
zal in deze laatste en in de planten van de rechtsche rij 
typische vallers herkennen. 


Reeds voor den definitieven uitslag kan men bij zulke 
proefnemingen door vergelijkend anatomisch onderzoek van 
de wél en van de nièt geïnfecteerde planten den uitslag voor- 
spellen. De figuren 42, 43 en 44 geven schematische 
dwarsdoorsneden te zien door koolstammetjes, die zich 
genezen hebben van wonden die diametraal door alle weef- 
sels waren aangebracht. Bij de verklaring der platen is 
het verloop van de wonden opgegeven; ik behoef hier niet 
uitvoerig de wondweefsels te beschrijven; de anatomische 
bijzonderheden leveren geen nieuwe gezichtspunten voor 
onze kennis van de wondheeling der planten op. Bij de 
wél geinfecteerde wonden kan men waarnemen dat de 
kiemhyphen intercellulair indringen (dit is niet in beeld 
gebracht) De cellen worden gedood door een vergift, 
dat het mycelium afscheidt; dit blijkt daaruit, dat verder 
dan het punt tot waar het mycelium is doorgedrongen, 


— 113 — 


de middenlamel der celwanden, vooral bij de ribben, bruin 
en gezwollen is. Later worden ook de andere cellagen 
bruin en de cellen laten elkander los, doordat de wand 
gedeeltelijk is opgelost. Ten slotte is het geheele paren- 
chym verteerd en krijgt men beelden als in fig. 41, een 
doorsnede voorstellend door het pykniden dragend blad van 
fig. 39; aan het verloop der hyphen is de oorspronkelijke 
intercellulaire groei te herkennen, terwijl enkele gomachtige 
massa’s het overschot vormen van de wanden van het paren- 
chym. De verhoute weefsels bieden weerstand aan de 
aantasting door Phoma. De vaten vullen zich met bruinen 
gom, en zoo ziet men in dwarse doorsneden door vallers, 
zooals die in de figuren 37, 98 en 39 zijn weergegeven, de 
houtvaten als zwartbruine stippen tusschen de iets minder 
donker gekleurde houtvezels. Daar de vaten ook na een- 
voudige verwonding reeds met gom worden gevuld en, 
zooals dat in fig. 45 is afgebeeld, door een secundair kurk- 
laagje geïsoleerd, zijn deze verschijnselen niet juist voor 
het vallen karakteristiek. Toch bereikt bij deze ziekte de 
vergomming een abnormale hoogte, zoodat de opstijgende 
en de neerdalende sapstroom is gestremd. Planten, die 
slechts verwond zijn door de koolvlieglarven, herstellen 
zieh dikwijls door de vorming van adventiefwortels. Komt 
er evenwel kanker bij, dan breidt deze zich ten slotte ook 
boven de adventiefwortels uit, en de plant is ten doode 
opgeschreven. 


Of Phoma oleracea nog op andere manieren dan door 
insecten verspreid kan worden, of zij zich ook actief van de 
eene plant naar de andere kan begeven, ook dit zijn vragen 
tot welker beantwoording het laboratoriumonderzoek heeft 
bijgedragen. Wat actieve verspreiding betreft, uitspuiting: 
der sporen heeft bij Phoma niet plaats: bij droog weer vormt 


8 


— 14 — 


zich een sporenrank, bij vochtig weer slijmige droppels, 
die de eonidiën bevatten. Ook groei door den grond heeft 
zoo goed als niet plaats, als zich ten minste geen kool- 
stronken of — resten daarin bevinden(*). Actieve over- 
gang werd alleen in de koolschuren opgemerkt, waar het 
mycelium overkruipt van de kankerstronken op gezonde 
koolen. 

In de meeste gevallen zal de zwam dus door andere 
middelen vervoerd worden. De wind kan hierbij een rol 
spelen, ofschoon het mij niet gelukte met de daarvoor 
gebruikelijke methoden de zwamsporen in de lucht boven 
de koolvelden op te sporen. In de schuren, zal dit 
ongetwijfeld gemakkelijker gaan. Dat de koolvlieg zeer 
dikwijls de schimmelsporen met zich meevoert, kon ik aan- 
toonen, door in een met gaas gesloten vat een aantal exem- 
plaren van Anthomyia brassicae op te kweeken. Nadat de 
vliegen waren uitgekomen en een poos hadden rondgevlogen 
in hun kooi, liet ik ze ontsnappen op steriele agar-cultuur- 
platen. Onder de fungi en bacteriën, die op deze platen 
opkwamen, bevond zich o m. Phoma oleracea, zooals na 
overenten en bij verdere cultivatie bleek. 

De mensch ten slotte, transporteert ongetwijfeld de 
zwam. Met de klompen en werktuigen der boeren wordt 
zij over kleinere, met den koolhandel over grootere af- 
standen vervoerd. Met het zaad schijnt zij zoo goed als niet 
te worden overgebracht Proeven met zaad, waarvan 
vallers waren gekomen, en proeven met zaad van planten, 
bij welke de kanker in den bloeistengel was doorgedrongen, 
werden in 1904 door professor RrrzEMA Bos en in 1905 door 


(*) Op blz. 62 van het meergenoemde stuk in de Natuurkundige Ver- 
handelingen van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen is dit 
aan de hand van laboratoriumproeven nader aangetoond. 


— US — 


mij genomen; het gelukte ons niet er Phoma oleracea op 
aan te toonen. 


De kankerzwam blijft als mycelium in uitdrogende 
kankerstronken leven _ Ik heb reinculturen bij de tempe- 
ratuur van de buitenlucht, van af begin Augustus 1905, 
laten indrogen. In Juni 1906 was het mycelium nog in 
leven en virulent voor « rijpe » kool. De vruchtlichamen 
trof ik tot midden in den winter aan op koolstronken aan 
den Langendijk. 

Phoma oleracea vond ik op door maden aangetaste 
kool in Tiel en in Maastricht, terwijl zij op dito stronken in 
Wageningen, Friesland en Groningen niet werd gevonden. 
ALLESCHER geeft op, dat Phoma oleracea op droge stengels 
van Brassica oleracea en van andere Crucifeeren in 
Duitschland, Oostenrijk, Zwitserland en Frankrijk leeft. 
Alleen DELACROIX, PRILLIEUX en RrrzeMmaA Bos hadden haar 
op levende planten gevonden. 


Ten slotte de vraag : in hoeverre is Phoma oleracea 
pathogeen voor andere gewassen. ALLESCHER zegt, dat zij 
ook op andere verdroogde Crucifeeren voorkomt Voor 
proefnemingen kon ik met levende reserveorganen en 
vruchten van verschillende gewassen volstaan, omdat de 
zwam verwacht kon worden alleen zulke rustende organen 
aan te tasten. Steriel uitgesneden stukken van koolrapen, 
mierikswortel, bieten, penen, aardappels, selderijknollen, 
uien en appels werden in Petri-schalen met de zwam 
bedeeld. Na driemaal 24 uur was de fungus alleen in de 
stukken koolraap en mierikswortel onder sterke zwartkleu- 
ring een eindweegs binnengedrongen, op dezelfde wijze als 
zij door de snijvlakte van bewaarkool binnendringt. Eenige 
dagen later was ook bij de niet-Crucifeeren eenige inwerking 


— 116 — 


op het substraat te bemerken, maar deze was zoo gering, dat 
men mag aannemen, dat Phoma oleracea alleen voor Cruci- 
feeren onder zekere omstandigheden een parasiet kan zijn. 


Nadat wij in het voorgaande de oorzaak van het 
« vallen » en van den « kanker » hebben leeren kennen, zal 
het ons gemakkelijk vallen eenige feiten te verklaren, die 
reeds lang door de practici werden opgemerkt. De meeste 
koolbouwers zijn ’t er over eens, dat het vallen met de plan- 
ten meekomt van de banen; dat de planten, die in de luwte 
der huizen zijn ontkiemd en als lang en slank uitgegroeid 
gewas worden overgeplant, meer van de ziekte te lijden 
hebben dan planten, die van af hun eerste jeugd van weer 
en wind te lijden hebben gehad en die dientengevolge kort 
en gedrongen zijn; verder, dat uit nieuw zaad meer zieke 
planten voortkomen dan uit oud zaad. De bedoeling van 
nog een andere praktische ervaring, die men dikwijls hoort 
verkondigen met de woorden : « de ziekte zit 'm in ’t zaad » 
zal aanstonds duidelijk worden na een enkel woord over de 
rassen-selectie, die men aan den Langendijk gewoon is uit 
te voeren. 

Dat de ziekte zeer dikwijls reeds op de banen wordt 
opgedaan, blijkt vooral daaruit, dat de « vallers » meestal 
in dwarse rijen op ’t veld staan, overeenkomstig met den 
weg, dien men bij het uitplanten volgt. Men ziet het de 
baanplanten echter niet zoo gemakkelijk aan, dat zij de 
ziekte reeds onder de leden hebben; het incubatietijdperk is 
daarvoor te lang. De nieuwe vallers, die er twee maanden 
na het uitplanten nog bijkomen staan niet meer zoo duidelijk 
in dwarse rijen; hier werkten de ziekteoorzaken eerst na de 
verpoting op de planten in. Het overbrengen van de ziekte 
van de banen naar de velden moet worden toegeschreven 
aan de aanwezigheid van eieren en larven van de koolvlieg 


=— Bi — 


aan de stambasis of in de wortels, of aan de aanwezigheid 
van eieren en larven van den boorsnuittor in de bladoksels 
of in den stengel. Ook de kankerzwam kan natuurlijk van 
de banen naar de velden worden overgebracht, om daar 
binnen te treden in de verwondingen, die bij het uitplanten 
zin aangebracht; de toestand van slapte, waarin de planten 
na het overbrengen verkeeren, levert aan de zwam de voor 
haar gunstige gelegenheid om van de saprophytische tot de 
parasitaire levenswijze over te gaan 

In de luwte der huizen vinden de genoemde insecten 
betere voorwaarden voor hun ontwikkeling dan in het vrije 
veld; boomen toch, die eenige beschutting geven, komen in 
het Noord-Hollandsche kooldistrict, behalve dicht bij de 
huizen, niet voor. « Verbouw », — zoo zegt de Heer 
SCHIPPER dan ook in den vijfden jaargang van dit tijdschrift 
(blz. 11) — « verbouw de koolen in het open veld, ver van 
huizen, schuren, schuttingen, boomen, enz. ». Wel heeft 
hij hier voorkoming van de vreterij van koolrupsen op 't oog, 
maar tegen de koolvlieg en den boorsnuittor kan men het- 
zelfde aanbevelen, niet alleen om de beschutting, die de 
insecten er vinden, maar ook omdat in de nabijheid der 
huizen de koolafval zich ophoopt. De koolparasieten 
kunnen zich daar rustig verder ontwikkelen. 

Lang uitgegroeide planten, zooals zij op de beschutte 
en zwaar bemeste banen voorkomen, zijn niet te prefereeren; 
hun opperhuid is dunner en minder bestand tegen aantas- 
ting door parasieten, dan die van korte, gedrongen planten, 
welke weer en wind hebben getrotseerd. Ook herstellen 
de laatste zich vlugger van de gevolgen der verplanting. 

Vele praktici zijn het er over eens, dat de planten niet 
te lang op de banen moeten blijven staan, en wanneer op 
die banen de verschillende schadelijke organismen, die de 
kool bedreigen, aanwezig zijn, is die uitspraak zeer ver- 


— 118 — 


klaarbaar. Om dezelfde reden nemen zij liever oud dan 
nieuw zaad; oud zaad toch ontkiemt een 8 à 9 dagen later 
dan nieuw zaad, terwijl de koolplantjes, van oud zaad 
afkomstig, toch niet later worden uitgepoot dan de andere. 
Het is maar jammer, dat men het nemen van oud zaad of 
verschuiving van den zaaitijd zoo moeilijk aan de ziektebe- 
strijding kan dienstbaar maken. Laat gezaaide planten 
toch, gaan door aardvlooien dikwijls geheel te gronde na 
zachte winters en bij schraal en droog weer in April en Mei, 
terwijl de vroeger gezaaide in dien tijd reeds dit gevaarlijk 
stadium te boven zijn En vroeg verplanten is ongewenscht, 
omdat men er ook den oogsttijd mee vervroegt, wat met het 
oog op 't bewaren, niet mag. 

Proeven door professor RirzeMa Bos in 1904 genomen (*) 
bewezen, dat koolstronken een uitstekende bemesting 
vormen. Of nu het gebruik van koolstronken als mest moet 
worden afgeraden, omdat er besmetting van kan uitgaan ? 
— Dit is zeker, wanneer men de stronken verbrandt, is 
men eventueel daarin overwinterende insecten en fungi 
kwijt. Wanneer men evenwel de stronken als mest ge- 
bruikt op akkers, die vanaf den oogsttijd in het najaar tot in 
‘teind van Juni braak liggen, zooals dat in het Oudkar- 
spelsche meestal het geval is, dan vinden in ’t voorjaar 
uitkomende insecten er geen planten om hun eieren aan te 
leggen, terwijl het lange incubatietijdperk van den kanker 
maakt, dat Phomabesmetting van deze stronken uitgaande, 
niet de meest gevoelige verliezen doet lijden. Hierdoor 
wordt het feit verklaard, dat de boeren gewoonlijk geen 
kwaad zien in achterlaten der stronken op de velden. Toch 
acht ik het te betreuren, dat men terenwoordig algemeen 
aan den Langendijk van meening is, dat het verbranden van 


“) Zie jaargang 1905 van dit tijdschrift, blz. 116. 


