à 


br ri 


pee 
es ha Eze 


wm eigen, d 


RK 


JMU GN, 
vS Veere 5 


dt wf hol v 


var A 


HAI) U 
AA 


Nan 


TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NATUURLIJKE GESCHIEDENIS 
ex PHYSIOLOGIE, 


deez; KAG 
En ar ven BENT, 16 


| eigen wtf e 9 Ee 
argon 


AdaK HASTENS. « 
we re de RA Reed FM 

EM 

el nde: 


ZD 
TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NATUURLIJKE GESCHIEDENIS 
EN PHYSIOLOGIE. 


An 
IE bn AR 
Oa MSI 
UITGEGEVEN 


DOOR 


J. van DER HOEVEN, ú. n. 


PROF. TE LEIDEN, 
EN 
W. H.' pe VRIESE, m.n. 


PROF. TE AMSTERDAM. 


ZEVENDE DEEL, 


TE LEIDEN, 
gij S. EN J. LUCHTMANS. 
1840. 


ek kvdf 
grove rijn Wa, 


Eed Î 


Parad re hi jie ett 
rn aoe” fl 
atrgave nd shih de Mag radi 


ij epa BRE ar 
ptose pens 
A Maar: eid maar am 


wers En vir às vir le ai rin id à ed 
MRE SE HT Ai var verie 


same sh, 95 7 weren e* Pier Tas 
ut ME ema zeit pr 
(Gat. ven aft AREA 

be zier (ELANDEN A AT zont . 


nd 


opdagen u tete AG on ER Ms 
peers kt ammers ie dr’ 
‚dergiddjanle aol p nis ad, 
anke stsezinrerginnnds ki zel aen 


nme VK RT) Crena at eht 5, ir 
OEE EG Nd ME, 

ze sr „AE Kandi de: 
ger gore AMT HOEFT Vas, ene 


15 bs 


ned 


US Are 4 


> 


2. 


6. 


IN HO U D 


VAN HET 


ZEVENDE DEEL. 


1. OORSPRONKELIJKE STUKKEN. 


J, van Deen, Nadere ontdekkingen over de 
eigenschappen van het ruggemerg, bijzonder 
over den daarin gevondenen zenuw-omloop 
(cerculatio nervea). ‚ …« … bl. 1128, 
F. L. SprirGERBER, Observationes de Voyriae 
(PL. Len II tegen over bl. 138). bl, 129—139. 
H. C.van Hars, Beschrijving van de vorming 
en ontwikkeling der zaden van Crinum ca= 
pense Herzenr, (PI, III tegen over bl. 164). 

bl. 140—164. 
P, Harrixc, Mikrometrische bepalingen en 
mikroskopische aanteekeningen, bl, 165—256. 
J. J. Brorssma, Buitengewone afwijkingen, 
waargenomen bij de gedaanteverwisseling des 
Zijdeworms (Bombyx mort). (Pl. IV tegen 
over bl, 270). . . . « . bl. 257-270. 
J. van ver Hoeven, Eenige geschiedkundige 
aanteekeningen betreffende vlinders met rup- 
senkoppen. bl, 271 —275, 


9, 


10. 


vr 


J. vAn per Hoeven , Beschrijving eeniger 
nieuwe of weinig bekende inlandsche soorten 
van Zepidoptera (Pl, V, VI en VII tegen 
over bl. 283). . . . . .… bl. 276-283, 
F. Joncuvus, Nova Genera et Species Plan- 
tarum Florae Javae (PL. VIII tegen over 
bl. 317), ve … .'.  “ 'bl.'285—317. 
J. F, Horrmann, Bijdrage ter verklaring van 
den normalen en abnormalen kruikvorm der 
bladen (Pl. IX tegen over bl, 357). 

bl. 318357. 
A. Numar, Over wormen voorkomende in de 
oogen van sommige dieren en den mensch, 
vergezeld van eenige waarnemingen omtrent 
een tot dus ver miet beschreven worm, uit 


het oog van een paard (PI, X tegen over bl, 


ggd rees geese „spoken Opt 45 ago. 


Mm. F. L. Spriraenmer, Enumeratio Filicum et 


Eycopodiacearum, quas in Surinamo le- 


WON blunreeimgkgs ll grsgj atas! 


12, L, A. Conen, Berigten omtrent de natuur- 


13. 


lijke geschiedenis van het eiland Rottum, 

bl, 445— 460. 
G. Vrorik en W. H. ne Varese, over de ver- 
andering , welke de dampkring ondergaat, 
staande het ontwikkelen van verhoogde warm- 
te in de bloeikolf der Colocasta odora, 

bl. 461 —468. 


pe 


8. 


VIE 


IL. BoeksescHouwtine, LertERKUNDiGe Br 
RIGTEN BN VERTALINGEN, 


J. van per Hoeven, Verslag van S. Kuror- 
ca, Einige Worte gegen die Theorie der 
stufenweise Entstehung der organischen 
Wesen auf der Erde. . ‚ « . bl, 8-10. 
J. van per Hoeven, Verslag van M. Scuuma- 
cuen, Ueber die Nerven der Kiefer und des 
Zahnfleisches. . «… « « « « bl. 10, IL. 
J. vas pen Hoeven, Verslag van J. F. BrAnDr, 
Beiträge zur Kenntniss der Naturgeschich= 
te der Vögel. .. . « « « « bl, I1—18, 
J. van vem Hoeven, Verslag van H, Lrcuren- 
STEIN ‚ Úeber die Gattung Mephitis. 

bl, 18—24, 
W.H. ve Varese, Berigten nopens de nieu- 
were onderzoekingen betreffende de eigene 
warmte der Gewassen. „ . … bl. 24—62, 
Prijsvraag der eerste klasse van het Konink- 
lijk Nederlandsch Instituut. . . bl. 62, 63, 
J. van peR Hoeven, Verslag van J. Henze, 
Vergleichende anatomische Beschreibung 
des Kehlkopfs. . « « » « « bl. 65-72. 
J. van pen Hoeven, Verslag van K, E. v. 
Baren, Untersuchungen über die ehemalige 
Verbreitung und die gänzliche Vertilgung 
der von Sterren beobachteten Nordischen 
Seekuh (Rytinalux.). . . « bl 73, 74. 
J. van ven Hoeven, Verslag van J. C, G. Lu- 
GAB, de Symmetria et Asymmetria organorum 
animalitatis , inprimis Crani', bl 74, 75. 


VII 


10. J. van per Hoeven , Verslag van F. Mie- 
SCHER, Beschreibung und Untersuchung des 
Monostoma bijugum, . . . « bl. 75, 76. 

IL, J. van ver Hoeven, Verslag van H. Scure- 
GEL, Abbildungen neuer oder unvollständig 
bekannter Amphibien 4e Decade. bl 76 7d 

12. J. van per Hoeven, Verslag van Tu. L. W, 
Briscuorr , Lepidosiren paradoxa, en R, Owex, 
Description of the Lepidosiren annectens. 

bl. 77—82, 

13. W. H. pe Vainse, Die Farrenkräuter in 
kolorirten Abbildungen, Je und 2e Liefe- 
CUT ene en oaren ee DINE EA 


NADERE ONTDEKKINGEN 
OVER DE 
EIGENSCHAPPEN van zer RUGGEMERG, 
BIJZONDER 
OVER DE DAARIN GEVONDENE 


ZENUW-OMLOOP (czzcuzarzo verres), 


DooR 
L. van DEEN. 


Door de proeven, welke ik in het vorige jaar 
genomen en in dit tijdschrift beschreven heb , ‘heeft 
de Berr-sche leer, met opzigt tot de ruggemergs- 
strengen, dezelfde zekerheid verkregen, als door 
de proeven van JonAnnes Mürren en PannizzA 
met opzigt tot de zenuwwortels. 

Ik beschouw derhalve deze zaak ten volle be- 
wezen, en er is voor mij daaromtrent niets an- 
ders te wenschen over, dan dat de Physiologen 
ter verdrijving van elken twijfel, die zij omtrent 
de juistheid mijner proeven mogten hebben, de- 
zelve gelieven te herhalen (a). 


(a) Verleden jaar heb ik, nog voor mijne verhan- 
deling over de voorste en achterste strengen van 


NAT. Tijpscna. D. VII. St. I, 1 


2 


Maar indien mijne proeven van verleden jaar («) 
eenige belangstelling verwekt hebben, hoop ik , dat 
men dezelve mede zal schenken aan diegene, welke 
ik hier mededeelen zal, zoowel wegens de beves- 
tiging, die mijne vroegêr-Sehomené proeven ddar- 
door verkrijgen, als wegens de merkwaardige 
ontdekking , waartoe dezelve geleid hebben, na- 
melijk, daf er eene zenww-omloop , ( circulatio 
nervea) in het ruggemerg bestaat. 

Deze twee punten zullen den, hoofdinhoud. de- 
zer verhandeling uitmaken. Maar buitendien zal 
ik ook de gelegenheid hebben, om eenige ande- 
re, door mij gemaakte waarnemingen, de phy- 
siologie der zenuwen betreffende, mede te deelen, 

Deze waarnemingen zullen hare plaats vinden 
in de twee afdeelingen, waarin deze verhande- 
ling, wegens haren hoofdinhoud, gesplitst wordt, 


het ruggemerg, afgedrakt was, de voorudam- 
‚ste, van de beschrevene proeven te Leiden her- 
haald, in tegenwoordigheid van G. SANDIFORT, 
J. VAN per Hoeven, J.C. Broers, H. ‘Séart- 
Ockr, B. Märvir én J. SANDIFORT, “Gi deke 
Heerén hebben zich van derzelver wâarheid ‘en 
naauwkeurigheid ten volle overtuigd. 
(a) Deze proeven zijn beschreven in dit Tijdschrift, 
pag. 151—186. Herre heeft er een uittreksel 
van gegeven in ScuMmipr, JaArbicher, Band 23. 
pag. 278, 


1. AFDEELING. 


NADERE BEVESTIGING DER BELLSCHE LEER, 


MET OPZIGT 


TOT DE VOORSTE EN ACHTERSTE 
RUGGEMERGS-STRENGEN. 


‚De proeven , daaromtrent genomen , zullen mis- 
schien nog buitendien bij de geleerden, bijzonder 
bij onze vaderlandsche, daarom ook eenige bee 
langstelling vinden „dewijl onze kundige landgenoot 
G. Backer reeds in-1830 proeven beschreven heeft, 
die, met de hieronder volgende eenige overeen- 
stemming hebben, zonder dat ze hem tot eenige 
gevolgtrekkingen met opzigt tot de eigenschappen 
des ruggemergs, geleid hebben, Ik bedoel de proe= 
ven met de aux vomiea (a'). 

Backer heeft bij-2 honden de voorste strengen 
„doorgesneden, daarop aän de dieren 6 grein „ux 
womica toegediend, ‘waardoor in alle deelen, die 
„voor „de “wonde van het ruggemerg gelegen wa- 
ren ‚ de werking van het vergift zich openbaarde, 
„maar „niet ‘in de deelen achter de wonde. Na- 


(a) Commentatio ad-quaestione _vhysiologicam, ab 
Academia Rheno-Trajectinae, anno 4828, pro- 
positam, 


1* 


4 


derhand heeft hij bij andere honden de geheele 
ruggestreng doorgesneden , vervolgens aan elk 
dier 20 grein zu vomtea toegediend, hetwelk 
veroorzaakte, dat over het geheele ligchaam , zoo 
wel voor als achter het doorgesneden ruggemerg, 
de vergiftigings-verschijnselen zich vertoonden, 
Hieruit nam Backer aanleiding, om te verkla- 
ren, dat bij de eerstgenoemde proeven de ach- 
terste ledematen daarom in de vergiftiging geen 
deel genomen hadden, dewijl hij te,weinig nux 
vomica gebezigd had, — Ik wil het daarlaten, of 
deze verklaring juist-is ‚dan wel , of misschien bij 
de eerste proeven de bloedsomloop in het onder 
de wonde zich bevindende gedeelte des rugge- 
mergs, door de operatie gestoord was, hetwelk, 
indien Backer daarop acht geslagen hadde, hem 
zeker tot naauwkeuriger proefnemingen met de 
nur vomica moest geleid hebben. 

Bij deze gelegenheid kan ik niet nalaten op 
te merken, dat Jou. Mürren, die de uitkomst 
van deze twee verschillende proeven overgenomen 
heeft, volstrekt geen acht geslagen heeft op de- 
ze verklaring van den schrijver, dewijl hij dezelve 
anders wel in zijn handboek zoude aangeteekend 
hebben; zoodat het nu voor den lezer, die de 
commentatie van BackKemr niet bezit, onbegrijpe- 
lijk is, hoe hij zulke verschillende uitkomsten ge- 
kregen heeft, en hoe het mooglijk is, dat Mürrer 
deze verschillende uilkomsten, welke zoo geheel 
(zonder verklaring), met elkander strijdig zijn, 
als bewijsstukken voor twee verschillende vraag- 
punten heeft kunnen aanvoeren, dewijl ditin drie 


5 


op elkander volgende uitgaven van zijn handboek 
geschied is, (vergelijk Mürrer's Phystologie 1° 
uitgave bl. 794 en 803., 3° uitgave bl. 815 en 
823). Dit is te meer te verwonderen, daar Bac- 
KER door deze zijne verklaring de geldigheid 
van zijne eerste proeven, met betrekking tot de 
leer van Berr, geheel vernietigd heeft, Het is wel 
waar, Mürren heeft deze zaak niet als bewijzen- 
de deze leer aangenomen; maar zij slaat toch 
in zijn werk, als eene door Backer proefonder- 
vondene daadzaak, die, hoe tegenstrijdig ook 
met eene andere daadzaak, hem, die dezelve 
overnam, niet tot nadenken gebragt heeft. 

Ik acht het voor mijnen pligt, hierop oplettend 
te maken, dewijl het daaruit weder blijkt, dat de 
grootste en bekyvaamste schrijvers, misslagen doen 
kunnen, en opdat men toe zie, wat men aanne- 
men kan en wat wiet, 

Daar nu deze proeven van Backen, ten opzig- 
te van de leer van Beru, met de nux vomica, 
volstrekt zonder uitkomsten bleven, heb ik we- 
derom er op nagedacht, in hoeverre zijne andere 
proeven op het ruggemerg, met betrekking tot die 
leer, in staat zijn, iets tot staving van de zaak 
bij te dragen. Doch dat ook deze proeven van 
volstrekt geene voldoening zijn, zal wel een ieder 
inzien, indien men bedenkt, dat de proeven op 
zoogdieren, nooit zulke duidelijke en naauwkeu- 
rige uitkomsten kunnen opleveren als de proeven 
op kikvorschen ; terwijl buitendien de juiste kene 
nis van de reflexie-beweging noodzakelijk is, om 
alle verschijnselen, na de verschillende operatiën 


6 - 


aan, de, ruggestreng, te kunnen verklaren, Dat 
Backer deze kennis op dien tijd niet had , 
verstaat zich van zelf, maar des niettegenstaan- 
de moest men bij hem vinden, de beschrijving 
van de verschillende verschijnselen, die de door 
Marsnacr Harn zoo duidelijk verklaarde soort 
van beweging aanwijzen. Daar men dezelve vol- 
strekt niet bij zijne mechanieke proeven vindt; 
daar hij geheel geen gewag maakt van beweging 
in de achterpooten van die dieren, wier voorste 
strengen hij doorgesneden heeft, nadat de achter= 
ste strengen onbeschadigd gelaten waren, en de 
aanwezigheid van het gevoel in deze, achterpoo- 
ten zocht aan te duiden, verwekken zijne proe- 
ven bij eene naauwkeurige beschouwing veel twij- 
fel, welke geenszins verminderd wordt, indien 
men alle proeven, daaromtrent genomen, oplet- 
tend naga. 

Ik moet bekennen, dat ik, die vroeger nog 
al eenige waarde aan deze proeven gehecht heb, 
bij het herlezen van dezelve, deze waarde met 
Betrekking tot de BELL-sche leer er niet aan. 
toeken. — Een gesprek, hetwelk ik gehad heb 
met, ScHrEUDER VAN DER Kork, die meende, 
dat men aan de proeven van Backer geene regt- 
vaardigheid genoeg wedervaren liet, heeft mij 
aanleiding gegeven, om hierover zoo breedvoerig . 
te schrijven. 

Ook zal ik hier er op indachtig maken, dat men 
alleen, nadat de leer van Marsrarr HarL, over 
de. reflexie-beweging , bekend geworden is, in 
staat is, om deleer van Beru, zoowel ten opzigte 


7 


van de ruggemergsstrengen , als der. zenuw-wor, 
tels op eene afdoende, wijze te: betoogen. — Deze 
verklaring, slrijdt geheel met. een‚ vroeger, daor mij, 
aangehaald gevoelen van Mürrem „welke meende, 
dat juist de reflexie-beweging de grootste hinderpaal 
was bij het onderzoek der ruggemergsstrengen, — 
Dat het tegendeel waar, is „ heb ike bewezen, ter- 
wijl het ontegenzeggelijk is, dat;ook de leer. van 
de reflexie-beweging ons moet te hulp komen, om 
de eigenschappen van de voorste en achterste ze, 
nuw-wortels naauwkeurig te bepalen, Mürureg, 
begint dit echter ook in te zien, (zie Müuren's 
Archiv, 1838. Jahresbericht. p. 168.) Het schijnt 
uit alles te blijken, dat de zaak hem vroeger 
geenszins, duidelijk geweest is; veelligt is, het mijne 
verhandeling over, de, voorste- en achterste stren- 
gen van het ruggemerg, die aan, Mürrer eene, 
betere overtuiging gegeven heeft, Want, tot, dat, 
deze verschenen is, vond Mütrem, dat de refle- 
xie-beweging de grootste hinderpaal, was, om „ 
zoozals gezegd is, te bewijzen ‚dat, de-leer, van 
Ber op de ruggestreng- aanwendbaar „was. Dit 
beweerde deze beroemde schrijver nog in zijne, 
in 1838 uitgekomene uitgave der PAystologie. 
p. 816. Maar waarom niet dezelfde hinderpaal, 
ontmoet bij het; bewijs der verschillende zenuw- 
wortels? Was de reflexie-beweging een aanstoots= 
steen voor het bewijs van de Berr-sche leer ten 
aanzien van het ruggemerg,-zoo was zij het ook 
ten aanzien van de zenuw-wortels. 

