NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING EN — 
_KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT. 


TIJDSCHRIFT OVER 
PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


_Pror. Dr. J. RITZEMA BOS, 


_ DIRECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE 
ô TE WAGENINGEN. 


DRIE EN TWINTIGSTE JAARGANG 
MET 12 PLATEN. 


Het tijdschrift is in den Boekhandel verkrijgbaar à £ 1,25; Ee 
seoat het Buitenland à f1r,5o (2,50 Mk.; 2,50 s.; 3,50 Fe). 


Betten aan Dr. H. J. CALKOEN, Penningmeester der den 
Nederl. Phytopathologische Vereeniging, Leidsche Vaart 86, be 
Ha arlem. 


hi 


B ld 
je 
s 
5 
< 
1 
Ë 
pe, 
(i 
« 
5 
a 
bad 
ha 
K] 
e 
« 
b 
K\ 
d 
be 
« 
‘ 
‘ 
« 
‘ 
bi 


en 
Sr AAVA.m a 


en 
Te 
a:aaa a 
as TEf eN 

AM 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING EN 
KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT, 


TIJDSCHRIFT OVER 
PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Pror. Dr. J. RITZEMA BOS, 


DIRECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE 
TE WAGENINGEN. 


DRIE EN TWINTIGSTE JAARGANG 
MET 12 PLATEN. 


LIBRARY 
NEW YORK 


Het tijdschrift is in den Boekhandel verkrijgbaar à f 1,25; 
voor het Buitenland à f 1,50 (2,50 Mk.; 2,50 sS.; 3,50 Fr.). 


Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN, Penningmeester der 


Nederl. Phytopathologische Vereeniging, Leidsche Vaart 86, 
Haarlem. 


(Afzonderlijke afleveringen worden niet verstrekt.) 


GEDRUKT BĲ H. VEENMAN, WAGENINGEN 
1917 


ee « 
LI 4 ' : HAFEI 


Er ne Ten 


NAE 
HG Ver ERA: ank 
iu EN ed Ah ardin 


4 


ie h 
q 


Bibliotheek | 
der RHLTABS 


PINEPOEEED: 


Blz. 
N. vAN PoEtTEREN. Het Hennepvuur (met 2 platen) . . .. 1 
K. Onrust. Resultaten van het bespuiten der Frambozen 
met carbolineum voor de ee en van Lampronia ru- 
benenBjerk …. .. 17 
J. Rrrzema Bos. Mestkevers van het geslacht Aphodius In. 
als vijanden van de champignon-kultuur . . … sl 
J. Rrrzema Bos. Mededeelingen der Nederlandsche Phy to- 
ESche Vereeniging. mostermie tbe opne ed. de O2 
Naamlijst van donateurs en leden . . … 33 
J. Rrrzema Bos. De Muskusrat, Bisamrat ot Ondatra (Fiber 
Mielmeus 1.) met 2 platen . . . 47 
J. Rrrzema Bos. Mededeelingen der Nederlandsche Phy to- 
pathologische Vereeniging . . 80 


Dr. H. W. Hernsrus. Verslag van de algemeene. ver raadering 
der Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging te 
Bmsterdam op 10 April 1917 . . ..…. 81 

H. A. A. VAN DER LEK. Over het voorkomen van roes 
sche of physiologische rassen” bij plantenparasieten, en 
de oeconomische beteekenis daarwan; Lì … ... 85 

J. Rrrzema Bos. Het Stengelaaltje Mm rienehus devastatrix) 
en de tegenwoordig in de bloembollenstreek heerschende 


aaltjesziekte der narcissen; 1 . … d 90 
J. Rrrzema Bos. Mededeelingen der Nederlandsche Phyto- 
pathologische Vereeniging Ree 36 


H. A. A. vAN DER LEK. Over het vorkomen van „biologi- 
sche of physiologische rassen” bij plantenparasieten, en 


de oeconomische beteekenis daarvan, IL . ... 2137 
J. Rrrzema Bos. Aan de Lezers van het „Tijdschrift over 
Plantenziekten”’. . . 65 


T. A. C. Scroevers. Het Stengelaaltje als Tabaksvijand. 0 
H. A. A. VAN DER LEK. Rhizina. inflata (Schäff) Sacc., een 
wortelparasiet van coniferen . .. „181 
N. vaN PoerereEN. Bestrijding van Dopluis op perzik: en ‘druif 195 
J. Rrrzema Bos. Mededeelingen van het Instituut voor phy- 
topathologie en van den phytopathologischen dienst . . 204 


\ 


BĲBLAD. 


Blz. 

T. A. C. SCHOEVERS. Te, in appelen en peren 
(met 2 platen): : EE OO 
P. J. ScHENK. Het wit in de tOZEeman. Een O7 
J. Rrrzema Bos. Vraagbus (koolzaadglaskever) . in 22 


P.J. ScHeNkK. Roest en vlekziekte van snij- en prinsesseboonen 25 
T. A. C. ScHoevers. Nadere toelichting van Pl. VI, behoo- 
rende bij het artikel: ,,Wormstekigheid in appelen en peren” 34 
J. Rrrzema Bos. Wat in acht te nemen, om gezonde kool 
te krijgen, die niet.wordt afgevreten?, ‚10. AN 
P. J. ScHeNkK. Vijanden van bladluizen . .……. ooets …RSZ 
J. Rrrzema Bos. Het ontsmetten van boonenstaken rn Ee 


_P28 1926 


PE 


Nederlandsche phytopathologische Vereeniging 


en 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. LIBR 


NE M 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 
Brot De J.BEBZEMANBOS. 


Drie-en-twintigste Jaargang. — le Aflevering. — Januari 1917. 


HET HENNEPVUUR. 
(Orobanche ramosa L.) 


In HEUKELS’ de flora van _ Nederland, deel III staat voor 


Orobanche ramosa vermeld: 


„Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
„vooral in Midden-Europa voor en woekert op tabak en hennep. 
„Bij ons is zij zeer zeldzaam. De varieteit B is bij Maastricht 


„en Heemstede gevonden.” 


// fj 
PI 
U / fj 

Ok 
z 


GD 
/ 


1) 
OM 


dat de plant op een, vooral 


Het is gebleken, dat deze wer- 
kelijk zeer zeldzame plant in een 
paar gemeenten van ons land een 
zeer vaak voorkomende verschij- 
ning is, terwijl zij plaatselijk zoo- 
veel voorkwam, dat de planten 
bij kruiwagenvrachten verwijderd 
konden worden en er een greppel 
over een tamelijke lengte mede 
kon worden gevuld. Het feit verder, 
in de laatste jaren zeer kostbaar 


gewas als woekerplant voorkomt, maakt een bespreking van 
dit voorkomen en van de maatregelen, die genomen kunnen 
worden om de plant wederom zoo zeldzaam te maken, als zij 
vroeger blijkbaar was, wel gewenscht. 


ARY 
Vrt 


2 


Levenswijze. 


Orobanche ramosa L. (Phelipaea ramosa C. A. MEIJER) be- 
hoort tot de familie der Orobanchaceae of bremraapachtigen. 
Deze familie bestaat geheel uit woekerplanten, die in het geheel 
geen bladgroen bezitten en de voor hun opbouw en verdere 
verrichtingen noodige voedingsstoffen dus uit andere planten 
opzuigen. De draadvormige kiemplantjes, die uit de fijne zaden 
te voorschijn komen, groeien in den grond, waarbij het onderste 
deel een schroeflijn beschrijft en dus als het ware een prooi 
zoekt. Deze vinden zij in de wortels van de plantensoort (of 
soorten) waarop de bremraap kan parasiteeren. Komt dat onder- 
einde van de kiemplant niet spoedig met zulk een wortel in 
aanraking, dan verdroogt zij en gaat te gronde. Wordt echter 
een wortel van een voedsterplant bereikt, dan legt dit onder- 
einde zich tegen deze wortel aan en vormt daar een verdikking 
(zie afb. blz. 1). Alsdan groeien cellen van de woekerplant in den 
wortel der voedsterplant binnen en wordt er dadelijk een verbin- 
ding gevormd tusschen de kiemplant en de vaatbundel (dus het 
voedselgeleidende deel) van die voedsterplant en deze verbinding 
is zoo innig, dat later niet meer uitgemaakt kan worden, waar 
het weefsel van de woekerplant begint en waar dit van de 
andere plant eindigt. 

Het gedeelte van de Orobanche-kiemplant, dat juist boven 
den aangetasten wortel gelegen is,verdikt zich nu meer en meer 
en hieruit ontstaan de knoppen, waaruit de bovengrondsche 
stengels zullen gevormd worden. Een groeitop zooals kiemplan- 
ten gewoonlijk hebben, heeft de kiemplant der Orobanche’s niet. 
Het zaad bevat een kiem, die niet bestaat uit een worteltje en 
een pluimpje met een stengeltje, waaraan de zaadlobben be- 
vestigd zijn, maar de kiem is geheel ongevormd en bestaat 
slechts uit een aantal gelijkvormige cellen. Het draadvormige 
deel, dat door den grond groeit, bij het zoeken naar een wortel 


5) 


is dus geen eigenlijke wortel, maar de geheele, niet van organen 
voorziene plant. Na het vastzetten op den voedingswortel moeten 
dus de knoppen, waaruit het bovengrondsche deel der plant 
zal opgroeien, gevormd worden. 

De plaats, waar de parasiet op den eerst aangetroffen wortel 
zich vastgezet heeft, is niet de eenige verbinding, die tusschen 
woekerplant en voedsterplant bestaat. Uit hetzelfde knolvormige 
gedeelte, waaruit de stengels gevormd worden, ontstaan ook 
wortels, die op de plaatsen, waar zij met de wortels der 
voedsterplant in aanraking komen, zich daarop vastzetten en 
waardoor dus het aantal kanalen, waarmede de woekerplant 
de voedingsstoffen naar zich trekt, vermeerderd wordt. Op 
afbeelding 3 plaat Il van de aangetaste koolraap is dit zeer 
duidelijk te zien. 

Het bovengrondsche deel van de woekerplant verschijnt niet, 
vóór het knolvormige deel in den grond (zie de afbeeldingen) 
zich krachtig ontwikkeld heeft. Vandaar dat het soms vrij lang 
duurt, voor de Orobanche zichtbaar wordt, maar tevens is het 
verklaarbaar, dat de groei der stengels boven den grond vaak 
zeer snel verloopt. Door de knolvormige verdikking heeft de plant 
zich tot dien snellen groei voorbereid. Bij de bestrijding van 
de Orobanche's moet hieraan wel aandacht worden geschonken. 

De Orobanche ramosa heeft, zooals haar naam reeds aanduidt, 
een vertakten stengel. Uit het knolvormige orgaan in den grond 
ontstaan dus een aantal stengels, 10, 20 tot 40 en meer toe. 
Dit geeft aan de plant reeds een eigenaardig uiterlijk. De 
stengels zijn dun, bleekgeel van kleur en worden tot 20 à 25 
c.M. hoog. Daar de plant vaak wel 10 c.M. diep in den grond 
zit, kan zij in het geheel tot 35 c.M. lang worden. De stengels 
steken recht omhoog uit den grond. Zij zijn rolrond en klier- 
achtig dicht behaard. De bloemen zitten in een veelbloemige 
aar (zijn dus ongesteeld) en staan in den oksel van kleine, 
bruingekleurde schubvormige schutbladen, terwijl lager aan den 


4 


stengel zelf nog een aantal bladeren, in den vorm van donker- 
bruine, lancetvormige schubben, voorkomen. Aangezien de plant 
als parasiet leeft op de wortels van andere planten, is het bezit 
van groene, tot assimilatie geschikte bladeren, voor haar niet 
noodzakelijk. 

De bloemen zijn eenigszins gelijkend op die van de lipbloe- 
mige planten (Labiaten); zij zijn dus buisvormig en eindigen 
boven in een helmvormige bovenlip en een gelobde onderlip. 
De buis dezer bloemen vertoont een insnoering, terwijl de kleur 
is geelachtig, naar boven toe overgaande in lichtblauw-violet; 
bij enkele planten is dit meer donkerblauw. Aangezien de 
stengel een tijdlang doorgroeit, bloeien de onderste bloemen 
reeds, als de bovenste nog niet ontwikkeld zijn. De vrucht is 
een doosvrucht, die met twee kleppen openspringt en bevat 
een zeer groot aantal uiterst fijne zaadjes die, zooals hierboven 
reeds werd aangegeven, geen eigenlijke kiem bevatten, maar 
slechts uit een aantal gelijkvormige cellen bestaan, die bij 
kieming tot een draadvormig orgaan uitgroeien, waarvan ook 
niet de gewone deelen van een kiemplant (worteltje, stengel 
en pluimpje) waar te nemen zijn, maar dat slechts dient om 
in den kortst mogelijken tijd, de wortel van een van haar ge- 
schikte voedsterplant op te zoeken. Eerst als dit geschied is, 
heeft de vorming van wortels en stengels plaats. 

Als bloeitijd wordt voor Orobanche ramosa aangegeven Juli, 
Augustus. In de tabaksvelden echter neemt men de plant niet 
voor Augustus waar en dan is zij nog slechts in het begin van 
hare ontwikkeling. Nu moet wel in aanmerking worden geno- 
men, dat het niet gemakkelijk is, in Augustus de tabaksvelden 
te inspecteeren op het voorkomen van hennepvuur, daar de 
groote bladeren het uitzicht over de bedden geheel beletten. 
Maar aangezien in September, als het aard- en bestgoed geoogst _ 
wordt en de voet van de tabaksplanten dus zichtbaar wordt, 
nog vele hennepvuurplanten gevonden worden, die pas uit den 


5 


grond komen of die juist in bloei zijn gekomen, terwijl het 
aantal uitgebloeide planten uiterst gering is, kan met voldoende 
zekerheid vastgesteld worden, dat het hennepvuur eerst in 
Augustus en September uit den grond te voorschijn komt en 
gedurende de maanden September en October zijn volle ontwik- 
keling bereikt. 

De planten verschijnen meestal vrij dicht bij den voet van 
de plant waarop zij parasiteeren ; soms komen zij midden op 
het bed, waarop de tabaksplanten staan te voorschijn. Steeds 


staan zij op de bedden; in de paden daartusschen heb ik 


geen hennepvuurplanten gevonden. 
Voorkomen. 


Het voorkomen van Orobanche ramosa in de omgeving van 
Wamel was reeds lang bekend. Volgens mededeeling van den 
heer H. HEUKELS, zijn als vindplaatsen bekend: Wamel in 
1850, 1851 en 1872, Velsen in 1836, Ammerstol in 1874, Oud 
Alblas in 1876, Zeeduinen ter Heide, Bergambacht in 1882. 
Voor drie jaren is Wamel dus als vindplaatst voor deze zeldzame 
plant genoteerd; thans kunnen wij haar echter gerust tot de elk 
jaar terugkeerende verschijningen in die omgeving rekenen. 

Het was door de vriendelijke bemiddeling van den heer 


_ G. VAN DER GEYN, landbouwonderwijzer te Puiflijk, gemeente 


Druten, dat mijn aandacht op het voorkomen van Orobanche 
ramosa in de gemeenten Druten en Wamel in den zomer van 
1915 gevestigd werd en heeft deze heer mij bij mijn bezoeken 
aan de tabaksvelden in die omgeving in 1915 en 1916 verge- 
zeld, waarbij zijn bekendheid met die omgeving mij van zeer 
veel nut is geweest. Hiervoor betuig ik den heer v. D. GEYN 
hier gaarne nogmaals mijn dank. De voor de genoemde ge- 
meenten verzamelde gegevens zijn vrij volledig en blijken voor 
de jaren 1915 en 1916 vrijwel gelijk te zijn. 


6 

De meeste tabaksbouwers kennen de plant wel. Zelfs zij, in 
wier velden zij zeer weinig of wel in het geheel niet voorkomt, 
herkenden haar op het eerste gezicht gewoonlijk en kenden 
ook haar plaatselijke naam nl. hennepvuur. De naam 
vuurkruid werd door enkelen genoemd. De naam he n- 
nepvreter, die in de boeken genoemd staat, wordt in het 
tabaksbouwende deel van het land van Maas en Waal niet of 
uiterst weinig gebruikt. 

Dat deze plant, die in die omgeving toch uitsluitend op 
tabak voorkomt, (met een enkele toevallige uitzondering na, 
waarover hieronder meer) daar algemeen onder den naam van 
„hennepvuur’”’ bekend is, is wel eigenaardig en schijnt er op 
te wijzen, dat het parasiteeren op hennep, waarvoor vooral in 
het buitenland de Orobanche ramosa bekend staat, daar wel 
bekend is. Bij informatie is het den heer v. D. GEYN gebleken, 
dat werkelijk in Wamel en Druten vroeger hennepteelt gedreven 
werd. Van het tegenwoordige geslacht weten alleen nog de 
alleroudsten te vertellen, dat vroeger (70 à 80 jaar geleden) 
vrijwel op elke boederij een hoekje hennep geteeld werd, om 
deze zelf tot touw te verwerken. Hoewel door niemand het 
voorkomen van het hennepvuur in deze hennepveldjes kon 
worden bevestigd, is dit toch wel waarschijnlijk te noemen. 
Of de tabaksvelden door de hennepveldjes besmet zijn geraakt, 
is evenmin meer na te gaan. Op dit oogenblik ís er van hennep- 
teelt daar geen sprake meer, maar komt de Orobanche ramosa 
uitsluitend op de tabak voor. 

De vindplaatsen in ons land buiten het land van Maas en 
Waal, die mij door den heer HEUKELS zijn medegedeeld en 
die op blz. 5 reeds opgegeven werden, wijzen er wel op, dat 
Orobanche ramosa vroeger ook hier te lande op hennep woe- 
kerende is gevonden. Ammestol, Oud Alblas en Bergambacht, 


liggen nl. in de streek, waar vooral vroeger nogal hennep 


geteeld werd. Op dit oogenblik is de teelt van dit gewas zeer 


dd 


df 


beperkt en het is mij niet gelukt, gegevens over het voorkomen 
van hennepvuur op die plaatsen te verkrijgen. Ook in de andere 
deelen van het land, waar tabak verbouwd wordt, nl. Amerongen 
en Rhenen, en Valburg, bleek de plant geheel onbekend te zijn. 
Als parasiet van de tabaksplant heeft Orobanche ramosa dus 
alleen beteekenis voor het land van Maas en Waal. Hier zij 
nog even vermeld, dat als voedsterplanten behalve, tabak en 
hennep, nog bekend zijn: zonnebloem (4telianthus annuus L), 
mierikswortel (Cochlearia Armoracia L) en tomaat (Solanum 
Lyecopersicum L) en volgens sommigen ook wilde nachtschaden 
(Solanum-soorten). 

In de gemeenten Wamel en Druten bestaan in het voorkomen 
van het hennepvuur plaatselijk zeer groote verschillen. Zeer 
dicht bij elkaar, soms vrijwel vlak naast elkaar, vindt men 
velden, waar noch in 1915 noch in 1916 een enkele plant te 
vinden was en velden, die er beide jaren letterlijk van wemelden. 

Zooals bekend is, wordt de tabaksteelt voor een groot deel 
op zandgrond, in elk geval op lichten grond gedreven. De 
tabaksvelden van Leersum, Amerongen en Rhenen liggen op 
den daar meest eenigszins naar het Zuiden hellenden Utrecht- 
schen heuvelrug; Wamel, Druten en de andere plaatsen in 
Maas en Waal liggen in een meer kleiïge omgeving, maar de 
tabaksvelden van Wamel, Leeuwen, Druten, Puiflijk, Afferden 
en Bergharen zijn hoofdzakelijk te vinden op de zandplekken, 
die zich soms eenige meters boven de omgevende gronden 
verheffen (Bergharen, Afferden, Puiflijk) en die opgevat kunnen 
worden als uitloopers van de heuvels van het Reichswald en 
van die bij Nijmegen. 

Vrij zeker is de tabaksbouw op de lichte gronden het oudst 
en daar vindt men het hennepvuur ook verreweg het meest. 
Op drie plaatsen kwam zij in vrij tot zeer groot aantal voor, 
nl. bij de Driesprong tusschen Druten en Puiflijk, op enkele 
plaatsen in Puiflijk en op een vrij uitgestrekten tuin te Leeuwen- 


8 


boven. Op bijna alle andere plaatsen in de gemeenten Wamel 
en Druten werd het hennepvuur ook gevonden, maar dan zeer 
sporadisch. Soms slechts één plant op !/; H. A., maar soms 
ook heel wat meer, hoewel dan nog geenszins in die mate, 
dat er van schade gesproken kon worden. Zoo vonden wij 
slechts enkele planten in Druten, dicht bij den dijk, waar de 
grond zwaarder is, maar waar ook velden liggen, die reeds 
vrij lang met tabak worden beplant. In de Wamelsche en 
Leeuwensche pas, een zanderiger streek dicht bij den Waaldijk, 
was het aantal planten, dat gevonden werd op sommige velden 
grooter ; in Leeuwen-beneden kwam het hennepvuur ook regel- 
matig voor, zoodat de plant over die geheele omgeving wel 
verbreid blijkt te zijn. 

Op de drie hierbovengenoemde plaatsen, waar het hennepvuur 
vrij veel tot zeer veel voorkwam, was de verdeeling over de 
verschillende velden zeer ongelijk. Bij den Driesprong was aan 
de Drutensche zijde een groot aantal planten te vinden en was 
de schadelijke invloed op de tabaksplanten vrij duidelijk waar- 
neembaar. Aan de overzijde van den weg, aan de Puiflijksche 
zijde, kwam het hennepvuur echter weinig voor. Evenzoo was 
het in Puiflijk, waar men op sommige velden moest zoeken 
om een plant te vinden, terwijl op andere het hennepvuur op 
elke rij tabaksplanten voorkwam en soms wel op twee en drie 
planten naast elkaar. Een akker was daar, die wegens het 
veelvuldig voorkomen van hennepvuur eenige jaren geleden 
was afgelegd, d. w. z. niet meer voor tabaksteelt werd gebruikt. 
Het ergst was het ongetwijfeld te Leeuwen-boven, waar op 
sommige velden heele rijen tabaksplanten waren, die elk hun 
bosje gele hennepvuurstengels aan den voet of op een kleinen 
afstand hadden en soms kwamen er zelfs twee exemplaren op 
een tabaksplant voor. Hoewel de verbouwer, op wiens velden 
dit het geval was, zich nog geenszins beijverd had, alle hennep- 
vuurplanten te verwijderen, had hij, naar schatting, er toch wel 


9) 


een volle wagenvracht van verzameld. Welk gewicht aan ge- 
droogde tabaksbladeren deze planten verloren hadden doen 
gaan, was niet vast te stellen, maar dat dit aanzienlijk was, 
is ongetwijfeld het geval. En ondanks de opruiming in 1915 
stond in September 1916 het hennepvuurgewas even welig 
als het jaar daarvóór. 

Toch behoeft blijkbaar het hennepvuur op de besmette velden, 
niet steeds in even groot aantal te voorschijn te komen, ja 
schijnt het zelfs voor te komen, dat de plant „vanzelf” weer 
verdwijnt of zeer sterk vermindert. In Puiflijk nl. is een veld, 
waar volgens mededeelingen van verbouwers het hennepvuur 
vroeger veel voorkwam en dit nu zonder deze parasiet werd 
gevonden. Meerdere van deze gevallen zijn mij echter niet 
bekend; in alle andere gevallen werd de plant steeds gevonden 
zij het dan soms in een of enkele exemplaren, ook als de 
verbouwer beweerde, dat zij thans niet meer in zijn tabak 
voorkwam. 

Door welke omstandigheden het optreden van Orobanche 
ramosa bevorderd wordt, is niet vastgesteld kunnen worden. 
Natuurlijk wordt de vermeerdering van deze parasiet in de 
hand gewerkt door het geheel ontbreken van vruchtwisseling 
bij den tabaksbouw. Land, dat eenmaal voor tabak is gereed 
gemaakt, wordt in het vervolg elk jaar met tabak beteeld. De 
zeer zware en bijzondere bemesting, die voor de tabak noodig 
is en de daarmede gepaard gaande grondbewerking, maken dit 
noodzakelijk, terwijl de tabaksplanten in geen enkel opzicht den 
schadelijken invloed van het steeds telen van hetzelfde gewas 
op den grond, vertoonen. Wel worden het eene jaar de bedden, 
waarop de tabaksplanten worden uitgeplant, aangelegd op de 
plaats, waar het vorige jaar de paden waren, zoodat het nieuwe 
gewas niet geheel op ouden grond komt te staan. Maar aange- 
zien bij de grondbewerking de grond, die het vorig jaar de 
bedden vormde, tendeele ook dit jaar gebruikt wordt voor het 


10 


vormen van nieuwe bedden, staat het nieuwe gewas niet op 
grond, die een jaar geheel zonder tabaksplanten heeft gestaan. 
Daar nu de zaden van Orobanche ramosa hun kiemkracht zeer 
lang behouden kunnen, in elk geval verscheidene jaren, zoodat 
elk jaar uit éénmaal uitgestrooide zaden een aantal kiemplantjes 
kunnen ontstaan, wordt de kans, dat op eenmaal besmet land 
de parasiet weer vasten voet krijgt op zijn voedsterplant, door 
het steeds beteelen van denzelfden grond met tabak, zeer zeker 
grooter gemaakt. 

Toch mag blijkbaar aan deze omstandigheid, hoe belangrijk 
zij in het algemeen ook geacht moet worden te zijn, geen al te 
groote beteekenis worden toegekend en in geen geval is zij de 
eenige of zelfs maar de belangrijkste factor bij het voortwoe- 
keren van het hennepvuur. Want als dit wel het geval was, 
zou de parasiet zich steeds op alle velden, waar zij eenmaal 
vasten voet had gekregen, moeten uitbreiden, en dit is geens- 
zins het geval. Velden, die reeds lang met tabak beteeld wor- 
den, zooals er zijn in Puiflijk, in Leeuwen en ook in Druten, 
toonen het hennepvuur nog slechts zeer sporadisch en van 
uitbreiding is in de laatste jaren geen spoor waar te nemen. 
En te Leeuwen-boven kwamen zeer dicht bij elkaar voor de 
velden, waarop geen, en andere waarop ontzettend veel hennep- 
vuur voorkwam. 

Nu speelt de tijd, gedurende welke de grond voor tabaks- 
bouw in kultuur is, natuurlijk ook een rol en werkelijk toonen 
de jongere velden minder hennepvuur dan de oudere, maar ook 
deze omstandigheid is niet in staat, om het verschil in de mate 
van optreden op de verschillende plaatsen te verklaren. 

Ook de zwaarte van den grond is van invloed, daar blijkbaar 
Orobanche ramosa de lichtere gronden verkiest boven de zwaar- 
dere, maar hiermede is het verschil in optreden op gronden 
van dezelfde zwaarte niet duidelijk te maken. 

Verschillen in de gebruikte meststoffen zijn blijkbaar zonder 


11 


invloed op het optreden van hennepvuur. De verbouwer te 
Leeuwen-boven, bij wien de woekerplant zooveel voorkwam, 
maakt veel gebruik van kunstmest, maar hetzelfde was het geval 
bij een verbouwer in de Wamelsche pas, bij wien het hennep- 
vuur niet ontbrak, maar toch zeer weinig voorkwam. 

Daar de tabaksvelden over het algemeen met veel zorg wor- 
den schoongehouden en de schadelijke invloed van het hennep- 
vuur bij de tabaksbouwers wel bekend is, zou men verwachten, 
dat op het meest met onkruid bezette land ook het meeste 
hennepvuur zou voorkomen, daar op die plaatsen de parasiet 
het minst uitgewied zou zijn. Dit is echter geenszins het geval. 
Op sterk met onkruid bezet land vindt men soms zeer weinig 
hennepvuur, ook ín een omgeving, waar dit meer voorkomt. 
In het algemeen schijnt het weinig uitgewied te worden ; waar- 
schijnlijk is het later te voorschijn komen, als aard- en bestgoed 
reeds geoogst zijn of juist geoogst worden, zoodat alleen nog de 
minderwaardige dieven overblijven, hiervan de oorzaak. Het is 
althans een heel eigenaardig gezicht, de tabak op schoon land 
te zien staan, met hennepvuur als eenig „onkruid”’. 

Alles te samen blijken wij dus nog onvoldoende gegevens 
te bezitten, om de factoren, die de sterke plaatselijke 
vermeerdering van Orobanche ramosa hebben in de hand 
gewerkt, te kunnen beoordeelen. Over een omstandigheid, die 
de verbreiding en het overbrengen naar nieuwe akkers 
bevordert, hebben wij echter wel ervaring opgedaan. Het hennep- 
vuur kan al en blijkbaar niet moeilijk, met planten worden 
overgebracht. Dat dit mogelijk is, is gemakkelijk te begrijpen. 
Zoodra het kiemplantje een wortel van een voedsterplant heeft 
bereikt en daarin is binnengedrongen, is er een vaste verbin- 
ding tusschen parasiet en voedsterplant gevormd. Blijft de aan- 
getaste wortel bij het opnemen uit den grond aan de plant 
bevestigd, dan gaat de parasiet naar de nieuwe standplaats 
mede. Daar deze in dat stadium nog slechts klein is, kan deze 


IE 


overbrenging zeer gemakkelijk geheel ongemerkt geschieden. 

Dat het overbrengen mogelijk is, is niet geconstateerd bij 
tabak, maar bij koolraap. Op een veldje, dat blijkbaar besmet 
was met hennepvuur, was te Leeuwen-boven koolraap gezaaid 
en waren de plantjes later op het bouwland uitgeplant. In het 
vak planten, dat van dit zaaisel afkomstig was, bleek een vrij 
groot aantal bezet te zijn met hennepvuurplanten. Koolrapen 
van een ander zaaisel afkomstig, die naast dat van het besmette 
land, op een paar vakken van hetzelfde bouwland waren uit- 
geplant, waren volkomen vrij van hennepvuur en ook voor het 
overige vertoonde deze grond geen enkele Orobanche-plant. Het 
was volkomen zeker, dat de Orobanche ramosa met de koolraap 
was uitgeplant en dat de besmetting op het tabaksland, dat 
als zaaibed diende, was tot stand gekomen. 

Aangezien de tabaksbouwers meermalen tabaksplanten van 
elkaar betrekken, kan langs dezen weg het gebied, waarin de 
Orobanche ramosa voorkomt, steeds meer uitgebreid worden. Het 
is zeker, dat deze omstandigheid de verspreiding over de vrij 
groote uitgestrektheid, waar het hennepvuur nu reeds blijkt voor 
te komen, bevorderd heeft en is dit een reden te meer om te 
trachten, deze tabaksparasiet op krachtige wijze te bestrijden. 


Schade, 


De schade, die door het hennepvuur aan de tabak veroor- 
zaakt wordt, is moeilijk te schatten en aangezien tot nu toe 
geen pogingen zijn gedaan, om deze in getallen uit te drukken, 
kan deze niet nader worden aangegeven. Het is echter zeer 
gewenscht dat dit eens wordt beproefd, want vermoedelijk is 
de schade grooter, dan zij zoo oppervlakkig lijkt. 

Dat de parasiet schade doet, is algemeen bekend. Van ver- 
scheidene telers hoort men, dat waar het hennepvuur voorkomt, 
de tabak „rijp wordt”. Dat wil dus zeggen, dat het zooveel sap- 


13 


pen uit den plant trekt, dat de bladeren niet meer groeien en 
een gele tint beginnen aan te nemen: En juist in dit minder 
groeien der bladeren schuilt de schade, want daardoor wordt 
het gewicht aan oogstbaar blad minder. Op het veld is in 
September en October ook wel de schadelijke werking van het 
hennepvuur te constateeren, doordat de aangetaste planten 
weinig of meermalen zelfs geen dieven maken. Ook hieruit 
blijkt duidelijk, dat de saponttrekking door het hennepvuur niet 
zoo gering is. Trouwens dit blijkt ook wel uit het gewicht van 
de parasiet. Een plant van middelmatige grootte weegt in vol- 
komen drogen toestand 15 à 20 gram. De zware planten gaan 
zelfs tot ongeveer 30 gram en zulke planten komen op de be- 
smette velden meermalen voor. Daar de Orobanche zich geheel 
uit de tabaksplant moet voeden en waar zij veelvuldig voorkomt, 
op bijna elke tabaksplant een Orobanche staat en soms zelfs 
twee, is het duidelijk, dat dit van grooten invloed moet zijn 
op de opbrengst aan droge tabaksbladeren, die onder gewone 
omstandigheden slechts 62.5 gram per plant bedraagt. Dat een 
onttrekking van 15 à 30 gram luchtdroge stof per plant van 
invloed moet zijn op het bladgewicht, is duidelijk. 


Bestrijding. 


Uit het bovenstaande blijkt, dat het wenschelijk is, het 
hennepvuur, als een voor de tabak schadelijke woekerplant, 
te bestrijden. Dit kan zeer gemakkelijk geschieden, maar moet 
langen tijd worden volgehouden. Indien men al de planten uit 
den grond trekt en verwijdert, moet het hennepvuur zoo niet 
uitsterven, dan toch zoo sterk verminderen, dat van schade aan 
de tabak geen sprake meer kan zijn. Daarbij moet echter op 
een paar punten gelet worden. 

Aangezien uit onderzoekingen gebleken is, dat de zaden van 
Orobanche ramosa in den grond eerst na 13 jaar hun kiem- 


14 


kracht verliezen, moet het verwijderen der planten vele jaren 
worden voortgezet, daar vooral in de eerste jaren, nadat men 
met de bestrijding een aanvang heeft gemaakt, elk jaar weer 
opnieuw de vroeger in den grond terecht gekomen zaden kiemen 
en het hennepvuur dus weer ín stand gehouden kan worden. 

In de tweede plaats moet het verwijderen van de parasiet 
geschieden, zoo spoedig mogelijk nadat deze boven den grond 
is gekomen. Zooals in het begin van dit artikel is medegedeeld, 
groeit de Orobanche eerst eenigen tijd onder de oppervlakte 
van den grond en vormt daar op de plaats, waar zij zich op 
de tabakswortel ‘heeft vastgezet, een knolvormige voet. Als 
echter eenmaal de groei van den stengel of van de stengels 
begonnen is, verloopt deze gewoonlijk snel, zoodat zeer spoedig 
na het boven den grond komen de bloei begint en men dan 
ook spoedig rijpe zaden kan verwachten. Wil het verwijderen 
der planten doel treffen, dan moet dit geschieden vóór er zaden 
gevormd kunnen zijn, dus zoo spoedig mogelijk na het ver- 
schijnen der planten. Aangezien dit plaats heeft tijdens het 
oogsten van het aard- en het bestgoed, moet op de velden 
waar hennepvuur voorkomt, tijdens het plukken der bladeren 
tevens op het verschijnen van hennepvuurplanten gelet worden 
en moeten deze dadelijk worden verwijderd. Daar het bij het 
oogsten van aard- en bestgoed steeds gemakkelijker wordt, 
tusschen de planten door te zien, brengt het opzoeken van de 
parasieten geen bijzondere moeilijkheden mede. Het uitgraven 
van de plant uit den lossen tabaksgrond is niet moeilijk. Men 
moet echter de geheele plant met de knol verwijderen. 

Ik wil er hierbij echter uitdrukkelijk op wijzen, dat men niet 
voldoende werk doet, als men de planten uittrekt, maar dat 
men ze dan ook dadelijk van het veld moet verwijderen en 
ze in een greppel of op een andere onschadelijke plaats moet 
wegwerpen. Het komt vaak voor, dat de tabaksbouwers zich 
wel eenige moeite geven, de hennepvuurplanten uitte trekken, 


15 


maar dat zij ze dan op de bedden of in de paden neerwerpen 
en er verder niet meer naar omzien. Deze handelwijze is 
beslist verkeerd. Indien een Orobanche het tot bloei gebracht 
heeft, dan kan zij ook althans een deel van haar zaad tot 
rijpheid brengen, ook al wordt zij op dat oogenblik van den 
wortel, waarop zij parasiteert, afgenomen. Het zaad van de 
Orobanche's is zeer klein en bezit geen eigenlijke kiem. Het 
bestaat slechts uit een verzameling gelijkvormige cellen. De 
uitgetrokken plant bevat in den stengel en in de knol voldoende 
voedingsstoffen om althans een deel van dít zeer onvolkomen 
zaad tot rijpheid te brengen. Laat men de uitgetrokken hennep- 
vuurplanten dus op den tabaksgrond liggen, dan komt een deel 
der zaden zeker op dien grond terecht en kunnen daaruit het 
volgend jaar weer nieuwe hennepvuurplanten te voorschijn 
komen. 

Uittrekken zoodra de planten zichtbaar worden, in de tweede 
helft van Augustus en September, en dadelijk van het tabaksveld 
verwijderen, moet de bestrijdingswijze van het hennepvuur zijn. 
Noodig is het, dat men dit werk gedurende een aantal opeen- 
volgende jaren, voortzet; waarschijnlijk is het dertien jaar lang 
noodig. De eerste jaren zullen de grootste oogst geven, maar 
ook al wordt de oogst gering, moet het werk toch worden 
voortgezet. Het komt mij voor, dat ook op de velden, waarop 
het hennepvuur nog maar zeer sporadisch voorkomt, deze 
bestrijdingswijze moet worden toegepast. Daar wij de omstan- 
digheden, die een sterke vermeerdering van het hennepvuur 
in de hand werken, nog niet kennen, moeten wij aannemen, 
dat overal waar deze parasiet nu voorkomt, zij tot een plaag 
kan worden, als zij nu op verscheidene plaatsen in die omge- 
ving is. Daar het tijdig verwijderen van die weinige planten 
niet vee! werk vereischt en alleen een regelmatige b.v. drie- 
daagsche inspectie van alle bedden noodig is, is dit werk zeer 
goed uitvoerbaar. 


An 


Ten slotte moet ook aandacht gewijd worden aan de zaai- 
bedden. Zooals uit de waarneming bij de koolraapplanten blijkt, 
kan het hennepvuur met de planten op het veld worden uitgezet. 
Men, moet voor zaaibed dus grond nemen, die beslist volkomen 
vrij is van hennepvuur. De jonge planten zullen het dan natuur- 
lijk ook zijn. Met het koopen van planten bij anderen zij men 
voorzichtig. 

Op een bestrijdingswijze, die in de buitenlandsche literatuur 
staat aangegeven, wil ik hier nog even de aandacht vestigen. 
H. GARMAN, die het optreden van Orobanche ramosa in Kentucky 
bestudeerde, raadt aan het tabakszaad vóór het uitzaaien te 
ontsmetten in een 2,4°/, kopervitriool oplossing, of in water van 
60° C gedurende 10 minuten. Hij raadt dit aan, omdat het 
onmogelijk zal zijn het fijne tabakszaad van het eveneens fijne 
Orobanchezaad te zuiveren. Het is mij echter niet duidelijk, 
hoe het tabakszaad met Orobanchezaad vermengd kan worden. 
Hier te lande blijven enkele tabaksplanten ongetopt staan, om 
ervan zaad te winnen. Deze zaadplanten worden in den herfst 
afgesneden of de zijtakken worden er afgescheurd en in de he 
schuur gehangen, waarna later het zaad wordt uitgewreven. 
Een vermenging van dit zaad met dat van een hennepvuurplant, 
die aan den voet van de tabaksplant gestaan kan hebben, is 
dus beslist uitgesloten. Van zaadontsmetting is dus bij ons 
niets.te verwachten. 


16 


Wageningen, December 1916. 
N. VAN POETEREN. 


Verklaring der afbeeldinsenmn 
Plaat 1. Een Hennepvuurplant (Orobanche ramosa) woekerend op wortels 
van een tabaksplant (+ '/4 nat. grootte). 
Plaat IL. Afb. 1. Stengel met bloemen van hegnepvuur. 


Afb. 2. Een hennepvuurplant woekerend op den wortel van 
koolraap. 
Afb. 3. De zuigwortels van de plant van afb. 2 vergroot. 


bij a: zuigwortels, bij b: knolvormige voet van de Orobanche. 


Tijdschr. o. Plantenz.; 1917. 


BI 


[L. 


BJE 


1917. 


jy 


yi, e 


Tijdschr. o. Planten 


DE TNT 
k y 


zE NE 
de 


17 


RESULTATEN 
VAN HET BESPUITEN VAN FRAMBOZEN 
MET CARBOLINEUM VOOR DE BESTRIJDING VAN 
LAMPRONIA RUBIELLA BJERK. 


Gedurende een groot aantal jaren wordt door den „rooden 
worm’ der frambozen (Lampronia rubiella Bjerk) in het Zuid- 
westen van Noord-Brabant een zeer belangrijke schade aange- 
richt; in sommige jaren was deze ongeveer zoo groot als de 
helft van een normale opbrengst. Bij een goede opbrengst 
wordt per pol ongeveer 1 K.G. geplukt; het kan echter wel 
eens veel meer zijn. 

In de laatste jaren is de pluk beduidend minder geweest, met 
uitzondering van de jaren 1911 en 1915. 

De frambozencultuur is voor het Zuidwesten van Noord- 
Brabant een teelt van zeer veel beteekenis en het aanplanten 
van dit gewas gaat geregeld door. Over ’t geheel genomen 
vindt men weinig groote aanplantingen; ’t zijn er meestal van 
kleine of betrekkelijk kleine oppervlakte. 

De teelt van frambozen wordt hier meestentijds uitgeoefend 
naast allerlei andere bedrijven; zoo hebben b.v. een kruidenier 
en een timmerman evengoed een grooter of een kleiner deel 
van dít gewas als een groentenkweeker, boomkweeker of land- 
bouwer. 

Ook de arbeiders hebben een hoek frambozen, die gewoonlijk, 
althans wat schoonhouden en plukken aangaat, door de vrouwen 


18 


en kinderen bewerkt wordt. Juist omdat de minder finantieel 
krachtige menschen hieraan onder normale omstandigheden 
ieder jaar een aardig sommetje geld verdienen en zich daardoor 
in staat gesteld zien, hunne verplichtingen op tijd na te komen, 
en zich zelven kunnen opwerken tot vrij welgestelde menschen, 
is de teelt van frambozen voor dat deel van Noord-Brabant 
van zooveel belang. 

Het aanplanten doet men hoofdzakelijk op twee manieren, nl. 
de cultuur op pollen, waarbij de frambozenstengels aan stokken 
worden gebonden, en de teelt van frambozen in rechte hagen, 
waarbij men de stengels aan gespannen ijzerdraden vastbindt. De 
frambozenstengels bindt men dan gewoonlijk ten getale van 4 à 6 
bijeen aan de draden vast, rechtop of in een beetje schuine 
richting. De teelt aan stokken maakt langzamerhand plaats 
voor de teelt aan ijzerdraad om de volgende reden. Het aan- 
schaffen van stokken, die maar een paar jaar mee kunnen, daar 
zij dan reeds versleten zijn, is nog al duur, duurder dan het 
plaatsen van palen, waaraan men ijzerdraad spant. Omdat ver- 
schillende stengels in een schuine richting aan die ijzerdraden 
worden vastgemaakt, is de vruchtopbrengst beter dan wanneer 
de stengels aan stokken rechtop gebonden worden. De telers 
aan stokken plaatsen, om dat zelfde voordeel ook te hebben, 
nog wel eens de stokken tusschen de pollen in en dan wordt 
de eene helft van de stengels naar links en de andere helft 
naar rechts gebonden, zoodat iedere stengel in min of meer 
gebogen richting is vastgemaakt. Het aanplanten van frambozen 
in gebogen hagen wordt door de telers niet gedaan, vermoe- 
delijk omdat deze manier meer aan arbeidsloon kost, wat het 
vastbinden van de stengels aangaat, dan bij de andere teelt- 
wijzen ’t geval is. Toch is deze manier aan te bevelen, want 
de hoogere opbrengsten overtreffen de uitgaven ín ruime mate. 

Op de meeste pollen kan men meer dan 8 stengels aantreffen. 
laren terug kon men voldoende opbrengst hebben van 5 tot 6 


19 


stengels, en derhalve werden de minderwaardige weggenomen. 
In de laatste jaren worden bijna alle stengels, die zich uit den 
voet van de plant ontwikkelen, met uitzondering van de niet 
uitgerijpte, aangebonden, en toch werd de opbrengst minder. 

Men merkte wel dat geregeld ieder voorjaar een deel van 
de knoppen niet uitliep en dat verschillende scheutjes, als ze 
al 4 à 5 cM. lang waren, verdorden. 

Dit verschijnsel werd algemeen door de telers voor vorstschade 
aangezien, totdat men op een goeden keer opmerkte dat dit 
geen vorstschade was, maar veroorzaakt werd door een rood 
rupsje, dat door de telers met den naam „roode worm” aange- 
duid wordt. 

Hoe lang dit diertje al schadelijk is in de frambozenaan- 
plantingen, is niet met zekerheid te zeggen. In 1909 werden voor 
het eerst door Prof. VAN DER HOEVEN te Zundert frambozen- 
stengels, die door dit insect aangetast waren, gezonden naar 
het Instituut voor Phytopathologie met de vraag om advies, 
en werd daar toen de aanwezigheid van den „rooden worm” 
geconstateerd. 

De schade, die reeds dat jaar aangericht werd, was heel 
groot. Wel was bekend, dat Lampronia in ons land voorkwam, 
maar dat dit het geval was op cultuurplanten en in zoo’n groote 
hoeveelheid, wist men niet. De oorspronkelijke voedsterplan- 
ten voor deze rupsjes schijnen de bramen te zijn, en het insect 
is zeker van dit gewas op de frambozen overgegaan. Juist 
de groote uitbreiding van de frambozenteelt is zeker voor 
een groot deel oorzaak geweest van de sterke uitbreiding van 
Lampronia. 

De levenswijze van dit diertje is als volgt: 

In den bloeitijd van de frambozen vliegen kleine motvlinder- 
tjes; deze diertjes zijn zeer beweeglijk. De grondkleur van het 
diertje is donkerbruin met een paar gele plekken op de vleu- 
gels. Na de paring worden de eitjes in de geopende frambo- 


20 


zenbloemen gelegd. Uit die eitjes komen heel kleine rupsjes, 
die eenigen tijd in den bloembodem leven. Deze rupsjes moeten 
niet verward worden met de larven van de frambozenkevertjes 
(Byturus tomentosus en B. fumatus), welke in de vrucht leven 
van zaden en vruchtvleesch en meestentijds met het plukken 
mee geoogst worden, wanneer ze de vrucht nog niet verlaten 
hebben om te verpoppen. De rupsjes van de Lampronia doen 
geen schade aan de vruchten, ze leven in den bloembodem. 

Wanneer de vruchten geplukt worden, blijven ze dus achter, 
want de bloembodem wordt niet mee geplukt. 

De rupsjes eten vóór den winter, dus gedurende de periode, 
dat ze in den bloembodem leven, niet voldoende voor haar 
geheele ontwikkeling. Ze doorleven twee perioden, waarin ze 
voedsel gebruiken: de eerste, die ze in den bloembodem door- 
brengen, en de tweede, waarin ín het voorjaar de schade aange- 
richt wordt door ’t vernielen van knoppen en kleine scheutjes. 

Wanneer ze lang genoeg in den bloembodem geleefd hebben, 
verlaten ze dezen door langs de stengels naar beneden te 
kruipen of door zich aan een spinseldraadje te laten afzakken. 

Het grootste aantal van deze rupsjes tracht den grond te 
bereiken om een plaatsje te zoeken om te overwinteren. Dat 
overwinteringsplaatsje zoeken ze aan den voet van een fram- 
bozenpol. De rupsjes kruipen in den grond, zoeken een beschut 
plaatsje tegen een frambozen stengel, eenige centimeters beneden 
de oppervlakte van den bodem. Ze overwinteren in een klein, 
zeer taai spinseltje, dat aan den frambozenstengel vastge- 
maakt is. 

Wanneer de winter voorbij is en er komt weer een beetje 
leven in de planten, dan verlaten de rupsjes hare overwinte- 
ringsplaatsen en kruipen tegen de stengels van de frambozen 
op met de bedoeling, om een knop op te zoeken. Dan begint 
de schade te komen, die deze diertjes aanrichten. Wanneer 
zoo’n „roode worm” bij een hem passenden knop aangeland 


21 


is, begint het diertje zich in te vreten, meestal boven aan, 
eenigzins op zij van den knop. 

Een frambozenknop, die door een Lampronia-rups bewoond 
is, verschilt in het uiterlijk niet veel van een niet bewoonden 
knop; echter verraden de uitwerpselen van het rupsje de vreterij. 
Dat rupsje heeft een roode kleur, naar alle waarschijnlijkheid 
reeds van de geboorte af, totdat het gaat verpoppen. 

Naar aanleiding van die roode kleur noemen de frambozen- 
kweekers dit rupsje „roode worm”. 

Nu is het mogelijk dat het rupsje om tot eene algeheele 
ontwikkeling te geraken, voldoende heeft aan den inhoud van 
één knop; maar dat is lang altijd niet zeker, meermalen worden 
door één rupsje twee knoppen vernield. Wanneer er veel roode 
wormen zijn en de knoppen zijn bijna alle aangevreten, dan 
gebeurt het wel dat twee rupsjes één knop bewonen. 

Zelfs knoppen, die al 4 à 5 cM. uitgegroeid zijn, worden 
nog aangevreten. De vreterij kan zich uitstrekken tot in het 
merg; dit zien we meestal in voorjaren, wanneer de planten 
langen tijd in knop staan. In zulke voorjaren worden ook vaak 
de onderknoppen van de frambozen vernietigd; deze kunnen 
anders, als het weer voor een vlugge ontwikkeling gunstig is, 
nog wel uitloopen, in ’t bijzonder als de bovenknop is aange- 
vreten en dan een vrij aardige opbrengst geven, zooals in den 
zomer van 1915. De opbrengst van die onderknoppen is later 
oogstbaar, dan die van den hoofdknop. Vele frambozenkwee- 
kers weten zich verschillende perceelen frambozen te herinneren, 
die langen tijd in het voorjaar „dood stonden”, totdat de onder- 
oogen tot ontwikkeling kwamen en nog een vrij aardige opbrengst 
gaven. Op het laatst beschouwde men dit als een heel gewoon 
iets, eigen aan een bepaald perceel; en de weinige scheuten 
die uit niet verwoeste hoofdknoppen groeiden, noemde men 
„voorloopers’”’. 

Wanneer er op de frambozenstengels tengevolge van de een 


22 


of andere omstandigheid geen voldoende oogen of scheutjes 
aanwezig zijn, die kunnen dienen als voedsel voor Lampronia- 
rupsen, dan worden de nieuwe, uit den grond komende scheuten 
aangetast. Verschillende malen heb ik dit jaar een zoodanige 
vreterij kunnen waarnemen. Die scheuten gaan dan niet dood; 
de top wordt uitgevreten, de lengtegroei houdt op en de onder 
het aangevreten deel aanwezige. knoppen gaan voor een grooter 
of kleiner deel uitloopen; meestentijds krijgen we dan inplaats van 
één stengel er drie of vier. Deze vertakkingen hebben voor de 
vruchtgeving niet zooveel waarde als een stengel, die ongestoord 
kan doorgroeien. — Wanneer de rupsjes voldoende gevreten 
hebben, verpoppen ze zich meestal in den knop, dien ze leeg 
aten, een enkele maal tusschen los aaneengesponnen blaadjes. 
Tegen dat de frambozen bloeien, hebben we dan weer die 
kleine beweeglijke motvlindertjes. — 

In het voorjaar van 1915 hebben we in Zundert verschillende 
bestrijdingsproefvelden gehad; wat de resultaten van die be- 
strijdingsproeven aangaat, daarvoor leze men het artikel „De 
roode worm van de frambozen” van de hand van den heer 
N. VAN POETEREN Op bladzijde 131 van den 2lsten jaargang 
van dit tijdschrift. 

De resultaten, die we op onze proefvelden ’t vorige jaar 
hebben bereikt, waren van dien aard dat twee verschillende 
stoffen voor een bestrijding van Lampronia konden worden 
aanbevolen, nl. de rupsenlijm van SPALTEHOLZ en AMESCHOT 
en het carbolineum. 

De heer VAN POETEREN zegt aan het slot van zijn hierboven 
genoemd artikel: „De kans bestaat echter dat het in de praktijk 
de voorkeur zal blijken te verdienen, alleen de carbolineum in 
en boven de grond toe te passen”. 

In de praktijk heeft men het gebruik van carbolineum verkozen 
boven het aanbrengen van lijmbanden. 

Op de lezingen is steeds aanbevolen, wanneer men carbolineum 


23 


gebruikt, dit aan te wenden in een 8 °/, oplossing, — voor 
het verspuiten van de vloeistof een goeden pulverisateur te ge- 
bruiken, — bij het bespuiten de planten zoo te raken, dat tamelijk 
veel vloeistof ín den grond trok, — als de frambozen aan 
stokken werden geteeld, ook den stok te bespuiten, evengoed 
als de stengels van de frambozen boven den grond, — wanneer 
de frambozenpollen aangehoogd waren (meestal door aan- 
ploegen), de pol eerst goed „bloot te zetten” — en het spuiten 
niet later uit te voeren dan uiterlijk op 15 Maart. 

lederen morgen, volgende op een lezing, werd aan belang- 
stellenden getoond hoe er gespoten moest worden; juist die 
spuitdemonstratie's waren van veel belang. In de meeste gevallen 
was er ook veel belangstelling. 

Zooals gewoonlijk het geval is, ging het echter ook hier. 
Op alle mogelijke manieren is men van de gegeven voor- 
schriften afgeweken; en de resultaten, die de menschen bereikt 
hebben met het spuiten zijn dientengevolge goed, of minder 
goed of slecht geweest. 

1916 is een slecht frambozenjaar geweest. De opbrengsten 
van vele perceelen bleven ver beneden een normalen oogst. 

De leden van de Zundertsche Tuinbouw Vereeniging, die 
collectief hun frambozen in Breda veilen, leverden maar even 
208000 K.G. minder dan het vorige jaar. 

Dat groote verschil is aan verschillende omstandigheden te 
wijten en wel aan: 

a. het geheel of gedeeltelijk afsterven van stengels en pollen; 

b. het uitvreten van de knoppen door den rooden worm; 

c. het vernielen van de bloemen door de frambozenkevertjes 
(Byturus soorten); 

d. het hevig optreden van Ofiorhynchus picipes op sommige 
perceelen, waardoor bladeren en bloemen afgevreten en vele 
scheuten ontschorst werden. Over ’t algemeen werden ook nog 
al wat bloemtrossen vernield door een klein blauw kevertje 


24 


(Rhynchites), dat ook in verschillende aardbeivelden veel schade 
aanrichtte; 

e. in 1915 is op verschillende perceelen geen mest gebracht, 
veelal omdat de kunstmeststoffen niet in voldoende hoeveelheid 
te verkrijgen waren. 

De frambozenvariëteiten, die men aangeplant heeft, zijn: 
Hornet en Superlatief. In Princenhage; in Beek (bij Breda) 
vindt men ook nog een andere variëteit nl. de Vroege Bruine 
of Haagsche Bruine, die over ’t geheel niet veel last heeft van 
den rooden worm. Dit is een sterke variëteit, niet gewild in de 
cultuur, omdat de vruchten klein zijn. Misschien dat juist de 
vlugge ontwikkeling in het voorjaar oorzaak is, dat men bij 
deze variëteit minder schade heeft van Lampronia dan bij de 
andere. 

Superlatief was dit jaar wel overal de framboos, die het 
meeste opbracht, niet omdat Superlatief minder last heeft van 
rooden worm en van kevers dan Hornet, maar omdat het onder 
a genoemde afsterven daar veel minder in voorkwam. De Hornet- 
perceelen waren, voor zoover ik ze heb kunnen beoordeelen, 
dit jaar nergens mooi. Maar wel ís opgevallen dat de perceelen, 
die men met carbolineum bespoten had, beter waren dan de 
onbehandelde: niet alleen omdat er geen roode worm in voor- 
kwam, maar ook was het doodgaan van geheele takken of 
deelen van takken veel geringer. Op onbespoten velden gingen 
somwijlen heele pollen dood. De practici meenen dat dit afsterven 
van de stengels, wat op sommige perceelen al in December 
1915 werd opgemerkt, toe te schrijven is aan vorstbeschadiging, 
en wel tengevolge van het vriezen in het begin van de November- 
maand. 

Het doodgaan van de frambozenstengels wordt, volgens een 
aan het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen verricht 
onderzoek, veroorzaakt door zwammen, die in den bodem leven, 
nl. Fusarium’s. 


25 


Naar aanleiding van de lezingen is er op verschillende 
plaatsen gespoten, hier meer, daar minder. 

In Zundert, waar het Bestuur van de Tuinbouw Vereeniging 
zeer veel heeft gedaan om de leden te bewegen de frambozen- 
aanplantingen te bespuiten, is wel het meest in die richting 
gewerkt. Verschillende menschen zouden daar toch hunne 
kweekerijen wel bespoten hebben, want zij hadden op de 
bestrijdingsproefvelden wel zooveel gezien, dat er aardig wat 
mee te verdienen was. 

De Vereeniging heeft spuiten en carbolineum coöperatief 
aangekocht. In ’t geheel werd 1800 K. G. carbolineum ver- 
spoten op terreinen van leden van die Vereeniging. 

Men heeft een paar vertrouwde menschen belast met het 
spuiten, met het doel om op die manier overal gelijke bespuiting 
te krijgen en om de pulverisateurs langer te kunnen gebruiken. 

Dit is een zeer goede maatregel. 

Er werd gespoten met een 8 °/, oplossing, maar niet zoo, 
als op de lezingen aanbevolen was. Men bespoot het boven- 
aardsche gedeelte van de planten meestal niet. 

Nu gaf de uitslag van de alleen in den voet van de pol 
bespoten perceelen geen verschil te zien bij die, welke wel 
„op het hout“ bespoten waren. 

Op één perceel, eigendom van een der spuiters, werd met een 6°/, 
oplossing gespoten. 't Was opvallend dat hier direct aan het gewas 
gemerkt werd, dat de oplossing minder sterk was geweest. Zooals 
de eigenaar mij persoonlijk mededeelde, had hij hier, tengevolge 
van het gebruiken van die 6 ®/, oplossing, 10 roode wormen 
tegen 1 in zijn andere frambozen, die met 8 °/, waren bespoten. 

De meeste frambozenkweekers hebben de gewoonte om 
hunne frambozenpollen aan te hoogen, Dat doen ze meestal 
nadat de afgedragen stengels verwijderd zijn, in den herfst, met 
den ploeg. In het voorjaar wordt dan die aangehoogde grond 
met de hak teruggewerkt. 


26 


In de Decembermaand kunnen we al met spuiten beginnen; 
en nu heeft de ondervinding geleerd, dat het beslist verkeerd is, 
als de pollen reeds vóór het spuiten aangehoogd waren. Zijn de 
pollen als dat werk geschiedt, reeds aangehoogd, dan hebben we 
een te groote hoeveelheid vloeistof noodig, veel meer dan in 
aanplantingen, waar rondom de pol de aarde goed met de hand 
of met de hak is weggedaan. Willen we al vroeg met spuiten 
beginnen (b. v. Dec.), en onze pollen ook aanhoogen, dan is ’t 
m. í. beter om maar met het aanhoogen te wachten totdat er 
gespoten is. Op aangehoogde perceelen bereiken we minder 
goede resultaten, want het is zeker dat die dikkere aardlaag 
het carbolineum zal tegenhouden, en menige „roode worm” 
blijft in leven, vooral als er geen grootere hoeveelheid vloeíi- 
stof gebruikt wordt dan die, welke we noodig hebben voor pollen, 
die goed blootgezet waren. Deze kunnen met °%/, L. vloeistof 
voldoende vochtig gemaakt worden. 

Ook werd op één perceel beschadiging door carbolineum 
gemerkt; dit is zeer zeker het gevolg geweest van een veel te laat 
uitgevoerde bespuiting. — 

Over ’t geheel genomen, zijn de resultaten die men bereikte 
bij het sproeien van de frambozen, goed. 

Het nieuwe gewas is op de bespoten perceelen zeker zoo 
mooi als de onbehandelde. 

De leden van de Zundertsche Tuinbouwvereeniging veilden 
samen + 43000 K.G. frambozen. Het aantal leden van die 
vereeniging, die hun tuinen bespoten hadden, bedroeg 29, 
waarvan er 6 zijn, die weinig frambozenpollen hebben of weinig 
geleverd hebben. 

Deze 29 leden leverden samen aan de veiling 17000 K.G. 
en de andere 113 leverden samen 26000 K.G. Dit is zeer zeker 
wel een aardig bewijs van het voordeelige van het spuiten. 

Bij onderzoek blijkt me, dat het aantal pollen per hoofd 
ongeveer gelijk is, zoodat het per hoofd meer plukken bij de 


Bi 


29 leden geen gevolg is van de aanwezigheid van een grooter 
aantal pollen dan bij de andere 113 leden, die niet spoten. 

De schade, die sommige van deze kweekers leden, was zeer 
groot. Onder de niet-spuiters is er een, die een aanplanting 
heeft van 7000 pollen, welke nog geen 50 K.G. vruchten leverde. 
Uit een aanplanting van 11000 pollen kon men maar een 125 K.G. 
oogsten. 

Van de kweekers, die gespoten hebben, zijn er verschillende, 
die, mede tengevolge van den hoogen K.G. prijs, veel geld van 
hun frambozen maakten; b.v. een kweeker, bezitter van 3000 
pollen, kreeg daarvan een opbrengst van 1600 gulden. 

Dat de Zundertsche Tuinbouwvereeniging voor het komende 
seizoen reeds 4000 K.G. carbolineum bestelde, is, dunkt me, wel 
een bewijs dat de kweekers vertrouwen stellen in carbolineum 
als bestrijdingsmiddel voor den rooden worm. 

Buiten de vereeniging om is ook nog gespoten; de menschen 
die dit deden, achtten het niet noodig, om naar een lezing of 
naar het demonstratiespuiten te gaan. Zij bespoten de frambozen- 
velden volgens eigen idée, zoodat de vloeistof niet in den voet 
van de pol gebracht werd, maar midden tusschen de rijen in. 
Dat men op die manier geen resultaten kreeg, was wel haast 
vooruit te zeggen. 

Ook op andere plaatsen dan in Zundert heeft men getracht, 
het spuiten op goedkooper manier dan aangegeven was 
gedaan te krijgen; b.v. een frambozenkweeker op het Schijf» 
die door iemand, die het ook beneden zijn waardigheid achtte 
om naar een lezing of spuitdemonstratie te gaan, zijn frambozen, 
welke hij aan stokken teelt, voor een deel liet bespuiten. 

De hoeveelheid vloeistof, die gebruikt werd, was onvoldoende; 
ook had men geen stengels en geen stokken bespoten. 

't Gevolg was, dat er nog tamelijk veel Lampronia in voor- 
kwam. In de onbehandelde pollen was dit nog veel erger. 

Nu is het mogelijk dat de hoeveelheid vloeistof, die hij gebruikte, 


28 


niet voldoende was, om alle in de grond overwinterde rupsjes 
te dooden; maar het is ook mogelijk dat deze diertjes over- 


winterden aan de stokken; aan ongeschilde stokken, zooals ze 


in deze aanplanting gebruikt worden, vinden ze goede over- 
winteringsplaatsen. 

Bij dergelijke aanplantingen zou men de stokken zeker moeten 
bespuiten; ’t kost wel wat meer aan vloeistof en aan arbeidsloon, 
maar ’t is toch de zekerste manier om resultaten te hebben. 

In Ruephen, waar een klein perceel! gespoten werd, is de 
opbrengst voor ’t grootste deel vernietigd door de frambozen- 
kevertjes, die de bloemen vernielden. 

In Etten, waar de frambozen zich op het bespoten veld zeer 
voordeelig ontwikkelden, werd later alles, zoowel ’t blad als de 
bloem en de pas gezette vruchten, vernield door de lapsnuittor 
Otiorhynchus picipes. 

Op het demonstratieveld te St. Willebrord was de uitslag 
van het spuiten goed. De kweeker plukte van zijn bespoten 
struiken ongeveer ?/3 van een normalen oogst tegen slechts !/3 
van de onbehandelde rijen. 

In Rijsbergen had de proefnemer het geheele perceel bespoten. 
Zijn frambozen waren niet best, wat de opbrengst aangaat; 
maar de proefnemer meent dat dit voor een deel te wijten is 
aan de lage ligging van het perceel. 

In Sprundel meende men de frambozen wel te kunnen behan- 
delen met carbolineum door de vloeistof er op te gieten inplaats 
van te spuiten. Een smid kreeg opdracht om aan een gieter 
een fijne broes te maken en met dat instrument werden in een 
paar tuinen een deel van de pollen behandeld. 

't Resultaat was, volgens den proefnemer, vrij goed tot goed. 
Een deel van het veld was onbemest, de nieuwe scheuten op 
het onbemeste deel zijn beduidend korter dan op dat deel 
van het veld, dat wel gemest was. De roode wormen waren 
echter door het carbolineumgieten bestreden; de kweekers 


29 


zullen nu een meer geschikt instrument aanschaffen voor ’t 
verdeelen van carbolineum-oplossingen. Ze willen pulverisa- 
teurs koopen. 

Een van de frambozenkweekers in dat zelfde dorp had het 
opgeloste carbolineum met een emmer over de pollen verdeeld. 

Hij had een oplossing gemaakt van 10 à 12°/,en deze over 
een veel te groot aantal planten verdeeld. ledere pol kreeg 
niet meer dan !/; L. vloeistof. De rijen, die hij op deze manier 
behandeld had, waren volgens zijn meening tengevolge van het 
carbolineum veel later beginnen te groeien dan de andere, 
onbehandelde. De laatste rijen van het perceel staan het 
laagst; deze had hij van carbolineum voorzien, en nu vermoed 
ik dat de lage ligging van het land meer vertragend op den 
groei ingewerkt heeft dan het kleine beetje carbolineum wat 
er bij gebracht is. Het nieuwe gewas had een normale lengte 
gekregen. 

Over ’t geheel genomen zijn de resultaten van dien aard, 
dat de frambozenkweekers in dit deel van Noord-Brabant wel 
zullen doorgaan met het bespuiten van hunne frambozenaan- 
plantingen. 

De kweekers meenen dat het niet noodig is, om heel jonge 
aanplantingen, b.v. twee- en drie jarige pollen, te bespuiten. 
Ik meen dat dit even noodzakelijk is als het spuiten van de 
oudere pollen, en wel op grond van eigen waarnemingen. 

Een kweeker. te Zundert, die zijn oude frambozen bespoot 
en een jong gedeelte van het perceel oversloeg, plukte goede 
vruchten van de oude pollen en van de andere niets. Alle 
knoppen waren hier vernietigd door den „Rooden Worm”. 

_ In Zeeland heeft men, ook op aanraden, een deel van een 
frambozenaanplanting met carbolineum bespoten; ook hier werd 
het rupsje van Lampronia ieder jaar zeer schadelijk. 

De proefnemer bespoot, zooals aangegeven was, met dit 
resuitaat: dat hij, niet tegenstaande 1916 een slechter frambozen- 


30 


jaar was dan 1915, toch 400 K. G. meer plukte. Ook hadden 
we gehoopt dat we met carbolineum het aantal frambozen- 
kevertjes zouden kunnen verminderen. Van een inwerken van 
carbolineum op de kevertjes is alleen maar wat te merken 
geweest op dat perceel in Zeeland. Hier waren bijna geen 
kevertjes op het bespoten perceel. 


K. ONRUST, 


Controleur bij den phytopathologischen dienst 
te Oudenbosch. 


31 


MESTKEVERS VAN HET GESLACHT APHODIUS ILL, 
ALS VIJANDEN VAN DE CHAMPIGNON-KULTUUR. 


In de eerste dagen van September 1916 bracht mij de Heer 
IDE alhier een aantal kevertjes, waarvan sommige geheel zwart, 
de meesten echter zwart met roode dekschilden, welke hij had 
meegebracht van de champigonkweekerij „Aurora” van den 
Heer PoLvLieT te Ugchelen bij Apeldoorn. 

Volgens dezen Heer werden deze kevertjes voor zijne cham- - 
pignonkultuur vrij schadelijk, zoowel door het omwoelen van 
den paardemest, die voor de kultuur der champignons dient, als 
door het opeten van het daarin aanwezige zwamdradennet of 
mycelium, waaruit de vruchtlichamen of paddestoelen opgroeien, 
die onder den naam van „champignons” worden gegeten. 

De kevertjes werden door mij dadelijk herkend als behoorende 
tot de zoogenaamde „mestkevers” van het geslacht Aphodius Ill. 

De mestkevers worden gerekend tot de familie der Plaatsprie- 
tigen of Lamellicornia, waartoe o. a. de Meikever behoort. Hunnen 
naam ontleenen de mestkevers aan het feit, dat de vrouwelijke 
kevers hare eieren leggen in mest, waarin de engerling-achtige 
larven leven en waarmee deze zich voeden, evenals de vol- 
wassen kevers zelven. Schadelijk aan planten worden de 
mestkevers gewoonlijk niet. 

Het geslacht Aphodius omvat in ’t algemeen kleinere mest- 
keversoorten. De kevertjes, die de Heer IDE meebracht, behooren 
voor ’t meerendeel tot de soort Aphodius fimetarius L., een 
geringer aantal behoorde tot de soort Aphodius ater de Geer. 

Aphodius fimetarius varieert in lengte tusschen 5'/, en 8 
mM.; hij is zwart, zoowel aan de rugzijde als aan de buikzijde; 
de dekschilden echter zijn helderrood. ’t Is eene zeer algemeen 
voorkomende soort, die vooral in paardemest en koemest 
wordt gevonden. 


32 


Aphodius ater heeft een lengte van 5—6 mM. en is geheel 
zwart. Zij komt volgens Everts („Coleoptera Neerlandica”, Il, 
blz. 26) hoofdzakelijk voor in koe- en schapemest, maar ook 
in vette tuinaarde. 

Daar de champignonkultuur in ons land niet bijzonder veel _ 
wordt beoefend, zijn de vijanden dezer teelt hier te lande ook 
minder bekend; en zoo wist ik dan ook niet dat deze plaag in 
champignonkulturen meer voorkwam. Toch bleek mij weldra dat 
men in Frankrijk met de schade, door Aphodius fimetarius, teweeg- 
gebracht, wel op de hoogte ís. Zoo vond ik deze soort vermeld in 
Cauchois „Manuel du champignonniste” (Paris, Librairie Hor- 
ticole; 5ième édition, bl. 53.), en wel onder den naam /e Suisse 
(de Zwitser). Uit het feit, dat de kevertjes bij de champignon- 
kweekers in Frankrijk een populairen naam hebben, blijkt wel, 
dat zij daar tamelijk vaak in den paardemest der champignon- 
kelders voorkomen _Intusschen schijnt nog geen eenigszins 
afdoend bestrijdingsmiddel bekend te zijn. Bij hun wroeten 
in den mest, vallen er vele kevertjes in de paden tusschen de 
dijkjes van mest, in welke men de champignons teelt. Natuurlijk 
kan men, bij het opnieuw uitgraven der paden, de daaruit weg- 
gehaalde aarde, die soms wemelt van kevertjes, vermengen met 
ongebluschte kalk, die men door overgieting met water gaat 
blusschen. De aldus ontwikkelde hitte doodt de kevertjes. 