— 119 — 


dit materiaal onuitvoerbaar is. Was men aan de gewoonte 
der vaderen getrouw gebleven, was men het blijven ge- 
bruiken als brandstof, het zou met de vermenigvuldiging der 
schadelijke organismen minder ver gekomen zijn dan nu. 

Op de vraag welke koolsoorten het meest aan het vallen 
onderhevig zijn, moet geantwoord worden : alleen de roode 
bewaarkool zeer sterk, alle andere soorten, ook spruitkool, 
minder ; gele kool zoo goed als niet. Deze heeft een zeer 
sterken stam en een zeer zwaar ontwikkeld wortelsysteem. 
Zij wordt ook aangetast door de koolvlieg en door den boor- 
snuittor. Zij herstelt zich echter zeer gemakkelijk. Bij gele 
kool heb ik nooit Phoma gevonden. Omdat de gele kool 
zoo goed bestand is tegen de ziekte, zet men haar op plaatsen, 
waar roode kool is weggevallen ; hier ontwikkelt de gele 
zich nog zeer goed. 

De roode kool is een nadere beschouwing waard. Zij 
wordt veelal Utrechtsche kool genoemd en schijnt at te 
stammen van de oude, z.g. Utrechtsche variëteit. Hiervan 
hebben de boeren weer verschillende rassen geteeld. Aan 
den Langendijk winnen zij zelf hun zaad en passen daarbij 
een selectie in bepaalde richtingen toe. Sommige planten 
bleken vroeg tot het vormen van een krop over te gaan; 
door deze voor zaadwinning uit te kiezen, kreeg men vroege 
soorten. Andere maken eersteen groot aantal losse bladeren 
en gaan pas laat tot kropvorming over; hieruit verkreeg 
men door selectie late rassen. Uit de late rassen, die vooral 
in eere zijn aan den Langendijk, legt de een zich toe op het 
verkrijgen van een platten vorm, de ander let op hooge, 
spitse vormen, een derde op donkerrood, en een vierde op 
stevigheid en grove nerven (*). Het best acht men die 


(*) Zie de artikelen van Iwan: « Op of bij de grens » in het Nederl. 
Landbouwweekblad, 1902 en 1903. 


— 120 — 


koolen voor het overwinteren geschikt, die een zoo groot 
mogelijk aantal hoofdnerven aan de onderzijde vertoonen en 
die door een zoo klein mogelijk aantal sluitbladeren, dus 
door niet meer dan twee, zijn omgeven. Zij moeten goed 
vast zijn, maar niet al te hard, want dan zijn zij zeer vatbaar 
voor barsten. — Het is nu juist in vele van deze veredelde 
rassen, dat het vallen het sterkst optreedt. Vooral Oud- 
karspel en Noord-Scharwoude, waar men zich op het kwee- 
ken van deze rassen toelegt, en het langst toegelegd heeft, 
zijn het eerst door de ziekte bezocht. Voor de zaadwinning 
zoekt men bij het inspecteeren op de bewaarplaatsen uit de 
afgesneden koolen de beste uit en zet ze op vochtigen grond. 
Men kan op deze wijze zijn keuze beter vaststellen, dan 
wanneer men daartoe niet afgesneden koolen neemt. Maar 
de afwesnedene brengen minder en zwakker bloemtakken 
voort, dan de niet afgesnedene, en de vastheid, die voor de 
kool een deugd was, is voor het zaadwinnen een nadeelige 
eigenschap, want slechts de zwakkere zijknoppen loopen 
uit en brengen zaad voort. Hieraan schrijven velen het 


toe, dat de zeer veredelde soorten het meest vatbaar zijn 
voor de ziekte. 

Duidelijke voorbeelden vande vatbaarheid van bepaalde 
rassen werden in 1905 te St-Pancras in reuzenbloemkool 
opgemerkt _ Uit Ltalië had men zes soorten reuzenbloem- 
koolzaad voor proefnemingen ontvangen. Het werd uit- 
gezaaid op land, dat tot noe toe vrij was geweest van vallers. 
Van de kiemplanten werden door zes verschillende boeren 
25 tot 50 stuks van elke soort geplant. Vier soorten 
werden bij al deze boeren « vallers », maar twee soorten 
bleven bij allen gezond. 

Ik ben tot de overtuiging gekomen, dat die vatbare 
rassen tegen alle schadelijke invloeden weinig weerstand 
hebben ; het zijn zwakke rassen. Ook tegen aantasting van 


— [21 — 


de koolvlieg alleen, en tegen knolvoet, zijn zij het minst 
bestand. 

Gele of Savoye kool is een sterke soort, die, om zoo te 
zeggen, overal tegen kan. Zij heeft zulk een sterk ontwik- 
keld wortelstelsel, dat zij nauwelijks lijdt onder den aanval 
van een vrij aanzienlijk aantal vliegmaden. Perioden van 
zwakte, in welke Phoma er het meest vat op zou hebben, 
komen bij deze soort weinig voor. 

Het feit, dat de ziekte bepaalde rassen van kool vooral 
zeer sterk teistert, is reden, dat de boeren zeggen : « het zit 
'm in ’t zaad ». Zij bedoelen hiermede echter niet, dat de 
besmetting door het zaad zou worden overgebracht. Behalve 
dat onze proeven hebben doen zien, dat dit niet het geval is, 
zijn er ook ervaringen van de practici, die dit tegenspreken. 
Van dezelfde zaadmonsters krijgt men op de eene baan 
vallers, op de andere baan niet, of ’t eene jaar wel, het 
andere (en meestal een later jaar, want dan is ’t oud) geen 
vallers. En terwijl de ziekte wèl met planten is over- 
gebracht naar het Zuiden van den Geestmerambacht en naar 
den Heer Hugowaardpolder, zijn er geen gevallen bekend, 
dat zij met zaad daarheen is getransporteerd. 

Een ziekte tot wier ontstaan zoo heterogene factoren 
medewerken als dat bij deze het geval is, heeft begrij- 
pelijkerwijze geen scherp begrensd verspreidingsgebied. 
Zij komt het eene jaar op heel akkers voor dan het 
andere. Benaderd zijn op Plaat Vl in kaart gebracht de 
streken, waar men er in 1905 belangrijke verliezen door 
leed. Op die kaart is de verspreiding van de « vallende 
ziekte » door horizontale, van de draaihartigheid door 
verticale arceering voorgesteld. In Oudkarspel en Noord 
Scharwoude hoorde men het eerst van vallers en kanker- 
stronken, en van af 1894 deden deze ziekten zich daar als 
zeer schadelijk kennen. Volgens ervaren koolbouwers zijn 


— 122 — 


nog heden ten dage deze dorpen en het naburige Warmen- 
huizen door het meerdere optreden van de ziekte als haar 
bakermat te herkennen. Tegenwoordig zijn de « vallers » 
reeds buiten de grenzen van ons land bekend ; HazrLooP 
en SNELLEN hebben ze, volgens hun eerste brochure over den 
verbouw van sluitkool in Duitschland (1905), gevonden in 
Kemperland en Holstein. | 

Mede verklaard door de samenwerking van insecten en 
fungi bij het ontstaan van vallers, is het feit, dat zoowel in 
zeer vochtige, als in zeer droge jaren, de ziekte veel schade 
kan aanbrengen. 


Nog rest ons de ervaringen van de practici mee te 
deelen over het optreden van kanker op de bewaarplaatsen. 
Wanneer de kanker zich daar eenmaal in een kool heeft 
vertoond, snijdt men de zwarte plekken uit. Vervolgens 
legt men de aangetaste kool zoo diep mogelijk, want de 
diepstliggende koolen zijn het minst onderhevig aan wisse- 
line van temperatuur en vochtigheid. Zij hebben ook het 
minst last van rotten. Dat de onderste koolen onder de 
meest gelijkmatige, uitwendige omstandigheden verkeeren, is 
gemakkelijk in te zien. De koolen, die in een schuur 
bewaard worden, zijn, als ’t koud en vriezend weer is, 
warmer dan de omgevende lucht en staan daaraan water af. 
Als het zacht weer is, zijn zij kouder dan de omgevende lucht, 
vooral de bovenste en buitenste, waarop dus waterdamp zich 
condenseert. _ Vandaar, dat de landbouwers de koolen in de 
schuur hun beste weerglas noemen. Het kankeren breidt 
zich vooral uit bij de buitenste koolen en bij zacht winter- 
weer. Het meest is er aan onderhevig de roode bewaarkool, 
in mindere mate de Deensche witte; de gele bewaarkool 
blijft er nagenoeg vrij van. In dezelfde volgorde neemt het 
vermogen om adventiefwortels te vormen toe, wat betreft 
kracht en aantal dezer organen. 


Een 


Wanneer wij ons ten slotte afvragen, wat ter bestrij- 
ding van het « vallen » en den « kanker » gedaan kan 
worden, dan moet het antwoord luiden, dat onze tegen- 
woordige kennis van die ziekten reeds eenige maatregelen 
aan de hand doet, en dat de eerste daarvan is, dat men 
tracht rassen te kweeken, die tegen de ziekten bestand zijn. 
Hoe men te werk moet gaan om die te verkrijgen, hierover 
heb ik nog geen ervaring opgedaan, en het ligt ook, althans 
voorloopig, niet op den weg van het Instituut voor Phyto- 
pathologie, hiernaar een onderzoek in te stellen. Toch 
meen ik, dat het nuttig is hier het een en ander mee te 
deelen van de ervaringen, die bij de bestrijding van de 
Sereh-ziekte van het suikerriet in deze richting zijn 
opgedaan. 

Alleen op Java komt die ziekte voor; zij kenmerkt zich 
doordat de geledingen, vooral de bovenste, zeer kort blijven, 
zoodat in extreme gevallen bijna geen halm maar slechts 
een pluim van bladeren te zien is; verder vormen zich aan 
het gedrongen stammetje talrijke zijspruiten en luchtwortels. 
De oorzaak van de Sereh-ziekte is nog niet bekend; men 
weet zelfs niet of zij besmettelijk is, omdat het feit, dat 
verschillende soorten en de verschillende individuën van 
één soort in zeer verschillende mate vatbaar zijn, en ook 
het feit, dat de planten soms in zóó geringe mate zijn aan- 
getast, dat de ziekte eerst in een volgende, uit stekken ver- 
kregen generatie kenbaar wordt, aan de beantwoording 
dezer vraag onoverkomelijke moeilijkheden in den weg legt. 

Men heeft aanvankelijk getracht verdere uitbreiding 
van deze zeer schadelijke ziekte te voorkomen door het 
importeeren van suikerrietsoorten uit andere oorden der 
wereld. Het bleek evenwel, dat de meeste dezer soorten, 
naar Java overgebracht, daar evenzeer aan de ziekte ten 
prooi vielen; slechts enkele soorten bleken in zeer geringe 


— 124 — 


mate vatbaar te zijn, maar bij deze deden zich andere 
bezwaren voor : vatbaarheid voor andere ziekten, onvol- 
doend rendement, ongeschiktheid voor bodem en klimaat, 
te late rijpheid enz. Later heeft men getracht op Java zelf 
onvatbare rassen te kweeken, en langs verschillende wegen 
is men hierin geslaagd. 

In de eerste plaats heeft men door selectie langs onge- 
slachtelijken weg, dus door stekken, uit bepaalde individuën 
der zuivere soorten, die aan de ziekte weerstand boden, rassen 
gekweekt, in welke deze eigenschap om zoo te zeggen 
gefixeerd werd. Deze methode, die voor kool niet is toe te 
passen, kan hier buiten beschouwing blijven. 

In de tweede plaats heeft men door selectie langs 
geslachtelijken weg uit de sterkste individuen der beste 
soorten, zaadrietrassen geteeld met een groote mate van 
onvatbaarheid voor Sereh. | 

In de derde plaats heeft men de bastaarden beproefd, 
voorteekomen uit toevallige of opzettelijke kruising; vooral 
door opzettelijke kruising is men er in geslaagd soorten te 
verkrijgen, die de onvatbaarheid van het eene ouderlijke type 
vereenigen met meerdere goede eigenschappen van het 
andere. Absolute onvatbaarheid is ook langs dezen weg niet 
bereikt. In de eerste jaren, dat men zulke nieuwe soorten 
beproefde, bleven zij gezond; langzamerhand paste de 
ziekte zich aan hen, of pasten zij zich aan de ziekte aan, en 
nieuwe bastaarden, die intusschen ontdekt waren, moesten 
dan de oude vervangen. 