Ik weet niet, of Jonannes Mürrer dit niet in- 
gezien heeft, daar hij er volstrekt niet van spreekt , 


8 


of dat hij, nadat Mansraur Hart zijne leer be- 
kend gemaakt had, zich onthouden heeft, ef 
melding van te maken, uit vrees, dat dit #2 zij- 
ne oogen, voor het difinitief bewijs van de Berr- 
sche leer, zoo ongunstig natuurverschijnsel , het 
geloof en de vermaardheid van zijne vernuftige 
proeven te veel zoude benadeelen. 

Bij gelegenheid, dat Mürrer deze proeven het 
eerst heeft bekend gemaakt, zeide hij, (Fro- 
Riep’s Votiz. N°, 646.) « So lange beiderlei Wur- 
« zeln noch mit dem Rückenmark verbundensind, 
« kann man durch zerrendes Aufheben der hin- 
« teren Wurzeln und die dadurch bewirkte Zer- 
« rung am Rückenmark selbst auch Zuckungen in 
« den Hinterbeinen bewirken. Diese entstehen 
« aber nicht durch die hinteren Wurzeln selbst, 
« sondern durch das zugleich gezerrte Rücken- 
« mark, dessen Reizung durch die vorderen oder 
« motorischen Wurzeln auf die Muskeln wirkt. 
« Wenn daher vorher die vorderen Wurzeln durch- 
« schnitten worden, soo kann die Zerrung des 
« Rückenmarks oder der hinteren, noch mit dem 
« Rückenmark züsammenhangenden , Wurzeln, auf 
« keine Art die geringste Spur einer Zucking er- 
« regen’ 

Dezelfde woorden bezigt hij in Roupera’s duit- 
sche vertaling van Bert's pAystologische en pa- 
thologische onderzoekingen van het zenuw-stel= 
sel bl. 379, in zijne Physiologie van 1834, bl, 
628, en in de 3de uitgave dezer Phystologie, 
1838 bl. 652.) 

Bij de menigvuldige proeven, die Jom. Müre 


9 


Len voorzeker. genomen heeft, zal hij toch wel 
gezien hebben, dat men- niet altijd noodig had, 
indien de achterste wwortels nog met het ruggêmerg 
verbonden waren, dezelve te trekken (zerren ), 
maar dat er bij derzelver eenvoudige doorsnijding 
of prikkeling dikwerf beweging ontstaat, (re- 
flexie.beweging.) — In de proeven, die ik in 1834 
ter bevestiging van Mürrer's experimenten geno= 
men en beschreven heb, is dit door mij niet waar- 
genomen, maar later, bij mijne menigvuldige on- 
derzoekingen, zag ik dit zeer dikwerf. Altijd 
geschiedt het niet, evenmin als dieren altijd pijn 
te kennen geven, die zij hebben; maar als zij 
van den wil beroofd zijn, b. v. bij onthoofde 
kikvorschen , blijft deze reflexie-beweging, na 
prikkeling van de achterste wortels, natuurlijk 
zelden achterwege. 

MarsnarL Harz heeft in zijn werk Memoirs on 
the Nervous System. 4°. London, in het laatst 
van 1837 uitgekomen , hierop oplettend gemaakt en 
proeven beschreven, die ten duidelijkste aantoo- 
nen, dat bij eenvoudige prikkeling der gevoel- 
wortels reflexie-beweging ontstaat, terwijl hij de= 
ze eigenschap der gevoel-zenuwen om reflexie- 
beweging te voorschijn te brengen, ten onregte 
(zoo als uit mijne hier in deze verhandeling mede 
te deelene onderzoekingen blijkt) ezcito-motory 
noemt. Hij neemt hierdoor aanleiding, om aan- 
merking te maken op de proeven van Jou, Mür- 
zeR met opzigt tot de achterste wortels en de- 
zelve tegen te spreken, hetgeen hij op volgen- 
de wijze doel pag. 68. « Z must make a few 


10 


« remarks, upon some, interesting. experiments 
«of Prof, Mürren. They. are, published. in. the 
« Annales des, Sciences Naturelles" for, 831. 
« XXI vol, and dn-the « Handbuch der. Phy- 
« siologte” pag. 625. « The first of these. ex- 
vperiments. is that in which the stimulus is, 
«applied. to. the posterior roots of the spinat 
vnerves in the frog. No movements were ob- 
«-served in the anterior parts of the animal, 
«as the head. This result is opposed to that 
«which-I have. uniformly observed. in. the 
«turtle, een weinig verder zegt hij: « Profe 
« Mürrer considers, on. the other hand ,-that 
«there is some difference between. the nerves 
a and. the spinal. marrow , as. the-posterior 
« roots were not, in his experiments, excito-mo- 
« tory. This conclusion must not bei generali- 
« zed, since the posterior. roots of the turtle 
«are, as well as the spinal marrow, Pearn: 
«sed of the excito-motory power,” 

Mürren heeft van bovengenoemd werk in 1838 
breedvoerig gebruik gemaakt , zoowel. in zijn 
Archiv, Jahresbericht. 1837. S. 125, ( uitgege- 
ven in 1838) als in zijn 3de uitgave der PAy- 
siologie. bl. 730; maar van bovengenoemde te- 
genwerping, over het ontstaan van beweging bij 
prikkeling van de achterste wortels, spreekt. hij 
geen woord; terwijl hij destijds (in de PAysto- 
logie van 1838, zoo als vermeld is, nog zijne 
meening blijft volhouden, datde reflexie-beweging 
een «hinderpaal was, om de Berrsche leer, ten 
aanzien. van het ruggemerg, te bewijzen, — Eeni- 


1 


gen tijd daarna, in het najaar van 1838, ver- 
schijnt mijne verhandeling, waarin ik gezegd en 
ten volle bewezen. heb, dat de reflexie-beweging 
bij sommige proefnemingen het, best geschikt was _ 
om de leer van Beru, met opzigt‚van het rugge- 
merg, treffend te betoogen. (1. c. bl. 157). , 

Hierna neemt Jonannes Mürrer in 1839 aanlei- 
ding, om weder over MarsnarL Harz te spreken; 
het bovengemelde met de achterste wortels, waar- 
van hij vroeger gezwegen heeft ‚ aan te halen 
en te verklaren, dat er tusschen hem en den 
Engelschen Physioloog eene schijnbare afwijking 
met betrekking tot deze zaak bestaat; dat hij 
reeds in 1832 er op indachtig gemaakt had, 
dat na trekking van de achterste strengen bewe- 
ging ontstaat, en dat hij in 1832 verklaard had, 
dat deze beweging geschiedt door trekking des 
ruggemergs, (Müúrura's Archiv. 1838, Jahresbe- 
richt, p. 168; hetwelk in dit voorjaar (1839) — 
eerst afzoeken 3 is. ) 

Zie hier de woorden die Jonanxes Mürrer te 
dien opzigte gebruikt: « Noch muss is nachträg- 
«lich einer nur scheinbaren Abweichung des Verf. 
« bei Wiederholung meiner Versuche über die Ner- 
« venwurzeln än Schildkröten und Rochen erwäh- 
«nen, Er beobachtete nämlich nach Reizung der 
« hintern Wurzeln im Zusammenhange mit dem Rü- 
« ekenmark Zuckungen ( Reflexions-bewegungen ) , 
« So habe ich indess meine Versuche nicht ange- 
« stellt, sondern ausdrucklich bemerkt, dass man 
« die hintern Wurzeln erst vom Rückenmark ab- 
« schneiden wad dann den peripherischen Theil 


2 


« reizen müsse. Ann. d, sc. n. 23, 100. Dass man 
« von den hintern Wurzeln aus durch das Rüc. 
« kenmark Zueckungen erhalte, habe ich selbst 
« schon 1832 bemerkt in dem mit Zusätzen von mir 
« vermehrten Abdruck meiner Abhandlung in Ron- 
« nerg’s Uebersetzung von Bert's Untersuchungen 
« über das Nervensystem, Berlin 1832, p. 379, 
«Ich leitete diese Erscheinung damals noch von 
« der Zerrung des Rückenmarks ab Dat deze 
afwijking niet bloot schijnbaar is, bewijst de 
omstandigheid, dat Mürren ook van geene bewe- 
ging spreekt, bij het doorsnijden van de achter- 
ste wortels; wel zegt hij, dat het dier teekenen 
van pijn bij deze operatien te kennen geeft, 

Het is waar, geene pijn kan te kennen gegeven 
worden zonder beweging, maar dat deze be- 
weging ook eene andere kon zijn als uiting van 
pijn, daarbij heeft Mürren evenmin in 1831, als 
ik in 1834, stil gestaan. Juist de daadzaak, dat 
Mürrer de achterste wortels doorsneed , waar- 
door hij wel bewees, dat dezelve geene beweging 
konden opwekken; maar niet dat dezelve over 
het gevoel waren, legt duidelijk aanden dag, dat 
er „wezenlijk iets, om de Berre-sche leer te be- 
wijzen, ontbrak, hetwelk de leer der reflexie- 
beweging aangevuld heeft. In de tweede afdee- 
jing van deze verhandeling zal ik intusschen gele- 
genheid hebben , om op verschijnselen van pijn 
opmerkzaam te maken, die op geene wijze met 
reftexie-beweging kunnen verwisseld worden. Maar 
de reflexie-beweging moest men toch,kennen, om 
op dit onderscheid oplettend te wezen. 


13 


Bij mij staat dit vast, dat men door de leer 
van Beru de leer van Maansmaru Har moet be- 
wijzen, en omgekeerd door de leer van Marsnarr 
Hars de leer van Bern. Nooit zoude de eene leer 
kunnen bewezen worden, indien de andere niet : 
bestond ; daarom zal ook Mürren wel willen be- 
kennen, dat alleen door de leer over de reflexie- 
beweging zijn bewijs voor de zenuw-wortels de 
volkomenste bewijskracht-gekregen heeft, terwijl 
ikk beken, dat ik buiten de leer van de reflexie— 
beweging nooit de Beuussche,leer, ten aanzien 
van «het ruggemerg, zuiver. zoude. bewezen ‘heb- 
ben. In deze bekentenis van mij is te gelijk 
eene andere opgesloten; namelijk, dat ik mij in 
1834 vergist heb, toen ik van” de bewijzen van 
Mürren en Panizza sprekende, zeide: «-argu- 
« mentum jam ita tractaverunt’ ut nullam -posteris 
«nova hie detegendi spem reliquerint'( De dif- 
Serentia et nexu inter nervos vitae animalis et 
vitae organicae. p. 26). í 

De Berr-schesen Marsnarr Harr-sche leerstelsels 
hebben beide aan elkander wederkeerig een duur- 
zaam bestaan ‘verzekerd. Gezamenlijk beschouwd 
ontwaart men „dat zij zich in ‘eenen zekeren kring 
bewegen, dat er eene soort vah. circulatie tus- 
schen hen- bestaat, even zoo zeker, als dat er 
een omloop (circulatie) bestaat in het voorwerp, 
hetwelk deze leerstelsels behandelen, #2 Aet ze- 


nuw-systema, dat ik hieronder. nader zal: toe- 
lichten. 


Na deze uitvoerige inleiding zal ik dan einde- 


4 


lijk-tot de proeven overgdan, die het hoofddoel 

der eerste afdeeling, dezer verhandeling uitmaken, 

en uit wélke niet alleen eene’ bevestiging vanhet 
reedsbewezéne zal voortvloeijen, maar ook eenige - 
aùdere-däadzakenste voorschijn zullen” komen, 


1°. Opent men de buikholte. van eêneri- kikvorsch « 
‚van voren en onderen, snijdt alle-ingewan= 
den los in de streek van de liezen; en 
praepdäreert dezelve naar boven’ tot, omtrent 
aan den 2den wervel, vernictigt-alle bloedva= 
ten, zoodat men van de streek vanden 2den 
wervel tot aan. het benedenste-gedeelte der 
buikholte, niets anders ziet dan de beendes 
ren ‚ spieremwv em de zenuwen tot de-achter- 
pooten, (welke. zenuwen men: geheel vonbe- 
„schadigd moet laten ;) opent men vervoólgens 
het wervelkanaal. van voren , im de streek 
van den derden wervel, en snijdt de voorste 
strengen geheel door , vernietigt daarop alle 
bloedvaten, die nog, (van de voor” de. geo- 
pereerde „plaats der. ruggestreng en achter’ 
dezelve zich, bevindende) mogten cominuni= 
ceren ‚ophet -naauwkeurigste:„…( hetwelk, 
geschieden ‘kan door voorzigtig alle; bloed: 
vaten bij de doorgesneden ruggestreng vin 
het wervelkanaal te vernietigen , ende spie= 
renhuid. enz, tot aan de wervelkolom door 
te snijden, zoodat het voorste gedeelte met 
het achterste gedeelte des ligchaams alleen: 
door de achterste strengen van het rugge- 
merg en de wervelkolom in verband staat) , 


15 


en brengt men vervolgens één of twee: drup- 
pels van een tamelijk geconcentreerde op- 
lossing azijnzure strychnin in den mond, 
dan zalmen , na eenige minuten de volgende 
verschijnselen waarnemen : er zal tetanus 
ontstaan in het deel van het ligechaam vóór 
de doorgesnedene voorste strengen gelegen, 
miet in het deel ‘achter dezelve. Raakt men, 


„madat de krampen een. weinig bedaard zijn”, 


„al ishet ook nog zoo voorzigtig, aan de ach- 


terpooten;, dân,zaler reflexie-beweging”ont= 
staan-in het achterste. gedeelte van het; lig- 
‚châaïm ‚en -Zetänus in het voorste. Prikkelt 


„men, door zachte aanraking „of anderzins , de 
„voorpóoten,-het hoofd of ‘een ander deel voor 
shet doorgesnedene „ruggemerg gelegen, dan 
‘ontstaat er tetanus in ditzelfde deel; „maat 


„otmen -ontwaart volstrekt ‚geene ‘beweging in 


de achte rpooten. — 

Behandelt men het dier, zoo als bij de voor- 
gaande proef , maar snijdt buitendien ,„-op-de 
plaâts, waar de voorste strengen doorgesneden 


„zijn, ook nog de ééne achterste streng door, 


zoodat het dier slechts ééne achterste streng 
op deze plaats- overig heeft , dan zal-men 


ha vergiftiging, dezelfde verschijnselen, ‚als 


hierbovenin proef 1 gemeld , waarnemen. — 
Heeft. men de operatie gedaan, zoo als in 
proef 1 beschreven is „en snijdt men vérvol- 
gens dadelijk onder de snede, in-de voorste 
strengen gemaakt, de 2 zijdedeelen van het 
ruggemergin de linea mediana tot aan het 


16 


»ondereind geheel door „ zoodat beide halfdee- 
Ien des ruggemergs, onder de dwarssnede 
der voorste streng geheel gescheiden. zijn , dan 
zal men desniettegenstaande alle verschijnselen 
waarnemen, zoo als bij proef 1 omschre- 
ven zijn. 

Het doorsnijden vande zijdedeelen des ruggemergs 
gaat met buitengewone moeite gepaard. De beste 
wijze ‘is de volgende : men zorge eerst door een 
natgemaakte spons op de voorzigtigste wijze, dat 
er geen bloed of geene kalkdeelen op het ontbloote 
ruggemerg liggen, steke vervolgens met een zeer 
spits, scherp tweesnijdend bistourie. of lancet de 
middellijn van het onderste gedeelte des ruggemergs 
door „én geleide daarop met groote behoedzaam- 
heid en zeer langzaam het mes van onderen naar 
boven ‘(of om duidelijker te spreken van achteren 
naar voren) ‚de Jinea mediana nietverlatende , 
zonder met de hand het mimste-te beven, tot dat 
men de twee ‘zijdedeeten , zoover gescheiden heeft, 
als menvoor- de- proef noodzakelijk vond» 

Zeer dilowerf- mislukt de poging om? deze schei- 
ding te maken ‚ 1°. dewijl men door de geringste 
afwijking uit de middellijn, de scheiding: geheel 
ongelijk maakt en daardoor het doel nict bereikt ; 
2°, dewijl men niet altijd diep genoeg met het mes 
komt ‚ en derhalve de deeling niet volkomen maakt; 
3e, en eindelijk dewijl men: somtijds de zenuwen 
beschadigt. Bij eene groote menigte doode kikvor- 
schen heb ik mij geoefend ‚om deze scheiding te 
ondernemen, alvorens ik het waagde dezelve bij 
levende uit te voeren; en, ofschoon ik nu meen 


17 


veel oefering er in te hebben, slaag ik niet altijd 
even gelukkig dezelve te verrigten. — Ik hòud bij 
deze, als bij de meeste operatiën ; het dier vast met 
den duim en den wijsvinger onder de holte van de 
voorpooten , terwijl de achterpooten door de drie 
andere vingers stijf in de hand gehouden worden. 
Hierdoor is het dier buiten staat, om eenige be- 
weging onder de operatie te doen, 

Ik geloof, dat de bovengenoemde wijze, om het 
ruggemerg te scheiden , beter is, dan diegene , waar- 
van VorkKMAnN zich bedient. (Mürrer's Archzv. 
1838. bl. 19). 

4e. Is alles zoo gebeurd, als in proef 3 verhaald 
is, maar heeft men buitendien de deeling 
vande twee zijden des ruggemergs verlengd , 
bover de gemaakte dwarse doorsnede, dan 
zal {de prikkeling van het voorste gedeelte 
van het ligchaam dezelfde verschijnselen te 
wege brengen, als dusdanige prikkeling te 
wege brengt, wanneer het dier behandeld 
was, zoo als in proef 1 gezegd is. Maar bij 
aanraking van eenen der achterpooten zal 
convulsive beweging in het voorste gedeelte 
van het ligchaam ontstaan en reflexie-bewe- 
ging alleen in den aangeraakten achterpoot, 
niet in den anderen. 

5°, Geschiedt alles juist zoo, alsin de proeven 8 
of 4 vermeld is, en heeft men buitendien 
nog de eene achterstreng doorgesneden, zoo- 
dat de eene helft des ruggemergs niet alleen 
van de andere helft geheel gescheiden, maar 
ook met het voorste gedeelte volstrekt in 

KAT. rĲjpscHR. D. VII, St, L. 2 


6. 