J. RITZEMA" BOS 


Mededeelingen der Nederlandsche Phytopathologische 
Vereeniging. 

Naar aanleiding van hetgeen ik op de laatste bladzijde van 
den vorigen jaargang schreef, heeft de Heer K. FENTENER VAN 
VLISSINGEN te Haarlem zijne bijdrage als donateur verdubbeld. 

Verder traden als donateurs tot onze Vereeniging toe de Heeren 
A. W. INSINGER te Bennekom en G. VAN DER VEEN te Rotterdam. 

J. RITZEMA BOS. 


Nederlandsche phytopathologische Vereeniging 
en 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschritt over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 
Prof. Dr. J. RITZEMA BOS. 


Drie-en-twintigste Jaargang. — 2e Aflevering. — Maart 1917. 


Naamlijst van donateurs (82) en leden (351) van de 
Nederl. Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging 
(l Maart 1917). 


BEST UUR: 


PROF. J. RITZEMA Bos, Voorzitter, Wageningen, 

J. G. HAZELOOP, 2e Voorzitter, Alkmaar. 

DR. H. W. Heinsius, Secretaris, P. C. Hooftstraat 144, Amsterdam. 
DR. H. J. CALKOEN, Penningmeester, Leidschevaart 86, Haarlem. 
D. K. WerT, Usquert. 

H. LINDEMAN, Utrecht. 

A. M. SPRENGER, Maastricht. 


DONATEURS: 


1 Mr. H. J. van Heijst, te Wijk bij Duurstede. 
2 Pomologische Vereeniging te Boskoop, Penn.: P. Boer Gz.; 
Secretaris: J. Dijkhuis, te Boskoop. 
3 Hollandsche Maatschappij van Landbouw, te den Haag. 
4 Hoofdbestuur der Friesche Maatschapij van Landbouw; Algemeen 
Secretaris: C. Broekema, te Leeuwarden. 
5 Noorder Afdeeling van de Groninger Maatschappij van Landbouw 
en Nijverheid (Penningmeester: J. Doornbos Clievering te Rottum, 
Secretaris: H. Wibbens Jr., te Usquert). 
6 Afdeeling Meeden van de Groninger Maatschappij van Landbouw en 
Nijverheid (Secretaris: J. L. Veenman, te Meeden). 


34 


Groninger Maatschappij van Landbouw en Nijverheid (Penningm. 
E. H. Ebels, te Nieuw-Beerta; Secr.; J. O. Botjes, te Oostwold 
(Oldambt). 
Nederlandsche Entomologische Vereen. (Penn: Dr. H. J. Veth, 
Sweelinckplein 83, te den Haag). 
J. E. Stork, te Baarn. 


C. A. L. Smits van Burgst, entomologisch adviseur aan het Instituut 
voor phytopathologie, te Ginneken. 


Afdeeling Leens van de Groninger Maatschappij van Landbouw en 
Nijverheid (Secretaris: P. Dijkhuis, te Warfhuizen). 


Afdeeling Eenrum van de Groninger Maatschappij van Landbouw en 
Nijverheid (Penn: K. D. Stol, te Eenrum). 


F. B. Löhnis, Oud-Inspecteur van den Landbouw, te Scheveningen. 


Noord-Brabantsche Maatschappij van Landbouw (Penningmeester: 
C. J. J. Daniëls, te ’s Hertogenbosch). 


Dr. J. Th. Oudemans, huize „Schovenhorst”, te Putten. 
M. van Waveren en Zonen, „Leeuwenstein’”, te Hillegom. 
D. G. Montenberg, te Groesbeek. 

C. J. H. van den Broek, Eindenhoutstraat 24, te Haarlem. 
H. J. H. Gelderman, huize „Kahlenpink” bij Oldenzaal. 
Baron van Heeckeren van Wassenaer, te Twickel. 


Maatschappij tot bevordering van Ooft- en Tuinbouw in het kanton 
Oostburg (Secretaris: Iz. Steenhart, te Oostburg). 
Jacs. Smits, te Naarden. 


Landbouw-Vereeniging Tjugchem (Secretaris: B. Haan, te Tjugchem 
Prov. Groningen). 

J. Hadders Azn, te Valthermond (Drenthe). 

Mej. G. Wilbrink, te Cheribon (Java). 

Dr. W. D. Cramer Jr, te Twello. 

D. K. Welt, Oud-lid van de le Kamer der S. G., te Usquert (Gron.). 


Vereeniging van Oud-leerlingen van den R. Landb. wintercursus te 
Cortgene (Zeeland) „Vooruitgang”, Penningmeester: N. M. Tazelaar, 
te Conlijnsplaat; Bibliothecaris: M. C. Maas, te Cortgene. 


Geldersch-Overijselsche Mij. van Landbouw (Penningmeester: Jhr. 
W. Prins, te Velp (G.), Secretaris: M. van Doorninck te Olst). 


Afdeeling Arnhem en Omstreken der Ned. Maatschappij voor Tuin- 
bouw en Plantkunde (Penningmeester: D. W. Bekking, Secretaris: 
J. C. Koker, beiden te Arnhem). 


Naamlooze Vennootschap „Zeeuwsche Fruitteeltmaatschappij” te Goes 
(Directeur: W. J. J. van den Bosch). 


Vereeniging ter bevordering van Landbouw en Nijverheid, te Pieter- 
buren (Gron.) (Penningmeester: O. Bouwman, te Pieterburen; 
Secretaris: D. Bouwman, Wierhuizen bij Pieterburen). 


„De Veldbode”, adres: Uitgever Leiter-Nypels, te Maastricht. 
Maatschappij „Phytobie”, Molenstraat 15, te Den Haag. 

Dr. W. Spalteholz, Kostverlorenvaart, te Amsterdam. 

Vereen. „Akkerbouw”, te Andijk, Voorz.: W. Singer J.Jz., te Andijk. 


38 


35 


B. W. G. Wttewaal van Wickenburgh, te Houten. 

’s-Gravenhaagsche Tuinbouwvereeniging, Penningmeester: G. Snel, 
Molenstraat 29, te Den Haag. 

Nederl. Pomologische Vereeniging, Mariahoek 3, te Utrecht. 

Eduard Nettesheim, te Venlo. 


Afdeeling Groningen en Omstreken der Nederlandsche Maatschappij 
voor Tuinbouw en Plantkunde. 


Brel: °G: de Man, te Ierseke. 
F. Kakebeeke, te Goes. 


M. de Koning, Houtvester der Ned. Heide Mij, van Pallandtstraat 80, 
te Arnhem. 


W. van der Vies, Villa „Hofstetten’, te Ellekom bij Dieren. 
A. de Goeijen, Huize „Bodenhof”, te Hattem. 

Walter Kakebeeke, te Goes. 

J. D. Fransen van der Putte, te Goes. 


Afdeeling Beerta van de Gron. Mij. van Landbouw en Nijverheid 
Secretaris: T. H. Stikker, te Oostwolderpolder (Gron). 


Het Nederlandsch Landbouwcomité, Secretaris: van Genderen Stort, 
Assendelftstraat 14, te den Haag. 


Mr. L. H _D. de Vos tot Nederveen Cappel, te Velp. 

Mevr. Wed. Generaal J. C. Smits-Heineken, Villa Veldheim, te Velp. 
Alph. Boone, Notaris, te Turnhout (België). 

G. S. H. Wendelaar, Huize Wychert, te Berg-en-Dal bij Nijmegen. 
Proefstation voor Java-Suikerindustrie, te Passoeroean. 


Vereeniging van Oud-leerlingen van ‘de Rijkslandbouwwinterschool, 
te Goes (C. J. Kostense te Kruiningen, Penn. ; Bibliothecaris: 
C. J. Snouck, te Goes). 


Afdeeling „Amsterdam en Omstreken” der Ned. Mij. voor Tuinbouw 
en Plantkunde, Penn. : A. de Zoeten, Reguliersbreestr. 5, te Amsterdajn. 


Landbouwkundig Bureau v. h. Kalisyndicaat, Directeur H. Lindeman, 
te Utrecht. 


„De Veldpost’, Lawicksche Allée C 76, te Wageningen. 

P. Frentener van Vlissingen, Wilhelminapark 19, te Haarlem. 
Mej. A. D. J. Ver Loren van Themaat, te Warnsveld. 

L. Maes, te Dedemsvaart. 

W. Jochems, Duindigt, te den Haag. 

A. E. Kerkhoven, Loolaan, te Apeldoorn. 

G. van Olden, Huize Calluna, te Bennekom. 

J. C. van der Meer Mohr, Groote Kade, te Goes. 

Maatschappij ter Bevordering vans Landbouw en Nijverheid in ’t 
Westerkwartier, (Gron); Secr.: J. W. Zantinga Jr, te Zuidhorn. 
C. A. G. Spaan, Directeur Land- en Tuinbouwbureau der Duitsche 

Ver. voor Ammoniakverkoop, Wilhelminapark 42, te Utrecht. 
L. B. v. d. Slikke, Directeur v..h.’Propaganda-bureau der Neder- 
landsche Kunstmestfabrieken, van Hogendorpplein 18c, te Rotterdam. 


36 


10 Tj. v. d. Ploeg, Directeur Inlichtingsbureau voor chili-salpeter, 
Van Limburg Styrumstraat 27, te den Haag. 
11 Afdeeling „Amsterdam” van de Holl. Mij. v. Landbouw, Penn. : 
E. E. Kronenburg, Wouwermanstraat 25, Amsterdam. 
72 Mr. N. M. Lebret, Huize „Dennenkamp’, te Oosterbeek. 
73 Vereeniging van Oud-leerlingen der R. L. W. S te Veendam, 
Secretaris P. Hogen Esch, Pekelderweg, Stadskanaal (Gron.). 
74 De Veenkoloniale Boerenbond, Secretaris J. T. Schuringa te Wilder- 
vank, Penningmeester H. ter Borg, te Borgercompagnie. 
75 Aldeeling Hulst der Zeeuwsche Landbouw-Maatschappij, Sec.-Penn. 
L. J. Colsen, te Hontenisse. 
76 Rotterdamsche Diergaarde, Kruisstraat 21, te Rotterdam. 
71 Afdeeling Winsum van de Gron. Mij. v. L en N., Secr. W. Hekma 
Wierda, te Winsum. 
78 Afdeeling Uithuizermeeden van de Gron. Mij. v. L. en N., Secr. 
ì N. Coolman te Roodeschool. 
79 Afdeeling ‘t Zandt van de Gron. Mij. v. L. en N., Secr. J. Coolman, 
te Leermens. 
80 W. A. Insinger, Oostereng, te Bennekom. 
81 G. van der Veen, Directeur der N. V. Nederl. Kaliasch Mij. 
Coolsingel 68, te Rotterdam. 
82 Afd. Leeuwarden, c. a. der Fr. Mij. van Landbouw, W. de Jong, 
Spanjaardslaan 80, Leeuwarden. 


CAESD IEN: 
A. 


J. H. Aberson, Leeraar R.H.L.T. en B.School, te Wageningen. 

K. Admiraal Mzn, boomkweeker en bloemist, lid van de firma Gebrs. 
Admiraal, te Rijp (N.-H.). 

Amsterdamsche Superfosfaatfabriek, afd. Propaganda „Tuinbemesting”, 

te Amsterdam. 

J. G. Arendts, St. Annastraat 168, te Nijmegen. 

R. Armbrust, landbouwonderwijzer, te Stadskanaal. 

W. F. v. Asselt, p. a. C. v. d. Brink, Molenweg, te Laren (N.-H.). 

G. van Asten, landbouwer, te Heeze. 

C. J. Augustijn, controleur bij den Phytop. Dienst, te Aalsmeer. 


B. 


P. Baardse Mz., tuinbaas Huize „Oosterbeek, Haagsche Bosch, te den Haag. 


Afdeeling Baflo der Gron. Mij. v. Landb. en Nijverheid, Secr. P. H. Doorn- 
bosch, Rosquert, Gem. Baflo. 


J. W. Bakkes, Leidsche kade 56, te Amsterdam. 

W. Balk Wz, vruchtenkweekerij „Pomona’”, te Zwaag. 
K. C. van den Ban, landbouwer, te Nieuw-Helvoet. 

J. van den Berg, Voorkade 33, te Boskoop. 

A. van Best, fabrikant, te Valkenswaard. 


37 


T. van den Beukel Az. te Monster. 

J. H. Beursgens, bloem- en boomkweeker, te Sittard. 

F. J. Bevort, Hoofd der School, te Berg-en-Dal. 

P. H. Beijer, Kon. Houtvester, Amersfoortscheweg 1, te Apeldoorn. 
Bibliotheek der R.H.L.T. en B.School, te Wageningen. 

G. Bleeker, Da Costastraat 17, te Amsterdam. 

S. Bleeker, directeur der G. A. v. S. Tuinbouwschool, te Frederiksoord 
D. Bloemsma, wnd. Rijkstuinb.leeraar voor Zeeland, te Middelburg. 
C. Blokker, Landbouwk. Journalist, te Eerbeek. 

H. Boerema, Hoofd der School, te Enumatil. 

Hendrik Boot Hzn, kweekerij „Multiflora’’, te Valkenswaard. 

A. Booij, te Ochten. 

G. Bos, sergeant 3, 21 L. W. IL, te Den Helder. 

Dr. H. Bos, leeraar R.H.B.S., te Wageningen. 

Prof. Dr. J. Ritzema Bos, te Wageningen. 

K. Bottema, te Honselersdijk. 

David Breen Azn, te Goedereede. 

Joh. de Breuk, te Haarlem. 

M. van den Broek, directeur R. K. Landbouwschool, te Boxtel. 

L. Broekema, leeraar R.H.L.T. en B.S, te Wageningen. 

Henri Broekman, Cruys-Bergen, te Bussum. 

J. Broerse Jr. kweeker, Mijdrecht. 

J-. Broersma, p. a. den Heer S. Torren, Ludensweg 4, te Winschoten. 
H. B. Brommersma, landbouwer, te Maarhuizen, gem. Winsum (Gron.). 
H. Brouwer, land- en tuinbouwonderwijzer, te Winterswijk. 

F. de Bruyn, 30 Vossiusstraat, te Amsterdam. 

J. C. de Bruyn, te Boskoop. 

J. K. Budde, hortulanus, te Utrecht. 

Mejuffr. Aa. Buddingh, te Herveld (Betuwe). 

C. Bulder, directeur R. L. W. S., te Sittard (Limburg). 

E. Busscher, te Midwolde (Gron. Oldambt). 

P. Bijhouwer, tuinbouwonderw., Amstelveensche weg 99, te Amsterdam. 
H. F. J. van Bijlevelt, te Westdorpe. 


C. 


Dr. H. J. Calkoen, leeraar H. B. S., Leidsche vaart 86, te Haarlem. 
C. H. Claassen, Nassaukade 105, te Amsterdam. 

W. A. Caron, notaris, te Wamel. 

P. G. Copijn, tuinbouwkundige, te Groenekan (bij Utrecht). 

Mevr. Wed. A. N. Costerus, te Wageningen. 

Dr. J. C. Costerus, te Hilversum. 

Dr. J. E. Couvée, leeraar a. d. H. B. School, te Breda. 
Cultuurmaatschappij „Remmerden”, te Rhenen. 


38 
D. 


J. Dantuma, Controleur b.d, Phytopath. Dienst, te Wageningen. 

Dr. M. C. Dekhuijzen, leeraar R. Veeartsenijkundige school, te Utrecht. 
W. Dekker Pzn., landbouwer, te Wemeldinge. 

Directie Grondverbetering en Ontginning, Grootwezenland 28, te Zwolle. 
E. D. van Dissel, Inspecteur der Staatsb. en Ontginningen, te Utrecht. 
R. P. Dojes, landbouwer, te Uithuizen. 

R. Dojes, landbouwer, te Meeden (Gron.). 

J. Dommisse, landbouwer, te Biggekerke. 

JA: Doortjes, dleeraar RL, WS, terhiel 

M. van Dort, Land en Bosch, te ’s Graveland. 

K. Drent, Hoofd der school, te Emmen (Zuid-Barge). 

A. Drieënhuizen, v. d. Lindenlaan 17, te Hilversum. 

C. Drieënhuizen, tuinbaas „Pampa Hoeve”, te Hilversum. 

J. Driezen Jr, p/a den Heer G. J. Koers, tuinb. „Zavelhoeve” bij Zwolle. 
J. Dijkhuis, te Boskoop. 

J. Dijkstra, Mil. Serg. 9de Reg. Inf. 2de Bat. 4de Div. Veldleger. 

K. J. Dijkstra, H. d. S., te Elsloo (Fr.). 

J. S. Dijt, landbouwer, te Texel. 


E. 


J. H. Edelman, Hoofd der schoolen landbouwonderwijzer, te Kadijk 
(bij Terwolde). 
E. B. van Eldik, Kannenmarkt 17, te Nijmegen. 


J. Elema, Rijkslandbonwleeraar, Parallelweg, te Assen 
A. M. C. van der Elst, te Dedemsvaart. 


Afdeeling Enkhuizen en Omstreken der Ned. Mij. v. T. en PL, J. W. van 
Veen, S. v. L. Park 8, te Enkhuizen. 


Jhr. Dr. Ed. Everts, Oud-leeraar H. B. S., 1ste Emmastraat 28, te Den Haag. 
a 


Mr. H. Frima, Procureur, Jacobijnenstraat, te Groningen. 


G. 


Jac. P. R. Galesloot, Huize „Klein Walden”, te Velzen. 

D. Geertsema, te Nieuwolda. 

J. van Gelderen R.Hzn., te Boskoop. 

M. H Gelissen, Hoofd v/d Tuinbouwcursus, te Blerick bij Venlo. 
J. F. Geraerts, te Bladel. 


B. Gerritsen, adspirant-rijkstuinbouwleeraar, Hugo de Grootstraat 63, te 
Den Haag. 


Dr. E. Giltay, leeraar R.H.L.T. en B.S, te Wageningen. 


39 


Jos van Glabbeek, firma A. H. van Glabbeek, bloemisterij, te Breda. 
P. Glas, hoek Julianastr., te Broek op Langendijk. 

P. Goedt, Chef van den Proeftuin, te Boskoop. 

Dr. J. W. Ch. Goethart, Witte Singel 39, te Leiden. 


P. van der Goot, Entomologisch assistent a.h. Proefstation Midden-Java, 
te Salatiga. 


R. Gouma, Hoofd der school, te Blesse. 

W. C. de Graaf, gemeente-apotheker, Roodenburgerstraat 5, te Leiden. 
J. M. van de Graaf, B. 395. te Lekkerkerk. 

T. van de Graaf, onderwijzer, te Papendrecht. 

G. Baron de Senarclens de Grancy, te Vucht. 

W:. F. A. Grimme, Leeraar a. d. R. T. W. L., te Lisse. 

G. A. M. Groeneveldt, rentmeester Kroondomein, te Breda. 

R. Groeneveldt & Zoon, te Noordwijk-Binnen. 

Groenewegen & Zoon, boomkweekers, te de Bilt. 


N. Groot Sz, lid van de firma Sluis en Groot, teler en handelaar in 
bloem- en tuinzaden, te Enkhuizen. 


L. Groot Wassink, tuinbaas op „Zwanenburg”, te ’s-Graveland. 
H. A. Groskamp, Alexanderstraat 5, te Hilversum. 


H. 


C. Hagen, landbouwer, te Bruinisse. 

Dr. C. J. J. van Hall, te Buitenzorg ( Java.) 

Fr. Hanckx, boomkweeker, te Wanssum. 

H. A. Hanken, directeur van den Wilhelminapolder te Wilhelminadorp 

(bij Goes). 

Dr. Ph. van Harreveld, directeur van het Proefstation voor de Java- 
suikerindustrie, te Pasoeroean. 

P. ten Have, Westerkade 2, te Groningen. 

J. G. Hazeloop, Rijkstuinbouwleeraar, te Alkmaar. 

J. C. Heeringa, tandarts, Marialaan A. 156, te Lochem. 


Dr. H. W. Heinsius, leeraar H. B. School, P. C. Hooftstraat 144 
te Amsterdam. 


J. Hendrikx, Tuinbouwonderwijzer, te Deurne. 

H. Heukels, Weesperzijde 81, te Amsterdam. 

N. R. J. Heijmeriks, Huize „Suideras’”’, bij Zutphen. 

P. M. Heijning, te 's-Gravenmoer bij Breda. 

G. M. Hobus, Swammerdamstraat 12, te den Haag. 

P. van Hoek, Direct. Gener. v d. Landbouw, te den Haag. 

C. J. den Hollander, onderwijzer, te Nieuwaal (bij Zalt-Bommel). 
Prof. S. Hoogewerff, „Kleinhuize”’, te Wassenaar. 

J. J. van der Horst, Tuinbouwonderwijzer, te Oudenbosch. 

J. A. Huisman, Hoofd der School, te Sliedrecht. 


40 


D. S. Huizinga, Directeur v. d. Landbouw, te Paramaribo, Suriname. 
Dr. F. W. T. Hunger, van Eeghenstraat 52, te Amsterdam. 

J. Hutter, „de Braak”, te Paterswolde (bij Groningen). 

E. M. J. W. Huijsmans, te Hilvarenbeek. 


A. C. Ide, Rijkstuinbouwleeraar, te Wageningen. 


J. 
G. de Jager, te Nieuwolda. 
A. Jansma, te Elst (O. B.) 
P. J. de Jong, Controleur b. d. Phyt. Dienst, te Boskoop. 
9. desJong, He. S:, te Hem (N.-H:) 
Geert Jongstra, bloemist, kweekerij Vijversbuurt, te Leeuwarden: 
G. Joossens, Staatstuinbouwkundige, te Vilvorde (België). 


K. 


L. G.W. Kakebeeke, Inspecteur v. d. Landbouw, Van Boetzelaarlaan 90, 
te den Haag. 

L. van Keersop, landbouwer, te Dommelen. ' 

W. Keestra, directeur der Rijkszuivelschool, te Bolsward. 

Dr. C. Kerbert, direct. van den Kon. Zoöl. Gen. „Natura Artis Magistra”, 
te Amsterdam. 

J. J. Kerbert, firma Zocher & Co, tuinbouwkundige, te Haarlem. 

P. A. Kies, te Berlicum (N. Br.) 

W. van Kleef, te Boskoop. 

J. L. Kleintjes, Huize „Kolthoorn”, te Heerde. 

A. A. van Klinkenberg, te Ochten (bij Kesteren.) 

Ch. Kloppenburg, H. A. A. College, Newport, Shropshire, England. 

J. Knobhout Hz, te Beusichem. 

C. E. Knoppers, Zandbergstraat 275, te Doesburg. 

Dr. J. W. Ph. Koch, arts, te Winterswijk. 

P. C. Koene, controleur b/d Phytopath. dienst, te Wageningen. 

J. D. Koeslag, leeraar Landbouw-Winterschool, te Groningen. 

J. C. Koker, Utrechtscheweg 110, te Arnhem. 

W. Koning Wz, te Rilland. 

J. van der Koogh, landbouwer, te Middelharnis. 

B. Koolhaas Jr, te Enkhuizen. 

A. Kooij Pz, Hasselaarsweg, te Heerhugowaard. 

Firma Koster & Co, te Boskoop. 

D. A. Koster, te Boskoop. 

M. Koster & Zonen, tuinbouwkundigen, te Boskoop. 


41 


Dr. Kraay, te Ochten. 

W. Krabbe, de Meern, bij Utrecht. 

M. Kramer, Willem Lodewijkstraat 127 , te Leeuwarden. 

Ernst H. Krelage, te Haarlem. 

G. J. Krol & Co's, Kunstmesthandel, te Zwolle. 

E. E. Kronenburg, Wouwermanstraat 25, te Amsterdam. 

B. de Kruif Jzn., Kleverlaan 3, te Haarlem. 

G. Kruseman, te Houtrijk en Polanen. 

Sj. Kuiper, Agronom, Administrator, al Mosiei Michäilesti Vlasca (Románia). 


L. 


J. M. van Laar, Ommeren. 
Mr. A. R. van de Laer, te Gendringen. 
J. P. Lamfers, te Oostbroek, gem. de Bilt (Utrecht). 
Landbouwvereeniging, Penningm. U. Sijbolts, te Hornhuizen. 
M. de Lange, adsp. rijkslandbouwleeraar, te Goes. 
W. A. Langhout, te IJzendoorn. 
A. J. van Laren, Hortulanus, Plantage Middellaan 2, te Amsterdam. 
W. A. F. Renardel de Lavalette, hoofd der school, te Ingen (Neder-Betuwe). 
J. Leendertz Czn, Rijkstuinbouwleeraar, te Utrecht. 
H. A. A. van der Lek, Assistent v. h. Instituut voor phytopathologie, 
te Wageningen. 
P. Lensselink, bloemist, te Laren (N.H.). 
A. J. van Leth, tuinman, te Leeuwen, in ’t Maas en Waalsche. 
L. J. van Leusen, Rentmeester, te Woudenberg. 
P. Lindenbergh, landbouwer, te Wemeldinge. 
David Lodder Mz., te Goedereede. 
W. Lodder, Bloemist-Handelskweeker, te Hees bij Nijmegen. 
Pierre Lombarts, Boomkweeker, te Zundert (N.-B.). 
J.P. v. Lonkhuijzen, Dir. Ned. Heide Mij., Apeldoornsche weg 156, te Arnhem. 


J. van Loon Hzn., Secr. afd. Oostd. van de Fr. Mij. van Landbouw, 
te Metslawier. 


Dr. H. J. Lovink, Dir. v. h. Dept. v. Landb., Nijv. en Handel in Ned. O. 1, 
Celebesstraat 91, te den Haag. 


Abr. van Luyk Az. Theophile de Bockstraat 4, te Amsterdam. 
G. Lijftogt, Tuinbouwonderwijzer, Beekbergen. 


Baron van Lijnden van Nederhorst, Kasteel „Nederhorst“ 
te Nederhorst-den-Berg. 


R. Lijsten, Directeur Ned. Pomol. Ver. Leidscheweg 8bis, te Utrecht. 
M. 


H. Maarschalk, assistent aan het Instituut voor Phytopathologie, 
Bergstraat 25, te Wageningen. 


„. Maarse, Fruitteler, te Schellinkhout. 


42 


H. D. Mamming, landbouwer, te Ruigezand (Gron.). 

P. Man Dzn, te Aalsmeer. 

Dr. R. J. Mansholt, te Westpolder (Gron.). 

W. P. Markusse, onderwijzer, te ’'s-Heer-Arendskerke. 

Hans Matthes, bijenhouder, „Fluijtensteijn”, te Breukelen. 
Firma van Meerbeek & Co, bloemisten, te Hillegom. 

J. Th. Mercx, hoofd der school, te Woensdrecht. 

A. E. van der Meulen, te Drachten. 

H. K. Meijer te de Waarden, Grijpskerk (Gron.). 

R. Meijer Gz., te Nieuw-Bocum, gem. Kloosterburen 

Prof. Dr. J. C. H. de Meijere, Oosterpark 68, te Amsterdam. 
Middelbare Landbouwschool, te Groningen. 

Afdeeling Middelburg Z. L. M., Secr. J. Kraamer, Tramsingel, Middelburg. 
M. Mol, landbouwer, te Wolphaartsdijk (Zeeland). 

J. H. Z. Molewijk, Controleur b/d Phyt. Dienst, te Wageningen. 
Mej. L. Vaarzon Morel, te Dordrecht. 

J. N. J. van Mourik, te Kerk Avezaath. 

F. de Muinck, landbouwonderwijzer, Oranjestraat 7, te Assen. 
L. L. Mulders, landbouwonderwijzer, te Denekamp (Ov). 

C. C. Muller „de Overbosch”, te Diepenveen. 

G. Murman, landbouwer en steenbakker, te Geldermalsen. 


N. 


Nederlandsche Heidemaatschappij, te- Arnhem. 

A. A. Neeb, R.landb.leer., Heemraadsingel 213a, te Rotterdam. 
D. van Nes, te ’s-Graveland. 

J. Nicola, opzichter, te Ter Apel. 

W. Niemeijer, te Paterswolde. 


G. E. H. Tutein Nolthenius, rentmeester van het Kroondomein, 
te Apeldoorn. 
H. Noordhuis, te Eenrum. 


P. van Noort & Zonen, te Boskoop. 


0. 


Ochtensche Fruitkweek-vereeniging, Secr. A. J. Angelino, te Ochten. 
W. van Ommeren Ez, te Ommeren bij Tiel. 

K. Onrust, Controleur v/d Phytopathol. dienst, te Oudenbosch. 
Frans Oomen, te Oosterhout 

A. Overeem, Bloemstraat 28, te Hilversum. 


P. 


W. H. ten Hoet Parson, Iste van Blankenburgstraat 36, te den Haag. 
Dr. L. Peeters, S. J., St. Ignatius College, Hobbemakade, te Amsterdam. 


43 


W. J. Pieper, Tuinbaas R. H. L. T. en B. S., te Wageningen. 


Dr. O. Pitsch, Directeur v. h. Instituut v. Veredeling v. Landbouwgewassen, 
te Wageningen. 


B. A. Plemper van Balen, leeraar R. H. L. T. en B. S., te Wageningen. 


N. van Poeteren, Afdeelingschef aan het Instituut voor Phytopathologie, 
Lawicksche-allée C 89, te Wageningen. 


H. Polman Mooy, Bloembollenkweekerij, Kl. Houtweg 10 , te Haarlem. 
S. Pool, tuinbaas, Esschilderstraat If, te Haarlem. 

F. J. J. Poort, fruitkweeker, Marconistraat 77, te den Haag. 

G. J. van Poppel, landbouwer, te Gilze. 

J. Pouw, Turfpoortstraat 383, te Naarden. 

G. Prummel, te Wolfhezen. 


Q. 


Dr. H. M. Quanjer, leeraar R. H. L. T. en B.School, te Wageningen. 


R. 


Ch. Rauwenhof, te Tongeren (bij Epe, Gelderland). 

G. Rebel, Brinklaan 66, te Bussum. 

H. van Ree, hoofd der school, te Aardswoud. 

W. Reede, tuinbaas Volkssanatorium, te Hellendoorn. 

M. Reidsma, onderwijzer, te Firdgum (Fr.). 

R. Reindersma, onderwijzer, te Appingedam. 

B. Reijnvaan, Kapt. Inf. Comm. Iste C., 3e B, 16e R. Inf. Veldleger. 
A. G. M. Richard, boomkweeker en bloemist, te Bussum. 
H. F. van Riel, Valeriusstraat 170, te Amsterdam. 

Mevr. wed. Iz. Risseeuw—van Cruyningen, te Zuidzande. 
PesRoeper, Veen” op Texel. 

Jan Roes, Heerenweg, te Heemstede. 


J. van Roosmalen, Tuinbouwconsulent van den Noord.-Br. Tuinbouwbond, 
te Drunen. 


A. van Rossum, Agentuur en Commissiehandel, te OotscAplee 
B. Ruys, zaadhandelaar, te Dedemsvaart. 

K. Ruijterman, onderwijzer, te Hauwert, (N. H.) 
Rijkslandbouwproefstation, te Goes. 


S. 


R. Sasburg, H. d. S., te Benningbroek (bij Hoorn). 

R. H. Sauerbier „Adelshoeve”, te Apeldoorn. 

W. v. d. Schans, leeraar R. T. W. S., te Boskoop. 

P. J. Schenk, Controleur bij den Phytopath. Dienst, te Naarden. 
M. M. Schepman, Huis ter Heide, (Utrecht). 


dd 


J. W. Schiff, Ned. Ind. Handelsbank, Lange Houtstr. 2, te den Haag. 

W. W. Schipper, leeraar H. B. S, te Winschoten. 

F. Schoenmaker, te Oosterhout bij Lent (Geld.). 

T. A. C. Schoevers, assist. Instituut voor Phytopathologie, te Wageningen. 

Prof. N. Schoorl. Pharmaceutisch Labor. der Universiteit, te Utrecht. 

C. v. Schouwen, huize „Elzenhagen”, te Poeldijk. 

Jac. van Schouwen Cz, landbouwer, te Sommelsdijk. 

Prof. Dr. W. Schutter, te Groningen. 

A. Schuttevaêr, te Nijkerk. 

A. Sevenster, landbouwer, te Wier bij Berlikum (Fr.). 

Dr. M. J. Sirks, Odijkerweg, Bunnik bij Utrecht. 

N. Slagter, S.f. „Ketangoengan”, west Tandjong, Tegal, Java. 

J. Slangen, H. d. S., te Maasbree (L.). 

K. van der Slikke; te Wolfaartsdijk, Zeeland. 

N. Sluis, lid van de firma Sluis en Groot, telers en handelaars in bloem- 
en tuinzaden, te Enkhuizen. 

A. Smeets, Land- en Tuinb. Ond., te Harenkarspel. 

B. Smit, Am.-Conc. Instituut voor Phytopathologie, te Wageningen. 

P. J. Smulders, Wilhelminapark, te Breda. 

W. C. Smuling, kweekerij „Greynwijck”, te Baambrugge. 

E. Snellen, Rijkstuinbouwleeraar, te ’s-Hertogenbosch. 

F. W. Snepvangers, Houtvester, te Malang, (Java). 

A. M. Sprenger, Rijkstuinbouwleeraar, te Maastricht. 

Leonard A. Springer, Alexanderstraat 16, te Haarlem. 

N. V. Vruchtenkweekerij „Stammershoef”, te Vianen a. d. Lek. 

J. A. van Steijn, Intendant Paleis en Domein, te Het Loo. 

E. Th. v. d. Stok, boomkweeker, te de Rijp (N.-H.) 

W. Struikmans, te Hemelum (Fr.) 

L. Swart, Galgesteeg 842, te Naarden. 

Dr. B. Sijpkens, te Sneek. 


J. Sijpkens, secret. van de Maatschappij van Landb. en Nijverheid in de 
provincie Groningen, te Winschoten. 


dt 


Van Helden Tucker, Straatweg D 4, te Hillegersberg. 

P. Teunissen, Linnaeusstraat 47a, te Amsterdam. 

Afdeeling Tilburg en Omstreken der Ned. Mij. v. T. en Pl, Secretaris 
Hubt. Stokkermans, te Tilburg. 

G. Trouw, Vruchtenkweeker, Huize „Lent”, te Lent (O.-B.) 


Tuinbouwwintercursus, te Haarlem (adres C. H. Geevers, Nic. van de 
Laanstraat, te Haarlem). 


H. Tutertien, te Wageningen. 


45 
U. 


F. P. Uil, land- en tuinbouwonderwijzer, Hoogklei 1, te Winschoten. 
H. D. J. Uniken, te Oude Schans. 


V. 


Dr. Th. Valeton, Oegstgeesterlaan 21, te Leiden. 
Jean H. Vallen, kasteel „Hullenraedt”, te Swalmen. 
R. v. d. Veen, adsp. Rijkstuinbouwleeraar, te Tiel. 


G. Azings Venema, Hoofdassistent a. h. Instituut v. Veredeling v. Land- 
bouwgewassen, verbonden a. d. R. H. L. T. en B.School, te Wageningen. 


Vereeniging „de Proeftuin”, te Zwaag. 


Vereeniging van Oud-leerlingen der Tuinbouw-Cursussen „Gooi- en 
Eemland”, te Hilversum; Secr. A. Drieënhuizen, Schuttersweg 13, 
te Hilversum, Penn. M. v. Dort, Land-en-Bosch, te ’s-Graveland. 


Vereeniging van Oud-Leerlingen van den Landbouw wintercursus, te ten 
Boer; Secr. W. Schutter, Penn. J. Wigboldus Pz., te ten Boer. 


Vereeniging van Oud-Leerlingen van den Tuinbouwcursus, Penningm. 
B. Oele; Secretaris S. Glas, te Kapelle bij Goes. 


Vereeniging van Oud-Leerlingen van Tuinbouwcursussen, te Naarden- 
Bussum, Secretaris Jb. Gersie Jr, Brinklaan 22B, te Bussum. 


A. Veréll, bloemist, te Hoorn. 

Dr. E. Verschaffelt, hoogleeraar, Oosterpark 58, te Amsterdam. 

M. Verschoor, zandhandelaar, te Hilversum. 

P. Verseput, landbouwer, te Zonnemaire. 

Firma Visser, landbouwkantoor, Damrak 36, te Amsterdam. 

H. Visser, Leeraar R. L. W. S., te Schagen. 

Nederlandsche Maatschappij tot bevordering van Vlasindustrie, Secretaris 
A. R. van Nes, te Rijsoord. 

E. Vogelenzang, Prins Hendrikstraat 18a, te Zwolle. 

P. Volker, opziener der Domeinen in Noord-Brabant, te Breda. 

K. Volkersz. Directeur R. T. W. School, te Lisse. 

H. W. A. Voorhoeve, boomkweeker, te Veur (Z.-H.) 

Mej. H. Vos, Riouwstraat 175, te den Haag. 

A. Heerma van Voss, boomkweeker, te Rozendaal (N.-B.) 

U. J. Heerma van Voss Czn, tuinbouwkundige, te Rozendaal (N.-B.) 

Dr. M. F. Vranken, arts, te Weert (Limburg). 

D. de Vries, Landbouwonderwijzer, te Oostwoud. 

Prof. Hugo de Vries, te Lunteren. 

O. de Vries, Horstermeer, te Nederhorst den Berg. 

P. de Vries, Directeur der Rijkstuinbouwwinterschool, te Aalsmeer. 

A. J. Vruchte, bloemist, te Hilversum. 

C. van Vrijberghe de Coningh, firma Vrijberghe de Coningh & Co, te Lisse. 


46 
W. 


P. J. van der Weele, te Giesen-Nieuwkerk. 

Prof. Dr. F. A. F. C. Went, te Utrecht. 

P. Westbroek, Directeur der Gem.-plantsoenen, te den Haag. 

H. Westra, boomkweeker, te Naarden. 

M. Wiergersma, Hoofd der School, te Hoorn op Terschelling. 
Prof. P. van der Wielen, Alexanderlaan 19, te Hilversum 

K. T. Wieringa, Nederl. Landb.kundige, Karreweg, te Groningen. 
K. Wiersma, directeur der Rijkstuinbouwwinterschool, te Naaldwijk. 
J. F. Wilke, hortulanus der Diergaarde, te Rotterdam. 

Herman Willemsen, te Warfum. 

F. van de Wissel, te Epe (Gelderland). 

J. Woldendorp, te Veendam. 

H. L. Gerth van Wijk, des Présstraat 1, te Amsterdam. 

J. Wijnhoven, Onderwijzer, te Venray (L.) 


Z 


J. Zeelen „Heide Hoeve”, te Rijsbergen. 
S. Zeeman, koolbouwer, te Zuid-Scharwoude. 


H. D. Zelders, leeraar a/d Rijkslandbouwwinterschool, Kastanjelaan 11, 
te Zutphen. 


Dr. H. H. Zeijlstra Fzn., Directeur Kol. Landb. Museum, Zwolscheweg 65 
te Deventer. 


H. C. Zwart, hoofdopzichter bij de beplantingen van Amsterdam, 
te Watergraafsmeer. 


Jac. Zwartendijk, Control. v. d. Phyt. Dienst, te Boskoop. 
H. Zwijze Gzn., te Gramsbergen (Overijsel) 


47 


DE MUSKUSRAT, BISAMRAT OF ONDATRA 
(FIBER ZIBETHICUS L.) 


In de 10e aflevering van den loopenden jaargang van het 
„Tijdschrift der Nederlandsche Heidemaatschappij’” (bl. 331 — 
337) vestigt de Heer H Vonk, onder den titel „Een dreigend 
gevaar ?”’, de aandacht op het knaagdier, welks naam aan het 
hoofd van dit artikel staat. In 1906 heeft vorst COLLEREDO— 
MANSFELD acht stuks muskusratten uit Canada in Dobrisch 
(Bohemen) ingevoerd, en sindsdien hebben zich deze dieren 
daar zoodanig vermeerderd, dat het aantal thans in Europa in 
t wild levende muskusratten-op meer dan 50 millioen wordt 
geschat. Deze vermeerdering ging uitteraard gepaard met de 
verbreiding over een veel grooter gebied, zoodat tegenwoordig 
niet alleen over geheel Bohemen muskusratten zijn verbreid, 
maar deze knaagdieren ook reeds worden aangetroffen in Moravië 
en Neder-Oostenrijk, in verschillende gedeelten van Saksen, in 
Neder-Beieren en het distrikt Regensburg. Wanneer zich geen 
omstandigheden voordoen, die aan de verdere vermeerdering 
en uitbreiding paal en perk stellen, dan zal zich de muskusrat 
over eenige jaren misschien over een belangrijk gedeelte van 
Europa verbreid hebben; want de verspreiding, die dit dier 
in Amerika heeft, toont dat het zoowel in landen met een warm 
als in landen met een koud klimaat kan leven, als maar rivieren, 
kanalen, meren of plassen niet ontbreken. En dat de muskusrat 
zich dan vrij gemakkelijk ook naar Nederland zou kunnen 
verbreiden, is duidelijk. Van de Donau zal zij allicht na korteren 


48 


of langeren tijd via het Donau-Mainkanaal in de Main komen, 
van daar in den Duitschen Rijn en zoo naar Nederland; terwijl 
zij ook van uit Saksen, via het stroomgebied van de Elbe, 
de Noord-Duitsche laagvlakte zou kunnen bereiken en zich van 
daar uit gemakkelijk naar Nederland zou kunnen verbreiden. 
Of zij in de Noord-Duitsche laagvlakte en in Nederland de 
gegevens zal vinden om er zich thuis te gevoelen, evenals zij 
die in Bohemen vond, valt natuurlijk niet a priori te zeggen, 
maar waarschijnlijk lijkt het wèl. In ieder geval heeft de Heer 
Vonk een goed werk gedaan door de aandacht op het dreigende 
gevaar te vestigen; en gaarne voldoe ík aan een tot mij gericht 
verzoek, om dit ook te doen in het „Tijdschrift over Planten- 
ziekten”, te meer daar ik in staat ben, eene goede afbeelding 
van de muskusrat aan mijn artikel toe te voegen, ontleend aan 
een werkje van Davip E. LANTZ, getiteld „the Muskrat” (Farmer's 
Bulletin 396 of the U. S. Department of Agriculture, Washington, 
1910), waaraan ik ook vele bijzonderheden omtrent dit knaag- 
dier ontleen. 


De Muskusrat, Bisamrat of Ondatra, in Amerika „Muskrat’ en 
door de Indianen Musquash genoemd, sluit zich aan bij de familie 
der Woelmuizen, hoewel zij zich van de in Nederland inheemsche 
vertegenwoordigers dezer familie door sommige kenmerken 
onderscheidt. (Vgl. „Tijdschrift over Plantenziekten”’, deel XVII 
(1911), bl. 62). Men kan haar a. h. w. beschouwen als eene 
zeer groote woelrat (Vgl. „Tijdschrift over Plantenziekten”, 
deel XVIII (1912) bl. 16), echter met een langen staart en met 
breede achterpooten. Het volwassen mannetje kan eene maxi- 
mumlengte van 58 c.M. bereiken, waarvan de staart ongeveer de 
helft inneemt; de afmetingen van de meeste exemplaren echter 
zijn aanmerkelijk geringer, inzonderheid die van de wijfjes, welke 
— zooals bij ratten en muizen in ’t algemeen het geval is — 
kleiner zijn dan de mannetjes. De kop is rondachtig, tamelijk 


(ZENVT Jeeu) JEISNYSnW ad 


49 


kort en breed, de snuit dik, afgestompt, de bovenlip gespleten 
en aan den kant met lange snorharen bezet. De ooren zijn 
kort, behaard en bijkans geheel onder de pels verscholen; zij 
kunnen worden gesloten, als het dier onder water duikt. De 
oogen zijn klein. De romp is stevig, gedrongen van vorm. De 
achterpooten zijn langer dan de voorpooten. De laatsten hebben 
vier teenen, terwijl de duim door een wrat vervangen is. De 
achterpooten hebben vijf teenen, die alleen aan hunne basis 
door een kort zwemvliesje verbonden zijn; zij dragen vrij lange 
klauwen. De geheele buitenrand van de achtervoeten, van de 
teenen zoowel als van den middelvoet, is met lange, dicht 
bijeenstaande haren bezet, welke de oppervlakte van de achter- 
voeten breeder maken, en meer dan de korte zwemvliesjes er 
toe bijdragen om ze voor het zwemmen geschikt te doen zijn. 
Het hoofdorgaan voor het zwemmen echter-is de staart, die van 
links naar rechts is samengedrukt, en aan het uiteinde zelfs 
een vrij scherpen bovenkant en onderkant heeft. (PI. III). Door 
den staart in ’t water heen en weer te slaan, beweegt het dier zich 
zwemmende vooruit. Dit zwemorgaan wordt daarbij echter tevens 
slangvormig heen en weer gebogen. De staart is met kleine 
schubbetjes bezet, tusschen welke korte, tamelijk ver van elkaar 
ingeplante haartjes staan. Behalve als hoofdorgaan voor ’t 
zwemmen dient hij nog als steunsel, wanneer het dier zich op 
de achterpooten verheft, om rond te kijken of wel een tak te 
bereiken, waar het anders niet bij kan. 

De zachte, glimmende vacht bestaat uit dicht aaneengesloten 
haren; de wolharen zijn buitengewoon teer, fijn en kort; de 
dekharen zijn dubbel zoolang als deze, dikker en zeer glimmend. 
De bovenkant der vacht is doorgaans bruin, soms geelachtig; 
de onderkant is grijs, soms meer of minder roodachtig getint; 
de staart is zwart, de zwemharen langs de teenen en den 
middelvoet zijn wit, de teenen roodachtig horenkleurig. 

In de nabijheid van de geslachtsorganen bevindt zich eene 


50 


klier van de grootte eener kleine peer, die naar buiten uitmondt, 
en eene witte olieachtige, naar muskus ruikende vloeistof af- 
zondert, waardoor het geheele dier meer of min naar muskus 
ruikt, en waaraan het ook zijnen naam ontleent. Vooral in 
den zomer is de muskusreuk vrij sterk. 


De bisamrat bewoont een zeer groot gedeelte van Noord- 
Amerika, van 30° tot 69° N.B. en van den Atlantischen tot den 
Grooten Oceaan. Het meest komt zij voor in Aljaska (bovenal 
Noordelijk van het schiereiland van dien naam) en in de water- 
rijke streken van Canada, ook veel in Labrador ; verder vooral 
in Minnesota en in Arizona. Zij schijnt te ontbreken in de kust- 
streken van Zuid-Carolina, Georgia, Alabama en Texas, in ge- 
heel Florida en bijkans in geheel Californië. Zij komt nergens 
voor waar rivieren en meren ontbreken, en is het meest alge- 
meen in waterrijke streken; ook aan de grazige oevers van 
groote meren en van breede, langzaam stroomende rivieren, 
van stille beken en van moerassen, maar het allermeest in de 
nabijheid van niet al te groote, met riet, biezen en andere water- 
planten begroeide plassen en vijvers. De bisamratten wonen in 
zulke streken op bepaalde plekken in familiën of in grootere 
groepen bij elkaar. In 't algemeen kan men zeggen, dat zij niet 
zijn uitgeroeid of zelfs maar teruggedrongen door de uitbreiding 
van de blanke bevolking en van de door deze gebrachte verande- 
ring in den aard van het landschap. Integendeel zij vermeerderen 
zich daardoor vaak zelfs sterker, voornamelijk tengevolge van 
de omstandigheid, dat in de meer in kultuur gebrachte streken 
hare natuurlijke vijanden (roofdieren) op groote schaal worden 
uitgeroeid; zij vermeerderen zich daar sterk, niettegenstaande 
er juist in meer bevolkte landstreken uitteraard veel meer jacht 
op hen wordt gemaakt dan in weinig bevolkte streken ; want 
de bisamrat levert eene vacht van tamelijk veel waarde op. 
Volgens HORNADAY heeft men dit dier zelfs niet in het groote 


51 


park midden in de stad New-York (het Central Park) kunnen 
uitroeien; en toen drie moerassen in het nieuwe zoölogische 
park aldaar (in het Bronx park) werden uitgegraven en in vijvers 
werden veranderd, kwamen zich daar spoedig de bisamratten 
van uit de Bronxrivier vestigen, en zij zijn daar sedert dien tijd 
gebleven, niettegenstaande zij er aan de waterleliën en andere 
waterplanten veel schade doen en dus stellig nog al vervolgd 
zullen zijn geworden !). 


Terwijl men vroeger alle bisamratten tot eene en dezelfde 
soort bracht, heeft men later vijf verschillende soorten onder- 
scheiden, nl. Fiber macrodon Merriam, F. obscurus Bangs, F. occi- 
pitalis Elliott, F. spatulatus Osgood en F. zibethicus L., terwijl 
men van de laatste soort nog onderscheidt acht ondersoorten 
of geographische rassen naast de typische soort ®). Het heeft 
weinig nut, de kenmerken dezer soorten en rassen uit de litera- 
tuur op te diepen en die hier mee te deelen ; ook LANTZ ?%) 
doet dit niet in zijn meervermeld werkje. Slechts ééne soort 
van muskusrat is door de kleur van hare vacht belangrijk 
van de anderen onderscheiden: ’t is de zwarte muskusrat met 
een donkere, vaak bijkans zwarte vacht, die vooral in de streken 
van de Chesapeake en de Delaware wordt gevangen, maar ook 
in beperkt aantal elders voorkomt. De zwarte muskusrat levert 
eene vacht, die hooger in prijs is dan de muskusrat van de gewone 
kleur. De meeste der zwarte bisamvachten zijn afkomstig van 
Fiber macrodon, die in de kuststreken van den Atlantischen 
Oceaan van New Jersey tot Noord-Carolina voorkomt; toch schijnt 
ook bij andere soorten de vacht bij uitzondering zwart te zijn. 
Trouwens zoogenoemde „melanismen”’ (zwarte vormen) komen 
ook bij andere knaagdiersoorten (o.a. bij verschillende muizen 
en ratten) voor. 

1) BREHM'S Tierleben, 4te Auflage von PROF. OTTO VON DER STRASSEN. 


Säugetiere, 2ter Band (1914), bl. 277. 
2) DAVID E. LANTZ, „The Muskrat”, bl. 10. 


DZ 


Wat hare levenswijze aangaat !) vertoont de bisamrat veel 
overeenkomst met den bever. Is de oever hoog, dan zijn de 
woningen eenvoudige holen in den grond met verscheiden 
uitgangskanalen, die voor ’t meerendeel onder water uitmonden. 
Is de oever laag, dan maken de bisamratten hooge burchten 
midden in een meer of plas, op den bodem van het water. Vooral 
die bisamratten, welke in zeer Noordelijke streken van Amerika 
leven, maken dergelijke burchten (PI. IV); deze zijn bolrond 
of koepelvormig, en zijn gebouwd op een hoop slik, zoodat 
zij 2 tot 3 voet boven den waterspiegel uitsteken. De wanden 
van deze burchten zijn samengesteld uit riet, biezen, gras en 
andere deelen van waterplanten, — vooral uit de wortels, — die 
met slik aan elkaar gemetseld worden. Inwendig bevindt zich 
eene kamer, waarvan de diameter 40—60 c.M. bedraagt; van 
deze strekt zich een uitvoergang uit tot op den bodem van het 
water. Andere blinde gangen gaan daarvan uit en loopen verder 
een eindweegs onder den grond door; het zijn gangen, die 
leiden naar de wortels der waterplanten, en de bisamrat verlengt 
ze dus alnaar het noodig is. In den winter brengt deze 
aan den binnenkant van de kamer eene bekleeding aan van 
bladeren van waterleliën, gras en biezen; ten behoeve der lucht- 
verversching zorgt zij — volgens AUDUBON — er voor dat zij den 
top van hare woning uitsluitend uit losjes dooreengestoken 
plantendeelen samenstelt, welke niet met slib aaneengehecht 
zijn, zoodat er lucht genoeg kan doorheen trekken. Zoolang 
het moeras of meer niet tot op den bodem bevriest, leeft de 
bisamrat heel genoeglijk in de warme, door eene dikke sneeuw- 


1) Zie o.a. BREHM’S Tierleben, 4e druk, Säugetiere II, bl. 277—282. — 
E. NERESHEIMER „Die Bisamratte in Böhmen’, in „Naturwissenschaftliche 
Zeitschrift für Forst- und Landwirtschaft”, 1916, Heft 2, bl. 54. — DR. H. A. 
MAIER, „Die Gefahr der Bisamratte für die deutsche Fischerei, Land-, 
Forst- und Wasserwirtschaft” in „Praktische Blätter für Pflanzenschutz”, 
Mai 1916, bl. 52; — alsmede het bovenaangehaalde werkje van E. LANTZ- 


Tijdschr. o. Plantenz.; 1917. Bl 


Woning van de muskusrat in de Concord River. Mass 
(overgenomen uit het werk van LANTZz). 


58 


laag nog extra beschutte woning. Dringt de koude zoo diep 
door, dat de bisamrat geen vrijen uitgang uit het nest meer 
heeft, dan wordt de toestand bedenkelijk, en dan gaan er soms 
honderden te gronde, als het den dieren niet gelukt, uitgangs- 
openingen, ademhalingsgangen, door het ijs heen te maken en 
deze door ze van binnen met slijk te bekleeden, gedurende 
langen tijd open te houden. RiCHARDSON, die deze mededeelingen 
over de woningen van de bisamrat doet, voegt er aan toe dat 
de dieren alleen in zeer strenge winters werkelijk in nood 
geraken, want zij bouwen meestal in moerassen en in diepe 
plassen of wel in de nabijheid van bronnen: in ’t algemeen 
op plaatsen, waar het water niet dicht vriest. — Is het water, 
waarin de woning zal worden gebouwd, te diep, dan wordt 
op die plaats de bodem eerst met slijk en aarde opgehoogd; 
is het weinig diep, dan wordt de bodem op die plaats uitge- 
graven. Daarbij zorgt de bisamrat er voor, dat zij ook voedsel 
kan krijgen in tijden van hooge overstrooming; zij zoekt 
derhalve voor den nestbouw plaatsen op, waar de waterstand 
zoo gelijkmatig mogelijk is, en waar zooveel mogelijk water- 
planten groeien. Want zij leeft bijkans uitsluitend van waterplan- 
ten, ofschoon men in de nesten van verscheiden bisamratten ook 
leeggevreten schelpen van zoetwatermossels heeft aangetroffen. 
Wanneer zich in de nabijheid van eene kolonie bisamratten 
tuinen of andere in kultuur zijnde gronden bevinden, gaan de 
dieren daar dikwijls heen en vernielen daar zeer veel. Zij 
vernielen veel meer dan zij opeten, omdat zij tusschen de 
wortels der planten diepe holen graven en aldus vele planten 
ontwortelen en omverwerpen. Over de schade, die de bisamrat 
teweeg brengt, zal echter nader worden gehandeld. 

In de bovenbeschreven woningen, die deze dieren midden 
in het water bouwen, en welke daaruit als een burcht oprijzen, 
wordt vaak voor het koude jaargetijde wat voedsel opgehoopt ; 
ook dienen zij voor verblijfplaats der dieren, vooral in den 


54 


winter; maar zelden werpt het wijfje daar de jongen. Zulke 
burchten vindt men in Amerika, met name in Canada; soms 
zijn zij bijzonder groot en dienen dan tot woonplaats voor 
verscheiden familiën. In Bohemen leeft gewoonlijk slechts één 
enkel paartje, eventueel met de jongen, in eene woning bijeen. 
En verder zijn deze woningen daar ook geen burchten, die 
midden uit het water oprijzen, maar eenvoudig holen in den 
grond, gemiddeld 50 c.M. in doorsnede, van waaruit talrijke, 
soms zeer lange gangen zich deels naar de oppervlakte van 
den grond begeven, deels zich door den bodem onder de water- 
oppervlakte verbreiden en daar ergens onder water uitmonden. 
De uitgangen, ook die aan de oppervlakte van den bodem, 
bevinden zich op goed verscholen plaatsen en zijn dus moeilijk 
te ontdekken. Men vindt derhalve de nesten zelve ook niet 
gemakkelijk, tenzij na hoog water sommige [gedeelten der 
nesten instorten. — In Bohemen maakt de bisamrat ook nog 
meer eenvoudige nesten, waarin een wijfje hare jongen ter 
wereld brengt en verzorgt. — 


Bisamratten zijn hoofdzakelijk nachtdieren. Zij zijn zeer 
levendig en speelsch, althans wanneer zij zich daar bevinden, 
waar zij thuis behooren, namenlijk in of nabij het water. Soms 
zitten zij bij nacht in grooten getale aan den oever van een 
plas of een beek, tot de eene vóór, de andere na, als een kik- 
vorsch in ’t water springt Daar zwemmen zij dan langen tijd 
achtereen snel heen en weer; nu en dan klimt er een op 
een steen of een ander voorwerp, vanwaar zij gemakkelijk 
bij drijvende waterplanten kan komen, met welke zij zich gaat 
voeden, terwijl anderen zich bij het gras aan den oever van ’t water 
ophouden om daarvan te eten. Soms ziet men eene bisamrat 
volkomen stil liggen aan de oppervlakte van het water, waarbij 
zij het geheele lichaam zoo vlak mogelijk uiteen breidt, — tot 
zij plotseling den staart beweegt en dan bliksemsnel onder de 


55 


oppervlakte van het water verdwijnt, om na tien of twintig 
Meter verder te zijn gezwommen, weer aan de oppervlakte te 
komen. Voor het verzamelen van voedsel graven de bisamratten 
de wortels van de meest verschillende soorten van planten aan 
den oever uit; zij leggen deze bij elkaar en brengen ze ver- 
volgens naar een soort van opslagplaats. “Wanneer”, schrijft 
AUDUBON, „men een geweer afschiet, terwijl zij op deze wijze 
bezig zijn, begint een geweldige vlucht en verwarring. Dozijnen 
ratten duiken bij den knal onder, anderen kruipen met een 
weergalooze snelheid in hare holen weg. Zelfs bij dag, hoewel 
zij dan slechts zeer onvolkomen zien, is het buitengewoon 
moeilijk, eene zwemmende bisamrat dood te schieten, omdat 
zij altijd ondergedoken is eer de hagel haar heeft bereikt”. 

Boven schreef ik, dat de bisamratten hoofdzakelijk nachtdieren 
zijn. Toch ziet men ze, met name daar waar zij niet vaak gedood 
worden, dikwijls ook midden over dag, zelfs bij fellen zonne- 
schijn, in beweging; vooral wanneer zij bezig zijn, hare 
winternesten te bouwen. 

Van nature is de bisamrat vreesachtig; maar in de benauwdheid 
kan zij zich krachtig te weer stellen tegen een hond, dien zij 
soms door hevige tegenaanvallen in ’t nauw brengt, ook zelfs 
tegen den mensch. Gewoonlijk echter geven de bisamratten 
de voorkeur aan de vlucht. Wanneer bij nacht de uilen in de 
buurt hun eigenaardig geluid doet hooren of wanneer een vos 
of ander roofdier speurend naar prooi langs den oever van 
het water voortsluipt, dan heft die bisamrat van een troep, 
welke het eerst den vijand ontwaart, plotseling haar staart hoog 
op en slaat daarmede krachtig op de wateroppervlakte. Dit is 
blijkbaar een noodsignaal. De naburige bisamratten slaan ook 
den staart met een geweldigen slag op het water en waarschuwen 
de soortgenooten, die verder af zijn. En zoo verbreidt zich het 
signaal tot zelfs op verren afstand; en overal waar het 
gehoord wordt, duiken de dieren direkt onder water. — 


56 


Bisamratten, die als jonge dieren gevangen zijn, laten zich 
heel gemakkelijk temmen; en zelfs oudere jongen schijnt men 
met de hand te kunnen vangen zonder dat men wordt gebeten. 
Die, welke als volwassen dieren gevangen werden, laten zich 
niet meer temmen, zij worden nooit eenigszins vertrouwelijk 
tegenover den mensch: zij bijten hem, die ze wil aanraken. 
In houten hokken kan men ze niet houden, want zij knagen 
door het hardste hout heen: men moet het hout met blik 
bekleeden, om de gevangen ratten er in te houden. 

De bisamratten zijn geen winterslapers; veel voedsel hoopen 
zij echter ook niet tegen den winter op, want zij blijven ook 
gedurende het koude jaargetijde voedsel zoeken. 


In ’t voorjaar, nadat de dieren hunne winterkwartieren hebben 
verlaten, grijpt de paring plaats. De zwangerschapsduur is 
ongeveer 3 weken. Het wijfje brengt, ’t zij in het gewone nest 
of in eene daarvoor apart aangelegde holte in den grond, of 
ook wel in een eenigszins hoog gelegen nest, uit louter gras 
en droge bladeren gevormd, hare jongen ter wereld. Deze zijn 
bij de geboorte kaal en blind, maar ontwikkelen zich zeer snel. 
Gedurende den volgenden zomer en ook nog gedurende ’t begin 
van den herfst leven de jongen in vreedzaam familieleven met 
hunne ouders bijeen, echter zonder dat deze zich heel veel aan 
hen laten gelegen liggen, anders dan dat zij hen waarschuwen als 
er gevaar dreigt. De jongen waden en plassen in de uitdrogende 
poelen en plassen; om te slapen, rollen zij zich tot een bruinen 
haarbal inéén. Dit doen zij dicht bij den rand van den oever, ver- 
scholen tusschen waterleliën of in het dichte riet, waar doorheen 
zij heele paden uitloopen, doordat zij altijd langs den zelfden weg 
gaan. In ’t najaar verlaten de jongen hunne ouders. Zij zwerven 
dan een langen tijd heen en weer, ’t zij alleen of wel verschei- 
den stuks bij elkaar. Hunne tochten strekken zich soms over 
groote afstanden uit, tot zij ergens op eene plaats, die hun lijkt 


57 


eene nieuwe burcht of een nieuw hol aanleggen. Evenwel 
gebeurt het ook soms, dat zij zoo’n woning, met welker bouw 
zij zijn begonnen, in den steek laten, en weer verder trekken, 
tot zij eindelijk de plaats hebben gevonden, die hun het best 
voorkomt om er zich voor den wintertijd te vestigen. Dan 
leiden zij een vischachtig bestaan onder het ijs. 

De opgaven aangaande de snelheid der voortplanting van 
de bisamratten zijn zoo verschillend, dat men wel schijnt te 
moeten aannemen, dat deze in onderscheiden streken zeer 
uiteenloopt. Ik laat hier volgen de opgaven, die ik dienaan- 
gaande aantrof in het meer vermelde werkje van Davip E. 
LANTZ (bl. 13—15). 

HARLAN beweert dat een wijfje per jaar 5 of 6 jongen voort- 
brengt. 

RICHARDSON daarentegen zegt: dat op eene Noorderbreedte 
van 55° de bisamrat in een jaar drie worpen voortbrengt, terwijl 
iedere worp uit 3 tot 7 jongen bestaat. 

AUDUBON en BACHMAN en verschillende andere schrijvers 
maken van eene ongeveer even sterke voortplanting melding; 
zij schijnen echter geen eigen waarnemingen te hebben gedaan, 
maar hunne opgave aan RICHARDSON te ontleenen. 

AMOS W. BUTLER, die zijne waarnemingen in Indiana deed, 
schrijft dat hij er van overtuigd is, dat in die streek de dieren 
zich slechts éénmaal per jaar voortplanten, hoewel hij aanneemt 
dat er zeker uitzonderingen zullen bestaan. Hij geeft het aanta! 
jongen per jaar op als 4 tot 6, en schrijft dat de zwanger- 
schap ongeveer 6 weken duurt. 

RODERICK MAC FARLANE, een van de hoofdagenten van den 
Hudson Bay Company, schrijvende over de zoogdieren van 
de streek der Mackenzie River, geeft op dat een wijfje het 
eerste jaar twee worpen ter wereld brengt, en in ieder volgend 
jaar drie, en dat het aantal jongen van een worp varieert van 
8 tot 20. Zijne mededeelingen zijn afkomstig van opgaven van 


58 


Indiaansche jagers der bovenvermelde Maatschappij, die bekend 
zijn als juiste waarnemers. 

DaAviD LANTZ maakt nog melding van het resultaat van een 
onderzoek, in Amerika aan eenige zwangere vrouwelijke bisam- 
ratten ingesteld, waaruit blijkt, dat zich in één individu bevonden 
13, in een ander 8, in een derde exemplaar 6 embryonen. 
Verder sprak LANTZ een groot aantal bisamrattenvangers in 
Dorchester County (Maryland), en vernam van hen, dat het aantal 
worpen daar bedraagt 3 tot 5 per jaar (meestal niet meer dan 3), 
en dat het aantal jongen van een worp daar varieert tusschen 
3 en 12 of zelfs meer; dat het echter gewoonlijk 6 tot 8 
bedraagt. 

Uit de verschillende gegevens, die LANTZ heeft verzameld, 
kan worden geconcludeerd, dat — al is er in de voortplanting 
misschien in verschillende gedeelten van Noord-Amerika eenig 
verschil, — als regel kan worden gesteld: dat de eerste paring 
plaats grijpt in Maart en dat de eerste worp wordt geboren in 
April; dat een tweede worp volgt in Juni of het begin van Juli, 
en een derde worp in Augustus of September. In enkele jaren 
kunnen vier of zelfs vijf worpen per jaar elkander opvolgen. 

LANTZ haalt enkele voorbeelden aan, waaruit blijkt, dat ook 
in zachte winters de voortplanting niet altijd stilstaat. Zelfs in 
Januari kunnen er jongen geboren worden, al ís dit dan ook 
stellig een groote uitzondering. De worpen, die in ’t heel 
vroege voorjaar worden geboren, bestaan gewoonlijk uit slechts 
3, 4 of 5 jongen, terwijl het gemiddelde getal jongen van een 
worp 6 tot 8 stuks bedraagt. Men beweert, dat de jongen van 
de worpen, die in ’t heel vroege voorjaar worden geboren, 
reeds in den herfst van het zelfde jaar weer werpen. 

Uit het bovenstaande schijnt te blijken, dat er groote over- 
eenkomst bestaat tusschen de voortplanting van de bisamrat 
en die van de gewone veldmuis. Van deze laatste is bekend, 
dat één enkel overwinterd hebbend paartje onder niet al te 


59 


ongunstige omstandigheden tegen het najaar een paar honderd 
nakomelingen kan hebben opgeleverd. 


Soms verhuizen de bisamratten op groote schaal. Reeds sprak 
ik over de verhuizingen van de jonge dieren in ’t najaar. 
Maar ook in het vroege voorjaar en gedurende langdurige 
droogte in den nazomer trekken de muskusratten over groote 
afstanden van de eene plaats naar de andere, over velden en 
wegen, tot zelfs ver van het water. Misschien staat het rond- 
zwerven in ’t voorjaar in verband met het geslachtsleven, evenals 
zulks bij zoovele andere diersoorten het geval is; over de 
oorzaak van de verhuizingen ín andere tijden valt niets te 
zeggen. Wanneer de dieren bij gelegenheid van hunne ver- 
huizingen zich ver van het water verwijderen, dan veranderen 
deze anders zoo vreesachtige wezens geheel van geaardheid; 
zij worden boosaardig en vallen zelfs menschen aan, die hun 
niets doen. Het moet in ’t midden worden gelaten, in hoever 
de bisamratten in eene zekere streek alleen verhuizen, wanneer 
daarvoor eene bijzondere aanleiding is, of dat zij steeds op 
gezette tijden gaan trekken, meer of min op de wijze als de 
trekvogels doen. Dit laatste wordt wel eens beweerd; de dieren 
zouden dan in ongelooflijk groot aantal over de prairiën heen 
trekken. 

De plaatselijke verhuizingen van de muskusratten, zoowel 
over land als te water, maken het moeilijk, kanalen, vijvers en 
andere wateren voor hunne invasie te vrijwaren. Soms treft 
men ze in irrigatiekanalen en op dijken aan, waar ze vroeger 
niet voorkwamen, en wel in eens over hunne geheele lengte, 
zoodat men niet kan aannemen, zij zich successievelijk van het 
eene einde van ’t kanaal of van den dijk naar het andere 
verplaats hebben; men schijnt in zoo’n geval eerder te moeten 
denken aan groote troepen dieren, die op de terreinen, waarop 
zij voorttrokken, plotseling zoo’n kanaal of zoo’n dijk ontmoetten. 


60 


Trouwens het laatste woord schijnt er nog niet over te zijn 
gesproken, of de bisamratten werkelijk frekken of dat zij een- 
voudig, als de omstandigheden zulks meebrengen, in grooter 
of kleiner aantal verhuizen. 


Wat het voedsel betreft, het gaat met de muskusrat als met de 
meeste knaagdieren: het gewone voedsel is van plantaardigen 
aard, maar daarnevens wordt vaak ook voedsel van dierlijken 
oorsprong gebruikt. In den winter bestaat het hoofdvoedsel van 
de muskusrat uit de wortels of wortelstokken van waterplanten, 
zooals van waterleliën, van Arum-soorten, kalmoes, Typha’s, 
riet en biezen, sekgrassen enz.; in sommige streken ook veel 
uit zoetwatermosselen, en ook uit karpers en andere trage 
visschen, die zich in het slik verscholen houden. Wanneer het 
water bevroren is, halen zij het voedsel, zoo mogelijk, onder 
het ijs van daan; in sommige gevallen echter verlaten zij het 
water, en zoeken planten, zooals grassen en sekgrassen, onder 
de sneeuw. In de met woud begroeide moerassen nabij Washing- 
ton, D. C. schijnt het wintervoedsel van de bisamratten bijkans - 
uitsluitend uit wortels en stengels van ééne enkele soort van 
waterplant, nl. Orontium aquaticum, te bestaan; bij New Rich- 
mond, Mich., voeden zij zich bijkans uitsluitend met de vleezige 
knollen van eene groote soort van biezen (Scirpus fluviatilis). 
Dikwijls gaan de bisamratten naar hare winterholen, om daar 
het voedsel te verorberen; maar vaak ook gaan zij eten op 
bepaalde plaatsen vlak bij gaten in het ijs, die opengehouden 
worden, doordat zij daar telkens uit- en ingaan. Door deze 
gaten heen trekken zij gras, wortels, bladeren en stengels van 
allerlei planten onder het ijs weg, zoodat er geheele hoopen 
gevormd worden, waarop de dieren gaan zitten te eten. 