Tot zoover, wat betreft de voorkoming van de Sereh- 
ziekte door import van vreemde soorten, selectie en krui- 
sing. Kr is nog een ander middel om de Sereh-ziekte te 
voorkomen, hierin bestaande, dat men de maalriettuinen in 
de vlakte aanlegt van stekken, die gesneden zijn in de berg- 
tuinen. Op zekere hoogteinde bergen toch komt de Sereh niet 


— 125 — 


meer voor; zij is aan de lage landen gebonden. Snijdt men 
in opzettelijk voor dit doel aangelegde bergtuinen zijn stek- 
ken, dan zullen deze in de vlakte planten opleveren, die, 
althans in de eerste generatie, weinig of niet van de ziekte 
te lijden hebben. Ik vermeld ook dit middel, omdat het 
overweging verdient aan den Langendijk deze handelwijze 
na te bootsen door het aanleggen van plantenbanen, zeer 
ver van de huizen, geheel in het vrije veld, of in streken 
waar het vallen tot nog toe niet voorkwam. 

Hoe voorkoming door import, selectie en kruising zou 
zijn na te bootsen, daarbij wil ik een oogenblik langer stil- 
staan. 

Of men door invoer uit andere streken rassen zal krij- 
gen, die sterker zijn? De import van Deensche witte kool 
heeft den Langendijk met een zeer goede soort verrijkt. De 
ervaringen in 1906 met den invoer van Deensche roode kool 
opgedaan, zijn minder bemoedigend. Deze soort bleef wel 
gezond, maar de kwaliteit viel niet te roemen ; zij was veel te 
licht rood en dientengevolge onverkoopbaar. De ervaring, 
bij de suikerrietteelt opgedaan, is, dat verreweg het meeste 
importriet op Java ook aan de Serehziekte ten prooi viel. 
Zeer enkele soorten bleven ziektevrij, maar toch was het 
resultaat niet loonend voor de vele moeite, die men zich 
voor het verkrijgen der soorten heeft getroost. Hiertoe 
heeft bijgedragen het feit, dat rassen, die niet ontstaan zijn 
in den streek zelf, waar men ze teelt, zich, althans in de 
eerste jaren, in minder gunstige condities bevinden, dan de 
oude soorten, die er zich thuis voelen. Vooralsnog kan 
import van vreemde koolsoorten niet worden afgeraden, 
maar men bedenke, dat, zoo er al soorten gevonden worden, 
die niet aan de ziekten ten prooi vallen, er nog zoovele 
andere eischen zijn, die mogen worden gesteld aan kool, die 
met onze beroemde Hollandsche zal kunnen concurreeren, 


— 126 — 


Men zal dus, naast pogingen in deze, ook proeven 
dienen te nemen in andere richting. Reeds lang zijn uit 
de roode kool bepaalde typen opgekweekt, die groote handels- 
waarde hebben. Dit is geschied door selectie uit den zaad- 
opbrengst van een of enkele koolen, die het gewenschte type 
zoo dicht mogelijk nabij kwamen. Onder de zoo verkregen 
rassen zijn er, die in bijzondere mate aanleg hebben om 
vallers en kankerstronken te worden. Deze rassen zal 
men moeten opofferen, en er andere voor in de plaats 
nemen, die dien aanleg in mindere mate bezitten. Maar 
ook deze zijn tot nog toe op dezelfde wijze, dus door voort- 
durend voorttelen in dezelfde lijn verkregen; en juist die 
eenzijdige selectie is het, waaruit niet alleen hier, maar 
overal in landbouw en veeteelt, zwakke rassen voortkomen 
Daarom schijnt het mij beter, dat men de nu verkregen 
typen, voorzoover zij nog ziektevrij zijn, onder elkaar tot 
kruising brengt. Ik zou nog verder willen gaan en aan- 
raden dit niet alleen te doen met de verschillende typen 
van roode kool, maar ook te beproeven of er bij kruising 
van gele kool met roode, bastaarden ontstaan, die van 
de roode de eigenschappen overerven, die de handelswaarde 
aanbrengen, en van de gele het krachtig wortelstelsel, dat 
hen heenhelpt over de gevolgen van allerlei parasitaire 
aanvallen. Men zou, om op deze wijze een nieuwe soort 
roode bewaarkool te krijgen, moeten uitgaan van taaie gele 
en late roode kool 

Tot nog toe was men altijd zeer bang voor bastaardee- 
rine, en koolen, die na uitpoling blijk gaven van hun 
bastaardnatuur, werden als waardeloos weggeworpen. 
Men heeft de zaadteelt gereglementeerd, alleen om bastaard- 
vorming te voorkomen. Binnen bepaalde grenzen mogen 
slechts roode, binnen andere slechts gele, binnen weer 
andere alleen witte koolen als zaadwinners worden uit— 


— 127 — 


gezet, en die grenzen zijn zoo gesteld, dat insecten de 
afstanden tusschen deze gebieden niet kunnen afleggen 
om het stuifmeel der eene soort te brengen op de stempels 
der andere 

Dikwijls is mij door koolbouwers gevraagd of het niet 
wenschelijk was proeven met bastaarden te nemen, om te 
zien of er bruikbare, ziektevrije soorten bij waren. Proeven 
in die richting schijnen mij inderdaad zeer gewenscht. Men 
zette op enkele plaatsen, buiten het bereik van de insecten, 
die andere zaadplanten bezocht hebben, een late roode en 
een taaie gele kool naast elkaar, zaaie het zaad, dat na den 
bloei is verkregen, en houde van den opbrengst die planten, 
welke handelswaarde hebben, voor verdere zaadwinning en 
selectie. Kunstmatige bestuiving, bij welke elke toevallige 
kruising wordt buitengesloten (*), voert zekerder tot het 
doel. Zulke proeven vereischen veel zorg en tijd, wat wel 
daaruit kan blijken, dat behalve wat door particulieren op 
Java op dit gebied is verricht, het proefstation voor suiker- 
riet te Pekalongan zich speciaal bezighoudt met het voort- 
brengen en beproeven van nieuwe rietsoorten. 

Een bezwaar, dat men hier allicht zal opperen, dat 
n. l. de bastaarden van kool, omdat zij niet vegetatief kun- 
nen worden voortgeplant zooals het suikerriet, een niet 
gelijksoortig nageslacht zullen geven, dit bezwaar is grooten- 
deels op te heffen door de planten, van welke men nakome- 
lingen wenscht aan te houden, tijdens hun bloei af te 
sluiten voor insectenbezoek. 


Wanneer wij naar andere voorbehoed- en bestrijdings- 
middelen zoeken, moet in de eerste plaats bedacht worden, 


(°) Over de uitvoering daarvan, zie Dr B. GiLray « Plantenleven », 
(Groningen, J. B. Wolters) tweede deel, blz. 10. 


— 128 — 


dat de schimmel zonder de koolvlieg weinig vermag. Tegen 
schimmels, die in den grond zitten, kan weinig gedaan 
worden; met meer kans op succes kan men tegen de vlieg 
den strijd aanbinden. De natuur zelve zou ons hier te 
hulp kunnen komen door vermenigvuldiging van de para- 
sieten van dit insect, maar wij willen liever hierop niet 
wachten en nu reeds de bestrijding ter hand nemen. 

Wat betreft het toepassen van vruchtwisseling, om de 
koolvlieg door hongersnood in aantal te reduceeren, hiervan 
kan alleen direct resultaat worden verwacht, zoo men het 
geheele koolgebied een jaar lang vrij laat van kool en ver- 
wante cultuurgewassen en zoo men dan tevens de wild- 
groeiende voedsterplanten uitroeit. Het is duidelijk,dat men 
tot een zoo krasse maatregel zijn toevlucht niet zal nemen. 

Aanbevelenswaard is echter de volgende maatregel, 
die iedere koolbouwer kan toepassen : de planten moeten 
vóór het uitpoten gereinigd, eventueel van koolvliegeieren 
en maden ontdaan worden door afspoelen van de wortels 
en wrijven van den wortelhals met de vingers. 

Voorts heb ik beproefd een middel te vinden, dat na het 
uitpoten de koolvlieg verhindert haar eieren aan de plant te 
leggen. De papieren kraag, die ik bij mijn op blz. 110 
beschreven proef gebruikte, bleek om de daar vermelde 
redenen niet doelmatig. Met gebluschte kalk, die ik zorg- 
vuldig om de stammetjes strooide, had ik aanvankelijk meer 
succes. Op 29 Mei 1907 strooide ik kalk om 48 in gaven 
toestand en vrij van insecten uitgepote koolplanten, en 48 
andere in denzelfden toestand uitgepote planten werden niet 
met kalk behandeld. Wegens de vele regens werd de 
kalktoediening voor 11 Juli nog 3 maal herhaald. Op dien 
datum waren 11 van de 48 niet bestrooide planten wegge- 
vallen, tengevolge van vreterij van Anthomyia brassicae. 
Op den 12°" Juli ging echter ook een der wel behandelde 


— 129 — 


planten kwijnen, en toen ik daarop alle planten van het 
proefveld opnam en onderzocht, bleek, dat er geen enkele 
van de 96 exemplaren geheel vrij was van maden. Toch 
waren zij bij de niet bestrooide planten veel minder talrijk, 
dan bij de wel bestrooide. 

Bij de met rijkssubsidie aan den Langendijk genomen 
proeven van het Instituut voor Phytopathologie (zie blz. 33 
van dit tijdschrift) is het kalkstrooien in 't groot beproefd 
en van den uitslag van deze proeven is, ten tijde dat 
dit opstel wordt afgedrukt, zooveel bekend, dat wij geen 
vertrouwen meer hebben in toepassing van dit middel in 
den grooten koolbouw. Het ligt ook voor de hand, dat 
een behandeling, die eenige resultaten geeft, wanneer wij 
haar opeen klein proefveld in onze onmiddelijke nabijheid 
met alle accuratesse doorvoeren, niet altijd voldoen zal in 
't groot, waar veel vlugger en ruwer gewerkt moet worden. 
In de volgende jaren zal door voortgezette proeven aan den 
Langendijk naar betere middelen worden gezocht 

Algemeene aanbeveling verdient het natuurlijk, dat 
men de banen en velden zoo dikwijls mogelijk inspecteert; 
men vergete daarbij de voor latere planting aangehouden 
banen niet. Alle uitgepote planten, aan welke men de 
maden van de koolvlieg vindt, of die inwendig hol zijn, 
en alle dito waardelooze baanplanten, werpe men in de 
sloot, hierbij lettend op eventueel in den grond achterge- 
bleven maden en poppen. Voorts moet de koolafval en 
het veegsel der koolschuren in de slooten geworpen worden. 
Verbranden is wel is waar het zekerste middel om de 
koolvijanden, die zich in de zieke planten bevinden, te 
dooden, maar opruiming van deze materie door het vuur is, 
naar men zegt, onuitvoerbaar (zie blz. 14h). Dat later met het 
slik de gedeeltelijk verteerde koolresten weer op het veld 
worden gebracht, is mogelijk, maar het is met dit slik evenals 


9 


— 130 — 


met de oude stronken, die men op het land laat liggen en waar- 
over boven, op blz. 118, reeds uitvoeriger werd gesproken. 

Van doelmatige bemesting is wel eenig resultaat te 
verwachten ; de vallers toch lijden in sterke mate aan 
voedselgebrek tengevolge van de vernieling der wortels, 
en de ervaring leert, dat in zulke gevallen op een bodem, 
die de beste voedingsvoorwaarden biedt, de planten zich 
het vlugst zullen herstellen. Gewaarschuwd moet worden 
voor te eenzijdige stikstof bemesting. Wel kan daarmee 
gedurende eenigen tijd een zeer weligen groei worden ver- 
kregen, maar er is meermalen in den tuinbouw gebleken, 
dat dergelijke min of meer geforceerde gewassen kwamen 
tot plotselingen achteruitgang. SORAUER beveelt in die 
gevallen het gebruik van phosphorzure kalk aan, dat het 
evenwicht weer herstellen kan. (*) 

Infectie van bewaarkool heeft meestal op de snijvlakte 
plaats. Laboratoriumproeven leerden, dat het bestrijken 
van de snijvlakte van kool met een emulsie van Carboli- 
neum-Avenarius, die 5°/, van deze stof bevat, de snijvlakte 
doet verharden en beveiligt voor het indringen van wond- 
parasieten. Wanneer er voor de comsumptie een plakje 
wordt afeesneden, vermindert het carbolineum de com- 
sumptiewaarde niet. 

Ook dit middel bleek geen goede résultaten op leveren, 
toen het aan een proef in het groot werd onderworpen. Het 
is overigens niet te verwachten, dat men betere middelen 
tegen den kanker in de bewaarplaatsen zal leeren kennen, 
dan die, welke men heden ten dage reeds bezit in de ver- 
beterde inrichting der schuren (beschreven in het leerboek 
voor de groenteteelt van CLAASSEN en HazeLooP) en in het 
herhaald omleggen en schoonmaken van den inhoud. 


#) P. SoraveR. Handbuch der Pflanzenkrankheiten, dritte Auflage; 
deel I, blz. 36 en 392, 


WREH “09 N NNVIUNIGIM “H '90Ud OPTE "IOP VIELEN VOO "WH 
CER TOP HOAUZ HAA NVA A 'O 


‘AT LVV'Id 


PLAAT IV. 