18 


geen verband staat, terwijl de andere helft 
alleen door de eene achterste streng met ‘het 
voorste gedeelte des ruggemergs verbonden 
is, dan zal na aanraking van den eenen 
achterpoot, indien de splitsing van de twee 
helften des ruggemergs volkomen naauw- 
keurig uitgevoerd is, volstrekt geene bewe- 
ging volgen. Zijn daarentegen de halfdeelen 
onder bij de'cauda equina niet geheel door- 
gesneden, of is die helft, welke met het 
voorste gedeelte des ruggemergs niet meer 
zamenhangt, op gere zijde der middellijn 
gescheiden, dan zal prikkeling van dezen 
achterpoot alleen reflexie-beweging én den- 
zelven veroorzaken; terwijl dergelijke prik- 
keling van den anderen achterpoot, bui- 
ten de reflexie-beweging in dezen laatsten, 
ook fetanus in het voorste gedeelte des lig- 
chaams te weeg zal brengen. — Aanraking 
van het voorste gedeelte van het dier daar- 
entegen verwekt natuurlijk alleen Zetanus 
in dit deel. 

Indien men bij eenen kikvorsch, nadat de- 
zelve zoo geopereerd was, als in proef 1 
medegedeeld is, buitendien ook nog al de 
voorste zenuw-wortels van de achterpooten 
doorgesneden heeft; dan zal men, na ver- 
giftiging met sfrychnin, alleen de Zetani- 
sche verschijnselen in het voorste gedeelte 
des ligchaams kunnen hernieuwen, zoowel, 
indien men de achter- als voorpooten aan- 
raakt of anderzins prikkelt, 


19 


7°. Heeft men, buiten hetgeen in proef 6 ver- 
meld is , ook nog de eene achterste streng 
doorgesneden , dan volgen dezelfde ver- 
schijnselen, als bij genoemde proef, Men 
kan derhalve even zoowel de fefanische 
verschijnselen in dit voorste gedeelte des lig- 
chaams hernieuwen, bij prikkeling van dien 
achterpoot, wiens voorste- en achterste streng 
geheel doorgesneden was, als bij prikkeling 
van den anderen achterpoot. — Deze daad- 
zaak is van buitengewoon belang. 

8°, Heeft men het dier gepraepareerd , zooals in 
proef 6, en daarop de twee zijdedeelen van 
het ruggemerg jin de middellijn tot aan, of 
even over de dwarse snede van de voorste 
strengen gedeeld, zoo geschiedt natuurlijk 
hetzelfde als bij proef 6. 

9°. Ontneemt men een dier, hetwelk, zoo als 
in proef 1 gezegd, behandeld is, alle achter- 
ste zenuw-wortels voor de achterpooten , 
dan is men alleen in staat, om aan het voor- 
ste gedeelte van het ligchaam te experimen- 
teren, en alleen hier ontstaat, bij prikkeling 
van dat deel, de convulsive beweging («). 


neema 


(a) Srannius heeft beweerd, dat, indien het rugge” 
merg geheel doorgesneden was, en al de ach- 
terste zenuw-wortels van de achterpooten wegge- 
nomen, er nooit eene vergiftiging in de achtere 
pooten kon plaats grijpen. (Mürrer’s drchiv. 
1837.) Dat dit geenszins zoo is, zal nader blij- 
ken. 

25 


10°, 


11°, 


12°, 


20 


Indien men, in plaats van de voorste wóf- 
tels weg te nemen, (zoo als bij proef 6) 
de beide voorste strengen onder de dwar- 
se doorsnede gedceltelijk wegneemt, zoo is 
de uitkomst toch dezelfde als bij genóemde 
proef. 

Evenmin geeft het eene verandering in de 
verschijnselen, indien men buitendien nog 
de twee achterste strengen in de middellijn _ 
deelt, tot de dwarse snede, of een weinig 
verder over dezelve, — 

Heeft men eindelijk van de twee gescheidene 
achterstestrengen de eene doorgesneden , dan 
zal men nog bij aanraking van den eenen 
achterpoot (door middel van dit ééne vierde 
gedeelte medulla spinalis) convulsive be- 
weging in het voorste gedeelte van het lig- 
chaam hernieuwen. 

Men behoort toe te zien, dat men bij het 
wegnemen der voorste strengen, in de drie 
laatste proeven vermeld, niet te veel weg- 
snijdt van de substantia cinerea, (en dien 
ten gevolge niet te veel van de substantia 
gelatinosa) ; dewijl men daardoor aan de 
achterste strengen de hoedanigheid zoude be- 
nemen ‚ om} het, werkelijke gevoelen het re- 
flexie-gevoel te kunnen verplanten, waarò- 
ver ik nader, in de verklaring van deze 
proeven, de noodige inlichtingen geven zal, 


13° Opent men de wervelkolom van achteren 


en snijdt in de streek van den derden wer- 


21 


vel alleen de achterste strengen door en niet 
de voorste , zorgt vervolgens op dezelfde 
wijze als bij de voorgaande proeven, door 
de buikholte te openen enz., dat er vol- 
strekt geene bloedvaten van het vóór en 
achter de doorgesnedene achterste strengen 
communiceren, brengt daarop in den mond 
van het dier één of twee druppen van de, 
in proef 1 genoemde, oplossing van” azijn- 
zure sryehnin, zoo zal men, na verloop 
van eenigen tijd, fefanische bewegingen 
zoowel in de achter- als voorpooten zien 
te voorschijn komen. Echter zullen de 
achterpooten niet volkomen zoa stijf en ook 
niet gedurig zao tetantsch blijven, als wan- 
neer de bloedsomloop tusschen het voorste 
en achterste gedeelte des ligchaams niet ver- 
broken ware. 

Bij de zachte aanraking van de voorpoo- 
ten herhalen zich meestal deze convulsive 
bewegingen, maar niet bij zachte aanra- 
king van de achterpooten. — Is de laatstge- 
noemde aanraking minder zacht, dan ont- 
staat door schudding van het dier (vof on- 
middellijk door de aanraking, of middellijk 
door de in de achterpooten opgewekte refle- 
xie-beweging), hevige tetanische beweging 
in het voorste gedeelte des ligchaams,en dien 
ten gevolge ook in de achterpooten, doch 
hier (zoo als boven vermeld) minder he- 
vig. Somwijlen gelukt het, bij zachte aan- 
raking van de achterpooten, in dezelve re- 


14°. 


15°, 


22 


flexie-beweging te zien ontstaan, zonder dat 
de voorpooten, en dien ten gevolge ook de 
achterpooten fefanisch worden. 

Hetgeen hier gezegd is vindt plaats, in- 
dien de achterste ‚strengen goed doorgesne- 
den waren, (ja , de geheele grijze zelfstandig- 
heid konde somwijlen doorsneden zijn) ; maar 
waren de achterste strengen niet geheel 
doorgesneden, was het achterste gedeelte 
der grijze zelfstandigheid (substantia gela- 
tinosa) niet vernietigd , maar alleen de 
substantia medullaris postica ‚dan veroor- 
zaakte zelfs de geringste aanraking aan de 
achterpooten steeds tefantsche bewegingen. 
Heeft men, buiten hetgeen bij de operatie 
in proef 13 vermeld is, ook nog de eene 
voorste streng doorgesneden, zoodat er op 
eene zekere plaats alleen de eene voorste 
streng aanwezig was, dan zal de vergifti- 
ging zich openbaren in de twee voorpooten 
en in den éénen achterpoot, maar in den 
anderen achterpoot, aan wiens zijde de helft 
der medulla spinalis geheel doorgesneden 
was, zal men, (indien het dier niet buiten- 
gewoon veel s4rychnin gekregen heeft), 
alleen reflexie-beweging kunnen ontdekken, 
Heeft men proef 13 herhaald, en deelt daar- 
op het ruggemerg op dezelfde wijs, als in 
proef 3 beschreven , dan zullen de verschijn- 
selen niet anders zijn als bij genoemde proef 
13; met die uitzondering, dat men, indien 
het somwijlen mogt gelukken, bij zachte 


16°. 


Ir. 


23 


aanraking van eenen der achterpooten , refle- 
xie-beweging op te wekken (a), zonder 
door schudding tetanus te veroorzaken , deze 
reflexie-beweging alleen in den éénen aan- 
geraakten achterpoot kan plaats hebben. 

Is de deeling gegaan een weinig boven de 
gemaakte dwarse snede, dan blijft de uit- 
komst ook dezelfde, 

Was de operatie geschied, zoo als im proef 
15 of 16 verhaald is, en heeft men nog 
buitendien de ééne voorste streng doorge- 
sneden, dan geschiedt bij aanraking van 
eenen achterpoot en van beide de voorpoo- 
ten hetzelfde, wat in proef 15 vermeld is; 
tewijl bij aanraking van den anderen ach- 
terpoot in dit geval geen reflexie-beweging 
in denzelven ontstaat, maar wel, indien de 
scheiding van denzelven zoo geschied was 
als onder proef 5, bl. 18, vermeld is, dat 
dezelve geschieden moest, om reflexie-be- 
weging te veroorzaken. 


18°, Indien de operatie geschied was, zoo als 


in proef 13, en men buitendien nog al de 
achterste zenuw-wortels , voor de achtere 
pooten , doorgesneden had, dan ontston- 
den dezelfde verschijnselen als bij proef 13, 
toch alleen bij prikkeling van het voorste 
gedeelte des ligchaams, terwijl de achter- 


(a) Welke alleen dan ontstaan kan, wanneer de dee- 


ling des ruggemergs geschied is, als boven bij 
proef 5 medegedeeld, 


19e. 


20°, 


21°, 


22° 


24 


pooten wel voor beweging, maâr niet voor 
prikkeling vatbaar waren. 

Voegt men bij deze laatste proef nog die 
operatie, dat men de eene voorste streng 
doorsnijdt, dan kan alleen door prikkeling 
van het voorste gedeelte des ligchaams feta 
nische beweging ontstaan in den éénen ach- 
terpoot, wiens voorste streng nog met het 
ruggemerg verbonden is. — Alleen door 
aanraking van de medulla spinalis zelve, 
onder hare doorsnede kan zoo in den an- 
deren achterpoot ondoelmatige (a) reflexie- 
beweging ontstaan. 

Indien men, na eene operatie, gelijk die in 
proef 18 verhaald is, de twee zijdedeelen 
van het ruggemerg tot aan of nog boven 
over de transversale doorsnede, van elkan- 
der scheidt, zoo blijven de verschijnselen 
toch dezelfde als bij genoemde proef. 
Berooft men, eenen kikvorsch, die, zoo als 
in proef 13 gezegd werd, behandeldis, bui- 
tendien nog van al de voorste zenuw-wortels 
van de achterpooten, dan is de uitwerking 
daarvan gelijk bij proef 9. 

Snijdt men bij een dier beide achterste stren- 
gen van het onderste gedeelte des rugge= 


(a) Tot ondoelmatige reflexie-bewegingen reken ik 


zoowel spiertrekkingen als kramp. In hoeverre 
dezelve van de doelmatige verschillend zijn, zal 
hieronder nader worden uiteengezet, 


23°, 


24. 


25°, 


25 


mergs (zonder echter te veel van de grijze 
zelfstandigheid weg te nemen), in plaats van 
dezelve alleen door te snijden, (gelijk bij 
de voorgaande proeven), geheel weg, dan 
geschiedt alles als bij proef 18. 
Dezelfde uitkomst blijft men houden „ indien 
men, buiten hetgeen in veorgaande proef 
gezegd is, nog de twee voorste strengen 
deelt tot de streek van den derden wervel. 
Heeft men van deze twee gescheidene voor- 
ste strengen (zie proef 23) de eene, door- 
gesneden, dan. kan er desniettegenstaande 
convulsive beweging in het eene achterbeen 
ontstaan, alleen door middel van de eene 
avergebleyene voorste streng des ruggemergs. 
Bij het wegsnijden der achterste strengen, 
zoo als in proef 22, 23 en 24 vermeld is, 
moet men jwel bedacht zijn, dat men niet 
te veel zelfstandigheid wegneemt, bijzonder 
giet te veel van de grijze zelfstandigheid, 
dewijl men daardoor aan de voorste. stren- 
gen de mogelijkheid beneemt , om de be- 
sveging aan de zenuwen te kunnen over- 
brengen. De oorzaak hiervan zal de door 
verklaring der proeven opgehelderd worden. 
Heeft men bij eenen kikvorsch van de eene 
helft des ruggemergs, in de streek van den 
derden wervel, zoowel de voorste als ach- 
terste streng (en natuurlijk ook de tusschen 
haar liggende grijze zelfstandigheid) geheel 
doorgesneden, dan zal het dier noch van het 


26 


r 


gevoel («), hoch naar schijn van de wil- 
lekeurige beweging iets verliezen (6), en na- 


(a) Dat het dier niets van het werkelijke gevoel in den 
achterpoot verloren heeft, op die zijde, op welke 
de helft van het ruggemerg doorgesneden was, 
kan men door de volgende proef, (die ik in de 
tweede afdeeling dezer verhandeling uitvoeriger 
beschrijven zal), bewijzen. Men snijde, op die 
zijde, waar de helft van het ruggemerg, b.v. de 
linker, zoo als gemeld, doorgesneden is, de 
voorste zenuw-wortelen van den achterpoot door, 
laat vervolgens het dier eenige minuten liggen en 
prikkele daarop dezen linker achterpoot, dan zal 
het dier door beweging eers? met de voorpooten 
en vervolgens met den regter achterpoot het tee- 
ken van pijn aan den dag leggen. Dat deze be- 
weging geene reflezie-beweging is, volgt daaruit, 
dat in den linker achterpoot niet alleen geene re- 
flexie-beweging kan ontstaan; maar dat door den 
zelven ook dadelijk geene beweging naar andere 
deelen van het ligchaam kan voortgeplant worden , 
zoo als ik gelegenheid zal hebben nader aan te 
toonen. Deze proef is misschien de doelmatigste, 
om werkelijk gevoel aan den dag te leggen en 
hetzelve niet met reflezie-beweging te verwarren. 
Heeft men dusdanig geopereerd dier! vergiftigd, 
zonder de circulatie tusschen de voorste en ach- 
terste ledematen te vernietigen, dan is de uite 
komst bij prikkeling van den linker achterpoot 
veelal zog duidelijker, 

(B) Nader zal ik gelegenheid hebben dit uiteen te 
zetten, voorloopig hier zooveel: hef dier heeft al— 
deen in den eenen achterpoot de willekeurige bewe- 
ging; maar door deze wordt de reflexie-bewe- 
ging, in den anderen achterpoot, (op welks zijde 


26°. 


27°. 


27 


tuurlijk ook niets van het reflexie-gevoel en 
de reflexie-beweging. Heeft men het dier op 
de in proef 1 en 13 beschrevene wijze ver- 
gìftigd, dan zijn de uitkomsten, zoo als in 
proef 14, met die “uitzondering, dat de ge- 
ringste aanraking van het dier, op welke 
plaats ook, de Letanische bewegingen in de 
twee voorpooten en in den eenen achterpoot , 
en daarentegen reflexie-beweging in den an- 
deren achterpoot veroorzaakt. 

Heeft men bij eenen -kikvorsch in de streek 
van den derden wervel op de eene helft des 
ruggemergs de voorste streng doorgesneden 
en op de andere helft de achterste, dan is 
de uitwerking in allen deele zoo als in 
evengemelde proef 25 vermeld is. 

Opent men het wervelkanaal van eenen kik- 
vorsch van den tweeden tot den zesden wer- 
vel, snijdt men daarop in de streek van den 
tweeden wervel, dadelijk onder den voor- 
poot de eene helft?, b, v. de linker, des rug- 
gemergs tot aan de middellijn geheel door, 
snijdt men vervolgens, in de streek van den 
vijfden wervel, de andere helft van het rug- 
gemerg, de regter, mede tot aan de middel. 
lijn geheel door, dan zal men zien, dat het 
dier alle willekeurige beweging in de achter- 
pooten verloren heeft; maar desniettemin 


de medulla spinalis geheel doorgesneden is) tot 
gelijksoortige beweging ,als in den uiet verlamden 
poot opgewekt. 


25 


ontstaat er door de willekeurige beweging 
van het voorste gedeelte des ligchaams re- 
flexie-beweging in de achterpooten, ( hier 
meest in den linker, veel minder in den reg: 
ter achterpoot). Doch, wat meer is, het 
werkelijke gevael is uit deze achterpooten 
geenszins verdwenen, want bij derzelver sterke 
prikkeling, (bijzonder van den linker achter 
poot), geeft het dier duidelijke teekenen van 
pijn te kennen. Vergelijk met deze proef 
de in de tweede afdeeling dezer verhande- 
ling beschrevene proef 47. 

Evenmin is de reflexie-beweging van het 
achterste naar het voorste-en van het voor- 
ste naar het achterste gedeelte des ligchaams 
vernietigd, en de werking der strychnine 
wordt nog onmiddellijk van het voorste ge- 
deelte des ruggemergs naar het achterste 
overgebragt, hetwelk het volgende duidelijk 
zal aantoonen. 

Vernietigt men den bloedsomloop tusschen 
het voorste en achterste gedeelte des lig- 
chaams op de wijze, die ik reeds dikwijls 
vermeld heb , en brengt een weinig azijnzuur 
strychnin in den mand van het dier, dan 
zal men na verloop van eenigen tijd zien, 
dat de vergiftiging in den eenen achterpoot 
en in de beide voorpooten plaats grijpt. 
Heeft de tetanische beweging opgehouden, 
en raakt men slechts aan de voorpooten, 
dan komen ook de [convulsive bewegingen 
in den eenen achterpoot eu reflexie-beweging 


& 


29 


in den anderen te voorschijn terwijl omgé- 
keerd, door aanraking van beide achterpoo- 
ten, de fetanische beweging der voorpoo 
ten te voorschijn geroepen wordt. 

Heeft meu het dier niet vergiftigd , maar 
alleen het heofd afgesneden, dan kan men 
hetzelfde verband tusschen de reflexie-bewe- 
ging in de deelen des diers nasporen. 