In den zomer is het menu van de muskusrat meer uitgebreid 
dan in den winter. Zij kan dan kiezen tusschen de wortels, 
stengels, bladeren en vruchten van allerlei waterplanten, en kan 


61 


verder nog planten halen uit de nabijgelegen velden of bosschen. 
Zij houdt veel van ongeveer alle gewassen van den groenten- 
tuin, van kool, uien, penen, pastinaken, bieten, erwten, boonen, 
selderij enz. Gewoonlijk wordt het voedsel, al is het op ’t land 
verzameld, toch aan den waterkant opgegeten ; de rat gaat dan 
graag zitten op een paal, een hoop aarde of steenen of op eene 
andere verhevenheid. Ook in den zomer eten de bisamratten 
zeer gaarne zoetwatermosselen (Unioniden). AUDUBON bevond 
dat zij ook in gevangenschap graag zoetwatermosselen nuttigen. 
Van dunschalige schelpdieren beten zij de schelpen door; bij 
dikschalige mosselen wachtten zij tot deze zich van zelf openden 
om fluks het dier eruit te halen. Niet slechts in de nesten van 
bisamratten vindt men ophoopingen van mosselschelpen, maar 
vaak ook hier en daar langs den oever van een vijver, een plas, 
een meer of een rivier. De dunne schelpen zijn dan meestal 
gebroken en vertoonen de tandindruksels der bisamrat ; de dikke 
harde schelpen echter zijn heel gebleven, en men ziet er ge- 
woonlijk in ’t geheel geen tandindruksels aan: de bisamrat 
heeft het dier levend opgegeten als het bijgeval de schalen 
opende, of het heeft de dikschalige exemplaren eenvoudig op een 
hoop laten liggen tot de dieren stierven, als wanneer de schalen 
van zelf opengingen, om daarna het doode dier op te eten. 
Verder eten de bisamratten ook in den zomer visschen. Vaak 
heeft men ze bezig gezien met het verslinden van doodgeschoten 
waterwild, dat door de jagers niet was gevonden en meege- 
nomen. Soms wordt er een eend naar het nest gesleept en 
daar opgegeten. Kortom, naast plantaardige spijs, die toch altijd 
wel het hoofdzaak blijft, gebruiken de bisamratten allerlei dierlijk 
voedsel. Ja zelfs ontzien zij zich niet, gedoode, gewonde of 
in een val zittende soortgenooten aan te vallen; en in tijden 
van schaarschte eten zij zelfs de zwakke individu’s van haar 
eigen soort op. — 

Wat betreft de schade, door de bisamrat teweeggebracht, 


62 


deze kan van drieërlei aard zijn: 1°. schade aan gewassen, 
2°. schade aan dijken en dammen, 3°. schade aan de visscherij 
en de vischteelt. 


Schade aan gewassen. Deze is, volgens LANTZ, beperkt tot zeer 
bepaalde streken. Op laag gelegen velden, die aan water grenzen, 
tasten zij soms maïs en andere granen aan; maar gewoonlijk 
bepaalt zich — volgens hem — de schade tot plaatsen zeer dicht 
bij het water. Soms wordt het jonge gewas geheel tot aan den 
grond toe afgevreten; het meest echter wordt het aangetast 
wanneer de aren of maïskolven er reeds in zitten maar nog jong 
zijn. Dan bijten de ratten de halmen door, om bij de aren of 
kolven te komen, die zij naar haar nest brengen. Toch is in ’t 
algemeen, volgens LANTZ, de schade, aan graansoorten teweeg- 
gebracht, slechts gering, met uitzondering van die, welke de 
rijst ondervindt. Waar in de Vereenigde Staten van Noord- 
Amerika rijst wordt geteeld, met name in Louisiana, doen de 
bisamratten zooveel nadeel aan de rijstvelden, dat men reeds 
in 1908 in dezen Staat eene wet heeft uitgevaardigd, die de 
gelegenheid opent om in streken, waar het noodig is, maatregelen 
te nemen om het uitroeien te keer te gaan van de alligators, 
waarop hevig werd gejaagd wegens de waarde van hunne 
huiden. De alligators nu vreten zeer vele bisamratten; en 
sinds deze reptielen zeer sterk verminderden, is de plaag der 
knaagdieren in Louisiana in- bedenkelijke mate toegenomen. 
Op tweeërlei wijze doen de bisamratten aan de rijstvelden 
groot nadeel: èn doordat zij de jonge planten afvreten en de 
oudere planten doorbijten om de pluimen met de korrels machtig 
te worden, èn ook doordat zij de dijken en dammen op de 
rijstvelden doorwoelen en aldus kunnen veroorzaken dat het 
bevloeien zoowel als het ontwateren op den verkeerden tijd 
plaats vindt. 

Volgens LANTZ is de schade, die de bisamratten aan granen 


63 


— met uitzondering dus van rijst — teweeg brengen, van 
minder beteekenis dan die, welke zij aan warmoezerij- en andere 
tuinbouwgewassen toebrengen. De zwarte alluviale gronden 
in de buurt van het water zijn bijzonder geschikt voor de 
teelt van groenten; en om vrij te zijn van den invloed der in 
sommige streken vooral van de Westelijke Vereenigde Staten 
langdurige zomerdroogte, kiest de teler daar juist meestal de 
streken nabij het water. Vaak komen muskusratten op zulke 
terreinen en vernielen daar alles. De Heer CHARLES DURY van 
Cincinnati, Ohio, schreef in een brief aan de „Biologicat Survey’ 
van 7 Augustus 1906, dat hij verbaasd stond over de schade, 
door muskusratten teweeggebracht op een koolveld van ver- 
scheiden acres oppervlakte. De dieren hadden daar bijkans 
alle koolen afgeknaagd en weggesleept; en de paden, die van 
het koolveld naar hare holen liepen, waren duidelijk zicht- 
baar. — Af en toe hoort men van gelijksoortige berichten over 
het verlies van turnips, selderij, meloenen en andere groenten 
door de aanwezigheid van muskusratten. Ook afgevallen appels 
brengen zij naar hare holen. 

In ’t bijzonder moet ik hier nog melding maken van de 
schade, die de bisamratten in tuinen, parken en in kweekerijen 
van waterplanten teweeg brengen aan waterleliën. Deze knagers 
houden zeer veel van de gezwollen zeer zetmeelrijke wortels 
van deze planten. De Nelumbo-soorten met hare zeer vleezige 
zetmeelrijke wortels worden nog meer aangetast dan de Nym- 
phaea’s en verwanten. Toen in het New Yorksche Zoological 
Park drie moerassige plekken werden uitgegraven en aldus in 
vijvers veranderd, vestigden zich in deze vijvers dadelijk muskus- 
ratten, die van de Bronx River daarheen kwamen en weldra 
begonnen, de waterleliën en andere waterplanten uit te roeien. 


Schade aan dijken en dammen. LANTzZ maakt in de eerste 
plaats melding van de schade, door bisamratten teweeg gebracht 


64 


op kwelders. Langs de kust van den Atlantischen Oceaan bevinden 
zich, schrijft hij, uitgestrekte streken, die bij hoogen vloed door 
‘t zoute water worden overstroomd, maar die toch heel wat 
gras produceeren, dat — hoewel het vrij hard en stug is — 
toch een goed voeder voor ’t vee oplevert: vlakten dus, die 
te vergelijken zijn met onze kwelders. In sommige van deze 
kwelders heeft men dijken aangelegd om het onderloopen te 
beletten; op deze wijze wordt de qualiteit van het gras ver- 
beterd, en het wordt dan mogelijk het te maaien. Er bevinden 
zich in deze dijken een soort van sluizen, die opengezet en 
gesloten kunnen worden, en waardoor het water kan worden 
tegengehouden of toegelaten, al naar men wil. De bisamratten 
nu graven gangen in de dijken en doen aldus de kwelders op 
ongewenschte tijden onderloopen; zij knagen ook gangen in 
de deuren der sluizen, waardoor deze haren dienst weigeren. 
LANTz schat echter de aldus aan de kwelders toegebrachte 
schade niet heel hoog, en meent dat de bisamratten, die — als 
ze op doelmatige wijze beschermd werden — zich daar sterk 
zouden vermeerderen, door hare vachten eene heel wat grootere 
waarde zouden representeeren dan de waarde van het gras en 
hooi, dat de kwelders nu opleveren. 

Ernstige schade echter wordt in vele andere gevallen aan 
dijken en dammen toegebracht. Rivierdijken, irrigatiedijken, 
dammen, aangebracht in beekjes, die molens in beweging moeten 
brengen, kortom alle mogelijke dammen, dijken en verdere 
waterkeeringen, kunnen door bisamratten duchtig worden be- 
schadigd. Deze houden zich zeer veel op in het diepe water van 
kunstmatige waterreservoirs. Zoodra een kanaal wordt aange- 
legd langs eene ondiepe rivier, verlaten groote menigten bisam- 
ratten de rivier voor den nieuwen waterweg en doorgraven de 
kaden om er hare woningen in aan te leggen, waardoor zij 
aanleiding tot overstroomingen kunnen geven, hoewel — volgeus 
LANTZ — in dezen de bisamrat wel eens valschelijk beschuldigd 


65 


wordt, terwijl de oorzaak der vernieling moet worden gezocht 
in het werk van rivierkreeften, „pocket gophers” !), mollen of 
gewone ratten. Bijna ieder jaar wordt wel eens de scheepvaart 
in het eene of andere van de voornaamste kanalen der Unie 
tijdelijk gestremd, omdat eene reparatie noodig is van door 
bisamratten beschadigde kaden. 

Het Delaware- en Raritankanaal werd in 1899 nabij Trenton 
N. J. op deze wijze gedurende verscheiden dagen voor de 
scheepvaart onbruikbaar gemaakt; en in September 1894 ver- 
oorzaakten de bisamratten eenige énorme doorbraken in het 
Eriekanaal, zoowel in de buurt van Rochester als in de buurt 
van Brighton. 

Over schade, in de Zuidelijke Vereenigde Staten aan de rijst- 
kultuur toegebracht, werd reeds boven gehandeld. In de streken 
waar rijst wordt geteelt, worden bij hoogen waterstand in de 
rivieren niet alleen alle bouwlanden maar ook de steden door 
kostbare dijken voor overstrooming behoed. En nu wordt, behalve 
door andere oorzaken, vooral door de muskusratten vaak groote 
schade aan deze dijken toegebracht. In den winter 1908—1909 
werd de situatie in Plaquemines Parish zoo ernstig, dat eene ver- 
volging op groote schaal tegen de genoemde knaagdieren werd 
ingesteld, tengevolge waarvan naar schatting een half millioen 
exemplaren werden gedood. De vachten brachten omtrent 100,000 
dollars op. In vele streken in de Westelijke Staten, waar irrigatie 
voor de bodemkultuur onmisbaar is, worden opzichters aange- 
steld, wier eenige taak is, de dijken en dammen geregeld te 
inspecteeren met het oog op beschadiging door bisamratten, 
„gophers’”’ en andere dieren. 

Overal waar stroomend water als beweegkracht wordt gebruikt, 
kunnen de bisamratten door het vernielen van dammen en dijken 


1) „Pocket gopher” is een ander knaagdier (Geomys bursarius Shaw), 
iets kleiner dan de hamster, levende tusschen de Rocky Mountains en 
de Mississippi, tusschen 34 en 52° N.B. 


66 


énorme schade teweeg brengen, waaronder ondernemers, werk- 
lieden en de gansche gemeenschap lijden. Zoo werd in ’t 
voorjaar 1904 nabij Thomaston Conn. door bisamratten eene 
schade van ettelijke duizenden dollars berokkend. — In April 
1904 stroomde de Equality-mijn in Zuidelijk Illinois onder, 
tengevolge van de omstandigheid dat de Saline River buiten 
hare oevers trad; en dit kwam ook alweer doordat de dijk door 
bisamratten was doorgraven. Het leven van een honderdtal 
mijnwerkers werd in gevaar gebracht. 

Ook zijn er voorbeelden genoeg van groote beschadiging 
door deze ratten aan dijken, waarover de spoorwegen loopen; en 
lange houten bruggen, zooals die soms in Amerika door moeras- 
sen worden gelegd, worden vernield, doordat deze knaagdieren 
onder den onderbouw daarvan graven en de brug doen verzakken. 

Ten slotte nog komt het herhaaldelijk voor, dat grazende dieren 
een poot breken doordat zij stappen in een hol van een bisamrat.— 


De schade, aan de vischvangst en de vischteelt toegebracht, 
schat LANTZ niet zoo bijzonder hoog. Hij zegt, dat de bisam- 
ratten soms visschen eten, maar in hoofdzaak de trage soorten, 
die vooral in ’t slib wegkruipen; zelden de meer beweeglijke 
visschen, waartoe de meer waardevolle soorten behooren. Veel 
hebben de karpers, die van uit Duitschland in Amerika werden 
ingevoerd, ervan te lijden; maar LANTZ vindt dat niet heel erg : 
„This would not now be regarded as a serious loss”. In Duitsch- 
land zou men daar anders over denken : de smaken verschillen. 
— Aan de vischteelt doen de bisamratten — volgens LANTZ — 
eenig nadeel, doordat zij de vijvers beschadigen, en waarschijn- 
lijk ook doordat zij het voedsel van de visschen, zooals 
kokerwormen en andere waterinsekten, vernielen. — 


Nut. Thans moge, bepaaldelijk aan de hand van het werkje 
van LANTZ, hier volgen wat te vermelden valt omtrent het ge- 


67 


bruik, dat men van de gevangen muskusratten kan maken. Het 
vleesch kan worden gebruikt als voedsel, maar de vacht brengt 
een veel grooter voordeel op. 

De muskusrat als spijs. Het vleesch van dit dier werd — 
zegt LANTZ — door de eerste blanke bewoners van Noord- 
Amerika in ’t algemeen hoog geschat, voornamelijk in den winter. 
De kolonisten leerden het spoedig eten ; zij kookten het, op de 
Indiaansche manier, met maïs („corn.”’). Bijna alle strikkenzet- 
ters, jagers en Canadeesche schippers in het Noordwesten van 
Amerika noemden het vleesch zeer smakelijk, en aten het vaak 
geroosterd boven het kolenvuur in het kamp. FEATHERSTONHAUGH 
vermeldt, dat hij rondtrekkende kooplieden en ook Indianen bij 
Lac qui Parle, Minnesota, bisamratten zag drogen om ze als 
voedsel te conserveeren. Hij schrijft: „Daar het juist het seizoen 
der muskusratten was, hadden zij een buitgengewoon groot 
aantal van deze dieren gevangen; zij vilden ze en droogden de 
gevilde dieren aan stokken, die boven een zwak vuurtje werden 
aangebracht. In 20 dagen tijds hadden zij er 1900 stuks ge- 
vangen en gedroogd.” 

In lateren tijd hebben ook vele personen met meer verfijnden 
smaak het vleesch van de bisamrat gegeten; en zeer verschillende 
opinie is door hen uitgesproken over de smakelijkheid daarvan. 
Er zijn er, die beweren dat de muskussmaak het ongenietbaar 
maakt en dat niemand het zal eten behalve dan misschien 
menschen, die op ’t punt zijn, van honger om te komen. Anderen 
verklaren dat de bisamrat een wildsoort is voor een lekkerbek, 
in smaak eenigszins overeenkomende met de wilde eend, die 
in dezelfde waterrijke streken leeft als zij. Verscheidenen ver- 
gelijken den smaak met dien van de beroemde landschildpad 
van de Chesapeake. 

Over den smaak valt niet te twisten ; maar een feit is het, 
dat de bisamratten op sommige markten in ’t Oosten en ook wel 
in 't Westen in groot aantal verkocht worden. Op markten in 


68 


Philadelphia, Baltimore, Wilmington en andere steden worden 
zij verkocht onder den naam „marsh rabbits” (moeras konijnen), 
maar de verkoopers doen volstrekt geen moeite om den men- 
schen te doen gelooven dat zij wat anders zouden wezen dan 
muskusratten: Zij worden gekocht en gegeten zoowel door lieden 
in goeden doen als door arme menschen. Daar zij eigenlijk ge- 
vangen worden om hare vacht, kan de prijs der gevilde dieren 
betrekkelijk laag zijn. 

LANTZ vond in Februari 1908 op de markten te Baltimore 
bisamratten in verschillende stalletjes te koop aangeboden, tegen 
den prijs van. 10 dollarcenten (25 cts.) per stuk. Hij vernam 
bij nader onderzoek dat verscheiden firma’s ze geregeld van 
de Benedenchesapeake ontvangen. De markt in muskusratten 
begint ongeveer tegen Kersttijd en eindigt in ’t midden van 
Maart. — In Februari 1907 werden gedurende het jachtseizoen 
door een koopman te Philadelphia ongeveer 3000 bisamratten per 
week voor de consumptie verkocht. Daar werden zij meestal 
van Salem N. J. aangevoerd. 

Men zegt dat muskusratten in Delaware en Maryland zeer 
veel worden gegeten op maaltijden, gegeven vanwege kerkelijke 
vereenigingen ; en dat dit soort van wild voorkomt op het menu 
van vele schuttersvereenigingen in het Westen. Ongeveer 12 
jaar geleden, vertelt LANTZ, wenschte de Monroe Marsh Club 
te bewerken dat er eene wet in Michigan werd uitgevaardigd 
om de bisamratten te beschermen in de lage streken nabij de 
Groote Meren. Zij inviteerde het geheele wetgevende lichaam 
op een diner te Lansing. De hoofdschotel was bisamrat ; maar 
niemand der gasten wist daar iets van; eerst aan het einde van 
het diner deelde de tafelpresident mee, dat de Club gaarne zou 
zien dat er in Michigan eene wet kwam op de bescherming 
van het delicieuse wild, dat zij gegeten hadden, en dat niets 
anders was dan bisamrat. Een wetsontwerp in dien geest werd 
ingediend en ging er in de vergadering van het wetgevende 


69 


lichaam met vlag en wimpel door. Sindsdien heeft de Monroe 
Marsh Club elk jaar haar fijn bisamrat-diner. 

Het vleesch van de ondatra is donkerrood van kleur, maar 
fijn van vezel en malsch. Naar de meening van LANTZ komt 
het minder gunstige oordeel van den onaangenamen muskus- 
geur slechts daarvandaan dat òf het koken òf het villen van 
het dier niet volgens de regels der kunst is geschied. Volgens 
hem is nl. de muskusreuk alleen in den zomer tot in het vleesch 
doorgedrongen, in den winter niet. De kunst is dan maar,dat 
men het dier op zoodanige wijze vilt, dat de haarkant van het 
vel niet in aanraking komt met het vleesch, en dat men de 
muskusklier, die gewoonlijk bij ’t villen aan de afgestroopte 
huid blijft zitten, niet met het mes aanraakt. Ten overvloede 
kan, althans in den winter, de muskusreuk worden weggenomen, 
door het gevilde dier flink met water af te wasschen. Altijd 
laat men het vleesch minstens een uur lang in zout water liggen, 
vóór het in den pot of de pan komt. De meesten vinden, volgens 
LANTZ, den geur, dien de muskusrat altijd behoudt, lekker. 
Wie er op tegen mocht hebben, kan dien geur doen verdwijnen, 
door het gevilde dier een nacht over in zout water te laten staan. 

LANTZ geeft verschillende recepten voor het koken, stoven en 
braden van bisamratten ; ik zal het weergeven van deze recepten 
maar uitstellen tot de bisamrat in ons land vasten voet heeft 
gekregen, waar het gelukkig nog niet zoo dadelijk aan toe is. 
Bij alwat LANTZ voor voortreffelijks meedeelt omtrent de 
bisamrat als voedsel, moet het bevreemding wekken, dat men 
in dezen oorlogstijd nergens in Duitschland of Oostenrijk tot 
het stelselmatig vangen van deze dieren voor voedsel schijnt te 
zijn overgegaan, terwijl toch volgens courantenberichten in de 
centrale rijken tegenwoordig heel wat vleesch van gewoonlijk 
niet voor de consumptie gebruikte huisdieren wordt gegeten, en de 
kraaien daar van overheidswege een uitstekend en smakelijk 
voedsel worden genoemd, zoodat soms „eine saftige Saatkrähe’’ 


70 


in de Duitsche restaurants wordt aangeprezen, als er om een 
vleeschschotel wordt gevraagd. Of smaken in Oostenrijk en in 
Duitschland de bisamratten anders dan in Amerika ? 

Bisamvachten. In verschen toestand is de vacht van de muskus- 
rat dicht en zacht; zij heeft veel van een bevervacht ; de haren 
zijn echter korter en staan wat minder dicht bij elkaar, en de pels 
is iets minder duurzaam. De kleur varieert al naar het jaargetijde 
en de lokaliteiten. Men zegt, dat de vachten uit Noordelijke 
streken het lichtst van kleur zijn, soms licht zilvergrijs, aan de 
onderzijde zelfs bijkans wit. Zeer donkere vachten, bijkans zwart, 
komen hoofdzakelijk uit New Jersey, Delaware en Maryland, 
maar bij uitzondering ook wel uit andere streken van de Ver- 
eenigde Staten en uit Canada. 

Vergeleken met de meeste andere vachten van zoo kleine 
afmeting, zijn de bisamvachten van uitstekende qualiteit en van 
groote duurzaamheid; dat zij betrekkelijk goedkoop zijn, komt 
voornamelijk door het feit dat zij zoo overvloedig zijn. Het 
eerst zijn de vachten gebruikt geworden voor het vervaardigen 
van de zoogenoemde „kastoren” hoeden, nl. toen de bevers 
schaarscher werden. Toen later voor de vervaardiging van die 
hoeden zijde werd gebruikt, werd de vraag naar bisamratten eerst 
veel minder. Maar weldra kwamen deze in zwang als imitatie 
van „sealskin” (robbevachten). Wanneer het praepareeren en het 
verven niets te wenschen heeft overgelaten, dan is het bont van 
bisamratten ook nauwlijks te onderscheiden van het echte 
„sealskin’’; maar het is veel minder duurzaam. Overigens heeft de 
bontwerkerstechniek in den laatsten tijd de middelen gevonden 
om bisamvachten zóó te verven, dat zij bijkans alle meer kost- 
bare soorten van pelswerk bedriegelijk imiteeren, en daardoor 
vooral is de vraag naar bisamvachten steeds grooter geworden. 

LANTz geeft een overzicht van de toename in den handel 
van bisamvachten, waaruit blijkt, dat in de laatste helft van de 
18e eeuw per jaar gemiddeld niet meer dan 75.000 dergelijke 


71 


vachten naar Londen werden vervoerd; in de eerste helft van 
de 19e eeuw bedroeg dit gemiddelde getal meer dan 400.000, 
van 1850—1890 ongeveer 2.500.000; in de latere jaren steeg 
dit getal tot 4.000;000 per jaar. In 1900 bedroeg de totale uitvoer 
(dus niet alleen naar Londen) 5.285.000 stuks. In de laatste 
jaren blijft ook een gedeelte van de bisamvachten in Amerika, 
om daar te worden geprepareerd en geverfd; verreweg de 
grootste massa echter gaat nog naar Londen. 

Hoe groot ook het aantal bisamratten is, dat in de laatste 
anderhalve eeuw in Amerika gevangen is, zoo schijnen deze 
dieren daar toch nauwlijks merkbaar te verminderen. Het aantal 
te Londen in den handel gebrachte bisamvachten bedroeg in 
1905 5 millioen, in 1906 7 millioen, in 1907 5'!/, millioen, in 
1908 3.800.000, in 1909 3.770.000. Daarbij moet echter niet 
vergeten worden, dat in de laatste jaren behalve de 3!'/, à 5 
millioen vachten, die naar Londen werden uitgevoerd, er nog 
een paar millioen naar Duitschland (vooral naar Leipzig) gingen 
en ongeveer evenveel in Amerika zelf verwerkt werden. De 
prijzen stijgen van jaar tot jaar, daar de vraag steeds sterker 
rijst dan het aanbod. — 


Hoewel de bisamrat in Amerika ontwijfelbaar soms aanzienlijke 
schade teweeg brengt, valt in ’t algemeen toch die schade in 
't niet tegenover de groote voordeelen, die men er daar van 
heeft. Dat blijkt wel het best daaruit, dat ín bijkans alle 
provinciën van Canada en in vele Staten van de groote republiek 
Amerika de bisamrat voor uitroeiing beschermd wordt door 
wetten, die bepalen dat het dooden en vangen van dit dier 
alleen geoorloofd is in bepaalde gedeelten van het jaar, nl. in 
die maanden, in welke de voortplanting vrij wel stilstaat. In 
sommige Staten is de tijd van bescherming zeer lang, bijv. in 
Delaware van 20 Maart tot 1 December; in andere Staten veel 
korter, zooals in New York van 1 Mei tot 15 October. Nog op 


72 


andere wijze tracht men het aantal, dat er gevangen wordt, in 
sommige Staten te beperken, bijv. door de bepaling, dat men de 
dieren bij nacht niet mag schieten, dat men geen kunstlicht bij 
de vangst mag gebruiken, dat men geen vallen onmiddellijk bij 
het nest mag plaatsen, enz. — Daar echter in verscheiden streken 
de bisamrat zoowel door haar woelen in dijken en dammen 
als door het vernielen van kultuurgewassen plaatselijk veel 
nadeel teweeg brengt, wordt in de meeste Staten de vangst in 
verboden tijd toch toegestaan, wanneer zij ergens niet onbe- 
langrijke schade veroorzaakt. 

Aangezien echter in de berichten uit Amerika, vooral in die 
van meer dan een 12-tal jaren geleden, betrekkelijk weinig 
melding werd gemaakt van groote schade, door de bisamratten 
teweeggebracht, terwijl de uitvoer der vachten steeds stijgende 
was, lag het denkbeeld wel eenigszins voor de hand, om een 
pelsdier, waarvan men zooveel voordeel zou kunnen trekken, 
en dat toch met de moderne kultuur bestaanbaar scheen te zijn, 
in Europa te importeeren. Dit denkbeeld werd in 1906 in 
Bohemen tot uitvoering gebracht; maar eerst in den zomer 1909 
kwamen daarover berichten in de couranten; en de Directie 
van het Domein Dobrisch van den Vorst van COLLOREDO MANS- 
FELD deelde aan PROF. HECK op diens aanvrage daaromtrent 
mee: dat inderdaad op het initiatief van dezen Vorst vóór drie 
jaren Amerikaansche bisamratten waren ingevoerd en op het 
domein Dobrisch bij Praag, in de nabijheid van een groot meer, 
waren losgelaten, en dat deze knaagdieren daar zeer goed 
wilden aarden. — Het bleek dan ook al heel spoedig, dat de 
bisamratten zich daar zeer sterk gingen vermeerderen, zoodat 
in den tijd van 10 jaren het achttal oorspronkelijk ingevoerde 
bisamratten tot eenige millioenen was vermeerderd, die zich 
niet alleen over geheel Bohemen, maar ook over de aangren- 
zende gedeelten van Saksen en Beieren hadden verbreid. 

Maar het bleek tevens maar al te zeer, dat de Vorst van 


vis 


CoLLOREDO MANSFELD door den invoer van de bisamrat in Bohe- 
men zijn land geen dienst had bewezen, hoezeer hij gemeend 
had, dat wèl te doen. De poging van den „fürstl. Colloredo 
Mansfeld'schen Forsverwalter’’ BURSIK !), om de tot den Vorst 
gerichte verwijten te ontzenuwen, door te verklaren, dat de 
bisamrat geen visschen eet, geen schade aan land- en tuin- 
bouwgewassen doet en geen dijken en dammen doorwoelt, 
bleek te zijn niet anders dan een bewijs, dat het spreekwoord 
„Wiens brood men eet, diens woord men spreekt” soms een waar 
woord is. Immers, daargelaten nog al de klachten, díe over de 
bisamrat worden aangeheven in Bohemen en aangrenzende 
landen, — reeds langen tijd wordt in Amerika, waar men 
overigens in ’t algemeen maatregelen neemt om de bisamrat 
voor uitroeiing en zelfs voor vermindering in aantal te bescher- 
men, het groote nadeel, dat dít knaagdier soms te weeg brengt, 
niet ontkend. — Het wordt door den Heer BuRsiK van veel 
belang geacht, dat de bisamrat zeer veel zoetwatermosselen 
eet, die ’t zelfde voedsel gebruiken als de karper, zoodat zij 
nuttig zou worden door de concurrenten van deze vischsoort 
uit te roeien. Men zou dit misschien eene zeer aanbevelens- 
waardige eigenschap van de bisamrat kunnen vinden, wanneer 
zij niet minsten even graag karpers als zoetwatermosselen at! — 
Op nog eene nuttige zijde van de bisamrat wordt door BURSIK met 
nadruk gewezen, waardoor, volgens hem, de „geringe schade”, 
die zij mocht teweeg brengen door het verslinden van rivier- 
kreeften en karperbroed, ruimschoots zou worden goedgemaakt. 
Het is deze: dat zij vaak meren en vijvers, die vol zitten met 
biezen, riet, kalmoes en andere waterplanten, geheel reinigt. 
Uit die planten toch maakt zij, in ondiep water althans, hare 
zomernesten. Een meer dan 10 Hektaren groote vijver in het 


*) Bursik, „Meine Beobachtungen über die Bisamratte”, in „Oesterr. 
Fischerei Zeitung” 1914. No. 12 en „Ist die Bisamratte schädlich?” in 
’t zelfde blad. No. 17. 


74 


Vorstelijk domein, waarvan de eene helft bijkans was dicht- 
gegroeid, werd door de bisamratten zoodanig gereinigd, dat 
nauwlijks de helft van de vroegere hoeveelheid riet overbleef. 
Het komt mij echter voor, dat waar het noodig mocht zijn, 
het riet op zulke plaatsen ook wel op andere manier kan 
worden opgeruimd; terwijl men in vele gevallen een flinken 
rietgroei gaarne ziet, wijl de jaarlijksche oogst daarvan, mits 
te juister tijde geschied, eene belangrijke waarde vertegen- 


woordigt. „Nur in Teichen” — aldus schreef de „Fürstl. 
Colloredo-Mannsfeldsche Domänendirection Dobisch” aan Prof. 
HECK —, „nur in Teichen mit Dämmen ohne Steinverkleidung 


wird die Ratte durch ihren Bau, dessen unter dem Wasserspiegel 
befindliche Eingänge mit dem Wasserstande wechseln, einiger- 
massen unangenehm” (de cursiveering is van mij). Men ziet: 
de „Fürstliche Domänendirection’’ wil graag iets door de vingers 
zien, als het de bisamratten betreft. 

Het baat niet of men al de schade, die dit knaagdier teweeg 
brengt, tracht te verkleinen. Het overbrengen van dit dier naar 
Bohemen blijkt een misslag te zijn geweest, al heeft Vorst 
COLLOREDO—MANSFELD het niet uitsluitend geïmporteerd om 
deze diersoort meer te hebben om er jacht op te maken, maar 
ook wel degelijk om aan de aldaar inheemsche fauna eene 
diersoort toe te voegen, die — wegens de groote waarde van de 
vacht — uit een oeconomisch oogpunt van groote beteekenis 
zou kunnen zijn. 

De toestanden zijn nu eenmaal geheel anders in de meeste 
streken van Noord-Amerika dan in Bohemen en aangrenzende 
landen; en daarmee staat in verband, dat dezelfde diersoort, 
die in de eerstbedoelde landen om oeconomische reden bescher- 
ming kan verdienen, in de andere streek niet moest geïmporteerd 
zijn geworden. De meeste streken van Amerika zijn nog weinig 
bewoond; er zijn nog vele waterrijke, uitgestrekte vlakten, die 
weinig of niet in kultuur zijn, en waar de bisamratten zich onge- 


ÂD 


stoord kunnen vermeerderen, zonder dat zij de belangen van 
den mensch schaden. Hoe meer bisamratten er in zulke streken 
kunnen worden gevangen, des te voordeeliger, want iedere vacht 
vertegenwoordigt eene niet onbelangrijke waarde. Maar ook 
reeds in die streken van Noord-Amerika, waar de landbouwende 
bevolking dichter bijeen woont, waar dijken en dammen aan- 
gelegd zijn om het water binnen zekere grenspalen te houden 
of het in zekere richtingen te leiden, waar een bloeiende land- 
bouw of eene intensieve groenteteelt op de lage landen bij het 
water wordt uitgeoefend, — ook reeds in zulke streken van 
Amerika zijn de bisamratten, blijkens al wat daaromtrent ge- 
meld wordt, een ware landplaag, en daar worden zij dan ook 
zooveel mogelijk uitgeroeid. 

Geheel andere toestanden dan in de meeste streken van Noord- 
Amerika heerschen in Bohemen. Daar heeft men een dichte 
bevolking, en eene vrij hoog ontwikkelde en tamelijk intensieve 
bodemkultuur. Daar kan men de bisamrat eenvoudig niet dulden; 
overal waar zij in eenigszins aanzienlijk getal zich voordoet, 
komt zij met de belangen van den mensch in conflict. In Bo- 
hemen staat de vischteelt, inzonderheid de karperteelt, in hoogen 
bloei; men vindt er vele en uitgebreide vischvijvers; en de 
bisamrat, die een eerste vischdief is, die in water en in de 
onmiddellijke nabijheid daarvan leeft, vindt daar alles wat haar 
hart begeert. Bohemen is voor haar een waar paradijs ; maar 
voor de vischkultuur moet zij daar wel uiterst schadelijk worden. 
Dat dit het geval is, blijkt uit vele berichten. Het meest heeft 
in de karpervijvers het broed te lijden; maar ook grootere exem- 
plaren, en zelfs de allergrootsten worden aangegrepen en gedood. 
Daar echter de aard van dit tijdschrift zich minder leent voor een 
uitvoerige bespreking der schade, die de bisamrat aan de visch- 
teelt toebrengt, verwijs ik hier naar de publicatie van SUSTA !) 


1) W. SusTaA, „Die Schädigung der Fischerei und Forstwirtschaft durch 
die Bisamratte”, in „Oesterr. Fischereizeitung’”’, 1914, No. 16. 


76 


en Mokry !). Ook de rivierkreeften worden in verschillende 
streken van Bohemen op groote schaal door dit knaagdier 
uitgeroeid. 

Van het vernielen van dijken en dammen worden uit Bohe- 
men, het land der karperteelt, verscheiden gevallen vermeld. 
SusTA schrijft daarover (1914): „Die meisten Teiche wurden 
in Böhmen vor 300 bis 400 Jahren erbaut. Das Werk unserer. 
grossen Teichbauer stand unberührt durch Jahrhunderte da. 
Heute befinden sich in den druch Ondatra stark befallenen 
Gebieten nur mehr Ruinen der früher massiven Dämme, oder 
— was noch gefährlicher ist — von aussen zwar scheinbar 
intakte, in der Tat aber kreuz und quer angebohrte Dämme, 
welche bei den ersten grösseren Wasseranprall zusammenbre- 
chen müssen. Keine Tarrassmauer ist fest genug, um den 
Wühlern stand zu halten; wenn auch die Steine so kunstfertig 
zusammengefügt sind, dass die Ondatra keinen direkten Angrifis- 
punkt findet, sucht sie den Weg von Teichgrunde in den 
Dammkörper hinauf und verästet hinter der Tarrassmauer ihre 
Gänge. Nicht einmal die unter der Teichsohle ligende Teich- 
röhre ist sicher; wir fanden mehrere Fälle, wo auch diese und 
das umliegende Zapfenhaus von der Bisamratte durchgenagt und 
stark angegriffen wurden.” 2) 

Over de schade, door de bisamrat aan den landbouw en de 
warmoezerij in Bohemen toegebracht, vind ik niet veel gegevens. 
Maier meldt, dat zij zoowel in den zomer als voor het verga- 
deren van wintervoorraad veel graan, groenten en ooft (natuur- 
lijk op den grond gevallen ooft) rooft ; terwijl zij door het graven 


1) TH. MokRry, „Veber durch die Bisamratte verursachte Schäden”, in 
„Oesterr. Fischereizeitung, 1915, No. 11, aangehaald in het bovenvermelde 
artikel van NERESHEIMER in „Naturwissenschaftliche Zeitschrift für Land- 
und Forstwirtschaft’, Februari 1916. 

2) W. Susra, „Die Schädigung der Fischerei und Forstwirtschaft durch 
die Bisamratte”, in „Oesterr. Fischereizeitung”, 1914, No. 16. 


71 


in den bodem veel wortels van gewassen bloot legt en deze 
dan doet doodgaan. „Aehnliche Gefahren entstehen auch der 
Forstwirtschaft an gewässernahen Grundstücken” zegt MAIER. 
Hij maakt evenwel geen melding van het afknagen van wortels 
van land-, tuin- of boschbouwgewassen, zooals men dat in 
Amerika, althans bij landbouw- en warmoezerijplanten, heeft ge- 
constateerd. Wel vermeldt hij het rooven van kippen en eenden 
en van waterwild; ook van eieren van fasanten. 

Uit al het bovenstaande blijkt, dat de bisamrat in Bohemen 
precies dezelfde schade aanricht als in Amerika; maar dat hij 
tengevolge van de andere toestanden, daar ‘in ’t algemeen veel 
meer schade teweegbrengt dan in de Nieuwe Wereld. In weinig 
bewoonde en weinig in kultuur zijnde streken kan men haar 
dulden, en kan zelfs de schade in ’t niet vallen tegenover de 
hooge opbrengst van de vachten; in dichter bevolkte landen, 
waar de bodem grootendeels voor land- of tuinbouw in gebruik 
is genomen, is de bisamrat een uiterst schadelijk dier en kan 
zij zelfs door het doorgraven van de meest verschillende water- 
keeringen aanleiding geven tot groote rampen. Voor de visch- 
teelt en de zoetwatervisscherij is zij altijd zeer schadelijk. 

Herhaaldelijk werd beweerd, dat ook het bont van de Boheem- 
sche bisamratten veel minder waard zou zijn dan dat van de 
Amerikaansche. Het is echter de vraag of zulks, in ’t algemeen 
gesproken, juist is. Het is overigens zeer wel mogelijk; want 
terwijl de Amerikaansche vachten meest allen wintervachten zijn, 
daar in de meeste streken de bisamrat gedurende den zomer 
beschermd wordt, wordt dit dier in Bohemen het geheele jaar: 
door gevangen. 


Gelukkig is het terrein, waarover de bisamrat zich tot dusver 
in Europa verbreid heeft, vrij ver van Nederland verwijderd; 
maar, zooals ik in het begin van dit artikel deed opmerken, is 
de mogelijkheid volstrekt niet uitgesloten, dat zij zich vroeger 


78 


of later ook in ons land gaat vestigen. Waarschijnlijk zal zij 
ook hier te lande alle gegevens vinden om zich sterk te ver- 
meerderen ;-want hare verbreiding in Amerika is van dien aard, 
dat wel blijkt, dat zij in koude zoowel als in warme streken 
goed aarden wil, en in streken met een zeeklimaat even goed 
als in streken met een vastelandsklimaat. 

Het zou voor ons land een ramp zijn, wanneer zij zich hier 
vestigde. Allermeest met het oog op de dijken en verdere water- 
keeringen ; maar ook zou de groentenkultuur in vele waterrijke 
streken ín ons land er erg onder lijden. In hoever onze boomteelt 
er schade van zou kunnen ondervinden in dergelijke streken, zoo- 
als Boskoop en Aalsmeer, valt nog niet te zeggen; gerust ben ik er 
niet op. Voor de visscherij en de vischteelt zouden de bisam- 
ratten hier te lande zeer schadelijk worden. In ieder geval achtte 
ik het nuttig, in navolging van den Heer VONK, te wijzen op het 
gevaar, dat ons dreigt, al is het voorloopig nog niet van zeer nabij. 


Wat de bestrijding betreft, zal ik voorloopig kort zijn. Het 
meest worden de bisamratten in vallen gevangen; de Indianen 
steken ze met een spies in hare winterkwartieren dood; ook 
kan men ze in hare nesten met vergiftige gassen dooden; 
eveneens door het neerleggen van vergiftigd aas; verder kan 
men ze doodschieten. Ten slotte rijst de vraag, of men de bisam- 
ratten zou kunnen bestrijden door sommige exemplaren te 
infecteeren met eene bacteriesoort, die eene besmettelijke ziekte 
in ’t leven roept, waardoor dan de bisamratten in eene geheele 
streek zouden worden besmet; m. a. w. of tegen dit dier eene 
bestrijdingswijze zou kunnen worden gevolgd als tegen de 
veldmuizen, met behulp van het middel van onze Rijksserum- 
inrichting of van de Loefflersche bacil. Proefnemingen in 1913 
in deze richting uitgevoerd door STEPAN !), hebben slechts 


1) W. J. STEPAN, „Resultate der bacteriologischen Infectionsversuche 
mit Bisamratten”, in „Oesterr. Fischereizeitung” 1913, No. 17; geciteerd 
in het meermalen aangehaalde artikel van NERESHEIMER In „„Naturwissen- 
schaftliche Zeitschrift für Forst- und Landwirtschaft”, 1916, Februari. 


79 


negatieve resultaten opgeleverd. Echter zijn in 1915 door Broz ') 
in de „K.K. Landwirtschaftlich-bakteriologische und Pflanzen- 
schutzstation’” te Weenen proeven ingesteld, die althans de hoop 
doen koesteren, dat hetzij dan met de Loefflersche bacillen, 
hetzij met de kulturen van DANYSZ, resultaten zullen kunnen 
worden verkregen, welke voor de bestrijding der bisamrat van 
beteekenis kunnen zijn. Daar de proeven nog slechts op enkele 
dieren zijn genomen, kan echter nog geen conclusie worden 
getrokken. Ook blijft het nog altijd de vraag of, waar het gelukt 
in den grond levende dieren als veldmuizen door het in ’t_ 
aanzijn roepen van eene besmettelijke ziekte te dooden, — zulks 
ook even goed zal gaan bij een dier als de muskusrat, dat 
geregeld te water gaat. 

Maar ik wil over de bestrijding der bisamratten hier niet 
uitweiden. Daarover uitvoerig te schrijven zal eerst noodig zijn, 
wanneer deze dieren zich nog veel verder in de richting naar 
Nederland toe verbreiden, zoodat het gevaar meer dreigend 
wordt. Ik hoop derhalve dat ik nooit een vervolg op dit artikel 
zal behoeven te schrijven. 


J. RITZEMA BOS. 


Wageningen, 12 Februari 1917. 


1) OTrTo Broz, „Versuche über die Bekämpfung der Bisamratten mit 
Bakterien”, in „Oesterreichische Fischereizeitung”, 1915, No. 4. 


80 


Mededeelingen der Nederlandsche Phytopathologische 
Vereeniging. 


Sedert de laatste opgave (zie bl. 32 van dezen jaargang) trad 
als Donatrice tot onze Vereeniging toe: de Afdeeling Leeuwarden 
c. a. der Friesche Maatschappij van Landbouw. 


In den winter 1916/1917 werden van wege de Nederlandsche 
phytopathologische (plantenziektenkundige) Vereeniging voor- 
drachten gehouden: 

door den Heer N. vAN POETEREN op 30 November te Poeldijk 
over bespuiting met carbolineum in kassen en buiten; 

door den Heer T. SCHOEVERS: 
op 15 December te Nijmegen over schadelijke dieren in kassen ; 
op 10 Januari te Groningen over ziekten en beschadigingen 
der ooftboomen ; 
op 11 Januari te 't Zandt (Gron.) over ziekten en beschadigingen 
van landbouwgewassen, die met zaad- en pootgoed kunnen _ 
worden overgebracht ; 

door den Heer H. MARSCHALK: 
op 20 November te Tilburg over ziekten en beschadigingen 
van Warmoezerijgewassen ; 
op 14 Februari te Zelhem over ziekten en beschadigingen van 
ooftboomen ; 
op 20 Februari te Heelweg (bij Varsseveld) over ziekten en 
beschadigingen van ooftboomen. 


]. RITZEMA BOS. 


Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging 
en 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschritt over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 
Bme Dente ZEMA BOS: 


Drie-en-twintigste Jaargang. — 3e Aflevering. — Juni 1917. 


Verslag van de algemeene vergadering 
der Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging 
te Amsterdam op 10 April 1917. 


Naar aanleiding van de lezing der notulen van de vorige 
vergadering, te Wageningen gehouden ter herdenking van het 
25-jarig bestaan der Vereeniging, wijst de Heer LINDEMAN op 
de wenschelijkheid, om een dergelijke vergadering met voor- 
drachten en demonstraties, die immers zooveel belangstelling 
wekte, binnen niet te langen tijd te herhalen. 

De Voorzitter deelt mede, dat de het vorig jaar aangenomen 
contributieverhooging niet geleid heeft tot het bedanken van 
een noemenswaard aantal leden; zelfs is het totale ledental nog 
wat aangegroeid, nl. van 340 tot 350, terwijl dat der donateurs 
klom van 74 tot 83. 

Het Tijdschrift is geregeld verschenen en heeft, niettegen- 
staande de hooge prijzen van den tegenwoordigen tijd, geen 
buitensporig bedrag vereischt, wat echter vooral te danken is aan 
de vrijgevigheid van den Heer LINDEMAN, die een groot aantal 
platen geheel kosteloos ter beschikking stelde; hem wordt hiervoor 
nog eens openlijk dank betuigd. Voor den volgenden jaargang 
zal echter op een hooger bedrag gerekend moeten worden. 


82 


Voordrachten zijn, van wege de Vereeniging, gehouden door 
den Heer VAN POETEREN te Poeldijk; door den Heer SCHOEVERS 
te Nijmegen, Groningen en ’t Zand; door den Heer MAARSCHALK 
te Tilburg, Zelhem en Heelweg. 

De rekening en verantwoording van den Penningmeester, 
reeds voorloopig door het Bestuur goedgekeurd, wordt nagezien 
door de Heeren DR. F. W. T. HUNGER en P. TEUNISSEN en, 
op hun voorstel, onder dankbetuiging voor het nauwkeurig 
beheer, goedgekeurd. Het kassaldo blijkt gedaald te zijn van 
1,380: 1027 totf. 125.21: 

Het door het Bestuur voorgestelde begrootingsontwerp voor 
1917 geeft aanleiding tot zeer uitvoerige besprekingen betreffende 
de posten voor het Tijdschrift en voor voordrachten. Deze 
worden ingeleid door den Heer SPRENGER, die oordeelt, dat het 
betrekkelijk geringe ledental der Vereeniging voor een deel te 
wijten is aan den inhoud van het Tijdschrift, die op zichzelf 
zeer goed is, maar waaraan ontbreken kleinere artikelen met 
opvoedende kracht, ook geschikt voor minder hoog ontwikkelde 
lezers. Kwamen die er geregeld in voor, dan zou het ook geschikt 
worden bijv. voor de leerbibliotheken, zooals vele tuinbouw- 
cursussen die reeds bezitten, en deze zouden dan stellig als 
lid toetreden: er ontstaat tegenwoordig allerwegen op ’t platte- 
land meer en meer leeslust en dus ook behoefte aan geschikte, 
niet te zware lectuur op allerlei gebied van land- en tuinbouw. 
Daarentegen wordt door de voordrachten, hoe nuttig die ook 
mogen zijn, een te klein aantal personen bereikt. Hij stelt daarom 
voor, deze te laten vervallen en het daardoor beschikbaar komende 
bedrag te gebruiken voor uitbreiding van het Tijdschrift in boven- 
bedoelden zin; dezelfde personen, die anders voordrachten 
hielden, zouden wellicht bereid zijn, hiertoe mede te werken. 

Verschillende andere aanwezigen sluiten zich hierbij aan, 
waarbij o.a. nog wordt opgemerkt, dat voordrachten over phyto- 
pathologie ook, in overleg met onze Vereeniging, kunnen ge- 


83 


houden worden op kosten van landbouwmaatschappijen en 
dergelijke. Ook wordt nog gewezen op de wenschelijkheid om 
in het Tijdschrift door het publiek gestelde vragen te beant- 
woorden, wanneer die beantwoording voor een ruimen kring 
van belang zou kunnen zijn. 

Ten slotte wordt besloten, in de nog dit jaar te verschijnen 
afleveringen van het Tijdschrift een proef in de gewenschte 
richting te nemen; tegen het eind van het jaar kan het Bestuur 
dan beslissen, of het zal voorstellen, in 1918 op deze wijze 
voort te gaan, dan wel een andere wijze van uitgaaf te kiezen. 
Intusschen worden de land- en tuinbouwleeraren uitgenoodigd, 
in hun vergadering met de land- en tuinbouwonderwijzers 
dezen op den nieuwen vorm van het Tijdschrift opmerkzaam 
te maken; ook de aandacht van afdeelingen der Land- en Tuin- 
bouwmaatschappijen wordt gevestigd speciaal op de gelegen- 
heid tot het stellen van vragen daarin. 

Besloten wordt ook, dit jaar de voordrachten te doen vervallen. 

De Heer TEUNISSEN betoogt nog, dat het denkbeeld van een 
rijkssubsidie voor een zoo altruïstisch werkende Vereeniging 
als de onze niet moet worden losgelaten. 

Hierop wordt de begrooting vastgesteld als volgt. 

Ontvangsten. 


Saldo 1916 je 125218 
Bijdragen donateurs - 440.—. 
Ee leden - 560.—. 
Rente 7. 
Verkoop Tijdschrift en advertenties NO me 
SOZ 
Witte aven: 

Tijdschrift 1 TOO 
Onkosten Secretaris en Penningmeester - 70.—. 
Druk- en schrijfwerk DOI 
Lantaarnplaatjes dn AOR 
Vermoedelijk saldo - 127.21. 


f 1307.21. 


84 


Als bestuurslid wordt herkozen Dr. H. J. CALKOEN, die onder 
bijvalbetuiging verklaart, de benoeming te aanvaarden. Gekozen 
wordt de Heer K. VOrLKERSZ te Lisse; hem zal bericht van zijn 
benoeming worden gezonden !). 


Bij de rondvraag wenscht de Heer VAN LAREN te vernemen, 
of een blauwzuurbehandeling van kasplanten zou zijn aan te 
bevelen tegen de schildluis /Zsaspis filiformis. De Voorzitter 
antwoordt, dat deze behandeling niet altijd ongevaarlijk is voor 
teere planten, en bovendien niet steeds afdoende, daar de oude, 
door hun schild beschermde dieren veelal in leven blijven ; 
alleen wanneer alle dieren nog jong zijn en nog geen schild 
hebben, worden ze zeker gedood. 

Voorts vraagt de Heer VAN LAREN, of phytophiline wel een 
zoo afdoend middel is, als de verkoopers beweren. De Voor- 
zitter zegt, dat in vele gevallen een zeepoplossing met spiritus 
even goede diensten kan bewijzen. 

De vergadering wordt daarna gesloten onder daridoerdieee 
aan PROF. VERSCHAFFELT voor de verleende gastvrijheid. 


DR. H. W. HEINSIUS, 


Secretaris. 


1) De Heer VOLKERSZ heeft de benoeming aangenomen. Tot ondervoor- 
zitter heeft het Bestuur benoemd den Heer H. LINDEMAN, 


85 


OVER HET VOORKOMEN VAN 
„BIOLOGISCHE OF PHYSIOLOGISCHE RASSEN” 
BĲ PLANTENPARASIETEN EN DE OECONOMISCHE 
BETEEKENIS DAARVAN. ') 


Het is mijne bedoeling U een en ander mede te deelen van 
de „biologische rassen’ bij de zwammen (Fungi). Voor zoo ver 
mij bekend, heeft men het eerst bij de brandzwammen het eigen- 
aardige verschijnsel opgemerkt, dat sommige soorten nauw 
aan bepaalde voedsterplanten gebonden zijn, of zooals DE BARY 
het uitdrukte, dat zij zulk een „strenge keus” doen onder 
de voedsterplanten (1863). Vaak vond men dan op andere 
plantensoorten zwammen, die uitwendig volkomen gelijk waren 
aan de eerstgenoemde, terwijl toch in vele gevallen bleek, dat 
het onmogelijk was de eerstgenoemde parasieten op de laatst- 
genoemde voedsterplanten over te brengen, en evenmin de 
laatstgenoemde op de eerstgenoemde. - 

Het is nog geen vijf en twintig jaar geleden, dat ERIKSSON 
door zijne uitgebreide onderzoekingen over de specialisatie van 
het parasitisme bij de graanroestsoorten, de alge- 
meene aandacht vestigde op het bestaan der biologische rassen. 
Sedert dien is ditzelfde verschijnsel ook in verschillende andere 
groepen van parasitische organismen, zoowel dierlijke als plant- 
aardige, opgemerkt en de literatuur hierover en over tal van 
vraagstukken, die er mede samenhangen is enorm uitgebreid. 
Wanneer de vraag rijst of de tuberkelbacil van het rund op 

1) Deze voordracht werd in ietwat beknopteren vorm gehouden voor 


de Controleurs der Phytopathologische dienst, gedurende hunnen winter- 
cursus te Wageningen in Januari 1917. 


86 


den mensch over kan gaan, komt deze quaestie ter sprake; 
wanneer men onderzoekt of de bacteriën, die men in de knol- 
letjes van verschillende Leguminosen vindt, alle tot één soort 
behooren, evenzeer; en,‚ om een voorbeeld aan de dierlijke 
parasieten “te ontleenen, eveneens, wanneer we nagaan of op 
grond, die sterk besmet is door roggestengelaaltjes, ook andere 
gewassen, b.v. boekweit, daarvan te lijden zullen hebben. 

Sommige vraagstukken, die zich op dit gebied voordoen, zijn 
vrij ingewikkeld en de verschillende meeningen en opvattingen 
loopen vaak uiteen. Ik wil mij bepalen tot de hoofdzaken 
en ik hoop er in te slagen, door een paar eenvoudige voor- 
beelden eenigszins uitvoerig te behandelen, U de hoofd be- 
grippen duidelijk te maken. — 

We zullen ons bijkans alleen met de zwammen bezighouden; 
alleen een eerste voorbeeld ontleen ik aan de parasieten onder 
de hoogere planten nl. aan de Vogellijm of mistel 
(Viscum album). Deze is, zooals U bekend zal zijn, een z.g. half 
parasitaire plant; zij is bladgroenhoudend en kan dus voor een 
deel in haar eigen onderhoud voorzien. Het chlorophyll stelt 
haar in staat het koolzuur uit de lucht op te nemen en te ont- 
leden; het water en de daarin opgeloste voedingsstoffen neemt 
ze echter op uit de plant, waarop zij woekert. Zij komt op 
verschillende loofboomen voor, op de een vaker dan op de 
andere, Vooral op appelboomen, populieren en eschdoorns; 
betrekkelijk zeldzaam op berk en eik. Voor zoover mij bekend 
heeft men ze bij ons te lande nooit op coniferen waargenomen ; 
in andere landen, Duitschland, Frankrijk, Spanje, echter wel. 
In Duitschland b.v. treft men ze ook aan op sparren en dennen. 
Bij nader onderzoek ') bleek nu, dat men drie rassen kan 
onderscheiden: 

1) C. VON TUBEUF, „Die Varietäten oder Rassen der Mistel.’’ 


E. HEINRICHER, „Beiträge zur Kenntnis der Mistel’’; beide in: Naturw. 
Zeitschrift für Land- und Forstwirtschaft, 5e Jrg. 1907. 


87 


1). Loofhoutmistel, voorkomende op een groot aantal 
verschillende loofboomen, 

2). Sparrenmistel, op zilverspar (Abies alba), 

3). Dennenmistel, op den (Pinus silvestris en P. Laricio.) 
zeer zelden op spar (Picea excelsa). 

Men vond verder, dat de mistel niet van den op loofhout, 
zelfs niet van den op spar, of van spar op den kan overgaan ; 
wel kan de loofhoutmistel van appel op populier, of van noot 
op berk overgaan, zij 't ook niet altijd even gemakkelijk. Hier- 
uit blijkt dus, dat al zijn deze drie mistels oogenschijnlijk vrij 
wel gelijk, er toch een zeker verschil in moet zijn, maar dit 
MERS l openbaart zicheigenlijk pas duid e- 
ren sedragt.o. van verschillende voed 
sterplanten. Men had tot nu toe deze drie mistelrassen 
gewoonlijk als één soort opgevat, Viscum album, de mistel; 
maar men komter nu toe drie biologische rassen (of 
zoo men wil soorten) te onderscheiden. Nu blijkt echter, dat 
als men ze eens goed gaat bekijken, er misschien ook wel uit- 
wendige („morphologische”) verschillen te vinden zijn ; zoo zijn 
de bladeren bij de dennenmistel opvallend smal, de bessen zijn 
vaak geel of geelachtig en kleiner dan bij de andere. Biolo- 
gische rassen in den strengen zin zijn dit dan weer niet, want 
als er, behalve het verschil in voedsterplant, ook constante 
verschillen in vorm en bouw zijn, kan men ze eigenlijk met 
evenveel recht als ware soorten beschouwen. De dennenmistel, 
die het meest afwijkt, schijnt dan ook in Frankrijk reeds vroeger 
als een afzonderlijk soort (Viscum laxum) beschreven te zijn. 

Zien we voor een oogenblik van deze kleine uitwendige ver- 
schillen af, dan kunnen we deze drie mistels beschouwen als 
biologische rassen van één soort. Vergelijken we ze met elkaar, 
wat betreft de keuze van hun voedsterplanten, dan merken we 
een groot verschil op: de loofhoutmistel heeft een groot aantal 
voedsterplanten ; men zegt ze is pluri-voor of pleophaag ; (beide 


88 \ 


woorden beteekenen „velerlei-etend”’), de dennenmistel leeft 
alleen op twee dennensoorten en bij hooge uitzondering op de 
spar. Zij is dus kieskeurig of sterk gespecialiseerd in 
haar parasitisme, en in nog hoogere mate is dit het geval met 
de sparrenmistel, die uitsluitend op de zilverspar is aangewezen. 

Volkomen analoge verschijnselen kunnen we nu ook bij de 
zwammen waarnemen. 

Onder de hoogere fungi hebben we b.v. de ber kenzwam 
(Polyporus betulinus), uitsluitend op berk: sterk gespecialiseerd; 
de zadelzwam (Polyporus squamosus), op allerlei loof- 
boomen: pluri-voor. Men zou zich nu de vraag kunnen stellen 
of bij deze laatste biologische rassen voorkomen. Kan b.v. de 
zwam van iep of eik overgaan, van beuk op kastanje enz. ? Men 
zou dit kunnen onderzoeken door b.v. de sporen op te vangen 
van een zwam op een iep en te trachten daarmede een andere 
boomsoort te infecteeren, gesteld al dat dit laatste gemakkelijk 
ging, wat niet het geval schijnt te zijn. 

Er is mij geen enkel geval bekend, waarin men een onder- 
zoek ingesteld heeft naar het bestaan van biologische rassen 
bij een hoogere zwam. Waarschijnlijk zou dit ook een tamelijk 
moeilijk en tijdroovend werk zijn. Bepaald aanlokkelijk is een 
d.g. onderzoek niet. Het resultaat zou vermoedelijk negatief zijn 
en misschien van weinig practisch belang. 

Onder de plaatzwammen hebben we b.v. hetporcelein- 
zwammetje (Armillaria mucida), uitsluitend op beuk: sterk 
sespectaliseerd; de honingzwam (Armillaria mellea), 
op velerlei loofboomen en op coniferen: plurivoor. 

Bij deze laatste, die in sommige streken van de wereld buiten- 
gewoon schadelijk moet zijn voor de fruitteelt, zou het misschien 
de moeite loonen een nader onderzoek in te stellen of er ook 
specialisatie heeft plaats gehad b.v. of de zwam van coniferen op 
loofhout kan overgaan en omgekeerd; ook hier wijst er echter 
reeds veel op, dat vermoedelijk van specialisatie geen sprake is. 


89 


Na het voorafgaande zal nu de volgende omschrijving U 
wel duidelijk zijn: 

Er zijn een aantal soorten van parasitische 
DREES men, die men in verschillende biolo- 
Belter rassen kan onderverdeelen; deze zijn 
niet te onderscheiden naar uitwendige ken- 
merken, maar alleen naar de keuze van hun 
MES berplant;: hun infecteerend vermogent.o. 
van bepaalde voedsterplanten is verschillend. 

Ik hoop, dat het begrip U hiermede duidelijk is geworden ; 
ik wil nu eerst even ingaan op de verschillende be- 
namingen, die men er aan gegeven heeft. Dat zijn er nogal 
tamelijk veel en ieder van die termen kunt U wel eens tegen- 
komen, daarom is het goed ze te kennen. 

Ik ben begonnen met te spreken van rassen, doch er zijn 
ook onderzoekers, die deze biologische verschillen groot genoeg 
vinden om van afzonderlijke soorten te spreken, dus van 
buokoemwsche soorten. Beide heeft zijn vóór en zijn 
tegen, maar het komt me tenslotte toch voor, dat men wel wat 
ver gaat, als men twee organismen, die in alle opzichten vol- 
komen op elkaar gelijken, die geen enkel uitwendig 
verschil vertoonen, tot verschillende soorten brengt, alleen 
op grond van hun verschillende keus van voedsterplanten. Het 
lijkt me beter alleen dán van verschillende soorten te spreken, 
als er duidelijk waarneembare constante verschillen, óók in 
vorm of bouw zijn waar te nemen, en ik sluit me daarom 
liever aan bij diegenen, die van „biologische rassen” 
spreken, al is misschien hier ook veel op tegen, o.a. dit, dat 
sommigen bij „rassen”’ geneigd zijn te denken aan opzettelijk door 
cultuur verkregen vormen, zooals men die bij huisdieren en 
cultuurplanten heeft. Weer anderen spreken van „physio- 
logische rassen” (of soorten), waarbij men dan meer het 
oog hierop vestigt, dat het verschillend infectievermogen zijn 


DÛ 


grond moet hebben in bepaalde physiologische eigenschappen 
van den parasiet. ERIKSSON gebruikt vaak den term gesp e- 
cialiseerde vormen („formes spéciales”), wat men ook 
niet bepaald gelukkig gekozen kan noemen voor dingen, die 
juist niet naar den vorm,maar naar vanen 
eigenschappen gespecialiseerd zijn. Ook heeft men wel 
eens voorgesteld: te spreken van zustersoorten. 
Gewoonterassen bezigt men wel, als men tevens uit wil 
drukken, hoe men zich de verschillende rassen ontstaan denkt. 
In sommige gevallen nl. zijn er feiten, die er op wijzen, dat 
verschillende biologische rassen afstammen van één meer 
plurivore type en dat de rassen ontstaan zijn, doordat er onder 
de nakomelingen één tak was, die zich speciaal gewende aan 
een bepaalde voedsterplant, terwijl een andere tak van de familie 
zich aanpaste aan weer een andere voedsterplant. Zoo zou 
men zich kunnen voorstellen, dat de mistel oorspronkelijk 
loofhout, dennen en sparren kon aantasten en naar willekeur 
van den een op den ander kon overgaan. Wanneer nu een 
mistel in een streek belandt, waar uitgestrekte dennenbos- 
schen zijn, en uren in den omtrek geen loofhout te vinden is, 
dan laat het zich denken, dat ze zóó zeer aan de den gewend 
raakt (en zich daaraan zóó zeer aanpast), dat ze het vermogen 
verliest ook loofboomen aan te tasten: Uit de plurivore oermistel 
heeft zich dan de sterk gespecialiseerde dennenmistel ontwikkeld. 
Soms schijnt het werkelijk zoo te gaan, maar zeker is het 
ook, dat men lang niet alle gevallen zoo verklaren kan. Men 
moet dus met het woord „gewoonterassen” voorzichtig zijn, 
omdat er een verklaringswijze in opgesloten ligt. Al de 
genoemde termen hebben éénzelfde gebrek, nl. dat er niet 
in uitgedrukt is, waarin eigenlijk het verschil der rassen 
gelegen is. De meest gebruikelijke duiden alleen aan, dat de 
rassen zich onderscheiden door een biologische (of een 
physiologische) eigenschap. Het is echter zeer goed denk- 


01 


baar, dat er rassen bestaan van een schimmelsoort, die door 
een andere physiologische eigenschap van elkaar verschillen 
dan juist door de „keuze van voedsterplant. Zoo kunnen 
b.v. twee rassen of stammen van eenzelfde soort van voed- 
sterplant sterk uiteenloopen, wat betreft de hevigheid, waar- 
mede zij andere planten van diezelfde of een andere soort aan- 
tasten. (Zij verschillen dan in „virulentie”). Dit bleek oa. bij 
het zorgvuldig en uitvoerig onderzoek, door den Amerikaanschen 
phytopatholoog SHEAR ') ingesteld, naar de zwam, die het 
bitterrot van den appel veroorzaakt, Glomerella cingulata, (meer 
bekend in zijn conidiënvorm onder den naam Gloeosporium 
fructigenum). Deze fungus is in hooge mate plurivoor ; SHEAR 
heeft haar op 34 verschillende plantensoorten waargenomen. 
Hij komt tot het resultaat, dat zij „hoogst veranderlijk is in al 
hare eigenschappen’. Wat haar pathogeniteit t. o. van de ver- 
schillende voedsterplanten betreft, komt hij tot deze conclusie : 

„Uit de infectieproeven is gebleken, dat de meeste vormen 
afkomstig van verschillende voedsterplanten ook in staat zijn 
bij andere vruchten het karakteristieke Glomerella-rot teweeg te 
brengen. Ook bleek, dat er eene groote variabiliteit bestaat in de 
virulentie van verschillende rassen of stammen van den fungus 
afkomstig van dezelfde plantensoorten. Somtijds veroorzaakt een 
ras van de citroen, de druif of de vijg heviger gevallen van 
bitterrot bij den appel, dan de zwam van den appel afkomstig.” 

Zulke rassen zou men eveneens met het volste recht „phy- 
siologische rassen’ kunnen noemen. Het zou derhalve wel 
wenschelijk zijn, — „da der Mensch erziehungsgemäss gewaltig 
„unter dem Einfluss des Wortes steht” —, dat er een goede, 
eenvoudige uitdrukking werd ingevoerd, om het begrip aan te 
duiden, waarmede wij ons heden bezighouden. 


1) C. L. SHEAR and A. K. Woop, „Studies of Fungous parasites be- 
longing to the genus Glomerella“. U. S. Depart. of Agric., Bureau of 
plant industry. Bull. No. 252, 1913. 


92 


Ik wil nog even resumeerend herhalen, dat het kenmer- 
kende onderscheid bijde biologische tassen 
gelegen is in de keuze van hun voedster 
ten. In de morphologische eigenschappen 
(vormen bouw) vindt men geen of hoogstens 
héél geringe verschillen. Dit laatste zeg ik er bij, om- 
dat ik er op wees, dat het kan zijn, dat men toch nog weer 
kleine verschillen ontdekt; men kan b.v. van ieder ras een groot 
aantal sporen gaan meten en dan vinden, dat de gemiddelde 
grootte van de sporen of de verhouding tusschen hun lengte 
en breedte bij de beide rassen iets verschilt. Soms ook zegt de 
een „er is verschil’ en de andere „er is- geen verschilkanha 
zulke gevallen kan men ze als afzonderlijke soorten beschou- 
wen, of als biologische rassen van één soort. Scherpe grenzen 
zijn ook hier niet te trekken en het persoonlijk inzicht ís hierbij 
vaak van overwegenden invloed. 


We willen thans overgaan tot de vraag: „Hoe ontdekt men 
zulke biologische rassen, hoe komt men er achter, dat een soort 
zich laat splitsen in een aantal van d. g. rassen ? 

In theorie is dit eenvoudig genoeg : men onderzoekt dit door 
z.g. kruisgewijze of wederkeerigeintiEtetie: 
Stel om een eenvoudig voorbeeld te nemen: men vindt een 
zelfde zwam op meidoorns en op appelboomen; uitwendig 
is er hoegenaamd geen verschil. Het blijkt, dat men gemakkelijk 
kunstmatig de zwam kan vermenigvuldigen, door sporen van 
de meidoornzwam op bladeren van diezelfde plantensoort te 
brengen of ook van de perezwam op perebladeren. Men be- 
merkt bij zijne proefnemingen, dat deze entingen bijna zonder 
uitzondering gelukken, dus infectie teweeg brengen. Doch tracht 
men nu door middel van sporen van de meidoornparasiet de 
peer te infecteeren, of omgekeerd, dan mislukt het. Het blijkt 
dan, dat we met twee biologische rassen te doen hebben. 


93 


Dit lijkt nu heel eenvoudig in dit geval, maar als we te doen 
hebben met een schimmel als b.v. Erysiphe cichoracearum, een 
meeldauwzwam, die, behalve op de cichorei nog op eenige 
honderden planten voorkomt, zoowel wilde als gekweekte, dan 
begrijpt men wel, dat het een zeer omvangrijk werk is, dit goed 
uit elkaar te halen. Daar komen bovendien nog verschillende 
andere complicaties bij. 

Het spreekt wel haast van zelf, dat men de biologische 
rassen het eerst op het spoor gekomen is door waarn e- 
mingen in de natuur. Zoo trok het bij de zooeven 
genoemde zwam (Erysiphe cichoracearum) de aandacht dat 
men b.v. vlak bijeen vond: Slangenkruid (Echium vulgare) 
hevig aangetast; bijvoet (Artemisia vulgaris) niet aan- 
getast en een ander maal juist andersom. Dit gaf aanleiding 
tot het doen van infectieproeven en het opsporen van biolo- 
gische rassen. 

De eerste waarneming van dien aard is van DE BARY in 1878 !). 
In 1865 had deze uitnemende natuurvorscher aangetoond, dat bij 
sommige roestzwammen „gastheerwisseling” (heteroecie) 
voorkomt; hij bewees den samenhang tusschen de zwarte 
roest op het graan en de bekerroest op de berberis; wel 
hadden sommige practici en onderzoekers dit verband reeds 
lang van te voren vermoed, maar het exacte bewijs leverde 
DE BARY °) eerst, door de geheele levensgeschiedenis van de 
zwam nauwkeurig te onderzoeken. Jaren later bestudeerde hij 
de bekerroest van de sparren, bekend onder den naam 
Aectdium abietinum; hij merkte op, dat die vooral dáár veel 
optrad, waar rhododendrons voorkomen, en ontdekte, dat 
de wredo-(roest)vorm van deze zwam zich op de rhododendrons 


1) A. DE BARY, Sur l'Aecidium abietinum. Ann. Sc. Nat. 6. ser. 9. en 
(Ook in Botan. Zeitung 1879). 

2) A. DE BARY, Neue Untersuchungen über die Uredineen, ins besondere 
die Entwickelung der Puccinia graminis und den Zusammenhang derselben 
mit Aecidium Berberidis. Monatsber. K. Akad. d. Wiss. Berlin 1865. 