„Haarlem 


& 
z 
z 
Z 
z 


"WOIEH “09 N NNVINIGIM CH '30Ud k OP UALNVOÒO NH 


2 


/ 


/j 


; 


N SUIPVUN VON B NNVRNTATN OH ION PP NHENVAÒ NH 


BN LNA 


T 
T ij / Nn € 
EU 0 UO Pos 


‘UIAIEEH “09 9 NNVMNIEIM 'H ‘JOU 


DA Jommahf Jee ti 
hr Scan “Anet | Kadel / 5 Ei 


EREN 
AS ener „ 
\ \ 


zr \ 


Fiep i AAT 4 


Kenner) 


“il 


Sor 


NNI 
| 
A nv || 
lie 


// Dy) 


‘ep 


HALNYV OO RH 


— Bl — 


Professor RrrzeMA Bos is de man, die het onderzoek 
van de ziekten van kool aan den Langendijk aanpakte. Dat 
onderzoek bracht in ’t eerst allerlei moeilijkheden mede; 
toen ik er mee begon, vond ik een groot deel van den weg 
gebaand en bij de moeilijkheden, die nog overwonnen moesten 
worden, vond ik steeds goeden raad bij mijn chef. Een 
woord van dank dus in de eerste plaats aan professor 
RrrzeMa Bos, en inde tweede plaats aande heeren CG. DE GEUS, 
S. ZEEMAN, P. Goorsrs, A. NoBeL en F. SMIT, die mij bij mijn 
bezoeken aan de koolvelden herhaaldelijk hebben vergezeld 
en voorgelicht 

H. M. QUANJER. 


Verklaring der platen. 


Plaat I (bij het eerste gedeelte van dit opstel). 

Fig. 32. Uitslag van den op blz. 110 en 111 beschreven proef; rechts : 
door infectie verkregen « vallers », links : gezonde contrôleplanten. 

Plaat IV. 

Fig. 35. Schelpvormig gebogen kropblad, waarin de kanker van uit 
den stam op de hoofdnerf en het bladmoes daaromheen is overgegaan. 
Defijne witte stipjes stellen de rose pykniden voor. Nat. gr. 

Fig. 54. Stronk van eenz.g. « valler ». Nat. gr. 

Fig. 55. Lengtedoorsnede door den « valler » van tig. 34. Nat gr. 

Fig. 56. Lengtedoorsnede door den stronk van een gezonde, oogst- 
rijpe kool, ter vergelijking Nat gr. 

Fig. 37. Dwarsdoorsnede door den valler van fig 34, ter plaatse van 
de wond op het bladspoor. De kanker heeft zich van hier uit door een 
mergverbinding in het merg voortgezet. Vergr.: 2 maal. 

Fig. 58. Dwarsdoorsnede door den valler van fig. 34, ter hoogte van 
de adventiefwortels. Vergr. 2 maal. 

Fig. 59. Dwarsdoorsnede door den valler van fig. 34, ter hoogte van 
de vreetplaatsen van de koolvlieglarve. Vergr.: 2 maal 

Fig. 40. Lengtedoorsnede door een plant, dóor Baris sp. uitgevre- 
ten ; met callus, inwendige adventiefwortels en kanker. Vergr.: 2 maal. 

Plaat V. 

Ftg. 41. Lengtedoorsnede door een pyknide op het blad van fig. 33. 
Vergr.: 650 maal 

Fig. 42-44. Schematische voorstellingen van de heeling van won- 
den, in radiale richting door stengel (tig. 42) en wortelhals (43 en 44) 
aangebracht, in de plant van fig 43 loodrecht op het protoxyleemvlak 
van den wortel, in die van fig. 44 volgens het protoxyleemvlak. 


— 182 — 


Fig.4ö. Imwendige kurkvorming om een protoxyleemgroep, die 
door Phoma is aangetast. 

Fig. 46. Onderzijde van een koolblad, waarin korten tijd geleden 
een infectiehyphe door een huidmondje is binnengetreden. Donkerste 
cellen onder het huidmondje bruin, afgestorven ; daaromheen cellen, 
die het vermogen van plasmolyse verloren hebben (in roode kool zijn deze 
groen) daaromheen onbeschadigde cellen in plasmolyse. Vergr.: 250 
maal. 

Fig 47. Kankerplek op een koolblad. Vergr.: 6 maal. Het bui- 
tenste randje isop roode koolbladeren groen. Daarbinnen de lichtrose 
pykniden. 

Plaat VI. 

Het verspreidingsgebied in 1905 van draaiharten en vallers tusschen 
Schagen en Alkmaar. De draaihartigheid, door loodrechte arceering 
voorgesteld, heerschte toen vooral in ’t Zuiden op de lichtere gronden; 
vallers, waarvan het gebied door horizontale arceering is aangegeven 
vond men vooral in ’t midden en het Noorden van den Geestmerambacht; 
zij komen in gering aantal overal in Noord-Holland voor, maar van spo= 
radisch optreden is voor deze teekening geen notitie genomen. Schaal 

1 : 50.000. 


DE AMERIKAANSCHE KRUISBESSENMEELDAUW 


(Sphaerotheca mors uvac), 


in Nederland opgetreden. 


In den elfden jaargang van dit tijdschrift (1905), bl. 170- 
176, vestigde ik de aandacht der kruisbessentelers in ’t bijzon- 
der, en verder van alle bezitters van een’ tuin, waarin 
kruisbessenstruiken staan, op den Amerikaanschen kruisbes- 
senmeeldauw, die in de laatste jaren begonnen is, zich in 
onderscheiden landen van Europa te vertoonen en te vermeer- 
deren. Vooral in Ierland, Engeland, Denemarken, Zweden, 
Finland en de Russische Oostzeeprovinciën is hij reeds een 
ernstige kwaal geworden, waarvan men de uitbreiding met 
alle macht tracht tegen te gaan. Tot dusver was de ziekte 
hier te lande nog niet opgetreden; maar sedert Juli j.l. 
ontdekte ik haar in zes bessenboomgaarden tusschen Rhenen 
en Amerongen, en ook in een particulier tuintje te Elst bij 


— 133 — 


Rhenen. Ik heb in de belangrijkste centra der kruisbessen- 
kultuur in Nederland onderzoekingen ingesteld en doen 
instellen ; en uit deze onderzoekingen schijnt te blijken, dat de 
ziekte voorshands nog beperkt is tot dit enge gebied tusschen 
Rhenen en Amerongen, met Elst als centrum. Toch laat 
zich verwachten, dat — wanneer geen afdoende maatregelen 
ter bestrijding worden genomen — de Amerikaansche meeldauw 
zich spoedig ook in andere deelen van ons land zal verbreiden, 
in de eerste plaats allicht in de streken van de Betuwe, welke 
aan den anderen kant van den Rijn, tegenover Elst, zijn 
gelegen. 

Het is zeer noodig, dat ieder, bij wien in de kweekerij, 
den boomgaard en den tuin de bedoelde ziekte mocht voorko- 
men, zich bewust zij van het gevaar, waarin zijne kruisbessen- 
teelt verkeert, en ook van het gevaar, waaraan hij anderen 
blootstelt, wanneer hij niet tijdig afdoende maatregelen neemt 
om het af te wenden. 

En niet alleen is de Amerikaansche kruisbessenmeeldauw 
uiterst gevaarlijk doordat hij de jonge scheuten der struiken 
doet afsterven en de bessen zelve onverkoopbaar maakt, — 
ook nog een ander gevaar is aan het voorkomen der ziekte 
binnen onze landpalen verbonden. De uitvoer van kruisbessen 
naar Engeland en Zuid-Duitschland is in Nederland van geen 
geringe beteekenis; en het zou zeer goed mogelijk zijn, dat 
Engeland en Duitschland hunne grenzen gingen sluiten voor 
onze kruisbessen, wanneer hier te lande de kwaal niet spoedig 
wordt uitgeroeid. 

Van Regeeringswege zal eene door mij bewerkte brochure 
over de nieuwe kruisbessenziekte worden uitgegeven, voor- 
zien van eene gekleurde plaat, waarop de verschijnselen dezer 
ziekte aanschouwelijk worden voorgesteld; terwijl ter verge- 
lijking een tweetal andere ziekten der kruisbessen zullen 
worden afgebeeld, welke men mogelijkerwijze met den Ameri- 


— 134 — 


kaanschen meeldauw zou kunnen verwarren, nl. de Europeesche 
meeldauw en « het zwart » der kruisbessen. In deze bro- 
chure, die òf gratis óf voor zeer geringen prijs zal worden 
beschikbaar gesteld, zullen cok de maatregelen uitvoerig 
worden besproken, welke men te nemen heeft, wanneer de 
kwaal zich ergens mocht vertoonen; en ik meen dus hier te 
kunnen volstaan, met naar deze brochure te verwijzen. 

Dit artikeltje dient alleen maar, belanghebbenden en 
belangstellenden erop te wijzen, dat de ziekte in Nederland is 
uitgebroken, en hen aan te sporen, wanneer zij zich op hunne 
terreinen mocht voordoen, onverwijld aangetaste scheuten, 
eventueel in een volgend jaar ook aangetaste bessen, op te 
zenden aan den Directeur van het instituut van Phyto- 
pathologie te Wageningen. J. RrrzeMA Bos. 

Augustus 1907. 


WELKE ZIJN DE BESTE MAATREGELEN, DIE VAN STAATSWEGE KUNNEN 
WORDEN GENOMEN OM ONZEN LAND- EN TUINBOUW ZOOVEEL MOGELIJK 
TE VRIJWAREN TEGEN PLANTENZIEKTEN EN SCHADEIIJKE DIEREN, 
WELKE VAN ELDERS ZOUDEN KUNNEN WORDEN GEÏMPORTEERD? (1). 


Herhaaldelijk hoort men van schadelijke dieren en van 
plantenziekten, die in andere streken der wereld aan bepaalde 
land- of tuinbouwgewassen groot nadeel toebrengen, en van 
welke men vreest, dat zij in andere landen zouden worden 
geimporteerd en aldus ook dáár zeer schadelijk zouden worden. 
Een paar voorbeelden. In de jaren 1877 en 1878 was het 


(1) Dit onderwerp werd door den schrijver ingeleid zoowel in 
de afdeeling voor « Pflanzenschutz » bij gelegenheid van het in Mei 
j L. te Weenen gehouden internationaal Landbouwcongres, als bij 
gelegenheid van het 59e Nederlandsch Landhuishoudkundig Congres, 
dat in Juni j. l. te Gorinchem vergaderde. 


— 135 — 


de Coloradokever, van welken men vreesde dat hij, eenmaal 
in Europa ingevoerd, de aardappelteelt onmogelijk zou maken ; 
in 1898 was het de San José Schildluis, die insgelijks dreigde 
uit Amerika over te steken, en waarvan men vreesde, dat hij 
de fruitteelt geheel zou ruineeren; u weer is het de zooge- 
naamde Amerikaansche meeldauw der kruisbessenstruiken, 
waarvoor onze kruisbessentelers ter dege op hunne hoede 
moeten zijn en die, blijkens het vorige artikel, kort geleden 
zijne intrede in Nederland heeft gedaan. 

Toen de Coloradokever in Europa veel angst en schrik 
verbreidde, werd in sommige landen van ons werelddeel de 
invoer van aardappelen uit Amerika verboden; de schade, die 
de San José Schildluis in onderscheiden streken van Noord- 
Amerika aanrichtte, had tengevolge, dat in de meeste landen 
van Europa de invoer van boomen en struiken uit Amerika 
niet meer werd veroorloofd en dat in sommige landen zelfs 
geen Amerikaansch fruit meer mocht worden geïmporteerd; 
de schade, door den Amerikaanschen kruisbessenmeeldauw 
aangericht, is oorzaak, dat men bijv. in Zweden niet alleen 
geene kruisbessenstruiken noch kruisbessen (vruchten) uit 
Amerika, maar zelfs ook niet uit andere landen toelaat, wijl 
toch deze beruchte meeldauw reeds in verscheiden Europeesche 
Staten vasten voet heeft gekregen 

Nu is het de vraag of het in ’t belang van den land- en 
tuinbouw van een zeker land is, dat dergelijke verbodsbepa- 
lingen worden in 't leven geroepen, telkens wanneer ’t een of 
ander schadelijk dier of de eene of andere plantenziekte, die 
voor dat land van beteekenis zou kunnen worden, uit de verte 
dreigt. 

Het is een natuurlijk gevolg van het wereldverkeer, dat 
ook de vijanden van de verschillende takken onzer bodem- 
kultuur met de gewassen of de produkten van deze, uit het 
eene land naar het andere, uit het eene werelddeel naar het 


— 1836 — 


andere, worden versleept. Nu dreigt de eene vijand, dan weer 
een audere, zich van uit het eene land over andere landen 
te verbreiden; en zoo zou men er toe komen, in ieder land 
zijne kultures telkens weer door nieuwe verbodsbepalingen 
op den invoer te beschermen. Ten slotte zou het resultaat 
kunnen worden, dat menig land volkomen geïsoleerd werd, 
tot groote schade van zijnen handel, van zijne kultures, en 
ten slotte ook tot schade van zijne geheele bevolking. 