28°. Worden bij eenen kikvorsch de beide helften 


van het ruggemerg niet ver van elkander 
doorgesneden, b.v. op de eene zijde in de 
streek van den derden wervel, en op de 
andere zijde in de streek van den vierden 
wervel, dan is alle opwekking van gevoel 
en beweging , hetzij reflexie-gevoel en refle- 
xie-beweging of wel werkelijk gevoel en 
werkelijke heweging , zoowel van het achter- 
ste gedeelte desligchaams naar het voorste, 


vals van het voorste naar het achterste geheel 


onmogelijk («). 


(a) Deze proef, die reeds KronenNBere genomén 


heeft, schijnt de voorgaande geheel te wederleg- 
gen, en geeft bij den eersten oogopslag het ver- 
moeden, dat in de substantia cinerea de circulatie, 
waarover ik nader spreken zal, niet plaats grijpt. 
Doch dit is geenszins het geval. Dat de over- 
brenging door de substantia cinerea hier niet 
plaats vindt, daarvan is de oorzaak, dat het 
stukje der genoemde zelfstandigheid, welke tus- 
schen de doorgesnedene helften aanwezig was, 
te klein is, om dezelve te bewerkstelligen; bui- 
tendien is de circulatie door-de substantia cine- 


30 


29°, Opent men het wervelkanaal van achteren ; 
snijdt van beide de achterste strengen in de 
streek van den derden ‘wervel een stukje 
van de grootte van 1 linie uit, neemt ver- 
volgens op de voorzigtigste wijze uit de ge- 
maakte opening, zooveel mogelijk, van de 
zelfstandigheid des ruggemergs weg, zonder 
de voorste strengen te doorsnijden, opdat 
men zeker is, dat al de grijze zelfstandige 
heid op deze plaats vernietigd is, legt men 
daarop het dier op den grond, zoo zal 
men wel in de eerste oogenblikken, ja, 
somwijlen in het eerste halfuur en nog later , 
geene willekeurige beweging in de achter- 
pooten van het dier bespeuren ; maar ach- 
tervolgens komt deze te voorschijn, en was 
dezelve zeer duidelijk , doch niet altijd even 
sterk, in de verschillende individuën, op 
welke ik, te dien einde, geëxperimenteerd 
heb. 
Opent men daarop de buikholte en prae- 


rea ook daarom onmogelijk bij de hier beschre- 
vene proef, dewijl bij het overbrengen van gevoel 
en beweging, van de eene zijde naar de andere, 
op de plaats vanwaar de overbrenging geschie- 
den zal, de voorwaarden, welke het gevoel en 
de beweging mogelijk maken, niet geheel mogen 
ontbreken. Door het gevoel en door de beweging 
geschiedt deze overplaatsing , zoo als nader aan- 
getoond zal worden. En hier waren in dit 
kleine stukje zoowel de gevoels- als de bewe- 
gingszenuwen vernietigd. 


31 


pareert het dier (zoo als‘ boven gemeld is), 
dat de bloedsomloop van het voorste tot 
het achterste gedeelte des ligchaams verhin- 
derd is, en geeft men vervolgens hetzelve 
een weinig azijnzuur strychnin in „den 
mond, dan zal de tetanische beweging in 
de achterpooten , door prikkeling van de 
voorpooten , na verloop van eenige minuten 
somwijlen (a) bijna zoo sterk zijn, als wan- 
neer de operatie van het ruggemerg niet ‘ge- 
schied ware, En, indien men nu naauw- 
keurige proeven neemt bij een zoo geope- 
reerd en zoo vergiftigd dier, dan zal men 
zien, dat bij de prikkeling van de achter- 
pooten met pincet of een onverdund zuur de 
reflexie-beweging noch van het achterste naar 
het voorste gedeelte des ligchaams, noch 
van ‘het voorste naar het achterste verplant 
wordt, 

Deze proef is buitengewoon moeijelijk te ne- 
men, dewijl men de prikkeling niet te sterk 
maken moet, daar , door de schudding van 
de beweging der achterpooten, de voorpoo- 
ten zich mede bewegen (5). Doch herhaal- 


mm 


(a) Somwijlen en geenszins altijd, de oorzaak hiervan 
zal ik nader uiteen zetten. 

(4) Ook moet men evenmin bij deze, als bij al de 
voorgaande proeven al fe veel strychnin bezi- 
gen, dewijl daardoor, zoo als ik gelegenheid zal 
hebben aan te toonen, de proef ook mislukken 
kan, 


(a 


nd 


32 


delijk heb ik deze proef genomen en ter 
volle ben ik van het bovengezegde over- 
tuigd. 

Om inmiddels gemakkelijker dit boven- 
Ne, té bewijzen, kan men, nadat het 

ggemerg, zoo als gezegd, gepraepareerd 
is, zonder verdere operatie en zonder ver- 
giftiging het hoofd afsnijden, en men zal 
bij prikkeling van de voor- en’ achterpooten 


‚dezelfde uitwerkselen zien, welke ik boven 


beschreven heb, namelijk, dat er geene re- 
flexie-beweging van de voorpooten naar de 
aehterpooten, en van deze naar gene over- 
gebragt wordt. 

Opent men het wervelkanaal van eenen 
kikvorsch van achteren, en snijdt de gehee- 
le medulla spinalis door , behalve eeni- 
ge vezels van de voorste witte. zelfstandig- 
heid («) ‚ dan zal het dier, in den eersten tijd 


„na de operatie, volstrekt geene beweging met 


de achterpooten kunnen ondernemen ; maar 
na verloop van eenige minuten, ziet men 
dat het dier achtervolgens met vele inspan- 
ning de willekeurige beweging begint uit te 


Deze proefneming is minder moeijelijk, als men 
hij den eersten oogopslag zoude denken en ván 
de menigvuldige keeren dat ik dezelve herhaald 
heb, is dezelve nog zelden mislukt; ik heb op 
deze proef reeds oplettend gemaakt in mijne 
verleden jaar uitgekomen verhandeling over de 
voorste en achterste strengen des ruggemergs. 
(Tijdschrift enz., 5de Deel, bl. 182.) 


31°, 


33 


vefenen, welke in den beginne moeijelijk ; 
maar daarna eenigzins gemakkelijk begint te 
worden. Inmiddels zal het dier met de ach- 
terpooten volstrekt geene beweging kunnen 
doen, zonder sterke en zeer duidelijke wils= 
inspanning. 

Indien het dier, (nadat de hierboven vaak 
vermelde voorbereiding met den bloedsom- 
loop geschied was), vergiftigd werd, dan 
is het zeer dikwijls geschied, dat de ver- 
giftiging alleen in het voorste gedeelte des 
ligchaams plaats vond, niet in het achterste, 
Verscheidene malen echter was de vergifti- 
ging zoowel in het achterste als voorste deel 
des ligchaams. 

Het eerste was voornamelijk het geval, 
wanneer men niet veel sfrychnin tot de ver- 
giftiging gebezigd had, het laatste daaren- 
tegen geschiedde, wanneer de hoeveelheid 
strychnin groot geweest was; het schijnt 
dan, dat het vergif mechanisch van het voor= 
ste gedeelte des ruggemergs door het achter- 
ste gedeelte van hetzelve opgenomen wordt: 
Heeft mien een dusdanig behandeld dier niet 
vergiftigd, dan kan men, nadat het hoofd 
afgesneden is, evenmin reflexie-beweging op= 
wekken bij prikkeling der achterpooten in 
de voorpooten, als bij prikkeling der voor- 
pooten in de achterpooten. 

Steekt men in het van achteren blootgeleg- 
de ruggemerg in de streek van den derden 
wervel een fijn, ééne lijn breed, mesje tus- 


KAT. TijnscHR, D. VII, St. 1. _ 3 


34 


schen de voorste en achterste strengen, zoo» 
dat van de achterste strengen niets dan de 
substantia medullarits boven. op de eene 
oppervlakte van het mes, de geheele sub= 
stantia cinerea van dat gedeelte des rug- 
gemergs en de voorste strengen onder het 
mes liggen; snijdt men vervolgens de onder 
het mes liggende deelen geheel door; opdat 
men” goed overtuigd zij, dat het voorste 
gedeelte des ruggemergs met het achterste, 
in de streek van den derden wervel, alleen 
door het medullatre gedeelte der achterste 
strengen, verbonden is; opent men daarop 
de buikholte en-vernietigt den bloedsomloop 
tusschen het voorste en achterste gedeelte 
des ligchaams, (zoo als boven gemeld is), 
en brengt men eindelijk een weinig azijn- 
zure strychnin in den mond, dan zal men 
dezelfde verschijnselen zien , als bij proef 1, 
alleen met die uitzondering, dat de reflexie- 
beweging in het voorste gedeelte des lige 
chaams niet derect opgewekt wordt door 
prikkeling van de achterpooten. 

Ik zeg direct, want bij eene xzef zeer 
naauwkeurige. proefneming kan tndirect, 
door schudding van het dier, deszelfs ver- 
giftigde voorste gedeelte in zamentrekkingen 
geraken , die natuurlijk niet onmiddellijk van 
het geprikkelde ruggemerg des achtersten 
ligchaamsdeels afhangt. 

Dezelfde uitkomsten verkrijgt men nog 
duidelijker, indien men het dier niet vergif- 


35 


Bel 


ligt, (en dien ten gevolge heeft men ook 
niet noodig de buikholte te openen ) en al- 
leen het hoofd afsnijdt, nadat het rugge- 
merg in de streek van den derden wervel, 
zoo als boven gezegd, gepraepareerd is. 
Dat het gevoel in eenen kikvorsch, wiens 
ruggemerg, zoo als bij dezen gepraepareerd 
is, niet vernietigd is, daarvan heb ik mij 
ook ten stelligste overtuigd, Want onder 
de menigvuldige proeven, die ik, te dien 
opzigte gedaan heb, is het mij enkele ma- 
Ien gelukt, bij prikkeling der achterpooten, 
plotseling eene pijnlijke beweging, in het 
voorste gedeelte des diers, waar te nemen. 
Doch zeer zelden heb ik dat kunnen ont- 
waren |en alleen is het mij dan gelukt, wan- 
neer ik, nadat het ruggemerg zoo doorge- 
sneden, als dikwijls vermeld is, het dier , 
eenen geruimen tijd (een half tot een ge- 
heel uur ) stil had laten liggen, zonder eeni- 
ge verdere operatie aan hetzelve te onderne- 
men en dan plotseling een weinig gecon- 
centreerd zwavelzuur op eenen van de ach- 
terpooten deed, — Om mij te overtuigen, 
dat deze beweging niet middellijk geschied- 
de, door de beweging van het achterste ge- 
deelte des ligchaams, heb ik dikmaals de 
achterpooten eerst eenen tijd lang in mijne 
hand vast gehouden en vervolgens eensklaps 
boveagenoemd zuur aan de teenen aangewend. 
Ook was er niet de minste twijfel over, dat 
deze beweging, geene reflexie-beweging was , 
3 


36 


want indien naderhand het dier, waaraan 
ik het bovengenoemde waargenomen had, 
door s/rychnin sterk vergiftigd was, dan 
was het niet mogelijk, door prikkeling der 
achterpooten, direct beweging in het voorste 
gedeelte des ligchaams te voorschijn te roe- 
pen, evenmin, als wanneer het dier onthoofd 
en niet vergiftigd werd. 

Het plotseling te voorschijn komen der 
beweging na de prikkeling , hetwelk ik ver- 
scheiden malen gezien heb, gaf mij ook de 
zekerheid, dat de beweging niet toevallig 
was. Inmiddels bleven deze teekens van 
pijn, zoo als men ligt begrijpen kan, dik- 
wijls achterwege en ik heb dezelve nooit te 
voorschijn zien komen, indien ik hen da- 
delijk na de operatie wilde opsporen (a). 

32°. Indien men een tweesnijdend mesje in de 
streek van den derden wervel, even als bij 

. de voorgaande proef, steekt tusschen de ach- 
terste witte zelfstandigheid en het overige 


(a) Het beste middel, om in dit geval pijn te ontdek- 
ken, is dit, hetwelk in de volgende proef medege- 
deeld wordt, namelijk, dat men de voorste zenuw- 
wortels van éénen of van beide achterpooten door- 
snijdt en vervolgens den éénen of de beide achter- 
pooten prikkelt, waarop (onder gunstige omstan= 
digheden ) er pijn ontstaan moet in het voorste 
gedeelte des ligchaams; vergelijk boven bl. 26, 
aanteekening (a) en VAN DEEN , over de voorste en 
achterste strengen van het ruggemerg ; Tijdschrift 
enz,, Vde Deel, bl. 169, 


37 


gedeelte des ruggemergs, zoodat men omtrent 
zeker is, dat de grijze zelfstandigheid onder 
het mesje ligt, en alleen de substantia 
medullaris postica boven het mesje; trekt 
men daarop het mesje uit de medulla spi- 
nalis en snijdt vervolgens van deze plaats 
af, waar de medulla spinalis doorgestoken 
was, alle voorste zenuw-wortels weg, en 
laat het dier eenen tijd lang liggen, dan zal 
men, bij prikkeling van de achterpooten, 
zien, dat het dier beweging met het hoofd 
en de voorpooten maakt; dit moet men als 
een teeken van pijn aannemen; want snijdt 
men het hoofd van dusdanig behandelden 
kikvorsch geheel af, dan kan men, na eene 
aangewende prikkeling aan de achterpoo- 
ten, geene reflexie-beweging in de voorpoo- 
ten te weeg brengen. Had ik echter het 
voorste gedeelte van het dier door sfrychnin 
sterk vergiftigd, en het hoofd niet afgesne- 
den, dan ontstond bij prikkeling van de ach- 
terpooten (op eene indirecte wijze) tetant- 
sche beweging in de voorpooten. 

(Deze proef bewijst even als de voorgaande, dat 
de achterste medullaire massa alleen de reflexie- 
beweging niet kan te voorschijn brengen. Zie over 
deze en volgende proef het bijvoegsel hier achter). 
33°, Indien ik, in plaats van tusschen de bovenste 

medullaire massa en het overige gedeelte 
van het ruggemerg , tusschen de onderste me- 
dullaïre zelfstandigheid en het overige ge- 
deelte van de medulla spinalis doorstak en 


240, 


38 


vervolgens, nadat het mesje uit de wonde 
genomen was, alle achterste zenuw-wortels, 
achter de gemaakte wonde gelegen, weg- 
nam, dan konde het dier natuurlijk, na ver= 
loop yvan eenige. minuten, willekeurige bewe- 
ging (ofschoon zwakke, dewijl de gevoels- 
zenuwen weg waren ) met de achte:pooten 
verrigten; maar was het dier geheel ont- 
hoofd, dan konde ik, bij prikkeling van de 
voorpooten, geenzins reflexie-beweging in de 
achterpooten te voorschijn brengen. 
Men opene de geheele ruggemergsholte van 
eenen kikvorsch, snijde in den streek van den 
derden wervel de beide voorste strengen door ; 
daarop snijde men £ tot eene linie boven de 
voorpooten de twee achterste strengen door. 
Het dier zal natuurlijk met de achterpooten 
geene willekeurige bewegingen doen, maar 
reflexie-beweging wordt van de achterpoo- 
ten naar de voorpooten verplant; hetwelk 
best blijkt, wanneer men het hoofd van dus- 
danig behandeld dier afsnijdt, Deze daad- 
zaak is reeds vroeger door mij aangemerkt. 
Snijdt men nu nog de achterste zenuw- 
wortels van de beide voorpooten weg, dan 
wordt desniettegenstaande de reflexie-bewe- 
ging, van achteren naar voren, ( van de 
achterpooten naar de voorpooten) verplant. 
Wordt het dier niet onthoofd, maar door 
strychnin vergiftigd, nadat de bloedsom- 
loop, op boven beschrevene wijze, is vernie- 
tigd, dan blijven de verschijnselen mel be- 


39 


trekking tot de verplanting der reflexie-be- 
weging (a) dezelfde, terwijl natuurlijk de 
vergiftigings-verschijnselen zich niet tot de 
achterpooten uitstrekken. 

35°, Heeft men de achterste strengen op de plaats 
van den derden wervel doorgesneden ‚ het 
dier «digt bij de voorpooten onthoofd, en 
vervolgens de achterste zenuw=wortels der 
achterpooten doorgesneden , dan zal men 
desniettegenstaande reflexie-beweging in de 
achterpooten zien ontstaan, bij prikkeling 
van de voorpooten; zijn buitendien de voor- 


, 


(a) Dit geschiedtjaldus door de achterste strengen, 
die het reflexie-gevoel van de achterpooten naar 
de voorpooten overbrengen, en hier de reflexic- 
beweging veroorzaken, 

Het geschiedt door de substantia gelatinosa, die 
den indruk ontvangen heeft van de gevoels-ze- 
nuwen der achterpooten en denzelfden indruk 
gedeeltelijk dadelijk overdraagt aan de substantia 
spongiosa der achterpooten, gedeeltelijk door zich 
verder laat doorstralen tot de substantia spon- 
giosa der voorpooten, welke hierdoor ook in be- 
weging raken, 

Dat het wezenlijk de substantza gelatinosa is, 
die dezen indruk verplant, zien wij daaruit, dat 
indien men bij het doorsnijden der voorste stren- 
gen, in de streek van den derden wervel, te 
veel van de grijze zelfstandigheid der achterste 
strengen wegneemt, de verplanting van het re- 
flexie-gevoel van de achter- naar de voorpooten 
geene plaats grijpt. Dit alles zal later bij de 
verklaring dezer proeven in de tweede afdeeling 
dezer verhandeling beter verstaan worden. 


40 


ste zenuw-wortels der voorpooten doorge- 
sneden , dan geschiedt hetzelfde, 

Bij vergiftiging van het dier, zonder af- 
breking van den bloedsomloop tusschen de 
voorste en achterste deelen van het lig- 
“chaam, ontstond er tetanus in de achter- 
pooten bij prikkeling van de, voorpooten. 