94 


ontwikkelt. Ook vond hij, dat de rhododendronroest hoog in 
het gebergte voorkwam boven de boomgrens, en hij verklaart 
dit dáárdoor dat de zwam zich daar, door middel van de 
uredo-sporen op de rhododendron handhaaft, dus zonder gast- 
heerwisseling. Maar de sparrenbekerroest vond hij ook lager 
in de vlakte, waar geen rhodo's meer voorkwamen. Het bleek 
hem nu, dat daar een andere plant van dezelfde familie (Ledum 
palustre) de rol van de rhododendron overneemt. 


We hebben dus: 


Tet \ Aecidium abietinum, op spar, 

S ini Chrysomyxa Rhododendri, op Rhododendron, 
\ Aecidium abietinum, op spar, 
der ALE ( Chrysomyxa Ledi, op Ledum. 


We zien hier dus, dat twee rassen van één zwam in één 
generatie gelijk zijn, nl. als Aeciditum op de spar, maar in de 
andere zich onderscheiden door de voedsterplant. Toen 
dit nu eenmaal vaststond, ging men ook de aecidiën eens beter 
bekijken: het bleek, dat er toch tusschen het Aecidium in het 
gebergte (dus behoorend bij de Rhodoroest) en in de vlakte (dus 
behoorend bij de Ledumroest) wel eenige zéér fijne verschillen 
waren, doch zóó gering, dat men ze over het hoofd gezien had. 
Men spreekt dan ook tegenwoordig gewoonlijk van twee soorten. 
Doch DE BARY wees er al op, dat het eigenlijk „meer biologische 
dan morphologische soorten” zijn. 

Niet altijd is het resultaat van de infectieproeven, dat men 
komt tot splitsing van een soort; in sommige gevallen leiden 
ze juist weer tot vereeniging. 

De oude mycologen hadden veelal de gewoonte om iedere 
zwam, die ze vonden maar een naam te geven, ontleend aan 
de voedsterplant waarop zij werd aangetroffen. Vonden ze 
een schimmel, laten we zeggen een roestzwam, op lelie, dan 
heette die Uredo Lilii, vonden ze er een op asperge Uredo 
Asparagi, enz, zonder dat men er zich veel om bekom- 


95 


merde of dit misschien dezelfde zou kunnen zijn. Nu is het 
natuurlijk mogelijk, dat we in zoo’n geval met biologische rassen 
te doen hebben, maar evengoed kan het zijn, dat we met 
een plurivore zwam te doen hebben. Zoo is het 
b.v. gesteld met het bekende witroest(Cystopus candidus) ; 
deze zwam tast verschillende kruisbloemige planten aans; 
vooral veel wilde. Bijna iedereen heeft de witte, vaak verdraaide 
en gezwollen stengels van het herderstaschje (Capsella bursa 
pastoris) wel eens gezien. Ook gekweekte planten kunnen er door 
aangetast worden, b.v. kool, radijs, enz. Voor zoover men weet 
is deze zwam echter beslist plurivoor en gaat ze met het 
grootste gemak van de ééne crucifeer op de andere over. Het 
zou dus dwaasheid zijn een aantal soorten te onderscheiden 
naar de voedsterplanten, want deze zouden niet eens de waarde 
hebben van biologische rassen. Ik wil U ook al aanstonds wijzen 
bametsteen hieruit voortvloeit voorde prak- 
tijk: Indien het b.v. gebleken was dat het witroest op het 
herderstaschje een ander biologisch ras was, dan dat op de kool, 
dan zou hier uit volgen, dat het voor een koolveld er niets toe 
zou doen al stonden rondom door witroest aangetaste herders- 
taschjes. Nu echter weet men, dat onkruiden, die door 
REZ Wam zijn aangetast wel degelijk een 
memsarns voor kruisbloemige planten kunnen 
opleveren. In dit verband wil ik ook Exobasidium noemen, 
de zwam, die de bladgallen veroorzaakt op verschillende plan- 
ten van de familie der Ericaceeen (Heideachtigen) ; men heeft er 
een aantal soorten van beschreven: 
Exobasidium Vaccinii op roode boschbes. 

5 Oxycocci op veenbes. | 

er Rhododendri op Rhododendrum ferrugineum en 

R. hirsutum. 
ad Azaleae op Azalea indica. 
: Andromedae op Andromeda. 


96 


Maar het ís zeer de vraag, of dit werkelijk afzonderlijke soor- 
ten zijn, misschien zelfs isde zwamenietsememis 
zóó gespecialiseerd, dat men van búoto siste 
rassen mag spreken. 

Toch doet de parasiet zich op de diverse voedsterplanten 
nog al verschillend voor; of misschien juister: de gallen, de 
misvormingen, die zij veroorzaakt, zijn nogal uiteenloopend. Zoo 
b.v schijnen ze bij Andromeda buitengewoon groot te zijn ; het 
zijn misvormingen van jonge loten, holle, zakvormige gallen, 
die wel een lengte van 10 à 15 c.M. kunnen bereiken. 

Het eenige middel om met zekerheid uit te maken of we hier 
met biologische rassen te doen hebben is: kruisgewijze 
infecties. Men heeft dit met enkele vormen gedaan !) en 
o. a. aangetoond, dat men uitgaande van den gewonen vorm op 
de roode boschbes, de groote gallen op Andromeda kan teweeg 
brengen, en omgekeerd, dáárvan uitgaande, ook den gewonen 
vorm op boschbes. Hier is dus alle reden om Exobasidium Vaccinti 
en Exobasiditm Andromedae tot één soort te vereenigen en het 
verschil in de wijze van aantasting toe te schrijven aan de uit- 
eenloopende eigenschappen van de voedsterplant. 

Men mag hier natuurlijk niet dadelijk de gevolgtrekking uit 
maken, dat alle Exobasidittm-soorten op Ericaceeen tot een en 
dezelfde soort behooren. Dit zou men eerst kunnen zeggen op 
grond van talrijke infectieproeven met de verschillende soorten 
van voedsterplanten. Dit schijnt echter niet zoo gemakkelijk te 
zijn; zoo levert het moeilijkheden op, dat de verschillende 
vormen op verschillende tijden van het jaar voor den dag komen 
en — wat hier waarschijnlijk mee in verband staat — de vat- 
baarheid van de voedsterplanten is ook verschillend naar den 
tijd van het jaar. 

Een ander voorbeeld van ditzelfde verschijnsel kan ik ont- 


I) H. M. RICHARDS, Notes on Cultures of Exobasidium Andromedae 
and of Exobasidium Vaccinii, Botan. Gaz. 21 1896, 


97 


lenen van mijn eigen waarnemingen op het gebied van onze 
inlandsche Polyporeeën (buisjeszwammen). Er komt bij 
ons, vooral op eiken een zwam voor, die niet ten onrechte den 
naam van Fomes robustus draagt. Deze zwam gelijkt veel op 
de veel meer voorkomende vuurzwam (Fomes igniarius), 
die men vooral op populieren veel aantreft. Het zijn beide 
volumineuse, zeer harde boomzwammen, die meerdere d.M. 
groot kunnen worden. Fomes robustus onderscheidt zich van 
Fomes ieniarius door een andere kleur van het inwendige 
weefsel van het vruchtlichaam, en voorts door eenige micro- 
scopische kenmerken. Nu trof ik voor eenige jaren op talrijke 
plaatsen in de duinboschjes een zwam aanopduindoorn- 
struiken (Hippophaës rhamnoides), die ik onmogelijk kon 
determineeren. Ik zond haar naar BRESADOLA, een der eerste 
systematici op mycologisch gebied van den tegenwoordigen tijd. 
Deze schreef mij, dat het ongetwijfeld Fomes robustus was, doch 
dat de duindoorn als voedsterplant van deze zwam nog niet 
bekend was. Het microscopisch onderzoek liet echter geen twijfel, 
dat we hier met Fomes robustus te doen hadden. 

Vergelijkt men de zwammen. zooals men die op den eik vindt, 
met die van den duindoorn, dan valt het op, dat de laatste ook 
iets eigenaardigs in hun uiterlijk hebben, doch dit laat zich 
gemakkelijk verklaren uit den invloed van de voedsterplant; zoo 
zijn de exemplaren van het „duindoornras” steeds aanmerkelijk 
kleiner, gewoonlijk niet meer dan enkele c M. breed. Ik spreek 
van het „duindoornras’”’, ofschoon het in dit geval nog niet is 
uitgemaakt of de vorm van eik en die van duindoorn ook in hunne 
physiologische eigenschappen uiteen loopen. Het is echter niet 
onmogelijk, dat zich in onze duinboschjes een locaal ras, een 
„gewoonteras” heeft gevormd, zooals ik U dit beschreef bij de 
(hypothetische) onstaanswijze van de dennenmistel; een ras 
derhalve, dat zoozeer aan den duindoorn „gewend” geraakt is, 
dat zij niet of uiterst moeilijk andere houtgewassen kan infec- 


98 


teeren. Alleen door een nauwkeurig onderzoek met vele waar- 
nemingen in de natuur en met infectieproeven zou men dit 
echter met zekerheid kunnen uitmaken. 

Uit het voorafgaande volgt dus, dat men twee dingen goed 
moet onderscheiden: 

Parasitische zwammen kunnen naar vorm en bouw volkomen 

gelijk zijn en toch van elkaar verschillende innerlijke eigen- 
schappen hebben, wat zich uit in hun verschillend infectie- 
vermogen (biologische of physiologische rassen). 
Een zelfde parasiet kan op verschillende voedsterplanten een 
eenigszins uiteenloopende gedaante aannemen, of misvormingen 
te weeg brengen, die onderling verschillen; door wederkeerige 
infectie blijkt dan echter dat we met éénzelfde organisme te doen 
hebben. 


(Wordt vervolgd). 


H. A. A. v.'DoBERS 


99 


HET STENGELAALTJE (TYLENCHUS DEVASTATRIX) 
EN DE TEGENWOORDIG IN DE BLOEMBOLLEN- 
STREEK HEERSCHENDE AALTJESZIEKTE 
DER NARCISSEN. 


In de allérlaatste jaren ís in het bloembollendistrikt eene daar 
vroeger onbekende narcissenziekte opgetreden, en wel met zoo- 
danige hevigheid, dat daardoor de teelt van dit gewas groot gevaar 
schijnt te loopen. De oorzaak van de ziekte was alras ontdekt: het 
stengelaaltje bleek de parasiet te zijn, die haar in ’t aanzijn roept, 
hetzelfde diertje, dat de oorzaak van het „ringziek” of „oudziek” 
der hyacinten ís. Maar de ziekte, die het stengelaaltje bij de 
narcissen veroorzaakt, is in hare gevolge veel ernstiger dan 
de bovengenoemde Ayacintenziekte, die nooit de kultuur der 
hyacinten bepaald in gevaar heeft gebracht. Het is een drin- 
gende eisch, dat ernstig worde getracht, middelen ter bestrijding 
of ter voorkoming van dit kwaad te vinden. Om kans te hebben 
dit doel te bereikev, scheen het mij zeer gewenscht, ja eigenlijk 
noodig, dat een wetenschappelijk gevormd persoon in de bloem- 
bollenstreek werd gestationeerd, die zich geheel op de hoogte 
stelde van de kultuur van het gewas, voortdurend in aan- 
sluiting aan zijn laboratoriumonderzoek, plaatselijk waarnemin- 
gen deed aangaande de ziekte, en er proefvelden aanlegde, 
die hij zoo te zeggen, dagelijks kon inspecteeren. Aan het Insti- 
tuut voor phytopathologie te Wageningen zijn wel verschillende 


100 


Heeren verbonden, die deze taak op zich zouden kunnen nemen ; 
maar zij konden te Wageningen niet worden gemist. Daarom 
deed ik in 1914 aan den Directeur Generaal van den Land- 
bouw het voorstel, te bevorderen, dat aan genoemd Instituut 
een wetenschappelijk gevormd persoon zou worden verbonden, 
die voorloopig te Lisse zou worden gestationeerd en daar geregeld, 
in samenwerking met het Instituut, aan het onderzoek van de 
aaltjesziekte der narcissen, en ook aan dat van andere, tot dusver 
onvoldoend: bekende ziekten der bolgewassen, zijne krachten zou 
wijden. De Rijkstuinbouwleeraar in het bloembollendistrikt, de 
Heer K. VOLKERSZ, die steeds voor de ziekten der bloembolgewas- 
sen eene groote belangstelling toonde, bood aan, een lokaal van 
de Rijkstuinbouwwinterschool voor de te benoemen persoon 
beschikbaar te stellen, en hem de noodige voorlichting te geven 
aangaande de kultuur der bolgewassen en alwat daarmee in 
verband staat. De Regeering ging op mijn voorstel in; maar 
het uitbreken van den oorlog was aanleiding dat de voor den te 
benoemen ambtenaar uitgetrokken post van de begrooting werd 
afgevoerd. Daar echter inmiddels de bovenbedoelde narcissen- 
ziekte steeds ernstiger begon op te treden, richtte zich het Hoofd- 
bestuur der Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur bij 
schrijven van 21 Nov. 1917 tot den Directeur Generaal van Land- 
bouw, met het dringend verzoek, te bevorderen, dat er iemand aan 
het Instituut voor phytopathologie werd verbonden en te Lisse 
gestationeerd en belast met het onderzoek van de ziekten der 
bolgewassen. Mij werd advies omtrent deze zaak gevraagd, en 
dit luidde natuurlijk gunstig. En zoo kreeg ik dan de opdracht, 
te zoeken naar een persoon, die voor het bedoelde onderzoek 
geschikt werd geacht. Deze werd gevonden in den Heer Dr. 
E. VAN SLOGTEREN, die met ingang van 12 April benoemd werd, 
en inmiddels zijne betrekking heeft aanvaard. 

Het kwam mij geschikt voor, bij deze gelegenheid een artikel 
te wijden aan het stengelaaltje, dat langen tijd een punt van 


101 


uitvoerig onderzoek van mijzelven heeft uitgemaakt, en in dit 
artikel op beknopte wijze bijeen te voegen al wat ons tot dusver 
omtrent dit diertje is bekend geworden. Zulks scheen mij te meer 
gewenscht, omdat wij omtrent het stengelaaltje vele dingen zijn 
te weten gekomen, die van ’t hoogste belang zijn voor de nadere 
studie van de aaltjesziekte der narcissen. Inzonderheid de vol- 
gende feiten moeten uit dit oogpunt worden gereleveerd : 1°. de 
eigenschap van het stengelaaltje om in zeer vele soorten van ge- 
gewassen te kunnen leven en zich daar sterk te kunnen vermeer- 
deren, 2°. die van zich bijzonder te kunnen aanpassen aan het leven 
in ééne of in enkele bepaalde plantensoorten, 3°. het vermogen 
van het stengelaaltje om, onder bepaalde omstandigheden, zon- 
der voedsel op te nemen, te kunnen blijven voortbestaan, welis- 
waar zonder levensverschijnselen te vertoonen, maar toch zonder 
het vermogen om weer op te leven te verliezen. 

Ik deel dit artikel in twee stukken; het eerste handelt over 
het stengelaaltje in 't algemeen; het tweede bevat hetgeen wij 
tot dusver weten van de aaltjesziekte der narcissen. 

Gaarne had ik zelf de nadere studie van deze ziekte ter hand 
genomen. Deze had zich geheel kunnen aansluiten aan de vroeger 
door mij gedane onderzoekingen omtrent het stengelaaltje ; maar 
aangezien mijne betrekkingen als Directeur van het Instituut 
voor phytopathologie, als Leeraar aan de Rijks Hoogere 
Land-, Tuin- en Boschbouwschool en als Hoofd van den phyto- 
pathologischen dienst mij niet veroorloven, voldoenden tijd aan 
het onderzoek van de bedoelde ziekte te wijden, en niet ge- 
doogen dat ik mij tijden lang achtereen in het bloembollendis- 
trikt vestig, zoo begreep ik dat het in ’t belang der zaak was, 
de taak aan een ander over te laten. Hartelijk hoop ik, dat 
DR. VAN SLOGTEREN succès op zijn werk moge hebben, en dat 
dit belangrijke vruchten moge opleveren voor de bloembollen- 
teelt, die, ook tengevolge van den oorlogstoestand, een zoo moei- 
lijken tijd doormaakt. 


102 


Het stengelaaltje is een ongeleed wormpje uit de familie der 
aaltjes (Anguillulidae), waarvan de lengte varieert tusschen 
0.94 en 1.73 m.M., gemiddeld 1.20 tot 1.55 m.M. lang; terwijl 
de lengte zich gemiddeld tot de breedte verhoudt als 40 à 45 : 1. 
Voor eene nauwkeuriger beschrijving verwijs ik naar mijne 
destijds in de „Archives Teyler” gepubliceerde onderzoekingen !). 
Het leeft parasitisch in zeer verschillende soorten van planten, 
altijd in stengels of bladeren, of in plantendeelen, die tot een 
van deze twee hoofdorganen der plant kunnen worden terug- 
gebracht: zoo b.v. in aardappels, die onderaardsche stengel- 
deelen zijn, alsmede in de schubben of den schijf van bollen, 
welke respectievelijk als bladeren en als stengel moeten worden 
beschouwd %). 

Door de in de weefsels van eenig plantendeel binnengedrongen 
aaltjes wordt een prikkel uitgeoefend, ten gevolge waarvan de 
in de nabijheid gelegen cellen, waaruit dit plantendeel bestaat, 
veel grooter worden dan zij in normale omstandigheden zijn 
(hypertrophie). Soms gaan de aldus abnormaal vergroote cellen 
tot deeling over, waar zij dit anders niet zouden hebben gedaan. 


1) RITZEMA Bos, „L'Anguillule de la Tige et les maladies des plantes, 
dues à ce Nematode”, verschenen in „Archives Teyler, Serie II. T. IIL, 
2ième partie, id. 3ième partie, id. 7ième partie. (1888-1891) 

2) Enkele gevallen zijn bekend geworden van het leven van stengel- 
aaltjes in wortels. Dit geldt slechts tot op zekere hoogte van het door 
mij in den XIVen jaargang (1908) van dit tijdschrift (bl. 66-77) beschreven 
„rot in de bieten”, daar toch de aantasting der bieten door het stengel- 
aaltje zich gewoonlijk tot het bovenste gedeelte van de biet beperkt, 
hetwelk immers in werkelijkheid een stengeldeel is; van daar uit echter 
gaan de aaltjes soms over in het benedeneinde van de biet, hetwelk uit 
den opgezwollen wortel bestaat. Er komt echter in Engeland eene ziekte 
in de hoppeplant voor, waarbij de bovenaardsche deelen der plant 
eigenaardige misvormingen vertoonen, terwijl in de schors der wortels 
een groot aantal stengelaaltjes leeft. (Zie J. PERCIVAL, „An Eelworm 
disease of Hops”, in „Natural Science”, March. 1895; zie ook mijn 
bovenaangehaald artikel in jaargang XIV van het „Tijdschrift over Planten- 
ziekten”, bl. 69-72). 


103 


In elk geval grijpt opzwelling plaats van die gedeelten der plant, 
waarin aaltjes leven. Reeds een enkel aaltje of een zeer gering 
aantal van deze dieren kan in eene kleine plant, bijv. in eene kiem- 
plant, eene niet onbelangrijke aanzwelling veroorzaken ; die aan- 
zwelling is echter in ’t algemeen des te grooter, naarmate er meer 
aaltjes in een bepaald plantendeel aanwezig zijn. Hebben zich dus 
vele aaltjes in den eenen kant van den stengel gevestigd en zeer 
weinig of in ’t geheel geene in den anderen kant, dan grijpt aan 
dien kant, waar zich vele aaltjes bevinden, eene sterke aanzwel- 
ling plaats, waarvan ’t gevolg is dat de stengel zich kromt naar 
dien kant toe, waar zich geene of weinig aaltjes bevinden. 
Zwellen de parenchymecellen door inwerking der aaltjes op, 
de vaatbundels in de door deze dieren bewoonde plantendeelen 
verlengen zich veel minder dan in normale omstandigheden. 
De aangetaste plantendeelen zijn dus in ’t algemeen kort en 
dik, gedrongen. Soms blijft één stengellid kort, terwijl het 
volgende weer vrijwel de normale lengte bereikt, alnaarmate 
er zich veel aaltjes in bevinden of weinig. Op deze wijze kunnen 
de door stengelaaltjes bewoonde planten zeer eigenaardige, 
wanstaltige vormen krijgen, en wel zóó dat het ééne exemplaar 
van een zeker gewas een geheel anderen vorm vertoont dan 
het andere; terwijl de verschillende soorten van planten, die 
door het stengelaaltje zijn aangetast, al zeer uiteenloopende 
abnormaliteiten vertoonen: een door aaltjes aangetaste jonge 
uienplant ziet er geheel anders uit dan eene dito roggeplant, 
en deze weer geheel anders dan eene aangetaste boekweitplant 
of klaverplant. Voor het door mij beoogde doel is het niet 
noodig, de karakteristieke kenmerken van de verschillende door 
stengelaaltjes aangetaste planten uitvoerig te behandelen !). 


1) Zie voor de ziekteverschijnselen, die zich bij de onderscheiden kultuur- 
gewassen ten gevolge van de werking van het stengelaaltje vertoonen, 
0. a. RITZEMA Bos, „Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen”’, 
3e druk, deel III, 2e stuk, bl 186-201, alsmede mijn meer aangehaald artikel 
„L'Anguillule de la Tige” in de „Archives Teyler”. 


104 

Waar zich een buitengewoon groot aantal aaltjes in eene 
plant of een plantendeel bevindt, sterft dit af. In sterke mate 
aangetaste roggeplantjes blijven zeer klein en vertoonen een ab- 
normalen vorm, maar gaan ook vroeg dood. En die gedeelten van 
de schubben van een hyacinthenbol, waarin zich een groot 
aantal aaltjes bevinden, gaan dood en worden bruin, zoodat 
men op de doorsnede van zoo’n bol bruine ringen waarneemt; 
van daar de naam „ringziek”. — 


Het stengelaaltje heeft, evenals verschillende andere soorten 
van aaltjes, het vermogen om te kunnen overgaan in een toestand 
van latent leven, d. i. in een toestand, waarin het geen levens- 
verschijnselen vertoont (dus geen voedsel. opneemt, niet ademt 
en zich niet beweegt), maar toch onder gunstige omstandig- 
heden tot het actieve leven terugkeert. Het kan geheel uitdrogen 
en jaren lang blijven verkeeren in uitgedroogden toestand, waarin 
het geen voedsel en geen zuurstof opneemt, zich niet beweegt en 
allerlei schadelijke invloeden, o. a. buitengewoon lage tempe- 
ratuur, kan doorstaan, zonder het vermogen te verliezen, weer 
op te leven. Hoe lang het stengelaaltje in dezen toestand van 
latent leven kan blijven verkeeren zonder dat vermogen te 
verliezen, is niet bekend: blijkens door mij indertijd genomen 
proeven, minstens vier jaren lang; misschien echter veel langer, 
daar men van eene verwante soort weet, dat zij zelfs na 25 jaar 
in uitgedroogden staat te hebben verkeerd, weer door bevoch- 
tiging kan opleven '). Echter bezitten de aaltjes niet in 


') Deze soort is het farweaaltje (Tylenchus scandens SCHNEIDER), dat 
oorzaak is van het ontstaan van galachtige lichamen in tarwearen op 
de plaats der korrels. Zie TURBERVIL NEEDHAM, „Microscopical Obser- 
vations on the worms, discovered in smuthy corn” in „Philosophical 
Transactions”, XII (1744), — M. ROFFREDI, „Mémoire sur l’Origine des 
petits vers ou Anguillules du „Blé Rhachitique” in „Journal de physique” 
V (1775), — F. FONTANA in „Journal de physique”, VII (1776), — F. BAUER 
in ”Philosophical Transactions”, 1823, — BAKER (1771), volgens mede- 
deeling in CLAUDE BERNARD, „Lecons sur les phénomènes de la vie 
commune aux animaux et aux végétaux” (1885), bl. 91. 


105 


alle ontwikkelingstoestanden in gelijke mate het vermogen om 
na uitdroging weer op te leven. Dat hangt af van de hoeveelheid 
reservestof, die in den vorm van sterk lichtbrekende droppeltjes 
in ’t lichaam aanwezig is; hoe grooter die is, des te gemak- 
kelijker grijpt het proces van weeropleving na uitdroging plaats. 
En geen wonder, want bij iedere herleving wordt eene zekere 
hoeveelheid van die reservestof verbruikt. De volwassen aaltjes 
nu bevatten weinig of niets van die stof, en missen dus het 
vermogen om na uitdroging weer op te leven; als zij uitdrogen, 
zijn zij voor goed dood. De larven en ook de eieren hebben 
dat vermogen wèl. Maar ook bij deze kan het spel van uitdrogen 
en weer opleven niet tot in het oneindige herhaald worden. 
Want bij iedere herleving wordt een gedeelte van de aanwezige 
reservestof verbruikt; is de reservestof op, dan treedt na nieuwe 
uitdroging geen herleving meer in. Groote droogte, lage tempe- 
ratuur en ook de afwezigheid van zuurstof doen de aaltjes in- 
een toestand van latent leven overgaan, waaruit zij weer door 
bevochtiging, door verhooging van temperatuur der omgeving 
of wel door aanvoer van zuurstof in ’t actieve leven kunnen 
terugkeeren. De aanwezigheid van rottende stoffen doet de 
aaltjes in den toestand van latent leven overgaan, omdat zij 
de zuurstof wegnemen. Hoe langer de diertjes in den toestand 
van latent leven verkeeren, des langer hebben zij werk om 
weer op te leven !). 

Het vermogen van de aaltjes om door uit te drogen langen 
tijd zonder voedsel te kunnen bestaan zonder het vermogen om 
weer op te leven er bij in te boeten, is voor het blijven voortbe- 
staan dezer wormpjes van groote beteekenis, zooals ik hier spe- 
ciaal voor het stengelaaltje nader zal aantoonen. 

Begint de plant, waarin de stengelaaltjes leefden, teekenen 


1) Over het „latende leven” van het stengelaaltje zie mijne onderzoe- 
kingen, getiteld „l'Anguillule de la Tige” in „Archives Teyler”, Serie II, 
Tome Il, 2ième partie, bl. 86-94. 


106 


te vertoonen, dat zij zal gaan sterven, — ’t zij dan dat zij aan het 
gewone einde van haar leven is gekomen of dat haar dood ver- 
haast is door de inwerking der parasieten, — dan trachten de 
aaltjes de plantte verlaten en zich in den grond te begeven, waar 
zij — als de grond uitdroogt — in den toestand van latent leven 
overgaan. Die echter, welke niet spoedig genoeg den bodem 
kunnen bereiken, blijven in de afstervende stengels achter en 
drogen daar uit, maar behouden eveneens het vermogen om onder 
gunstige voorwaarden later op te leven; dit althans geldt van de 
larven, niet van de volwassen dieren. De eieren blijven natuurlijk 
in het stroo achter; zij drogen ook uit, maar kunnen later, in 
vochtige omgeving, weer opleven en zich verder ontwikkelen. 
Geraakt het geoogste stroo in den mesthoop, dan blijven de aaltjes 
daar in den toestand van latent leven verkeeren, zooals zij dat altijd 
doen in eene omgeving van rottende organische stoffen ; maar 
wanneer het stroo weer met den mest op het land is gebracht, 
dan leven zij weer op: uit de eieren ontwikkelen zich larven, en 
de jonge aaltjes gaan weer over in het kultuurgewas, dat op den 
akker is uitgezaaid; althans wanneer dit een gewas is, waarin 
het stengelaaltje kan leven; en anders betrekken zij wilde 
gewassen. Zoo kan dus een terrein, dat tot dusver vrij was van 
aaltjes, met deze dieren besmet worden, doordat in den mest 
stroo voorkomt, dat van besmette terreinen afkomstig is. 

Die aaltjes, aan welke het gelukt is, bij ’t afsterven van het 
gewas wèl den bodem te bereiken, vestigen zich in wilde planten 
of in opslag; wanneer daarvoor geen gelegenheid bestaat, blij- 
ven zij in den grond, waar zij in den toestand van latent leven 
overgaan, zoodra de bodem droog is. De stengelaaltjes zoeken 
dan ook altijd de bodemoppervlakte op, waar zij de meeste kans 
hebben om uit te drogen, als het droog weer is. Uit een 
bodem, die diep omgewerkt is, en waar zij dus weer in de 
diepte zijn gebracht, begeven zich de aaltjes steeds weer naar 
de drogere oppervlakte. Bij iedere regenbui leven zij weer op, 


107 


om later weer uit te drogen. En daar een aaltje niet een oneindig 
aantal malen kan uitdrogen en weer opleven, gaan er door her- 
haalde afwisseling van droog en nat weer een groot aantal dood. 

Uit het bovenstaande volgt, dat op terreinen, waar een gewas 
gegroeid heeft, dat aan aaltjesziekte leed, de bodem gewoonlijk 
besmet is. Wanneer nu van dien besmetten bodem aarde wordt 
vervoerd naar een terrein, waar tot dusver de ziekte zich niet 
vertoonde, dan wordt ook dat terrein besmet. Zoo kan dus de 
besmetting op verschillende manieren worden overgebracht: 
menschen, die op het land loopen, kunnen besmette aarde met 
hun schoeisel overbrengen en paarden aan hunne hoeven, terwijl 
ook aan raderen van wagens en aan machines, aan spaden en 
harken, enz. de besmette aarde naar tot dusver onbesmette 
terreinen kan worden verbreid. De regen, die aarde van een 
hooger gedeelte van een akker naar een lager gedeelte mee- 
sleept, kan tot de verbreiding bijdragen; zoo ook de wind, 
wanneer die bij groote droogte den zandigen grond doet ver- 
stuiven. 

Als regel vertoont zich de ziekte ’t eerst op bepaalde plekken 
van een akker; dat zijn plekken, waar de aaltjes zijn heenge- 
bracht, hetzij met mest, waarin zich besmette plantendeelen be- 
vinden, of met besmette aarde. Die plekken breiden zich dan 
gewoonlijk in volgende jaren steeds uit, althans wanneer ge- 
wassen worden geteeld, waarin de aaltjes kunnen leven. Voor- 
eerst toch bewegen zich deze diertjes van uit de besmette plekken 
door den grond heen; en verder worden zij door de bewerking 
van dezen grond van uit de besmette plekken verbreid. 

Ook over grootere afstanden kunnen de aaltjes verhuizen, nl. 
met aangetaste knollen en bollen, alsmede met aangetaste planten, 
die van het eene stuk land naar het andere of zelfs van de eene 
streek naar de andere worden vervoerd; ook met mest, een enkele 
maal met zaad. Er zijn mij geene voorbeelden bekend geworden, 
dat het stengelaaltje in het zaad overgaat, behalve alleen bij de 


108 


weverkaarde en bij de uien ; en bij ’t laatstbedoelde gewas komt 
dat toch nog niet dan zelden voor. Ik bevond, dat in een bepaald 
geval uit eene partij uienzaad, afkomstig uit een streek, waar de 
aaltjesziekte („kroefziekte”) veel in de uien voorkomt, na uitzaai- 
ing, 3°/, van de opkomende plantjes duidelijk de verschijnselen 
van de ziekte vertoonden. In ’t algemeen echter zal de verbreiding 
van het stengelaaltje door zaad van de door dit diertje bewoonde 
planten niet dan bij hooge uitzondering voorkomen, en wel omdat 
de planten, die door dit aaltje zijn aangetast, gewoonlijk zoo- 
danig worden misvormd en zoo klein blijven, dat er van zaad- 
vorming niets te recht komt. In het bovenvermelde geval zullen 
allerwaarschijnlijkst de voor zaad geteelde uienplanten eerst in 
het tweede jaar besmet zijn geworden. 

Waar echter de aaltjes zich vestigen in planten, die bollen 
of knollen voortbrengen, welke ’t volgend jaar weer worden 
uitgepoot, daar kunnen natuurlijk de aaltjes, die zich ook in deze 
reproductie-organen vestigen, daarmee naar andere streken wor- 
den vervoerd. Zoo kunnen zij met pootaardappelen, met bollen 
van hyacinten, Galtonia’s, Scilla’s en tulpen, alsmede met sja- 
lotten, naar andere streken worden getransporteerd en op die 
wijze daar vasten voet krijgen. Eveneens kan dit geschieden 
met sierplanten, zooals Primula’s, Phlox decussata, Anemone. 
japonica, Aucuba japonica, die door stengelaaltjes kunnen wor- 
den aangetast. Misschien ook wel met mos, dat voor de ver- 
pakking van verschillende gewassen en van andere voorwerpen 
gediend heeft; want althans in één soort van mos kan het sten- 
gelaaltje ook leven. Ik stel mij voor, dat dit diertje, dat oor- 
spronkelijk alleen in Noord- en Midden-Europa inheemsch 
schijnt te zijn (het wordt aangetroffen in Noorwegen, Zweden, 
Denemarken, Duitschland, Nederland, België, Frankrijk, Groot- 
Brittanie), naar Algerië, Zuid-Afrika en Australië werd gebracht 
met bollen, knollen en vaste planten, misschien een enkele 
maal met zaad. 


109 


Het stengelaaltje werd door Jurius KünN in 1858 ontdekt 
in het asgedeelte van bloemhoofdjes der weverkaarde, het welk 
aan het benedeneinde was begonnen bruin te worden en te 
verdrogen, welk verschijnsel zich langzamerhand naar boven 
toe uitstrekte, tot het geheele mergweefsel bruin geworden 
en verschrompeld was, zoodat de as van het bloemhoofdje hol 
was geworden. Echter stierf het mergweefsel veel eerder af dan 
de vaatbundels, die derhalve nog water en voedsel bleven 
aanvoeren naar de bloemknoppen, welke aldus nog voedsel 
genoeg ontvingen voor eene karige ontwikkeling van de bloem 
en zelfs voor een, hoewel gebrekkige, vruchtvorming. In de 
vuchtjes zoowel als in den buitenkant van den algemeenen 
bloembodem hoopten zich eene menigte aaltjes op. Noch van 
den stengel noch van de bladeren der weverkaarden met 
aangetaste bloemhoofdjes werd door KüHN een abnormale bouw 
geconstateerd. Het in de weverkaarde gevonden aaltje werd 
door den ontdekker onder den naam Anguillula Dipsaci be- 
schreven !). 

Reeds aan SCHWERZ °) was het bekend, dat in ’t begin der 
19e eeuw in de omgeving van Kempen en Dahlen zeer algemeen 
eene ziekte voorkwam, die op bepaalde terreinen de klaver, 
maar ook de rogge, haver en boekweit aantastte, en waardoor 
de planten klein bleven, vaak spoedig dood gingen en in elk 
geval geen opbrengst leverden. Deze ziekte werd in de boven 
vermelde omgeving „Stock’” genoemd. Eene nauwkeurige be- 
schrijving van de ziekteverschijnselen, die de aangetaste planten 
vertoonen, geeft SCHWERZ niet. Wel vermeldt hij dat de ziekte 
zich door den grond voortplant: „Man hat zum Versuche rings 
um solche Stellen (d. í. rondom de plekken, waar de ziekte 


1) Juumus KünnN, „Veber das Vorkommen von Anguilluliden in erkrankten 
Blüthenköpfen von Dipsacus fullomum L in „Zeitschrift für wissen- 
schaftliche Zoölogie”, IX (1858), bl. 129. 

*) SCHWERZ, Anleitung zum praktischen Ackerbau'’, 1825, IL. S. 414. 


110 


zich vertoont) eine Rinne ausgegraben, und dadurch die Fort- 
schritte der Krankheit von den benachbarten gesunden Stellen 
abgehalten, welches beweist, dass das Uebel sich durch Berüh- 
rung fortpflanzt”. — DR. KAMRODT !), toenmaals Directeur van 
het landbouwproefstation te Bonn, was de eerste, die een groot 
aantal aaltjes in de door den „Stock” aangetaste roggeplanten 
vond. Zeer kort daarna, nog in ’t zelfde jaar, vond ook Künn °) 
eveneens aaltjes in door deze ziekte aangetaste roggeplanten; 
hij onderzocht ze meer nauwkeurig, en bevond, dat zij onder 
het mikroskoop niet te onderscheiden waren van die, welke 
hij in de as van de bloemhoofdjes der weverkaarde ontdekte *). 
Bovendien bleek hem door infectieproeven, dat er geen verschil 
bestaat tusschen de aaltjes van de aan „Stock” lijdende rogge 
en die van de weverkaarde. Hij maakte een aantal inwendig 
verschrompelde en gebruinde kaarden fijn en vermengde het 
aldus ontstane poeder met aarde, waarin hij rogge zaaide. De 
daaruit opgekomen plantjes vertoonden na een zekeren tijd 
duidelijk alle verschijnselen van „Stock”. In door gelijke ziekte 
aangetaste haver, klaver en boekweit vond KüHN dezelfde 
aaltjes; hij vond nu den naam Anguilula Dipsaci, dien hij eerst 
aan deze diertjes had gegeven, minder juist voor eene diersoort, 
die in zoo verschillende gewassen parisiteert, en veranderde 
dezen naam in dien van Anguillula devastatriz. — 

Sedert de onderzoekingen van BASTIAN !) hadden aangetoond 
dat het aantal soorten van aaltjes zeer groot is en dat tusschen 
deze onderling zeer belangrijke verschillen in lichaamsbouw 

1) KAMRODT, in „Zeitschrift des landwirthschaftlichen Vereins in Rhein- 
Preussen’. 1867, No. 6, bl. 251 en 378. 

2) KünnN, in „Zeitschrift des landw. Centralvereins der Provinz Sachsen”, 
1867, bl. 99. 

3) KüHN, „VUeber die Wurmkrankheit des Roggens urid über die Veber- 
einstimmung der Anguillulen des Roggens mit denen der Weberkarde”, 
in „Sitzungsberichte für 1868 der naturforschenden Gesellschaft in Halle”, 


t) BASTIAN, „Monograph on the Anguillulidae” in „Transactions of the 
Linnean Society of London”, XXV, tom VI, 1865. 


111 


bestaan, bleek het noodzakelijk, het vroegere geslacht Anguillula, 
dat alle aaltjes omvatte, te splitsen in een aanzienlijk aantal 
geslachten. Deze onderzoeker bracht het aaltje van de wever- 
kaarde en van de aan „Stock” lijdende rogge-, haver-, boek- 
weit- en klaverplanten tot het geslacht Tylenchus. Hij noemde 
dit dus niet meer Anguillula devastatrix, maar Tylenchus deva- 
statrix Kühn. 

In 1882 ') werd het eerst door mij de aaltjesziekte der rogge 
in ons land ontdekt; en het bleek weldra dat deze ziekte in die 
streken, waar òf jaren achtereen de rogge zonder vruchten- 
wisseling voortdurend op denzelfden grond wordt verbouwd, 
òf waar althans dit gewas veel te vaak op denzelfden bodem 
terugkeert, de rogge reeds sedert jaren in hevige mate van de 
aaltjesziekte had te lijden gehad. Dit bleek vooral het geval te 
zijn in sommige streken van Overijsel, in de Noordelijke helft 
van Limburg en in vele streken van Noord-Brabant. In Limburg 
is deze ziekte sedert lang onder den naam „reup”’ bekend, naar 
de dikke, knolvormige opzwelling, die men aan de stengelbassis 
der aangetaste roggeplantjes waarneemt ; want „reup”’ (hetzelfde 
woord als het Duitsche „Rübe”) beteekent knol; en in de buurt 
van Oisterwijk noemt men deze ziekte dan ook „knolziekte”, 
elders „dikkop”’. 

In 1883 °) onderzocht BEIJERINCK jonge uienplantjes, afkomstig 
van Overflakkee, die lijdende waren aan eene in hevige mate 
heerschende ziekte, welke aldaar „kroefziekte” werd genoemd. 
Hij vond daarin een menigte aaltjes, die hij constateerde, de 
oorzaak te zijn van deze ziekte. Hij liet ze mij zien; en 
beiden kwamen wij tot de conclusie, dat zij, hoewel zeer 
nauw verwant aan Tylenchus devastratrir van de aan „reup” 
lijdende rogge, toch eenigszins ervan verschilden, met name iets 


°) BEIJERINCK, „De oorzaak van de kroeziekte der jonge ajuinplanten”, 
in „Maandblad der Holl. Mij. van Landbouw”, 1883, No. 9. 


112 


grooter waren. BEIJERINCK gaf aan dit „uienaaltje” den soort- 
naam Tylenchus Allii. 

Later zaaide ik op een terrein, waarop ik grond had gebracht, 
afkomstig van een perceel nabij Delden, waar sedert jaren de 
„reup” in de rogge heerschte, zaad van uien, gewonnen te 
Wageningen, waar de kroefziekte nooit voorkomt ;en het bleek 
mij dat de uit dit zaad voortkomende uienkiemplantjes duidelijk de 
verschijnselen der kroefziekte vertoonden. Ook een meer nauw- 
keurige vergelijking tusschen een groot aantal aaltjes uit kroef- 
zieke uienplanten en zulke uit aan „reup” lijdende roggeplanten 
had het resultaat, dat tusschen deze beide groepen van aaltjes 
geene doorgaande verschillen waren te constateeren. 1 De Tylen- 
chus Allii BEIjERICK bleek dus niets anders te zijn dan de gewone 
Tylenchus devastratrir Kühn. 

Reeds in 1881 had PRILLIEUX in de door bruingekleurde ge- 
deelten van schubben van zieke Romeinsche hyacinten een groot 
aantal aaltjes aangetroffen, die hij als eene nieuwe soort meende 
te moeten beschouwen en onder den naam Zylenchus Hya- 
cinthii beschreef. 2) 

Hij vond de aaltjes alleen in de bruingekleurde gedeelten der 
schubben, en ín de allernaaste omgeving daarvan, en leidde 
daaruit af, dat deze diertjes de oorzaak zouden zijn van de bruin- 
kleuring en sterfte, die hij in de schubben der Romeinsche 
hyacinten constateerde. 

Eene ziekte, dezelfde verschijnselen vertoonende als de door 
PriLLiEUx beschreven ziekte, was reeds sedert het midden van 
de 18e eeuw bij de hier te lande in ’t groot geteelde hyacinten 
(Hyacithus orientalis) bekend, en werd door de kweekers 


\ 


!) RITZEMA Bos, „Mitteilungen über landwirtschaftlich schädliche 
Thiere”, X, in „Landwirtschaftliche Versuchsstationen”, 1888. 

°) PRILLIEUX, „La maladie vermiculaire des Jacinthes”, in „Journal de 
la Société nationale d’horticulture”, 3ième Serie, III, 1881, bl. 253-260. 


113 


met den naam „ringziek” of „oudziek” aangeduid '). SORAUER %) 
schreef deze ziekte toe aan het bij uitzondering parasitisch op- 
treden van Penicillium, welke zwam anders alleen als saprophyt 
bekend is. De vatbaarheid van de hyacinten om door deze zwam 
te worden aangetast, wordt, volgens hem, in ’t aanzijn geroepen 
door verwondingen, zoowel van de bol als van de bovenaardsche 
deelen der plant, en eveneens door het uit den grond nemen der 
bollen, wanneer deze nog niet volledig uitgerijpt zijn; daarom ver- 
klaart hij zich o.a. tegen de bij de hyacintenkultuur algemeen toe- 
gepaste sterke bemesting met stikstofrijke meststoffen (koemest). 
Van verschillende zijden werden de opvatting en de conclusies 
van SORAUER bestreden ; deze had trouwens nooit de ziekte in ’t 
aanzijn geroepen door hyacinten kunstmatig met Penicillium te 
besmetten *). 

PRILLIEUX onderzocht niet alleen de bollen van ringzieke 
exemplaren van Hyacinthus romanus, maar ging vrijwel den 
geheelen loop der ziekte na; hem waren ook reeds de lichtgele 
vlekken op de bladeren bekend, die de eerste aanwijzing zijn 
van het optreden van ringziek; en hij vond in die plekken van 
de bladeren eveneens de aaltjes. Hij veronderstelde, dat deze 
later, tegen den tijd van ’t afsterven van het loof, van uit de 
bladeren zich naar de bol begeven, en daar de verschijnselen 
in ‘t aanzijn roepen, die aanleiding gegeven hebben tot den 
naam „ringziek”’ der hyacintenbollen. 

HuGo DE Vries f) onderzocht ringzieke exemplaren -van 


1) GEORGE VOORHELM, „Traité sur la Jacinthe”, Haarlem 1752, bl. 110-123; 
id. 2e édition; Haarlem, 1762, bl. 114-117, 3e édition 1773, bl. 129-132. 

SAINT SIMON, „Des Jacinthes, de leur anatomie, réproduction et culture”; 
Amsterdam, 1768, bl. 151, 152. 

2) PAUL SORAUER, „Untersuchungen über die Ringelkrankheit und den 
Russthau der Hyacinthen”, Berlin u. Leipzig, 1878. 

3) J. B(ERKELEY), in „Gardeners Chronicle”, 1878, bl. 815. 

J. H. KRELAGE, in „Gardeners Chronicle”, 1879, bl. 43. 

*) HUGO DE VRIES, „Het ringziek der hyacinthen”, Haarlem 1882. 


114 


Hyacinthus orientalis, en vond in aangetaste schubben van deze 
massa’s aaltjes, zooals PRILLIEUX ze in Hyacinthus romanus 
had aangetroffen. 

Het daarna door WAKKER !) ingestelde onderzoek bevestigde in 
alle opzichten dat van PRILLIEUX; deze geleerde wees er ook nog 
op dat de bladeren der door ringziek aangetaste hyacinthenplan- 
ten niet alleen gele plekjes vertoonen, maar dat dit verschijnsel 
meestal gepaard gaat met krommingen van en scheuren in de 
bladeren, „waaruit blijkt, dat de oorzaak van de gele vlekken 
reeds in jongen toestand in de bladeren aanwezig is, en als dan 
een storende invloed op den lengtegroei van het blad uitoefent’. 

WAKKER twijfelde er aan of PRILLIEUX wel recht had, de aaltjes 
der ringzieke hyacinthen als eene afzonderlijke soort te beschou- 
wen. Zij stemmen toch volgens hem, bijna volkomen overeen 
met de door KüHnN beschreven Tylenchus devastatrix, die deze 
t eerst in kaardebollen en later in aan „Stock” lijdende rogge- 
planten aantrof. WAKKER hoopte later door proeven de vraag 
te kunnen uitmaken of Tylenchus Hyacinthi wel als eene 
afzonderlijke soort mocht worden beschouwd. Het schijnt 
echter dat hij aan deze proeven niet toe is gekomen; want in 
zijne verslagen over 1884 en 1885 komt hij op deze quaestie 
niet terug. 

Door mij was inmiddels een zeer groot aantal aaltjes uit de 
bollen zoowel als uit de bladeren van ringzieke hyacinthen aan 
een nauwkeurig onderzoek onderworpen; en ik vergeleek ze 
met een groot aantal aaltjes uit aan „reup” lijdende rogge en 
uit aan „kroefziekte” lijdende uienplanten. Het was mij niet 
mogelijk, constante — zij ’t dan ook slechts kleine — verschillen 
tusschen de aaltjes uit de hyacinthen en uit de laatstgenoemde 
gewassen te constateeren. — In den herfst 1884 hakte ik een 


1) J. H. WAKKER, „Onderzoek der ziekten van hyacinthen en andere 
bol- en knolgewassen’; verslag over 1883, bl. 24-28. (Uitgave der „Alge- 
meene Vereeniging voor Bloembollencultuur”’.) 


115 


aantal ringzieke hyacinthenbollen stuk, en vermengde deze stukjes 
hyacinthen met humusrijk zand, dat ik over drie bloempotten 
verdeelde. In de eene pot zaaide ik uien, in de andere rogge, 
in de derde een mengsel van uien- en roggezaad. Het resultaat 
was als volgt !): De kiemplanten der uien vertoonden in sterken 
graad de verschijnselen der kroefziekte. De roggeplantjes werden 
eerst iets later aangetast: aanvankelijk vertoonden zij geene of 
slechts onduidelijke symptomen, maar later werden die ver- 
schijnselen veel duidelijker. Dat de uit hyacinthen afkomstige 
aaltjes de uien boven de roggeplanten verkiezen, maar toch ook 
deze laatsten aantasten, bleek uit de derde proef. In een pot, 
gevuld met aarde, besmet met hyacinthenaaltjes, waarin rogge 
en uienzaad door elkaar heen gezaaid waren, werden de uien- 
kiemplantjes ziek bijkans zoodra zij zich boven den grond 
vertoonden, en vele van deze plantjes gingen bijkans dadelijk 
dood. In de roggeplantjes echter kon ik, zoolang in den pot 
nog uienkiemplantjes over waren, bijkans geene aaltjes aan- 
treffen; en eerst eenige weken later, nadat de uienkiemplantjes 
alle gestorven waren, werd de rogge zoodanig geïnfecteerd, 
dat de verschijnselen der aaltjesziekte duidelijk te zien waren. 
Uit bovenstaande proefnemingen bleek dat de aaltjes der ring- 
zieke hyacinthen niet specifiek verschillend zijn van die der 
kroefzieke uien en van die der aan „reup”’ lijdende roggeplanten. 
Over verdere conclusies, die uit boven vermelde proef kunnen 
worden getrokken, spreek ik eerst later. 


!) J. RITZEMA Bos, „Onderzoekingen aangaande het ringziek der 
hyacinthen en aangaande de daarmee verwante ziekten van eenige 
cultuurgewassen”, in „Het Nederlandsche Tuinbouwblad”, Groningen, 
1885, no. 4. — J. RITZEMA Bos, „Ueber Aelchenkrankheiten verscheidener 
Kulturgewächse, verursacht von Tylenchus devastatrix KüHN. „Vorläufige 
Mittheilung” in „die Landwirthschaftlichen Versuchsstationen”, uitgegeven 
door F. NOBBE, 1885. 


116 


Het zij mij vergund, er hier op te wijzen, dat reeds aan 
WAKKER }) bekend was, dat ook Galtonia candicans door 
„ringziek” kan worden aangetast; hij twijfelde er niet aan of 
dit moest aan hetzelfde aaltje worden toegeschreven, dat de 
gelijknamige ziekte bij hyacinthen veroorzaakt. Dit werd door 
mij door infectieproeven bewezen, en tevens werd door mij 
aangetoond, dat ook Scilla sibirica, Scilla campanulata en Scilla 
cernua door het zelfde aaltje worden aangetast onder de gewone 
verschijnselen van het „ringziek” *). 

Het schijnt dus dat het stengelaaltje eene bijzondere voorliefde 
heeft voor Liliaceeën of Lelieachtigen, waartoe niet slechts de 
hyacinthen, Scilla’s en Galtonia behooren, maar ook de zoo 
graag door het aaltje betrokken wordende uien. Niet alleen de 
gewone ui (Allium cepa) wordt door dezen Nematode aangetast, 
maar het gelukte mij ook, de kraailook (Allium vineale), bieslook 
(Allium schoenoprasum), alsmede Allium proliferum te doen 
aantasten, door de zaden resp. de jonge bolten, van deze gewassen 
op besmetten grond uit te zaaien. Echter gelukten dergelijke 
besmettingsproeven niet met de volgende Liliaceeën: Allium 
Moly, tulpen, witte lelie (Lilium candidum), keizerskroon (Fritil- 
laria imperialis), blauwe druifjes (Muscari botryoides) en Muscari 
comosum. Het was in den tijd, toen ik mij met de onderzoekingen 
van aaltjesziekten der kultuurgewassen in ’t bijzonder bezig hield 
(1884—°’90), ook bij de bloembollenkweekers algemeen bekend, 
dat Galtonia en Scilla’s wèl door het „oudziek’’ werden aangetast, 
maar Muscari, Fritillaria, tulpen en leliën niet. Sindsdien zijn 
echter de tulpen niet onvatbaar gebleken te zijn voor de aan- 
tasting door het stengelaaltje, ofschoon gevallen van oudziek 


!) J. H. WAKKER, „Onderzoek der ziekten van hyacinthen en andere 
bol- en knolgewassen”, verslag over 1883, bl. 27. 

*) J. RrrzEMA Bos, „l'Anguillule de la Tige et les maladies des plantes 
dues à ce Nematode”, „Archives Teyler, Serie II, T. III, 3iême partie (1889), 
pl 173, 174175; 


117 


bij tulpen toch tot dusver naar verhouding nog maar betrekkelijk 
weinig schijnen te zijn voorgekomen, en de ziekte zich ook 
slechts bij enkele variëteiten schijnt voor te doen. 

Wat de familie der Amaryllideeën betreft, interesseeren ons 
hier meer speciaal de narcissen. In den tijd, waarvan ik sprak 
(1884 — 1890), en nog langen tijd later, stond het bij de praktische 
bloembollenkweekers vast, dat alle soorten en variëteiten van 
narcissen voor de aaltjesziekte onvatbaar waren. Ik heb in dien 
tijd in aarde, besmet met aaltjes van een veld, waar rogge ge- 
regeld aan „reup”’ leed, een aantal trompetnarcissen en tazetten 
of trosnarcissen uitgeplant: in geen der trompetnarcissen kon 
ik later aaltjes ontdekken; in de bollen van enkele der tros- 
narcissen vònd ik wel eenige stengelaaltjes, echter in te geringen 
getale dan dat zij in staat waren, ziekteverschijnselen in ’t aan- 
zijn te roepen !). Des te meer opvallend mag het heeten, dat 
tegenwoordig juist de narcis het bolgewas is geworden, dat het 
meest aan de aaltjesziekte lijdt, en waarvoor deze ziekte zelfs 
noodlottig dreigt te worden. — 

KünN beschreef in 1881 eene soort van Zylenchus, door 
HAVENSTEIN aangetroffen in zieke lucerne en roode klaver, 
onder den naam Zylenchus Havensteinii Kühn”). Hij meende te 
kunnen beweren, dat de aaltjes uit de lucerne en de klaver, 
behalve door eene iets grootere lengte en eene relatief gerin- 
gere breedte, ook nog door andere standvastige kenmerken 
onderscheiden waren van Tylenchus devastratrix Kühn, die 
hij als oorzaak van de „reup” der rogge had leeren kennen. 
Nauwkeurige vergelijking van KüNH’s beschrijving van zijn 
Tylenchus Havensteinii met een groot aantal exemplaren van 


1) J. RrrzEMA Bos, „L'Anguillule de la Tige et les maladies des plantes 
dues à ce Nematode”, in „Archives Teyler”, Serie II, T. II, 2ième partie, 
bl. 68, 69. 

2) JULIUS KüHN, „Das Luzernälchen” in „Deutsche landwirthschaftliche 
Presse”, VII (1881), bl. 32. 


118 


Tylenchus devastatrix, afkomstig uit rogge, haver, uien en hyacin- 
then, bracht mij tot de conclusie, dat er geen constante ver- 
schillen bestaan tusschen deze laatste soort en het door KüHN 
beschreven klaver- en lucerneaaltje. Toen ik roode klaver uit- 
zaaide in aarde, besmet met stengelaaltjes van de rogge, en later 
de opgekomen plantjes onderzocht, bevond ik dat een aantal 
aaltjes zich in de klaver gevestigd hadden; maar ik vond ze daarin 
nooit anders dan in een betrekkelijk klein aantal. Ook vertoonden 
de klaverplanten later misvormingen van gelijksoortigen aard 
als die, welke KüHN bij de klaverplanten, aangetast door zijn 
Tylenchus Havensteinii beschrijft; maar deze waren veel minder 
geprononceerd, wat natuurlijk in verband staat met het feit, dat 
KüHnNs klaverplanten door een énorm groot aantal aaltjes be- 
woond werden, terwijl ín mijne klaverplanten zich slechts be- 
trekkelijk weinig aaltjes hadden gevestigd. Reden om het klaver- 
aaltje als een aparte, van Tylenchus devastatrix onderscheiden 
soort te beschouwen, bestaat er echter m. i. niet !). — 

Reeds in 1873 heeft BürscHLi onder den naam Tylenchus 
Askenasyi eene soort van Tylenchus beschreven, die deze para- 
siteerend aantrof in eene soort van mos (Hypnum cupressiforme) 
op den Feldberg (Taunus), aan welke plant zij verschillende 
misvormigen veroorzaakte ?). De „mosaaltjes” van BüTSCHLI 
bereiken de grootste lengte, die naar mijne onderzoekingen, 
Tylenchus devastatrix bereikt; zij zijn verder iets breeder en 
vertoonen nog enkele afwijkingen, die mij echter te gering toe- 
schijnen om BürscHLt's Typlenchus Askenasyi als eene aparte 
soort te beschouwen *%). — 


1) J. RiTZEMA Bos, „L'Anguillule de la Tige”, in „Archives Teyler”, 


serie II, T. III, 2ième partie, bl. 53-56, — id. Jième partie, bl. 178, 179. 


*) BürscuHui, „Beiträge zur Kentniss der freilebenden Nematoden”, 
bl. 39 (PI. II, fig. 8, a. g.) in „Nova acta der K. Leop. Carol. Academie 
der Naturforscher”, deel XXXVII, no. 5. 

*) J. RrrzeMA Bos, „l'Anguillule de la Tige”, in „Archives Teylef”, 
serie II, T/ III, 2ieme, partie. bl. 51, 


119 


Successievelijk werd Tylenchus devastatrir in nog een groot 
aantal planten uit de meest verschillende afdeelingen van het 
plantenrijk, zoowel in wilde als in gekweekte gewassen, aange- 
troffen, zoodat men nu dezen Nematode kent als levende in de 
gewassen, welke hieronder in eene lijst zijn bijeengevoegd. 
De namen van die planten, waarin het stengelaaltje slechts in 
geringen getale overgaat, zoodat de planten er dan ook maar 
weinig door misvormd worden, zijn cursief gedrukt. 

Mosachtige planten: Hypnum cupressiforme !), 

Grasachtigen: Setaria spec. (Naaldaar) *). 

Anthoxanthum odoratum (reukgras) *%). 
Holcus lanatus (meelraai) *). 

Avena sativa (haver) *). 

Hordeum vulgare (gerst). *) 

Lolium perenne (Engelsch raaigras). °) 
Poa annua (éénjarig beemdgras). °) 
Tritieum vulgare (tarwe). *) 

Secale cereale (rogge). %) 

Lelieachtigen: Allium cepa (ui, ajuin). %) 

Allium proliferum (kroonui). %) 
Allium vineale (kraailook). %) 
Allium schoenoprazum (bieslook) *) 


1) Bürscaui, „Beiträge zur Kenntniss der freilebenden Nematoden’, bl. 39, 
in „Nova acta der Leop. Carol. Academie der Naturforscher’”’, deel 
XXXVII, No. 5. 

2) Volgens LAGERHEIM. Zie KATI MARCINOWSKI, „Parasitisch und semi- 
parasitisch lebende Nematoden”, in „Arbeiten aus der Kaiserl. Biologischen 
Anstalt für Land- und Forstwirtschaft”’, VII (1910), bl. 175. 

*) J. RITZEMA Bos, „l'Anguillule de la Tige”, in „Archives Teyler”, 
Serie II, T. IIL, 2ième partie, bl. 66-69. 

*) Volgens KATI MARCINOWSKI, „Parasitisch und semiparasitisch lebende 
Nematoden” in „Arbeiten aus der Kais. Biologischen Anstalt für Land- und 
Forstwirtschaft’, Bd. VII (1910), bl. 174. De schrijfster haalt hier aan 
DARBOUx en HOUARD, „Catalogue systematigue der zoöcecidies de 
l'Europe (1901). 

*) Volgens DARBOUX en HOUARD. Zie KATI MARCINOWSKI t. a, p., bl. 175. 

®) Volgens ROSTRUP. Zie KATI MARCINOWSKi1, t. a. p., bl. 175. 


120 


Allium ascalonicum (sjalot). ') 

Scilla sibirica. °) 

Scilla campanulata. °) 

Scilla cernua. °) 

Hyacinthus orientalis (hyacith). * 

Hyacinthus romanus — H. praecox (Romeinsche hya- 

cith) 2) 

Galtonia candicans (Kaapsche hyacinth). ? 

Tulipa Gesneriana (tulp). *) 

Narcisachtigen (Amaryllideeën): 

Narcissus Pseudonarcissus (trompetnarcis). *) 

Narcissus Tazetta (trosnarcis). ? 
Orchideeën: Disa grandiflora. 5) 

Veelknoopigen: Polygonum fagopyrum (boekweit). ®) 
Polygonum lapathifolium (viltige duizendknoop). °) 
Polygonum persicaria (perzikkruid). ’ 

Polygonum convolvulus (wilde boekweit, zwaluwtong). 7) 
Netelachtigen: Humulus Lupulus (hop). 5) 
Ganzevoetachtigen: Beta vulgaris (biet). ®) 

Spinacia oleracea (spinazie). °) 

Muurachtigen: Spergula arvensis (spurrie). '°) 


df 


Ë NOrens DARBOUX en HOUARD. Zie KATI MARCINOWSKI t: a. p., bl. 174. 
) J. RITZEMA Bos, „l'Anguillule de la Tige”, in „Archives Teyler” Î 
Serie: Il, TIL 2ième ‘partie, bl. 66—69. 

6) Zie „Tijdschrift over Plantenziekten”, XII (1906), bl. 183. 

*) Zie deze verhandeling, bl. 127. 

5) Zie KATI MARCINOWSKI, „Parasitisch und semiparasitisch lebende 
Nematoden”, bl. 175 (volgens SMITH). 

6) Zie, deze verhandeling, bl. 128-130; zie J. RrTZEMA Bos, l Anguilule de 
la Tige”, in „Archives Teyler”, Serie il, T. III, 3ième partie, bl. 187 en 188. 

1) Zie „Mitteilungen des Vereins zur Förderung der Moorkultur im 
Deutsche Reiche”, Jahrgang IX, No. 7 (1891), bl. 113. 

j, Zie dit artikel, noot 2 op bl. 102. 

*) Jaren geleden trof het stengelaaltje aan in klein gebleven, mis- 
vormde spinazieplanten; ik kan mij echter niet meer herinneren, vanwaar 
deze afkomstig waren, en kan dit nergens in mijne aanteekeningen vinden. 

1e) J. RITZEMA Bos, „l'Anguillule de la Tige”, in „Archives Teyler”, 
Serie II, T. IIL, 2ième partie, bl 66; id. Jième partie, bl. 177. 


121 


Dianthus caryophyllus (anjelier). ' 

Dianthus plumarius (grasanjer). ') 
Ranonkelachtigen: Anemone japonica. *) 

Ranunculus acris (scherpe boterbloem). %) 
Kruisbloemigen: Brassica Rapa (turnip). *) 

Capsella bursa pastoris (herderstaschje. °) 
Ooievaarsbekken: Geranium molle 

(zachte ooievaarsbek). ®) 

Vlasachtigen: Linum usitatissimum (vlas). 7) 
Kornoeljeachtigen:? Aucuba japonica. ®) 
Roosachtigen: Fragaria elatior (aardbei). °) 
Vlinderbloemigen: Lupinus luteus (gele lupine). '°) 

Medicago sativa (lucerne). '!) _ 

Trifolium pratense (roode klaver). '!) 


1) M. J. B(ERKELEY), in „Gardeners Chronicle”, Le, II, Nov. 19. — 
W. G. SMITH, in „Gardeners Chronicle”, 1881, II, Dec. 3. — J. RITZEMA 
Bos, in Nobbe’s „Landwirtschaftliche Versuchsstationen”, 1890, bl. 150. — 
je RITZEMA Bos, in „Tijdschrift over Plantenziekten”, X (1904), bl. 45. 

SDR: OSTERWALDER, Leeraar a/d Tuinbouwschool te Wädensweil, 
zond mij in 1901 exemplaren van Anemone japonica, die te gelijk door 
Aphelenchus olesistus Ritz. Bos en door Tylenchus devastatrix waren 
aangetast. Zie o.a. „Tijdschrift over Plantenziekten’, VIII (1902), bl. 73. — 
Zie ook RiTZEMA Bos, „Weitere Bemerkungen über von Tylenchus 
devastatrix verursachte Pflanzenkrankheiten”’, in „Zeitschr. für Pflanzen- 
krankheiten”’, XIV (1904), blz. 149. 

5) J. RrTzEeMA Bos, „lAnguillule de la Tige”, in „Archives Teyler”, 
Serie II, T. III, 2iême partie, bl. 66. 

*) E. A. ORMEROD, „A Manual of injurious insects, 2nd, ed, 1890, 
bl. 102: „Il have myself infected turnips by, sowing seed on earth in 
which 1 had burried. tulip rooted oats or rye.” — Uit vele rapporten van 
Miss Ormerod blijkt, dat „tulip root” (aaltjesziekte) veel voorkomt bij 
haver, wanneer dit gewas volgt op turnips. Ik constateerde dit nooit. 

al J. RITZEMA Bos, „l'Anguillule de la Tige”, in „Archives Teyler”, 
Serie Il, T. III, 2ième partie, bl. 66. 

jd. bl. 67. 

*) Zie „Tijdschrift over Plantenziekten”’, IX (1903), bl. 47, id. X (1904), bl 45. 

al OSTERWALDER, „Nematoden als Feinde des Gartenbaus*, in „Garten- 
flora”, 50 Jahrgang (1901), bl. 337. 

®) Zie Verslag van het Instituut van Phytopathologie over 1914 (in 

„Mededeelingen “der R. H. L. T. en B.school”, XI (1917), bl. 213.) 

10) MAYER GMELIN, in „Tijdschrift over Plantenziekten” XII (1906), bl. 93. 

1) Zie dit artikel bl. 117. 133-135 


122 


Trifolium repens (witte klaver). ') 

Trifolium incarnatum (inkarnaatklaver). °) 

Vicia sativa (voederwikke). %) 

Vicia faba (tuinboon, paardeboon). *) 

Pisum sativum (erwt). 5) 

Phaseolus vulgaris (stamboon). ®) 
Sleutelbloemigen: Primula sinensis. °) 

Lysimachia spec. *) 

Anagallis arvensis (Spaansch groen of guichelheil). °) 
Polemoniaceën: Phlox decussata (herfstsering). '°) 

Phlox Drummondi (éénjarige Phlox). !!) 
Ruwbladigen: Myosotis stricta (vergeet mij niet) '2) 


') Zie Verslag van het Instituut voor Phytopathologie over 1909, in 
„Mededeelingen der Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool”’, 
V (1912), bl. 140. 


*) Volgens DARBOUX en HOUARD, zie KATI MARCINOWSKI t. a. p., bl. 175, 
*) Zie „Tijdschrift over Plantenziekten“, XII (1906), bl. 93, enz. 


*) J. RiTZEMA Bos, „lAnguillule de la Tige”, in „Archives Teyler”, 
Serie IL, T. III, Tième partie, bl. 19; alsmede verschillende jaarverslagen 
van het Phytopathologisch laboratorium Willie Commelin Scholten (1895- 
1905) en van het Instituut voor phytopathologie te Wageningen (1905-1914). 


*) Zie o. a. beneden, bl. 124; ook RITZEMA Bos, „Drei bis jetzt unbe- 
kannte von Tylenchus devastatrix verursachte Pflanzenkrankheiten”, in 
„Zeitschr. für Pflanzenkrankheiten”, XIII (1903), bl. 113. 


®) Zie „Mededeelingen der R. H. L. T. en B.school, V (1912), bl. 140. 


1) Zie RiTZEMA Bos, „Neue Nematodenkrankheiten bei Topfpflanzen”, 
in „Zeitschrift für Pflanzenkrankheiten”’, III, 1893), bl. 78. 


°) Zie Verslag van het Instituut voor phytopathologie over 1911, in 
„Mededeelingen der R. H. L. T. en B.school”, VI (1903), bl. 157. 


%) C.J. J. VAN HALL, in „Tijdschrift over Plantenziekten”, VIII (1902), 
bl. 144. 


1) |. RITZEMA Bos, „Twee tot dusver onbekende ziekten in Phlox de- 
cussata”’, in „Tijdschrift over Plantenziekten” V, bl. 27. — Verslag van 
het Instituut voor phytopathologie over 1911; zie „Mededeelingen der 
Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool, VI (1913). 


11) In Enkhuizen werd door mij een veld met Phlox Drummondi in 
erge mate aaltjesziek bevonden te zijn. („Tijdschrift over Plantenziekten”, 
X (1904), bl. 45. 


12) |. RiTZEMA Bos, „l'Anguillule de la Tige”, bl. 67. 


123 


Nachtschaden: Solanum tuberosum (aardappel). *) 
Leeuwbekachtigen: Chelone glabra °) 
Weegbreeachtigen: Plantago lanceolata 
(smalbladige weegbree). *) 
Kaardeachtigen: Dipsacus sylvestris (wilde kaardebol). *) 
Dipsacus fullonum (weverskaarde). *) 
Saamgesteldbloemigen: Bellis perennis 
(madeliefje). *) 
Centaurea cyanus (korenbloem). *) 
Centaurea jacea (knoopkruid). *) 
Sonchus oleraceus (melkdistel). *) 


Voorwaar eene lange lijst van planterisoorten, waarin het 
stengelaaltje kan leven; en ik durf niet stellig te verzekeren, 
dat dit diertje door anderen of door mij niet in nog enkele 
andere gewassen een enkele maal is aangetroffen. Daarenboven 
is het vrij zeker dat het blijkbaar zóó weinig kieskeurige stengel- 
aaltje, dat immers in planten uit zeer verschillende familiën, 
zoowel van éénzaadlobbigen als van tweezaadlobbigen, en zelfs 
ook in mossen, zich kan ophouden, later in nog vele andere 
planten zal worden aangetroffen, waarin men het tot dusver nooit 
ontdekte. 


Het aantal plantensoorten, in welke het stengelaaltje wordt 
gevonden, vermeerdert echter niet alleen voortdurend tengevolge 
van voortgaand onderzoek, waardoor het wordt ontdekt in plan- 


t) Over aaltjesziekte der aardappelen zie o. a. JULIUS KünN, „Die 
Wurmfäule”, in Mittheilungen des landw. Instituts Halle”, 1888; J. RiITZEMA 
Bos, „l'Anguillule de la Tige”, in „Archives Teyler”, Serie II, T. III, 7ième 
partie, bl. 31; Verslag van het Instituut voor phytopathologie over 1911, 
(„Mededeelingen der R. H. L. T. en B.school“ VI, 1913), en Verslag over 
1908, („Mededeelingen” III, 1910); „Tijdschrift over Plantenziekten“ VIII, 
(1902), bl. 69. 

2) OSTERWALDER, „Nematoden an Freilandpflanzen’”’, in „Zeitschrift 
für Pflanzenkrankheiten”’, XII (1904), bl. 340. 

3) J. RirzEMA Bos, „lAnguillule de la Tige”, bl. 66, 67. 

*) Zie dit artikel, bl. 109. 