En dan is het nog zeer de vraag, of door zulke verbods- 
bepalingen op den invoer bercikt kan worden wat men 
zich daarvan voorstelt. Naar mijne bescheiden meening zal 
zulks niet het geval zijn, omdat die bepalingen daartoe 
zeker altijd veel te laat worden in 't leven geroepen. Eerst 
wanneer in een zeker land eene bepaalde plantenziekte of 
een bepaald schadelijk insekt zeer groot nadeel aan zekere 
kultures teweegbrengt, wordt daarover in de eouranten ge- 
schreven; en eerst dàn zullen de Regeeringen van onder- 
scheiden andere landen zich genoopt gevoelen, den invoer 
van de voor de bedoelde ziekte of ’t bedoelde insekt vatbare 
gewassen uit het geteisterde land te verbieden. Wanneer 
echter een zeker land met het land, waar de bedoelde plaag 
voorkomt, in aanmerkelijk handelsverkeer staat, dan is daar 
zonder twijfel het bedoelde insekt reeds lang geïmporteerd, 
wanneer de verbodsbepalingen op den invoer van kracht 
worden. 

Het is mijne vaste overtuiging, dat het feit, dat wij 
hier te lande geen last van de San José schildluis hebben 
gekregen, niet moet worden toegeschreven aan de omstandig- 
heid, dat wij hier eene wet hebben, die den invoer van 
boomen en struiken uit Amerika verbiedt; maar wèl aan de 
omstandigheid, dat het bedoelde insekt niet kan aarden in 
streken, waar het klimaat, de bodemgesteldheid en de kul- 
tuurvoorwaarden bestaan, die wij hier hebben. Eveneens is 


— 187 — 


het mijne vaste overtuiging, dat de Peronospora viticola, die 
groote plaag van alle wijnverbouwende landen van Europa, 
niet uit Europa weggebleven zou zijn, wanneer men indertijd 
(omstreeks 1878) door eene wet den invoer van wijnstokken 
uit Amerika in de Europeesche landen had verboden. 

Men vergete verder niet, dat soms een of ander insekt of 
de eene of andere plantenziekte juist in het land van oorsprong 
niet erg schadelijk is, terwijl het daarentegen in de landen, 
waar het wordt geïmporteerd, veel meer schade teweeg- 
brengt. Zoo is het met de druifluis (Phylloxera vastatria), 
die in haar vaderland Amerika den wijnstok niet belangrijk be- 
schadigt, terwijl zij de schrik geworden is van de wijnbouwende 
streken van Europa. Omgekeerd behoort in Europa de plak- 
ker (Liparis dispar) niet tot de zeer schadelijke insekten, 
terwijl hij in de Noord-Oostelijke Staten van de United States 
buitengewoon veel kwaad doet. 

Het is hier niet de plaats om na te gaan, waaraan deze 
en dergelijke feiten zijn toe te schrijven (1); ik wijs er slechts op, 
om aan te toonen, dat men in gevallen als de bovengenoemde, 
er niet toe komt, zich door verbodsbepalingen op den invoer 
te vrijwaren tegen den invoer der bedoelde vijanden. Het 
kwam bij geene Regeering op, den invoer van Amerikaansche 
wijnstokken te verbieden ter wille van de aanwezigheid van 
de Phylloxera op de wortels, daar dit insekt in zijn vaderland 
geen merkbaar kwaad deed; toch werd: het, nadat het in 
Europa was geïmporteerd, in de wijnverbouwende distrikten 
van het oude werelddeel de vijand bij uitnemendheid 

Hoe dikwijls blijkt aan den anderen kant een vijand, dien 
men graag door verbodsbepalingen op den invoer buiten de 
grenzen had willen houden, als hij ergens eenmaal is geïmpor- 


(1) Zie echter mijn artikel in den 10er jaargang van dit Tijd- 
schrift over « De Natuurlijke vijanden der schadelijke dieren », bl. 9. 


— 138 — 


teerd, daar niet zoo schadelijk als men had verwacht! De Colo- 
radokever, waarvoor men in de jaren 1877 en 78 in Europa 
gesidderd heeft,en waarvan men veronderstelde, dat hij — 
eenmaal in dit werelddeel ingevoerd — de teelt van den 
onmisbaren aardappel onmogelijk zou maken, — de Colorado- 
kever heeft zich later, sinds de attentie van het publiek wat 
minder op hem gevestigd was, minstens drie jaar lang te 
Torgau op aardappelvelden opgehouden, zonder dat het 
insekt tot zoodanige vermeerdering kwam, dat van schade 
van eenige beteekenis sprake was (1884-1887); ook in de 
Tilburydoeks nabij Londen werd hij eenige jaren geleden 
(1901-1902) aangetroffen zonder belangrijke schade teweeg 
te brengen. 

Ik ben dus een tegenstander van verbodsbepalingen op 
den invoer van kultuurgewassen en gedeelten van deze, als 
maatregel om den invoer van schadelijke insekten en planten- 
ziekten te voorkomen : 

1° omdat zulke verbodsbepalingen hoogst lastig en na- 
deelig zijn voor de bodemkultuur en den handel, soms ook 
zeer schadelijk voor ’t algemeen belang; 

2° omdat deze verbodsbepalingen, van achteren beschouwd, 
vaak blijken, totaal overbodig te zijn geweest, wijl de gevreesde 
vijand hier toch niet kon aarden; 

3° omdat altijd de verbodsbepalingen te laat worden in 
‘t leven geroepen; 

4° omdat men er uit den aard der zaak niet aan denkt, 
zulke bepalingen te creëeren ter wering van diersoorten 
of zwammen, die in hun vaderland niet schadelijk werden, 
maar het juist wèl worden in het land, waar zij werden 
geimporteerd. 

Hoezeer ik in principe een tegenstander ben van verbods- 
bepalingen op den invoer van planten en plantendeelen als 
middel om de verbreiding van plantenziekten en schadelijke 


— 139 — 


dieren te verhinderen, zoo stem ik toch gaarne toe, dat er 
andere redenen kunnen zijn voor de sluiting der grenzen Wij 
mogen niet vergeten, dat de produkten van onze planten- 
teelt op groote schaal naar Duitschland, Rusland, Amerika, 
enz. worden uitgevoerd Wanneer nu de Regeering van 
een of meer der landen, die de grootste afnemers van bepaalde 
produkten onzer bodemkultuur zijn, wegens een schadelijk 
dier of eene plantenziekte in een ander land hare grenzen 
voor den invoer van planten uit dat land sluit, dan kan het 
raadzaam zijn, dat ook onze Regeering zulks doet, omdat 
anders allicht de grenzen van ’t laatstbedoelde land ook voor 
ons gesloten worden. Zoo heb ik indertijd zelf, na mijne 
reis naar Amerika in 1898, onze Regeering geadviseerd het 
eenmaal bestaande verbod op den invoer van boomen, heesters 
en deelen daarvan uit Amerika te handhaven, niet omdat ik 
van meening was, dat de San José Schildluis, wanneer zij 
van uit Amerika bij ons te lande mocht worden geïmporteerd, 
zich hier zoodanig zou vermeerderen, dat zij inderdaad 
belangrijke schade zou teweegbrengen ; — maar wèl omdat ik 
vreesde, dat andere landen, waar men ('t zij dan met grond of 
onnoodigerwijze) de verbodsbepalingen op den invoer uit 
Amerika blijft handhaven, voor onze boomen, heesters, enz., 
hunne grenzen zouden gaan sluiten, wanneer wij den invoer 
van deze gewassen uit Amerika vrij lieten. 

Maar als maatregel om onzen land- en tuinbouw te vrij- 
waren tegen vijanden, die van elders dreigen, hecht ik al 
zeer weinig aan de sluiting der grenzen voor de planten, die 
de dragers dier vijanden kunnen zijn. 

Van meer beteekenis kan in dit opzicht zijn de phytopa- 
thologische dienst, die hier te lande sinds 1899 bestaat. 

Als Hoofd van den phytopathologischen dienst fungeert 
de ondergeteekende. Door hem of, in opdracht van hem, door 
ambtenaren of beambten van zijn Instituut, worden zooveel 


GEE 


— 140 — 


mogelijk alle bloem- en boomkweekerijen, bloembollenvelden 
en boomgaarden geïnspecteerd; en ook de Rijkslandbouw- 
en Rijkstuinbouwleeraren kunnen, ieder in zijn ambtsgebied, 
voor zoover hunne overige werkzaamheden het toelaten, met 
deze inspecties worden belast. Im de eerste plaats komen 
voor de inspecties in aanmerking die kweekerijen, welker 
eigenaars of gebruikers handel met het buitenland drijven, 
en hun verlangen, om hunne inrichtingen geïnspecteerd te heb- 
ben, aan het hoofd van den phytopathologischen dienst te 
kennen geven. Aan deze personen worden, wanneer hunne 
terreinen blijken vrij te zijn van gevaarlijke plantenziekten of 
insekten, door het hoofd van den phytopathologischen dienst 
certificaten afgegeven, waarvan zij hunne zendingen kunnen 
doen vergezellen. 

De Rijkslandbouw- en Rijkstuinbouwleeraren doen van 
alles, wat zij in hun ambtsgebied op phytopathologisch gebied 
voor belangrijks waarnemen, mededeeling aan het Hoofd van 
den phytopathologischen dienst. 

Door de telkens weer herhaalde inspecties van boom- 
kweekerijen, bloemkweekerijen, bloembollenvelden en boom- 
gaarden, wordt de aandacht der bétrokken plantentelers op 
de eventueele aanwezigheid van de ziekten en vijanden 
hunner gewassen gevestigd; terwijl het Hoofd van den phy- 
topathologischen dienst een tamelijk nauwkeurig overzicht 
krijgt van wat in het geheele land op phytopathologisch 
gebied voorkomt. Ook kan op die wijze de aanwezigheid 
van eventueel uit andere landen geïmporteerde planten- 
ziekten en schadelijke dieren spoedig worden geconstateerd, 
en kunnen — zoo noodig — de maatregelen worden genomen 
om deze uit te roeien op de plaatsen, waar zij zich mochten 
vertoonen. 

Hoewel het personeel, waarover het hoofd van den 
phytopatologischen dienst tot dusver kan beschikken, veel te 


— 41 — 


gering is, om aan billijke eischen te voldoen, zoo kan toch 
reeds nu worden gewezen op praktische resultaten, die het 
bestaan van den genoemden dienst heeft opgeleverd. 

Doordat zoowel het Hoofd van den phytopathologischen 
dienst, tevens Dirceteur van het Instituut voor phytopathologie, 
als de onder hem geplaatste ambtenaren, en de Rijksland- 
bouw- en Rijkstuinbouwleeraren met een zeer groot aantal 
landbouwers, oofttelers, kweekers en bloembollentelers in 
correspondentie staan, alsook, en vooral, in persoonlijke 
aanraking komen, vestigen deze practici uit eigen beweging 
de aandacht van de bovenbedoelde ambtenaren op eventueel 
voorkomende plantenziekten en schadelijke dieren, en vragen 
zij hun raad omtrent de beste wijze van bestrijding en 
voorkoming van de uitbreiding ervan. 

De praktische plantentelers zijn er in ’t algemeen van 
overtuigd, dat de phytopathologische dienst in hun eigen 
belang is in ’t leven geroepen. Van daar de over 't geheel zeer 
vriendschappelijke samenwerking tusschen hen en de ambte- 
naren van dezen dienst; ten gevolge waarvan herhaaldelijk de 
aanwezigheid van verschillende schadelijke dieren en planten- 
ziekten, welke tot dusver nog niet in Nederland waren aange- 
troffen, werd geconstateerd, en de noodige maatregelen ter 
uitroeing of ter voorkoming van de verbreiding werden 
genomen. Verschillende grootendeels reeds vroeger bekende, 
echter dusver zich nog niet algemeen toegepaste bestrijdings- 
middelen kregen door de bemoeingen van de ambtenaren van 
den phytopathologischen dienst en van de Rijkslandbouw- en 
Rijkstuinbouwleeraren in onderscheiden streken het burger- 
recht. 

Ik geef hier eenige praktische resultaten aan van de 
werking van den phytopathologischen dienst, en vermeld die 
achtereenvolgens onder de rubrieken : landbouw, ooft- en 


— 42 — 


ooftboomteelt, teelt van bloemen en sierheesters, bloem- 
bollenteelt, groenteteelt, teelt van woud- en laanboomen. 

LANDBOUW. De bestrijding van brand in ’t graan, 
't zij door de aanwending van kopervitriool, ’t zij door de toe- 
passing der heetwatermethode, hoewel reeds vóór de invoering 
van den phytopathologischen dienst in sommige streken van 
ons land in zwang, is veel algemeener geworden. Ook heeft 
de heetwatermethode ingang gevonden bij de bestrijding der 
bladvlekziekte van de gerst (Helminthosporium grami- 
neum). 