36°. In de twee voorafgaande proeven hebben wij 
gezien „ dat wanneer de voorste en_achter= 
ste strengen doorgesneden waren, achter de 
plaats, waar de wil het laatst zijnen in- 
vloed uitoefent, (hetwelk , zoo ik later ge 
legenheid zal hebben aan te toonen, bij den 
oorsprong van de Wervus vagus is), des- 
niettegenstaande de reflexie-beweging ge- 
leid kan worden van het achterste gedeelte 
des ligchaams naar het voorste, en van het 
voorste naar het achterste, door middel van 
de substantia cinerea. Nu wilde ik on- 
derzoeken of deze werkzaamheid van de 
grijze zelfstandigheid ook aangetoond kan 
worden, indien de beide voorste en achter= 
ste strengen digt bij elkander doorgesneden 
werden, b.v. de achterste in de streek van 
den derden, en de voorste in de streek van 
den vierden wervel, of omgekeerd; doch 
dit was het geval niet, Na deze bewerking 
was er geen overgang van gevoel of bewe. 
ging van het voorste deel des ligchaams naar 
het achterste en van dat naar gene, 

Bij vergiftiging met azijnzure sfrychnin » 
nadat vooraf de bloedsomloop tusschen het 


41 


voorste. en achterste gedeelte des ligchaams 
vernietigd was, vertoonden zich natuurlijk 
de tetanische verschijnselen , in de voorpoo- 
ten, niet in de achterpooten. p 


VERKLARING DER PROEVEN, 


Behalve dat nu deze proeven volkomen be- 
vestigen, hetgene ik vroeger bewezen heb, dat 
de voorste strengen, alleen voor de beweging 
en de achterste alleen voor het gevoel dienst- 
baar zijn, hebben dezelve mij tot nadere kennis 
van de verrigting des ruggemergs gebragt. 

Het wordt door deze proeven hoogstwaarschijn- 
lijk, dat er eene wezenlijke circulatie in de 
verrigting van het zenuwstelsel der medulla 
spinalis bestaat. 

De achterste strengen van de medulla spinalis 
ontvangen de indrukken, en brengen dezelvenaar 
de hersenen; hier ontstaat gevoel; naarmate dit 
gevoel is, verrigt het dier zijne bewegingen, 
willekeurige bewegingen. Op deze soort van 
circulatie heb ik reeds breedvoerig in mijne vers 
handeling: de differentia et nexu inter nervos 
vitae animalis et vitae organica, oplettend ge- 
maakt ; maar destijds had ik geene andere dan 
physiologische beschouwingen voor mijne leerstel- 
ling. Nu heb ik materiele daadzaken, die mij met 
eene wezentlijke circulatie bekend maken,en deze 
is uit de reeds beschrevene proeyen aan te too- 
nen in de medulla spinalis, vooral tusschen het 
reflexte-gevoel en de reflente-beweging. 


42 


Indien de, door de achterste strengen ont- 
vangene, indrukken, niet naar de hersenen ver- 
plant, maar direct naar de voorste strengen over- 
gebragt ‘worden, dan ontstaat geen werkelijk ge- 
voel, maar beweging. Deze beweging is, gelijk 
bekend is, reflexie-beweging, terwijl ik den zoo 
ontvangenen en zoo werkenden indruk noem re 
flexie-gevoel (a). 

Dat door de medullaire massa van de ach- 
terste strengen, het reflexie-gevoel niet ontvangen 
wordt, hebben wij gezien in de proeven 31 en 
82; dat door de medullaire massa van de voorste 
strengen alleen geene reflexie-beweging kan ver- 
plant worden, toonen de proeven 29 en 30 ten 
duidelijkste aan, en proef 27 bewijst ten volle, 
dat men bij doorsnijding van beide (de substantia 
medullarts antica et postica) , reflexie-gevoel en 
reflexie-beweging kan zien ontstaan, Nu weten wij 
buitendien door de proeven 29en 30, dat de me- 
dullaire zelfstandigheid van de voorste strengen 
alleen toereikend is, om willekeurige beweging 
uit te oefenen, terwijl tevens proef 3l en 32 be 


(a) HeNre, die de goedheid gehad heeft, om eenen 
beknopten inhoud van mijne in het verledene jaar 
beschrevene Verhandeling ; over de voorste en ach 
terste strengen des ruggemergs te geven, heeft mij 
niet goed begrepen, en zijne aanmerking tegen 
mijne benoeming van reflexie-gevoel, zal hij 
voorzeker , na lezing van deze verhandeling, 
laten varen, — Vergelijk Senminr's JaArbücher , 
detc: 


43 


wijzen, dat alleen de medullaire massa van de 
achterste strengen werkelijk gevoel verplanten kan, 

Alvorens ik verder ga, wil ik er nu ook op 
indachtig maken, hetgeen ik reeds verleden jaar 
aangetoond heb, dat, bij zachte aanraking der 
voorste strengen , beweging in verschillende spie- 
ren ontstaat, naarmate men op verschillende 
plaatsen van de medulla spinalis dezen prikkel 
aanwendt (a). (Latere proeven hebben mij ge- 
toond, dat hetzelfde geschiedt bij prikkeling , (doch 
niet al te zachte), van de achterste strengen; — 
ondoelmatige reflexie-beweging). 

Dit laatste verschijnsel, hetwelk (tegen het ver- 
moeden, dat de medulla spinalis, als eene ver- 
zameling van de verschillende zenuwen, of lie- 
ver, zamengesteld uit de verschillende zenuwen, 
die uit haar ontspringen, moet beschouwd worden) , 
bewijst ‚dat de zenuwen uit verschillende plaatsen 
van het ruggemerg ontspringen, zal mijne, door 
deze proeven verkregene theorie over de verschil- 
lende deelen der medulla spinalis, geene geringe 
bevestiging geven (6). 


(a) Zie Tijdschrift enz., Deel V. bl. 160. 

(B) Over het eindigen der zenuwen zijn de geleerden 
het niet eens. De naauwkeurige E‚ H, WeBer 
meent gezien te hebben, dat dezelve in de grijze 
zelfstandigheid eindigen; de beroemde VALEN- 
TiN beweert, dat de zenuwen in de witte zelf- 
standigheid des ruggemergs en van daar in die 
der hersenen overgaan. Door de van mij geno- 
mene proeven houd ik mij overtuigd, dat de 
zenuwen in de grijze zelfstandigheid eindigen, 


44 


Wij weten aldus, dat het werkelijke gevoel 
alleen door de achterste medullaire massa naar 
de hersenen gebragt wordt, dat de willekeurige 
beweging alleen door de medullaire massa der 
voorste strengen. geschiedt, dat het reflexie-gevoel 
en de reflexie-beweging , door middel van de grij- 
ze zelfstandigheid verspreid of verplant wordt. 

Al deze verschillende verschijnselen stellen mij 
in staat, om de hier volgende verklaringen bij te 
voegen. 

Alvorens ik tot deze verklaring overga, moet 
ik terugkomen op de ontdekking van Roranpo, 
verleden jaar door R. Remak bevestigd, dat na- 
menlijk het voorste gedeelte der grijze zelfstandig 
heid van het ruggemerg uit substantia spongio= 
sa, de achterste uit subst. gelatinosa bestaat. 

Men denke zich nu het ruggemerg, bestaande 
uit vier deelen, namelijk uit: 1°. Substantia me- 
dullaris postica; 2°, Substantia gelatinosa; 
3°, Substantiaspongiosa, en 4°, Substantia me- 
dullaris antica. De beide medullaire zelfstan- 
digheden gaan, gelijk bekend is, in de zijden 
tot elkander over (a). 


menemen 


en dat niet alleen de zenuwen dit doen; maar 
dat zelfs de witte zelfstandigheden successivelijk 
zeer fijne zenuwdraden aan de grijze zelfstan 
digheid afgeven. 

(a) Tot welk bijzonder physiologisch nut de zijde- 
deelen der med. spinalis zijn, daarover zal ik na- 
dere proeven nemen. F, AgNoup's onderzoe 
kingen geven mij daartoe de schoonste gelegen 
heid, 


45 


De verschillende verrigtingen geschieden op de 
volgende wijze. 

De gevoels-zenuwen brengen de indrukken naar 
de plaats, waarin ik het er voor houde, dat zij 
zich eindigen, naar de substantia gelatinosa, 
welke dezelve. somwijlen dadelijk verplant, naar 
de achterste medullaire massa, en zoo onf- 
staat werkelijk gevoel, of dezelve wordt direct 
overgebragt naar de substantia spongiosa , (waar- 
in ik zeker ben, dat de. bewegings-zenuwen ont- 
staan ); dit is de oorzaak tot de reflexie-bewe- 
ging; of de tot de substantia gelatinosa ge- 
bragte indrukken gaan over tot de substantia 
spongiosa en medullaire. postica; — op die 
wijze zien wijde reflexie-beweging en het wer- 
kelijk gevoel te gelijk te voorschijn komen. 

De verplaatsing der ontvangene indrukken van de 
substantia gelatinosa naar de substantia medul- 
laris postica geschiedt altijd in eene centripetale 
nooit omgekeerd in eene centrifugale rigting. 
Wordt daarentegen de indruk naar de substantia 
spongiosa overgebragt, (in welk geval ik, gelijk 
gezegd is, den indruk reflexie-gevoel, en de door 
haar te weeg gebragte uitwerking op de substan- 
tia spongiosa, reflexie-beweging noem) dan kan 
deze overbrenging op verschillende wijzen geschie- 
den: a) op de plaats, waar de substantia gela- 
tinosa den indruk ontvangt, wordt dezelve dade- 
lijk naar de substantia spongiosa overgebragt, 
en hier verwekt dezelve beweging, die bijna door 
een gelijk aantal zenuwen verrigt wordt, als er 
gevoels-zenuwen noodig waren, om den gevoels- 


45 


indruk te ontvangen; dit geschiedt hoofdzakelijk 
dan, wanneer de prikkeling zeer geringis; 5) dé 
zoo ontvangene indruk (reflexie-gevoel) verspreidt 
zieh over eene menigte bewegings-zenuwen, ge- 
legen onder de plaats, waar de substantia spon= 
giosa. dezelve overgenomen heeft; daarvan kan 
men zich overtuigen, wanneer men bij eenen ont- 
hoofden kikvorsch éénen van de voorpooten eenig= 
zins sterk prikkelt; ook wordt dit bewezen door 
proef 22, 23, 24 en 35; c) het reflexie-gevoel 
verplant zich een eind wegs door substantia ge- 
latinosa, en oefent dan eerst zijnen invloed op 
de substantia spongiosa. Daarvan overtuigt men 
zich, indien men bij eenen kikvorsch het wer- 
velkanaal van voren opent, en van beide zij- 
den de voorste strengen der achterpooten weg= 
neemt, zonder echter te veel zelfstandigheid weg 
te nemen, en dan, nadat het dier onthoofd is, 
de achterpooten prikkelt; dan zal men in de 
voorpooten nog beweging zien ontstaan; ook 
wordt deze zaak bewezen door de proeven 10, 
1, 12 en 34; d) de overspringing van het re- 
flexie-gevoel geschiedt op beide de manieren, die 
ik in a en ce medegedeeld heb; e) het reflexie- 
gevoel veroorzaakt reflexie-beweging, op de ma- 
nieren 5 en c medegedeeld, hetwelk wij zien bij 
proef 3, 4 en 34, indien men b, v. de dij van 
eenen der achterpooten van een zoo, als daar be- 
schreven, gepraepareerd dier prikkelt, dan ont- 
staat er beweging in de voorpooten en de geprik- 
kelde achterpooten; f) het reflexie-gevoel oefent 


47 


zijne werking uit, zoowel opde substantia spon- 
giosa van de andere, als van dezelfde zijde, 
waar dit gevoel ontstaan is; zie proef 27, 

Hoe de substantia gelatinosa den ontvangenen 
indruk aan de substantia medullaris postica 
mededeelt, zullen wij hieronder nader verklaren. 

Dat de substantia gelatinosa de ontvangene 
indrukken niet van voren naar achteren verplant, 
bewijst proef 1. Dit heb ik reeds middellijk te 
kennen gegeven in de twaalfde van mijne in het 
vorige jaar beschrevene proeven , toen ik zeide, 
dat de reflexie-beweging alleen dan door prikkeling 
van het achterste gedeelte des ligchaams in het voor- 
ste ontstaat bij eenen van den wil beroofden kik- 
vorsch, indien er niet te veel van de substantia 
spongiosa doorgesneden is (a). 


De willekeurige beweging geschiedt op de 
volgende wijze: door de substantia medullaris 
antica, verplant zich de stimulus (de wil) 
naar de substantia spongiosa, ( waarin ik aan- 
neem, dat deze witte zelfstandigheid fijne vezels 
achtereenvolgends afgeeft), en verrigt hier de 
werking op de bewegings-zenuwen. De wil heeft 
zijnen zetel in de hersenen (5), kan zich door 
de geheele voorste ruggemergs-strengen heen ver- 


(a) Zie Tijdschrift enz. V Deel. p. 176 en 177. 

(6) Tot aan de oorsprong van de Nervus vagus uit 
de medulla oblongata is de wil aanwezig. Dit zal 
ik hieronder door proeven bewijzen. 


48 


planten, en brengt zijne indrukken daarheer 
naar de substantia spongiosa, waar de uitwer- 
king geschieden zal. 

Dat dit zoo is, en dat de substantia spon- 
giosa niet overal noodig is, voor het doorstralen 
van den wils-indrük, zien wij in proef 29 en 30, want 
hier was het ruggemerg geheel doorgesneden, be, 
halve het voorste gedeelte van de substantia me- 
dullaris antica en toch konde het dier wille- 
keurige bewegingen verrigten met de achter het 
zoo gepraepareerde ruggemerg gelegene pooten ; of 
schoon ook de wils indruk dadelijk bij het uittreden 
uit de hersenen overgebragt kan worden van de 
substantia medullaris ant. naar de substantia 
spongiosa. «Doch zelfs niet eens de geheele sub= 
stantia medullaris antica is tot het uitoefenen 
van den wil noodzakelijk ; eenige weinige vezels 
van dezelve zijn in staat den wil van het dier naar 
de achterpooten te verplanten, hetzij deze weiw 
nige vezels zich bevinden in het midden van de 
medulla spinalis of dat op beide zijden eenige 
daarvan aanwezig zijn; vergelijk boven proef 30. 
en Tijdschrift, Vde Deel. bl. 182. 

Evenzoo als de wilsindruk overgebragt wordt 
van voren naar achteren (van boven naar onde= 
ren) door s. medullaris antica van het rugge= 
merg, even zoo wordt het werkelijk gevoel ver« 
plant van achteren naar voren (van beneden naar 
boven) door de subst. medullaris postica heen, 
gerekend van de plaats, waar de indruk ontvangen 
wordt. Dit vloeit niet alleen uit het voorgaande 
voort, maar wordt ook door de proeven 31 en 


49 


‘B2 bewezen. „Doch ‚terwijl de wrr van voren naar 
„achteren door elke substantia medullaris antica 
‚NIET ANDERS DAN AFZONDERLIJK overgebragt wordt, 
kan het werkerijKE GEVOEL, behalve, dat het- 
„zelve van achteren naar voren zich door elke s. 
medullaris postica heen verspreidt, ook vAn De 
EENE-ZIJDE NAAR DE ANDERE, door middel van 
de substantia gelatinosa verplant worden. De 
verschijnselen van -proef 27 ( bladz: 28 ) bewijzen 
dit reeds, doch nog meer klaarblijkelijke bewijzen 
hiervoor zijn beschreven in de tweede afdeeling 
„dezer verhandeling. 

Uit het hierboven gezegde wordt ket reeds zeer 
duidelijk , waarom zoo zelden het werkelijke ge- 
voel in verlammingen ontbreekt, terwijl de wille- 
keurige beweging zoo dikwijls vernietigd is. Want 
zoodra de voorste medullaire massa van de eene 
zijde des ruggemergs op eene of andere plaats 
door drukking of anderzins verhinderd is, om den 
wilsindruk door hetzelve heen te verplanten, dan 
zal door dezelve op deze zijde geene willekeurige 
beweging meer kunnen ontstaan. -Maar,is de 
eene zijde van de ‘achterste medullaire massa op 
eene zekere plaats ‚door drukking of fanderzins 
verhinderd , om den. achter deze drukking ontvan- 
genen indruk naar de hersenen te verplanten, dan 
kan deze indruk toch nog op tweederlei wijze 
anders verplant worden , eerst daardoor dat dezel- 
ve zich door de substantia gelatinosa heen ver- 
plant naar de boven de drukking liggende massa 
medullaris postica, of de indruk kan zich van de 
eene substantia gelatinosa naar die van de ande- 

NAT, TiĲjnscuu, D. VIT, St, 1, 4 


50 


re zijde verspreiden. Is b. v. de substantia medulf- 
taris postica dextra doorgesneden, in de streek 
van den derden wervel, zonder dat de substart- 
tia gelatinosa vernieligd is, dan zal het dier, bij 
aangewende prikkeling aan de achterpooten, de- 
zelve nog zeer goed kunnen voelen, of door dat 
het gevoel door de substantia gelatinosa van 
dezelfde zijde aan de boven de doorsnede gelegene 
medullatre massa dezelve overbrengt, of dat de 
indruk, aan den regter achterpoot ontvangen, 
door de regter substantia gelatinosa naar de 
linker substantia gelatinosa gebragt wordt, en, 
van daar naar de substantia medullaris pos- 
tica sinistra. Ik heb niet alleen mij, maar zelfs 
anderen ten volle overtuigd, dat, indien de eene 
zijde van den ruggestreng van eenen kikvorsch op 
eene zekere plaats geheel doorgesneden is, het 
dier het gevoel in deze zijde toch nog niet verlo= 
ten heeft (uitgezonderd voor zoo ver er gevoels= 
zenuwen daardoor vernietigd zijn), dewijl het 
gevoel ontvangen wordt door de zenuwen onder 
de snede gelegen, van de substantia gelatinosá 
dier zijde, naar dezelfde zelfstandigheid der an= 
dere zijde overgebragt wordt, en op die wijze 
de medullaire massa der niet beschadigde zijde, 
hetzelve ontvangt. — De proeven hierover zijn in 
de tweede afdeeling medegedeeld. 

Men ziet hieruit, dat, zoowel op de regter- als 
linkerzijde, de substantia medullaris postica en 
de substantia gelatinosa op eene of andere plaats 
geheel moet belemmerd worden, om de indrukken 
te verplanten, indien de gevoelloosheid ergens in 


51 


het ligchaam ontstaan zal, terwijl de willekeuri- 
ge beweging in een deel belemmerd is, wanneer 
slechts op de eene zijde van het ruggemerg de 
voorste strengen verhinderd zijn, den wilsindruk 
te verplanten (a). 