124 


ten, waarin het tot dusver niet werd aangetroffen, — maar het 
schijnt ook dat in sommige tijden het stengelaaltje plotseling 
zich in grooten getale gaat vestigen en zich sterk vermeerderen 
in bepaalde gewassen, waarin het vroeger Òf niet voorkwam òf 
slechts sporadisch werd aangetroffen, zonder zich daar sterk 
te vermeerderen en zonder zichtbare misvormingen bij de aan- 
getaste planten te veroorzaken. 

Een sterk sprekend voorbeeld daarvan levert de erwt. Vroeger 
werden door mij altijd onder de gewassen, welke op door het 
stengelaaltje besmette terreinen gerust konden worden ver- 
bouwd, de erwten genoemd, omdat deze op dergelijke bodems 
altijd goed gedijden. Uit de provincie Groningen, waar het 
stengelaaltje in vele streken een algemeen bekende plaag is, 
werden mij nooit aaltjeszieke erwten toegezonden; en waar 
juist in Groningen vele zeer intelligente landbouwers wonen, die 
geregeld aan het Instituut voor phytopathologie om raad vragen, 
wanneer zij eene hun onbekende ziekte bij eenig kultuurgewas 
ontdekken, kon wel dus met zekerheid worden geconstateerd, dat 
in de genoemde provincie de aaltjesziekte der erwten onbekend 
was; — tot mij in 1901 uit Warffum buitengewoon klein ge- 
bleven erwtenplanten werden toegezonden met zeer korte, dikke, 
soms verwrongen of verdraaid uitziende stengels, en ten deele 
kroeze, onvolledig uitgegroeide bladeren. Het onderzoek van 
deze planten leerde mij, dat zij een onnoemelijk groot aantal 
stengelaaltjes bevatten '). In 1902 werden mij zieke erwten- 
planten uit Loppersum toegezonden, die door hetzelfde aaltje 
waren aangetast ?%). In 1903 bleek aaltjesziekte bij de erwten 
voor te komen te Ruigezand, in den Westpolder, onder Eenrum, 
te Oostwolde en Meeden (al te gade plaatsen in Groningen), 
maar ook in den Groetpolder, bij Schagen en Sommelsdijk. *) 


) Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, VIII (1902), bl. 70. 
‘) Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, LX (1903), bl. 46. 
*) Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, X (1904), bl. 44, 


125 


Sindsdien is de aaltjesziekte eene algemeen bekende ziekte der 
erwten geworden in al die streken van ons land, waar het 
stengelaaltje voorkomt en waar erwten worden geteeld. Met 
zoodanige hevigheid trad deze ziekte bij dit gewas op, dat 
reeds in 1904 en 1905, toen door den Heer J. H. OORTWIJN BOTJES 
en mij proeven werden genomen ter opsporing van middelen 
tot bestrijding van het stengelaaltje, met het oog op de énorme 
schade, door aaltjesziekte aan de erwten toegebracht, het nuttig 
werd geacht, op het proefveld ook erwten te telen, o.a. met het doel 
om uit te maken, welke erwtenvariëteiten het meest, welke het 
minst hebben te lijden onder den aanval van het stengelaaltje ').— 

Een ander voorbeeld van het plotseling in massa’s overgaan 
van dit spoelwormpje in een gewas, waarin het tot dusver niet 
werd waargenomen, schijnt te zijn de aantasting van lupinen op 
een proefveld te Nunspeet, waarover de Heer MAYER GMELIN in 
1906 waarnemingen deed °). Men had tot dusver altijd de teelt van 
lupinen op aaltjeszieken roggebodem aanbevolen, deels om den 
grond te verbeteren, waardoor de later weer te zaaien rogge 
sneller groeit, deels om eene voor aaltjes onvatbaar geoordeelde 
plantensoort op den besmetten bodem te verbouwen, waardoor de 
vermeerdering der parasieten zou worden tegengegaan. Voor 
de roggeteelt in besmette streken is het erg jammer, dat de 
tusschenteelt van lupinen nu ook al weer blijkt, tegen de aaltjes- 
ziekte der rogge weinig meer te geven. — Ik wil hierbij echter 
doen opmerken, dat het toch zeer goed mogelijk is, dat het 
stengelaaltje ook reeds vroeger in lupinen heeft geleefd dan in 
1906, zoodat hier niet, als bij de erwten, sprake behoeft te zijn 
van een vrij plotselingen overgang van dat dier in de lupinen. 
Het komt nl. vaak voor, dat de lupinen mislukken : soms kan 
dit liggen in de afwezigheid van de bekende „wortelknolletjes- 
bacteriën“, soms in de beschadiging door de made der lupinen- 


1) Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, X (1904), bl. 115, X1 (1905), bl. 149. 
5) Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, XII (1906), bl. 93. 


126 


vlieg (Anthomyia funesta Kühn, welke is gebleken te zijn dezelfde 
soort als Anthomyia cilicrtra Rond, die ook sjalotten, uien en 
prei, asperges, koolplanten, stam-en snijboonen en pronkers aan- 
tast, en die ook in mest kan leven. *) Misschien echter ligt deze 
mislukking der lupinen nog wel in andere oorzaken; en ’t is 
zeer goed mogelijk, dat daarbij ook soms het stengelaaltje een 
rol heeft gespeeld. Terwijl vrij stellig kan worden aangenomen, 
dat in de jaren 1901 tot 1903 het stengelaaltje zich vrij plotse- 
ling aan het leven in erwtenplanten heeft geaccomodeerd, is 
het derhalve niet zeker dat een dergelijke plotselinge overgang 
van dit diertje in /upinen in 1906 heeft plaats gehad. — 

In de jaren 1902 en 1903 heeft het stengelaaltje, althans in 
de provincie Groningen, getracht zich te accomodeeren aan het 
leven in vlas. De Heer J. HEIDEMA te Groningen zond mij in 
t voorjaar 1902 zeer jonge vlasplanten van 1—10 c.M. hoogte, 
afkomstig uit Middelstum en Kantens, waarvan de stengels 
eenigszins gezwollen waren, hier en daar gekronkeld en van 
zijscheuten voorzien, terwijl de bladeren breed, gekronkeld en soms 
abnormaal dik waren. Boven het verdikte en gekromde gedeelte 
van den stengel groeide deze verder normaal omhoog. In de ge- 
zwollen gedeelten van den stengel bevonden zich stengelaaltjes, 
maar nooit meer dan één of twee stuks in ééne plant. Blijkbaar 
kwamen zij in de vlasplanten niet tot vermeerdering. *) In 1903 
vertoonde zich de hierboven beschreven kwaal der jonge vlasplan- 
ten meer algemeen in de provincie Groningen; de ziekte kwam 
zoo veelvuldig voor, dat men daar reeds een populairen naam 
er voor had: men sprak van „krul” in het vlas *). Sindsdien schijnt 
het stengelaaltje weinig meer het vlas te hebben aangetast; 
want aaltjeszieke vlasplanten werden mij slechts bij uitzonde- 


1) RiTZEMA Bos, „Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen”, 
3e druk (1916), III, 2e stuk, bl. 166. 

°) Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, deel IX (1903), bl. 46. 

°) Zie „Tijdschrift over plantenziekten” deel X (1904), bl. 45. 


127 


ring weer toegezonden '), en de Rijkslandbouwleeraren in Gro- 
ningen berichtten er mij niets meer over. In elk geval is van 
een belangrijken en duurzamen overgang van aaltjes in vlas 
niets gekomen. — 

Tulpen golden vroeger algemeen als onvatbaar voor aaltjes- 
ziekte. In 1905 echter °) werden mij uit Sassenheim tulpen- 
bollen van de soorten „la Reine” en „Gele Prins” gezonden, 
die de kennelijke teekenen van het „ringziek” vertoonden en 
ook een groot aantal stengelaaltjes bevatten. Sindsdien werden 
nog enkele gevallen van deze ziekte bij de tulpen gecon- 
stateerd, altijd bij de variëteit „la Reine”... De tulp blijkt 
derhalve voor de aantasting door het stengelaaltje niet onvat- 
baar te zijn, maar schijnt toch weinig geschikt voor een sterke 
vermeerdering van dit diertje. — 

Eigenaardig is ook het gedrag van het stengelaaltje tegenover 
de narcissen geweest. De ervaring der bloembollenkweekers was 
vroeger altijd deze: dat alle narcissen onvatbaar waren voor de 
aantasting door het stengelaaltje. Ik trof dan ook vroeger bij geen 
enkele op het veld verzamelde narcissenvariëteit de verschijnselen 
van het ringziek aan. Ik plantte indertijd zoowel trosnarcissen 
(Narcisuss Tazetta) als trompetnarcissen (Narcissus Pseudonarcis- 
sus)in grond, besmet met aaltjes, afkomstig uitaan „reup”’lijdende 
roggeplanten: later trof ik enkele aaltjes aan in de trosnarcissen, 
echter zonder dat deze een spoor van misvorming vertoonden; ter- 
wijl de trompetnarcissen in ’t geheel niet geïnfecteerd bleken te 
zijn.*) De verschillende soorten van narcissen nu, die tot vóór zeer 
weinig jaren, althans in Nederland, in ’t geheel niet aan aaltjes- 
ziekte leden, en waarin het stengelaaltje niet dan zeer occasioneel 


1) nl. in 1906 uit den Westpolder. Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, 
deel XIII (1907), bl. 73. 

®) Zie „Tijdschrift over plantenziekten”, XII (1906), bl. 183. 

°) RITZEMA Bos, „l'Anguillule de la Tige et les maladies des plantes 
a ee Nématode”, in „Archives Teyler”, Serie II, T. III, 2ième partie, 


128 


overging, zonder zich noemenswaardig daarin te vermeerderen 
en zonder zich blijvend daarin te vestigen, — juist de narcissen 
worden de allerlaatste jaren hier te lande in zóó sterke mate 
aangetast door het stengelaaltje, dat dit thans als verreweg de 
gevaarlijkste vijand der narcissenteelt moet worden beschouwd, 
en dat men zelfs vreest, dat deze teelt er door te gronde zal gaan. 
Maar daarover meer in het tweede gedeelte van dit arfikel. — 

Het stengelaaltje is, zooals uit het boven meegedeelde blijkt, 
eene diersoort, die al zeer weing kieskeurig is wat zijne voedster- 
planten betreft. Toch hangt de meerdere of mindere gemakkelijk- 
heid, waarmee het in verschillende gewassen overgaat, in sterke 
mate af van het gewas of de gewassen, waarin het gedurende een 
zeker aantal generaties achter elkaar geleefd heeft. Er hebben 
zich bij het stengelaaltje a. h. w. rassen gevormd, die zich hebben 
geaccomodeerd aan eene bepaalde plantensoort of aan bepaalde 
plantensoorten, en die slechts in enkele exemplaren in andere 
plantensoorten binnendringen, welke exemplaren dan nog voor ’t 
meerendeel zich niet in dat nieuwe gewas voortplanten. Eerst de 
nakomelingen van de weinigen die dit wèl doen, schijnen dan in 
staat te zijn, het nieuwe gewas te besmetten en ziek te maken. *) 

Eenige door mij genomen proeven, en verschillende ervarin- 
gen uit de praktijk zijn daar, om het bestaan van aan zekere 
plantensoorten geaccomodeerde rassen bij Tylenchus devastatrix 
te bewijzen. 

Ik besmette een stukje grond met aarde, afkomstig uit de 
buurt van Delden, en wel van akkers, waar sedert 25 jaar en 
langer de aaltjesziekte voorkwam in de rogge, die daar jaar op 
jaar op denzelfden grond geteeld werd, hoogstens met een enkel 
braakjaar er tusschen. Dat de bodem van mijn proefveldje te 
Wageningen door de vermenging met de aarde uit Delden goed 


!) RiTZEMA Bos, „Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen”’, 
3e druk, III, 2e stuk, bl. 180, 181. 


d 


129 


besmet was geworden, bleek toen ik daar winterrogge gezaaid 
had, die de verschijnselen van de „reup” in zeer sterken graad 
vertoonde. Op denzelfden bodem nu, waar de rogge zoo erg 
aaltjesziek werd, zaaide ik ook boekweit uit, die — geheel tegen 
mijne verwachting in — geene waarneembare kenmerken der 
aaltjesziekte vertoonde. Een volgend jaar zaaide ik op datzelfde 
lapje grond weer boekweit; en toen vond ik er sommige duidelijk 
aaltjeszieke planten, ofschoon het geheele veldje boekweit nog 
volstrekt geen slechten indruk maakte. Toen ik echter voor 
de derde maal op hetzelfde terrein weer boekweit zaaide, werd 
deze ernstig ziek, zóó zelfs dat de opbrengst ongeveer nihil 
was. — Ik verklaarde mij deze zaak op de volgende wijze : op 
den bodem bij Delden, waar de besmette aarde vandaan kwam, 
werd meer dan 25 jaren achtereen voortdurend rogge verbouwd. 
Rekent men nu, dat in deze rogge ook maar 4 generaties van 
het stengelaaltje per jaar elkaar opvolgen, dan hadden minstens 
100 generaties achtereen uitsluitend in rogge geleefd. De sten- 
gelaaltjes waren dus op dat land bij Delden volkomen aan het 
parasiteeren in dit gewas geaccomodeerd; en slechts enkelen 
van hen hadden het vermogen behouden, om ook nog in andere 
planten dan rogge over te gaan. Toen nu op den grond, waarheen 
deze aaltjes waren overgebracht, geen rogge maar boekweit was 
gezaaid, ging in dit laatstgenoemde gewas niet dan een betrek- 
kelijk heel gering aantal aaltjes over, zoodat de boekweit geene 
waarneembare ziekteverschijnselen vertoonde. Van de weinige 
aaltjes echter, welke wel in de boekweit overgingen, leverden 
sommigen nakomelingschap in verschillende generaties, waarvan 
althans een aanzienlijk aantal, in de boekweitplanten geboren en 
daarna in den grond teruggekeerd zijnde, ook wel weer in staat 
waren, in dit gewas over te gaan. Toen derhalve voor het tweede 
jaar op hetzelfde terrein boekweit gezaaid werd, ging een veel 
grooter getal aaltjes in de boekweit over dan in het vorige jaar 
‘t geval was, zoodat dit gewas nu kennelijk ziek werd. Het volgende 


130 


jaar ging van de in den grond aanwezige aaltjes, die zelven even 
als hunne voorouders sedert eenige geslachten, in boekweit 
geleefd hadden, een zóó groot aantal in dit gewas over, toen het 
ten derde male op hetzelfde terrein geteeld werd, dat bijkans 
alle planten ernstig ziek werden, en de oogst geheel mislukte. !) 

De resultaten van de bovenvermelde proefneming en de door 
mij daarvan gegeven verklaring zijn geheel in overeenstemming 
met het feit, dat, terwijl de boekweit niet kennelijk aangetast werd, 
wanneer zij voor ’t eerst werd gezaaid op besmetten grond uit 
Delden, waarop meer dan 25 jaar achtereen rogge en nooit boekweit 
verbouwd werd, — in die streken, waar niet alleen rogge maar 
ook boekweit geregeld in het plan van bebouwing is opgenomen, 
ook dit laatste gewas op met stengelaaltjes besmetten grond gere- 
geld aan „reup”lijdt. Zoo schreef mij de Heer HAAN van het Huis 
Hillen nabij de Duitsche grens in Limburg : „Niet slechts lijdt de 
boekweit zeer veel aan „reup”’, maar de teelt van dit gewas schijnt 
ook de besmetting van den grond sterk te vermeerderen. Het- 
zelfde is, volgens HAVENSTEIN, het geval in de Rijnprovincie — °)- 

Eene andere proefneming, waaruit blijkt, dat het stengelaaïtje 
zich accommodeert aan het gewas, waarin het sedert vele gene- 
raties heeft geleefd, en althans liever in een grooter getal dáárin 
overgaat dan in een ander gewas, wensch ik hier nog te ver- 
melden. Ik nam twee potten met zandgrond uit Delden, waarop 
minstens 25 jaren achtereen rogge was verbouwd, en twee potten 
met kleigrond, afkomstig van Melissant, in welken grond het 
vorig jaar het uiengewas aan „kroefziekte” leed. In de éénen 
pot met aarde uit Delden zaaide ik rogge en uienzaad dooréén 
gemengd, in den anderen pot alleen uienzaad. In de eersten pot 
waar de aaltjes de keuze hadden tusschen rogge en uienplantjes, 


1) J. RITZEMA Bos, „Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewas- 
sen’, 3e druk, III, 1 stuk, bl. 180, 181 

’) J. RITZEMA Bos, „lAnguillule de la Tige et les maladies des plantes 
dues à ce Nematode*, in „Archives Teyler“, Serie II, T. III, 2èême partie, 
bl. 73 


Je 
be 
” 


131 


vertoonden de roggeplantjes in sterke mate de verschijnselen van 
„reup’’, en bleken zij bij nader onderzoek te wemelen van aaltjes; 
terwijl van de uienplantjes slechts heel enkele de verschijnselen 
van kroefziekte vertoonden: er bleken in de uienplantjes 


‚slechts zeer weinig aaltjes te zijn overgegaan. In de tweeden 


pot met aarde uit Delden, waar voor de in den grond aanwezige 
aaltjes geen keuze bestond tusschen rogge en uien, was een naar 
verhouding veel grooter getal uienplantjes kroefziek geworden ; 
toch was dit met de groote meerderheid der uienplantjes het 
geval niet. — In den eenen pot met aarde uit Melissant zaaide ik 
rogge en uienzaad doorééngemengd, in den tweeden pot, met 
deze aarde gevuld, zaaide ik alleen rogge. In dén eersten van 
deze twee potten vertoonden de uienplantjes alle dadelijk bij 
hun opkomen in sterke mate de symptonen van de kroefziekte; 
terwijl geen der roggeplantjes de verschijnselen van de „reup”’ 
ook maar eenigszins duidelijk vertoonde. Eerst toen de jonge 
uienplantjes tengevolge van de ziekte voor ’t meerendeel waren 
dood gegaan, was het mogelijk, eenige stengelaaltjes in de 
roggeplanten te ontdekken. maar zij vermeerderden zich daarin 
niet op zoodanige wijze, dat de plantjes ook maar eenigszins 
duidelijk de kenmerken van „reup” vertoonden '). In den 
tweeden der potten, gevuld met aarde uit Melissant, waarin ik 
alleen rogge had gezaaid, gingen er naar verhouding wel wat 
meer aaltjes in dit gewas over; maar zij vermeerderden zich 
daarin slechts weinig, en ’t gewas vertoonde slechts ín zeer 
geringe mate de verschijnselen van „reup”. 

Uit de bovenstaande proefnemingen blijkt ook al weer dat 
aaltjes, welke gedurende een grooter of geringer getal generaties 
in een zeker gewas hebben geleefd, bij voorkeur in dat zelfde 
gewas overgaan en zich daar zeer sterk vermeerderen, zoodat 
zij de planten in ergen graad ziek deen worden, terwijl zij in 


1) Zie noot 2 op bl. 13C. 


132 


andere gewassen doorgaans niet zoo gemakkelijk ín grooter getal 
overgaan en er zich meestal niet sterk in voortplanten, zoodat 
van eene ernstige ziekte van bedoelde gewassen dikwijls geen 
sprake is. Dit wordt eerst het geval, wanneer het andere gewas 
eenige malen achtereen op den zelfden bodem geteeld werd. 

Overigens is het eene gewas vatbaarder dan het andere om 
te worden besmet door stengelaaltjes, die sedert vele generaties 
aan het leven in eene bepaalde andere plantensoort geaccomo- 
deerd waren. De laatstvermelde proef toonde aan, dat stengel- 
aaltjes, geaccomodeerd aan ’t leven in rogge, gemakkelijker 
overgaan in uien dan stengelaaltjes, geaccomodeerd aan ’t leven 
in uien zulks in rogge doen. 

In ’t algemeen schijnt de ui een gewas te zijn, waarin stengel- 
aaltjes, die aan ’t leven in andere planten geaccomodeerd zijn, 
gemakkelijk overgaan. Zoo zaaide ik rogge en uienzaad dooréén 
in aarde, gemengd met fijn verdeelde, ernstig door ringziek 
aangetaste hyacinthen. De uien werden duidelijk kroefziek, de 
rogge vertoonde geen ziekteverschijnselen; bijkans alle uien- 
kiemplantjes bevatten stengelaaltjes, in de roggeplantjes waren 
deze niet dan bij uitzondering te vinden. *) 

Later bleek mij, dat ook de aaltjes, die in erwten, tuinboonen 
en klaver leefden, vrij gemakkelijk in uien overgaan: veel ge- 
makkelijker dan in andere gewassen, die bekend zijn als vatbaar 
voor de aantasting van het stengelaaltje ; zoodat ik ten slotte 
de uienplant ben gaan gebruiken als een soort van reagens 
op de aanwezigheid van stengelaaltjes in andere gewassen. 
Het is nl. niet altijd even gemakkelijk, bij mikroskopisch onder- 
zoek de aaltjes in zieke planten te ontdekken, wanneer deze 
in slechts geringen getale daarin voorkomen. Om nu met 
zekerheid uit te maken of er in eene van aaltjesziekte verdachte 
plant stengelaaltjes voorkomen, wanneer het mikroskopisch 


1) _J. RirzEeMA Bos, „L’'Anguillule de la Tige” enz. in „Archives Teyler’, 
seriesll, T, II, 2iemespartie, bl 73; 


133 


onderzoek ze niet aantoont, maak ik de verdachte planten fijn, 
vermeng de aldus verkregen plantenmassa met een weinig aarde 
en zaai er uienzaad in. Bij aanwezigheid van stengelaaltjes ver- 
toonen de uienkiemplantjes doorgaans spoedig de eigenaardige 
krommingen en opzwellingen, die voor de „kroefziekte” dezer 
kiemplantjes typisch zijn. Op deze wijze is men vaak zekerder, 
de aaltjes te vinden dan bij mikroskopisch onderzoek. 

Dat de uienplant zoo geschikt ís als reagens op de aanwezig- 
heid van stengelaaltjes, ligt echter niet uitsluitend in het feit, 
dat deze diertjes, in welk gewas zij ook sinds meerdere gene- 
raties geleefd hebben, meestal toch gaarne in de ui overgaan; 
het ligt ook ten deele in de omstandigheid dat een uienkiem- 
plantje reeds door de aanwezigheid van één enkel aaltje de 
bekende misvormingen vertoont. 

Het eene gewas is vatbaarder om door het stengelaaltje te 
worden aangetast dan het andere; in ’t algemeen echter kan 
worden gezegd dat dit diertje niet alleen eene groote voorliefde 
heeft voor die plantensoort, waarin het sedert verscheiden 
generaties heeft geleefd, maar dat verreweg de meeste exem- 
plaren ervan zich uitsluitend in die plantensoort kunnen vestigen 


‚of althans uitsluitend daarin zoodanig tot vermeerdering komen, 


dat de planten, waarin zij overgaan, ziek worden. Dat is eene 
zaak, die voor de praktijk van ’t grootste belang is. Zoo laat 
het zich dan ook bijv. verklaren, dat men soms op terreinen, 
welke in erge mate met stengelaaltjes besmet zijn, en waar de 
rogge en haver geregeld aan „reup” lijden, toch erwten en 
tuinboonen kan telen, zonder dat zij noemenswaardig ziek 
worden. — 

In sommige streken schijnt zich het stengelaaltje, dat daar 
in de roode Klaver resp. in de lucerne leeft, bijzonder aan dat gewas 
te hebben geaccomodeerd, zoodat het niet best in andere 
plantensoorten kan aarden. Dat was zeker ook de reden, waarom 
HAVENSTEIN en KüHN aannamen, dat het klaveraaltje als eene 


134 


\ 


afzonderlijke soort moest worden beschouwd. ') HAVENSTEIN 
had geconstateerd, dat in de streek, waar de klaver aaltjesziek 
was, de rogge en de haver nooit de verschijnselen van „reup”’ 


1) Het bovenvermelde feit, nl. dat er — om ze aldus te noemen — 
physiologische of biologische rassen van het stengelaaltje bestaan, die 
geaccomodeerd zijn aan het leven in bepaalde planten, zonder dat zij 
zich morphologisch van andere vormen der zelfde soort onderscheiden, — 
dit feit komt bij parasitische organismen meer voor. Zoo heeft BEYERINCK- 
(„Over het Cecidium van Nematus Capreae“, in „Verslagen en Mededeelin- 
gen der K. Academie van Wetenschappen, afd. Natuurkunde“, 3e Reeks, deel 
IL, 1886) omtrent de bladwesp Nematus Capreae de volgende waarneming 
gedaan. Men vindt de gallen van dit insekt algemeen op de wilg Salix 
amygdalina, maar.ook soms op Salix alba. Er is tusschen de bladwespen, 
die uit de gallen van deze twee wilgsoorten te voorschijn komen, absoluut 
geen morphologisch verschil te constateeren; maar de wijfjes, die zich 
ontwikkelen uit gallen van Salix amygdalina, weigeren hare eieren te 
leggen in de bladeren van Salíir alba, en omgekeerd weigeren die, welke 
uit S. alba te voorschijn zijn gekomen, hare eieren te leggen in de 
bladeren van S. amygdalina. Ì 

Bij de roestzwammen vindt men vele voorbeelden van physiologische 
rassen, die zich aan eene bepaalde soort van planten hebben geaccomo- 
deerd. Zoo kan de zwarte roest (Puccinia graminis), die zich op tarwe 
heeft ontwikkeld, wel weer tarwe besmetten, maar geen haver, gerst en 
rogge; de zwarte roest, welke zich op haver heeft ontwikkeld, besmet 
geen gerst, rogge en tarwe; die, welke zich op rogge heeft ontwikkeld, besmet 
behalve rogge, ook gerst, maar geen tarwe en haver. Echter zijn er 
onder het mikroskoop geen verschillen waarneembaar tusschen de zwarte 
roest van de rogge en die van de tarwe, van de gerst en van de haver. 
(Zie o.a. RITZEMA Bos, „Ziekten en Beschadigingen der landbouwge- 
wassen“, 3e druk, II, 2e stuk, blz. 255). Het zijn ERIKSSON en HENNING 
geweest, die in hun uitgebreid werk „Die Getreideroste* (Stockholm 1806) 


het voorkomen van zoogenaamde „physiologische of biologische rassen” » 


bij de graansoorten hebben aangetoond Zie overigens ook het artikel 
van den Heer H. A. A. VAN DER LEK over dit onderwerp in deze afleve- 
ring (bl. 85). 

Een en ander is geheel in overeenstemming met wat, PASTEUR het 
eerst voor bacteriën heeft aangetoond en wat later telkens weer voor 
deze organismen is geconstateerd geworden: het feit nl. dat bij de 
bacteriën, welke als oorzaak van infectieziekten van mensch en dier 
optreden, het infectievermogen voor een bepaald organisme (de virulentie) 
vermeerdert naarmate zij gedurende een grooter aantal generatiën ín dat 
organisme hebben geleefd. 

Zoo zou men ook kunnen zeggen dat de virulentie van Tylenchus 
devastatrix voor rogge vermeerdert naarmate deze parasiet gedurende 
meer generatiën uitsluitend in rogge leeft; dat zijne virulentie echter 
daardoor voor andere gewassen vermindert. 

Ook onder de dierlijke parasieten van den mensch en de huisdieren 
vindt men physiologische rassen, die zich aan het leven op eene bepaalde 
soort van hospes hebben geaccomodeerd, en die niet op een anderen 
hospes kunnen overgaan, of althans geen vasten voet daarop kunnen 
krijgen, er niet of slecht op kunnen aarden; terwijl zij toch niet door morpho- 


Je 


RN, 


TN or dn dS ie AAR 


155 


hadden vertoond. ') Reeds boven (bl. 117) wees ik er op, 
dat de verschillen tusschen het aaltje uit de klaver, zooals 
Küuan dit beschrijft, en dat uit aaltjeszieke rogge- en uienplanten, 
niet van dien aard zijn, dat men daaraan het recht zou ontleenen, 
van het klaveraaltje eene afzonderlijke soort te maken. Toch is 
het bekend, dat ook in verschillende streken van Groningen het 
klaveraaltje zich gedraagt als een physiologisch ras, dat meer 
speciaal aan het leven in klaver is aangepast, en dat in andere 
gewassen niet zoo heel gemakkelijk wil aarden. ®) Daarentegen 


komt, volgens Miss ORMEROD en CHARLES WHITEHEAD, de 


„Cloversickness’’, die in Engeland zooveel van zich doet spreken, 


en die — naar ik kon constateeren — altijd door het stengelaaltje 


wordt te weeg gebracht, juist veelvuldig voor op terreinen, 
waar de haver lijdt aan „tulip root”, welke ziekte insgelijks 
aan dit aaltje te wijten is. *) 


$ J. RITZEMA BOS. 
Wageningen, April 1917. 


logische kenmerken onderscheiden zijn van andere rassen van dezelfde 


soort van parasieten, die zich hebben geaccomodeerd aan het leven 
op een anderen hospes. De groep der schurftmijten levert vele voorbeelden 
van dergelijke physiologische rassen van dierlijke parasieten. (Zie o.a. 
J. RITZEMA Bos, „De dierlijke parasieten van den mensch en de huisdieren, 
1888, blz’ 248 en 249.) 


1) JuLUS KüHN, „Das Luzenälchen“ in „Deutsche landwirtschaftliche 
Presse“, VII. (1881), blz. 31. - 


*) Zie J. OORTWIJN BOTJEs en J. RiTZEMA Bos, „Rapport over het 
proefveld in den Nieuwlandschen polder ter opsporing van bestrijdings- 
middelen tegen het stengelaaltje, 1905“, in „Tijdschr. over Plantenziekten*, 
XI (1905), blz. 151—154. 

5) Miss E. A. ORMEROD, „Reports of Observations of Injurious Insects”, 
1887, (bl. 1—9), 1889 (bl. 1—12), 1890 (bl. 21, 22). 

CHARLES WHITEHEAD, „Third annual report on insects and fungi injurious 
in the crops of the Farm, the Orchard and the Garden“, 1889, bl. 55. 
Zie ook J. RiTZEMA Bos, „L'Anguillule de la Tige“, Annotations, 2ième 


E. Serie, in „Archives Teyler“. Serie II, t. III. 7ième partie, bl. 16—19. 


136 


MEDE DE E LIN GEEN 
der Nederlandsche phytopathologische (plantenziekten- 
kundige) Vereeniging. 
Ll. Als Donatrice trad tot onze Vereeniging toe de afdeeling 


Opmeer en Omstreken der Hollandsche Maatschappij van 
Landbouw. 


2. In de vergadering van de Nederl. phytopathologische 


Vereeniging, op 10 April j.l. te Amsterdam gehouden, werd 
besloten dat voortaan aan elke aflevering een populair bijblad 
zal worden toegevoegd, waarin beknopte artikelen over planten- 
ziekten en schadelijke dieren zullen worden opgenomen, die ook 
voor den zeer eenvoudigen man begrijpelijk zijn. Tevens werd 
gewezen op de wenschelijkheid, in het Tijdschrift ook door de 
lezers gestelde vragen op plantenziektenkundig gebied te be- 
antwoorden, althans wanneer die beantwoording ook in rui- 
meren kring van belang zou kunnen zijn. 

Het voornemen bestond, reeds aan de thans verschijnende 


aflevering een zoodanig bijblad toe te voegen ; maar ten gevolge 


van den grooten omvang, dien deze aflevering reeds heeft ge- 
kregen, wordt de verschijning van het eerste bijblad uitgesteld 
tot de volgende aflevering. 

Ik hoop dat door de toevoeging van het bijblad aan het 
Tijdschrift dit laatste voor een nog grooter aantal personen 
dan tot dusver geschikte en nuttige lektuur moge opleveren, 
en dat daardoor het aantal leden van onze Vereeniging moge 
toenemen. 

Wat de Vraagbus betreft: Vragen op plantenziektenkundig 
gebied worden ingewacht bij den ondergeteekende. 


|. RITZEMA BOS. 


Nederlandsche Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging 
en 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 
Bon. DE RIT ZEMA BOS. 


Drie-en-twintigste Jaargang. — 4e Aflevering. — Aug. 1917. 


OVER HET VOORKOMEN VAN 
„BIOLOGISCHE OF PHYSIOLOGISCHE RASSEN” 
BĲ PLANTENPARASIETEN EN DE OECONOMISCHE 
BETEEKENIS DAARVAN. 


IL. 


De algemeene aandacht op het bestaan der biologische rassen 
is gevestigd door de uitgebreide onderzoekingen van ERIKSSON 
en HENNING !) over de graanroesten o.a. over Puccinia graminis, 
de z.g. zwarte roest (1894). Deze graanroest komt op verschil- 
lende graansoorten voor, zooals rogge, tarwe, gerst, haver, maar 
bovendien op een aantal wilde grassen, b.v. zandhaver (Elymus 
arenarius), kropaar (Dactylis glomerata), gierstgras (Milium effu- 
sum) en vele andere. Het bleek nu, dat het in den regel niet 
gelukt, de roest b.v. van rogge op haver, of van kropaar op 
gerst over te brengen enz.; niet direct en óók niet door middel 
van de aecidiosporen, dus b.v. sporen van bekerroest (op 
Berberis) afkomstig van roggeroest infecteeren haver niet. 

Bij deze en vele andere roestzwammen zijn de dingen nu 

!) ERIKSSON und HENNING. Die Hauptresultate einer neuen Untersuchung 


über die Getreideroste. Zeitschr. für Pflanzenkrankheiten Bd. IV 1894. 
Idem Die Getreideroste 1896. 


138 


eenigszins gecompliceerd door de „gastheerwisseling”, (het e- 
roecie); bij de tweede groote groep, waarbij men biologische 
rassen heeft gevonden, de Erysipheeën (meeldauwschimmels) 
is dit niet het geval. Bij deze beide groepen, brandzwammen 
en meeldauwschimmels, zijn de biologische rassen het best 
bestudeerd en er zijn reeds talrijke publicaties over verschenen, 
waardoor de aandacht er meer en meer op gevestigd is. Toch 
zou het onjuist zijn te meenen, dat het verschijnsel van deze 
rassensplitsing tot beide genoemde families beperkt is. Dit is 
ongetwijfeld niet het geval. Zoo is er voor eenige jaren een vrij 
uitvoerig onderzoek ingesteld, door een Zwitsersch arts, ROB. 
STAEGER, ') naar de biologische rassen van het moederkoren 
(Claviceps purpurea). Hij kwam hierbij tot het resultaat, dat ook 
deze zwam duidelijk specialisatie vertoont, gecombineerd echter 
met een groote plurivorie. Op dit onderzoek wil ik nu in de 
eerste plaats wat dieper met U ingaan. 

Het gewone moederkoren (Claviceps purpurea) komt, 
behalve op granen (rogge, tarwe, haver), nog op een groot aantal 
grassen voor. FRANK noemt er in zijn bekende handboek *) 
36 op, waaronder ook het borstelgras (Nardus stricta) en 
de pijpestrootjes (Molinia coerulea). FRANK neemt aan, 
dat de zwam van deze grassen op het graan over kan gaan; hij 
zegt: „Langs de randen der velden, aan weg- en slootkanten 
zijn de gewone grassen, vooral het Engelsche raaigras 
(Lolium perenne) vaak overvloedig met moederkoren bedekt. De 
Aaviceps-sporen kunnen derhalve (als honingdauw) van deze 
grassen op het graan overgebracht worden. 

Behalve Claviceps purpurea kent men nog eenige andere soorten, 
waarvan Claviceps microcephala en Claviceps nigricans de belang- 
rijkste zijn. C. microcephala komt voor op riet (Phragmites 
1) Rop. STAEGER. Infectionsversuche mit Gramineeën bewohnenden 
Claviceps-arten, Botanische Zeitung 1903. 

!) A. B. FRANK, Die Pilzparasitären Krankheiten der Pflanzen, 


139 


communis), pijpestrootjes (Molinia coerulea), op Calamagrostis 
arundinacea, borstelgras (Nardus stricta) en smeele (Aira caespi- 
tosa); Cordyceps nigricans op eenige bie s-soorten (Scírpus- 
species). Deze drie soorten verschillen van elkaar door morpho- 
logische kenmerken; zij zijn dan ook reeds langen tijd geleden 
opgesteld. !). 

STAEGER heeft zich bij zijne onderzoekingen bepaald tot 
Cordyceps purpurea en C. microcephala. 

Bij C. microcephala vond hij geen spoor van specialisatie; 
de zwam liet zich naar willekeur van riet op borstelgras, of 
van borstelgras op smeele enz. overbrengen. Deze infecties, 
waarbij hij gewoonlijk gebruik maakte van de conidiën der 
honingdauw, gelukten allen; daarentegen slaagde hij er nooit 
in met het conidiënmateriaal van een dezer planten rogge, 
reukgras of een der andere talrijke voedsterplanten van 
C. purpurea te infecteeren. Hij komt dus tot het resultaat 
dat C. microcephala slechts een kleinen kring van 
voedsterplanten heeft, en dat zij daaraan „sterk 
MBE past; splitsing in biologische rassen 
Be usdeze soort heeft echter niet plaats ge: 
vonden. Anders is het echter met Clavíceps purpurea gesteld; 
hier vond hij wel degelijk een d.g. splitsing. Uit talrijke infectie- 
proeven bleek hem dit, terwijl voorts ook waarnemingen in de 
natuur er soms al op wezen. Zoo vond STAEGER eens dicht bijeen 
op het rietgras (Phalaris arundinacea) veel honingdauw, 
terwijl het mannagras (Glyceria fluitans) vlak daarbij geen 
spoor daarvan vertoonde. Nu is deze afscheiding van honing- 
dauw, (stempelvocht, dat onder invloed van de zwam zeer 
rijkelijk wordt afgescheiden en waarin zich talrijke sporen 


bevinden), een zeker kenmerk, dat de bloem door het moeder- 
koren besmet is. Blijkbaar was dus hier het rietgras sterk 


1) Let R. TULASNE. „Mémoire sur l'ergot des glumacées,” Annales 
des sciences naturelles, 3e série tome 20, 1853, 


140 


geïnfecteerd, terwijl het mannagras, in de onmiddellijke 
nabijheid gespaard was gebleven. Toch wordt ook dit laatste 
wel degelijk door Claviceps aangetast. Dit bracht den onderzoeker 
op het denkbeeld, dat hij hier met verschillende biologische 
rassen te doen had. Hij verzamelde nu in de natuur sclerotiën 
(moederkoren-korrels), die hij elders op het mannagras aantrof, 
en overwinterde deze in potten met aarde; in het volgende voor- 
jaar ontwikkelden zich uit deze korrels de kleine vruchtlichamen, 
die de ascosporen voortbrengen. Hiermede trachtte hij 
nu rogge en verschillende grassoorten te besmetten, doch bij 
geen van alle gelukte het; evenmin wanneer hij dit poogde 
te doen met honingdauw, (waarin zich conidiën bevinden) 
van mannagras afkomstig. In het geheel trachtte hij zoo, behalve 
de rogge, een 16-tal grassen te infecteeren, doch steeds zonder 
resultaat. Besmette hij echter weer mannagras, met ascosporen 
of met conidiën van deze grassoort afkomstig, dan was het 
resultaat positief, het gras begon na eenige dagen honingdauw 
af te scheiden en bracht later „moederkoren“-korrels, sclerotiën 
voort, een zeker teeken, dat de infectie gelukt was. Door deze 
proeven, die onder allerlei voorzorgen, met contrôle-planten 
enz. genomen werden, was dus het vermoeden bevestigd, dat 
het moederkoren van het mannagrasteenaf 
zonderlijk, sterk gespecialiseerd aM 
sluitend totdeze voedster plran:tobrespienikas 

Nu deed zich echter hetzelfde voor, wat wij reeds zagen bij 
de dennenmistel en de bekerroest van de sparren. Bij nauw- 
keurig toezien, bemerkte de onderzoeker, dat er ook kleine 
(doch duidelijke en constante) morphologische ver- 
schillen bestaan tusschen het mannagras-moederkoren en 
de gewone Claviceps purpurea, vooral gelegen in het aantal 
vruchtlichaampjes, dat een sclerotium voortbrengt, en in de 
lengte van hunne steeltjes. En evenals nu de dennenmistel in 
Frankrijk reeds al een afzonderlijke soort beschreven was, ZOO 


141 


bleek ook, dat in Engeland reeds een Claviceps-soort op m a n- 
nagras als een afzonderlijke soort beschreven was, onder 
den naam Claviceps Wilsoni. 

Zoo ontdekte dus deze waarnemer, bij zijn onderzoek naar 
biologische rassen, in de eerste plaats het voorkomen van een 
soort, die tot nu toe in Duitschland over het hoofd gezien was, 
omdat de morphologische verschillen zoo gering zijn. Bovendien 
vond hij ook bij de echte Claviceps purpurea eenige min of 
meer duidelijk gespecialiseerde rassen. Het zou te ver voeren 
op alle bijzonderheden in te gaan; ik wil slechts enkele dingen 
nog aanstippen: het door FRANK geuite vermoeden bleek niet 
in alle opzichten juist te zijn. Zoo bleek b.v. het door FRANK 
genoemde Engelsche raaigras, (Lolium perenne), dat volgens 
hem een bron van besmetting voor de rogge zou zijn, in dit 
opzicht volkomen onschuldig. Deze veronderstelling, die later 
in verschillende handboeken werd overgenomen, is niet in 
overeenstemming met de feiten. In geen enkel geval gelukte 
het STAEGER met sporen van de raaigras-zwam rogge te infec- 
teeren en van de 14 andere grassoorten, kreeg hij alleen bij 
een viertal Lolium-soorten een beslist positief resultaat, terwijl 
deze parasiet zich bovendien in sommige gevallen op Bromus 
erectus liet overbrengen. Hij komt dus tot de conclusie, dat 
wij hier te doen hebben met een afzonderlijk ras, — 
men zou ’t het Lolium-ras kunnen noemen —; morphologische 
verschillen zijn hier tot nu toe niet gevonden, zoodat het als 
een zuiver biologisch ras is op te vatten. 

Hetzelfde schijnt het geval te zijn met het ras van hetstraat- 
gras, Poa annua, dat zich, volgens latere onderzoekingen ') 
op geen enkele andere grassoort liet overbrengen. 

Van verschillende andere grassen echter bleek de schimmel 
zonder de minste moeite op de rogge over te brengen en om- 


1) R.STAEGER, Zur Biologie des Mutterkornes, Centralblatt für Bakterio- 
logie und Parasitenkunde Abt. Il Bd. 20, 1908. 


142 


gekeerd van de rogge op deze grassen. S. constateerde dit bij 
een zestiental soorten, waaronder b.v. gerst, spelt, kropaar, 
(Dactylis glomerata), rietgras (Phalaris arundinacea), reukgras 
(Anthoxanthum odoratum). 

Bij dit laatste kunnen we weder waarnemen, hoe de ver- 
schijnselen verschillend kunnen zijn, ook al hebben we met 
éénzelfde schimmel te doen — alleen door den invloed der 
voedsterplant. Het is voldoende bekend, dat de sclerotiën op 
de rogge vaak vrij groot worden, min of meer sikkelvormig 
gebogen, en dan een heel eind buiten de katjes uitsteken. Brengt 
men nu de zwam van de rogge op het reukgras over, dan 
bemerkt men spoedig aan de overvloedige honingdauw-afschei- 
ding, dat de infectie gelukt; bij onderzoek vindt men ook het 
mycelium (de z.g. Sphacelia), en de conidiën. Sclerotium-vor- 
ming schijnt echter niet plaats te vinden; doch dit is meer 
schijn dan werkelijkheid. Onderzoekt men de zaak nauwkeuriger, 
dan blijkt vaak, dat men in plaats van een zaadkorrel, een zeer 
klein sclerotium vindt, echter geheel door de kafjes ingesloten ; 
slechts bij uitzondering komt een klein puntje tusschen de 
kafjes naar buiten. Misschien, zegt S., is dit te wijten aan de 
hardheid van de binnenste kafjes; mogelijk beletten deze het 
zwamweefsel zich zoo sterk te ontwikkelen, als b.v. bij de rogge 
het geval is. 

Het zou kunnen zijn, dat men op grond van deze uiterlijke 
verschillen, het moederkoren van het reukgras en van de rogge 
als twee afzonderlijke soorten wilde beschouwen. Uit de infectie- 
proeven blijkt dan echter, dat dit onjuist is; immers men kan 
de zwam ook van het reukgras op de rogge overbrengen en 
dan vormt ze daar weer de typische welbekende sclerotiën. 

Ik heb met opzet wat langer bij het moederkoren stilgestaan, 
omdat het bestaan van biologische rassen bij deze zwam nog 
niet van zoo algemeene bekendheid is. Het wordt thans echter 
tijd, ons ook eens met de andere groepen bezig te houden, in 


143 
de eerste plaats met de meeldauwschímme{s. Nemen 
we als eerste voorbeeld: Erysiphe graminis, de „graanmeel- 
dauw”,diemen ook weet beter „graan-engrassenmeel- 
dauw’ zou kunnen noemen, want zij komt, behalve op granen, 
ook op een groot aantal grassen voor. Onderstaande tabel geeft 
een overzicht van eenige van de voedsterplanten : 

Avena: haver (Á. sativa) en eenige grassen, 

Bromus: verschillende grassen, zg. „draviksoorten’’, 

Dactylis: kropaar (D. glomerata), 

Festuca: verschillende grassen, „zwenkgras’’-soorten, 

Hordeum: gerst (H. vulgare) en eenige grassen, b.v. 

kruipertje (H. murimum), veldgerst (H. secalinum), 

Poa : verschillende grassen, „beemdgras”-soorten, 

Saccharum: Suikerriet (S. officinarum), 

Secale: rogge: (S. cereale), 

Triticum: tarwe (T. vulgare), spelt, (T. spelta), 

ook grassen o.a. kweek, (T. repens). 

Bij ons wordt de schimmel onder de granen vooral vaak op 
tarwe, onder de grassen op kropaar aangetroffen. Zooals U 
bekend zal zijn, vormt deze meeldauw vooral aan de onderste 
halmleden een schimmelovertreksel, waardoor de planten vaak 
kwijnen, klein blijven en weinig opleveren. 

Het onderzoek naar de biologische rassen van deze zwam 
met zijne talrijke voedsterplanten is zooals van zelf spreekt ook 
een werk, waar heel wat aan vast zit. Verschillende onder- 
zoekers hebben er zich mee bezig gehouden, o.a. G. M. REED ; !) 
deze komt ten slotte tot dit resultaat : 

Alle Avena-soorten, voor zoover dit nagegaan is, zijn in de 
zelfde mate vatbaar voor de have r-meeldauw, alle Friticum- 
soorten voor de tar we-meeldauw (de vorm van T. vulgare) 
alleen sommige variëteiten van Triticum dicoccum 


1) G. M. Reep, The mildews of cereals, Bull. Torrey Bot. club XXXVI, 
no. 7, 1909, 


144 


(ze. Emerkoorn of Tweekoorn) zijn vrijwel immuun, 
terwijl andere variëteiten van dezelfde Triticum-soort weer in 
hooge mate vatbaar zijn. Sommige Hordeum-soorten zijn onvat- 
baar voor de gerst-meeldauw en hetzelfde schijnt het geval 
te zijn met sommige soorten van Secale t.o. van de rogge- 
meeldauw. Het schijnt dus wel, dat er onder normale omstan- 
digheden tamelijk scherp gescheiden vormen zijn van Erysiphe 
graminis, respectievelijk voorkomend op een van de vier granen, 
die dus elk, behalve deze graansoort ook een aantal grassen van 
hetzelfde geslacht kunnen infecteeren. Ik wijs U hier nog even op 
in verband met één van de verklaringen, die men wel geeft 
van het ontstaan van deze rassen, nl. door het gewend raken 
aan één bepaalde, in grooten getale voorkomenden voedster- 
plant. Nu spreekt het wel van zelf, dat er haast geen Gramineeën 
zijn, die in zulke enorme hoeveelheden, op zulke uitgestrekt- 
heden dicht bijeen voorkomen, als juist de granen. 

Het ontstaan van deze rassen zou men dan in dit geval mis- 
schien als een gevolg van de cultuur moeten opvatten. KLEBAHN 
heeft een geval beschreven, waarin men als ‘t ware het ontstaan 
van zoo’n gewoonteras (bij een roestzwam) onder invloed van 
de cultuur heeft kunnen waarnemen. 

Bij sommige geslachten is men nog verder op de zaak inge- 
gaan, en heeft men zeer nauwkeurige onderzoekingen ingesteld 
betreffende de specialisatie binnen één geslacht. Dit deed b.v. 
Reep ') in een uitgebreid onderzoek voor het geslacht Triticum 
en Avena, waardoor hij in hoofdzaak zijn vroeger verkregen 
resultaten kon bevestigen en bovendien aantoonde, dat er bij de 
verschillende soorten en variëteiten binnen één geslacht nog 
weer een groot verschil in vatbaarheid bestaat t.o. van een 
bepaald ras van de schimmel. SALMON *) deed hetzelfde voor 


1) Zie Agricultural Experiment Station, Research Bulletin 23, Columbia, 
Missouri 1916. 

2) E. S. SALMON, Recent Researches on the Specialisation of Parasi- 
tism in the Erysiphaceae. „The New Phytologist”, Vol IL 1904, 


145 


de verschillende dra vik-soorten (Bromus-species) en hij heeft 
daarbij nog belangrijke dingen ontdekt, in de eerste plaats het 
bestaan van z.g. overbruggende soorten („bridging 
species’’) onder de voedsterplanten. Wat wij hieronder hebben 
te verstaan kan ik het best toelichten aan een door SALMON 
gegeven diagram : 


Aecabiuus 


MAELMOGULÁ 


In dit diagram stellen de 6 cirkels even zooveel voedster- 
planten voor (alle Bromus-soorten) van Erysiphe graminis. De 
verbindingslijnen brengen de resultaten der infectieproeven in 
beeld. Zoo geeft de volgetrokken pijl van B. interruptus naar 
B. hordeaceus aan, dat het mogelijk is om de schimmel van 
eerstgenoemde op laatstgenoemde over te brengen (door mid- 
del van enting met conidiën); de breuk %/, drukt uit, dat van 
de 3 entingen (noemer) er 3 geslaagd zijn (teller). Ook omge- 
keerd laat de schimmel zich van B. hordeaceus op B. inter- 
ruptus overbrengen : evenveel keeren als dit gepoogd is, is het 
ook gelukt (34!). Blijkbaar gaat het overbrengen van de ééne 
dravik-soort op de andere niet altijd zoo gemakkelijk : De 


146 


schimmel laat zich b.v. wel van B. hordeaceus op B. secalinus 
overenten, daarom is deze pijl eveneens volgetrokken; uit de 
breuk °/, blijkt echter, dat er van de 22 infecties slechts 9 
geslaagd zijn. Bij andere soorten is het echter geheel onmoge- 
lijk de schimmel over te brengen. Zoo b.v. van B. racemosus 
op B. commutatus. Dit gelukt noch in de ééne, noch in de andere 
richting, hetgeen is uitgedrukt door de stippellijnen tusschen 
deze beide soorten; de bijgevoegde breuken (®/,3 en °/,») geven 
aan, dat er 43, respec. 12 entingen gedaan zijn, doch dat geen 
enkele daarvan infectie heeft teweeg gebracht. Tusschen B. 
racemosus en B. hordeaceus bestaat weer een andere verhouding: 
blijkbaar laat de zwam zich zeer gemakkelijk van B. racemosus 
op B. hordeaceus overbrengen (**/34!), in omgekeerde richting 
is het echter onmogelijk (°/,;). Nu doet zich het volgende op- 
merkelijke verschijnsel voor: Treffen we de zwam in de natuur 
aan op B. racemosus, dan blijkt het onmogelijk met haar coni- 
diën B. commutatus te besmetten; direct kan zij dus daar 
niet op over gaan. Op B. hordeaceus echter wel, en blijkens de 
infectieproeven zeer gemakkelijk; ontwikkelt zich nu de schim- 
mel uit de racemosus-conidiën op B. hordeaceus, dan blijkt, dat 
de conidiën van de zwam op deze voedsterplant wel degelijk 
in staat zijn B. commutatus te infecteeren. De zwam kan dus 
van B.racemosus niet direct B. commutatus bereiken, doch 
wel langs een omweg, via B. hordeaceus. Deze laatste 
voedsterplant vormt dus als ’t ware een brug, 
vndr. de term „overbruggende soorttomdimnien 
voorafgaande volgt b.v. dat, indien gezonde planten van B. 
commutatus omgeven zouden zijn door een aantal exemplaren 
van B. racemosus, behebd met Erysiphe graminis, zij daardoor 
niet besmet zouden worden; de aanwezigheid van een 
gezonde plant van B. hordeaceus zou echter onder deze 
omstandigheden voldoende kunnen zijn, om de planten van 
B. commutatus ziek te maken; immers dit ééne exemplaar zou 


147 


kunnen dienen als „brug, voor de schimmel, als overdrager 
van de aantasting. Beziet men het diagram nader, dan blijkt, : 
dat B. hordeaceus ook in andere richtingen als brug kan werken 
b.v. van B. interruptus naar B. commutatus. 

Overigens is het duidelijk, dat van een bepaalde splitsing 
in rassen t. o. van de verschillende soorten van het geslacht 
Bromus nog geen sprake is; wel is reeds specialisatie waar te 
nemen, doch er zijn in verschillende richtingen overgangen 
mogelijk. Misschien zijn hier biologische rassen in wording en 
zullen mettertijd rassen ontstaan, die streng op één voedsterplant 
zijn gespecialiseerd, doch het kan ook zijn, dat in zekeren zin 
juist het omgekeerde plaats vindt en dat aanvankelijk sterk 
gespecialiseerde rassen bezig zijn hun kring van voedsterplanten 
te wijzigen, uit te breiden (b.v. door middel van z.g. overbrug- 
gende soorten) en zoo weer meer en meer ineenvloeien. 

Naar alle waarschijnlijkheid komen z.g. „bridging species” 
bij verschillende groepen van parasieten voor. MARSHALL WARD !), 
de bekende Engelsche phytopatholoog, heeft ze b.v. ook bij 
Puccinia dispersa aangetroffen. Het is een van de merkwaardigste 
feiten, die men in de laatste jaren op het gebied der parasitologie 
heeft ontdekt; er blijkt immers ten duidelijkste uit, dat ook het 
pathogene karakter der schimmels niet constant is, maar zich 
kan wijzigen. In dit geval is reeds de ontwikkeling van één 
generatie op een andere voedsterplant voldoende om de zwam 
in staat te stellen een plantensoort aan te grijpen, die er eerst 
volkomen immuun voor was. 

Ongetwijfeld is in deze richting een hoogst interessant gebied 
van . waarnemingen en onderzoekingen te vinden; het ligt 
echter niet in mijne bedoeling hier thans diep op in te gaan. 


1) H. MARSHALL WARD, Further Observations on the Brown Rust of 
the Bromes, Puccinia dispersa (Erikss) and its adaptive patasitism. Annales 
Mycologici, Bd. 1. 1903. 


148 


Wellicht zal het U uit het voorafgaande reeds duidelijk zijn, 
dat men in deze richting doorwerkende de verklaring zal kunnen 
vinden, van veel wat tot nog toe raadselachtig was in het 
optreden van plantenziekten. Het zou onbillijk zijn bij d.g. 
werk steeds naar het onmiddellijk practische be- 
lang te vragen. Onderzoekingen van dezen aard, die er in de 
eerste plaats op gericht zijn, ons inzicht te verschaffen in de 
verschijnselen, zijn broodnoodig en dienen hun tijd te hebben. 
Het geduld en de concentratie, die er door geëischt worden 
van den onderzoeker, vorderen mi. veeleer, dat hij althans 
tijdelijk zijn blik afwendt van de praktijk om zich geheel te 
verdiepen in de problemen, die zich voordoen. 

Dit neemt niet weg, dat ook de praktijk, ten slotte weer hare 
eischen doet gelden, en dat ook voor den phytopatholoog zelf 
zijn werk in waarde stijgt, wanneer er belangrijke toepassingen 
uit voortvloeien. We willen daarom thans dan ook weer het 
meer theoretisch gebied verlaten, om nog eens nader deze vraag 
onder de oogen te zien: 

„Hebben deze onderzoekingen :betae niente 
de biologische rassen bij de sich immelismen 
nut voor de praktijk? Is het waarschijnlijk, dat in de 
toekomst hunne oeconomische beteekenis nog grooter 
zal “worden ?” 

Het is, naar ik veronderstel, bijna overbodig U er op te wijzen, 
dat het noodig is een parasitiesch organisme goed te bestudeeren, 
wil men op rationeele wijze een daardoor veroorzaakte ziekte 
voorkomen of bestrijden; en dan is zeker zijn infectie- 
vermogen juist wel een van de eigenschappen, die men in 
de eerste plaats moet kennen. Stelt men nu een onderzoek in 
naar biologische rassen bij een schimmel, dan doet men niet 
anders dan zoo nauwkeurig mogelijk dit infectievermogen to. 
van verschillende plantensoorten nagaan, zoo ook de verschil- 
lende besmettingsmogelijkheden. 


149 


Ik wees er U b.v. reeds op, dat kool en andere kruisbloemige 
cultuurgewassen weldegelijk besmet kunnen worden door wi t- 
roest (Cystopus candidus) op wilde Cruciferen, dat het m o e- 
derkoren (Claviceps purpurea) van het reukgras wèl, van het 
Engelsch raaigras niet op rogge kan overgaan. Dergelijke dingen 
doen zich ook in andere gevallen voor. 

Sphaerotheca Humuli is een meeldauwschimmel, die voorkomt 
op hop, komkommer, spiraea’s, rozen, aardbeien en vele andere 
cultuurplanten en onkruiden. De vraag is nu gerezen in hoeverre 
de meeldauw op de onkruiden gevaar oplevert voor de cultuur- 
planten, zoo b.v. voor de hop, die in sommige streken o.a. in 
Engeland op grooten schaal gekweekt wordt. 

Meermalen is erop gewezen, dat het noodzakelijk was deze 
onkruiden in de hoptuinen te verwijderen, of als ze aangetast 
waren te besproeien, omdat zij een bron van besmetting zouden 
kunnen zijn '). Het is echter gebleken, dat deze vrees ongegrond 
is. De schimmels @prdeKon krwidende weren seen 
map voor de hop,'omdat zij tot andere 
Ee tsche rassen behooren, die de hopniet 
kunnen aantasten %). 

Men mag dit natuurlijk niet aanstonds generaliseeren en 
zonder meer aannemen, dat dit b.v. ook voor de aardbeien 
geldt. Er zijn onder de wilde voedsterplanten van Sphaerotheca 
Humuli verschillende, die tot dezelfde familie als de aardbei 
behooren. Hieronder kunnen er zijn van waar de schimmel wél 
op de aardbei kan overgaan; er zijn wel dingen die hierop 
schijnen te wijzen, zoo b.v. het feit, dat de zwam op de aard- 
beien gewoonlijk later optreedt dan op andere gewassen. 
MASSEE *%), volgens wien de zwam op de aardbeien geen 


1) MYyrick, The Hop, 1899; PERCIVAL, Agricultural Botany, 1902. 

2) E. S. SALMON, Noten on the Hop mildew (Sphaerotheca Humuli) 
The Journal of Agricultural Science Vol. II (1907—’8). 

5) G. MASSEE, Diseases of cultivated plantes and trees p. 152. 


150 


peritheciën vormt, neemt dan ook aan, dat zij dit doet op één 
van de vele (+ 20) onkruiden, waarop zij in Engeland voorkomt, 
en dat zij van daar op de aardbeiplant overgaat. Alleen door 
een nauwkeurig onderzoek van de specialisatie van deze schimmel 
kan men d.g. questies echter met zekerheid oplossen. STEINER !) 
b.v. onderzocht de specialisatie bij de op Alchemilla-soorten 
voorkomende rassen van Sphaerotheca Humuli en vond hierbij 
dat deze geen andere planten kunnen aantasten. Binnen dit 
kamilleras trof hij zelfs nog verdere specialisatie aan, waardoor 
hij er toe komt „kleine biologische soorten” te onderscheiden, 
waartusschen weer kleine verschillen in infectievermogen bestaan. 
Men krijgt derhalve wel den indruk, dat de specialisatie bij 
deze zwam zeer ver doorgevoerd is. 

Een andere vraag, die zich b.v. kan voordoen is deze: Is de 
nabijheid van een haag, sterk geinfecteerd met Nectría ditissima, 
de kankerzwam, gevaarlijk voor een appelboomgaard ? Reeds 
jaren geleden heeft men een en ander ontdekt van specialisatie 
bij deze parasiet. *) Ascosporen van de zwam op appel, zouden 
b.v. niet in staat zijn paardekastanje te infecteeren, doch wel 
beuk of eschdoorn (Acer pseudoplatanus); omgekeerd kan men 
met sporen van de beukzwam de appel infecteeren. 

Voor zoover mij bekend, is er nooit een nader onderzoek 
ingesteld naar specialisatie bij deze belangrijke parasiet, zoodat 
een vraag, zooals de daareven gestelde niet met zekerheid te 
beantwoorden is. 

Toch moet men, ook wanneer het parasietisme van een schim- 
mel en de event. specialisatie zoo nauwkeurig mogelijk onder- 
zocht zijn er op bedacht zijn, dat men wel eens voor verras- 
singen kan komen te staan. 


') J. A. STEINER, Die Spezialisation der Alchemillen bewohnenden 
Sphaerotheca Humuli, Centralblatt für Bakt. und Parasitenkunde. Abt. Il, 
Bd. 21, 1908. 

*) Goethe, Landw. Jahrbücher IX, 1880. 


151 


In de eerste plaats kunnen er overbruggende soorten bestaan ; 
ook bastaardeering van voedsterplanten kan aanleiding geven 
tot het vormen van bruggen, waarlangs de parasiet weer nieuwe 
prooien weet te bereiken. Overigens zijn er ook een aantal 
gevallen bekend van het aangrijpen van nieuwe voedsterplanten, 
waarbij men geen reden heeft het bestaan van „bruggen” van 
welken aard ook aan te nemen. Vooral bij het importeeren van 
planten uit den vreemde, heeft men meermalen waargenomen, 
dat zij zonder slag of stoot werden aangetast door parasieten, 
die in het land van herkomst niet voorkomen. Gewoonlijk be- 
schouwt men d.g. gevallen alleen van de zijde van de voedster- 
plant; het geimporteerde gewas kan b.v. van de voor hem nieuwe 
parasiet ernstig schade lijden en men zoekt naar middelen om 
dit te bestrijden. Aan den anderen kant dient men er op bedacht 
te zijn, dat echter ook de zwam beinfluenceerd kan worden, 
door het parasiteeren op de nieuwe voedsterplant. Uit hetgeen 
wij zagen bij Erysiphe graminis t. o. van de verschillende Bromus- 
soorten blijkt hoe juist het infectievermogen wijziging kan onder- 
gaan onder invloed van de voedsterplant. Het invoeren van 
een nieuwe voedsterplant zou derhalve het evenwicht kunnen 
verbreken, dat er bestaat tusschen de parasiet en de inheemsche 
plantenwereld. 

Wij komen echter hiermede weer op het terrein der 
speculatie en zullen dit derhalve verder laten rusten, om nog 
even een andere zaak van groote oeconomische beteekenis te 
noemen, waarbij men met de specialisatie van het parasietisme 
rekening dient te houden, nl. het kweeken van immune 
rassen. Het ís niet mijne bedoeling hierop diep in te gaan, 
daarvoor ligt dit te ver van mijn eigenlijke onderwerp voor 
heden. Ik wil slechts in dit verband nog enkele dingen aan- 
stippen, die er onmiddellijk mede samenhangen. 

Het is U ongetwijfeld bekend, dat bij ieder gewas, dat veel 
door een ernstige ziekte geteisterd wordt, het streven er op ge_ 


152 


richt ís een ras te kweeken, dat ím muun voor of althans 
in hooge mate resistent tegen deze ziekte is. Ik herinner 
U b.v. aan den ontzaggelijken arbeid, die men er aan besteed heeft 
aardappelvariëteiten te kweeken, resistent tegen Phytophthora- 
aantasting. Ook in dit opzicht is de studie van deze aardappel- 
ziekte — zoo ontzettend als het kwaad zelf in sommige tijden 
in zijn gevolgen was — van het grootste belang geweest voor. 
de ontwikkeling der wetenschap. 

Het kweeken van d.g. immune variëteiten van een cultuur- 
gewas is om zoo te zeggen wel de ideale wijze van het bestrij- 
den der plantenziekten, immers, volgens het oude gezegde, is 
het beter een ziekte te voorkomen, dan die te genezen. 

Het is echter reeds herhaaldelijk gebleken, dat men er vol- 
strekt niet op kan rekenen, dat de immuniteit van blijvenden 
aard is; integendeel : reeds meermalen is het voorgekomen, dat 
variëteiten, die aanvankelijk in hooge mate resistent waren, 
later weer zeer vatbaar werden, waarbij het dikwijls moeilijk 
is uit te maken, welke factoren zich wijzigden. Vaak ook is het 
winnen van een d.g. immune variëteit een uiterst moeilijk op 
te lossen probleem. Men heeft bij het kweeken van nieuwe 
rassen met zoovele factoren rekening te houden; somtijds ver- 
krijgt men immune rassen, die echter door andere eigenschappen 
ongeschikt zijn voor de cultuur, terwijl het bijkans onmogelijk 
blijkt de immuniteit met de andere gewenschte eigenschappen 
in één ras te vereenigen. Maar er is reeds veel gewonnen, als 
men er in slaagt een resistent ras te kweeken, dat ook 
overigens goede eigenschappen bezit. 

Immuniteit en resistentie worden vaak met elkaar 
verward, doch het is noodig deze beide begrippen goed uit elkaar 
te houden. Men noemt een plant immuun (onvatbaar), voor een 
bepaalde parasitaire aantasting, wanneer het den parasiet onder 
normale omstandigheden nooit gelukt, in die plant binnen 
te dringen, noch haar ook maar in de geringste mate te doen 


153 

lijden. Van resistentie spreekt men, wanneer een plant, of een 
gewas niet bepaald onvatbaar is, maar een zeker „weerstands- 
vermogen” heeft, zoodat de aantasting in den regel geen ernstigen 
vorm aanneemt en dus ook de aangerichte schade niet groot 
is. Zmmuniteit, zou men dus kunnen zeggen, is een volko- 
men resistentie, waardoor reeds iedere aanval 
mamsden parasiet inzijneerste begin gestuit 
wordt. Zoo is (zie het diagram p. 145) Bromus racemosus 
immuun voor het ras van Erysiphe graminis op Bromus hor- 
deaceus, daarentegen is Bromus hordeaceus in hooge mate vat- 
baar voor de schimmel op Bromus racemosus; de hop is im- 
‘_muun voor Sphaerotheca Humuli op de onkruiden enz. Bij de 
onderscheiding der biologische rassen hebben we dus hoofd- 
zakelijk met immuniteit te maken. Vragen we nu waardoor de 
eene Bromus-soort onvatbaar is voor de meeldauw van de 
andere, waardoor de rogge wel vatbaar is voor moederkoren 
van het reukgras en niet van het raaigras, waarom het witroest 
(Cystopus candidus) zonder eenige bezwaren van de eene kruis- 
bloemige plant op de andere overgaat, dan moeten we er op 
antwoorden, dat we daar nog zéér weinig van weten. 

Ik zeide U reeds in den aanvang, dat men ook wel spreekt 
van physiologische rassen. Van biologie spreekt 
men vooral dan, als men een organisme beschouwt in betrek- 
king tot zijne omgeving en ’t oog vestigt op eigenaardigheden 
in zijn bouw, die het geschikt maken voor die omgeving en 
vooral ook op betrekkingen tot andere levende wezens, (denk 
b.v. aan de biologie der bloemen, bestuiving door insekten enz); 
en omdat nu de verhouding van parasiet tot voedsterplant ook 
een d.g. betrekking is, spreekt men van „biologische rassen”. 

Physiologie noemt men de wetenschap, die in de eerste 
plaats hare aandacht wijdt aan het organisme zelf en de krachten, 
die er in werkzaam zijn. Spreekt men vanphysiologische 
rassen, dan bedoelt men derhalve, dat de physiologische eigen- 


154 


schappen dezer rassen verschillen moeten, dat er verschil moet 
zijn b.v. tusschen de werking van de schimmel, die Bromus 
racemosus aantast, en diegene, die Bromus commutatus aantast. 
Wat dat zijn voor eigenschappen, waarin die werkingen bestaan, 
dit is iets waar men nog zeer weinig van weet. Zooveel is wel 
reeds gebleken, datde echte fmmuniteit, waarmede wij bij 
de specialisatie van het parasitisme te doen hebben, niet afhangt 
van allerlei uitwendige factoren, zooals dikte van de opperhuid, 
dichtheid van beharing en d.g. Weliswaar kan een bepaald 
ras door min of meer toevallige omstandigheden aan een ziekte 
ontsnappen (b.v. tijd van den bloei), of wel door zekere eigen- 
aardigheden in zijn bouw. Zoo is b.v. openbloeiende gerst vat- 
baar voor stuifbrand, gesloten bloeiende niet; er is vaak beweerd 
— hoogstwaarschijnlijk wel ten onrechte —, dat aardappelen 
met een dikken schil minder vatbaar zouden zijn voor Phyto- 
phthora infestans, dan die met een dunne, en zoo al meer. Met 
echte immuniteit heeft dit alles echter weinig te maken. 

Een fraai voorbeeld van hetgeen ik hier bedoel, vinden we 
in de volgende door FREEMAN !) meegedeelde proeven: 

Men onderzocht in hoeverre of de alkaliteit van den bodem van 
invloed was op de vatbaarheid van gerst voor roest. Hiertoe 
werd een bepaalde variëteit van gerst gekweekt in gronden van 
verschillende alkaliteit. Men infecteerde de planten door ze te 
besproeien met water, waarin de roestsporen verdeeld waren 
en vond nu, dat in het algemeen de gerst van de gronden met 
hoogere alkaliteit meer roest vertoonde dan die van de gronden 
met lagere alkaliteit. Toch werden ook deze, wáár de infectie 
gelukte, in hevige mate aangetast. Het bleek nu, dat de geringere 
aantasting ongetwijfeld hieraan toegeschreven moest worden, 
dat zich bij de gerst, in den sterk alkalischen bodem de was- 
achtige stof op de bladeren sterker ontwikkelde, zoodat het 


1) E. M. FREEMAN, Resistance and Immunity in Plant Diseases, Phy- 
topathology Vol. 1, 1911. 


155 


water met de sporen er meer afrolde, waardoor natuurlijk veel 
infectiemateriaal verloren ging. We zien in dit geval, dat oogen- 
schijnlijk de vatbaarheid voor de roestaantasting minder werd 
door de hoogere alkaliteit; dat dit toch feitelijk niet zoo is, 
en dat men niet eens zou kunnen spreken van een meerdere 
resistentie, blijkt daaruit, dat de roest zich — als de infectie 
gelukte — bij hoogere alkaliteit even sterk ontwikkelde als bij 
de lagere. 