Zoo nauwkeurig mogelijk is nagegaan de verbreiding van 
het stengelaaltje (Tylenchus devastatrix) en van het 
bieten- of haveraaltje (Heterodera Schachtii) in Neder- 
land. Deze verbreiding werd in kaart gebracht Uit de 
kennis dezer verbreiding in verband met die van de geaard- 
heid en de struktuur van den bodem, de bemesting, de grond- 
bewerking en de vruchtopvolging, hoop ik conclusies met 
‘toog op de bestrijding te kunnen afleiden. — 

Oorr- en _OOFTBOOMTEELT. Peronospora viticola, 
voorheen in Nederland onbekend, werd op onder glas geteelde 
wijnstokken ondekt en met succès bêstreden. 

De strijd tegen Fusicladium in appelen en peren met 
behulp van Bordeauxsche pap werd met suceès gevoerd in ver- 
scheidene streken van Nederland, waar tot dusver tegen deze 
ernstige kwaal niets werd gedaan. Meer en meer begint 
de bespuiting met Bordeauxsche pap, althans in verschei- 
den streken, te worden gerekend tot de werkzaamheden, 
die ieder jaar in den boomgaard moeten terugkeeren. 

Berooking van vruchtboomen met blauwzuurgas, als 
middel tegen bloedluizen en schildluizen, werd in den 
laatsten tijd onder de leiding van een ambtenaar van het 
Instituut ondernomen; en het schijnt dat dit belangrijke 
bestrijdingsmiddel, hetwelk evenwel om zijne giftigheid met 


— 143 — 


de grootst mogelijke voorzichtigheid moeten worden toegepast, 
ingang zal gaan vinden. 

Inzonderheid de bestrijding van de bloedluis wordt in 
onderscheiden streken van Nederland tegenwoordig ernstig 
ter hand genomen, waar men vroeger dit schadelijke insekt 
maar liet voortwoekeren. 

De bessenwolluis (Schizoneura Grossulariae) werd 
in enkele streken des lands ontdekt en uitgeroeid 

De Amertkaaansche kruisbessenmeeldauw (Sphaero- 
theca mors uvae) werd ontdekt, toen deze ziekte nog slechts 
zeer gelokaliseerd voorkwam, — hetgeen aanleiding geeft, 
te verwachten, dat bij spoedig en krachtig ingrijpen, deze 
kwaal, die voor Nederland zeer noodlottig zou kunnen wor- 
den, uit het land zal kunnen worden gebannen. — 

TEELT VAN BLOEMEN EN SIERHEESTERS. Het is thans 
gebleken, dat de zoo grillig optredende bacterieziekte der 
syringen in hare uitbreiding kan worden gestuit door dadelijk 
de aangetaste twijgjes af te snijden. 

Op uit Japan geïmporteerde Rhododendrons werd eene 
Japansche wants van het geslacht Tingis ondekt; het insekt 
ging ook op onderscheiden, niet uit Japan afkomstig Rhodo- 
dendron-soorten over. Maatregelen werden genomen om dit 
schadelijke dier uit te roeien en de verbreiding ervan tegen 
te gaan. 

Op Azalea's vertoonden zich galmiten (Phytoptus 
Azaleae), eene tot dusver onbekende soort. Zij deden veel 
schade. De kwaal werd tijdig genoeg ontdekt, om de uitbrei- 
ding ervan tegen te gaan, al kan nog niet worden beweerd, 
dat zij reeds geheel is uitgeroeid. 

Ook werd krachtig opgetreden tegen eene Exobasidium 
soort, die aan Azalea indica gallen veroorzaakt, en eveneens 
tegen de, naar het schijnt nu en dan uit Gent geïmporteerde 
Aleurodes, die de Azalea-kultuur evenzeer, of in nog sterkere 
mate benadeelt, 


— 144 — 


Bostrichus dispar tastte in sterke mate aan de stam- 
men van Prunus mirabolana, waarop Prunus Pizzardi 
was geënt. Alle aangetaste stammen worden vernietigd. — 

BLOEMBOLLENTEELT. — Nog meer dan voorheen werden 
de door den handel te verzenden bloembollen aan eene nauw- 
keurige inspectie van de zijde der bloembollenkweekers onder- 
worpen, hetgeen bij de hyacinthen geschiedt door het afsnijden 
van den « neus » der bollen, ten einde te econstateeren of het 
exemplaar vrij is van mingziek en geelziek. 

De oorzaak van « het vuur » der narcissen werd ont- 
dekt. nl Heterosporium gracile, en wordt tegenwoordig met 
behulp van Bordeauxsche pap met succes bestreden. 

Geconstateerd werd dat het rot der pioenen en dat 
der Conrallaria's door eene en dezelfde zwam (Botrytis 
Paeonice) worden in ’tleven geroepen; hetgeen van beteekenis 
bleek te zijn voor de bestrijding der kwaal. — 

GROENTETEELT. — Sedert 1905 werd op ééne plaats in 
Nederland eene ziekte in de komkommerplanten waargenomen 
van welke men vermoedde, dat zij uit Engeland was geïmpor- 
teerd. De oorzaak bleek de zwam Corynespora Mazei te zijn. 
Maatregelen om de verdere verbreiding der ziekte tegen te 
gaan en de ziekte te bestrijden, zijn in studie. 

Lang voortgezette onderzoekingen, gepaard aan herhaalde 
bezoeken aan het kooldistrikt van Noord-Holland, deden de 
oorzaak van de draathartigheid der kool vaststellen, nl. 
Contarinia torguens. Bestrijdingsproeven worden genomen 
die een goed resultaat beloven. (Zie een voorgaand artikel in 
dezen jaargang.) 

Ook van de zoogenaamde « vallers » en de kanker- 
stronken werd de oorzaak vastgesteld; naar bestrijdings- 
middelen wordt gezocht — 

TEELT VAN WOUD- EN LAANBOOMEN. — Eene sterke 
vermeerdering van den depenspintkever (Eccoptagaster 


— 145 — 


scolytus) werd tot staan gebracht door het vellen van de erg 
aangetaste boomen, door de behandeling van de niet erg 
aangetaste boomen met Leinewebersche compositie, en door 
maatregelen waardoor werd verhinderd, dat het schadelijke 
insekt zich verbreidde van uit iepenhout, dat bij houtkoopers, 
wagenmakers enz. in voorraad lag. 

Tegen Cryptococcus Hagi, die zich in de laatste jaren 
in Nederland verbreidde, werd herhaaldelijk krachtig opge- 
treden; echter voorhands zonder dat het mocht gelukken, de 
verbreiding van dit zeer schadelijke beukeninsekt op afdoende 
wijze te beteugelen. 

Chermes Piceae werd in enkele streken op Abies Nord- 
manntana aangetroffen, en maatregelen werden in studie 
genomen, om de verbreiding van dit insekt tegen te gaan. — 

Reeds nu zijn dus, sedert de invoering van den Phytopa- 
thologischen dienst niet onbelangrijke praktische resultaten 
verkregen. Ik twijfel er niet aan, of eene behoorlijke uit- 
breiding van het voor dezen dienst beschikbare personeel, 
waardoor het mogelijk wordt, geregeld alle boomgaarden, 
kweekerijen en bloembollenvelden te inspecteeren, zal den 
leider van den phytopathologischen dienst zoo volledig moge- 
lijk op de hoogte brengen zoowel met de vijanden, welke van 
elders in het land mochten worden binnengesleept, als van 
die, welke zich hier sinds langen tijd doen gelden. 

Vooral wanneer het met de inspecties belaste personeel vol- 
doende wordt uitgebreid, schijnt het mij dat de uitoefening van 
den phytopathologischen dienst veel meer er toe kan bijdragen, 
om onze kultures te vrijwaren tegen plantenziekten en schade- 
lijke dieren, die van elders worden geïmporteerd, dan ooit te 
verwachten is van de sluiting der grenzen voor den invoer van 
land- en tuinbouwgewassen van uit die landen, waar bepaalde 
parasieten voorkomen, voor welker verbreiding men beangst 


is. Bovendien wordt door de uitoefening van den phytopa- 
10 


— 146 — 


thologischen dienst ook de bestrijding der inheemsche planten- 
ziekten en schadelijke dieren in hooge mate bevorderd; en dit 
schijnt mij minstens van evenveel belang, als dat men zich 
tracht te vrijwaren voor gevaren, die in dezen van elders 
dreigen. 

Tevens moet het onzen handel in tuinbouwgewassen en 
produkten ten goede komen, wanneer in het buitenland alge- 
meen bekend is, dat onze kweekerijen, boomgaarden, enz, 
geregeld met het oog op plantenziekten en schadelijke dieren 
worden geïnspecteerd, omdat toch daarin tot op zekere hoogte 
een waarborg ligt, dat wat men uit Nederland betrekt, vrij 
is van gevaarlijke parasieten. 

Het doet mij genoegen, hier te kunnen melden, dat in de 
vergadering van de Sectie voor « Pflanzenschutz » van het 
internationaal landbouwecongres te Weenen, waar phytopatho- 
logen uit allerlei landen aanwezig waren, het creëeren van 
verbodsbepalingen op den invoer van planten en plantendeelen 
uit met zekere ziekten of schadelijke dieren besmette streken 
weinig instemming mocht verwerven, en eene conclusie werd 
aangenomen, waarbij het internationale landbouwinstituut te 
Rome werd aangezocht, bij de Regeering van alle beschaafde 
staten aan te dringen op de inrichting van een’ phytopatholo- 
gischen dienst in alle kultuurstaten, alsmede op de inrichting 
van phytopathologische Instituten, voorzoover die nog mochten 
ontbreken. 

Boven (zie bl. 141) wees ik er op, dat in ’t algemeen de 
kweekers ervan overtuigd zijn, dat de phytopathologische 
dienst in hun eigen belang is in ’t leven geroepen. Gewoonlijk 
worden de door het Hoofd van den phytopathologischen dienst 
of zijne ambtenaren aanbevolen maatregelen toegepast, en 
wordt aldus de kwaal bestreden. 

Toch bezit het Hoofd van dezen dienst niet de macht, om 
de voorgeschreven maatregelen te doen uitvoeren, wanneer de 


— 47 — 


personen op wier terreinen de ziekte voorkomt, dat niet 
willen. In sommige gevallen zou zulks in ’t algemeen belang 
noodig wezen. Een voorbeeld daarvan levert de geschiedenis 
van den allerlaatsten tijd. 

De Amerikaansche kruisbessenmeeldauw (Sphaerotheca 
mors uvae) heeft sedert Juli van dit jaar zijne intrede in 
Nederland gedaan. (Zie dezen jaargang, bl. 132). Dit is 
een zeer gevaarlijke ziekte, die zich uiterst snel kan ver- 
breiden. Er is mij reeds een voorbeeld van bekend, waaruit 
blijkt, dat personen, die door eenen besmetten kruisbessen- 
boomgaard wandelden, en daarna eenen tot dusver onbesmet- 
ten boomgaard bezochten, de kiemen der ziekte aan hunne 
kleeren overbrachten. Bovendien kunnen deze door den 
wind worden verbreid, eveneens door vogels en insekten. 
Tot dusver is de kwaal nog beperkt tot een klein getal (waar- 
schijnlijk een zestal) boomgaarden, tusschen Rhenen en Ame- 
rongen, meest allen nabij Elst (Utr.) gelegen, terwijl zij ook in 
een’ enkelen particulieren tuin werd aangetroffen. Wanneer 
nu in den boven aangegeven, zeer beperkten kring de kwaal 
ernstig bestreden werd, dan zou er alle kans bestaan dat de ver- 
schillende zeer belangrijke centra van kruisbessenteelt in Neder- 
land voor de plaag bewaard bleven ; en daar de kruisbessenteelt 
door den Amerikaanschen meeldauw geheel onmogelijk of 
althans zeer weinig loonend kan worden gemaakt, zou het eene 
zaak van belang zijn, dat aan deze ziekte dadelijk bij haar 
eerste optreden de kop werd ingedrukt. Engeland noch 
Duitschland zou dan een gegronde reden kunnen hebben, om 
de grenzen voor onze kruisbessenteelt te sluiten. 

Afdoende bestrijdingsmiddelen tegen den Amerikaanschen 
meeldauw, zonder dat de struiken worden opgeofferd, zijn 
in Amerika, noch elders bekend. Om deze ziekte uit te 
roeien, moet men de aangetaste kruisbessenstruiken rooien 
en verbranden; voorzichtigheidshalve moeten de oogenschijn- 


1% 


— 48 — 


lijk gezonde struiken, welke daarom heen staan, hetzelfde 
lot ondergaan; want bet zou kunnen zijn, dat zij aangetast 
waren, zonder dat het was opgemerkt. De bodem, waarop 
de zieke struiken hebben gestaan, moet twee steek diep 
gespit worden; en in drie jaar tijds mogen daarop geen 
kruisbessenstruiken weer worden geplant. Door deze voor- 
schriften te volgen, kan men vrij zeker zijn, dat de kwaal op 
de plaats zelve wordt uitgeroeid en dat zij zich niet verder 
verbreidt. 