Dat de wilsindrukken noch door de substantia 
medullaris antica , noch door de substantia 
spongiosa van de eene naar de andere zijde 
(van de linker naar de regter of van de regter 
paar de linker) kan verplant worden, dit zien 
wij duidelijk bij hemiplegia. En die beweging, 
welke wij zagen, dat een kikvorsch met de ach- 
terpooten volvoerde, wiens beantwoordende zijde 
geheel doorgesneden was, ( proef 25) was niets 
anders dan reflexie-beweging, ontstaan door het 
gevoel, waartoe de willekeurige beweging met 
het andere been aanleiding gaf. 

Het dier schijnt met beide achterpooten de wil- 
lekeurige beweging uit te oefenen , maar inder- 
daad oefent hetzelve deze beweging alleen uit met 
den eenen achterpoot, en in den anderen is re- 
flexie-beweging. Zie boven bl. 26. aanteeken. , (5). 

Ook bij hoogere dieren en bij den mensch kan 
de reflexie-beweging blijven bestaan, ofschoon 
de willekeurige beweging vernietigd is. Maar ten 
eerste is deze reflexie-beweging niet zoo sterk 
in het oog loopend, als bij de lagere dieren, ter- 


(a) Door eene plaatselijke ziekte van de achterste 
wortels of van de achterste strengen, kan echter 
gevoelloosheid zonder verlies van beweging ont- 
slaan. 


4 


52 


wijl men buitendien niet moet vergeten, dat bij 
vertooning der reflexie-beweging (indien dezelve 
niet ziekelijk of ondoelmatigis, zoo als b.v. kramp) 
het er zoo veel op de aangeborene eigenschap der 
beweging in dezelve , door gewoonte verkregen, 
op aankomt. — Hoe vele bewegingen doen wij 
niet dagelijks, die als niets anders, dan als re- 
flexie-bewegingen kunnen beschouwd worden, 
welke uitermate doelmatig zijn, zonder dat wij, 
die dezelve uitoefenen, er van bewust zijn! 


U. AFDEELING. 


NADERE BEWIJZEN VOOR HET BESTAAN 


VAN EENE 


CIRCULATIO NERVEA or VIS NERVEAE (*) 
IN HET RUGGEMERG. 


Dat er eene circulatie in het ruggemerg be- 
staat, heb ik reeds door mijne voorgaande proe- 
ven meer dan “waarschijnlijk gemaakt, en nu zal 
ik overgaan tot het beschrijven van eene reeks 


(*) De benoeming van circulatio vis nerveae is mis- 
schien beter dan circulatio nervea, dewijl ik 
vrees, dat men bij de laatste woorden te veel 
het denkbeeld van eene stoffelijke beweging zal 
opvatten. 


53 


van proeven, waardvor deze merkwaardige daad- 
zaak onbetwistbaar bewezen wordt. 


37°. Opent men de ruggemergs-holte van eenen 


kikvorsch van achteren, en snijdt de eene 
helft des ruggemergs in de streek van den 
derden wervel geheel door tot aan, of een 
weinig verder dan, de linea intermedia, 
dan zal het dier desniettegenstaande, na 
verloop van eenige oogenblikken, alle be- 
wegingen met beide achterpooten bijna even 
goed kunnen verrigten als te voren, — In 
den eenen achterpoot geschiedt de beweging 
door den wil, in den anderen is er reflexie- 
beweging aanwezig. (Dit is hetzelfde, het- 
welk wij in proef 25 gezien hebben). Prik- 


„ kelt men dezen laatstgenoemden achterpoot 


sterk door knijpen, of door aanbrenging 
van een weinig onverdund zwavelzuur, dan 
kan men ten duidelijkste zien, dat het dier 
pijn gevoelt, Het uitstrekken der voorpoo- 
ten, sterk toeknijpen der oogen en hevige 
poging, om den prikkel te ontvlugten, is 
hiervan het grootste bewijs. 


39°, Heeft men bij eenen, zoo als in voorgaande 


proef beschrevenen kikvorsch , buitendien nog 
de achterste zenuw-wortels weggesneden, 
van dien achterpoot, op welks zijde het 
ruggemerg doorgesneden is, dan zal de 
beweging van den eenen achterpoot, wiens 
achterste zenuw-wortels doorgesneden zijn, 
minder volmaakt zijn dan van den anderen 


54 


achterpoot. — Door prikkeling van eerstge- 
noemden achterpoot kan men natuurlijk noch 
reflexie-beweging noch gevoel opwekken. 

89°, Ontneemt men eenen kikvorsch alle achterste 
zenuw-wortels van de beide achterpooten en 
van het onderste gedeelte van den buik, en 
snijdt men vervolgens de eene helft, b. v. de 
linker, des ruggemergs geheel door op die 
‘plaats, waar de wegneming der zenuw-wor- 
tels begonnen is, dan zal het dier met den 
eenen regterpoot willekeurige bewegingen 
doen, (doch geenszins vlugge,) den anderen 
achterpoot zal het dier onbeweegbaar na 
zich slepen. 

De willekeurige beweging alleen is derhalve niet 
in staat, reflexie-beweging te veroorzaken, Deze 
daadzaak, door welke het blijkt, dat de wille- 
keurige beweging zonder gevoel (a) geene refle- 
xie-beweging kan veroorzaken, zal bij de ver- 
klaring van den zenuw-omloop (eireulatio vis 
nerveae) hieronder tot nadere beschouwingen 
aanleiding geven. 
40°. Zijn van den eenen achterpoot, b. v. den lin- 

ker, de voorste zenuw-wortels doorgesneden, 
maar niet de achterste, is buitendien de reg- 
ter helft des ruggemergs (waaraan men noch 


(a) Werkelijk gevoel of reflexie-gevoel. Dat er we- 
zenlijk een onderscheid moet gemaakt worden 
tusschen deze twee soorten van gevoel, zal ik in 
deze verhandeling breedvoerig uiteen zetten. en 
ten duidelijkste, zoo ik hoop, aantoonen, 


55 


de achterste noch de voorste zenuw-wortels 
ontnomen heeft) juist op die plaats geheel 
doorgesneden, waar het wegsnijden der 
voorste zenuw-wortels der andere zijde be- 
gonnen is, dan zal het dier volkomen ge- 
voel behouden, zoowel in den regter- als 
én den linker achterpoot. Bij prikkeling van 
beide achterpooten, ieder op zich zelve, legt 
de kikvorsch de ondubbelzinnigste bewijzen 
van pijn aan den dag. Ten hoogste ontdekt 
men dit, indien men het dier met twee 
vingeren onder de voorpooten vast houdt, 
en dan plotseling met een weinig onverdund 
zwavelzuur den regter of linker achterpoot 
aanraakt. Het uitstrekken der voorpooten, 
en het knijpen der oogen enz. (zie proef 37) 
drukken de hoogste smart des diers uit (a). 

Bij prikkeling van den regter achterpoot 
ontstaat buitendien reflexie-beweging in den= 


ennn 


(a) In mijne verhandeling de differentia etc. zeide ik, 
(pag. ll) dat het schreijende geluid der kikvor- 
schen als een teeken van pijn moest beschouwd 
worden. Dit geluid heb ik waarlijk twee kee- 
ren in 1833 gehoord; sedert dien tijd echter 
kon ik hetzelve bij geenen kikvorsch waarne- 
men, ofschoon ik van het begin van 1833 op 
honderden van vorschen proeven genomen heb. 

Bij het nemen van deze proef heb ik daaren- 
gen onder anderen éénen kikvorsch aangetroffen, 
welke bij de geringste aanraking sterk schreide, 
en dit zoowel bij prikkeling van den regter achter 
poot, als van een ander gedeelte des ligchaams. 


56 


zelven. Deze reflexie-beweging in den regter 
achterpoot kan men in der beginne kort na 
de bovengenoemde operatie niet verwekken 
door prikkeling van den linker achterpoot; 
later , bijzonder als het dier onthoofd is, kan 
dit meestal wel geschieden. — Ik zal nader ge- 
legenheid hebben, de oorzaak van dit ver- 
schijnsel uiteen te zetten. — Prikkelt men de 
voorpooten , terwijl het dier, zooals even 
verhaald is, onder de voorpooten vastgehou- 
den wordt, dan zal hetzelve pijn te kennen 
geven met de voorpooten en het hoofd, 
maar zal geenen der achterpooten bewegen. 
Dit laatste strekte bij deze proef altijd ten 
bewijze, dat op de eene zijde de helft des 
ruggemergs goed doorgesneden, en de voor- 
ste zenuw-wortels der andere helft ‘geheel 
weggeÁomen waren (u). 

Heeft men het hoofd achter het trommel- 
vlies afgesneden , en laat het dier eenige 
oogenblikken stil liggen , dan zal men , door 
prikkeling van den regter achterpoot, reflexie- 
beweging in de voorpooten zien ontstaan; 
en het merkwaardigste hierbij is, dat ge- 
woonlijk deze beweging eerst ontstaat in 


(a) Indien deze wortels nief alle weggenomen zijn, 
dan ontstaat er niet alleen beweging in den linker 
achterpoot, maar ook in den regter (de willeken- 
rige beweging, met gevoel, verwekt reflexie-be- 
weging in den anderen achterpoot, zoo als proef 
37 dit reeds aantoont. } 


41°, 


42°, 


57 


den regter voorpoot , en daarna in den linker. 

Prikkelt men. den linker achterpoot , dan 
ontstaat er reflexie-beweging in den’ regier 
achterpoot, linker en regter voorpoot. 

Bij prikkeling der voorpooten ontstaat re- 
flexie-beweging in dezen, niet in de achter- 
pooten. 

Alle achterste zenuw-wortels van den,eenen 
achterpoot, b: v. van den linker en tevens de 
regter helft des ruggemergs in de streek 
van den derden wervel, geheel doorgesne- 
den zijnde, zal men door prikkeling van den 
regter achterpoot, sterke teekenen van pijn 
in de voorpooten en den linker achterpoot 
zien ontstaan , terwijl in-den regter achterpoot 
alleen daardoor reflexie-beweging te voor- 
schijn komt. Legt men het dier op den 
grond, dan zal hetzelve de achterpooten 
goed bewegen, den linker achterpoot door 
den wil, den regter achterpoot door de refle- 
xie-beweging ; want door beweging der voor- 
pooten en van den linker achterpoot wordt 
de regter achterpoot (door spanning der huid; 
door beweging langs den grond) tot refle- 
xie-beweging opgewekt. — Na onthoofding 
van het dier, kan men door prikkeling van 
den regter achterpoot reflexie-beweging in 
het geheele ligchaam opwekken. 

Indien men eenen kikvorsch de voorste en 
achterste zenuw-wortels van den eenen ach- 
terpoot, b. v. den linker, ontneemt, en juist 
ecuige streepjes boven den oorsprong dier 


43°, 


58 


doorgesnedene zenuw-worlels, de andere 
helft (de regter zijde) des ruggemergs geheel 
doorsnijdt, dan zal men, bij prikkeling van 
den regter achterpoot, der voorpooten en 
het hoofd dezelfde verschijnselen zien ont- 
staan, als bij prikkeling van den regter ach- 
terpoot, der voorpooten en van het hoofd 
in proef 40, 

Het dier had het gevoel in den reg- 
ter achterpoot volkomen behouden, niettee 
genstaande de regter helft des ruggemergs 
geheel doorgesneden, en alle gevoel en be- 
weging (zoowel willekeurig als reflexie) in de 
linker achterpooten vernietigd was en het 
dier dus zijnen wil over de beide achter- 
pooten geheel verloren had. 

Prikkeling van den linker achterpoot was 
natuurlijk van volstrekt geenen invloed. 

Was het dier onthoofd, dan waren de 
verschijnselen bij prikkeling yvan den regter 
achterpoot en der voorpooten dezelfde als 
bij diergelijke prikkeling in proef 40. 
Ontneemt men der eene helft des ruggemergs 
van eenen kikvorsch alle voorste zenuw-wor - 
tels van den achterpoot , en snijdt dezelve rug- 
gemergshelft geheel door, een weinig boven 
den oorsprong van den eerst doorgesneden 
zenuw-wortel, dan zal het dier in dezen 
achterpoot het gevoel geenszins verloren heb- 
ben. — Bij sterke prikkeling van denzelven, 
geeft het dier somtijds de hevigste teekenen 
van pijn le kennen, zoowel met den anderen 


59 


achterpoot als met de voorpooten. 

Wordt het dier na verloop van eenigen 
tijd onthoofd, dan kan men reflexie-bewe= 
ging opwekken in de voorpooten, bij prik- 
keling van den regter achterpoot. De reflexie-. 
beweging ontstaat eerst in den regter achter= 
poot, in den regter voorpoot en vervolgens 
in den linker voorpoot. Prikkelt men den 
linker achterpoot, dan ontstaat er reflexie- 
beweging eerst in den regter achterpoot en - 
dan in den linker- en regter voorpoot. 


44°, Worden alle voorste zenuw-wortels der beide 


achterpooten van eenen kikvorsch weggeno= 
men en daarop deeene helft des ruggemergs 
b.v. de regter op de boven beschrevene 
wijs geheel doorgesneden, dan zal men bij 
sterke prikkeling van den regter achterpoot 
zien, dat het dier pijn gevoelt. Alle tee- 
kenen daarvan bespeurt men in het hoofd 
en de voorpooten. — Doch, hetgeen voorze- 
ker als merkwaardig bij deze proef moet be- 
schouwd worden, is het volgende: dat bij 
alle proeven, welke ik reeds op de hierbo- 
ven beschrevene wijs verhaald heb, de tee- 
kenen van de door prikkeling van den reg- 
ter achterpoot verwekte pijn, zich nooit 
dadelijk na aangewende prikkeling open- 
baarden, maar eerst eenige oogenblikken 
daarna, nadat de poot geknepen was, 
of nadat onverdunde zwavelzuur eene poos 
op het been gelegen had. Had ik echter 
het dier eenen tijd, 8, 12 tot 24 uren, laten 


45°. 


4e. 


60 


rusten, dan kon ik bij de geringste aanra- 
king dadelijk teekenen van pijn in het hoofd 
en de voorpooten verwekken. 

Na onthoofding des diers kon ik bij prik- 
keling van den regter achterpoot reflexie- 
beweging te voorschijn roepen, eerst in den 
regter voorpoot, dan in den linker. Bij 
prikkeling van den linker achterpoot ontstaat 
de reflexie-heweging omgekeerd, eerst in 
den linker-, dan in den regter achterpoot. 
Had'ik al de voorste en achterste zenuw- 
wortels van den eenen achterpoot, b.v. van 
den regter , doorgesneden en dezelfde operatie 
ondernomen aan de voorste zenuw-wortels 
van den linker achterpoot, en vervolgens de 
linker helft des ruggemergs, zoo als bij de 
voorgaande proeven doorgesneden, dan kon 
ik bij prikkeling van den linker achterpoot 
teekenen van pijn in het voorste gedeelte 
des ligchaams ten duidelijkste te voorschijn 
roepen, Wat den tijd, die tusschen het ont- 
slaan der teekenen van pijn en de aange- 
wende prikkeling verliep , betreft, zoo heb 
ik hetzelfde ondervonden als bij voorgaande 
proef 44, 

Van eenen achterpoot ‚.b. v. van den linker, 
had ik alle voorste zenuw-wortels wegge- 
nomen, en van den regter achterpoot al 
de achterste, vervolgens heb ik de linker 
helft des ruggemergs op boven beschrevene 
wijze doorgesneden , en toen het dier 
eenige oogenblikken laten uitrusten. Daarop 


61 


“prikkelde ik den linker achterpoot; het dier 

gaf hierop door beweging der voorpooten , 
van het hoofd en ook van den regter achter- 
poot de duidelijkste bewijzen van pijn te 
kennen. 

De plotselinge beweging van den regter 
“achterpoot na aangewende prikkeling aan 
den linker achterpoot is voorzeker eene van 
de beste bewijzen voor de aanwezigheid der 
pijn. Want de beweging in genoemden. regter 
achterpoot kan volstrekt geene reflexie-be- 
weging zijn ; hetwelk men klaarblijkelijk ziet, 
indien het dier onthoofd is; bij prikkeling 
van den linker achterpoot ontstaat dan geene 
beweging in den regter; de eene achterste 
streng is niet in staat onmiddellijk de voor- 
ste streng der andere helft des ruggemergs 
tot reflexie-beweging aan te zelten. 

De voornaamste der hierboven beschrevene proe- 
ven heb ik menigvuldige keeren herhaald, en 
altijd met dezelfde uitkomsten. Om in allen dee- 
le geheel zeker te zijn, heb ik zelfs eens aan 8 
kikvorschen de laatste 8 hier vermelde verschillen- 
de proeven te gelijk herhaald, en vervolgens de 
dieren bijna 20 uren bewaard, zonder hen ver- 
der aan te raken; daarop de proeven op hen ge- 
nomen , en insgelijks de hier vermelde uitkomsten 
verkregen. 


47°. Ik heb bij eenen kikvorsch de regterzijde 
des ruggemergs geheel doorgesneden, een 


62 


paar strepen boven het ontstaan der ze- 
nuwen voor dea regter voorpoot. Daarop 
heb ik de linker zijde des ruggemergs geheel 
doorgesneden in de streek van den derden 
wervel. — Zx beide achterpooten was het 
gevoel nog duidelijk aanwezig ; maar wil- 
lekeurige beweging was alleen overgebleven 
in het hoofd en den eenen linker voorpoot. 
Terwijl het dier op den grond lag, was. 
dit laatste ook klaarblijkelijk te zien; de 
linker voorpoot had eene geheel andere rig- 
ting dan de regter. Prikkelde men den mond 
of eenig ander gedeelte van het hoofd, dan 
kwam dadelijk de linker voorpoot, om de- 
ze irritatie af te wenden. Terwijl eerst de 
andere voorpoot en de twee achterpooten 
in beweging kwamen, indien het dier eene 
sterke inspanning met den voorpoot aan den 
dag legde. Liet men het dier eene poos 
liggen, dan zag men, hoe hetzelve zich in- 
spande, om voort te komen, en naarmate 
die inspanning met den linker voorpoot toe- 
nam, nam ook de reflexie-beweging in de 
andere pooten toe. En het dier deed zelfs 
beweging en liep een eind vooruit, ja wat 
meer is, indien men den linker voorpoot met 
een weinig zwavelzuur prikkelde, sprong het 
in de hoogte, maar konde dien sprong niet 
hernieuwen. Legde men het op den rug, 
dan konde het zich niet omdraaijen. .Prik- 
kelde men het hoofd, of den linker voor- 
poot in deze positie, dan ontstond er wille- 


63 


keurige beweging in dezen poot, reflexie-be- 
weging inde andere pooten. Den weg, die 
de reflexie-beweging nam, konde men dut- 
delijk nagaan ; eerst ontstond dezelve in 
den regter voorpoot, dan in den regter ache 
terpoot, en dan in den linker achterpoot. 
Irriteerde ik den regter voorpoot, dan was 
de weg, dien de reflexie-beweging nam, de- 
zelfde; prikkelde ik den regter achterpoot , 
dan kwam de regter voorpoot en de linker 
achterpoot, omtrent gelijktijdig, in reflexie- 
beweging ; irriteerde ik den linker achterpoot, 
dan was de weg, dien de reflexie-beweging 
nam, de volgende: linker achterpoot, reg- 
ter achterpoot en regter voorpoot. 