Hiermede is natuurlijk niet gezegd, dat de bemesting niet van 
invloed zou kunnen zijn op de meer of mindere vatbaarheid 
der planten voor bepaalde schimmelziekten; volgens algemeene 
ervaring houdt men het er voor, dat dit inderdaad wel het 
geval is en onderzoekingen, hebben dít bevestigt. Zoo heeft 
o.a. RIVERA !) een interessant onderzoek ingesteld naar de 
oorzaken, die de granen vatbaar maken voor de aantasting 
door Erysiphe graminis. Hij komt tot de conclusie, dat de 
kiembuizen vooral dan naar binnen dringen, wanneer door een 
of andere oorzaak de turgor in de bladeren afneemt. „Wanneer 
graanculturen, met of zonder bemesting, in een zeer vochtige om- 
geving gehouden worden, waarin hun turgor niet kan afnemen, 
is het onmogelijk deze planten te infecteeren met de meeldauw; 
indien we vervolgens de culturen blootstellen aan een plotselinge 
en aanzienlijke temperatuursverhooging, zullen de planten, voor- 
zien van een complete bemesting, eene vermindering van turgor 
en ten slotte verwelking vertoonen, terwijl de niet bemeste, 
zelfs wanneer ze geteeld zijn in gronden, die zeer arm zijn aan 
voedingszouten, turgescent en recht op blijven, wanneer althans 
de stijging in temperatuur niet te buitensporig is”. Volgens 
RIvERA is dit verschil hieraan toe te schrijven, dat de planten 
die bij rijkelijke bemesting zijn grootgebracht, een veel minder 


1) V. RIvERA, Ricerche sperimentali sulle cause predisponenti il fru- 
mento alla „nebbia” (Erysiphe graminis D. C.). Memorie della R. Stazione 
di Patologia Vegetale, Roma, 1915. 


156 


ontwikkeld wortelsysteem hebben, dan diegene, die in armen 
bodem zijn opgegroeid, terwijl juist het bovenaardsche deel 
van de eerstgenoemde veel méér ontwikkeld is. Dientengevolge 
wordt bij deze planten het evenwicht tusschen wateropname 
en verdamping veel eerder verbroken; het gevolg is verslapping, 
vermindering van de turgor, en juist hierdoor worden zij vatbaar 
voor de meeldauwinfectie. 

Andere onderzoekers weer hebben verband gezocht tusschen 
de chemische eigenschappen van het celvocht en de meerdere of 
mindere vatbaarheid. Volgens AVERNA-SACCA !) b.v. wordt de 
resistentie van verschillende variëteiten van druiven voor meel- 
dauw en Peronospora in de eerste plaats bepaald door de 
zuurgraad van het celvocht; uit zijne onderzoekingen blijkt dat 
deze bij de resistente variëteiten aanzienlijk hooger is dan bij 
de vatbare. 

Het is echter wel zéér waarschijnlijk, dat de echte immuniteit, 
waarmede wij bij de biologische rassen te doen hebben, door 
andere factoren bepaald wordt en noch door beharing, anato- 
mische structuur, dikte van de epidermiswand, noch door physi- 
sche of chemische eigenschappen van het celvocht zich laat 
verklaren. Waaraan haar echter dan wel toe te schrijven? 

Het onderzoek van deze dingen is nog in zijn beginstadium, 
maar men heeft toch al een aantal waarnemingen gedaan, die 
hier licht op werpen. Zoo b.v. heeft men opgemerkt, dat de 
kiembuizen van sporen van brandzwammen bij verscheidene 
planten door de huidmondjes naar binnen dringen, zonder dat 
de infectie verder ging. Deze werd dus feitelijk door een werking 
van de planten gestuit. Blijkbaar berust dus het geheele probleem 
van de infectie op zeer gecompliceerde betrekkingen tusschen 
den parasiet en de voedsterplant; men heeft dit wel zoo 


1) R. AVERNA-SACCA, L'acidita dei succhi della piante in rapporto alla 
resistenza contro gli attacchi dei parassiti. Staz. sper. agr. it. XLIII, 1910, 


154 


uitgedrukt: *) Infectie en immuniteit hangen af van het vermogen 
van het protoplasma van den parasiet om de weerstand te 
overwinnen, die de levende cellen van de voedsterplant bieden. 
Vermoedelijk werkt de parasiet hierbij met giftstoffen (enzymen, 
toxinen), en de voedsterplant scheidt eveneens stoffen af, waar- 
mede ze tracht de door de schimmel afgescheiden stoften 
onschadelijk te maken. 

We hebben al gezien, dat er gevallen zijn waargenomen, 
waarin een verzwakte plant vatbaar werd door infectie met een 
schimmelras, waarvoor de gezonde plant volkomen immuun was. 

Maar ook het tegengestelde heeft men waargenomen: gevallen, 
dat een begonnen infectie (door roestzwammen) niet verder ging, 
als men de plant in minder gunstigen toestand bracht, b.v. door 
de wortels sterk af te koelen, of door haar ’t noodige koolzuur 
te onthouden. Dit lijkt nu op ’teerste gezicht wel vreemd, maar 
er blijkt toch eigenlijk alleen uit, dat de schimmel ook haar 
eischen stelt en dat er tusschen parasiet en voedsterplant, eigen- 
aardige, nauwe betrekkingen bestaan, waar men nog weinig van 
weet. 

Het spreekt vrijwel van zelf, dat ook waar heter om te doen 
is immune of resistente rassen te kweeken, een grondige kennis 
van deze betrekkingen van groot belang is. In het bijzonder 
ook zal het steeds noodzakelijk zijn, een nauwkeurig onderzoek 
in te stellen naar een mogelijk aanwezige specialisatie bij de 
parasiet, als men door exacte proeven zich een oordeel wil 
vormen omtrent de meer of mindere resistentie of wel de im- 
muniteit van een nieuw gekweekt ras. 

Overigens behoort het winnen van d.g. rassen meer op het 
gebied der plantenteelt en zaadveredeling, dan wel van de 
phytopathologie en ik wil dit dan ook verder laten rusten. 


1) Zie o.a. H. MARSHALL WARD, Recent Researches on the Parasitism 
of Fungi; Annals of Botany, Vol. XIX, 1905. 


158 


Ik hoop U hiermede een denkbeeld gegeven te hebben van 
het verschijnsel der biologische rassenvorming bij de zwammen, 
van eenige vraagstukken, die daarmede samenhangen en van 
hunne oeconomische beteekenis. Het spreekt van zelf, dat het 
onderwerp hiermede nog lang niet is uitgeput. Vele dingen 
werden slechts even in het voorbijgaan aangeroerd, andere zelfs 
niet aangestipt. 

Slechts op een vraagstuk wil ik nog even terugkomen, nl. dit: 
„Hoe kan men hetoptreden dezer biologen 
pas sen. verklaren?” 

Deze vraag behoort feitelijk tot het gebied der evolutieleer ; 
deze is het immers, die zich in het algemeen met de vragen 
betreffende het ontstaan der soorten bezig houdt. Weliswaar 
heb ik zoo even gezegd, dat het mij gewenscht voorkomt in dit 
geval niet van soorten maar van rassen te spreken — tenslotte 
is dit een questie van ondergeschikt belang; een feit is het, dat 
we hier in vele gevallen te doen hebben met verschillende scherp 
onderscheiden organismen. Het verschil in hun organisatie is 
hier niet uitgedrukt in de grove, uitwendig waarneembare, 
kenmerken; daarentegen komt het in hun infectievermogen 
— een voor een parasitair organisme zoo uiterst belangrijke 
eigenschap — des te duidelijker voor den dag. 

In het algemeen kan men wel zeggen, dat alle soorten van 
planten en dieren aangepast zijn aan hunne omgeving, d.w.z. 
dat hun organisatie beantwoordt aan de tallooze in die omgeving 
werkzame factoren, al kan men het ontstaan van de verschillende 
organismen nog niet door directe aanpassing daaraan verklaren. 
Tot de belangrijkste factoren, die de ontwikkeling der parasieten 
bepalen, behooren uit den aard der zaak, die physiologische 
eigenschappen der verschillende voedsterplanten, (en wel in het 
bijzonder, de proto plasma-eigenschappen) die in het spel 
komen bij de verdediging van de plant tegen de aanvallen der 
parasieten. Wellicht mogen wij aannemen, dat het juist deze 


159 


ééne factor ís (en uitsluitend deze ééne), die voor de verschil- 
lende biologische rassen van één soort verschillend is; indien 
dit zoo is, dan behoeft het ons niet te verwonderen, dat deze 
rassen zich onderling ook uitsluitend door physiologische, daar- 
mede correspondeerde, eigenschappen onderscheiden. Wel mag 
men aannemen, dat in de fijnere protoplasmastructuur dit verschil 
tusschen de physiologische eigenschappen zich zal afspiegelen, 
dit ontsnapt echter aan de waarneming. Overigens deed ik U 
reeds opmerken, dat we een onafgebroken reeks kunnen opstellen, 
van rassen met niet of nauwelijks waarneembare uitwendige 
verschillen tot duidelijk, ook door morphologische kenmerken 
onderscheiden soorten. 

Het spreekt van zelf, dat deze overwegingen het ontstaan der 
biologische rassen nog niet verklaren, hun optreden wordt er 
ons wellicht echter wat minder raadselachtig door. 

Ik heb zeer terloops de vraag naar het ontstaan der biologische 
rassen al een paar maal aangeroerd en U er op gewezen, dat 
we ons in sommige gevallen kunnen voorstellen, dat het gespe- 
cialiseerde parasietisme is voortgekomen uit een toestand van 
plurivorie; in andere gevallen daarentegen zagen we weer, dat 
de parasiet den kring zijner voedsterplanten uitbreidde, zoodat 
in zekeren zin het tegengestelde plaats vond. KLEBAHN, de 
Duitsche onderzoeker, die zich jarenlang met de studie der brand- 
zwammen heeft bezig gehouden, komt dan ook, wat dit punt 
betreft, tot deze conclusie !): 

„De menigvuldigheid van de biologische soorten en rassen 
schijnt door afwisselend optredende verruiming en vernauwing 
van den kring der voedsterplanten ontstaan te zijn. Deze ver- 
anderingen, in het bijzonder die van de vernauwing der kring, 
worden weliswaar door aanpassing en selectie beïnvloed, maar 
toch wijze vele waarnemingen erop, dat innerlijke ontwikkelings- 


1) H. KLEBAHN, Die wirtswechselnden Rostpilze (p. 167.) 1904. 


160 


tendenzen, die ons in hun wezen nog onbekend zijn, de richting 
der ontwikkeling bepalen”. U ziet, we komen hiermede geheel 
op het gebied der evolutieleer — en van de speculatie. Ik zou 
dit onderwerp dan ook nu niet verder aangeroerd hebben, indien 
er hier ook niet eenige zeer interessante waarnemingen en exacte 
proefnemingen gedaan waren, die eenig licht op de questie werpen 
en die het vermoeden doen opkomen, dat een voortgezet onder- 
zoek in deze richting zoowel voor de algemeene parasitologie 
als voor de evolutieleer van groot belang zou kunnen zijn. 
De waarnemingen, die ik hier bedoel, hebben betrekking op 
een roestzwam (Puccinia Smilacearum-Digraphidis), die op 
rietgras (Phalaris arundinacea) voorkomt en hare aecidiën op 
een aantal Liliaceen vormt: Convallaria majalis, Polygonatum 
multiflorum, Majanthemum bifolium en Paris quadrifolia. 
KLEBAHN had nu uit Engeland materiaal van deze zelfde 
zwam ontvangen, afkomstig van een eilandje (in een meer bij 
Bowness); toen hij met dit materiaal ging experimenteeren 
bleek hem, dat deze zwam alleen op Convallaria aecidiën 
kan vormen; op Polygonatum bracht ze hoogstens bruine vlekken 
teweeg, op de andere had zij in het geheel geen vat. Bij onder- 
zoek kwam nu aan het licht, dat op het eilandje van al de 
genoemde voedsterplanten alleen het lelietje van dalen voor- 
komt. Klaarblijkelijk was hier dus een biologisch ras van deze 
zwam ontstaan; gedurende vele generaties had zij uitsluitend 
op het lelietje haar aecidiën gevormd en was daar zoo zeer 
aan „gewend”, dat zij het vermogen verloren had, de andere 
Liliaceen aan te tasten. Wanneer ik spreek van „gewend aan” of 
„aangepast aan’’, zijn dit natuurlijk slechts vage, min of meer 
figuurlijke uitdrukkingswijzen. Misschien zou men het scherper 
zoo kunnen formuleeren: Het lijdt wel geen twijfel, dat het 
complex van enzymen, hetwelk de zwam af moet scheiden om b.v. 
dalkruid (Majanthemum bifolium) aan te tasten eenigszins 
anders moet zijn, dan voor het lelietje. In dit geval was derhalve 


di 


161 


dit complex zoozeer gespecialiseerd voor Convallaria, dat het 
ongeschikt was geworden om de andere voedsterplanten aan 
te grijpen. En in dit geval bleek deze eigenschap reeds zoo 
sterk als een erfelijke eigenschap te zijn gefixeerd, dat het 
volslagen onmogelijk was (in de proeven van KLEBAHN) om de 
andere aan te tasten. De bruine vlekken bij Polygonatum be- 
wezen, dat de giftwerking der kiemende sporen niet geheel 
ontbrak; zij was echter- onvoldoende om het weefsel plaatselijk 
zoo te verzwakken, dat de schimmel zich verder kon ontwikkelen. 

Hoeveel generaties zouden er wel noodig zijn om een dg. 
specialisatie tot stand te brengen ? Men is licht geneigd te denken, 
dat hier een zeer groot tijdsverloop voor noodig is en er behoort 
moed toe een d.g. vraagstuk experimenteel aan te vatten, temeer 
waar SALMON’S onderzoekingen (zie pag. 146), waaruit bleek 
hoezeer het infectievermogen beïnfluenceerd kan worden door 
de voedsterplant, nog niet verricht waren. KLEBAHN bezat echter 
dezen moed en slaagde er op die wijze in een hoogst belangrijke 
waarneming te doen. Hij stelde zich de vraag, of het mogelijk 
zou zijn een biologisch ras van deze zwam te kweeken, of ze dus, 
wanneer ze gedurende eenige generaties op één bepaalde voed- 
sterplant gekweekt was, het vermogen verloren zou hebben 
de andere aan te tasten. Hij verzamelde hiertoe in 1892 materiaal 
uit aecidiosporen van Polygonatum multiflorum en infecteerde 
hier het volgend jaar het rietgras mede; ieder volgend jaar 
werd dit herhaald, steeds dus werd alleen het materiaal uit 
de aecidiën op de salomonszegel gebezigd om het rietgras te 
infecteeren. Op deze wijze hoopte hij een zwam te verkrijgen, 
die alleen nog slechts Polygonatum zou kunnen aantasten, echter 
niet ’t lelietje, dalkruid of Paris, een zusterras derhalve van 
hetgeen op het eilandje in Engeland aangetroffen was. 

De waarnemingen — zegt KLEBAHN — bij den aanvang der 
proeven wezen niet bepaald op de mogelijkheid. Op de oorspron- 
kelijke vindplaats van de zwam vindt men nl. aecidiën zoowel 


162 


op Polygonatum en Convallaria als op Majanthemum, maar 
Paris ontbreekt binnen 15 K.M. afstand, en het is derhalve 
onwaarschijnlijk, dat de voorvaderen van de zwam ook op Paris 
eens in de aecidiumvorm geleefd hebben. Desniettegenstaande 
infecteerde het materiaal Paris nog, nadat het reeds driemaal 
alleen op Polygonatum zijn aecidium gevormd had, in den zomer 
van 1895. Toch bleek uit de proefnemingen in den loop der 
volgende jaren, dat de zwam wel degelijk den invloed onder- 
vindt van het voortdurend doorkweeken op eenzelfde voedster- 
plant. Dit blijkt het beste uit de volgende tabel, waarin KLEBAHN 
in zeer korten vorm het resultaat der infectieproeven heeft uit-” 
gedrukt. Men bedenke dus hierbij, dat alle infectieproeven ge- 
schiedden met materiaal van de zwam, die sinds 1892 uitslui- 
tend op salomonszegel (en rietgras) was voortgekweekt: 


| 


‚_Polygonatum | Convallaria Majanthemum Paris 

| multiflorum | majalis | bifolium | quadrifolia 
1895 | rijkelijk | rijkelijk rijkelijk zwak 
1897 | S matig zwak niet it 
1898 5 5 slechts sporen Aj 
1902 5 zwak Ke 5 e 
1903 | n 5 matig | È 


| | 
De resultaten van 1903 zijn, nader omschreven deze: 
Polygonatum: alle bladeren met talrijke geïnfecteerde plekken; 
alle aecidiën ontwikkelen zich goed en worden rijp. Convallaria: 
30 plaatsen geïnfecteerd, waarvan er 9rijp worden. Majanthemum: 
op bijna 100 plaatsen geïnfecteerd, doch alle blijven klein, slechts 
weinige worden rijp. Terecht, zegt KLEBAHN, dat het verschil 
tusschen 1895 en 1902 en ’3 zóó opvallend is, dat de invloed 
van de tienjarige beperking tot één voedsterplant (Polygonatum) 
op het infectievermogen niet te miskennen is. Alleen t.o. van 
deze voedsterplant is dit krachtig gebleven, t.o. van de andere 
zeer verzwakt. De specialiseerende invloed van de voedsterplant 
op de parasiet is dus zoodoende empirisch vastgesteld. Het kwam 


ee, 


163 


mij voor, dat deze proeven belangrijk genoeg waren om nog even 
hier te vermelden; niet alléén zijn zij interessant, omdat zij eenig 
licht werpen op het ontstaan der biologische rassen; ook in 
verband met de veelbesproken vraag of nieuw verworven eigen- 
schappen erfelijk zijn, zijn zij van belang. Het lijkt mij niet 
onwaarschijnlijk, dat een dieper gaande studie van de speciali- 
satie in het parasietisme van beteekenis kan worden voor het 
geheele evolutievraagstuk. — 

Ik wil mijne voordracht niet eindigen, alvorens U er op te 
wijzen, dat ook deze oogenschijnlijk zeer theoretische questies 
toch ook alweer niet geheel zonder verband zijn met de vragen 
van de praktijk. Ten einde dit te illustreeren kan ik niet beter 
doen, dan U nog eene waarneming van KLEBAHN mede te 
deelen, eveneens betrekking hebbende op de bovengenoemde 
zwam, Puccinia Smilacearum-Digraphidis. Het geldt hier een 
geval van een half kunstmatige, half natuur- 
lijke specialiseering, waarbij onder invloed van de 
cultuur ook het Convallaria-ras van deze zwam ontstaan was, 
het zelfde dus wat op het eilandje bij Bowness in geheel 
natuurlijke omgeving was opgetreden. KLEBAHN verhaalt hoe bij 
„Curslak in den Vierlanden bei Hamburg’, de teelt van groenten, 
ooft en bloemen ten behoeve van Hamburg, de cultuur der 
landbouwgewassen bijna geheel verdringt. Men vindt er b.v. 
groote velden uitsluitend beplant met Convallaria majalis. Het 
vruchtbare land ligt laag en is tamelijk vochtig; talrijke sloten 
zijn gegraven om het te draineeren. Langs deze sloten groeit 
het rietgras weelderig en zoo vindt onze zwam hier de mooiste 
gelegenheid om zich rijkelijk te ontwikkelen. Daar echter Poly- 
gonatum evenmin als Majanthemum en Paris hier voorkomen, 
is de zwam geheel aangewezen voor de aecidiën-generatie op 
Convaliaria. Het is dan ook niet verwonderlijk, wat bij onder- 


1) H. KLEBAHN, Kulturversuche mit Rostpilzen; Zeitschrift für Pflanzen- 
krankheiten, Bd. XV, 1905. 


164 


zoek bleek, dat de zwam reeds sterk op Convallaria gespeciali- 
seerd was en de andere planten niet of slechts zeer zwak kon 
aantasten. 

In deze streek had zich de zwam — tengevolge van de uit- 
gebreide Convallaria-cultuur, in verband met het algemeene 
voorkomen van het rietgras — tot een ware „Calamität” voor 
deze bloemencultuur ontwikkeld. 

Bijzonder opvallend was een geval, waarbij op een half- 
cirkelvormig veld + alle planten sterk aangetast en gedood 
waren. Bij onderzoek vond men, ongeveer in het middelpunt 
van dit veld, aan de slootkant, een vegetatie van rietgras, 
hetwelk dicht met de Uredo-vorm der zwam bezet was. Ook 
dichter bij Hamburg vond men geheele velden met lelietjes 
beplant. Hier ís echter de bodem droger, rietgras is er weinig 
te vinden, zoodat de zwam hier zich niet in die mate kan 
ontwikkelen en weinig kwaad doet. 

In een geval als dit ligt de aangewezen bestrijding der ziekte 
voor de hand, als men zich op goede wetenschappelijke gronden 
rekenschap heeft gegeven van de oorzaken van haar optreden. 
Het is wel overbodig U er op te wijzen, dat dit lang niet 
altijd het geval is en dat de meest nauwkeurige en wetenschap- 
pelijke kennis van een plantenziekte en van de factoren, die 
haar optreden bepalen, ons nog niet altijd de middelen verschaft 
haar te bestrijden. Het getuigt echter van kortzichtigheid en 
oppervlakkigheid, als men de wetenschap daarom zou gering 
schatten; ook om haar zelf moet zij beoefend worden, de 
toepassingen in de praktijk blijven dan op den duur niet uit. 
Het zal mij genoegen doen, als ook deze voordracht iets tot 
dit inzicht heeft bijgedragen. 


H. A. A. VAN DER LEK, 


BIJBLAD. 


WORMSTEKIGHEID IN APPELEN EN PEREN. 


Verbreiding en Geschiedenis Van alle beschadigingen, die bij 
onze kultuurgewassen voorkomen, is de bovengenoemde wel 
de meest algemeen bekende. Misschien juist door die algemeen- 
heid wordt er veel te weinig acht op geslagen; een ieder heeft 
wel eens een „worm” in een appel of peer aangetroffen, maar 
betrekkelijk slechts enkele personen weten iets meer van het 
diertje af; velen hebben er nimmer over gedacht, wat er van 
de wormpjes wordt, en evenmin er zich rekenschap van gegeven, 
hoe groot wel de schade is, die telken jare door dit insekt 
wordt aangericht, nog minder gedacht over de mogelijkheid 
om deze schade, zooal niet geheel te voorkomen, dan toch te 
beperken. Men is er eenvoudig aan gewoon geraakt, een deel 
van den oogst door deze aantasting te zien verloren gaan. 
Reeds de Romein CATO maakte omstreeks 200 j. v. C. melding 
van wormstekige appelen; de Hollander GOEDAERDT was echter 
de eerste, die omstreeks 1635 het insekt zelf afbeeldde. Voor 
zoover bekend, is het oorspronkelijk afkomstig uit Zuid-Europa, 
doch nu is het over de geheele wereld, nl. overal waar appels 
geteeld worden, verbreid. In Amerika is het kort voor 1750 in 
de oostelijke staten ingevoerd, en van daar langzamerhand 
verder het Westen ingetrokken, om omstreeks 1874, dus ruim 
een eeuw na den invoer, Californië aan den Stillen Oceaan 
te bereiken. 

Schade. Thans is de schade, die wordt aangericht, enorm; 
men schatte het verlies, dat dit kleine diertje in 1909 den 
Amerikaanschen oofttelers berokkende, op bijna 17 millioen 


2 


dollar, dus ongeveer 42 millioen gulden, een bedrag, dat 
zelfs ín onzen tijd, waarin helaas millioenen en milliarden 
nutteloos verloren gaan, niet zonder beteekenis is. Van dit 
bedrag kwam °%/4, op directe schade door het waardeloos worden 
der vruchten, het overige vierde gedeelte op onkosten voor de 
bestrijding gemaakt. In de Zuidelijke Staten en in de warmere 
streken der Westelijke Staten wordt in boomgaarden. waar men 
niets tegen de plaag doet, wel 60 tot 95 ®/, der vruchten 
aangetast, in Noordelijke Staten wel minder, miaar toch nog 
25 tot 50 °/,. Ofschoon nu bij ons geen gegevens over de 
aangerichte schade bestaan, staat gelukkig toch wel vast, dat 
het hier te lande lang zoo erg niet is. Toch heb ik wel boom- 
gaarden gezien, waar van sommige boomen zeker 15 °, der 
appels was aangetast, terwijl een percentage van 5 ®/, over den 
geheelen boomgaard genomen, in meerdere streken wel niet te 
hoog zal zijn geschat. Neemt men in aanmerking, dat ook vele 
peren worden aangetast, dan zal men toch de plank niet zoo 
ver mis slaan door aan te nemen, dat in doorsnede jaarlijks 
minstens 2 °/, van deze vruchten door de wormstekigheid 
wordt aangetast, waarvan stellig de helft, dus 1 °/, geheel 
verloren gaat, terwijl het andere 1 ®/,, sterk in waarde vermindert, 
zoodat het verlies zoo ongeveer 1!/, °/ zal bedragen. Volgens 
de laatste gegevens, die ik tot mijn beschikking heb '), werd 
in 1915 68.391.009 K.G. appels en 16.869.000 K.G. peren 
uitgevoerd; hoeveel in ons land verbruikt werd is moeilijk te 
schatten, veronderstellen wij, dat in totaal 100 millioen K.G. 
appelen en peren werd voortgebracht, dan zal dit wel niet te 
hoog zijn. De gemiddelde waarde van een K.G. appelen of 
peren dooreen op het hout bedraagt stellig wel 6 ct.; de rups 
van de wormstekige appelen en peren eischt dus volgens 
bovenstaande berekening per jaar 1!/, millioen K.G. van deze 


!) Verslag over den landbouw in Nederland over 1915. (Verslagen en 
Mededeelingen van de Directie v. d. Landbouw 1916, No. 3.) 


Tijdschr. o. Plantenz.; 1917. PlSsVg 


Verklaring van Pl. V zie blz. 14. 


3 


vruchten ter waarde van f 90.000 voor zich op. Het is dus 
zeker wel de moeite waard, dit insekt zoo rationeel mogelijk te 
bestrijden; daartoe is het noodig, dat men nauwkeurig met de 
levenswijze ervan op de hoogte is. 

Levenswijze. De „worm” in de appelen en peren is heelemaal 
geen worm, maar een rups, een larve van een vlindersoort dus. 
Het rupsje, dat een rose kleur heeft, als het in appelen, een witte, 
als het in peren leeft, is tegen het rijpen van het ooft volwassen; 
het is dan 12—14 m.M. lang, heeft een roodbruin kopje, 3 paar 
borstpooten, 4 paar buikpooten en 1 paar pooten aan het achter- 
einde van het lichaam, de z.g. naschuivers, totaal dus 16 pooten; 
het lichaam is bezet met kleine grauwe wratjes waarop enkele 
haren staan. (Zie PI.V, afb. 1). De rupsen kruipen dan uit de vruch- 
ten naar buiten, en laten zich gewoonlijk aan een spinseldraad op 
den grond zakken; sommige exemplaren kruipen langs de takken 
naar beneden. De rupsen, die in afgevallen vruchten mochten 
zitten, verlaten deze dan ook; dit zijn er echter maar weinige, 
daar de afgevallen vruchten meest die zijn, welke in jongen 
toestand zijn aangetast; de rupsjes verlaten deze gewoonlijk 
lang voor zij volwassen zijn om zich in nieuwe vruchten in te 
boren. Nadat zij uit de vrucht zijn gekropen, zoeken zij een 
schuilplaats voor den winter; zij vinden deze op eenigszins be- 
schermde plekjes, aan de stammen in reten en onder schors- 
schubben, onder de korstmossen, die dikwijls op de boomen 
groeien, aan steunpalen, in de reten van schuttingen en dergelijke 
meer; er zijn er ook, die eenvoudig in den grond kruipen. 
Hebben zij een geschikt plaatsje gevonden, dan knagen zij daar 
een kleine uitholling; vervolgens spinnen zij zich een witte cocon, 
waartusschen de afgeknaagde hout- en schorsdeeltjes of aard- 
korreltjes verwerkt worden, zoodat de cocon moeilijk van het 
hout of den stam te onderscheiden is. Daarbinnen schrompelen 
de rupsjes wat in en blijven verder den geheelen winter onver- 
anderd zitten; eerst in Mei van het volgend jaar stropen zij 


4 


hunne huid af en veranderen in + 1 c.M. lange geelbruine poppen. 
Zie PI. V, afb. 1. In Juni — Juli schuiven deze poppen zich geheel 
of gedeeltelijk uit de cocon naar buiten en de vlinder verschijnt. 
Deze vlinder, die tot de bladrollers behoort en den weten- 
schappelijken naam van Carpocapsa (Cydia) pomonella L. draagt, is 
+ 10 m.M. lang en met uitgespreide vleugels 16—21 m.M. breed; 
de voorvleugels zijn grauwbruin van kleur, met vele onregelmatige 
blauwgrijze dwarslijntjes, terwijl de uiteinden een fraaien goud- 
bronsglans hebben. In de rust houdt het vlindertje de vleugels dak- 
vormig tezamen gevouwen; het zit overdag rustig tegen de boomen 
en is dan. zoo smal en zoo weinig opvallend van kleur, dat het 
bijna niet te zien is. (Zie PI.V, afb. 1). De vliegtijd duurt van Juni tot 
in Juli, zeer weinige verschijnen iets eerder. Zij vliegen ’s avonds 
en ’s nachts; dan heeft ook de paring plaats, waarna het wijfjes- 
vlindertje hare eitjes legt. Deze worden elk afzonderlijk afgezet, 
de meeste op de jonge vruchten, enkele ook op de bladeren. 
Zulk een eitje is nog kleiner dan een speldeknop, eenigszins 
ovaal en afgeplat; het gelijkt op een klein kleurloos droppeltje; 
door het mikroskoop gezien, blijkt het met een fijn netwerk te 
zijn geteekend. Het aantal per wijfje variëteert van + 30 tot 100. 
Na minstens 8 tot hoogstens 14 dagen komt uit het eitje een 
klein, 1!/, m.M. lang, bijna doorschijnend rupsje, dat over de 
vrucht of over de bladeren wandelt, hier en daar wat knaagt, 
maar zich spoedig in de vrucht inboort. Dit geschiedt ín meer 
dan 75 °/, van alle gevallen bij het neusje van de vrucht, in de 
daar aanwezige kelkholte, waarin het rupsje eerst nog eenigen tijd 
verblijf houdt en wat knaagt. Waar het zich ook naar binnen 
heeft gewerkt, bij den neus of aan de kanten, het begeeft zich 
direct naar het klokhuis en vreet de jonge pitten op. Uit het 
gangetje, waardoor het is binnengedrongen, komt de eerste 
dagen wat boorsel naar buiten, maar later is van dit uiterst 
kleine gaatje niets meer te zien. Als de pitten en ook wat van 
het omringende vruchtvleesch zijn verorberd, waarbij de vrucht 


5, 


inwendig door de uitwerpselen op de bekende wijze wordt 
verontreinigd, vreet het rupsje zich gewoonlijk naar buiten om 
als het nog niet volwassen is, een tweeden, soms later nog een 
derden appel aan te tasten; de eerste valt dan meestal bij een 
flinken windvlaag af. Of en hoe lang een rupsje aan een vrucht 
genoeg heeft, hangt af van de grootte en het aantai der pitten; 
zijn er vele en voedzame pitten, dan legt het diertje niet zelden 
een gang naar buiten aan, om er de uitwerpselen door te verwijde- 
ren; deze gaten met de korrelige hoopjes excrementen er aan zijn 
velen bekend. (Zie PI.V, afb. 1). De vreetperiode duurt minstens 30 
dagen, waarna de rups volwassen is en op de boven beschreven 
wijze de vruchten verlaat. Er zijn gevallen waargenomen, 
waarbij dit eerst na 6 à 7 weken het geval was. Bij ons te lande 
komt dus slechts één generatie per jaar voor; van daar dat de 
schade hier, als in de Noordelijke Staten van Amerika, zooveel 
minder groot is dan in de Zuidelijke Staten van dat land, waar 
wel drie generaties per jaar voorkomen. Dat in enkele buiten- 
gewoon mooie zomers ook bij ons althans een deel der rupsen 
nog in hetzelfde jaar verpoppen, is niet onmogelijk, alhoewel 
niet vastgesteld; in Engeland, welks klimaat niet zoo heel veel 
van het onze verschilt, is dit wel waargenomen. — 

Behalve in appelen en peren, leeft Carpocapsa pomonella ook 
in kweeperen en een enkele maal (in Californië) in noten; in 
Australië heeft men het insekt ook gevonden in abrikozen, 
perziken en pruimen; zelfs in tamme kastanjes en in gallen aan 
eiken zou het voorgekomen zijn. Wanneer het, zooals uit Amerika 
gemeld wordt, ook in de vruchten van meidoorn kan leven, 
zouden de meidoornhagen bronnen van infectie kunnen vormen; 
voor zoover bekend, is deze aantasting echter hier te lande nog 
niet waargenomen. Het zou zeer van belang zijn, indien de 
fruittelers, die veel last van wormstekigheid hebben, hierop eens 
wilden letten, en de eventueel gevonden aangetaste meidoorn- 
vruchten aan het Instituut voor Phytopathologie wilden opzenden. 


5 


Bestrijding. Om schadelijke insekten met succes te kunnen 
bestrijden, moet men gebruik maken van eigenaardigheden in 
hunne levenswijze, waardoor men, wat men noemt, vat op hen 
kan krijgen. Zooals boven beschreven is, zoeken de meeste 
rupsen een winterschuilplaats aan de stammen; men kan hun 
die nu aanbieden om ze later daarin of daarmede te vernietigen. 
Dit zijn de bekende vangbanden, die in haar eenvoudigsten 
vorm bestaan uit rolletjes van stroo of reepen stof, zakkengoed 
b.v, die om de boomen worden gebonden. Veel beter zijn de 
banden, uit speciaal voor dat doel in rollen in den handel 
gebrachte papierstrooken vervaardigd. Zulk een strook bestaat 
uit een reep van het bekende gegolfde dunne pakkarton, dat 
aan binnen- en buitenzijde door een omgeslagen strook geölied 
papier wordt beschermd (zie Pl. VI, afb. 1). Op de plaats, waar 
de band bevestigd wordt, gewoonlijk ongeveer op borsthoogte, 
maakt men den stam wat glad, opdat het papier goed aansluit; 
na van de rol een stuk, dat iets langer is dan de omtrek van 
den te behandelen boom, te hebben afgeknipt, slaat men dit 
stuk er om heen, schuift de einden in elkaar (zie PI. VL, afb. 2) 
en bindt er onder en boven een touwtje om; daarbij lette men 
er op, het onderste touw alleen om den uitstekenden rand van 
het oliepapier van de achterzijde te slaan ; bond met het hooger, 
dan zou men de golfjes in het karton dicht binden. Men heeft 
opgemerkt, dat de meeste rupsen hun cocon níet in vertikale 
maar in horizontale richting bevestigen; daarom zijn in den 
laatsten tijd vangbanden in den handel gebracht, waarbij in 
plaats van van gegolfd karton gebruik is gemaakt van papier, 
waarin horizontale en vertikale verdiepingen zijn aangebracht 
(zie Pl. VI, afb. 3). Het verdient dus alle aanbeveling bij het 
aanschaffen van vangbanden deze soort te kiezen. 

Wil men met de banden succes hebben, dan moeten zij 
natuurlijk zijn aangebracht, voordat de meeste rupsen de worm- 
stekige appels of peren hebben verlaten, dus liefst vóór 


5 


Augustus. Bij het verschijnen van dit artikel is het dus de 
hoogste tijd er voor. Het is goed niet alleen de vruchtboomen, 
maar ook andere eventueel in de nabijheid staande boomen 
en steunpalen van banden te voorzien; het stamgedeelte onder 
de banden moet verder duchtig worden afgekrabd, zoodat alle 
losse schorsstukjes e. d. verwijderd worden; de rupsen vinden 
daardoor lager dan de vangband geen geschikte plekjes voor 
hunne cocons en kruipen dus al zoekende omhoog tot ín den 
band. Een niet te miskennen nadeel van de vangbanden vormt 
het feit, dat daarin naast schadelijke insekten ook vijanden van 
deze, dus nuttige dieren, zooals spinnen, lievenheersbeestjes, 
larven van gaasvliegen e. m. a. wegkruipen. Indien men echter 
de banden niet te laat in het najaar afneemt, zoeken deze, die 
dan nog niet in winterrust verkeeren, wel een goed heenkomen. 
Overigens moet in elk bijzonder geval beslist worden, hoe de 
verhouding tusschen de nuttige en schadelijke insekten is; heeft 
men veel last van wormstekigheid, dan zal allicht het nut het 
nadeel overtreffen; is dit niet het geval, dan late men de vang- 
banden achterwege, hetgeen te eerder kan geschieden, daar 
men de wormstekigheid nog op andere wijze kan bestrijden, 
waarover aanstonds meer. — 

Gedurende den groeitijd moeten alle afgevallen vruchten, die 
meestal wormstekig zijn, worden verzameld en aan varkens 
opgevoerd of op andere wijze vernietigd worden; dit is vooral 
gewenscht na hevigen wind, daar dan tal van aangetaste appels 
nog met de rups er in afwaaien; door de boomen van tijd tot 
tijd eens licht te schudden, kan men dit afvallen bevorderen. 
Waar varkens in den boomgaard loopen, verrichten deze het 
opruimingswerk uit zich zelf. — 

Ook in de bewaarplaatsen, waarin met het ooft, vooral met 
vroegrijpe soorten, vele rupsen worden overgebracht, kan men 
hen verschalken; zij verlaten daar de vruchten en kruipen dan 
ter overwintering gaarne weg in oude dekens, kleeden e.d, die 


ie) 


men liefst over latten tegen de muren moet hangen, waarin men 
de cocons gemakkelijk kan vinden. Wanneer men weet, dat in 
de bewaarplaatsen wormstekig ooft is opgeborgen geweest, moet 
men in den volgenden vliegtijd der vlinders, dus ruim gerekend 
van Mei tot Augustus, de ramen gesloten houden; men ziet dan 
de vlinders tegen de ramen, waar men ze kan dooden. — 
Daar altijd een groot aantal rupsen de vruchten verlaten 
zullen hebben, voordat deze geoogst worden, en daar een zeker 
percentage, al heeft men vangbanden aangelegd, van deze geen 
gebruik zal maken, kunnen de aangegeven middelen er wel toe 
bijdragen, de schade te beperken, maar volkomen of zelfs maar 
grootendeels er voor vrijwaren doen zij niet, nog afgezien 
van de besmetting door vlinders, die uit naburige boomgaar- 
den komen aangevlogen. In Amerika heeft men echter een 
middel gevonden, dat daar en in Engeland met groot succes is 
aangewend, doch waar bij ons te lande nog zoo goed als geen 
gebruik van wordt gemaakt. Dat middel is het bespuiten der 
boomen met vergif, om zoodoende de rupsjes te dooden, voo r- 
dat zij zich in de vruchten hebben inge bom 
Het succes van deze bespuiting is te danken aan de nauw- 
keurige studie van de levenswijze van het insekt, zoowel als van 
de gedragingen van de voedsterplant. Zooals boven gezegd, 
boort ongeveer 75 °/) zich door de holte bij den neus der jonge 
appelen, waar nog de kelkblaadjes zitten, naar binnen, na daar 
wat geknaagd te hebben. Het is dus vooral zaak, deze holte 
aan alle kanten met een dun laagje vergif te bedekken, maar nu 
komt een eigenaardigheid van de appelen een woordje mede 
spreken, om het juiste tijdstip van deze besproeiing te bepalen. 
Spoedig nadat de appelen uitgebloeid zijn, buigen nl. de tot 
ongeveer 10 à 14 dagen na het afvallen van de kroonbladeren 
naar buiten uitstaande kelkbladeren zich naar elkaar toe, en 
sluiten de holte vrijwel geheel af. Dit is voor het rupsje, dat pas 
later (zie blz. 4) uit het ei komt, geen bezwaar om er in binnen 


NET ere Mb 


ie ee Sn enn > 
ke 


tn là 


Tijdschr. o. Plantenz.; 1917. PlesVig 


Afb. 2. Aanleggen van vangband. 


u 
ie 


Afb. 3. Nieuw model vangband. 
(1, 2, 3 naar clichés, welwillend afgestaan door de Kon. Mij. 
v/h BLASS en GROENEWEGEN te De Bilt). 


Afb. 4. Links: het juiste stadium voor besproeien met loodarseniaat: de 
kroonbladeren zijn afgevallen, de kelkslippen nog wijd geopend. 
Rechts: Te laat voor bespuiting: de kelkslippen zijn naar elkander toege- 
bogen, de kelkholte is afgesloten. 
(Naar QUAINTANCE, U. S. Dept. Agric., Washington). 


9 


te dringen, maar van de sproeivloeistof komt, indien men dan 
nog spuit, zoo goed als niets in die holte terecht Deze bespui- 
ting moet dus bij appels plaats hebben gehad, uiterlijk 10 dagen 
nadat de meeste bloembladeren zijn afgevallen. Zie PI. VI, afb. 4. 
Om de vloeistof goed in de holte te krijgen, moet men gebruik 
maken van een pulverisateur, die met flinken druk werkt, dus de 
vloeistof met kracht uitwerpt. In Amerika gebruikt men veelal 
motorsproeimachines, doch deze ontbreken ín ons land nog ten 
eenenmale. Van de handmachines is een z.g. automatische 
pulverisateur te verkiezen, omdat men daarmede met veel grooter 
druk werkt dan met de oudere modellen met handbeweging. 
Het werk moet met groote zorgvuldigheid geschieden, men moet 
a.h.w. op elk appeltje mikken. Ofschoon dit met een z.g. straal- 
verstuiver, waarbij de vloeistof in een spitsen kegel uittreedt, 
beter gaat dan met den gewonen nevelverstuiver !), zal door de 
de practici ook voor dit werk waarschijnlijk aan den laatste de 
voorkeur worden gegeven, omdat men daarmede sneller werkt. 
Voor het bespuiten van hooge boomen moet men natuurlijk 
gebruik maken van de bekende lange bamboeverlengstukken der 
sproeibuis; beter nog is het, als de besproeier gaat staan op 
een houten stellage van eenige meters hoog, die op een wagen 
is geplaatst. 

Voor mij liggen tallooze rapporten van proeven in Amerika 
en Engeland genomen; steeds was het resultaat, zelfs van een 
éénmalige bespuiting, buitengewoon gunstig; van onbespoten 
boomen was b.v. 33,1 °/, der vruchten wormstekig, van bespoten 
boomen 2,6 °/,; in een ander geval, in Engeland, waren deze 
cijfers niet minder dan 61,5 °/, en 15,5 °/,. Dat in een boom- 
gaard, waar de rups zoo geweldig huishield, na ééne bespuiting 
de schade toch nog aanzienlijk was, is te begrijpen, maar toch 


*) Voor nadere bijzonderheden hierover zie men vlugschrift 5 van het 
instituut voor Phytopathologie: „Sproeimachines”, tegen toezending van 
2 cts in postzegels bij den Directeur van het Instituut verkrijgbaar. 


10 


werd zij teruggebracht tot ongeveer het één vijfde deel. De 
bekende Amerikaansche entomologen QUAINTANCE en SCOTT. 
hebben in een in 1912 verschenen rapport de resultaten van 
een groot aantal proeven, in meerdere jaren en in verschillende 
staten genomen, gecombineerd; het bleek, dat gemiddeld in de 
onbespoten boomen der proefboomgaarden (die wel hevig van 
de plaag te lijden moeten hebben gehad) 57,79 °/, gezond was 
tegen van de slechts éénmaal, maar dan ook op de juiste wijze en 
op den juisten tijd bespotene, 90,64 °/,. Bij meer bespuitingeu werd 
nog iets gunstiger resultaat bereikt, zooals verklaarbaar is, daar 
25 °/, der jonge rupsen de appels op andere plaatsen dan bij 
den neus binnendringen: het vergif is dan van de zijden der 
appel al wat afgeregend, terwijl het in de gesloten holte is blijven 
zitten. Op grond van de aangehaalde, volkomen betrouwbare 
cijfers durf ik dan ook gerust ieder, die veel last heeft van 
wormstekige appelen, aanraden eens te sproeien met vergif, maar 
dit dan te doen met de grootst mogelijke zorg. Dit is volgens 
de genoemde entomologen het geheim van het succes bij de een- 
malige besproeiing. 

De beste stof hiervoor te gebruiken is loodarseniaat. Parijsch 
groen is ook wel bruikbaar, maar loodarseniaat heeft voor, dat het 
langer blijft kleven en nimmer verbranding veroorzaakt. Het wordt 
als een dikke witte of groenwitte brij in den handel gebracht; hier 
te lande wordt het o.a. gefabriceerd door de Chem. fabriek v/h 
SPALTEHOLZ en AMESCHOT te Amsterdam en door de Tuinbouw- 
maatschappij Gelderland te Neede. Bij de Nederl. Pomologische 
Vereeniging en bij de bekende handelaars in tuinbouwartikelen 
is het in normale tijden te koop tegen een prijs van ongeveer - 
fl — per K.G. Men gebruikt het, gemengd in water, en wel 
1, K.G. in 100 L. water, dus !/, °/,. Werkt men met pulverisateurs 
van den gewonen inhoud, dat is + 15 L., dan is het ’t eenvoudigst 
een afgewogen hoeveelheid van 75 gram in het een of ander 
oud kannetje of kopje te doen, en deze hoeveelheid door de 


11 


zeef naar binnen te spoelen; men behoeft dan niet telkens te 
wegen, doch kan, als eenmaal de maat door een kenteeken is 
aangegeven, het kannetje eenvoudig tot dat teeken vullen. Daar 
het loodarseniaat zwaarder is dan water, zinkt het betrekkelijk 
vlug naar den bodem; men moet dit voorkomen door onder 
het spuiten telkens de op den rug gedragen sproeier krachtig te 
schudden. Door er een paar groote stuiters in te werpen, die 
op den bodem blijven rondrollen, wordt het bezinken daarbij 
nog meer tegengegaan. 

Een groot bezwaar, dat steeds geopperd wordt tegen het 
gebruiken van een vergif als loodarseniaat, is het gevaar. 
Ofschoon men er dikwijls overdreven bang voor is, kan niet 
ontkend worden, dat in handen van zorgeloozen inderdaad 
eenig gevaar bestaat. Men houde daarom zijn voorraad achter 
slot, en zorge, dat er geen kinderen of huisdieren bij kunnen 
komen. Voor het inademen van dampen of de aanraking met 
eventueele wondjes aan de handen behoeft men niet bevreesd 
te zijn: loodarseniaat is een maaggif en werkt alleen doodelijk, 
als het in de maag komt. Het eenige, wat het gebruik zou 
kunnen beletten, is de kans op vergiftiging van onderkultuur; 
wanneer onder de boomen vruchten of groenten staan, die 
binnen 5 weken na het spuiten geoogst zullen worden, mag 
men daarom dit middel niet aanwenden. 

Waar men gras onder de boomen heeft zal men goed doen 
het vee een dag of 14, bij droogte iets langer, uit den boomgaard 
te houden, tot het gras weer is doorgegroeid 

Overigens zijn, naar bij opzettelijke proeven in Amerika 
gebleken is, althans sclfapen en paarden niet zeer vatbaar 
voor arsenicumvergiftiging; men zette deze dieren vast onder 
pas zwaar besproeide boomen, zoodat veel meer vloeistof op 
het gras was terecht gekomen, dan bij de gewone bespuitingen ; 
zij aten van het nog vochtige gras zonder er eenige nadeelige 
gevolgen van te ondervinden. 


12 


„Gevaar voor vergiftiging van bijen eindelijk bestaat niet, 
omdat men na den bloei spuit. 

De besproeiïng met loodarseniaat kan zeer goed gecombineerd 
worden met die met Bordeauxsche pap of Californische pap 
tegen de schurft der appelen en peren, daar het loodarseniaat 
in dezelfde verhouding als in water, (!/, ®/,) door deze beide 
stoffen kan gemengd worden. Waar voor de schurft meermalen 
gesproeid moet worden, kan men telkens loodarseniaat toevoegen, 
daar men dan ook nog allerlei andere vretende insekten bestrijdt. 
Voor de rups der wormstekige appelen is echter de eerste be- 
sproeiïng, voordat de kelkholte gesloten is, de allerbelangrijkste. 
De neus van elk vruchtje moet met vergif om zoo te zeggen 
gevuld worden. Sproei daarom met de grootste zorg! Laat dit 
werk niet over aan achtelooze werklieden ! 

Waar men des winters met carbolineum sproeit tegen blad- of 
schildluizen, spint e.d., moet men vooral de stammen, steunpalen 
enz. zeer degelijk en krachtig met deze stof bespuiten, opdat de 
spinseltjes van Carpocapsa er mede gedrenkt worden; de rupsen 
zullen dan ongetwijfeld sterven. Speciale proeven om de uitwer- 
king van carbolineum tegen de wormstekigheid na te gaan zijn 
niet genomen; het is echter wel zeer waarschijnlijk, dat zulk eene 
bespuiting goede resultaten zal afwerpen. Is dit inderdaad het 
geval, dan zou dit welde eenvoudigst en minst kost- 
bare wijze zijn om met de rupsen uit den eigen boomgaard 
af te rekenen, en te verkiezen boven het eveneens aanbevelens- 
waardige afkrabben en afborstelen der stammen, omdat hierbij 
meer rupsen den dans ontspringen dan bij een degelijke bespui- 
ting. Zoolang echter dit middel niet algemeen wordt toegepast, 
zal de bespuiting met loodarseniaat noodig blijven om aantasting 
te voorkomen door overvliegende vlinders, uit boomgaarden 
van zorgelooze of onverschillige buren afkomstig. 

Nut van meezen, Van groot nut in den strijd tegen de worm- 
stekigheid zijn de vogels, met name de meezen; deze vogeltjes, 


13 


die zich door het opeten van allerlei eieren en overwinterende 
insekten hoogst verdienstelijk maken, verslinden een groot 
aantal der ingesponnen Carpocapsa-rupsen. Dit is ten duidelijkste 
gebleken in boomgaarden, waar men de vangbanden den ge- 
heelen winter liet zitten; overal pikten de meezen deze dan 
stuk om er de rupsen uit weg te halen. Niet genoeg kan dus 
worden aanbevolen deze vogels door het verschaffen van nest- 
gelegenheid tot vestiging in den boomgaard te bewegen. Men 
zie hiervoor de brochure „Vogelcultuur”, door G. WoLpa, gratis 
verkrijgbaar bij de Directie van den landbouw te ’s-Gravenhage. 
Andere, op wormstekigheid gelijkende beschadigingen. Een be- 
schadiging, die vaak met de echte wormstekigheid wordt ver- 
ward, is die, veroorzaakt door de zaagwespen Hoplocampa 
testudinea KLuUG. aan appel en Hoplocampa brevis HTG. aan peer. 
Deze wespjes zijn + 4 m.M. lang, de kleur is roodachtig geel 
met zwarte bovenzijde; zij hebben 4 doorzichtige vleugeltjes. 
De tijdens den bloei vliegende wijfjes leggen hare eieren 
op het vruchtbeginsel; na hoogstens 14 dagen komen er z.g. 
bastaardrupsen uit. Deze zijn te onderscheiden van echte rupsen 
door hun ronden kop en het grootere aantal buikpooten, nl. 
6 paar. De kleur is roomwit, de kop bruinzwart. In de zeer 
jonge vruchtjes worden grootere gangen, eigenlijk holten, ge- 
vreten, die met de uitwerpselen gevuld zijn. (Zie PI. V, afb. 2). 
Meestal vindt men één, maar dikwijls ook meerdere bastaardrupsen 
in een vrucht. De vruchten met de bastaardrupsen vallen af, of 
deze kruipen er uit en laten zich vallen; zij kruipen dan in den 
grond, spinnen een cocon, waarin zij overwinteren en verpoppen 
het volgend voorjaar. Andere bestrijdingsmiddelen dan vernie- 
tigen der aangetaste vruchtjes zijn niet bekend; met arsenicum 
bespuiting zijn nog geen proeven genomen. 
Minder dikwijls vindt men in appelen een vrij groot aantal 
fijne kronkelende gangen in het vruchtvleesch, veroorzaakt 
door de hoogstens 7 m.M. lange rupsjes van het appelmotje 


14 


Argyresthia conjugella ZeLL.; deze rupsjes verlaten in den 
herfst evenals Carpocapsa de appelen om in den grond, aan 
het gras of aan afgevallen bladeren in een spinsel te over- 
winteren; overwintering aan den stam komt minder vaak voor. 
In de bewaarplaatsen verpopt het diertje wel in de vruchten. 
Het is in ons land eenige malen aangetroffen, maar schijnt toch 
bij ons betrekkelijk zelden de appelen aan te tasten. 

Algemeener is de beschadiging van de jonge peertjes door 
galmuglarven; in de bultig opgezwollen vruchtjes („dikkoppen’’) 
vindt men dan een aantal kleine, witte, poot- en koplooze 
maden. (Zie PI. V, afb. 3.) Tegen deze plaag is nog geen afdoend 
middel gevonden. 

Enkele malen worden tenslotte nog in appelen en peren de 
kromme, witte, pootlooze, doch van een bruinen kop voorziene 
larven van een paar snuitkeversoorten gevonden; deze schade 
is van weinig beteekenis. 

Wie twijfelt, met welke plaag hij te doen heeft, zende eenige 
aangetaste vruchten met de diertjes er in naar het Instituut voor 
Phytopathologie. 


T. A.C, SCHOEMERSE 
Wageningen, Juli 1917. 


Verklaring van Plaat V. 


Afb. 1. _Carpocapsa pomonella L. Rechts boven: vlinder; daaronder rups 
en pop. Links boven: „wormstekige“ appel met rups. Rechts onder: vlinder 
in rust en ledige pophuid. Links onder: pop in holte onder de bast. (Uit 
BREHMS Tierleben, 4te Auflage; Die Vielfüssler, Insekten und Spinnenkerfe.) 

Afb. 2. Appeltjes, uitgehold door de appelzaagwesp. 


Afb. 3. Jonge peer, waarin maden van de peregalmug; rechts galmug, 
zwak, en made, sterk vergroot. 


2 en 3 naar Vv. D. BROEK & SCHENK „Ziekten en Beschadigingen der Tuin- 
bouwgewassen“. Clichés welwil. afgest. d. J. B. Wolters’ U. M., Groningen. 


HET WIT IN DE ROZEN. 


Het zoogenaamde „wit” of „meeldauw” der rozen wordt ver- 
oorzaakt door een echte meeldauwzwam, die we kennen onder 
den naam Sphaerotheca pannosa. Ik zeg echte meeldauwzwam, 
omdat er ook valsche meeldauwzwammen zijn, waarvan er een 
eveneens op de rozen wordt gevonden, maar gelukkig heel wat 
zeldzamer dan de echte, omdat zij zóóveel moeilijker is te be- 
strijden. 

Zonder zich te verdiepen in andere verschilpunten, kan de 
practicus deze beide schimmelgroepen hieraan onderscheiden, 
dat de echte geheel buiten op de aangetaste organen leven en 
daaruit slechts door middel van in de bladopperhuid doorge- 
drongen zuignapjes voedsel putten, terwijl de valsche meel- 
dauwzwammen in de plantenorganen woekeren en alleen haar 
vruchtdragers daarbuiten vormen. Men voelt de practische waarde 
van deze onderscheiding: echte meeldauwzwammen zijn met 
bestrijdingsmiddelen heel wat beter te benaderen dan de valsche. 
Vroeger zei men dientengevolge, dat een echte meeldauwzwam 
met behulp van zwavel en een valsche met Bordeauxsche pap 
was te bestrijden. Dit gaat ook thans nog wel op, maar ik raad 
het gebruik van zwavel slechts zelden meer tegen het wit in de 
rozen aan, doch daarover straks. 

Het wit wordt bij de rozen niet slechts op de bladeren ge- 
vonden, maar ook op scheuten, knoppen en bloemstelen en zelfs 
op kelkbladeren en bottels. Behalve bij polyantharozen, waar vaak 
de bloemknoppen het eerst dik in het wit zitten, worden ge- 
woonlijk de bladeren het eerst aangetast. De eerste kenteekenen 


16 


van aantasting dezer organen zijn roodachtige plekjes op de 
bovenzijde en min of meer bultig uitgroeien der jonge blaadjes. 
Spoedig ziet men daarop zulke bladeren met het ragfijne witte 
zwamdradennet bedekt. Lang voordat de gezonde bladeren ver- 
welken, zijn de aangetaste geheel verkleurd en gekruld afge- 
vallen. Dit alles is het gevolg van het onttrekken van sappen 
aan het bladweefsel door de zwam, die daarvoor haar zuignapjes 
in de cellen had gezonden. Begrijpelijk is ’t nu, dat jonge 
scheuten, die door de zwam worden aangetast, in hun groei 
worden gestoord. Oudere scheuten worden zelden meer ernstig 
beschadigd; men vindt daarop het wit gewoonlijk slechts om 
de stekels, voor zoover zij niet reeds jong werden aangetast, 
maar desniettegenstaande konden doorgroeien, wat bij geringe 
besmetting en sterken groei van de roos kan gebeuren. 

Opmerkelijk is, maar daarom allerminst onbegrijpelijk, dat het 
wit vooral bij afwisselend warm en koud weer optreedt, als er 
overigens voldoende vocht in de lucht is om den groei van het 
zwamweefsel mogelijk te maken. Men ziet dit eigenaardige ver- 
schijnsel bij wellicht de meeste schimmels; en zelfs vele hoogere 
planten zijn in gunstigen zin gevoelig voor afwisselende tem- 
peraturen; het zaad van sommige harer stelt dit zelfs als eisch 
om voldoende te kunnen ontkiemen. Dit verschijnsel verklaart 
dan ook hoe het mogelijk is, dat juist in den laatsten tijd (dat 
is in de laatste twee weken van Juni) het wit in de rozen vrij 
sterk tot hevig gaat optreden, terwijl het vóórdien niet werd 
gezien. Véél regen echter spoelt de sporen weg, benadeelt het 
jonge zwamweefsel en houdt aldus de ziekte in haar verloop 
tegen. 

Het weer mogen we daarom rustig rekenen tot een der 
voornaamste factoren, die het optreden van het wit bevorderen 
of tegenhouden. Behalve deze factor hebben echter nog enkele 
andere daarop min of meer grooten invloed. Daar is in de eerste 
plaats de bemesting. Een stikstofrijke bemesting, die oorzaak 


Pi 


is van het ontstaan van een geil gewas, zal het optreden van 
het wit niet weinig in de hand werken, terwijl daarentegen 
een ruime hoeveelheid kali en fosforzuur in den bodem een 
stevig gewas doet vormen, dat minder onder de ziekte lijdt. 
Niet overal is voorts de bodem in den meest gunstigen toestand 
en dient ook hieraan aandacht te worden geschonken. Een 
goede structuur en watercapaciteit zijn evenzeer noodzakelijk als 
een geëigende stand van het grondwater, dat ik liefst niet te 
hoog zie, want er groeien beter rozen op een ietwat hoogen 
dan op een te lagen en te natten grond. Een zure bodem is 
voor rozen zeer ongeschikt en dient door ontwatering en het 
toedienen van kalk te worden verbeterd. Rozen zijn overigens 
voor eene kalkbemesting in het algemeen dankbaar, zoodat 
we die meermalen kunnen toedienen, wanneer de bodemtoestand 
zulks toelaat. 

Voorts wil men aan den onderstam invloed toekennen op de 
mate van vatbaarheid der rozen voor het wit. Eens is be- 
weerd, dat rozen op bastaard-rugosa van den meeldauw niet 
zouden hebben te lijden. Dit nu is allerminst bewezen ; en zelfs 
in hoeverre van eenigen invloed van den onderstam mogelijk 
inderdaad sprake zou kunnen zijn, is, zoover ik weet, tot heden 
niet onderzocht, en bij de groote massa variëteiten, die we 
onder de rozen kennen, ook niet gemakkelijk vast te stellen. Wat 
echter wêl geheel juist is, is dat de bastaard-rugosa zelf vrijwel 
onvatbaar is voor het wit, althans nimmer in eenigszins belang- 
rijke mate door mij is aangetast gezien. En zoo zullen meerdere 
waarnemingen betreffende mindere of „meerdere vatbaarheid 
van eenige soorten en variëteiten zijn te doen. Betrouwbare 
gegevens ken ik omtrent deze materie echter niet. 

Gedurende den geheelen zomer heeft uitbreiding van de 
ziekte plaats door sporen, die op de aangetaste organen worden 
gevormd en gemakkelijk verstuiven. Bij voortdurend regenweer 
met grooten neerslag spoelen deze sporen gemakkelijk weg, 


18 


zooals ik boven reeds schreef en wordt de ontwikkeling der 
zwam en de vorming van sporen in het bijzonder tegengewerkt. 
Tegen het najaar worden vruchtlichamen gevormd (peritheciën), 
waarin sporen besloten zitten, die eerst het volgende voorjaar 
zullen ontsnappen. Aldus kan de zwam overwinteren. Dat is 
echter niet de eenige manier, want ook Sphaerotheca pannosa 
kan, evenals vele andere meeldauwzwammen, overwinteren 
door middel van zwamdraden, die tusschen de schubben der 
rozenknoppen een veilige schuilplaats vinden. Als uit deze 
knoppen in het voorjaar scheuten zich ontwikkelen, groeit de 
zwam meteen mee en tast de jonge bladeren aan. Gewoonlijk 
ziet men echter slechts enkele scheuten aldus vroegtijdig aan- 
getast, wat heel sterk uitkomt bij het wit in appelboomen en 
bij den meeldauw in het eikenhakhout, waar vóór St. Jan van 
deze ernstige ziekte gewoonlijk weinig te zien is. We kunnen 
van de kennis omtrent deze eigenaardige overwinteringswijze 
echter eenig profijt trekken, door vroegtijdig de bestrijding ter 
hand te nemen en door de besmette organen zooveel mogelijk 
te verwijderen. 

Sphaerotheca pannosa tast ook den perzik aan en in het jaar- 
verslag over 1913 van het Instituut voor Phytopathologie vind 
ik melding gemaakt van het voorkomen van deze zwam op 
abrikoos. Practici, en ook ikzelf, hebben echter wel waarge- 
nomen, dat perziken, die groeiden in de nabijheid van door het 
wit aangetaste rozen, niet besmet werden en ook het omgekeerde 
is wel eens gezien. Ik kwam daardoor tot de vraag, of wellicht 
van rassen sprake kon zijn '), waarop ik kort daarna een ant- 
woord kreeg in een referaat in het „Zeitschrift für Pflanzen- 
krankheiten”, Heft 3—4, 1916, betreffende een onderzoek van N. 
WORONICHINE, waaromtrent deze in het „Bulletin trimestriel de 


!) Zie afl. 3 van het Tijdschrift over Plantenziekten 1917, waar de heer 
H. A. A. VAN DER LEK schreef over biologische of physiologische rassen 
bij plantenparasieten. 


19 


la Société mycologique de France” 1914 berichtte. WORONICHINE 
dan onderscheidt naar aanleiding van niet geslaagde kruis- 
infectieproeven met Sphaerotheca pannosa van roos op perzik 
en omgekeerd, en op grond van kleine verschillen in den bouw 
der zwammen, twee variëteiten, die hij noemt Sphaerotheca 
pannosa var. rosae en Sph. pannosa var. persicae. Volgens hem 
behoeven we dus niet bevreesd te zijn, dat perziken, staande 
in de nabijheid van meeldauwzieke rozen, door de nabijheid van 
deze eerder dan anders kans loopen door het wit te worden 
aangetast. — 

Ik kom thans tot de bestrijding van het wit der rozen en ik haast 
me te verzekeren, dat deze lang niet moeilijk uitvoerbaar is en 
geenszins hopeloos, mits men er slechts ernst mee maakt. Boven 
zei ik reeds, dat ik zelden meer aanraad tegen deze ziekte zwavel 
te gebruiken, en zulks om meer dan een reden, nl. le worden 
de rozen onoogelijk door het laagje zwavel, dat er op ligt, 2e 
werkt zwavel alleen bij gunstig weer, 3e moet na een hevige 
regenbui opnieuw worden gezwaveld, 4e zijn er beter werkende 
middelen en 5e bestrijdt men met zwavel alleen het wit en 
niet tevens de. bladluizen en de cicaden, die beide vaak op 
rozen voorkomen. 

Er zijn betere middelen: vooreerst Californische pap 1 : 35 tot 
1 : 40, maar dit middel heeft met zwavel de boven onder 1, 2en 5 
genoemde nadeelen gemeen. Voorts zwavellever (ruw zwavel- 
kalium), maar dit heeft nog de onder 2 en 5 genoemde nadeelen. 
Daarom verkies ik bijna steeds eene oplossing van 0.1 °/, 
(1 ons) salicylzuur in 1 ®/, (1 liter) brandspiritus, die we gieten 
in een oplossing van 2 °/, (2 kilogram) groene zeep in 97 liter 
water. We hebben hierin een middel, dat tegen het wit in de 
rozen uitstekend helpt en bovendien onfeilbaar is tegen blad- 
luizen en cicaden, zooals we die op de roos vaak aantreffen. 
Zijn die er niet, en wil men de kosten van den spiritus sparen, 
dan kan het salicylzuur worden opgelost in 1.5 liter heet water. 


20 


De zeep, die aan het middel de kleefkracht verleent, kan dan 
misschien meteen tot 1 °/, worden verminderd. Ik wil echter 
niet verzwijgen, dat ik wel iets voel voor zuinigheid, maar niet 
voor eene zóó geringe, die mogelijk zelfs een verkeerde kan 
blijken te zijn. 

Tenslotte nog de waarschuwing, dat men bij het behandelen 
van het salicylzuur oplette, dat men de uiterst fijne en scherpe 
kristalletjes niet inademt, noch in de oogen of op andere gevoelige 
plaatsen krijgt. Men houde het dus ook buiten het bereik van 
kinderen; en ten opzichte van de planten geve men acht, dat geen 
onopgeloste kristalletjes op het loof terecht komen, want dat 
wreekt zich door brandvlekken. 

Niettegenstaande aan het gebruik van salicylzuur bij de be- 
spuiting van het wit in de rozen (níet van perziken, wijl deze 
het middel niet verdragen!) de voorkeur moet worden gegeven, 
wordt toch nog vaak zwavel aangewend. Hiermede rekening 
houdend, dient nog iets hieromtrent te worden gezegd. 

De slechtste zwavel voor de bestrijding van het wit is onge- 
twijfeld bloem van zwavel, dat is gesublimeerde zwavel, die de 
kristallijne structuur van de gemalen zwavel mist en daardoor 
meer opeen plakt en aan de planten minder goed hecht. Maar 
ook is de gemalen zwavel, waarvan als zwamdoodend middel 
de fijnst gezeefde de beste is, gewoonlijk fijner van korrel dan 
de bloem van zwavel, en daardoor geschikter voor verstuiving. 
We zwaveien bij voorkeur in den morgen van een zonnigen 
dag, als de planten reeds zijn opgedroogd van den dauw. In 
den morgen, opdat de zwavel althans een heelen.dag haar 
werking kan uitoefenen; op een zonnigen dag, omdat zwavel, 
blijkens ervaring, des te krachtiger werkt, naarmate het warmer 
is; als de planten droog zijn, omdat dan de zwavel niet meer 
in dauwdruppels op klontjes kan gaan zitten. 

Ook zij er op gewezen, dat we liever eenige keeren weinig 
zwavel op de rozen moeten brengen, dan ineens veel. 


hdd 


21 


Een goede verstuiver is voor de behandeling met zwavel noodig, 
en de fijnste zwavel is de meest geschikte. Daarom wordt de 
voorkeur gegeven aan de zoogenaamde ventilato-zwavel, dat 
is gemalen zwavel, waarvan de allerfijnste deeltjes door middel 
van een ventilator, die een luchtstrooming veroorzaakt, worden 
meegezogen, waarna de achterblijvende grovere korreltjes op- 
nieuw worden gemalen 

Californische pap wordt ook wel tegen het wit gebruikt, en 
wel in oplossingen van 1 : 35 tot 1 : 40. Men maakt deze door 
de in den handel verkrijgbare pap in water op de lossen. Men 
kan ook zelf uit zwavel en kalk de pap bereiden, maar hier- 
over kan ik niet gaan uitweiden. Een voorschrift voor deze 
bereiding is tegen den prijs van 2 cent aan het Instituut voor 
Phytopathologie te bekomen. Uit de over de planten verspoten 
pap zet zich de zwavel in zeer kleine deeltjes af, zoodat de 
bespoten planten met een dus laagje van uiterst fijne deeltjes 
zwavel worden overtrokken, dat zeer langen tijd zijne gunstige 
werking blijft uitoefenen. 


P:-J::SCHENK. 
Naarden, 2 Juli ’17 


VRAAGBUS. 


Een perceel koolzaad is beschadigd door kevertjes en larven 
tijdens den bloei, is echter een goed gewas geworden. Op een 
perceel, daarvan slechts door een sloot gescheiden, wil ik kcol- 
zaad verbouwen. Is er gevaar dat het gewas in 1918 weer of 
zelfs meer zal worden aangevallen? Zoo ja, welke voorzorgen 
zijn er te nemen? 

W. Ea 


Antwoord. Het insekt, waarmee U te doen heeft gehad, 
is zonder twijfel de koolzaadglanskever (Meligethes 
aeneus L.) geweest. Dit is een 3 mM. lang, glimmend groen- 
zwart kevertje, dat zich in ’t voorjaar soms in zeer grooten 
getale in de bloemtrossen van koolzaad en mosterd, van bloeiende 
kool-, raap- en radijsplanten, maar ook van wilde kruisbloe- 
migen vertoont, en eveneens op bloeiende boterbloemen, paarde- 
bloemen en andere wilde gewassen leeft. 