In ‘t algemeen belang der kruisbessentelers hier te 
lande moet aldus worden gehandeld; maar ook het par- 
tieulier belang der eigenaars of gebruikers van de besmette 
boomgaarden brengt zulks mee. Want de door de ziekte 
aangetaste struiken zijn toch weinig of niets meer waard; 
en als men deze zieke struiken liet staan, zouden spoedig 
alle bessenstruiken op het besmette terrein ziek zijn 
geworden. 

Het zou dus volkomen rationeel zijn en hoogst gewenscht 
ook, wanneer in een geval als het bovenbedoelde, van hooger 
hand het rooien en vernietigen der zieke bessenstruiken kon 
worden bevolen, zoo noodig tegen eene vergoeding van 
Staatswege voor de te rooien struiken; hoewel natuurlijk 
voor de zieke exemplaren slechts eene geringe vergoeding 
zou behoeven te worden gegeven. 

De macht nu, om het vernietigen der zieke struiken te 
bevelen, heeft noch de Regeering, noch het Hoofd van den 
phytopathologischen dienst. _Rén der eigenaren en gebruikers 
van besmette terreinen heeft dadelijk alle voorschriften opge- 
volgd, die ik hem gaf, en schijnt op zijn perceel de ziekte 
meester te zijn geworden. Maar anderen volgen die voor- 
schriften niet; hunne perceelen worden een bron van besmet- 
ting voor andere perceelen; — en als niet spoedig afdoende 
maatregelen worden genomen, zullen waarschijnlijk van uit 


— 149 — 


dien besmettingshaard verschillende belangrijke centra van 
kruisbessenteelt geinfecteerd worden. 

In gevallen als deze moest het nemen van afdoende 
maatregelen kunnen worden bevolen. Niemand mag de 
vrijheid hebben, een andermans eigendom te bederven; en 
dat doet men als men op zijne eigen terreinen de besmetting 
laat voortwoekeren. 

Reeds jaren geleden heeft o. a. de Heer Jac Smits te 
Naarden in eene vergadering der Ned. Maatschappij van Tuin- 
bouw en Plantkunde er op gewezen, hoe wenschelijk het ware, 
dat wettelijke bepalingen in ’t leven werden geroepen, waarbij 
de aanwending van zekere bestrijdingsmiddelen tegen planten- 
ziekten en schadelijke dieren, verplichtend werden gesteld. 
« Als ik mijn’ tuin zuiver houd =, zei hij, « en mijn buurman doet 
het niet, dan heb ik van al mijne zorgen soms maar een pover 
resultaat». Andere degelijke kweekers en boomgaardbezitters 
klaagden op gelijke wijze. 

Ik ben de eerste om toe te stemmen, dat het in ’t leven 
roepen van wettelijke bepalingen als bovenbedoelde zijne 
eigenaardige bezwaren heeft; maar het is niettemin noodzake— 
lijk dat meu er toe overga. 

Toch, hoe zeer ik de noodzakelijkheid gevoel van bepa- 
lingen, waardoor het nemen van bepaalde maatregelen tegen 
plantenziekten kan worden bevolen, — ook zonder die maatre- 
gelen heeft de phytopathologische dienst reeds veel nut gedaan, 
en hij kan nog veel meer nut doen, wanneer het noodige 
personeel daarvoor beschikbaar is, zoodat elke kweekerij, 
boomgaard en bloembollenveld geregeld kan worden geïnspec- 
teerd. Daarentegen kunnen verbodsbepalingen op den invoer 
van planten en plantendeelen uit streken, waar bepaalde scha- 
delijke dieren en plantenziekten voorkomen, slechts weinig 
er toe bijdragen, om deze vijanden van onze kultures buiten 
onze grenzen te houden. Zij zijn bovendien hinderlijk en 


— 150 — 


nadeelig voor onze plantenteelt, voor onzen handel en soms 


’ 


schadelijk voor 't algemeen belang. Alleen om bijkomende 
omstandigheden kunnen, in bijzondere gevallen, dergelijke 
verbodsbepalingen op den invoer nuttig zijn. 
J. RITZEMA Bos. 
Wageningen, Augustus 1907. 


BOEKBESPREKING. 


Phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten : Jaarverslag 1906. — In Mei ll. ontving ik het 
eerste jaarverslag van deze stichting, 'twelk door de nieuwe 
Directrice, Mej. Dr. Joh. Westerdijk, werd opgemaakt. Het 
geeft een beknopt overzicht van de in 1906 in ’t werk gestelde 
onderzoekingen, van welke blijkbaar nog geene tot afsluiting 
is gebracht; wat trouwens niet te verwonderen is, aangezien 
de Directrice in ’t midden van Maart 1906 voor eene haar tot 
dus ver vreemde taak werd gesteld. 

Het verslag vangt aan met een overzicht van de door 
de Directrice ingestelde onderzoekingen betreffende « kwade 
plekken » in de tulpenvelden. In het « Tijdschrift over 
Plantenziekten », deel VIII (1902), bl. 177-202 verscheen 
van mijne hand een opstel over « het wegblijven en omvallen 
ter tulpen », ‘twelk in eenigszins anderen vorm in het « Cen- 
tralblatt für Bacteriologie und Parasitenkunde », (bl. 18-26 
en 89-94), werd opgenomen, en waarin de zwam Botrytis 
parasitica als de oorzaak van deze ernstige plantenziekte 
wordt aangegeven. Later verscheen een onderzoek van Dr H. 
Klebahn, getiteld « Ueber die Botrytiskrankheit und die 
Sklerotienkrankheit der Tulpen », enz. in « Jahrbuch der 
Hamburgischen wissenschaftlichen Anstalten », XXII, 1904, 


— 151 — 


(verschenen 1905), waarin werd aangetoond, dat op tulpen, 
van kwade plekken afkomstig, twee verschillende soorten 
van sklerotiën, nl. groote en kleine, kunnen voorkomen, 
welke ook tot twee verschillende soorten van zwammen 
behooren, en welke dan ook verschillende ziekteverschijnselen 
bij de tulpen in ’t aanzijn roepen. De hoofdresultaten van 
Klebahn’s onderzoek zijn in het « Weekblad van Bloembollen- 
cultuur » (17° jaargang 1907, n° 50 en 55) opgenomen. 
Mejufvrouw Westerdijk nu heeft de onderzoekingen van 
Dr. Klebahn nader gecontroleerd, en eenige proeven genomen 
omtrent het tijdstip, waarop de infectie plaats grijpt. 

Verder werd een onderzoek door Mej. Westerdijk ingesteld 
naar het « vuur der tulpen » en de zwam, die deze ziekte 
veroorzaakt. In « Tijdschrift over Plantenziekten », deel IX 
(1903), deelde ik dienaangaande het volgende mee : « Het 
vuur» in de tulpen en hyacinthen wordt veroorzaakt door eene 
Botrytis-soort, die morphologisch geheel overeenkomt met 
Botrytis galanthina en er daarom mee geidentificeerd is; of 
de beide parasieten ook in hanne infeetieve eigenschappen 
volkomen overeenkomen, kan slechts door infectieproeven 
worden uitgemaakt. In « Landbouwkundig Tijdschrift », 1906 
(bl. 111), vermeldde ik eene ziekte der sneeuwklokjes, insgelijks 
door Botrytis galanthina veroorzaakt, en reeds bij Frank 
vermeld. De door Mej. Westerdijk genomen proeven, om de 
vraag op te lossen, of de Botrytis der tulpen ook sneeuw- 
klokjes infecteert, leverde aanvankelijk een negatief resultaat. 
De proeven zullen evenwel worden voortgezet. Blijkens door 
mij opgedane ervaringen schijnen sneeuwklokjes door Botrytis 
galanthina alleen dan te worden aangetast, wanneer zij, in 
’t vroege voorjaar uitloopende, door herhaaldelijk opdooiende 
en weer bevriezende sneeuw bedekt zijn geweest. — 

Mej. Westerdijk beschrijft verder de aaltjesziekte in 
de tulp « la Reine ». Vroeger golden de tulpen als onvat- 


— 152 — 


baar voor het ringziek ; maar reeds in mijn verslag over de 
werkzaamheden, verricht van wege het phytopathologisch 
laboratorium Willie Commelin Scholten gedurende 1905, 
beschreef ik ringzieke tulpen, eveneens van de soort « la Reine » 
(zie « Tijdschrift over Plantenziekten », deel XI, 1906, 
blz. 183) Dat blijkens de door Mej. Dr. Westerdijk genomen 
proeven, de aaltjes, die in tulpen hebben geleefd, niet gemak- 
kelijk in hyacinthen, en dat die, welke in hyacinthen hebben 
geleefd, niet gemakkelijk in tulpen overgaan, is een feit dat 
zich liet verwachten; het is volkomen in overeenstemming met 
wat ik van het stengelaaltje herhaaldelijk constateerde, nl. 
« stengelaaltjes, welker voorouders reeds sedert verscheiden 
generaties zich in eene bepaalde soort van planten hebben 
ontwikkeld, gaan niet zoo heel gemakkelijk dadelijk in grooten 
getale over in eene andere plantensoort, die overigens wel 
geschikt voor hen zou zijn. » (Zie Ritzema Bos, « Ziekten en 
beschadigingen der Landbouwgewassen », II, 2° druk, 1902, 
bl. 55.) 

Eenige regels worden successievelijk gewijd aan de rotting 
van de wortelstokken van verschillende soorten van Iris, — 
aan de voeding van de larve van den neushorenkever, — aan 
karwijziekten, — aan een begonnen onderzoek aangaande 
Botrytis- en Fusarium-vormen, die op verschillende planten 
leven, — aan eene ziekte in de frambozen op de Veluwe, — 
aan « het zwart » in de haver, — aan Rhizoetonia violacea, 
— aan Phoma in de bietenvelden, — en aan het rotten 
van appelen. — 

't Zijn, zooals in den aard der zaak ligt, voor 't meeren- 
deel slechts korte aanteekeningen omtrent pas begonnen 
onderzoekingen, welke wij in dit verslag lezen. Mej. D" Wes- 
terdijk kan zich verdienstelijk maken o. a. door een nauw- 
gezet onderzoek van verschillende Selerotinia-, Botrytis- en 
Fusarium-vormen, die op onderscheiden gewassen worden 


— 153 — 


aangetroffen, — door na te gaan in hoever die zwammen, 
welke op verschillende gewassen voorkomen, morphologisch 
en physiologisch identiek zijn of niet, — en door te bepalen, 
welke van deze vormen werkelijk parasitair zijn, en welke 
meer secundair optreden Deze onderwerpen eischen een 
langdurig, nauwgezet onderzoek, waarmee zij blijkbaar pas 
begonnen is. — 

In het verslag van Mej. Dr. Westerdijk worden ook nog 
een paar proefnemingen met chemicaliën vermeld. Het bleek 
dat de aanwending van eene zeepoplossing tegen « het wit » 
in de rozen geene aanbeveling verdient, daar na herhaalde 
toepassing de bladeren begonnen af te vallen. Mij is geble- 
ken, dat men het wit der rozen in vele gevallen voorkomt, 
door in ’t voorjaar even vóór ’t opengaan der bladknoppen, 
de rozenstruiken flink met Bordeauxsche pap te bespuiten; 
terwijl men goed doet, mocht zich desniettegenstaande toch 
nog de kwaal beginnen te vertoonen, dadelijk met zwavel- 
poeder of bloem van zwavel te gaan werken 

Wellings « Imsektencider » bleek Mej. Westerdijk een 
goed middel ter bestrijding van de Aleurodes (« witte vlieg » of 
« witte motjes ») in Azalea indica te zijn. Ook ik heb tegen 
deze plaag, die sedert een paar jaren hier te lande veel kwaad 
doet, dit middel met succes gebruikt. Toch komt het den 
kweekers, die meerdere kassen hebben te ontsmetten, wel wat 
duur. Ontsmetting met blauwzuurgas bleek veel goedkooper 
te zijn en afdoende resultaten te geven. — 

Ten slotte werden proefnemingen begonnen met Schacht’s 
Obstbaum-carbolineum, welke proefnemingen evenwel nog 
niet tot een einde zijn gebracht. — 

Het spreekt van zelf, dat — waar de Directrice eerst in 
Maart des vorigen jaars hare betrekking aanvaardde, die voor 
haar eenen werkkring schiep, welke geheel nieuw voor haar 
was, — nog geene onderzoekingen van eenigen omvang tot 


— 154 — 


afsluiting konden komen. Ook ligt het voor de hand, dat zij 
— om zich eenigszins te oriënteeren — aanvankelijk velerlei 
zaken in onderzoek nam, waar zij zich later waarschijnlijk 
tot een veel meer beperkt aantal onderwerpen, meer van 
zuiver botanischen aard, zal bepalen. Het thans uitgegeven 
jaarverslag over 1906 verschilt van de vroegere verslagen 
niet in aard; het verschilt in hoofdzaken slechts daardoor van 
deze vroegere verslagen, dat er een veel geringer aantal ziekten 
en beschadigingen in worden besproken. — 


Het verslag van de Directrice wordt voorafgegaan door 
een verslag van het Bestuur. Daarin wordt vermeld dat ten 
gevolge van de oprichting van een Rijks Instituut voor phyto- 
pathologie te Wageningen, de phytopathologische dienst daar- 
heen werd overgebracht. « Aan den anderen kant » — zo0 
gaat dit verslag voort — « werd echter de werkkring van 
het laboratorium verruimd, in elk geval veel belangrijker dan 
vroeger het geval was. Terwijl voorheen eigenlijke onder- 
zoekingen omtrent plantenziekten slechts in zeer geringe mate 
werden uitgevoerd, maakten adviezen omtrent inzendingen 
van zieke planten de hoofdzaak van deze werkzaamheden uit; 
deze inlichtingendienst is thans overgegaan naar Wageningen. 
De inzendingen, die oudergewoonte aan ons laboratorium 
bezorgd werden, werden doorgezonden naar het Rijks Instituut 
voor phytopathologie. Slechts in uitzonderingsgevallen wer- 
den nog adviezen verstrekt; deze zullen dan ook in dit verslag 
niet besproken worden. 