De verklaring van deze reflexie-beweging is de 
volgende. Door gevoel ontstaat beweging, door 
beweging ontstaat gevoel ; dit is de leerstelling, 
die ik in den jare 1834 duidelijk heb uiteen gezet. 
De beweging van den linker voorpoot wordt. ge= 
voeld door de huidzenuwen van dezen poot; de- 
ze indruk wordt ontvangen door dat gedeelte 
der substantia gelatinosa, waarin de gevoels- 
zenuwen van den voorpoot zich eindigen, en 
wordt gedeeltelijk gebragt naar de substantia 
medullaris postica sinistra (hierdoor ontstaat 
werkelijk gevoel) gedeeltelijk naar de substantia 
gelatinosa dextra (reflexie-gevoel), van welke 
laatste door de werking op de substantia spon- 
giosa deztra, reflexie-beweging in den regter 
voorpoot ontstaat. Deze reflexie-beweging ver- 
plant zich van het bovenste tot het benedenste 


64 


zgedeelte „der «substantia spongiosa deztra en 
op deze wijze ontstaat reflexie-beweging in den 
-regter-achterpoot ‚ vanwaar de reflexie-beweging 
overgaat tot den linker achterpoot; doordien na- 
„melijk de beweging van den regter achterpoot het 
reflexie-gevoel in dezen ontstaat, welk laatste 
„weder ‘reflexie-gevoel en reflexie-beweging in de- 
zen linker achterpoot te voorschijn roept. — Bij 
prikkeling van ieder ander deel kan men eene even- 
redige verklaring aan den loop der reflexie-bewe- 
„ging bijvoegen. 

De juistheid van het hierboven gezegde ziet men 
“ten „duidelijkste in, zndien men den voorpoot 
“(bij dusdanig gepraepareerd dier), waarin de 
willekeurige beweging nog aanwezig is, ge- 
«heel “wegsnijdt; nu houdt alle beweging op; 
het hoofd alleen kan het dier draaijen. — Er 
bestaat geen gevoel (a) genoeg meer, om tot 
reflexie-beweging in de overgeblevene pooten aan- 
leiding te geven. 

Dat mijne verklaring over den loop der reflexie- 
beweging in dit geval juist is, dat namelijk hef 
gevoel altijd aanleiding geeft tot beweging en 
beweging tot gevoel, kan ook buitendien daar- 
door bewezen worden, dat men zonder den'voor- 
poot, waarin de willekeurige beweging is, door 
te: snijden, alleen de gevoels-wortels van den» 


(a) Bigenlijk geene beweging genoeg meer om tot 
gevoel aanleiding te geven, want bij beweging 
des hoofds blijft het overige ligchaam rustig 
liggen. 


65 


zelven doorsnijdt, en dan het hoofd prikkelt. dan 
zal wel de voorpoot (door den wil geleid) dezen 
prikkel door beweging zoeken af te wenden, 
maar de andere pooten ‘zullen in geene reflexie- 
beweging geraken; alleen de circulatie van het 
bloed en de ademhaling kan nog tot zekere auto” 
matische beweging aanleiding geven. Hierover bij 
eene andere gelegenheid nader. 

Dat de wil middellijk de reflexie-beweging kan te 
voorschijn brengen, en niet onmiddellijk, of met 
andere woorden, dat steeds door middel van-het re- 
flexie-gevoel de wil op de reflexie-beweging kan wer- 
ken, bewijzen ook ten duidelijkste proef 25 en 37. 

Het allermerkwaardigste bij deze proef is het 
volgende: dat, ofschoon het geheele ruggemerg 
doorgesneden is, (de eene helft in de streek van 
den eersten wervel, de andere helft in de streek 
van den vierden wervel), het dier desniettemin, 
bij sterke prikkeling in de achterpooten, met 
den linker voorpoot en het hoofd de sterkste tee- 
kenen van pijn gaf, 
48°, Ik heb, nadat de ruggemergsholte van ach- 

teren geopend was , beide de achterste stren- 
gen van het ruggemerg niet alleen geheel 
weggesneden tot omtrent aan de streek van 
den derden wervel, maar zelfs de geheele 
grijze zelfstandigheid der voorste strengen, 
(substantia spongiosa ), zooveel mogelijk . 
mede weggenomen, zoodat van de streek 
des derden wervels bijna (a) niets anders 
en 


(a)Bijna, want het is bij deze operatie meestal on- 
NAT, Tijbscua. D. VII, St, 1, 5 


66 


van het ruggemerg overbleef als de substame 
tia medullaris antica im verband met de 
bewegings-wortels (a) van den buik en bei- 
de de achterpooten , terwijl het voorste ge- 
deelte des ruggemergs boven de plaats, waar 
het geopereerd was, geen letsel ontvangen 
had. Dit zoo geschied zijnde heb ik het 
dier rustig laten liggen , en de verschijnser 
len, die ik waarnam, waren de volgende : 

Het dier had alle willekeurige hewe- 
ging in de achterpooten verloren. Want, 
terwijl hetzelve de grooïste inspanning met 
de voorpooten deed, om zich voort te sle- 
pen, kon men, indien de operatie naauw- 
keurig geschied was (5), volstrekt geen bes 


mogelijk, om de geheele grijze zelfstandigheid van 
de voorste witte zelfstandigheid weg te snijden, 
hetwelk wel ieder zal ondervinden, die deze 
proef gelieft te herhalen. Maar het overgeble- 
vene gedeelte der substantia spongiosa kan men 
toch dikwijls bijna geheel vernietigen, door zeer 
voorzigtig , met een naald of spits van een mesje, 
er kleine sneedjes in te maken. 


(a) Dat de bewegings-wortels nict weggesneden of 


(6) 


beschadigd zijn bij deze operatiën, daarvan over- 
tuige men zich door de geopereerde plaats des 
ruggemergs, na verloop van ecnigen tijd, in het 
minste een half uur na de operatie, te prikkelen, 
dan zal men spiertrekkingen in den buik of ach- 
ter pooten zien ontstaan, overeenkomstig de plaats, 
waar men het ruggemerg prikkelt. ( Zie boven 
pag. 43. Fijdschrift Vde Deel, pag. 160 en 161.) 
Deze proef wordt best op de volgende wijze 
naauwkeurig genomen. Men snijdt alle achterste 


67 


weging in de achterpooten ontdekken. In- 
dien dusdanige beweging zich in een of an- 
der lid van de achterpooten wezenlijk open- 
baarde, dan kon ik altijd zeker zijn, dat op 
de eene of andere plaatsin het ruggemerg de 
operatie niet behoorlijk geschied was, dat 
er namelijk hier of daar niet genoeg sub- 
stantia spongiosa aan het ruggemerg ont- 
nomen was. Menigvuldige keeren heb ik 
mij hiervan ten duidelijkste overtuigd. 

Was de operatie geheel naar wensch af- 
geloopen, en het dier op den grond ge- 
legd, dan ontdekte ik daarentegen meestal 
“een half uur of langer na de operatie, (zel- 
den in een korteren tijd), onophoudelijke 
spiertrillingen in bijna alle spieren der 
achterpooten, welke geheel onafhankelijk 
waren van de willekeurige beweging, die 
het dier met het voorste gedeelte zijns lig- 
chaams uitoefent. Want, hetzij dat deze 
willekeurige beweging met de voorpooten 
en het hoofd plaats grepen, hetzij dat het 


zenuw-wortels der achterpooten door, vervolgens 
het draadvormige eind van de medulla spinalis, 
(nadat uit hetzelve de zenuwen van de achter 
pooten gegaan zijn); en dan eerst verrigte men 
met een staarmes de hier bedoelde operatie. — 
Deze genoemde voorbereiding is daarom van be- 
lang, dewijl men daardoor zeker is, dat niets 
van de achterste strengen en achterste zenuw- 
wortels ergens aan het ruggemerg terug geble- 


ven is. 
5 


68 


dier met deze:deelen rustte, de spiertrillin- 
gen duurden zonder ophouden voort, ja zelfs , 
indien de ruggestreng, (of hier liever de sub- 
stantia medullaris antica), geheel doorge- 
sneden was, bleven de genoemde spiertrillin- 
gen in de achterpooten desnieltegenstaande 
onafgebroken voortduren. 

Waarvan deze spiertrillingen af hankelijk 
zijn, was mij langen tijd een raadsel; van 
den wil konden zij niet afhankelijk zijn , 
want dan moesten zij ophouden, indien het 
ruggemerg geheel doorgesneden was, en dit 
was toch het geval niet. 

Dat zij door de sterke wilsinspanning van 
het voorste gedeelte des diers, somtijds eenig= 
zins vermeerderd wierden , is mij wel voor- 
gekomen, doch groot was deze invloed van 
den wil geenszins, en steeds is het mij ge- 
bleken, dat dezelve in evenredigheid stond 
met de hoeveelheid der grijze zelfstandig- 
heid (s.spongtosa) , die op de substantia 
medullaris was teruggebleven. Ook is het 
waarschijnlijk, dat deze invloed zndirect 
geschiedt, doordien bijde sterke wilsinspan- 
ning de ademhaling vermeerderd wordt, en 
daardoor ook de bloedsomloop, ‘welk de 
naaste oorzaak van de spiertrillingen schijnt 
te zijn. Het grootste bewijs, dat zelfs deze 
waargenomene vermeerderde spiertrilling nzef 
direct door den wil bewerkstelligd wordt, 
isook die omstandigheid, dat men deze ver- 
meerdering ziet voortduren, al is het zoo 


ennn Meme 


69 


geopereerde ruggemerg geheel doorgesneden ! 

De spierfrillingen, waarvan in-deze proef zoo 
uitvoerig gesproken is, schijnen, zoo als gezegd 
is, hoofdzakelijk van het bloed afhankelijk te zijn, 
want, naarmate de achterste oppervlakte van de 
blootgelegde voorste strengen (of liever van de 
substantia medullaris antica met de meerdere 
of mindere grijze zelfstandigheid , die daarop te- 
ruggebleven is) met bloed bedekt wordt, ver-, 
meerderen deze trillingen zich. Ten meerdere be- 
wijze, dat deze veronderstelling juist is, dient 
volgende daadzaak, dat, indien men dadelijk, 
nadat de substantia medullaris antica blootge- 
legd is, hetzelve geheel doorsnijdt in de streek 


‚van den derden wervel, na verloop van eenigen 


tijd, dezelfde spiertrillingen , naarmate het bloed 
zich op het doorgesnedene ruggemerg uitbreidt, 
ontstaan, De voorde geringste prikkel zoo gevoe- 
lige spongieuse zelfstandigheid wordt door den 
stroom van bloed die zich achtervolgens. op het- 
zelve uitbreidt ‚geprikkeld , deze prikkel wordt aan 
de bewegings-zenuwen, die zich in dezelve eindi- 
gen, medegedeeld, en daardoor de werking dezer 
zenuwen opgewekt, welke werking wij aan de 
spiertrillingen erkennen, Dat deze trillingen tot eene 
zekere ondoelmatige reflexie-beweging behoo- 
ren, zal ik nader gelegenheid hebben aan te toonen, 


Bij eenen kikvorsch is het mij gelukt, het 
achterste gedeelte van de substantia medul- 
laris postica geheel bloot te leggen, zonder 
grijze zelfstandigheid, (of althans was de grijze 


70 


zelfstandigheid zoo onbeduidend, dat zij nog tot 
de eene nog tot de andere beweging aanleiding 
konde geven), en bij dezen kikvorsch heb ik dan 
ook de spiertrillingen niet waargenomen. Even- 
min heb ik dezelve gezien, indien door toevallige 
omstandigheden het bloed op de genoemde opper 
pervlakte zich niet uitbreidde. 

Was de hoeveelheid van de substantia spons 
giosa, die op de voorste streng terug gebleven 
is, tamelijk groot, dan konde men duidelijk zien 
dat de wil niet alleen de toevallige spiertrillingen 
sterk vermeerderde , maar zelfs tot wezenlijke doel- 
matige willekeurige beweging aanleiding gaf. 
49°. Opent men de geheele ruggemergsholte van 

eenen kikvorsch van achteren en snijdt allé 
de voorste zenuw-wortels van de achterpooten 
en den buik weg, vervolgens het draadvor= 
mige verlengsel des ruggemergs achter de 
cauda equina, en scheidt men daarop. van 
af den streek des derden wervels, met een 
staarmes, de geheele achterste strengen met 
derzelver wortels, zonder dat dezelve beschas 
digd worden, zoo van het overige gedeel: 
te des ruggemergs af, dat er niets of liever 
bijna niets van de grijze zelfstandigheid der 
achterste strengen op de substantia meduls 
laris postica terug gebleven is en laat men 
het dier, na deze operatie, nog een tijd rus- 
tig liggen, dan zalmen bij de hevigste prik- 
keling der achterpooten nooit beweging in het 
voorste gedeelte des ligchaams ontdekken. 
Dat deze proef buitengewoon moecijelijk 


Sel 


fe nemen is, behoeft verder geen betoog , 


„want zoodra men hier of daar te veel grij- 


ze zelfstandigheid laat zitten, zal men we- 
zenlijk teekenen van pijn bij prikkeling der 
achterpooten in het voorste gedeelte des diers 
ontdekken. De hoofdvereischte bij deze proef 
bestaat daarin, dat tusschen het voorste en 
Eet achterste gedeelte van het dier niets an- 
ders van het ruggemerg aanwezig is, dan de 
substantia medullaris postica met derzel- 
ver zenuw-wortels (nervi sensús). 


50°. Heeft men eenen kikvorsch behandeld, zoo als 


in proef 30 medegedeeld is, heeft men na- 
melijk het ruggemerg in den streek van den 
derden wervel geheel doorgesneden op eeni- 
ge vezels na van de substantia medullarís 
antica, en heeft men buitendien alle achter- 
ste zenuw-wortels van de achterpooten weg- 
gesneden, dan zal men, desniettegenstaande, 
bijna (doch geenszins geheel) dezelfde ver- 
schijnselen ontdekken , als bij genoemde proef 
30; het dier zal namelijk willekeurige bewe- 
ging met de achterpooten verrigten. 


VERKLARING EN GEVOLGTREKKINGEN 


DER PROEVEN. 


De gevolgtrekkingen, welke de merkwaardige 
uitkomsten van deze proeven opleveren, zijn on- 
tegenzeggelijk de volgende: 

A Er bestaat een zenuw-omloop in het rug- 


gemerg. 


72 


B De zenuwen zijn geene verlengsels van de 

“witte zelfstandigheid des ruggemergs. 

Dit laatste stuit tegen de meening van den scherp- 
zinnigen VArenmn, welke beweert, dat de primi- 
tieve vezels der zenuwen als verlengsels der ve- 
zels van de witte zelfstandigheid van het rugge- 
merg moeten beschouwd worden. De twee, hier 
laatstvermelde , proeven (48 en 49) bewijzen ten 
duidelijkste, zoo ik meen, het tegendeel, want, 
indien dit waar was, moest de willekeurige be- 
weging en het werkelijk gevoel niet vernietigd wor- 
den , wanneer men de voorste of achterste witte 
zelfstandigheid met derzelver zenuwen onbescha- 
digd liet, al vernietigde men ook de overige dee- 
len van het ruggemerg. Ook zoude het, volgens 
de bewering van Varenrtin, onbegrijpelijk zijn, hoe 
het dier, behandeld zoo als bij proef 50 vermeld 
is, nog willekeurige beweging kan verrigten, want 
men ziet ten duidelijkste, dat deze beweging ge- 
heel van ‘de wilsinspanning des diers afhankelijk 
is, dewijl van de reflexie-beweging in de achter- 
pooten , die het dier , geopereerd alsin proef 30 ver- 
meld, te stade komt, hier geene sprake zijn kan, 
daar alle achterste zenuw-wortels der achterpooten 
doorgesneden waren. Doch deze drie laatste zoo 
beslissende proeven zijn niet eens noodzakelijk, 
om de bewering van Varexrin, tot welke micros- 
copische onderzoekingen hem geleid hebben, te- 
gen te spreken. De proeven 37 tot 47 zijn ge- 
noegzaam geschikt om het tegendeel hiervan te 
bewijzen. 