De koolzaadglanskever vreet zich in ’t begin van het voorjaar 
in de bloemknoppen van ’t koolzaad in; later vernielt hij de 
bloemen. Hij maakt gaten in de kroonbladeren, en vreet de 
meeldraden, het stuifmeel en den stempel op. De aangetaste 
bloemen schrompelen spoedig ineen. Soms vindt men 3 of 4 
kevertjes in ééne bloem; honderden, ja duizenden op ééne plant. 
Spoedig legt het wijfje hare eieren aan de nog gesloten bloem- 
knoppen; ieder eitje wordt afzonderlijk tusschen een paar kelk- 
bladeren geplaatst. Een tot twee weken later vindt men de larfjes 
in de bloemen, eene of meer in iedere bloem. Deze larfjes, aan- 
vankelijk '/, mM. lang, zijn in den toestand, waarin zij ter ver- 
popping gereed zijn, 4!/, mM. lang, geelachtig wit met zwart- 
bruinen kop; zij hebben drie paar korte borstpootjes en een 


23 


paar naschuivers. leder lichaamslid heeft op de rugzijde twee 
donkere vlekjes. Gewoonlijk bereiken de larven hare volledige 
lichaamsgrootte in 4 à 5 weken. In den eersten tijd vindt men 
ze in de bloesems, en wel aan den bloembodem, waar zij de 
meeldraden en den stamper vernielen. Als zij deze vernield 
hebben, trekken zij naar eene andere bloem. Zijn er geene bloe- 
sems meer in de nabijheid, dan tasten zij de zich ontwikkelende 
hauwen aan, knagen aan den groenen wand van deze en vreten 
zich vervolgens in de hauwen in, waar zij de zaadjes opeten. 

Om te verpoppen, verlaten de larfjes de bloesems en kruipen 
in den grond weg; na 14 dagen komt de kever te voorschijn. 
Per jaar minstens twee, gewoonlijk drie generatiën. De schade, 
die de glanskevers, vooral in droge, maar gure, schrale voor- 
jaren teweegbrengen, kan zeer groot zijn; in zulke jaren blijven 
de koolzaadplanten tang in een toestand verkeeren, waarin zij 
door de kevers en de larven kunnen worden beschadigd. Hoe 
sneller het koolzaad afbloeit, des te beter; daarom tele men 
liefst verscheidenheden, die laat in ’t voorjaar in bloei komen, 
maar dan ook snel afbloeien. Ook een goede bemesting, waar- 
door de planten zich sneller ontwikkelen, werkt als een voor- 
behoedmiddel tegen glanskeverschade. Verder is het raadzaam, 
herik, boterbloemen en al die onkruiden, waarop de vijand zich 
zou kunnen ontwikkelen, zooveel mogelijk uit te roeien. — 

Nu is de vraag: Is het raadzaam, op een perceel, gelegen 
naast een stuk land, waar dit jaar de schade, door den kool- 
zaadglanskever teweeggebracht, aanzienlijk was, het volgend 
jaar weer koolzaad te verbouwen? 

Ik geloof, dat daartegen geen overwegend bezwaar bestaat. 
Koolzaadglanskevers komen elk jaar op het koolzaad voor ; maar 
belangrijke schade brengen zij alleen teweeg wanneer de groei der 
bloemstengels en de ontwikkeling der bloemknoppen en bloemen 
abnormaal langzaam geschiedt, zooals dat in buitengewoon 
droge, en in gure tijden het geval is. En ook dan kan, wanneer 


24 


tijdig het weer omslaat, de oogst toch nog zeer meevallen, zooals 
in het geval, waarover de Heer L. te W. schrijft. 

Bovendien : het koolzaad wordt vroegtijdig in den zomer 
geoogst; en zoodra de bloeiperiode van dit gewas in afgeloopen, 
begeven zich de koolzaadglanskevers van het koolzaadveld naar 
andere planten, zooals wilde kruisbloemigen (herik, krodde), 
boterbloemen, enz. waar zij zich weer voortplanten. Er is dus 
alle kans, dat er van de koolzaadglanskevers, die zich op een 
zeker koolzaadveld ontwikkeld hebben, slechts een betrekkelijk 
gering aantal op ditzelfde veld overwinteren. 

Vooral dáárom acht ik het niet bijzonder gevaarlijk, koolzaad 
te verbouwen op een perceel, liggende naast een stuk land, 
waar het vorige jaar koolzaad groeide, dat erg van den kool- 
zaadglanskever te lijden had. 


J. RITZEMA BOS. 


1 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN- 
KUNDIGE) VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP 
DODONAEA TE GENT 


TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


BROER DRT /RIEEZEMA: BOS 


Drie-en-twintigste Jaargang — 5e Aflevering — November rg17 


Aan 
de Lezers van het „Tijdschrift over 


Plantenziekten”. 


Wegens moeilijkheden ter drukkerij van den Heer F. 
E. Haak, o.a. in de levering van het papier, is de 4e afle- 
vering, die 1 Augustus had moeten verschijnen, eerst in 
het allerlaatst van October in circulatie gekomen. Het 
artikel van den Heer ScHoevers in het Bijblad over de 
wormstekigheid van appelen en peren was opzettelijk in 
de Augustus-aflevering opgenomen, om tijdig een goeden 
raad te kunnen geven bij de bestrijding van deze plaag. 
In dat artikel nu wordt bij de bespreking van het aanleggen 
van vangbanden gezegd, dat het bij het verschijnen van 
het artikel daarvoor hoog tijd was; door het drie maanden 
te laat uitkomen der aflevering was dit dus niet meer 
juist: het was toen voor het aanleggen van vangbanden na- 
tuurlijk veel te laat. 

Ook het artikel van den Heer ScHeNK in het Bijblad 
zou in Augustus up to date geweest zijn; nu verscheen 
het eveneens te laat en heeft het alleen waarde voor een 
volgend jaar. 


166 


Ik vond den Heer H. VEENMAN te Wageningen bereid, 
het verder drukken van het „Tijdschrift over Plantenziekten”’ 
midden in den loopenden Jaargang over te nemen. Deze 
taak werd hem pas in het allerlaatst van October opge- 
dragen. Toch hoopt hij te zorgen, dat de twee nog restee- 
rende afleveringen van deel XXIII spoedig worden gedrukt 
en nog in dit jaar verschijnen. 

De vijfde aflevering zal in November het licht zien en 
de zesde aflevering in December. 

Om de verschijning van deze aflevering zooveel mogelijk 
te bespoedigen, is door mij niet gewacht op het gereed 
komen van een nog in bewerking zijnd artikel van den 
Heer vaN DER LEK. Deze vijfde aflevering is derhalve iets 
kleiner van omvang dan de andere atleveringen. Trouwens 
de tweede en derde aflevering hadden een aanzienlijk 
grooteren omvang dan 2 vel druks. 

De Redacteur: 
J. Rrrzema Bos. 


HET STENGELAALTJE ALS TABAKSVIJAND. 


Reeds vele malen is de hierboven genoemde kleine para- 
siet het onderwerp geweest van verhandelingen in dit 
tijdschrift; in de vorige aflevering nog heeft Prof. Rrrzema Bos 
een aanvang gemaakt met een uitvoerig artikel er over, 
naar aanleiding van de in de laatste jaren in de bloem- 
bollenstreek plotseling zoo hevig opgetreden aaltjesziekte 
der narcissen. Het is juist de ook hieraan ten gronde lig- 
gende eigenschap van het stengelaaltje, om zich nl. opeens 
in hevige mate als het ware te werpen op een gewas, dat 
vroeger niet als vatbaar voor aantasting bekend stond, die 
mij er toe brengt een en ander omtrent deze nematode 
als vijand van de tabak te boek te stellen. !) 

Zooals men weet, is de tabakscultuur in ons vaderland 
al van ouden datum; reeds in 1615 is men begonnen er zich 
op toe te leggen; er zijn tijden geweest, dat in verschillende 
streken de tabak een der belangrijkste gewassen was, niet 
zoozeer wegens de uitgebreidheid der daarmede bezette gron- 
den, als wel wegens de waarde van het produkt, welks ver- 
bouw voornamelijk op kleine perceelen van tal van eigenaars 
plaats vond, zoodat vooral de kleine man er van profiteerde. 
Zoo vindt men vermeld, dat in de eerste helft der 18e eeuw 
b.v. rondom Amersfoort alle landen, die hoog genoeg voor 


1) Met te meer genoegen doe ik dit, omdat de tabakscultuur 
wegens mijn vroegere werkzaamheid in Deli mijn volle belang- 
stelling heeft, zoodat ik zelden een tabaksveld of -schuur 
passeer zonder even een kijkje te nemen; nergens elders dan 
in de omgeving van Deest, trof ik nog de beschadiging aan, 
die hieronder uitvoerig beschreven w ordt. 


168 


de teelt lagen, met tabak beplant waren; reeds in de helft 
van de zeventiende eeuw gaf de teelt in den omtrek van 
Nijkerk, Barneveld, Elburg en Wageningen aan honderden 
brood. Op dit tijdperk van bloei volgde volgens den ge- 
wonen gang van zaken een periode van verval, en ofschoon 
daarna wel weer betere tijden kwamen, schijnt de cultuur 
toch niet meer geheel dezelfde hoogte te hebben bereikt. 
Toch was zij een 40tal jaren geleden weer zeer belang- 
rijk geworden, om daarna weer snel achteruit te gaan, 
zoodat zij in de laatste 25 jaren maar heel weinig meer 
beteekende. In de allerlaatste jaren is de cultuur weer 
toegenomen, onder den invloed van de abnormale omstan- 
digheden, door den wereldoorlog veroorzaakt, die de prijzen 
van de inlandsche tabak tot ongekende hoogte deden op- 
loopen. 

Daar het zich laat aanzien, dat ook na den oorlog de 
omstandigheden niet zoo dadelijk zullen veranderen, kan 
de tabak voor vele landbouwers in het Land van Maas 
en Waal, de Over-Betuwe en de streek om Amerongen, 
Rhenen enz. weder een belangrijke creditpost op het 
budget gaan vormen. Dit is te eerder te verwachten, omdat 
de tabak h.t.l. weinig van ziekten en plagen te lijden 
heeft, zoodat mislukking van het gewas, anders dan tenge- 
volge van hagel of storm, zelden voorkomt. De gevreesde 
slijmziekte komt hier niet voor; de mozaiekziekte, ofschoon 
het eerst in Holland waargenomen, treedt heel weinig op; 
van aantasting door Phvtophthora, de z.g. bibitziekte van 
Deli, hoorde ik nimmer. Rupsenplagen, zooals in Deli, 
zijn hier geheel onbekend; een enkele ritnaald of aardrups 
mag eens wat last veroorzaken, maar van andere dierlijke 
vijanden heeft men tot nu toe weinig schade ondervonden. 
Gezien het feit, dat men bij voorkeur jaar in jaar uit op 
dezelfde perceelen tabak teelt, is het zeker vreemd, dat 
niet sommige parasieten zich op die perceelen sterk ver- 
meerderd hebben; de z.g. „moeheid” van den grond, dat 


169 


nog niet verklaarde verschijnsel, dat sommige gewassen 
na een paar jaren op denzelfden grond verbouwd te zijn 
geweest, daarop niet meer voort willen, zonder dat van 
parasitaire aantasting sprake is, komt bij tabak niet voor, 
althans niet hier te lande. Integendeel, volgens de planters 
wordt een perceel, waarschijnlijk dank zij de bewerking en 
bemesting, pas goed, als er een jaar of wat tabak opgestaan 
heeft. Men kan hier dus bijna spreken van een ideaal 
toestand; het is van harte te hopen, dat deze toestand 
bestendigd blijft, en daarom is het van het grootste belang 
voor alle tabaksplanters, dat zij bekend worden met het 
gevaar, dat het stengelaaltje hunne gronden voor de tabaks- 
cultuur, zooal niet geheel, dan toch voor verscheidene 
jaren onbruikbaar zou kunnen maken. En dat dit gevaar 
niet denkbeeldig is, blijkt uit de boven reeds genoemde 
plotseling opgekomen bedreiging der narcissencultuur; het 
is dus voor alles zaak, dat besmetting van de tabaksgronden, 
die nu nog, met uitzondering van een aantal velden in 
Deest, vrij schijnen te zijn, voorkomen wordt. 

Reeds in October van het vorige jaar zond de heer 
THeEUssEN, hoofd der school te Deest (bij Druten in het 
Land van Maas en Waal) een zieke tabaksplant naar het 
Instituut, waarin toen ook stengelaaltjes werden aangetroffen. 
Dit werd den heer T. bericht, maar verder werd niet op de 
zaak ingegaan, totdat dit jaar de heer W. Ariens ons een 
plant toezond, waarvan het onderzoek mij werd opgedragen. 

Het was een flink ontwikkelde, dikke stam, met goed 
ontwikkeld wortelstelsel; de ziekteverschijnselen bij deze 
plant waren typisch voor de aangetaste planten, zooals mij 
later bleek, waarom ik ze hier in bijzonderheden beschrijf. 
Vlak boven den grond was de bast tot op een hoogte van 
+ 15 cM. ernstig ziek; bij den wortelhals was zij geheel 
verdwenen; hooger op hingen nog rottige resten langs 
den stam‘ terwijl nog verder naar boven de bast donker 
bruin tot zwart was geworden; op dat gedeelte verkeerde 


170 


zij in vochtig rottenden toestand ; bruinachtig zwarte strepen 
liepen hier en daar langs den stam naar boven, maar een 
30 cM. boven den grond was de bast weder groen en ge- 
zond, met uitzondering van een voor de aantasting zeer 
kenmerkend verschijnsel. De stam was nl. over de ge- 
heele lengte bezet met kleinere en grootere, soms wat geel 
gekleurde knobbels. Bij het onderzoek vond ik in het onder- 
ste, sterk rottende gedeelte een groot aantal humusaaltjes, 
waartusschen echter enkeie exemplaren, die door het bezit 
van een mondstekel verrieden, dat zij tot een voor planten 
schadelijke soort behoorden. Verder naar boven, waar 
de rotting nog niet zoo ver gevorderd was, en in de 
knobbels, trof ik uitsluitend deze aaltjes aan, die allen 
bleken te behooren tot de soort Zwlenchus devastatrix 
Kürn, het beruchte stengelaaltje. Op Pl. VI, fig. 1, is 
een zieke stam afgebeeld; de boven beschreven verschijn- 
selen zijn duidelijk te zien. De bladeren waren reeds van 
deze plant geoogst, maar enkele bladeren van de uitloopers, 
de z.g. dieven, die er nog aan zaten, vertoonden geelgroene 
vlekken, die in den regel aan drie kanten door nerven waren 
begrensd, maar aan de vierde zijde, in de richting naar 
den bladrand, geleidelijk overgingen in het normale weef- 
sel; op het gevoel waren deze vlekjes duidelijk verdikt en 
veel stijver dan het gezonde weefsel. Op het meest rechtsche 
blad van de onderste dief in fig. 2, pl. VI zijn twee zulke 
vlekjes te zien. Ook in deze vlekjes waren stengelaaltjes 
in alle ontwikkelingstoestanden, eieren, larven en volwassen 
mannetjes en vrouwtjes, aanwezig. 

De zaak leek mij ernstig genoeg om eens een onderzoek 
ter plaatse naar de hevigheid van optreden en de ver- 
breiding van de kwaal, en dus van de aangerichte schade, 
te gaan instellen, vooral ook omdat tot dusver nergens in 
de phytopathologische literatuur iets van aantasting van 
tabak door het stengelaaltje is te vinden. 

De heer TuerijssseN was zoo welwillend mij te begeleiden 


Tijdschrift over Plantenziekten; 1917. PIEVE 


Fig. le Fie. De Foto B. Smit. 


Tijdschrift over Plantenziekten; 1917, PL MIT; 


Foto B. Smit. 


En: 


171 


naar eenige tabaksplanters, op wier perceelen, naar hem 
bekend was, de kwaal optrad. De schade was plaatselijk 
zeer groot; het meest in het oog vallend verschijnsel was 
de slechte ontwikkeling der uit de oksels der bladeren 
ontstaande uitloopers of „dieven”’, die bij zieke planten soms 
in het geheel niet tot ontwikkeling waren gekomen, of zoo 
zij er al waren, dan toch niet zelden een zeer abnormaal 
voorkomen hadden. Het bij aantasting door het stengel- 
aaltje gewoonlijk optredende verschijnsel, hypertrophie van 
de aangetaste weefsels !), kwam nl. bij zulke dieven in zeer 
hevige mate voor; zij waren sterk opgezwollen, soms ten- 
gevolge van de ongelijke verdeeling van het aantal aaltjes 
in de weefsels geheel gedraaid, meestal zeer kort gebleven. 
Een dief van slechts eenige c.M. lengte had niet zelden 
reeds een bloemtros voortgebracht, die dan vaak horizon- 
taal in plaats van vertikaal stond; de bladeren waren zeer 
klein en smal, min of meer lancetvormig, geworden. Zie 
Pl. VII, fig. 2. Was de zieke plant er in geslaagd een 
enkelen dief voort te brengen, dan was deze eveneens, 
dikwijls tot dicht bij den top, met de boven voor de stammen 
beschreven knobbels bezet. De middelste plant van de foto 
op Pi. VIII laat duidelijk deze knobbels zien; rechts 
van die plant ziet men een zieken stam, die niet meer bij 
machte was een behoorlijken dief te vormen, links ter ver- 
gelijking een gezonde plant met twee krachtige dieven. 
Deze planten zijn allen afkomstig van den heer W. ARIËNs, 
op wiens boerderij zij werden gefotografeerd, waarbij de 
heer A. alle mogelijke medewerking verleende. Is dus dit 
verlies van de dieven reeds een groot nadeel, vooral nu ook 
daarvoor bovenmatig hooge prijzen worden betaald, daarbij 


1) Hieronder verstaat men eene abnormale vergrooting der 
cellen, soms gepaard met eveneens abnormale celdeeling, dus 
vermeerdering van het aantal cellen, tengevolge waarvan het 
plantendeel sterk opzwelt, een en ander als gevolg van een 
door de aaltjes uitgeoefende prikkel, waaromtrent niets naders 
bekend is. 


172 


blijft het niet. Een bijkomend verschijnsel is nl. de groote 
zwakheid van den voet der zieke planten; een lichte duw 
doet ze afbreken, en bij sterken wind kan het gebeuren, dat 
een groot deel der planten van een aangetast veld daardoor 
afknapt, hetgeen in 1916 inderdaad het geval is geweest. 

Dit seizoen heeft men daarvan minder last gehad, en 
wel omdat de ziekte dit jaar eerst meer op het laatst, in 
de maand September, zoover was voortgeschreden, dat de 
planten aan de voet verrot waren. Vermoedelijk is dit te 
danken aan den warmen zomer; het was toch van Mei 
tot en met Juli, en ook nog in een deel van Augustus, 
bijzonder gunstig weer voor de tabak. In 1916 was de zomer 
kouder en natter, de planten groeiden dus minder goed en 
leden daardoor meer. Toen ik de tabaksvelden te Deest 
bezocht, in de eerste dagen van October, was de pluk der 
bladeren al bijna overal afgeloopen ; men vertelde mij echter, 
dat het blad der zieke planten ook zulke vlekjes had gehad 
als die, welke ik boven beschreef voor het blad der dieven; 
bovendien was het blad veel te vroeg, voordat het behoorlijk 
was uitgegroeid, geel geworden en daarom geplukt moeten 
worden, waarna bij het drogen wankleurige vlekken op- 
traden ; het blad wilde niet snel drogen en ging gemakkelijk 
in rotting over. De bladstelen waren uiterst los van weefsel 
geweest; bij het splijten om er de stokken, waaraan zij 
gedroogt worden, door te steken, was er a. h. w. meel 
uit de stelen gekomen. Men wist in de droogschuur nog 
enkele van die bladeren voor mij te vinden; inderdaad 
was het inwendige van den steel met een korrelige, losse 
massa gevuld; bij onderzoek op het laboratorium bleek 
deze massa uit niets anders dan iets gehypertrophieerde 
cellen te bestaan, wier wanden slechts in zeer los verband 
aan elkaar sloten. Daartusschen waren vele honderden 
aaltjes, soms in kluwens bijeen, te vinden. 

Zooals gewoonlijk bij het optreden van een voor ons 
nieuwe ziekte, was de kwaal reeds lang bekend, zonder dat 


JJ 


173 


men er veel aandacht aan had geschonken ; het eerste geval 
schijnt wel reeds een 15tal jaren geleden te zijn waarge- 
nomen. Op sommige perceelen heeft men wegens dit „on- 
gemak’, zooals men te Deest ziekte in het gewas noemt, 
de tabakscultuur reeds moeten opgeven. Waarschijnlijk 
heeft het stengelaaltje zich reeds heel wat jaren onge- 
stoord op de tabaksvelden kunnen vermenigvuldigen, 
voordat het zulke ernstige ziekteverschijnselen, als ik boven 
uitvoerig beschreef, heeft kunnen veroorzaken. Het is dan 
ook niet meer na te gaan, hoe men aan de plaag gekomen 
is; misschien is deze in Nederland sterk verbreide parasiet 
met mest, met een aangetaste aardappel of hoe dan ook 
bij een der tabakstelers terecht gekomen; daar men nude 
gewoonte heeft, ingeval men wat plantgoed te kort komt, 
dit tekort met planten van bekenden, die een overschot 
hebben, aan te vullen, is het mogelijk, dat met die plantjes 
de wormpjes mede zijn overgebracht. Het is echter ook 
niet onmogelijk, dat wij hier weer te doen hebben met 
een plotselinge aanpassing „en masse’, zooals die vroeger 
reeds bij de erwt en de lupine en in de laatste jaren bij 
de narcis heeft plaats gehad. Hoe dit zij, op het oogenblik 
heeft men te rekenen met het feit, dat de plaag bestaat, 
en dus moeten er maatregelen beraamd worden om haar 
te breidelen, zoo mogelijk uit te roeien en in elk geval de 
verdere verbreiding tegen te gaan. Daartoe is het noodig, 
dat men bekend is met de levenswijze van den parasiet, 
die de ziekte veroorzaakt. !) 

Zooals de naam reeds aanduidt, zijn stengelaaltjes kleine 
wormvormige diertjes, die bij voorkeur in de stengels, soms 
ook in andere bovenaardsche plantendeelen leven, ook een 


1) Ik zou kunnen volstaan met hiervoor te verwijzen naar het 
meergenoemde artikel van Prof. Rrrzema Bos, aangevangen op 
blz. 99 van dezen jaargang. Ik meen echter voor hen, die alleen 
dit opstel te lezen krijgen, zeer in het kort een en ander over 
het wormpje te moeten mededeelen; ik doe zulks alleen om 
van dit artikel voor zulke lezers een afgesloten geheel te maken. 


174 


enkele maal in onderaardsche stengeldeelen of verdikte 
penwortels, doch nimmer in de eigenlijke wortels. (In deze 
laatste organen leven het bieten- of haveraaltje en het 
wortelaaltje.) Het stengelaaltje tast allerlei kultuurgewassen 
aan, zooals rogge, haver, uien, klaver, lucerne, erwten, 
aardappel, boekweit, tuinboonen, stamboonen, spinazie, an- 
jelier, primula, tabak, phlox, weeverkaarde; verder ook 
allerlei wilde grassen en onkruiden, als reukgras, beemdgras, 
kraailook, bieslook, witbol, guichelheil, herderstaschje, koren- 
bloem, melkdistel, weegbree, duizendknoop, ooievaarsbek, 
vergeet-mij-niet. 

De volwassen aaltjes zijn palingvormig, 1 à 1!/, mM. 
lang en slechts + Ys mM. breed, zoodat zij met het bloote 
oog bijna onzichtbaar zijn. In de mondholte bevindt zich een 
holle stekel, die dient om de plantencellen aan te steken 
en het sap er uit te zuigen. De aaltjes worden in de plant 
volwassen, paren daar, leggen eieren en sterven. Een tijd 
lang voor de plant sterft, hetzij in den herfst op normale 
wijze, hetzij door de werking der aaltjes, trekken de kleine 
parasieten er uit en in den grond. Vinden zij daar niet 
voldoende voedsel, en is de grond niet vochtig, maar droog, 
dan kunnen zij geheel uitdrogen, en in een toestand van 
latent leven overgaan, waarin zij minstens 4 jaren kunnen 
verblijven, misschien wel langer. Indien de planten snel 
zijn afgestorven, zoodat de aaltjes geen tijd hadden er uit 
te trekken, kunnen deze in de plant uitdrogen, en dus 
kunnen droge plantenresten aaltjes in latenten levenstoe- 
stand bevatten. Zoo kunnen b.v. de aaltjes met stroo, dat 
in den mest zit, op andere akkers worden overgebracht. 

Door proeven is gebleken, dat aaltjes, die geruimen tijd 
in een bepaald gewas geleefd hebben, niet gemakkelijk 
op groote schaal een ander gewas aantasten. 

Zoo zal dus b.v. haver na rogge die hevig door stengel- 
aaltjes heeft geleden, in den aanvang niet zoo heel erg 
worden aangetast, doch na eenige generaties hebben de 


175 


aaltjes zich meer en meer aangepast en neemt dus ook de 
aantasting toe. 

De besmetting kan plaats hebben, doordat de aaltjes zelf 
door den grond kruipen, vandaar dat de plekken ‘in de 
akkers steeds grooter worden. Veelal wordt zij van den 
eenen akker naar den anderen overgebracht door de men- 
schen; in kluiten aarde nl, die aan de schoenen of klom- 
pen, aan gereedschap en werktuigen, aan de hoeven der 
paarden en de wielen zijn blijven zitten, kunnen zich aaltjes 
bevinden, welke met die aarde worden overgebracht op de 
akkers, waar men zich van de besmette akkers heen be- 
geeft. Deze wijze van besmetting moet men dus voorkomen; 
tegen overbrenging met stroomende waterloopjes, die bij 
zware regens op de akkers kunnen ontstaan of door den 
wind, die op zandgrond aaltjes van de oppervlakte kan 
opnemen, is natuurlijk niets te doen. 

Een der eerste vragen, die gedaan worden, wanneer men 
verneemt, dat de grond besmet is met een of anderen 
parasiet, in dit geval met aaltjes, is: of er geen middel is 
om den grond mede te behandelen, dat de aaltjes doodt ? 

Ongetwijfeld zijn er wel chemische stoffen, die de aaltjes 
niet kunnen verdragen, maar het aanwenden van deze in 
den grond ‘op eenigszins groote schaal brengt groote 
moeilijkheden mede. Natuurlijk moet men een stof kiezen, 
die geen nadeelige werking uitoefent op den lateren 
plantengroei. Om den grond er zoodanig mede te drenken, 
dat werkelijk alle aaltjes er mede in aanraking komen, is 
een zoo groote hoeveelheid vloeistof noodig, dat niet alleen 
voor den aankoop van het chemische middel een vrij groot 
bedrag noodig is, maar bovendien ook de bewerking, de 
aanvoer van water, enz. veel werkloon eischen, terwijl de 
gesteldheid van den grond er niet beter op wordt. Met 
vaste stoffen, een poeder b.v, bereikt men nog minder, 
daar binnen in kleine aardkluitjes het poeder niet zal 
zal doordringen. Er blijft dus alleen over, gebruik te maken 


176 


van gasvormige middelen, of althans van stoffen, die in. 
den grond een voor de aaltjes doodelijk gas doen ontstaan. 
Zulk een gas is b.v. ammoniak, dat men kan verkrijgen 
door in den grond kalk en zwavelzure ammoniak te brengen. 
Door Prof. Rrrzema Bos en Dr. Quanjer is in 1904 dit middel 
te Andijk tegen het stengelaaltje bij uien beproefd; op 
25 punten van iedere M?. werden met een pootstok gaten 
van + 1 d.M. diep gestoken, daarin + 40 gram kalk gebracht, 
dit even ondergeharkt en daarna in elk gat 1 d.L. van een 
10 0/0 oplossing van zwavelzure ammoniak gegoten, waarna 
de gaten werden dichtgeharkt. Na 14 dagen werden uien ge- 
zaaid; het resultaat was het eerste jaar uitstekend, het tweede 
jaar echter werd weinig of geen resultaat verkregen. Bij een 
aantal potproeven, in 1916 door ondergeteekende met ver- 
schillende chemicaliën tegen het wortelaaltje (Heterodera 
radicicola) in tomaten genomen, werd eveneens met kalk en 
zwavelzure ammoniak het meeste resultaat bereikt. Wil men 
dus ontsmetting van den grond probeeren, dan verdient 
het aanbeveling met dit middel een proef te nemen. 

Het beste bestrijdingsmiddel is het toepassen van geregelde 
vruchtwisseling, liefst met gewassen, waarin het stengel- 
aaltje in het geheel niet leven kan, voor zoover tot nu toe 
bekend is, zooals wortelen, knollen, koolrapen, tarwe, gerst, 
koolzaad. Daartusschen door kan men dan, niet te vaak, 
erwten, boonen, vlas en aardappelen verbouwen, en eerst 
na meerdere jaren weer meer vatbare gewassen, zooals 
haver, rogge, klaver of in dit speciale geval tabak. 

Nu wordt echter vruchtwisseling bij tabak gewoonlijk 
niet toegepast, zooals ik in den aanvang reeds zeide, deels 
omdat men met het oog op de behandeling de velden gaarne 
dicht bij de schuren heeft, maar ook omdat de grond in 
den regel hoe langer hoe beter schijnt te worden voor de 
teelt. Of het nu mogelijk zal zijn op besmette velden toch 
nog tabak te blijven telen, zal moeten blijken. Het komt 
mij voor, dat bij toepassing van den volgenden maatregel 


177 


deze mogelijkheid niet uitgesloten is. Men moet daartoe 
breken met de gewoonte, de afgepluke stammen op het 
veld te laten staan uitdrogen tot het volgend voorjaar, 
wanneer zij voor brandstof worden gebruikt. Door deze 
handelwijze toch stelt men zoo ongeveer alle in de zieke 
planten aan weze aaltjes in staat deze, naarmate de stronken 
afsterven, successievelijk te verlaten en zich in den grond 
te begeven; men kan er dan volkomen zeker van zijn, dat 
de grond, zooals men het wel noemt, vergeven wordt van 
de aaltjes, zoodat een vatbaar gewas het volgend jaar 
stellig wordt aangetast; in verband met het boven gezegde 
over het niet zeer groote aanpassingsvermogen der aaltjes, 
zal men direct inzien dat men door den voortdurenden ver- 
bouw van tabak voor deze diertjes den meest gunstigen 
toestand schept. Als men echter direct na den pluk der 
dieven de stronken uittrekt en liefst verbrandt, dan zal 
men ongetwijfeld millioenen aaltjes daardoor onschadelijk 
maken. De kans bestaat, dat uit het onderste rotte ge- 
deelte der planten reeds aaltjes in den grond zijn getrokken, 
maar uit de aanwezigheid der wormpjes dicht bij den top 
der dieven blijkt wel, dat de neiging bestaat, zich nog 
steeds verder naar boven in de plant te verplaatsen. Het 
laat zich dus verwachten, dat zoo al niet alle, dan toch 
een groot deel der aaltjes op deze wijze verwijderd worden. 
In aansluiting hierbij moet men reeds tijdens den groei 
er voor zorgen, dat geen aangetaste bladeren of dieven 
achteloos op den grond tusschen de planten worden neer- 
geworpen. Indien men de stronken niet direct kan ver- 
branden, kan men ze desnoods op een plaats, waar de 
aaltjes niet veel kwaad kunnen doen, midden in een boom- 
gaard b.v. neerwerpen om ze in het voorjaar te verbranden. 

Een tweede maatregel, die echter alleen zal kunnen 
worden toegepast, als de aard van den ondergrond dit 
toelaat, is diep onderbrengen van den bovengrond ; daardoor 
toch worden de aaltjes in de diepte gebracht, waar het 


178 


vochtig genoeg is om het hen onmogelijk te maken door 
uitdroging in den toestand van latent leven over te gaan, 
zoodat zij door gebrek aan voedsel moeten omkomen. 

Met de bemesting zal wellicht ook iets te bereiken zijn; 
de ervaring heeft nl. geleerd, dat een sterke bemesting 
met kalizouten door aaltjes niet goed verdragen wordt. 
Weliswaar zijn hierover geen gegevens bekend ten opzichte 
van het stengelaaltje, maar het wortelaaltje, dat in Deli 
en andere streken wel in de wortels van de tabak leeft, 
waaraan het groote knobbelachtige opzwellingen veroor- 
zaakt, wordt in Deli met succes op deze wijze bestreden. 
Het is dus ongetwijfeld aan te raden, naast de gebruikelijke 
krachtige bemesting met stalmest een flinke gift kalimest 
te geven. 

Bij proeven vanwege het bekende Kalisyndicaat in 
Frankrijk genomen, is o.a. het resultaat verkregen, dat 
eene bemesting met 250 K.G. zwavelzure kali p. H.A: 
buiten 25000 K.G. stalmest eene aanzienlijk hoogere op- 
brengst tengevolge had. Bij ons te lande wordt evenwel 
heel wat meer stalmest gegeven, bij den aanleg tot 130000 
K.G., later nog wel 70.000 K.G.; het is dus de vraag of bij 
zulke zware bemesting de extra kaligift evenveel uitwerking 
zal hebben. Men moet geen gebruik maken van chloor- 
houdende kalimeststoffen, daar de brandbaarheid daar van 
lijdt. Een kalkgift van een 1000 K.G. p. H.A. in den herfst 
zal misschien de werking van de kali verhoogen; op de 
aaltjes heeft kalk echter slechts weinig uitwerking. !) 

Het zal verstandig zijn over de keuze van de soort en 
de hoeveelheid der meststoffen in verband met de grond- 
soort overleg te plegen met den Rijkslandbouwleeraar; voor 
Maas en Waal is dat de heer F. D. Scrarij te Tiel. 

Wanneer tijdens den zomer de groei van de tabak te 


1 De Directeur v/h Landbouwkundig bureau v/h Kalisyn- 
dicaat te Utrecht zal over den invloed van kalibemesticg op 
tabak ongetwijfeld gaarne nadere inlichtingen verstrekken. 


179 


wenschen overlaat, waardoor de planten nog ernstiger 
onder de aantasting zouden lijden dan bij gunstig weer, 
zal het goed zijn door toediening van wat chili-salpeter, 
100 à 200 K.G. p. H.A. b.v, den groei zooveel mogelijk 
te bevorderen. 

Een tweede maatregel, die in de groeiperiode eenig succes 
zal kunnen hebben, is het aanhoogen van de tabak. Hier 
te land geschiedt dit als regel niet; de tabaksplanten 
worden op verhoogde bedden geplant. Nu heeft het af- 
sterven van den bast bij den voet der planten door de 
werking der aaltjes een sterke belemmering van den sap- 
stroom tengevolge, waardoor de wortelwerkzaamheid voor 
een deel wordt opgeheven. De tabaksplant heeft de eigen- 
schap gemakkelijk uit den bast nieuwe zij wortels te vormen; 
aardt men dus een plant zoo heog aan, dat nog een gedeelte 
van den stam boven de zieke plek flink met aarde wordt 
bedekt, dan zullen er bij gunstig, niet te droog weer vele 
zijwortels worden gevormd, die het werk van de uitgescha- 
kelde wortels ten deele zullen kunnen overnemen, hetgeen 
ongetwijfeld aan de ontwikkeling der dieven. ten goede 
al komen. Deze aanhooging zou kunnen plaats hebben 
direct na den pluk van de onderste bladeren; ter wille van 
het aanhoogen zou men bij zieke planten dezen pluk mis- 
schien wel wat kunnen vervroegen. 

Of al deze maatregelen, afzonderlijk of allen te zamen, 
inderdaad het gewenschte gevolg zullen hebben, zal alleen 
door proeven zijn uit te maken. Men zal goed doen de 
verwachting niet te hoog te stellen; de ziekte geheel uit- 
roeien, zal wel onmogelijk blijken, maar als men er in 
slaagt van de besmette perceelen niettegenstaande de aantas- 
ting een gemiddelden oogst te verkrijgen, zou zeker al veel 
gewonnen zijn. De heer Ariers is al vast voornemens, 
op een zijner akkers een proef te nemen. De akker wordt 
in drieën verdeeld. Op een derde gedeelte zullen de stronken 
dadelijk na den pluk der dieven worden uitgetrokken, op 


180 


het tweede derde deel blijven zij volgens de oude gewoonte 
tot het voorjaar staan, terwijl op het laatste derde deel de 
bovengrond twee steek diep zal worden ondergebracht. 

Al het tot dusver gezegde geldt voor reeds besmette 
terreinen; het is voor hen, die nog niet met deze kwaal 
te kampen hebben, van het grootste belang er voor te 
zorgen, dat hun grond onbesmet blijft. Daarvoor moet men 
er streng voor waken, dat op geen der boven op blz. 175 
genoemde wijzen aarde van besmette naar onbesmette per- 
ceelen wordt overgebracht; nimmer betrekke men planten 
van lieden, die de ziekte in hun gewas hebben. Ook de 
grond in de schuren, waarin aaltjeszieke bladeren zijn 
gedroogd, kan besmet zijn; de aaltjes in de bladstelen 
zullen ongetwijfeld tegelijk met deze uitdrogen; zij kunnen 
dan gemakkelijk op den drogen grond terecht komen, en 
daar in latenten toestand jarenlang aanwezig blijven. Het 
is dus niet onmogelijk, dat b.v. met stof, dat gehecht zit 
aan de ramen der broeibakken, die gewoonlijk in de schuren 
bewaard worden, aaltjes worden overgebracht naar de 
bakken. In dat geval bestaat de kans, dat reeds de jonge 
plantjes worden aangetast; plant men die dan uit op nog 
onbesmette velden, dan brengt men op die wijze de ziekte 
over. Op deze wijze van overbrenging dienen vooral die 
tabakstelers te letten, die, zooals de heer ARrrENs, naast enkele 
zieke nog volkomen gezonde perceelen hebben liggen. 

In de bovenstaande regelen heb ik alles neergelegd, wat 
mij in dit seizoen over deze nog niet eerder beschreven 
ziekte bekend is geworden; ik hoop in den volgenden zomer 
in de gelegenheid te zijn, door herhaalde bezoeken aan 
Deest, de ziekte van den aanvang af gade te slaan ; waar- 
schijnlijk zal het dan ook mogelijk zijn, de theoretisch 
uitgedachte bestrijdingsmaatregelen in de praktijk op bruik- 
baarheid en resultaat te toetsen. 


Wageningen, October 1917. T. A. C. SCHOEVERS. 


BĲ BLAD 


ROEST- EN VLEKZIEKTE VAN SNIJ- EN 
PRINSESSEBOONEN, 


We hebben dit jaar weer ruimschoots gelegenheid gehad, 
de beide bovengenoemde ziekten waar te nemen. Ik wil 
trachten het wezen dezer algemeen bekende ziekten, de 
parasieten, die ze veroorzaken en haar voorkoming en 
eventueel mogelijke bestrijding meer bekend maken. Dit 
toch schijnt niet overbodig te zijn, gelijk ik herhaaldelijk 
in de gelegenheid was waar te nemen. En nu zou wellicht 
het schrijven van dit artikel voor den practischen kweeker, 
hetzij vakman of liefhebber, nog niet van overtreffend belang 
zijn, indien ik niet in staat was hem te wijzen op een feit, 
dat de zaak dan toch werkelijk voor hem belangrijk maakt. 

Allereerst de roestziekte. Deze wordt veroorzaakt door 
een zwam, die we kennen onder den naam Uromvyvces 
appendiculatus. ‘tIs een roestzwam, en van de groep, waar- 
toe de „roest” veroorzakende zwammen behooren, is bekend, 
dat zij niet steeds en uitsluitend op één gewas of op met 
elkander verwante planten leven, maar dat vele soorten 
van voedsterplanten verwisselen. Dit geschiedt dan zoo- 
danig, dat op het ééne gewas een bepaalde vorm der zwam 
tot ontwikkeling komt, terwijl op een andere plantensoort 
weer een andere vorm kan worden waargenomen. Men 
heeft vroeger niet altijd geweten, dat deze in uiterlijk vaak 
zoo verschillende ziekten feitelijk door eene en dezelfde 
zwam worden veroorzaakt en gaf haar dientengevolge 
niet zelden twee verschillende namen. Zoo heet de zwam, 
die als „blaasroest” op de Weymouthsden (Pinus Strobus) 
bekend is, Peridermtum strobi, terwijl zij op de zwarte 
bes, waarcp dit jaar de roestziekte algemeen was, den 


26 


naam Cronartium ribicola draagt. Toch is het eene en 
dezelfde zwam, die èn de blaasroest van Pinus Strobus èn 
de roest op de bladeren van zwarte bessen veroorzaakt. 
Zij gaat nl. over van Pinus op bes en van bes weer op 
Pinus enzoovoort. 

Niet alle soorten van roestzwammen echter verwisselen 
van voedsterplant, sommige leven steeds op hetzelfde ge- 
was. Dit is bijvoorbeeld het geval met de roestziekte van 
rozen, en aldus is het ook bij de roest van boonen van het 
geslacht Phaseolus, waartoe onze snijboonen en prinsesse- 
of slaboonen behooren. Bij deze gewassen worden dus 
verschillende vormen, die aan de roestzwammen eigen 
zijn, op één en dezelfde aangetaste plant en vaak zelfs op 
hetzelfde zieke plantendeel gevonden. We willen dit bij de 
boonen eens nagaan, waar we dus met een éénhuizige 
roestzwam hebben te maken, terwijl de bovengenoemde 
Peridermtum strobi tweehuizig is. 

Allereerst vinden we aan de onderzijde der bladeren van 
boonen, die door Uromvces appendiculatus zijn aangetast, 
lichtgele of witachtige puistjes, die men in den tuinbouw 
niet vaak opmerkt, omdat zij weinig opvallen, terwijl het 
loof nog niet doet vermoeden dat het ziek is. Men noemt 
dezen vorm der ziekte het „kalk”. De puistjes zijn aecidiën, 
dat zijn vruchtlichamen, waarin zoogenaamde aecidiosporen 
worden gevormd, die eveneens wit zijn en die naar buiten 
komen als een wit stof en nieuwe besmetting kunnen 
veroorzaken. 

Kort na het „kalk” zien we op dezelfde bladeren kaneel- 
kleurige hoopjes verschijnen. Deze hoopjes bestaan uit 
zoogenaamde uredosporen, die men ook wel „zomersporen” 
noemt. Deze sporen kunnen evenals de aecidiosporen aan- 
stonds nieuwe besmetting veroorzaken. De tuinbouwers 
in enkele streken noemen dezen vorm van de ziekte „snuif, 
welke benaming gemakkelijk te verklaren is, evenzeer als 
die van „roest,’ die meer algemeen gebruikelijk ís. 


27 

Na verloop van eenigen tijd zien we op dezelfde bladeren 
zwarte stippen verschijnen. Dit blijken hoopjes teleuto- 
sporen te zijn, of zoogenaamde „wintersporen”, die dikker 
van wand zijn dan de uredosporen en daardoor beter be- 
stand tegen invloeden van buiten. Zij zijn bestemd om te 
overwinteren, en hiermee is op de boonen de reeks vormen 
afgesloten. In den tuinbouw geeft men aan dit ziektebeeld 
wel den naam van het „zwart''. 

Hoewel ik boven slechts sprak van het voorkomen der 
genoemde vruchtlichamen aan de onderzijde der bladeren, 
wil hiermee nog niet gezegd zijn, dat uitsluitend deze 
organen door de roestziekte worden aangetast. Integendeel, 
men vindt de „rôo’ — een andere naam voor roest, die 
o.a. te Boskoop gebruikelijk is — ook op de stengels en 
op de peulen, maar gewoonlijk in véél mindere mate. 
Opmerkelijk is hierbij nog, dat men de ziekte vaker vindt 
op de peulen van prinsesseboonen dan op die van snijboo- 
nen, waarop ik ze dit jaar nog niet zag, terwijl ik reeds 
enkele malen slaboontjes met vrij groote, op wratten ge- 
lijkende hoopjes van teleutosporen vond. Ik kan hier 
overigens aan toevoegen, dat de vatbaarheid {voor de roest- 
ziekte bij de verschillende bastaarden van. Phaseolus vul- 
garis, de stamplant van de snij- en prinsesseboonen, uit- 
eenloopt. Hierop is helaas te weinig nog gelet, zooals 
trouwens in den tuinbouw nog maar al te vaak gebeurt. 
Bij het winnen van nieuwe variëteiten wordt aan het 
vraagstuk der vatbaarheid voor ziekten gewoonlijk bitter 
weinig aandacht geschonken, waarvan de gevolgen niet 
uitblijven. 

We kennen nu den levensloop van de roestzwam op 
boonen, zoodat ik tenslotte iets kan vertellen omtrent de 
bestrijding. De teleutosporen, die bestemd zijn te over- 
winteren, zitten op de stengels en de bladeren; aan de staken, 
waaraan de stokboonen groeien, kan allicht een gedeelte van 
deze plantendeelen blijven zitten. En hoewel de overwin- 


28 


terende sporen gewoonlijk niet van de plantendeelen loslaten, 
is het toch niet onmogelijk, dat dit met sommige geschiedt, 
die zich dan aan de stokken kunnen bevinden. Daarom is 
het raadzaam niet alleen het boonenstroo na den oogst 
zorgvuldig te verzamelen en te verbranden. Ook de stokken 
moeten eene behandeling ondergaan, als wij ze het volgende 
jaar wederom wenschen te gebruiken. Als deze stokken voor 
de eerste maal zijn gebruikt, zullen we in ieder geval goed 
doen ze te schillen. Dit gaat het gemakkelijkst als zij eerst 
eenigen tijd in het water hebben gelegen. Men meent wel 
eens, dat deze vaak gebruikelijke behandeling voldoende is 
om overwinterende sporen te dooden, maar dit is niet het 
geval. We zullen dus de stokken onderdompelen in een 
bad van 2 % kopervitriool of ze door een vuurtje halen. 
Ook kan een oplossing van 10 à 15 0% carbolineum worden 
gebruikt. Deze oplossing werkt le doodend op overwinte- 
rende sporen van zwammen en evenzeer op overwinterend 
ongedierte, b.v. spint en 2e conserveerend op het hout, 
dat er wel een jaar langer door meegaat. 

Masser, „Diseases of cultivated plants and trees”, geeft 
nog aan vóór het optreden der roestziekte te spuiten met 
Jordeauxsche pap en na het waarnemen der ziekte met 
kalium-permanganaat. 't Wil mij voorkomen, dat men beter 
doet op de boven aangegeven wijze voorbehoedend te werken 
en in den groeitijd der boonen af te wachten, wat er van 
terecht komt. Men kan nog de kans op weinig ziekte ver- 
grooten, door de rijen zoodanig te leggen, dat de veelvuldigst 
waaiende winden tusschen de planten door kunnen strijken. 
Dit houdt haar droog, verhoogt haar weerstandsvermogen 
en schept ongunstiger groeivoorwaarden voor de zwam. — 

Van welken invloed dit alles is, blijkt heel duidelijk bij 
de vlekziekte van de sla- en snijboonen, die wordt veroor- 
zaakt door de zwam Gloeosporium (Colletotrichum) linde- 
muthianum. Ik zag dezen zomer en het vorig jaar een hoek 
stamsnijboonen, waarvan eerst goede, maar later niets dan 


Dye) 


zieke boonen konden worden geplukt. De ziekte komt dan 
ook verreweg het meest voor bij stamboonen, hetzij dat 
dit prinsesse- dan wel snijboonen zijn. Zeer sterk zag ik 
de ziekte voor enkele jaren optreden bij een paar bakken 
met laat gezaaide prinsesseboonen, waarvan de teler na 
afloop van den pluk van alle andere boonen een mooien 
oogst dacht te halen. In de bakken stonden de planten 
ongetwijfeld te goed beschut tegen den wind, zoodat daarin 
vooral in den nazomer van opdrogen weinig sprake kon 
zijn, wat tengevolge had, dat niet één boontje werd geplukt. 
‘t Is dus wel zaak om eraan te denken, hoe de rijen worden 
gelegd. 

Gloeosporium tast voornamelijk de peulen aan, zoowel 
van snij- als van prinsesseboonen, hoewel ik meer dan eens 
meende op te merken, dat de eerste méér last hebben van 
de ziekte dan de laatste. De peulen worden gewoonlijk 
aangetast als zij ongeveer half volgroeid zijn; hoewel ik 
ook meermalen nog kleine boontjes zag, die geheel met 
vlekken waren bedekt. We zien op de peulen bruinachtige 
vlekken met een roodachtig gekleurden rand, die min of 
meer rond van vorm zijn en 2 tot 10 millimeter in doorsnede 
halen. De grootste vlekken ontstaan vaak door samer- 
vloeiing van een paar kleinere, waardoor zij meer onregel- 
matig van vorm worden. De zieke plekken zijn ingezonken 
en bezitten een opstaanden rand. In de vlekken verschijnen 
later zwarte puntjes: daar zitten onder de opperhuid scho- 
telvormige zwamlichamen, waarin tallooze, kleine conidiën- 
dragers zijn opgehoopt. De opperhuid van de peul wordt 
naar boven gedrukt en barst tenslotte open, waarna de 
conidiën vrij komen. Deze zijn in slijm gehuld en ’t zijn 
naast den regen, dieren, welke deze sporen van de eene 
plaats naar de andere sleepen. Nu we dit weten, begrijpen 
we ook waarom deze ziekte juist zoo goed in een regenrijken 
tijd en bij stamboonen op vochtigen grond voortwoekert. 

Men zal wel eens hebben opgemerkt, dat de zieke plekken 


50 


in de peulen zich tot in de zaden daarbinnen uitstrekten. 
De zwam dringt dan inderdaad in de boonen binnen. Zaaien 
we nu in het voorjaar zulke boonen uit, dan zal de jonge 
plant, die er zich uit ontwikkelt, reeds vroeg door de ziekte 
worden aangetast. Men vindt de eerste kenteekenen dan aan 
de eerstgevormde bladeren en aan het stengeltje. De zwam 
tast dus niet uitsluitend de peulen aan, maar wel degelijk 
ook stengels, bladeren en bladstelen, wat eveneens bij oudere 
planten is waar te nemen. 

Als de jonge kiemplanten hevig zijn aangetast, gaan zij 
gewoonlijk door afrotting kort boven den grond verloren. 
Indien zij echter dezen eersten aanval kunnen doorstaan, 
dan groeien zij verder, terwijl de zwam op de zieke plek 
sporen gaat vormen, die later oorzaak worden van besmetting 
der peulen. Indien dus zulk een plantje, ontstaan uit een 
zieke boon, niet spoedig geheel aan de ziekte ten offer 
valt, dan is zij toch oorzaak van een later plaatsgrijpende 
besmetting van peulen en later gevormde bladeren. 

We leeren hieruit, dat het zeer gewenscht is, absoluut 
gezonde boonen, waarop geen vlekken te zien zijn, als 
zaaizaad te gebruiken. Wie voor eigen gebruik zaad wint, 
mag daarvoor geen enkele peul nemen, waarop ook maar één 
vlekje zit. Zaaiboonen uit den handel moet men zorgvuldig 
sorteeren en alle vlekkige exemplaren onherroepelijk ver- 
wijderen. ’/ Ware gewenscht, dat de handelaren in zaatzaad 
dezen maatregel wilden nemen en in het algemeen meer 
wilden medewerken aan de bestrijding van plantenziekten 
door ziektenvrij zaad te leveren. ’t Is de zaak der koopers, 
dit te etschen. 

MAssEE zegt in zijn boek, dat volgens Prof. HALSTED 
Gloeosporium Lindemuthianium ook komkommers, water- 
meloen, pompoen aantast. Dr. Arper schrijft in Flugblatt 
60 der Kaiserlichen Biologischen Anstalt für Land- und 
Forstwirtschaft, dat de zwam ook op doode plantendeelen 
leeft. En hoewel geen hoogere vruchtvormen dan boven- 


genoemde conidiën zijn gevonden, die kunnen overwinteren, 
wijst toch alles er op, dat hetzij zulke vormen in de natuur 
voorkomen, dan wel dat mycelium of conidiën op het land 
overwinteren. Men ziet nl. de ziekte ook bij gebruik van 
gezond zaaigoed optreden op zulke plaatsen, waar zij inge- 
burgerd is. Dat men vooral met deze laatste mededeeling 
rekening moet houden, spreekt vanzelf. 

Overigens kunnen ter bestrijding nog verschillende maat- 
regelen worden genomen. Ziek boonenstroo dient te worden 
verzameld en vernietigd; vochtige grond en een dichte 
stand dienen te worden vermeden. CorLiNGeE raadt aan met 
Bordeauxsche pap te besproeien en wel voor de eerste maal 
zoodra de twee eerste bladeren zijn verschenen, 14 dagen 
later nogmaals en een derden keer kort nadat de bloemen 
zich beginnen te ontwikkelen. Ik kan dezen raad niet her- 
halen, want ik wil. veel meer sterk aandringen op voor- 
koming van de allereerste besmetting door het gebruik van 
absoluut gezond zaad, gelijk ik boven reeds uiteenzette. 
Kan men niet sorteeren of wil men ten overvloede het te 
gebruiken zaad nog ontsmetten, dan kan dit geschieden 
door het gedurende 10 minuten in 0.1 /, formaline of 
een half uur in 1°/, Bordeauxsche pap onder te dompelen. 
Dr. Arrper zegt evenwel, dat slechts met kwikzilverhoudende 
middelen eenigermate goede resultaten werden bereikt. Hij 
is echter bevreesd voor deze zeer giftige stoffen en zegt er 
verder niets van. Aan de Versuchsanstalt Augustenberg 
in Baden heeft men goede resultaten verkregen door onder- 
dompeiing gedurende een uur in 0.25°/, uspulun, eveneens 
een kwikzilverpraeparaat. 

Ik wil het hierbij laten, maar kom thans nog eens terug 
op de verschillende vatbaarheid van de talrijke afstamme- 
lingen van Phaseolus vulgaris voor roest en vlekziekte. 
Dr. GEORG LaKoN te Hohenheim schreef daarover in Hett 2 
van het „Zeitschrift für Pflanzenkrankheiten”, jaargang 1916, 
een artikel naar aanleiding van door hem gedane waar- 


nemingen bij Phaseolus vulgaris, waarvan de sniĳj- en 
prinsesseboonen afstammen en bij Phaseolus multiflorus, 
de pronkboon. Er bestaan zeer vele variëteiten: ALEFELD 
beschreef er in 1866 reeds 124 van Ph. vulgaris en 5 van 
Ph. maultiflorus. De stamboonen worden tot eene groep 
nanus van de soort Phaseolus vulgaris gebracht. 

Dr. LaAKON vond in den Hortus te Hohenheim verschil 
lende variëteiten aangeplant, welke hij nauwkeurig op haar 
satbaarheid voor roest onderzocht. De verkregen resultaten 
stemden geheel overeen met hetgeen hij op verschillende 
plaatsen in kweekerijen — zij het bij mínder variëteiten — 
had waargenomen. 

Hij zag 37 variëteiten van den rankenden vorm van 
Phaseolus vulgaris; deze waren alle zeer sterk aangetast. 
Voorts zag hij 24 variëteiten van den laagblijvenden vorm van 
Ph. vulgaris (stamboonen = Ph. vulgaris nanus)en vond, 
dat van 8 variëteiten alle exemplaren waren aangetast, van 
5 andere variëteiten waren slechts enkele planten ziek, ter wijl 
van 15 variëteiten geen enkele plant roest bleek te hebben. 

Hij zag verder 7 variëteiten van Phaseolus multiflorus, 
de pronkboon, waarvan geen langblijvende vorm bekend is, 
en vond aan 2 planten van 2 variëteiten elk één blad met 
roest. Alle andere planten waren absoluut vrij van roest. 

Uit deze waarnemingen trekt de schrijver de slotsom, 
dat de variëteiten van Phaseolus multiflorus praktisch 
onvatbaar zijn voor boonenroest. De vraag naar het 
waarom laat hij niet geheel onbeantwoord, ofschoon hij 
geen positieve uitspraak kan doen. Hij meent nl. te hebben 
waargenomen, dat de sterke aantasting der boonen verband 
houdt met een inzettend afstervingsproces. Phaseolus 
vulgaris sterft veel vroeger af dan PP. maultiflorus, die 
hij tegen einde October nog groen zag. Het heeft daarom 
den schijn alsof deze boonen tegen den aanvang van den 
winter nog steeds niet in den uitputtingstoestand verkeeren, 
die voor de aantasting door roest noodzakelijk is. — Ik kan 


ris 
eef 
did 


echter niet nalaten op te merken, dat reeds in het begin van 
den groeitijd der boonen de aecidiën worden gevonden 
en dat in den besten tijd der boonen de uredosporen vaak 
talrijk aanwezig zijn. 

Dit neemt echter niet weg, dat de bovenbedoelde waar-. 
nemingen van Dr. LaKON voor de praktijk veel waarde 
hebben. Ik heb op grond hiervan en naar aanleiding van 
reeds oudere eigen waarnemingen elders herhaalde malen 
aangeraden, de voor roest en voor vlekziekte zoo vatbare 
snijboonen te vervangen door de zooveel sterkere pronk- 
boonen, die in elk jaar een goeden oogst vermogen te geven, 
ook al is het weer zeer ongunstig. Want niet alleen zijn 
de pronkboonen praktisch onvatbaar voor roest, ook door 
de vlekziekte zag ik ze nimmer aangetast. Zij hebben dus 
in dit opzicht alles boven de snijboonen van de soort 
Ph. vulgaris vóór, alleen zij zijn niet zoo lekker als deze. 
Men vergete echter niet, dat dit in hoofdzaak een kwestie 
van smaak en gewoonte is, want de witbloeiende pronk- 
boonen doen volgens velen voor snijboonen niet onder. 
Met een aanbeveling voor het veredelen en het verbouwen 
van pronkboonen kan ik besluiten. 


Naarden, 8 Sept. '17. P. J. SCHENK. 


Naschrift: Opmerkelijk is, dat „Massee Colletotrichum 
lindemuthianium „pod scab of scarlet-runner” noemt en zegt, 
dat de zwam groote schade kan berokkenen aan de kweekers 
van „scarlet runners’ en dat ook „french beans’ soms 
worden aangetast. Volgens de woordenlijst in „De Flora 
van Nederland” door Heukers is „scarlet runner” Phase- 
olus multiflorus en „french bean” Ph. vulgaris. Hier wordt 
dus juist de pronkboon als zeer vatbaar voorgesteld, terwijl 
de gewone snijboon „somtijds zou worden aangetast. Ik 
heb zoover ik mij herinner, nimmer pronkboonen met vlek- 
ziekte gezien en DR. LaKoN weet nog mede te deelen, dat 


54 


uit deliteratuur mag worden geconcludeerd, dat Gloeosporiumt 
evenmin als Uromvces de pronkboonen zoodanig aantast, 
dat dit van eenig belang is. 


NADERE TOELICHTING VAN PL. VI, BEHOORENDE BĲ HET 
ARTIKEL : „WORMSTEKIGHEID IN APPELEN EN PEREN”. 


Het is mij gebleken, dat Afd. 5 Pl. VI minder gelukkig 
gesteld is, waardoor de inrichting van den vangband met 
horizontale verdiepingen niet aan alle lezers duidelijk is 
geworden. De plaat stelt een stukje van een vangband 
voor, in de breedte er uitgeknipt. Men ziet den binnenkant 
van den band; de rand rechts op het plaatje is de bovenzijde; 
men denke zich dus de afbeelding 90° omgewenteld met 
de rechterzijde naar boven. 

T. A. C. SCHOEVERS. 


WAT IN ACHT TE NEMEN, OM GEZONDE KOOL TE KRIJGEN, 
DIE NIET WORDT AFGEVRETEN? 


Om flinke kool te telen, is het in de allereerste plaats 
noodig, dat men daarvoor de geschikte plaats en den ge- 
schikten grond uitkiest. 

Wat de plaats aangaat: men plante nooit kool (boerekool, 
spruitkool, inmaakkool, savoyekool, roode kool noch bloem- 
kool of welke koolsoort dan ook) in de nabijheid van huizen 
of schuren, van boomgaarden, van schuttingen of muren; 
want dan heeft men groote kans dat de rupsen in den na- 
zomer en den herfst de kool opvreten. De witjesvlinders 
nl, die hunne eieren op koolplanten leggen en daardoor 
aanleiding geven tot het ontstaan der algemeen bekende 
„koolrupsen”, kiezen daarvoor nooit koolplanten uit, die zich 
op eenigszins belangrijken afstand van huizen, muren en 
schuttingen of bijeenstaande boomen bevinden. De oorzaak 
daarvan is deze: dat de koolrupsen, welke uit de eieren der 


DE 
2) 


koolwitjes ontstaan, als zij volwassen zijn, de koolplanten 
verlaten om tegen een of ander voorwerp op te kruipen en 
daar te gaan verpoppen; waar zich in de nabijheid geen 
huizen of schuren, schuttingen, muren of boomen bevinden, 
kunnen zij dat niet doen, en de wijfjes der witjesvlinders 
leggen dan ook daar hare eieren niet op de kool. Als men 
er 20 à 30 Meter van af blijft, heeft de kool gewoonlijk 
weinig of niet van koolrupsen te lijden. 

Wat verder de plaats betreft, waar men het geschiktst 
kool teelt, zij nog opgemerkt, dat dit het best geschiedt 
op openliggenden, niet beschutten grond, waar de wind 
flink overheen kan waaien. Op in de luwte gelegen 
terreinen heeft men het meest last van de zoogenaamde 
draathartigheid. 

Ook op een geschikten grond komt het veel aan, wil men 
goede kool oogsten en voor mislukking zooveel mogelijk 
gevrijwaard zijn. De boerekool met zijn krachtig wortel- 
gestel is wat den bodem betreft, heel wat minder kieskeurig 
dan de meeste andere koolsoorten. — Op klei- en zavelgrond 
groeit de kool in ‘t algemeen veel beter dan op zandgrond; 
vooral op hoogen en drogen zandgrond wil dit gewas slecht. 
Al te vochtig moet de bodem echter ook weer niet zijn; 
dan is de groei wel krachtig, maar de koolen worden dan 
niet stevig en er is veel kans dat zij bij vochtig weer barsten. 
Terwijl de kool op hoogen zandgrond in 't algemeen in 
natte jaren het best gelukt, heeft men in de Langendijker 
koolstreek veel liever een drogen zomer. 

Verder moet de grond kalkhoudend zijn: op kalkarmen 
grond heeft men veel last van kuolvoeten. Dit is een van 
‚de redenen, waarom kool op kleigrond beter wil aarden 
dan op den kalkarmen zandbodem. — 

Wat de bemesting aangaat: kool eischt wel een vrucht- 
baren bodem, maar het gebruik van verschen stalmest 
verdient afkeuring op gronden, waar kool zal worden ge- 
teeld: het wortelstelsel wordt op zoodanigen bodem te teer, 


56 


en vatbaar voor aantasting door verschillende zwammen, 
die zich in de wortels vestigen. Ook werkt bemesting met 
verschen stalmest de aantasting door de koolmade in de 
hand. — 

Ten slotte is het een eerste vereischte, dat men uzet te 
vaak met kool op denzelfden bodem terug komt. Wel heeft 
men hier en daar, in ’t bijzonder aan den Langendijk, vele 
jaren achtereen op denzelfden grond met succès kool ver- 
bouwd, soms zelfs twee keer in één jaar (vroege bloemkool en 
daarna late bewaarkool); maar ten slotte heeft men toch 
ook daar ondervonden dat op die wijze verschillende ziekten 
in zoodanige mate toenamen, dat de koolteelt veel minder 
voordeelig werd, zoodat men gedwongen was tot wisselbouw 
over te gaan. En op zandgrond mag men hoogstens om de 
drie of vier jaren met kool terugkomen. 

In ’t bijzonder moet men op de kiembedden of kiembanen, 
waar kool wordt uitgezaaid, een geregelden wisselbouw 
in acht nemen; daar moet men zelfs liefst niet vaker dan 
Eénmaal in de vijf jaren kool zaaien. Vele ziekten tasten 
de jonge plantjes reeds op de kiembedden aan; en men 
brengt ze daarvan daan op het veld over. 

Later zullen eenige beknopte mededeelingen volgen aan- 
gaande de belangrijkste koolziekten en beschadigingen, van 
welke in het bovenstaande reeds enkele vermeld werden. 

J. Rrrzema Bos. 


NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN- 
KUNDIGE) VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP 
DODONAEA TE GENT. 


TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


BROER, T. RIEZEMA BOS. 


Drie-en-twintigste Jaargang — 6e Aflevering — December 1rg17 


RHIZINA INFLATA (Schäff) Sacc., 


een wortelparasiet van coniferen. 


In Juli 1911 vond ik op het landgoed „De Groote Meer,” 
nabij Ossendrecht (N.-B.), een aantal exemplaren van een 
zeer opvallende, eigenaardig gevormde zwam, die ik niet 
kende, en die — zooals mij later bleek — in ons land nog 
niet was waargenomen. De geur van de zwam, die sterk 
gelijkt op die der Helvelld’s, en ook haar geheele habitus 
deed mij vermoeden, dat ik hier met een fungus te doen 
had, die aan de Melvelld's en Morchella'’s verwant was, 
dus met een Discomyceet (groep der Ascomvceten). Dit 
bleek inderdaad zoo te zijn; het kostte weinig moeite haar 
als Zehistna inflata te determineeren; de familie der Rhz- 
sinacede wordt onmiddellijk bij de Helvellaceae aangesloten. 

Door verschillende schrijvers, o.a. Pricrirux en HARTIG, 
is er opgewezen, dat deze zwam, in tegenstelling met de 
andere groote Discomvceten (Helvella, Morchella, 'erpa), 
die ongetwijfeld „onschuldige saprophyten” zijn, een ge- 
vaarlijke parasiet van verschillende coniferen is. Ik vestigde 
reeds indertijd de aandacht op haar voorkomen in ons land 
en op de wenschelijkheid haar in ’t oog te houden en 


182 


zoo mogelijk haar verspreiding ten onzent na te gaan. !) 

De zwam is in Duitschland blijkbaar volstrekt niet zeld- 
zaam, o.a. werd zij in Mecklenburg vaak waargenomen; 
ook in België (Brabant, Luik) heeft men haar aangetroffen. 
Ik achtte het derhalve waarschijnlijk, dat zij ook bij ons 
wel op andere plaatsen zou voorkomen. Intusschen zijn er 
verscheidene jaren verloopen, vóór ik hieromtrent zekerheid 
kreeg. Bij Ossendrecht heeft zij zich staande gehouden en 
volgens de waarnemingen van mijn broeder, zich uitgebreid, 
zoodat zij thans op verschillende plaatsen voorkomt. Eenige 
jaren geleden kreeg ik echter ook een exemplaar uit Lisse 
toegezonden, waaruit mij bleek, dat zij ook in onze duin- 
streek te vinden is. In den loop van dezen zomer (17) 
berichtte mij mej. C. Cool, conservatrice der Ned. Myc. 
Vereeniging, dat zij de zwam bij honderdtallen had waar- 
genomen op het landgoed Groenendael nabij Heemstede, en 
zij zond mij een exemplaar afkomstig van die vindplaats toe. 
Het staat dus wel vast, dat zij thans veel meer verbreid is dan 
men vermoedde. Nu bestaan er twee mogelijkheden: òf de 
zwam komt reeds geruimen tijd bij ons op verschillende 
plaatsen voor, zonder nog opgemerkt te zijn, òf wel, zij is 
bezig zich over ons land te verspreiden. De eerste ver- 
onderstelling ligt weliswaar het meest voor de hand, toch is 
misschien de tweede waarschijnlijker. Immers, we hebben 
hier te doen met een vrij groote en opvallende plant, die 
geen enkel botanicus licht voorbij zal zien. Bovendien be- 
hoort de duinstreek met haar bosschen wel tot de meest 
doorzochte deelen van ons land; in de omgeving van Haarlem 
heeft o.a. F. vaN EEDEN SR. jaren lang gebotaniseerd en 
deze hield zich gaarne ook met zwammen bezig en deed 
er b.v. vele afbeelden in de Flora Batava. 

1) Zie „De Levende Natuur’ 1912 en „De Nederlandsche 
Mycologische Standaardcollectie in ’s Rijks Herbarium’. Mede- 
deeling IIL der Ned. Myc. Vereeniging. 


In de „Flora Batava” (DI. XXIV) werd de zwam afgebeeld, 
(No. 1855). 


/ LS it OT } Plant mzie kl OT 1917. Pi IS 


183 


Toch is het, bij het grillige, wat vaak aan het optreden 
der paddenstoelen eigen is, zeer moeilijk hieromtrent met 
zekerheid iets te zeggen. Hoe het zij, zij komt thans blijk- 
baar op verschillende plaatsen en soms zelfs in grooten 
getale voor. Het leek mij daarom gewenscht, nog eens de 
aandacht er op te vestigen en het belangrijkste, wat er van 
haar bekend is hier mede te deelen. Ik hoop, dat hierdoor 
meerderen, vooral ook zij, die in de boschcultuur werkzaam 
zijn, hun aandacht eraan willen schenken; hierdoor zullen 
wij wellicht meer gegevens krijgen, in de eerste plaats 
betreffende haar verspreiding, doch dan ook — en dit is 
zeker van niet minder belang — omtrent haar levenswijze, 
haar parasitair karakter en de door haar-aangerichte schade. 
Want er zijn in onze kennis van dit organisme nog groote 
leemten; de meeningen der verschillende waarnemers loopen 
vrij sterk uiteen. 

In 1908 schreef Linpau ): „Nach Lage unserer jetzigen 
Kenntnisse bedarf die Rhizina-krankheit einer erneuten 
kritischen Untersuchung”. Dit geldt ook nu nog. 

De waarnemingen, die sedertdien in Frankrijk en Amerika 
gedaan zijn (trouwens zeer schaars), hebben vrijwel tegen- 
strijdige resultaten opgeleverd, en een hernieuwd onderzoek 
op breede basis is nog niet ingesteld. 

De zwam is zeer karakteristiek en opvallend; de vol- 
gende beschrijving en de afbeeldingen (zie Pl. IX) zullen 
ieder in staat stellen, haar bij den eersten oogopslag te 
herkennen: Het is een donkerbruin, onregelmatig-bolvormig 
lichaam, met de bolle zijde naar boven gekeerd en de holte 
naar onderen; jonge, nog groeiende exemplaren zijn wat 
vlakker, fraai bruin van kleur, met een lichten rand en 
slechts eenige c.M. groot. 

Als ze volwassen zijn, (ze kunnen ruim 1 d.M. groot wor- 
den) vertoonen ze meestal onregelmatige bulten en golvingen ; 


1) SORAVER-LiNDAU, „Handbuch der Pflanzenkrankheiten”, 3e 
Autlage, [ler Band (1908) p. 309. 


184 


de kleur is dan vaak op zwart af. Niet zelden smelten er 
een aantal tot onregelmatige conglomeraten samen. Gras, 
mos, dennennaalden en d.g. kunnen zij bij den groei in zich 
opnemen, zoodat het soms lijkt, alsof de mosplantjes uit het 
zwamweefsel ontspruiten. Zeer kenmerkend is vooral ook de 
onderzijde: deze is geelachtig wit; een aantal wortelachtige 
strengen van dezelfde kleur bevinden zich in den hollen koe- 
pel en verbinden het vruchtlichaam losjes met den bodem. 