» Daarentegen kwam thans het wetenschappelijk onder- 
zoek van plantenziekten geheel op den voorgrond. Waar 
onze kennis van de ziekten der kultuurgewassen nog zoo 
fragmentarisch is, zal elk onderzoek naar hare oorzaken en 
eventueele bestrijdingsmiddelen van groot belang voor de 
praktijk moeten geacht worden. Daarbij zal dan ook getracht 


— 155 — 


worden, zooveel mogelijk voeling met die praktijk te houden, 
en dus ook in de eerste plaats een onderzoek ingesteld worden 
naar die plantenziekten, die in Nederland op eenigszins uitge- 
breide schaal worden aangetroffen. Voor veldproeven is een 
stuk grond in de nabijheid van Amsterdam gehuurd, terwijl 
proeven op kleinere schaal op het terrein van het laborato- 
rium en in eene daaraan grenzende plantenkas verricht 
worden. » 

Het verheugt mij, dat de Directrice thans over terrein en 
eene plantenkas kan beschikken; op het groote nadeel, dat 
deze gelegenheden tot het nemen van besmettings- en bestrij- 
dingsproeven vroeger ontbraken, heb ik in mijn opstel over 
« Het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten van 1895 tot 1906 (zie « Tijdschrift over Planten- 
ziekten », XII, bl. 36 tot 37) gewezen. 

Ik kan evenwel niet nalaten, protest aan te teekenen 
tegen de strekking van een gedeelte der bovenaangehaalde 
woorden van het verslag van het Bestuur. Het wordt in dat 
verslag voorgesteld, alsof vroeger onderzoekingen omtrent 
plantenziekten aan het phytopathologisch laboratorium Willie 
Commelin Scholten bijkans niet plaatsgrepen. Zelf erkende 
ik (zie deel XII van dit Tijdschrift, bl. 49) dat de inlichtings- 
dienst doorgaans te veel tijd eischte om lang achtereen aan 
wetenschappelijke onderzoekingen te kunnen werken. Toch 
kunnen de de op bl. 50-52 van deel XII van dit Tijdschrift ver- 
melde, tusschen 1895 en 1906 gepubliceerde opstellen, zoowel 
als de gepubliceerde jaarverslagen bewijzen, dat ook gedurende 
de eerste tien jaren van het bestaan van het phytopathologisch 
laboratorium W.C. S. verscheiden onderzoekingen aangaande 
tot dusver niet of onvoldoend bekende plantenziekten en 
beschadigingen zijn verricht. Ook het nieuwe « Instituut 
voor phytopathologie » stelt zieh dit ten doel (zie dit Tijd- 
schrijft, deel XII, bl. 25). 


— 156 — 


Dat de werkkring van het phytopathologisch laborato- 
rium W.C.S. sedert 1906 « in elk geval veel belangrijker » 
werd dan vroeger het geval was, kan ik het Bestuur volstrekt 
niet toegeven; dat hij anders is geworden, wèl. 

Vroeger zocht de praktijk de aanraking met het 
phytopathologisch laboratortum te Amsterdam, zooals zij dat 
nu met het Instituut te Wageningen doet. Thans is het anders 
om : de Directrice van het Amsterdamsche laboratorium 
zal de aanraking met de praktijk moeten zoeken. 

Op tweeërlei wijze kan de wetenschap met de praktijk 
der bodemkultuur in relatie treden. 

Zij kan zich tot taak stellen, de praktijk voor te lichten 
en duistere punten op te lossen, waarvan de oplossing voor 
de bodemkultuur van belang is. Dan treedt zij op als 
toegepaste wetenschap : de bevordering van de belangen der 
praktijk is het doel; de wetenschap is het middel om daartoe 
te geraken. 

De wetenschap kan echter ook om haars zelfs wil de aan- 
raking met de praktijk zoeken. Zoo deed bijv. Darwin, toen 
hij de studiën maakte, welke zijn neergelegd in zijn boek 
« Plants and Animals under Domestication ». Hij verzamelde 
de ervaringen van vele praktische planten- en veetelers : niet 
zoozeer om nuttig te zijn voor de praktijk, als wel om eene 
basis te vinden voor zijne theorie der teeltkeus. Vele mannen 
der wetenschap hebben meer en meer leeren inzien, dat naast 
laboratoriumonderzoek en naast proefnemingen, ook de door 
de praktijk sedert jaren opgehoopte ervaringen den weg 
kunnen wijzen bij het zoeken naar natuurwetten. Zoeken zij 
dáárom aanraking met de praktijk, dan werken zij niet 
voor deze maar voor de wetenschap. De zuivere weten- 
schap werkt voor zich zelve, niet voor de praktijk. Soms 
komt zij tot resultaten, welke voor deze laatste van belang 
zijn; maar dergelijke resultaten te verkrijgen is niet haar doel. 


— 157 — 


De uitbreiding der wetenschap zelve is haar doel; het in rela- 
tie treden met de praktijk is het middel, om daartoe te 
geraken. 

Ook de phytopathologie kan uit tweeërlei oogpunt worden 
beoefend : ter wille van de praktijk der bodemkultuur en ter 
wille van de biologische wetenschap zelve. Wie de phytopa- 
thologie ter wille van de wetenschap beoefent, Kan zeer zeker 
ontdekkingen doen, die voor de praktijk van nut zijn; en wie 
als phytopatholoog ter wille van de landbouwpraktijk werkt, 
kan feiten ontdekken, die voor de zuivere wetenschap van veel 
belang zijn. Maar het doel, waarnaar beiden streven, is 
geheel verschillend. De zuivere wetenschap heeft evenveel 
recht van bestaan als de toegepaste, en omgekeerd heeft de 
toegepaste wetenschrp evenveel recht van bestaan als de 
zuivere wetenschap. Maar de beoefenaar der zuivere weten- 
schap doe het niet voorkomen, alsof hij werkte ter wille van 
de praktijk, zooals op velerlei gebied maar al te vaak 
geschiedt. En dat de taak van den beoefenaar der zuivere 
wetenschap belangrijker zou zijn dan die van den beoefenaar 
der toegepaste wetenschap, kan ik niet toegeven. Wanneer 
dus, zooals het Bestuur van het phytopathologisch laborato- 
rium Willie Commelin Scholten schrijft, voortaan aan deze 
inrichting het wetenschappelijk onderzoek van plantenziekten 
geheel op den voorgrond zal treden, dan is daartegen zeker 
niets in te brengen Maar dan moet het Bestuur zich niet 
vleien « met de hoop, dat aldus... het doel van het labora- 
torium — bevordering van de belangen van den Nederland- 
schen land- en tuinbouw — ten volle bereikt zal worden. » 
Volgens de woorden van het Bestuur zal de inrichting voortaan 
werken voor de wetenschap, niet rechtstreeks voor de praktijk 
— al kan het zeer goed zijn, en al hoop ik van harte, dat 
de kundige Directrice onderzoekingen zal doen, die der praktijk 
ten nutte komen. 


Tot dusver echter blijkt uit het verslag der Directrice nog 
niet duidelijk, welke richting het phytopathologisch laborato- 
rium W.C.S. zal uitgaan. Want dit eerste verslag verschilt, 
zooals reeds boven werd opgemerkt, wèl in omvang maar niet 
in aard van de over de vorige jaren verschenen verslagen; en 
er worden zelfs enkele proefnemingen in vermeld, die niet van 
het minste wetenschappelijk, maar louter van praktisch belang 
zijn. Ook belooft het Bestuur, dat vanwege de stichting vlug- 
bladen over onderwerpen van praktisch belang op ruime schaal 
zullen worden verspreid onder de land- en tuinbouwers. __Nic- 
mand kan twee heeren dienen; en zoo moet ook het phytopa- 
thologisch laboratorium óf voor de praktijk werkzaam zijn, 
zooals vroeger, óf voor de zuivere biologische wetenschap. 

Ji. Irae 


_JEAN SOUHEUR, Antwerpen 


Fabrikant van bl producten. 
ee Asbestine of amiante in poeder. — Mineraal wit. — Gekristalliseerde koolzure 


… Plastische aardsoorten. — Puimsteen in stukken en in poeder. 


Eea 


PEAP RARROA 


vi 


Ì 


FOSTITE! 


Het Fostite-Poeder en de Fostite-Pap zijn de beste middelen 
„voor de behandeling der ziekten van den Wijnstok, de Tomaten, de 
Aardappelen, de Rozen, de Bloemen, enz ‚en vernielen al het onge- 
_dierte van de planten, zonder de planten te schaden. Deze producten 
zijn aanbevolen door : 


ï 


ent 


handelsinstituut te Antwerpen; M. MEES, algemeen bestuurder van « La Roseraie 
Belge » te Jette Saint-Pierre; M. A. DE SMEDT, onderpastoor te Saint-Pierre-Cappelle 


te Moerbeke bij_Geeraardsbergen 
Mijne producten zijn gebruikt in de openbare tuinen te Berlijn, in de Koninklijke tuinen te 
Stuttgart, in de vermaarde Palmengarten te Frankfurt a/M ‚door de « Raffeisen-Instituts » 
„te Straasburg, enz. Het officieël verslag van het Instituut voor plantenphysiologie en 


en dat men het zich ieder jaar met voldoening herinnert. 
_ Daarenboven is de FOSTITE aanbevolen in Zwitserland door de comiteiten voor het 
planten van den wijnstok en bijzonderlijk door het comiteit van Zurich. 


6 


noch voor den inhoud der advert 


_Mr JEAN SOUHEUR.- =Antwerp an. 


PNEUMATISCHE SLUITING 


FABRRIEKMERK : HERCULES (GEBREVETEERD) 
DOOR MIDDEL OF VAN HET 


VAN DEN BAIN-MARIE 


(waterbad) 


(1) Gesloten glas. 


Eenig systeem dat de conservedoozen en alle andere potten en 
glazen, zoowel voor vloeistoffen ais voor vaste lichamen, luchtdicht 
Men werktuigelijk sluit. Groote spaarzaamheid van werk en stof. 

(2) Vóórde Gemakkelijke en geheel gewaarborgde toepassing door het waterbad (3 Na de 
bewerking. of het verdunnen van de lucht. bewerking. — 
Dit sluitingssysteem is aangenomen door de bags crabe conservefabrieken van de wereld: 
Fig. lstelt een definitief gesloten flesch voor; tig 2deflesch vóór en fig. 3 na de bewerking. 
EE Voor meer inlichtingen, het toezenden van stalen en de vergunning voor den verkoop van 
_ dit product, zich te wenden tot 


: brt den vorm, 


k kalk. — China Clay (Koalin). — Feldspath. == Mangaan in poeder. — Mika. — 


À 


M. C. ANGENOT, doctor in wetenschappen, leeraar van praktische scheikunde aan het 


bij Edingen; M.S. JACOBS, ‘pastoor te Hellebecq (Hain); M. P. CLAREBAUT, pastoor 


plantenziekten te Berlijn, zegt dat FOSTITE er met goeden uitslag is aangewend geworden, ; 


__Kostelooze toezending van de brochure met en aan ieder, die ze vraagt aan — 


UITPOMPEN DER LUCHT. 


sf 


ik _ Geprecipiteerde zwavelzure kalk. — Talk van Venetië en van Frankrijk. 2 


ALGEMEIN AGENT voor het verkoopen van steenen en platen van kunst- 
matigen Tuf, dienstig voor het maken van wanden, zolderingen (plafonds), _ 
_vouten en afsluitingen van allen aard, b. v. voor de afscheiding van vochtige, koude _ 
of warme lokalen en voor het bekleeden van ketels en dergelijke toestelleft vn 


_JEANSOUHEUR, Antwerpen (België). 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREEN 


De Amsterdam op 10 Febr. j. 1., wordt voortaan aan de dong 


_… en de leden van voornoemde vereeniging een exemplaar van 


DS Ingevolge een besluit, genomen in de ver 


de Nederlandsche phytepathologische Vereeniging, 


« Tijdschrift over plantenziekten » toegezonden. 


_Prof. Dr J. RITZÍ 
Voor Si 
Wageuingen 5 D" Il. J. CA 
Haarlem Maart 1905. 


Abas eystra 


eN Eer ngereend