Dit wat betreft het uiterlijk van de zwam; om althans 
in grove trekken ook den fijneren bouw te leeren kennen, 
maken we een dwarse doorsnede, loodrecht dus op het 
boloppervlak;.beziet men deze bij een zwakke vergrooting 
(bv. + 50 maal), dan krijgt men het volgende beeld (PI. IX 
fig. 3): Aan den bovenkant ziet men de ascf,‚ waarin de 
sporen gevormd worden; zij liggen dicht aaneengesloten 
in een laag en vormen zoo het Avmentum, dat het geheele 
bovenvlak van de zwam bekleedt. In iedere ascus worden 
S sporen gevormd (PL. X). Deze zijn lang-spoelvormig, aan 
de uiteinden wat verdikt en van een korte spits voorzien. 
In de sporen neemt men gewoonlijk twee groote en eenige 
kleinere oliedruppels waar. De sporen zijn 7—10 u breed 
en 30 à 40 u lang. Behalve uit asc, bestaat het hymenium 
uit paraphvsen, celdraden, die naar boven toe verdikt zijn 
en tusschen de asci gelegen zijn. De paraphysen zijn hier 
donkerbruin van kleur; hierdoor kan men ze gemakkelijk 
van het omringende weefsel onderscheiden en waarnemen, 
dat zij uit de diepere lagen hun oorsprong nemen. PL. X, 
fig. 4 vertoont asci en paraphysen bij sterke vergrooting. 
Onder het hymenium vindt men een dikkere laag van 
losser myceliumweefsel. Van deze laag is op de photo 
(fig. 3 ) slechts een deel (+ de helft) afgebeeld. Naar boven 
toe vormt dit mycelium een dichtere donkerbruine weefsel- 
laag, waarop het hymenium rust. Ook onder deze dichte 
laag treft men hier en daar ophoopingen van een donker- 
bruine kleurstof aan; op de photo doen deze zich voorals 


X, 


Bilt 


1917. 


zekten ; 


Tijdschrift over Planten: 


185 


zwarte vlekken. Bij onderzoek blijkt nu, dat de paraphysen 
uit de onderste lagen van het vruchtlichaam ontspringen. 
Zoolang dit groeit, worden er nog voortdurend nieuwe asci 
en paraphysen gevormd, die zich tusschen de oudere in- 
schuiven. Op fig. 3 kan men zien, dat onderaan een aantal 
nieuwe paraphysen komen opduiken en zich een weg banen 
door het lossere mycelium. 

Duidelijker is dit te zien bij sterker vergrooting. Fig. 6 
geeft een vergroot beeld van het onderste deel van fig. 5. 
Men ziet hier eenige (zeer donkere) uiteinden van jonge 
paraphysen; men kan deze niet verwarren met de dwars 
doorgesneden paraphysen. Doordat zich op deze wijze nieuwe 
elementen tusschen de andere inschuiven, groeit het vrucht 
lichaam; niet alleen aan den rand, maar ook in het opper- 
vlak zelf (een z.g. „intercalaire oppervlaktegroei’). Blijkbaar 
houdt zelfs de randgroei geen gelijken tred met den opper- 
vlaktegroei; hieraan zal men toe moeten schrijven, dat 
het vruchtlichaam zich meer en meer gaat opbollen. 

De beschrijving van deze waarnemingen geeft natuurlijk 
nog lang geen volledig beeld van de ontwikkeling dezer 
zwam. Voor zoover mij bekend, is daar echter ook nog 
geen diepergaand onderzoek naar ingesteld; wellicht zou 
dit belangrijke resultaten kunnen opleveren. Mhizina ver- 
tegenwoordigt vermoedelijk onder de Melvellaceae een vrij 
primitieven vorm; de hoogere, zooals b.v. de morieljes, 
hebben een meer gecompliceerd vruchtlichaam, dat door de 
differentiatie in „steel’ en „hoed” eenigszins den vorm der 
hoogere Bastidiomvcetes (de echte paddenstoelen) nabootst. 
Door een nauwkeurige studie van deze zwam zou wellicht 
kunnen blijken of inderdaad deze groep zich bij de Pezizales 
laat aansluiten. !) 

Wanneer de asci rijp zijn, schieten zij hun sporen omhoog 


1) Zie o.a. G. F. ATkKiNsonN, „Phylogeny and Relationships in 
the Ascomycetes’; Annals of the Missouri Botanical Garden, 
Vol II (1915),-p. 315—376. 


186 


de lucht in; gewoonlijk schijnen een groot aantal asci dit 
gelijktijdig te doen. Men ziet dan plotseling een uiterst 
fijn „stofwolkje” uit de zwam opstijgen; het wordt onmid- 
dellijk door de luchtstroomingen gegrepen, zoodat de sporen 
verspreid worden. Dit „puffen” kan men bij verschillende 
Discomvceten opmerken; zeer fraai heb ik het o.a. ook 
waargenomen bij de apotheciën (bekertjes) van Sclerotinta 
tuberosa, den bekenden Anemonenparasiet, die in het bosch 
geheele plekken dezer bloemen kan doen afsterven en ook 
gekweekte vormen vaak aantast. — 

Wat nu het parasitisme van Rhtzina betreft, hierop is 
het eerst door Prirrieux!) de aandacht gevestigd. In 
Frankrijk, vooral in Sologne, was reeds lang een pleksge- 
wijs afsterven van de zeeden, Pinus maritima, bekend, ten- 
gevolge van een ziekte, die zich kringvormig uitbreidend, - 
vaak geheele bestanden verwoest. Men noemt dit „ma- 
ladie ronde” of kortweg rond”. PrirLIEUXx trof op deze 
plekken zeer vaak de vruchtlichamen van Zekzzina inflata 
aan en beschouwt ze als de oorzaak ervan. Hij vergelijkt 
ze met de beruchte honingzwam (Armillaria mellea), die 
dergelijke „Ronds”’ veroorzaakt‘in de bosschen van Zuus 
sylvestris. Wanneer men de zieke of doode boomen uit den 
grond neemt, ziet men, dat de wortels-als 't ware omsponnen 
zijn met schimmelweefsel; uit de schors komen witte my- 
celiumbundels, die zich vertakken en vereenigen tot een 
draderig zwamweefsel. Bij nauwkeurig onderzoek kan men 
den samenhang vinden tusschen dit mycelium en de strengen, 
die aan de onderzijde van de zwam ontspringen. Dit deed 


1) PrirLiEux, Compt. Rend. de la Soc. des Agriculteurs de 
France, t. XI (1880); idem, „Maladies des Plantes agricoles.” Tome 
IL p. 460. 

De oorspronkelijke verhandeling van Prrrrreux heb ik, even- 
min als die van HARTIG („Der Wurzelschwamm’”, Forstl.-naturwiss. 
Zeitschrift. 1892) in handen kunnen krijgen. Zij zijn — als zooveel 
andere phytopathologische en mycologische literatuur — In 
ons land niet te vinden. 


187 


bv. James R. Weir!) door een aangetast boompje met de 
omringende vruchtlichamen voorzichtig uit te graven, het 
geheel in water te plaatsen en vervolgens den grond voor- 
zichtig weg te spoelen. Het bleek nu duidelijk, dat de 
strengen, waarmede de zwammen aan den bodem bevestigd 
zijn, zich voortzetten in het mycelium, dat de wortels bekleedt. 
Verder vond Weir, dat het inwendig mycelium, hetwelk 
zich in het schorsparenchym en in het bastweefsel uitbreidt, 
een voortzetting is van de uitwendige zwamvlok, welke 
laatste weer samenhing met de myceliumstrengen der 
vruchtlichamen. 

Op deze of d.g. wijze heeft men herhaaldelijk het voor- 
komen van de zwam op doode of afstervende coniferen 
kunnen aantoonen. Zoo deelt b.v. EurereLp?®) mede, dat bij 
Lauterbach het afsterven van „alle planten, zoowel van 
de aangeplante sparren als van alle bodemgrassen werd 
waargenomen, in een ringvormige gedaante. De ring had 
een breedte van 60 cM., was bijna zuiver cirkelrond, met 
een doorsnede van 12 M. Op den ring waren alle planten 
afgestorven, de bodem zag er verzengd uit. Het oppervlak, 
dat door den ring werd ingesloten, werd spoedig weer 
door de weelderig groeiende onkruiden ingenomen, zoo 
b.v. distels en kruiskruid (Senecio vulgaris). Deze planten 
volgden op ongeveer 1 M. breedte den ring.” Bij deze beschrij- 
ving, die overigens veel aan duidelijkheid te wenschen 
overlaat, zou men niet licht aan een aantasting door Rhizina 
denken, vooral, daar ook het afsterven van „alle bodem- 
grassen” vermeld wordt. Of wij uit de mededeelingen, dat 
de bodem als ‘tware verzengd was, mogen afleiden, dat 
hier een brandplek aanwezig was, is ook twijfelachtig. 
Prof. Von TuBeuF onderzocht aangetaste sparren, die hem 


1) James R. Weir, „Observations on Rhizina inflata”; Journal 
of Agricultural Research, Vol. IV (1915), p. 98. 

2) EureFeLp, „Absterben in Fichtenkultur, veranlasst durch 
Rhizina undulata” (= R. inflata); Naturw. Zeitschrift für Forst- 
und Landwirtschaft, Se Jhrg. 1910, p. 527. 


188 


toegezonden werden, en constateerde Rhizina 1. Ongetwij- 
feld zal deze zwam hier dus ook opgetreden zijn; of ze 
echter inderdaad de primaire oorzaak van het afsterven 
was, staat volstrekt niet vast. Het strikte bewijs, dat zij 
inderdaad de „ronds” veroorzaakten dus een echte parasiet 
is, is door dg. waarnemingen nog niet geleverd; in den 
laatsten tijd is dit dan ook weder ontkend. Immers het is 
zeer goed mogelijk, dat de „ronds” aan andere, nog onbekende 
oorzaken zijn toe te schrijven en Rhizina hierbij slechts 
als een secundaire parasiet of vaak zelfs geheel saprophy- 
tisch optreedt op de verzwakte of doode boomen. 

De zaak is echter toch nog gecompliceerder. In Frankrijk 
schijnt men algemeen van meening te zijn, dat de „ronds” 
steeds ontstaan rondom plaatsen, waar brandjes in het 
bosch geweest zijn. „Het is een feit, dat goed geconstateerd 
schijnt te zijn,’ zegt Prirrreux, „en dat door de eigenaars 
der bosschen in Sologne wordt erkend, dat het kwaad steeds 
zijn oorsprong neemt rondom de plaatsen waar houthakkers 
of zwervers een vuur gestookt hebben. Het geloof, dat de 
„ronds” in eerste instantie zijn toe te schrijven aan vuren, 
die in het inwendige of aan den rand der dennenbosschen 
zijn aangelegd, is zeer verbreid onder de boschbouwers van 
de Landes, zoowel als in Sologne.” 

Het staat wel vast, dat Phizina inflata een besliste voor- 
keur heeft voor d.g. plaatsen. Dit bleek mij reeds dadelijk, 
toen ik haar (in 1911) in Brabant vond: op den grond, waar 
de zwam groeide en in de onmiddellijke nabijheid, vond ik 
stukjes houtskool en halfverbrand hout; bij verscheiden 
exemplaren waren aan de onderzijde van de zwam kleine 
brokjes houtskool er mede vergroeid. In de Fransche litera- 
tuur wordt herhaaldelijk op dit feit gewezen. Zoo wordt 
b.v. vermeld, dat Whiztna inflata vóór 1892 zeer zeldzaam 


1) Prof. Von Turreuvr deelde mij dezer dagen schriftelijk mede, 
dat hij Phizina in Beieren vaak had waargenomen en dat er 
niet aan te twijfelen viel, dat zij zeer schadelijk ís. 


189 


was in het bosch van Fontainebleau. In dat jaar echter 
werd het bosch geteisterd door talrijke branden, waardoor 
vierhonderd hectaren van het woud verwoest werden, 
hoofdzakelijk van Pinus svlvestris,„ eenige maanden later 
kon men op de brandplaatsen duizendtallen van prachtige 
exemplaren verzamelen. In dit verband wil ik ook even 
vermelden, dat ik „Groenendael” bezocht eenige weken, nadat 
mej. Coor mij meldde, dat zij de zwam daar in grooten 
getale had waargenomen en ten bewijze daarvan er mij 
een toezond. Niettegenstaande ik het bosch in allerichtingen 
doorkruiste en nauwkeurig doorzocht, kon ik toen geen 
spoor van de zwam meer vinden. Wel echter trof ik op 
verscheidene plaatsen brandplekken aan; waarschijnlijk 
vermaakt de jeugd en zich nogal eens met het stoken van 
vuurtjes; (het is tegenwoordig openbare wandeling). Onge- 
twijfeld zijn er dus wel de voorwaarden voor de ontwik- 
keling van de zwam aanwezig. 

De voorkeur van PRhizina inflata voor brandplekken 
zullen we ons vermoedelijk zóó moeten voorstellen, datde 
zwam hier een geschikten bodem vindt voor de ontkieming 
harer sporen, door de bijproducten, die bij de verbranding 
ontstaan. Dit is trouwens geen op zichzelf staand feit: 

Het is bekend, dat Pvronema confluens, eveneens een 
Ascomvceet, dezelfde voorliefde heeft voor brandplekken in 
bosschen en heiden. Lorsvy !) vermeldt, dat in den drogen 
zomer van 1904 het gras en de struiken, ter weerszijden 
van den spoorweg tusschen Wolfheezen en Arnhem, op 
vele plaatsen door het vuur der locomotieven in brand ge- 
raakt waren, en dat op de brandplekken langs den geheelen 
weg de: roode vlekken der jonge vruchtlichamen te zien 
waren. Het is overigens volstrekt nog niet zeker, dat de 
verbrandingsproducten der planten hierbij een belangrijke 


1) J.P. Lorsy, „Vorträge über Botanische Stammesgeschichte”, 
Bd. Ï bldz. 421. 


190 


rol spelen. H. Marsnarr Warp *) vermeldt, dat Pyronema 
confluens bij hem geregeld optrad op potten met gesteri- 
liseerden grond; hier was dus de verhitting van den bodem 
voldoende om deze voor de zwam geschikt te maken. — 
Verder wijzen ook de namen Cantharellus carbonarius, 
Flammula carbonarta e.a. op dezelfde voorliefde. 

Het geheele proces van het ontstaan der „ronds” zou men 
zich dus als volgt kunnen voorstellen: op brandplekken 
ontkiemen de sporen der zwam; er ontstaat een mycelium, 
dat aanvankelijk saprophytisch in den bodem leeft, ook in 
de doode wortels en de stompen der verbrande boomen 
doordringt en. zich daarmede voedt. Hierdoor groeiend en 
in kracht toenemend, begint het nu ook halfdoode en kwij- 
nende boomen aan den omtrek van de brandplek aan te 
tasten, neemt meer en meer een parasitisch karakter aan en 
krijgt ten slotte ook vat op volkomen gezonde levenskrachtige 
boomen. Thans grijpt het kwaad snel om zich heen en 
uitgaande van de brandplek, ontstaat een groote afster- 
vingsplek in het bosch, die alleen tot staan gebracht kan 
worden door het graven van een greppel rondom de zieke 
plek, waarbij men nog eenige meters buiten den omtrek van 
de zichtbare verschijnselen moet gaan. 

Deze beschouwing mag misschien zeer waarschijnlijk 
geacht worden, bewezen is nog allerminst, dat de 
zaak zich inderdaad zoo toedraagt; door opzettelijke proef 
nemingen zou men het eerst. moeten aantoonen. 

De eenige, die — voor zoover mij bekend — een zij 't ook 
ruwe infectieproef gedaan heeft is James R. Werr (zie het 
boven aangehaald artikel). Volgens Weir komt de zwam 
overvloedig voor „in the forest-fire areas of the North-west.” 
(Noord-Amerika). In het voorjaar van 1912 vond hij in 
Idaho, op plaatsen, waar het struikgewas was weggebrand, 


Ey 


kleine geisoleerde plekken, waar jonge 3 à 5 jarige zaai- 


1) H. Marsnarr Warp, „The nutrition ot fungi, Presidential 
address to the British Mycological Society”, Worcester 1900. 


191 


lingen van verschillende coniferen afstierven (7'suga hete- 
rophvlla, Larix occtdentalis, Pinus monticola). De wortels 
der zaailingen bleken dicht samengevlochten te zijn door 
een wit mycelium, waardoor er bij 't uittrekken veel aarde 
aan bleef hangen. Het mycelium was ook overal in het 
schors- en bastweefsel der wortels doorgedrongen; dit was 
doortrokken met hars, evenals dit bij aantasting door de 
honingzwam(Armillarta mellea) hetgevalis. Aan deze dacht 
men dan ook aanvankelijk. De plekken waren 2 à 4 voet 
in doorsnede en onregelmatig rond, alsof datgene, wat ze 
veroorzaakte, zich van uit een centrum had uitgebreid. 
Later in den zomer kwamen de vruchtlichamen van Z47- 
sina inflata voor den dag. 

Een eenvoudig onderzoek (zie bldz. 187) liet weinig twijfel 
over den samenhang. Weir deed nu de volgende, wel is 
waar, vrij grove, doch daarom niet minder demonstratieve 
infectieproef: 

In gekookt water werd een zekere hoeveelheid grond 
van een brandplek genomen, geschud en hierbij een groote 
hoeveelheid sporen van Rkiztna gevoegd. De vloeistof werd 
uitgegoten aan den voet van verscheidene gezonde 3- à 4 
jarige zaailingen van Pinus monticola, die op „verbranden 
grond’ in een ander deel van het bosch groeiden. Dit gebeurde 
in den zomer van 1912. In het najaar schenen de boompjes 
reeds eenigszins verzwakt te zijn en in Juli 1913 waren zij 
geheel afgestorven. Hun wortels bleken geïnfecteerd te 
zijn door eenzelfde myceliummassa als boven beschreven. 
Stammen en naalden waren volkomen vrij van andere ziekten. 

De zwam is volgens Weir in Amerika waargenomen op 
Pinus contorta, P. divaricata, P. monticola, P. ponderosa, 
Abies grandis, Larix occidentalis, Tsuga heterophvlla, 
Pseudotsuga taxifolia. 

Deze proef van Weir schijnt inderdaad wel een zekere 
bewijskracht te hebben wat betrcft het parasitische karakter 
van de zwam. Alleen rijst er eenige twijfel of de boompjes 


192 


inderdaad gezond en levenskrachtig waren, daar Weir ver- 
meldt, dat zij op verbranden grond stonden. Men vraagt 
zich af waardoor hier een brandplek ontstaan was, en of 
inderdaad de boompjes niet-door den brand geleden hadden. 

De opvattingen van M. ManecinN }) wijken nogal sterk van 
de gewone af en men krijgt den indruk, dat zij op goede 
waarnemingen berusten. In den zomer van 1911 hadden 
buitengewoon hevige branden gewoed in het bosch van 
Fontainebleau. MaANciN had nu tot taak de schade op te 
nemen, en moest hiertoe meer dan 500 hectaren van het 
naaldbosch doorkruisen om de boomen te merken, die gekapt 
moesten worden. Tijdens dit werk deed hij de volgende 
waarnemingen: 

le. De vruchtlichamen van Phizina tnflata waren buiten- 
gewoon overvloedig in bepaalde perceelen, waar alle boomen 
gezond waren en krachtig gegroeid, en waar nooit Ee 
maladie des Ronds du Pin” was waargenomen; 

2e. In bepaalde perceelen, waar voor den Hint de ver- 
woestingen, door de „Ronds” veroorzaakt, zéér groot waren 
geweest, was zoo goed als geen enkel exemplaar van Zekizina 
te vinden. 

ManciN houdt het voor een verkeerde interpretatie, als 
men een invloed, hoe gering ook, wil toeschrijven aan de 
vuren der houthakkers op het ontstaan en de ontwikkeling 
van de „Ronds du Pin.” Hij heeft talrijke plekken bestudeerd 
in de pijnbosschen van het Forêt de Fontainebleau, en het 
is hem duidelijk geworden, hoe moeilijk het iseen „Rond” 
als zoodanig te herkennen in het eerste en zelfs in het 
tweede jaar van zijn bestaan. Men heeft, zegt M. de zaak 
omgedraaid; de ziekte richt hare verwoestingen aan, lang 
voordat men haar als „maladie des ronds” herkent, en vóór 
de houthakkers er hun vuren komen aanleggen; immers 


) Ma AURICE MANGIN, „Contribution à l'étude de la maladie des 
Re du Píin.”; Compt. Rend. de T Acad. des Sciences, Tome 
154 (1912). 


195 


deze komen eerst dan, als men begint met de eerst aan- 
getaste boomen te vellen. Dán eerst vindt ook de zwam 
den voor haar meest geschikten voedingsbodem; MANGIN komt 
zoodoende tot deze conclusie: 

Rhizina inflata is een vrij algemeene zwam in de naald- 
bosschen te Fontainebleau op zandbodem. De vruchtlichamen 
treden vooral dáár op, waar de ontwikkeling er van be- 
vorderd wordt door de asch van branden, of van vuren 
van houthakkers,en overigens onafhankelijk van den toestand 
van het bosch. Men kan derhalve niet aannemen, dat de 
„maladie des Ronds du pin” veroorzaakt zou worden door- 
dat Rhizina met haar mycelium de wortels der boomen 
aantast. Dit mycelieum treedt eerst op, wanneer de boomen 
ten offer zijn gevallen aan de „maladie des Ronds”, waar- 
van de eigenlijke oorzaak nog steeds onbekend is. 

Uit het voorafgaande zal, naar ik veronderstel, duidelijk 
geworden zijn, dat onze kennis van Ahizina inflata nog zeer 
fragmentarisch is en dat er nog veel tegenstrijdigs zit in 
de waarnemingen der verschillende onderzoekers. 

Dit staat wel vast, dat het gewenscht is, haar niet uit 't 
oog te verliezen en er acht op te blijven geven, of zij zich 
bij ons te lande aanzienlijk vermeerdert. Een hernieuwd 
onderzoek zal moeten plaats vinden ; eensdeels zal dit moeten 
bestaan in,exact werk (reincultuur van de zwam, infectie- 
proeven), anderdeels zullen waarnemingen en proefnemingen 
in het bosch onmisbaar zijn. R. Harrie's woord: „Die 
Erforschung der Krankheiten unserer Waldbäume wird 
selten zum Ziel führen, wenn wir nicht sorgfältige und 
ausgedehnte Beobachtungen und Untersuchungen im Walde 
selbst ausführen” is nog steeds van volle kracht. 

Ik hoop daarom, dat mijn verzoek om medewerking hierbij 
niet te vergeefs zal zijn. 

H. A. A. vAN DER LEK. 


194 


VERKLARING DER PLATEN 

Plaat IX. 

Fig. 1, volwassen exemplaar van Pekizina inflata, middel- 
matig groot, van onderen gezien; men ziet de strengen, waar- 
mede het vruchtlichaam in den bodem bevestigd is (nat. gr). 

Fig. 2, jong exemplaar, van boven gezien (nat. gr). 

Fig. 3, dwarse doorsnede door het vruchtlichaam (+ 50 X 
vergroot); aan de bovenzijde ziet men de asci en de daar- 
tusschen gelegen paraphysen. Rechts onderaan banen zich 
jonge paraphysen een weg door het losse mycelium weefsel. 

Plaat Xn, 

Fig. 4, asci en paraphysen (+ X 270), naar TULASNE, 
gewijzigd. : 

Eig.5, sspotenr(ae 50080): 

Fig. 6, een deel van het in fig. 3 afgebeelde praeparaat 
(onderaan rechts); bij sterker vergrooting (+ >_< 150); naar 
een microphotographie. 


195 


BESTRIJDING VAN DOPLUIS OP PERZIK EN DRUIF. 


De zeer gunstige resultaten, die met het gebruik van 
carbolineum op verschillende gewassen, ter bestrijding van 
dierlijke parasieten (meest blad- en schildluizen en mijten) 
verkregen zijn, hebben het vertrouwen in dit middel bij 
de practische tuinbouwers zeer doen toenemen. Daardoor 
is het mogelijk geweest, door proefnemingen in de practijk 
op Vrij ruime schaal na te gaan, of van de groote insec- 
tendoodende kracht ervan nog meer partij kon worden ge- 
trokken. Dat de practici zich daartoe bereid verklaarden 
is een zeer verblijdend teeken, en dit zal aan de snelle 
verbreiding der op deze wijze verkregen ervaring zeer ten 
goede komen. 

Het aantal gewassen, dat op zijn gevoeligheid voor car- 
bolineum beproefd is, is groot en telt vertegenwoordigers 
uit verschillende tuinbouwculturen, nl. vruchtencultuur, 
boomkweekerij en bloemisterij. Tot nu toe was echter het 
aantal gewassen, dat onder glas geteeld wordt en waarop 
proeven met carbolineum waren genomen, gering. Het lag 
thans op onzen weg te trachten, dit aantal uit te breiden. 

Het eerst kwamen daarvoor in aanmerking de perzik en 
de druif, beide voor de glascultuur zeer belangrijke ge- 
wassen en waaraan door bepaalde insectensoorten belang- 
rijke schade kan worden veroorzaakt. Indien het gelukte, 
voor deze vruchtboomen een onschadelijke behandeling 
met carbolineum vast te stellen, zou daarmede aan de 
praktijk een groote dienst worden bewezen. De parasieten 
toch, die op deze gewassen vrij vaak voorkomen en onder 
deze vooral de dopluis, waren tot nu toe alleen door een 
jaarlijks uitgevoerde, zorgvuldige behandeling te bestrijden, 
en in verscheidene gevallen gelukte dit zelfs nog maar on vol- 
komen, waarschijnlijk door de onvoldoende insectendoo- 
dende kracht der gebruikte middelen. 

Ook het zorgvuldig afborstelen (al of niet gecombineerd 
met insmeeren met kalk, zwavel of eenig ander middel) 


196 


leidde niet tot een afdoende bestrijding; en vooral bij de 
perzik was dit een zeer veel tijd eischend en daardoor 
kostbaar werk. 

Te meer was de wenschelijkheid, om de bruikbaarheid 
van carbolineum op deze (in hoofdzaak) kasvruchten vast 
te stellen, groot, omdat de berookingen met blauwzuurdamp, 
waarvan in den aanvang veel verwacht werd, geen vol- 
doend resultaat hadden opgeleverd. De verwachtingen, die 
van dit laatste middel gekoesterd werden, waren groot en niet 


zonder reden, want in Amerika en speciaal in de Weste- 


lijke staten, wordt het in steeds toenemende mate en met 
groote succès, toegepast. In ons land onder leiding van 
Dr. Quanjer beproefd, heeft het aanvankelijk ook gunstig 
gewerkt, zoodat het als bruikbaar middel reeds was aan- 
genomen en het gebruik ervan voor de bestrijding van 
plantenparasieten, in verband met zijn groote giftigheid 
voor mensch en dier, bij Koninklijk Besluit van 10 Juli 1912 
Stbl. No. 215 geregeld werd. Verscheidene, met evenveel zorg 
als de eerste, later uitgevoerde berookingen hebben echter 
een zeer onvoldoend resultaat opgeleverd, zoo zelfs, dat wij 
op dit oogenblik deze bestrijdingsmethode geheel hebben 
verlaten. Wat daarvan de oorzaak is, is onsnog niet bekend; 
en eigenaardig is het, dat een tweetal berookingen tegen 
bladluizen op de bollen in een bollenschuur, wèl een zeer 
gunstige uitkomst hebben opgeleverd. 

De onvoldoendheid van alle tot nu toe ter bestrijding 
van de dopluis gebruikte middelen blijkt wel uit het vol- 
gende. Een tuinbaas wilde aan zijn personeel voor het af- 


borstelen van perzikboomen vijf gulden per stuk betalen, 


nadat in het voorjaar gebleken zou zijn, dat de boomen 
werkelijk geheel vrij van dopluis waren. Op die voor- 
waarde wilde echter niemand het werk uitvoeren! 

Voor behandeling met carbolineum bestond dan ook bij 
eenige vooruitstrevende tuinders in het Westland veel be- 


langstelling, daar omtrent de werking van dit middel op. 


IX 


‘Id 


„Io “uargorzuopuwjd Aa2O 1fiyIsplir 


ge 


197 


de dopluizen geen twijfel bestond en de behandeling zelve 
zeer eenvoudig en zeer goedkoop zou zijn. De vraag was 
echter of de boomen de behandeling zouden verdragen, 
want vooral perzikboomen behooren tot de gevoelige ge- 
wassen. 

Gelukkig waren er aanwijzingen, die deden verwachten, 
dat ook dit zou medevallen. Vooreerst was er reeds een 
enkele tuinder, die carbolineum gebruikte, maar dan in 
zeer verdunden toestand (2 %). Maar anderen gebruikten 
reeds sedert eenigen tijd petroleum, dat ook een krachtig 
insectendoodend middel is. De wijze waarop dit werd aan- 
gewend, was echter vrij onvoldoende, zoodat van een betere 
uitvoering niet alleen beter resultaat, maar ook minder 
kans op beschadiging kon worden verwacht. 

Na een drietal lezingen, in het najaar van 1915 door 
mij te Wateringen, Monster en Naaldwijk gehouden, en 
waarop ik de gunstige werking van carbolineum op bes- 
_senstruiken en vruchtboomen besprak, verklaarden zich 
een zevental tuinders bereid, proeven met carbolineum te 
nemen op vruchtboomen in kassen. Bij allen werden per- 
ziken bespoten, terwijl een ook druiven en een ander 
pruimenboomen voor de proef beschikbaar stelde. De be- 
spuiting bleef niet beperkt tot enkele boomen, maar in de 
meeste gevallen werd een geheele kas of een groot gedeelte 
ervan, ook wel meer dan een kas, behandeld. De bespuiting 
der druiven werd dadelijk op drie kassen toegepast. 

In de meeste der behandelde kassen kwam dopluis (op 
de perzik Lecantum cornt Plaat XI fig. 3 en op de druif 
Pulvinaria betulae fig. 2) in erge mate voor, soms zelfs 
zoo, dat de boomen in den zomer geheel bedekt waren met 
het „zwart” of roetdauw. Op enkele plaatsen was het minder 
de dopluis, dan wel het „spint” of ook de groene bladluis, 
die bestreden moest worden. 

De uitvoering geschiedde in de meeste gevallen onder toe- 
zicht van een onzer; aan den heer Maarschalk, phytopatholoog 


198 


aan het Instituut voor Phytopathologie mag hier wel een 
woord van dank gebracht worden voor de zorg, die hij 
aan de uitvoering besteedde, waardoor de uitkomsten zoo 
gunstig konden zijn. zoodat hij het gebruik van carbolineum 
in kassen in het Westland zeer krachtig heeft bevorderd. 
De gebruikte oplossingen waren te sterkte van 2—5!/s ®/, 
voor de perzik en van 4—80/, voor de druif. 

Bij de vermelding van de resultaten behoef ik niet in 
bijzonderheden af te dalen. Zij waren in alle opzichten 
zeer bevredigend en voor het nieuwe middel een volledig 
succès. Toch is het gewenscht hier eenige mededeelingen 
over te doen. 

1. In een perzikkas, die „vergeven was door zwart” (zie 
dit artikel bl. 202), werd gespoten met een 5!/,°/, eplossing. 
Resultaat: dopluis gedood, zoodat de boomen zich prachtig 
ontwikkelden en zoo goed vruchten zetten, dat deze gedund 
moesten worden. In den zomer kon de eigenaar mij slechts 
twee kleine plekjes toonen, waar het zwart zich nog 
vertoonde. Deze waren gelegen in het laagste deel der 
boomen (leiperziken), en zeer duidelijk waren dit plekjes, 
die bij de bespuiting niet of minder goed geraakt waren. 
De groene luis was zoo goed las geheel verdwenen; spint 
was niet aanwezig. 

2. In een kas bij een anderen eigenaar was gespoten met 
een 20/, oplossing. Daar in deze kas reeds meermalen met 
carbolineum gespoten was, was dopluis afwezig. Het spint 
was echter niet voldoende bestreden. 

3. Op een tuin waren perziken proefsgewijs bespoten met 
oplossingen, ter sterkte van 3, 4 en 5%/,, Geen enkele had 
geleden in den bloei, 3%/, en 4°/, bleken voor bestrijding van 
de bladluis niet voldoende, 5°/, wel. 

4. Op een anderen plaats waren jonge perziken bespoten 
met 2, 3 en 5°/, oplossingen. Dopluis was niet aanwezig. De 
groene bladluis bleek met 2%, onvoldoende, met 3%/ vrij 
goed en met 5°/, goed te zijn bestreden. 


199 


Perziken, tegen een muur geplaatst, waren bespoten met 
een 6%/, oplossing. Bladluis trad nog zeer weinig op, spint 
daarentegen veel. De boomen waren wel losgemaakt, vóór 
zij bespoten werden, maar de muur was niet bespoten. 
Blijkbaar heeft een aantal mijten, die het spint veroorzaken, 
in reten in de muur overwinterd of waren daarop eieren 
gelegd, die overgebleven zijn. 

Bij denzelfden tuinder werden de druiven in 5 kassen 
bespoten. De boomen werden geheel losgemaakt en aan 
twee zijden bespoten met 4, 6 en 89/, oplossingen. De 40/, 
oplossing had weinig geholpen, de 6%, veel beter en de 80/, 
oplossing was afdoende. Op een boom, die blijkbaar over- 
geslagen was, trad de dopluis even sterk op, als vroeger 
in de geheele kas. 

5. Op een anderen tuin werd met een 2°/, oplossing gespoten 
tegen de dopluis op de perzik. De bespuiting had wel eenige 
uitwerking, maar niet voldoende. Een 40% oplossing gaf 
daar veel beter resultaat, zonder dat de bloei of het uitloopen 
der boomen benadeeld werden. 

Een Victoriapruim, door denzelfden tuinder met een 50/0 
oplossing bespoten, bleef geheel vrij van luis: 

6. Bij een anderen tuinder had een 20% oplossing tegen 
de bladluis op perzik geen resultaat gehad. 

7. Ten slotte gaf een 5% oplossing op perzik tegen de 
dopluis een volkomen afdoend resultaat. De dopluis was 
geheel verdwenen. De bladiuis kwam slechts op enkele 
takjes terug. De vruchtzetting was hier uitstekend. 

Deze bespuitingen hebben dus geleerd: 

_ te. dat de perzik een 5% oplossing, zonder eenige schade 
kan verdragen en dat zelfs een nog sterkere oplossing niet 
schadelijk behoeft te zijn; 

2e. dat een 5% carbolineumoplossing tegen de dopluis 
op perzik vrijwel afdoende resultaten geeft en dat ook de groene 
bladluis en het spint op zeer goede wijze daarmede worden 
bestreden. Minder sterke oplossingen geven duidelijk minder 


200 


resultaat. Een 20/0 oplossing is vrijwel zonder uitwerking; 

3e. dat de druif een 6—S8 9% carbolineumoplossing zonder 
schade kan verdragen en dat daarmede de dopluis afdoende 
kan worden bestreden. 

Alle hierboven aangehaalde bespuitingen zijn uitgevoerd 
in het einde van December of in Januari. De gebruikte 
hoeveelheden vloeistof waren niet zeer groot, maar vol- 
doende om de boomen flink te bevochtigen. 30—40 L. sproei- 
vloeistof waren voldoende tot bespuiting van een tweezijdige 
perzikkas van 32 M. lengte. 

In de gevallen, waarin een boom (b.v. een druiveboom) 
blijkbaar was overgeslagen, werd de gunstige werking van 
het carbolineum eerst duidelijk gedemonstreerd. Bij latere 
proefnemingen is dit ook waargenomen en is het hier en daar 
voorgekomen, dat jonge, pas ingeplante boomen bij de bespui- 
ting waren overgeslagen. De arbeider had blijkbaar al zijn 
aandacht aan de behandeling der oudere boomen gewijd 
en de jonge, die geen of weinig vrucht zouden voortbrengen, 
overgeslagen. Op deze kwam het zwart dan zeer veel voor, 
terwijl ook de naaststaande boomen met de overgeloopen 
jonge dopluizen waren bezet en ook eenigszins met zwart 
waren bedekt. Om een afdoend resultaat te verkrijgen, 
mag dan ook geen plant en geen gedeelte van een plant 
zelfs worden overgeslagen. 

Het is mij gebleken, dat in den winter 1915/16 nog meer 
proeven met carbolineum genomen zijn, dan hierboven zijn 
vermeld en in den afgeloopen winter is dit aantal nog 
uitgebreid. De resultaten zijn van dien aard, dat velen 
thans met volledig vertrouwen hun perzik- en druiveboomen 
met dit middel bespuiten, en het laat zich aanzien, dat het 
gebruik nog algemeener zal worden. Ik juich dit zeer toe, 
daar er geen middel tegen verschillende dierlijke parasieten 
op deze boomen bestaat, dat meer afdoend en tegelijkertijd 
even goedkoop is. Het is echter gewenscht, dat allen, die 
het zullen toepassen, met de ervaringen. die onder andere 


201 


omstandigheden zijn verkregen, bekend zijn. Uit de hierboven 
genoemde proeven kunnen deze niet afgeleid worden, 
aangezien die zonder uitzondering zonder eenig nadeel voor 
de planten verliepen. Later uitgevoerde, afwijkende behan- 
delingen hebben onze kennis echter uitgebreid. 

Vooreerst is het beslist verkeerd gebleken, druiveboomen 
met een carbolineumoplossing #2 te smeren. Dit was mij 
uit een andere proefneming reeds bekend en op mijn lezin- 
gen in het Westland heb ik daarvoor uitdrukkelijk ge- 
waarschuwd. Het insmeren van een druiveboom (met zwavel 
kalk) zit den Westlander echter in het bloed, zoodat een 
tuinder te Naaldwijk, ondanks een waarschuwing van den 
eersten proefnemer met druiven, zijn boomen toch Znsmeerde 
met carbolineum. Het gevolg was, dat zijn boomen onregel- 
matig uitliepen en vele knoppen bleven „zitten. 

Ook is het gewenscht, op de perzik geen oplossingen te 
gebruiken van een sterkte van meer dan 5 0. Proefgewijs of bij 
vergissing zijn op enkele plaatsen sterkere oplossingen 
gebruikt, b.v. 71/s 0/0, maar deze hadden meestal duidelijk een 
nadeeligen invloed op den bloei, de bloemknoppen waren 
beschadigd. Hetzelfde is het geval, als de bespuiting te laat 
wordt uitgevoerd. Zoodra er eenige werking in de bloem- 
knoppen is gekomen en deze dus beginnen te zwellen, mogen 
perzikboomen niet meer met carbolineum bespoten worden. 
In de gevallen, waarin dit geschiedde, ontwikkelden de 
bladknoppen zich nog wel goed en groeiden de scheuten 
soms zelfs zeer goed, maar de bloem was verloren. Vroeger 
spuiten dan eind December is voor Zate perziken ook 
verkeerd. 

Ten slotte moet men er goed op letten, dat men een 
goede carbolineumsoort voor deze bespuitingen gebruikt. 
Carbolineum dat men zelf oplosbaar maakt, is voor perzik en 
druif ongeschikt. Maar alle zgn. oplosbare carbolineum is 
ook nog niet te gebruiken. De soorten, die bij verdunning 
met water zet helderwit worden, dus bruin blijven, zijn 


202 


te wantrouwen, aangezien deze gewoonlijk op de boomen 
een bruine, glimmende laag achterlaten, die blijkbaar een 
schadelijken invloed op. de ontwikkeling der knoppen uit- 
oefent. Carbolineumsoorten die een helder witte oplossing 
geven, als men ze met water verdunt en die geen aanslag 
op de boomen achterlaten, zijn voor de bespuiting van 
perzik- en druiveboomen, volgens de opgedane ervaringen, 
wel geschikt. Een paar bruine droppeltjes, die soms op de 
overigens helderwitte vloeistof blijven drijven, zijn blijk- 
baar niet nadeelig. 


Dat de bestrijding van dopluis met carbolineum zeer 
gunstig werkt, blijkt uit de qualiteit der geoogste vruchten. 
In kassen, waarin het „zwart voorkomt, groeien vooral 
de perziken zeer onvoldoende uit en zijn zij bedekt met 
een roetachtige massa. De qualiteit der vruchten is slecht. 
Druiven hebben, wat den groei betreft, gewoonlijk niet zoo- 
veel te lijden als perziken, maar hier is het alweer het 
„zwart, dat de trossen onbruikbaar maakt. 

De dopluizen zijn dan ook in tweeërlei opzicht schadelijk: 

lo. onttrekken zij sappen aan de planten door haar zuigen; 

2o. scheiden zij vloeibare uitwerpselen af, die eerst oorzaak 
zijn van het optreden van honigdauw en spoedig daarna 
van roetdauw of zwart. 

Dit laatste is, zooals hierboven werd aangegeven, bijzonder 
schadelijk. De vloeibare uitwerpselen worden door de dop- 
luizen (en ook door bladluizen) in droppeltjes afgescheiden. 
Deze droppeltjes vallen op de lager geplaatste deelen van 
den boom, bladeren, takken en vruchten, en overdekken 
deze met een vettig, doorschijnend laagje, den zgn. honig- 
dauw. Nu vestigt zich gewoonlijk in dien honigdauw zeer 
spoedig een donkergekleurde zwam, die dus niet van de 
planten leeft, maar haar voedsel uitsluitend haalt uit die 
vloeibare uitwerpselen. Alle deelen, die met honigdauw 
bedekt zijn, worden dus ook door de groeiende schimmel 


203 


bedekt, vandaar dat overal een zwarte, roetachtige laag ont- 
staat, die wel van de vruchten en bladeren kan worden afge- 
wreven, maar de eerstgenoemden toch zeer onooglijk maakt. 

Op het blad oefent deze roetdauw nog vaak een zeer 
nadeeligen invloed uit. Is de zwarte laag dik, dan sluit 
deze het blad geheel van het zonlicht af. In vele gevallen 
verliezen plantendeelen, die in het donker verkeeren, hun 
groene kleur en worden zij voor de voeding van de plant 
(die alleen in het zonlicht mogelijk is) zonder waarde. Dit 
kan ook door den roetdauw veroorzaakt worden. Op plaat 
XI fig. l vindt men een druiveblad afgebeeld, dat grootendeels 
bedekt is met roetdauw. Alleen een deel van de rechter- 
zijde en een plek op de linkerzijde (die iets lichter getint 
zijn) zijn ervan vrĳj. In het. midden vooral is de zwarte 
laag dik. Deze is nu gedeeltelijk ervan verwijderd. Het 
blad daaronder is geheel geel (geëtioleerd) en heeft dit dus 
voor de voeding van de plant in het geheel geen waarde 
meer. Het is daarom duidelijk, dat een sterke bedekking 
met roetdauw den groei van den boom en vooral den aanleg 
van knoppen ten zeerste benadeelt en dus het kaalworden 
en afsterven van takken in de hand werkt. 

N. VAN POETEREN. 
Wageningen, November 1917. 


VERKLARING DER AFBEELDINGEN 

Plaat XI. 

Fig. 1, Druiveblad, grootendeels met roetdauw (zwart) 
bedekt. In het midden is deze verwijderd; daaronder is 
het blad geel (de lichte vlekken). 

Fig. 2, Druivetakje met dopluis (Pulvinaria betulae). De 
donkere stukjes op de witte wasdradenmassa'’s zijn pas uit 
het ei gekomen dopluisjes. 

Fig. 5, Perziktakjes, bezet met dopluis (Lecanium corni). 


— 204 — 


MEDEDEELINGEN VAN HET INSTITUUT VOOR 
PHYTOPATHOLOGIE EN 
VAN DEN PHYTOPATHOLOGISCHEN DIENST. 


Tot dusver verschenen van het Instituut voor Phytopatho= 
logie de volgende vlugschriften, verkrijgbaar op aanvrage bij 
den Directeur van het Instituut voor phvtopathologie te 
Wageningen tegen toezending van 2 cts. per exemplaar. 


N°. 1. April 1917 Bladluizen. (3de druk). 

N° 2, April 1914 Schildluizen. (2de druk). 

N°.3. Juli „ Bladaaltjes. (2de druk). 

N°. 4. Nov. „ Resultaten van proeven met Californische 
pap. (Gde druk). 

N° 5. Mei „ _Sproeimachines. (2de druk). 

IN O3% ruilt „ Bereiding van Bordeauxsche pap. Nornraal 
pappoeder. Het mengen van arsenicum-prae- 

paraten onder Bordeauxsche pap. (2de druk). 
N. 7. Juni „ Bereiding van Californische pap (en Scott’ 


sche pap). Het mengen van arsenicum- 
praeparaten onder Calif. pap. (2de druk). 

NO #8: ult „ Bereiding van carbolineum voor besproei- 

ing. Zeep-spiritusoplossing. Schweinfurter of 
Parijsch groen en loodarseniaat. (2de druk). 

N° 9, Nov. 1917 Selderieziekten. (4de druk). 

N° 10. Jan. 1916 Koolziekten. (2de druk). 

N° 11. Juni 1914 Eenige Rhododendron-vijanden. 

N° 12. Juni 1914 Eenige belangrijke rozenvijanden. 

N° 13. Aug. 1916 De kankerziekte der ooftboomen. (2de druk). 

N°. 14. Juni 1914 De kleine wintervlinder. 

N° 15. April 1915 Derfritvlieg. 

N° 16. Febr. 1917 De behandeling van zaaitarwe tegen schim- 

mels, die de kiem aantasten. 

N° 17. Mei 1917 De bessenbladwesp. 

Deze vlugschriften behandelen het onderwerp, in den titel 
van elk vlugschrift aangeduid, geheel met het oog op de prak- 
tijk, en wel in algemeen verstaanbaren en zoo beknopt moge- 
lijken vorm. 

Ook verschenen de volgende mededeelingen van den Phyto= 
pathologischen Dienst, verkrijgbaar tegen de bijgevoegde 
prijzen, op aanvrage bij het Hoofd van den bhvtopathologisc ren 
dienst te Wageningen. 

N° 1, De spruitvreter of knopworm-der bessenstruiken 
f 0.10, fr. _p.ephn ON 


N° 2, De roode worm der frambozen f 0.10, Triep pO 
NO. 3. De trekmade f 0.18, ‚fr! p- Ape sEiOSZ08 
N° 4, Steen- en stuif brand v. tarwe en gerst fr. D. PRO 
N° 5, Dopluis op perzik en druif f 0.15, “ff; Pr PE ROR 


De Divecteur van het Instituut voor 
Phytopathologie, Hoofd van den 


Phyvtopathologischen dienst: 
J. RITZEMA BO5: 


BIJBLAD 


VIJANDEN VAN BLADLUIZEN 


‘t Is mij bij mijn ambtelijke bezoeken aan kweekerijen 
en tuinen meer dan eens overkomen, dat ik moest wijzen 
op de aanwezigheid van bepaalde dieren, hetzij volkomen 
insecten of hun larven, die bezig waren zich te goed te 
doen aan bladluizen. Somtijds waren deze insecten reeds 
opgemerkt geworden, maar men kende ze niet en beschouwde 
hen gewoonlijk als schadelijk voor de planten. ík heb zelfs 
gezien voor eenige jaren terug, toen nog wat minder aan- 
dacht aan plantenparasieten werd geschonken dan thans 
het geval is, dat de larven van lievenheersbeestjes werden 
gedood, omdat men vermoedde, dat zij oorzaak waren van 
het grauw worden ‘van planten, waarop zij voorkwamen. 
In werkelijkheid echter veroorzaakten bladluizen de ver- 
kleuring der planten, maar deze boosdoeners waren reeds 
grootendeels door de larven der lievenheersbeestjes veror- 
berd, toen de grauwe kleur der planten de aandacht trok. 
In plaats van de boosdoeners werden dus de „politieagenten 
der natuur’ — zooals ik ze wel eens heb hooren betitelen 
— vervolgd en gedood. Ondank is 's werelds loon! 

Er zijn dus dieren, die leven ten koste van andere, en 
onder deze vinden we heel veel vijanden onzer cultuurge- 
wassen. ’t Ligt in mijn bedoeling hier enkele van gene 
dieren uit de klasse der insecten de revue te laten passeeren, 
voor zoover zij zich voeden met of parasiteeren in bladluizen. 

Deze bladluisvijanden dienen dus te worden beschermd. 
Men zal de opmerking maken, dat wellicht verder kan 
worden gegaan en dat de cultuur der nuttige insecten kan 
worden ter hand genomen, om ze bij het optreden eener 
plaag der gewassen ter beschikking te hebben en dan tegen 
de plantenparasieten los te laten. Inderdaad kan zulks, en 


38 


reeds is, vooral in de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, 
heel wat werk in deze materie verricht en in eenige ge- 
vallen zijn ook heel mooie resultaten verkregen. !) Ik kan 
daarop evenwel hier niet verder ingaan om de gestelde 
grenzen niet te overschrijden en kom daarom aanstonds tot 
de eerste groep van vertegen woordigers der nuttige insecten, 
nl. tot de lievenheersbeestjes. (Zie Pl. XII, fig. 1 en de 
verklaring op bl. 45). 

Reeds vroeg in het voorjaar zijn de bekende kevertjes 
present. De wijfjes leggen weldra haar geelachtige, spitse 
eitjes temidden van bladluizen op de plantendeelen. Men 
vindt ze daàrop in hoopjes bijeen en op een der spitse 
einden staande. De in ons land meest algemeen voor- 
komende soort, Cocctnella septempunctata, legt 20 tot 30 
eitjes en er verschijnen twee tot drie generaties per jaar. 
De larven zijn langwerpig eirond van vorm, van achteren 
spits, gewoonlijk met wratten of dorentjes en haren bézet 
en meestal evenals de kevers bont gekleurd. Zij zijn grooter 
dan deze en ook vraatzuchtiger. Zij moeten er trouwens 
ook nog van groeien, gelijk men van veel etende kinderen 
zegt. De bladluizen worden stuk voor stuk aangegrepen 
en uitgezogen, maar er zijn lievenheersbeestjes, welker 
larven haar prooi met huid en haar verslinden. Behalve 
bladluizen worden ook schildluizen, plantenmijten en 
larven van wantsen en andere insecten aangevallen. We 
bezitten dus in de lievenheersbeestjes zeer goede vrienden, 
die het goed is te sparen en die gelukkig ook algemeen 
bekend zijn en ik zou haast zeggen geëerd worden, waarop 
de volksnamen in de Nederlandsche, Fransche, Duitsche 


1) Dr. H. M. OQvanjer, „Over nuttige insecten en over de 
zoogenaamde Amerikaansche methode ter bestrijding van in- 
sectenplagen,’ in „Tijdschrift over Plantenziekten,” jaargang 
1909, bl. 28 e, v. 

T. A. C. Scnorevers, „Eenige pogingen tot bestrijding van 
schadelijke insecten door middel van hun natuurlijke vijanden,” 
n „Tijdschrift over Plantenziekten,’ jaargang 1913, bl. 91 e.v. 


Tijdschrift over Plantenziekten; 1917. 


Pl. IE 


pmen 


39 


en Engelsche taal wijzen. De larven evenwel zijn veel 
minder goed bekend en toch moeten ook deze in de be- 
scherming deelen. 

In een minder goeden roep mogen zich de zoogenaamde 
Sint Jansvliegen (Pl. XI, fig. 2; zie ook de verklaring 
op bl. 45), verheugen, hoewel vele tuinlieden reeds voor 
en na hebben opgemerkt, dat ook deze dieren tot hun 
vrienden moeten worden gerekend. Zij behooren tot de 
familie der Zachtschildkevers en zijn dus geen vliegen, 
maar kevers of torren van het geslacht Zelephorus. Men 
ziet de oranjekleurige, bruinroode en soms zwart gekleurde, 
langwerpige kevers omstreeks St. Jan verschijnen, waarmee 
hun naam verklaard kan worden, maar men ontmoet ze 
verder ook gedurende een goed deel van den zomer. Zij 
vliegen in den zonneschijn van plant tot plant en voeden 
zich met insecten, waaronder ook bladluizen. De larven leven 
in den grond en zijn voor den tuinbouw van weinig belang: 

De zachtschildkevers schaden wel eens aan bloemen en 
in het voorjaar heb ik ze wel bezig gezien jonge scheuten 
van eikenhakhout en heesters te verwonden, opdat zij zich 
konden laven met het uit de wonden vloeiende zoete sap. 
Zij houden blijkbaar van zoetigheid, want zij zijn ook wel 
aangetroffen op kersen. Zoover mij bekend, openbaart zich 
deze snoepzucht later in het jaar niet meer. 

Verscheidene goede vrienden vinden we onder de Gaas- 
vliegen, (Zie Pl. XII, fig. 5 en de verklaring op bl. 45); 
geen eigenlijke vliegen, waarvan een der kenmerken is, 
dat zij slechts één paar vleugels bezitten, maar eene 
familie uit de orde der van twee paar vleugels voorziene 
Netvleugeligen. Hier zijn het niet de volkomen dieren, 
die op de bladluizen azen, maar de larven. Van vele soorten 
van gaasvliegen leggen de wijfjes hare eitjes op lange, 
dunne, maar toch zeer stevige steeltjes op planten, waarop 
bladluizen leven. Deze steeltjes worden opgetrokken uit een 
vloeibaar uit het moederdier naar buiten tredend klierpro- 


40 


duct, dat, aan de lucht blootgesteld, snel verhardt. Aanstonds 
als het steeltje lang genoeg is, wordt er een eitje op gelegd, 
dat dus aan de verhardende stof zit vastgehecht. 

De larven der gaasvliegen zijn vrij breed van lichaam 
en voorzien van een drietal paren flink ontwikkelde pooten. 

Zij zijn zeer roofzuchtig en voeden zich met andere 
insekten, vooral met bladluizen, die zij aangrijpen en 
uitzuigen met behulp van een orgaan, dat ongeveer den 
vorm heeft van eene ouderwetsche kandijschaar. De beide 
knijpers van die schaar zijn doorboord: zij bezitten in hun 
inwendige een buis, die aan den eenen kant naar buiten uit- 
mondten aan den anderen kant in den slokdarm eindigt. Eene 
mondopening is niet aanwezig en de lichaamssappen van 
het dier, dat tusschen de beide knijpers der schaar gegrepen 
is, vloeien door de kanalen van die knijpers rechtstreeks 
in den slokdarm. Zoo zuigen de gaasvlieglarven bladluizen 
en andere insekten uit, totdat er niets dan een velletje is 
overgebleven. 

De larven van sommige gaasvliegen, voornamelijk die 
van het geslacht Hemerobius, hebben de eigenaardige 
gewoonte, de huidjes der uitgezogen bladluizen en 
anderen rommel op den rug te laden en zich daardoor zoo- 
danig te vermommen, dat zelfs een mensch zich somtijds 
moet afvragen, wat hij voor zich ziet. De gaasvliegen van 
het geslacht Chrysopa (dat wil zeggen „goudoog”) zijn te 
herkennen aan de goudgroen glanzende oogen en de meestal 
groen geaderde vleugels. ’t Zijn sierlijke diertjes, die men 
in den zomer vaak genoeg kan aantreffen en die zich op 
warme dagen ook gemakkelijk laten vangen, want dan zijn 
zij lui en vadzig. Waarschijnlijk verschijnen er in den loop 
van een zomer twee generaties. De larven leven te midden 
van bladluizen en zuigen deze de eene na de andere uit. 
Somtijds worden ook wel andere insecten aangevallen en 
uitgezogen. 

Wat ik boven schreef van de Gaasvliegen, nl. dat we 


41 


onder die familie verscheiden goede vrienden aantreffen, 
geldt evenzeer voor de Zweefvliegen, (Pl. XII, fig. 4 en 
5; zie ook de verklaring op bl. 46), eene familie uit de 
orde der Tweevleugeligen, zoodat we in haar een echte 
vliegenfamilie ontmoeten. De zweefvliegen of staande vliegen 
ontleenen haar naam aan een eigenaardigheid der volkomen 
dieren, die met verbazend snellen en daardoor onzichtbaren 
vleugelslag in de lucht op een en dezelfde plaats kunnen 
„staan” of „zweven, om daarop met een ruk weg te schieten. 
Men ziet de vaak fraai geteekende en allerminst griezelige 
vliegen in den zonneschijn in grooten getale boven bloemen, 
liefst boven zulke met openliggenden honing, dien zij met 
stuifmeel als voedsel gebruiken. In den nazomer zag ik ze heel 
vaak boven asters, herfstasters en bloeiende Hedera arborea. 

De vliegen leggen haar kleine witte eitjes op planten, 
liefst te midden van bladluizen, welke straks de prooi zullen 
worden van de vraatzuchtige larven, die we maden noemen. 
Brehm beschrijft deze larven en haar wijze van voeden 
als volgt: „Wormpjes, die door hun vorm en bewegingen 
veel op bloedzuigers gelijken, grootendeels groen van kleur 
(sommige zuiver groen, andere weer grijsachtig), ziet men 
in den zomer op de met bladluizen bedekte bladeren zitten ; 
het zijn de maden van zweefvliegen. Lenig en behendig 
kunnen zij het lichaam naar voren uitstrekken, maar ook 
zoo sterk samentrekken, dat het bijna den vorm heeft van 
een ei; dit geschiedt wanneer men haar aanvat. Met de 
weeke wratten aan het achterlijf houden zij zich vast, 
terwijl het grootste, voorste deel van het lichaam, tastend 
en steeds dunner wordend, door de lucht wordt bewogen. 
Aan het voorste uiteinde merkt men alleen twee hoorn- 
achtige haakjes en daartusschen een hoornplaatje met drie 
spitsen er op. Met de haakjes houdt de made zich vast; 
het plaatje is als het ware de vork, waarmede de buit 
wordt opgepikt. Als de zuiger van een pomp beweegt het 
voorste deel van het lichaam zich naar voren en naar 


42 


achteren en pompt het slachtoffer leeg, Alleen het leege 
huidje blijft over.” 

„Opmerkelijk is het, dat deze schijnbaar ongewapende 
made zulk een geweldige slachting aanricht onder de arge- 
looze en weerlooze bladluizen, die kalm blijven zuigen 
naast het roofdier, dat zooeven 20 of 30 van hare 
makkers nauwelijks voldoende achtte voor een zijner talrijke 
maaltijden.” : 

„Het leegzuigen van eene luis duurt niet langer dan 
1—1.5 minuut, zoodat een paar dozijn in een half uur ver- 
orberd wordt.” 

„Slechts weinige weken, nadat het vraatzuchtige monster 
hier als ei werd neergelegd, zoekt het, geheel volwassen, 
de onderzijde van een blad, den top van een dennenaald, 
een naburigen stengel of grashalm op, waar men het kort 
daarna vervangen vindt door een bruinachtig groen, peer- 
vormig tonnetje, dat met de binnenzijde aan een dezer 
rustplaatsen is vastgelijmd. Dit tonnetje, de ineengekrompen 
larvehuid, bevat een vrije pop, waaruit na eenigen tijd het 
geslachtelijke insect te voorschijn komt.” 

Er verschijnen dientengevolge in den loop van een zomer 
meerdere generaties, waarvan het aantal afhankelijk is van 
het weer en van de hoeveelheid voedsel, die onder het bereik 
der larven is. Eigenaardig is, dat de vraatzuchtige larve 
langen tijd kan vasten, namelijk gedurende wel een heele 
week. Trouwens, dit is eene eigenschap van meerdere van 
roof levende dieren, die haar ongetwijfeld af en toe van 
zeer veel nut zal zijn. 

De zweefvlieglarve pompt haar prooi uit, gelijk we boven 
zagen. Dit geschiedt volgens Dr. OupEMANS op tweeërlei 
wijze. Zij buigt zich namelijk over de luis heen en drukt 
haar als het ware tegen het blad aan, òf zij houdt haar 
hoog in de lucht, terwijl zij haar eigen lichaam schuin 
opricht. De eerste manier. wordt vooral bij kleinere blad- 
luizen gevolgd, de andere bij groote exemplaren. Ook rupsen 


45 


worden wel door de vraatzuchtige zweefvlieglarve aange- 
vallen en uitgezogen. 

Ik kom thans tot de Graafwespen, waaronder er eenige 
zijn, welker larven zich met bladluizen voeden. Hoewel de 
levenswijze dezer insectengroep tot de meest interressante 
behoort, zijn de dieren onder de kweekers en plantenlief- 
hebbers zeker lang niet de meest bekende. De vrouwelijke 
wespen begraven door een angelsteek verlamde rupsen, 
kevers, vliegen, spinnen, bladluizen enz. en leggen bij deze 
prooi eitjes, waaruit larven te voorschijn komen, die zich 
met de verlamde dieren voeden. Dat de prooi niet gedood 
maar slechts verlamd wordt, heeft het voordeel dat zij niet 
tot bederf overgaat, maar langen tijd in frisschen toestand 
ter beschikking der larven blijft. 

Ik kan niet nalaten nogmaals eenige regels uit een boek 
over te nemen, ditmaal uit „De Nederlandsche insecten’ 
van Dr. OUDEMANS: „Het is vooral aan de Craboniden, dat 
de levensgeschiedenis der Fossores (== graafwespen) bestu- 
deerd is. De één- of meercellige nesten worden op de meest 
verschillende plaatsen aangelegd en met zeer verschillende 
proviand voorzien; de meeste grootere soorten graven 
inderdaad gangen in den grond, in vergaan’ hout of in 
merghoudende stengels, doch vele kleinere nestelen in holle 
stengels, in rietstoppels enz, en maken dus gebruik van 
bestaande holten. De prooi wordt door één of door een 
aantalsteken (dan in verschillendesegmenten)[lichaamsleden|, 
meer of min geparalyseerd (= verlamd) en dikwijls bovendien 
in den nek met de kaken gekneusd. (malaxatie). Ook wordt de 
prooi door sommige soorten gedood, wat vooral met Diptera 
— vliegen en muggen) gebeurt. In de behandeling der 
prooi verschillen niet alleen de soorten; wellicht handelt 
zelfs hetzelfde individu ook niet altijd op dezelfde manier. 
De slachtoffers (gewoonlijk zijn het er verscheiden) worden 
door de wespen in hun nest gebracht en daarna wordt een 
ei er bij of er op gelegd, dat spoedig uitkomt. De larve groeit 


H 


snel, is in een tot twee weken volwassen en spint zich dan 
gewoonlijk een cocon.” 

Vervolgens worden door DR. OuDEMANS eenige soorten 
genoemd, welk lijstje ik nog overneem. 

Psen pallipes Pz. (atratus F.) nestelt in braamstengels, 
dekriet enz. De prooi bestaat uit bladluizen. 

Mimesa bouwt in gaten, in hout, in riet enz, doch 
ook in den grond. Prooi: bladluizen en cicadellinen. 

Pemphredon nestelt in gaten, in hout, in holle stengels 
enz. Prooi: bladluizen. 

Diodontus. Prooi: dezelfde. Graaft in den grond. — 

Een eenigszins afwijkende levenswijze hebben de S/uip- 
wespen, waarvan eenige soorten in bladluizen parasiteeren: 
De sluipwespen leven op of in andere dieren, bijna uitslui- 
tend insecten, die in den regel in het larvenstadium worden 
geinfecteerd, somtijds echter ook in den ei- of poptoestand, 
zeldzaam in dien van volkomen insect, wat het geval is bij 
enkele kevers èn bij de bladluizen. 

Tusschen gezonde, groene luizen kan men niet zelden 
exemplaren aantreffen, soms zelfs vele, die geelachtig van 
kleur zijn en dikker dan de groene luizen. Zij bewegen 
zich heel weinig en zijn grootendeels reeds dood, als wij ze 
waarnemen. In den rug bevindt zich vaak een rond gaatje. 
(Zie Pl. XII, fig. 6 en de verklaring op blm46ijtnbee 
luizen werden geïnfecteerd door een sluipwespje, dat een 
eitje in haar prooi legde; uit het eitje kwam een larfje 
te voorschijn, dat de bladluis van binnen opat en daarna 
in het leege omhulsel verpopte. Na het eindigen van den 
poptoestand verscheen uit de pop een sluipwespje, dat een 
rond stukje uit de opgedroogde bladluishuid sneed en door 
het aldus gevormde ronde gaatje naar buiten kwam. 

Wie dezé nuttige wespen wil leeren kennen, moet maar 
eens een paar blaadjes met geparasiteerde bladluizen in een 
fleschje doen en een paar dagen laten liggen. Tien tegen 
één dat er zich een of meer sluipwespjes uit geïnfecteerde 


45 


luizen ontwikkelen. Op rozen b.v. kunnen we zulke blad- 
luizen met sluipwespen heel vaak vinden. 

Ik kan hiermee volstaan, maar mag niet nalaten tenslotte 
nog even er aan te herinneren, dat de bladluizen niet alleen 
onder de insecten vijanden bezitten, maar gelukkig ook 
onder de hoogere dieren. Ik noem daarvan slechts de vogels 
en wijs gaarne op het nut, dat de veel vervolgde musch 
verricht ten opzichte van het verorberen van bladluizen. 
Ook mag ik dan niet vergeten vooral de meezen te noemen, 
die in den winter heel wat overwinterende bladluizen en 
bladluiseieren opzoeken en nuttigen. Deze grootere vijanden 
der bladluizen echter zijn beter bekend dan de boven 
beschrevene en 't was er mij juist om te doen om aan deze 
wat meer bekendheid te geven. 

P. J. SCHENK. 

Naarden, 12 November '17. 


VERKLARING DER FIGUREN IN PLAAT XII 


Fig. 1. Het zevenmaal gestippelde lievenheersbeestje 
(Coccinella septempunctata). a = larve; b = pop, van ter- 
zijde gezien; c = pop van de buikzijde gezien; d — kever. 
b en d zijn op natuurlijke grootte geteekend, a en c zijn 
vergroot: de werkelijke grootte wordt aangegeven door de 
streepjes naast de figuren. 

Fig. 2. Een zachtschildkever, (Zelephorus fuscus) ; rechts 
een larve, die een regenworm aantast; links een pop. 
Zwak vergroot. 

Fig. 3. Een gaasvlieg (Chrysopa perla). a = het voikomen 
SEC — larve, c — pop van de buikzijde, d- — idem 
‘van terzijde gezien; e eierliggende gaasvlieg; f == een ei 
op ‘tsteeltje ; a en e zijn op natuurlijke grootte weergegeven, 
b, c‚ den f in verschillende mate vergroot; bij b is door 
het gebogen streepje de ware grootte aangegeven. 


46 


Fig. 4. Larve van de zweefvlieg Svrphus nitidicollis 
bezig een bladluis uit te zuigen. Vrij sterk vergroot. 

Fig. 5. Een zweefvlieg (Svrphus pyrastri). a, a =twee 
volkomen insecten, onderscheidenlijk in „staande” of „zwe- 
vende” houding en zittend op een blad; b = pop; c = 
pophuid, waaruit de vlieg naar buiten kwam: zie het door 
de vlieg verwijderde dekseltje; d == larve. Heel weinig 
vergroot, de werkelijke grootte van de vliegen wordt aan- 
geduid door het streepje. 

Fig. 6. Boven de huid van een bladluis (larve), waarin 
de larve van een sluipwespje van het geslacht Aphidius pa- 
rasiteerde. Nadat deze larve zich tot een volkomen insect had 
ontwikkeld, sneed dit een rond dekseltje uit de huid der 
inmiddels gestorven luis, om zich door het aldus gevormde 
gaatje naar buiten te begeven. Onderaan het sluipwespje. 
Vergroot. 


De clichees der figuren 1—5 zijn door de Firma J. B. 
Wolters’ Uitgeversmaatschappij, Groningen — Den Haag, 
welwillend ter beschikking gesteld uit haar fonds. Figuur 6 
is vervaardigd naar Buckton. 


47 


HET ONTSMETTEN VAN BOONENSTAKEN, 


Het zij mij vergund een kleine opmerking te maken naar 
aanleiding van het zeer lezenswaardige artikel van den 
Heer P. J. ScHeNkK in het Bijblad bij de vorige aflevering 
over „Roest- en vlekziekte van snij- en princesseboonen.” 

De Heer ScHeNK raadt aan, ter bestrijding van de roest 
der snijboonen en princesseboonen en ook van het spint, 
de boonenstaken onder te dompelen in eene 10 tot 15 procen- 
tige carbolineum-oplossing. Dit is zeker een vrij afdoend 
middel om de staken te ontsmetten. Echter meen ik hier 
de opmerking niet achterwege te moeten houden, dat men 
het met eene minder sterke Carbolineum-oplossing ook wel 
doen kan, nl. met eene van 5 tot 6 procent. En vooral in 
dezen tijd, nu men honderd gulden en meer voor 100 K.G. 
goede Carbolineum moet betalen, is het raadzaam, zoo 
spaarzaam mogelijk met deze stof om te gaan. Voor het dooden 
van aan de staken zittende eieren of mijten is een 5 à 6 
procentige oplossing sterk genóeg. De onderdompeling der 
staken moet echter, èn met het oog op de bestrijding van 
de roest, èn met het oog op die van spint en andere 
dierlijke vijanden, eenige uren duren, opdat de vloeistof 
goed in alle reten en spleten indringe. 

De zuinigste wijze van handelen is de volgende. Men 
maakt een houten bak, die goed dicht is, waarin men 
‘smorgens een aantal staken legt, die men overgiet met 
eene 5—6 procentige carbolineumoplossing, totdat zij geheel 
ondergedompeld zijn. Men laat deze staken er in liggen 
tot tegen den avond, en legt er dan weer andere staken 
in, terwijl men die, welke er uit zijn genomen, boven 
over den bak heenlegt of rechtop daarin zet om af te 
druipen. Daardoor toch kan heel wat carbolineum worden 
uitgespaard. Den volgenden morgen haalt men de stokken, 
die gedurende den nacht in de carbolineumoplossing hebben 
gelegen, weer uit den bak en vervangt ze door nieuwe. 


48 


En zoo gaat men door met elken morgen en elken avond 
de ondergedompelde staken door andere te vervangen. 
Daar altijd wel wat carbolineumoplossing verloren gaat, 
zal het noodig zijn, nu en dan eens weer wat van de 
oplossing bij te gieten. 

Dat niet altijd het spint wegblijft, wanneer men staken 
gebruikt, die in eene 5 à 6 procentige carbolineumoplos- 
sing zijn ondergedompeld geweest, ligt niet daarin, dat de 
oplossing te zwak was, maar in de omstandigheid, dat soms 
de mijten niet in den een of anderen vorm aan de staken 
overwinteren, maar onder afgevallen bladeren of ruigte, 
waarmee de grond bedekt is. 

J. Rrrzema Bos. 


At 
rd 


al 


Kd 
be AN 


it 


CAERE