Naar hetgeen deze proeven aantoonen, is het 


73 


jummers enmogelijk, dat de gevoels-wortels’ in 
de primitieve vezels der substantia medullaris 
postica overgaan; want, indien dit het geval 
ware, moest het gevoel in dien achterpoot ver= 
dwvijnen ‚ wiens ruggemergshelft doorgesneden was , 
daar hierdoor de primitieve vezels verhinderd 
worden , om de door de zenuwen ontvangene in- 
drukken naar de hersenen te brengen. Het gevoel 
blijft in dusdanigen achterpoot, aldus moet het 
gevoel genen anderen weg hebben, dan dien men 
meende, onmiddellijk tusschen de gevoels-zenu- 
wen en de substantia medullaris postica te 
bestaan, en deze weg is duidelijk de substantia 
gelatinosa. Het kan geene andere zijn. Verle- 


„den jaar heb ik bewezen, dat in de achterste 


strengen het gevoel was, iu de voorste de bewe- 
ging. De achterste strengen bestaan uit de sub- 
stantia medullaris postica en substantia ge- 
latinosa. Beide deze zelfstandigheden zijn nood- 
zakelijk, om het gevoel naar het voelende deel 
der medulla oblongata te brengen. De substan- 
tia gelatinosa is het middel, waardoor de ge- 
voels-zenuwen met de substantia medullaris pos- 
tica corresponderen. De gevoels-zenuwen deelen 
den ontvangen indruk mede aan de substantia 
gelatinosa, deze brengt het ontvangene over tot 
de substantig medullaris postica, die hetzelve 
onmiddellijk naar het voelende deel des ruggemergs 
overbrengt. Het voelende deel des ruggemergs (met 
werkelijk gevoel) is dat gedeelte, waarin ook 
de wil zijnen zetel heeft, namelijk de plaats, 
waarin de nervus vagus zijnen oorsprong heeft, 


7á 

"i Om’ dit te bewijzen, snijde men eenen kik- 
worsch het hoofd af, men zal daardoor het wer- 
kelijk gevoel zien terug blijven in één van de 
beide van elkander gescheidene deelen; im het 
hoofd, of in den romp, of in geen van beiden. 
In beiden zal de pija nooit overblijven. Snijdt 
men het hoofd af boven den oorsprong van den 
nervus vagus, dan behoudt de romp het wer- 
kelijk gevoel en den wil; — iets achter den oor- 
sprong van den nervus vagus, dan is de wil en 
het werkelijk gevoel uit den romp geweken, 
maar teruggebleven in het hoofd. Wordt de me- 
dulla oblongata juist bij den oorsprong van den 
nervus vagus doorgesneden, dan is de wil en 
het werkelijk gevoel uit den romp en uit het 
hoofd geweken. 

“ Deze proeven, aan kikvorschen zoo dikwerf 
herhaald , bewijzen dan ten volle, hetgeen ik 
reeds vroeger beweerd heb, dat de plaats in het 
ruggemerg, waar de xervus vagus zijnen oor- 
sprong neemt, in zeker opzigt, als midden- 
punt van het zenuw-stelsel moet beschouwd wor- 
den (a). 

Om nog meer overtuiging te verkrijgen, dat 
het gevoel door middel van de substantia gela- 
t{nosa en de substantia medullaris postica naar 
het voelende deel overgebragt wordt, heb ik bij 
het herhalen van genoemde proeven 37 tot 47, 


(a) VAN DEEN , de differentia et nezu inter nervos vitae 
animalis et vitae organicae, L. B. 1839, Pag. 177, 


75 

dikwerf, behalve dat de eene helft des rugge: 
mergs doorgesneden was, ook nog op dezelfde 
plaats de voorste streng der andere helft doorge- 
sneden, zoodat van de ruggestreng op die plaats 
piets dan de áchterste streng van de eene helft, 
(aldus een vierde gedeelte des ruggemergs) over: 
bleef , en desniettegenstaande was dit gedeelte 
toereikend, om het gevoel te verplanten. 

De werking der substantia gelatinosa is dub» 
bel ; zij ontvangt de indrukken van de gevoels* 
zenuwen, brengt dezelve over aan de primitieve 
vezels der substantia medullaris postica, ZOÖ 
wordt het gevoel verplant naar het voelende ge= 
deelte; of zij brengt den indruk over naar de 
substantia spongiosa, welke daardoor in staat 
gesteld wordt, om de bewegings-zenuwen tot het 
uitoefenen harer verrigting aan te zetten (reflexie- 
beweging.) Denkt men aan de rigting, die de wer- 
king van de substantia gelatinosa heeft , zoo moet 
men dezelve beschouwen ten opzigte van het ver- 
planten des werkelijken gevoels, als middelpunt- 
vliedend, met opzigt van het verplanten des refle- 
xie-gevoels en opwekking der reflexie-beweging 
insgelijks als middelpuntzoekend. Wat de rigting 
betreft, die de in de substantia gelatinosa over- 
gebragte indrukken aannemen, om de substantia 
medullaris postica of substantia spongiosa te 
bereiken, zoo hebben mijne proeven mij geleerd, 
dat dezelve bij voorkeur verblijven in die helft, 
waarin zij ontvangen zijn, zoodat b. v. ontvan- 
gene indrukken aan de linker zijde, bij voorkeur 


76 


zich. verplanten door. de substantia gelatinosa 
sinistra, zoowel naar de substantia medullaris 
postica als naar de substantia spangiosa der- 
zelfde zijde. ) 

Om van dit laatste overtuigd te zijn, behoeft 
men slechts eenen onthoofden kikvorsch aan den 
eenen of anderen voor- of achterpoot aan te ra- 
ken, of zacht te{prikkelen , dan zal gewoonlijk de- 
zelfde poot dadelijk in beweging komen. Hier had 
aldus de gevoels-zenuw den indruk gebragt naar 
de substantia gelatinosa derzelfde zijde, en door 
deze in de substantia spongiosa insgelijks van 
de ruggemergs-helft geprikkeld, welke prikkeling 
tot de bewegings-zenuw is overgebragt, welke 
zich ook op diezelfde zijde des ligchaams bevindt, 
Om duidelijker te spreken , bij zachte prikkeling van 
den nervus lumbaris secundus van den regter 
achterpoot, b. v. wordt deze prikkeling naar de 
substantia gelatinosa dextra overgebragt, van 
deze gaat de prikkeling over tot de substantia 
spongiosa dextra, en van hier weder verder tot 
de zenuwen, die zich in deze eindigen. Dit is al- 
dus een voorbeeld van den eenvoudigsten omloop 
der ontvangene zenuw-indrukken en. de daaruit 
voortspruitende beweging. 

Deze beweging had alleen plaats in het geprik- 
kelde deel, Indien de beweging zich in andere 
deelen bij een onthoofd dier openbaren , dan moet 
deze omloop van een meer uitgebreiden omvang, 
geweest zijn. Ende uitbreiding van dezen omloop 
is even zoo zeker in de substantia gelatinosa, 
alvorens zij zich in de substantia spongiasa 


77 


openbaart, als dat ieder overtuigd is, dat de 
oorzaak dezer uitbreiding van den ontvangenen 
prikkel afhankelijk is. 

Hier moet ik nog bijvoegen, dat de verspreiding 
en doorstraling van den ontvangenen prikkel door 
de substantia gelatinosa niet geheel ophoudt, 
als deze prikkel op de eene of andere plaats bij 
rdeszelfs doorstraling aan de substantia spongiosa 
medegedeeld is, terwijl deze zich hierin altijd in 
eene geheele tegenovergestelde rigting verspreidt 
als in de substantia gelatinosa; want de rigting 
van de eerste is eene centrifugale , deze laatste 
daarentegen, met opzigt tot de reflexie-beweging , 
zoo als gezegd is, eene centripetale, Indien men 
derhalve eenen onthoofden kikvorsch of een an- 
der dier sterk prikkelt, en dien ten gevolge be- 
weging zoowel in de voor- als achterpooten te 
voorschijn komt, dan heeft de ontvangene prik- 
kel zich van achteren door de geheele substantia 
gelatinosa verspreid, en heeft zich op dezen 
weg, hier en daar aan de substantia spongiosa 
medegedeeld, of de prikkeling loopt de geheele 
substantia gelatinosa door, en bij het einde van 
haren weg deelt zij zich eerst aan de substantia 
spongiosa mede, 

Dat dit laatste zoo geschieden kan, ziet men, 
indien men alle gevoels-wortels van eenen ont- 
hoofden kikvorsch doorsnijdt, behalve de ge- 
voelstakken van de staartbeens-zenuw (nervus 
coccygeus). Prikkelt men nu plotseling met on- 
verdund zwavelzuur de plaats, waarin deze tak- 
ken zich eindigen (den axus), dan ontstaat er be- 


78 


weging, zoowel in de voor- als achterpooten (a): 
‘Had ik daarentegen , buiten hetgeen hier vermeld 
is, ook de beide achterste strengen, kort boven 
den oorsprong des ». coccygeus geheel doorge- 
sneden, dan ontstond bij prikkeling van den anus 
alleen beweging in de teenen, ( namelijk, indien 
deze zenuw ook eenen voorsten wortel bezat; zie 
Tijdschrift, Vde en VIde Deel.) 
“Dat het eerste gewoonlijk plaats vindt, name- 
lijk, dat de gelat{nosa meestal bij het doorstra- 
Ien der ontvangene prikkeling dezelve op dezen 
weg op verscheidene plaatsen aan de spongiosa 
mededeelt, zien wij bij doorsnijding der voorste 
strengen, in de streek des derden wervels (of 
op’ eere andere plaats) van onthoofde kikvore 
schen , waar „ bij prikkeling der achterpooten, al-” 
Ie vier pooten in reflexie-beweging geraken. Doch 
het omgekeerde heeft plaats, indien men de ach- 
terste strengen doorsnijdt, daar komen, alle vier 
extremiteiten in reflexie-beweging alleen bij prik- 
keling der voorpooten. 

Herre (6) beweert derhalve ten onregte, bij het 
geven van een verslag mijner verhandeling: over 


« 


‚(«) Deze proef gelukt niet altijd, en allerminst, wan- 
neer men dadelijk na het wegsnijden der gevoels- 
zenuwen den prikkelaanwenden wil; verscheidene 
keeren echter heb ik dezelve met goed gevolg 
genomen. De reflexie-beweging der achterpooten 

3 is bij deze prikkeling nooit weggebleven. à 

(6) Semmrnr's Jahrbücher, 1839. Band 23, N. IX, 
S, 279, Ä 


79 


de voorste en achterste strengen des rugge- 
mergs , dat de voorste strengen de reflexie-bewe- 
ging verspreiden op die wijze, welk ik hier me- 
dedeel, namelijk op-eene centripetale (a). 

Ik heb reeds boven. gezegd, dat de rigting, in 
welke de substantia gelatinosa den. ontvangenen 
indruk verspreidt, bij. voorkeur de zijde of de helft 
des ruggemergs houdt, waarin deze indruk ont- 
vangen is. Dat deze rigting daarentegen ook van 
de eene zijde naar de andere geschieden kan, 
blijkt genoegzaam uit bovenstaande proeven. In= 
middels is het wezenlijk merkwaardig, dat de 
substantia gelatinosa eene geneigdheid schijnt te 
bezitten, om zich aan de substantia spongiosa 
derzelfde zijde mede te deelen, Om deze geneigd 
heid ten duidelijkste te zien, herhale ‘men de 
onder N°. 40 beschrevene proef, Na de operatie: 
van het dier zal men bij prikkeling van den linker 
acht erpoot geene beweging in den regter achterpoot 
verwekken , maar wel teekens van pijn en be 
weging in de voorpooten ; eerst naar verloop van 
eenigen tijd gelukt het deze reflexie-beweging in, 
den regter achterpoot te voorschijn te roepen. 
Het is mij ten volle gebleken, dat deze over- 
gang van reflexie-gevoel van de eene zijde naar 
de andere met de oefening toenam; hoe meer 


(a) Als centrum beschouw ik eensdeels de grens 
tusschen de substantia gelatinosa en spongiosa, 
anderdeels de plaats, waar de wil en het gevoel 
gevestigd zijn, in de streek van de medulla ob- 
longata, waar de nervus vagus ontstaat, 


80 

ik den linker achterpoot geptikkeld had, des te 
meer openbaarde zich de reflexie-beweging in den 
regter achterpoot. Ook werd deze verplanting 
aanmerkelijk verhoogd , naarmate de vatbaarheid 
voor het werkelijk gevoel zich bij het dier her- 
nieuwde. Na de afsnijding van het hoofd is deze 
óvergang ten duidelijkste te zien, Had ik’ echter 
het geheele ruggemerg in de streek van den der= 
den wervel bij eenen gezonden kikvorsch geheel 
doorgesneden, en dan op de eene zijde, b.v. de 
Finker, alle voorste zenuw-wortels weggesneden , 
dan was het mij onmogelijk door prikkeling van 
den linker achterpoot, bij dezen halven kikvorsch 
beweging te doen ontstaan in den regter achter= 
poot. 

Voeg ik hierbij de in de proeven 36 tot 45 
aangetoonde daadzaken, dat het gevoel door de 
substantia gelatinosa zeer gemakkelijk en spoe- 
dig door de substantia gelatinosa der andere 
zijde naar de substantia medullaris postica dier 
zijde verplant wordt, zoo bewijzen al deze daad- 
zaken het volgende: 

„a. Dat van de dubbele verrigting der s. gela 
tinosa , om werkelijk gevoel en reflexie-ge- 
voel te verplanten, de overbrenging van het 
werkelijk gevoel even gemakkelijk geschiedt 
naar des. medullarts postica der ruggemergs= 
helft, waarin de indruk niet onmiddellijk op- 
genomen is, als naar de s, medullaris postica 
der helft, welke den indruk door de achter- 
ste wortels heen ontvangen heeft; het refle- 
xie- gevoel daarentegen bij voorkeur zich ver- 


Sl 


plant naar de substantia spongiosa derzelf= 
de zijde, waarin de indruk opgenomen is. 

b. Dat, hoe meer de werkzaamheid der sub- 
stantia gelatinosa naar de substantia me- 
dullaris postica der andere zijde geleiden 
opgewekt wordt, des te meer ook het refle- 
xie-gevoel door deze zelfstandigheid in staat 
wordt, naar de swbsfantia spongtosa der 
andere zijde geleid te worden. 

e. Dat daarentegen, hoe meer de substantia 
medullaris postica der andere zijde na- 
derhand buitenstaat gesteld wordt, om het 
gevoel van de substantia gelatinosa op te 
nemen, des te sterker de neiging van deze 
laatste zelfstandigheid wordt, om het refle. 
xie-gevoel aan de substantia spongtosa der 
andere zijde over te brengen. 

Dat het werkelijk gevoel met den wil ophoudt, 
is natuurlijk, en ik heb dit boven reeds aange- 
merkt, toen ik bewees, dat de plaats van den 
wil dezelfde was, als van het gevoel, zonder wil 
geen gevoel, zonder gevoel geen wil. Indien 
derhalve het gevoel verdwenen is, is ook de wil 
verdwenen , en omgekeerd ; — zoodra derhalve het 
dier op eene zekere plaats onthoofd is, dan is 
met den wil het gevoel verloren , maar dan wordt 
het reflexie-gevoel , even als de reflexie-beweging, 
verhoogd. 

Daarom konde men ook zeggen, dat hoe min- 
der de substantta medullaris antica in staat 
is, den wil op de substantia spongiosa te ver= 
planten, des te meer deze substantia spongiosa 

NAT, TijpscuR. D, VII, St, 1. 6 


in staat is, de indrukken van de substantia gee 
latinosa le ontvangen en aan de bewegings-zenu- 
wen mede te deelen. 

Hierbij voeg ik nog de volgende daadzaak : 

d. Dat het gevoel, zoowel werkelijk- als. refle- 
xie-gevoel, dan eerst in de substantia ge- 
latinosa best verplant wordt, (hetzij op 
dezelfde zijde, waarin de. prikkel ontvangen 
is, of van de eene zijde naar de andere) 
wanneer de beweging in de substantia 
spongiosa plaats grijpt. 

Dit laatste is even zoo merkwaardig als ten 
duidelijkste waar te nemen (zie hieronder bladz. 
84—90). De werkzaamheid der s. gelatinosa in 
dezelfde zijde, in welke de prikkel ontvangen is, 
geschiedt inmiddels minder moeijelijk „ zonder be- 
weging in de s. spongiosa, dan dat die zonder 
dezelve geschiedt van de eene substantia gelati- 
nosa naar de andere, ofschoon het ook uit proef 
44 (blads. 59) blijkt, dat zonder eenige bewe- 
ging inde s. spongiosa de pijn tot bewustheid van 
het dier gebragt wordt, maar veel langzamer, dan 
wanneer de bewegingin de substantia spongiosa 
plaats vindt. 

Dat het hier beweerde waar is, blijkt uit het 
voorgaande. 

‚ Wij hebben gezien, dat de werking der sub- 
stantia spongiosa van de eene zijde ‚zich niet 
naar de andere verplanten kan. Proef 39 toont 
dit duidelijk aan. Het dier, bij hetwelk al de 
achterste zenuw-wortels der achterpooten en bui- 
tendien de eene helft des ruggemergs doorgesae- 


85 


den waren, konde den eenen poot door zijnen wil 
bewegen, den anderen niet; was het nu moge- 
lijk, dat de werking der substantia spongiosa 
van de eene zijde naar de andere overgebragt 
konde worden, dan moest het dier in staat zijn, 
beide beenen te bewegen. 

Daarom kan men ook niet zeggen, dat, indien 
men van den eenen achterpoot de achterste zenuw= 
wortels weggenomen heeft, en men vervolgens, 
bij prikkeling vandenanderen achterpoot, bewe 
ging in beide ziet ontstaan, alsdan de beweging 
van de eene voorste streng naar de andere verplant 
is, doordien de substantia gelatinosa op de eene 
onbeschadigde zijde de prikkelingen overgebragt 
heeft naar de substantia spongtosa derzelfde 
zijde, en vervolgens van deze substantia spon- 
giosa de werkzaamheid naar de substantia spon- 
giosa der andere zijde overgeplant is. Neen, in 
geenen deele. De werkzaamheid der substan- 
tia gelatinosa wordt overgebragt naar de sub- 
stantia gelatinosa der andere zijde, waar zij 
hare werkzaamheden weder uitoefent. En deze 
overbrenging der substantia gelatinosa gesohiedt 
eensdeels door de prikkeling, die dezelve zelf- 
standigheid ontvangen heeft door de gevoels-ze- 
nuw, anderdeels door de beweging in de su5- 
stantia spongiosa zelve, die middellijk daardoor 
veroorzaakt wordt. 

Ik zeg, dat het overbrengen van gevoel, zoo- 
wel werkelijk als reflexie-gevoel, door eene be- 
weging in de suls/anlia spongiosa bevorderd 


wordt. Men zal zich misschien verwonderen, dat 
6+ 


84 


ik met zooveel bepaaldheid over eene beweging 
in de substantia spongtosa spreek, en toch meen 
ik daartoe, door bestemde bewijzen, geregtigd 
te zijn, hetwelk het volgende duidelijk zal aan- 
toonen. 

Sransius heeft in het jaar 1837 (a), eene reeks 
van proeven met sfrychnine medegedeeld, waarin 
hij onder anderen beweert, dat, indien een kike 
vorsch, wiens ruggemerg in de buikstreek midden 
doorgesneden was, en in welken buitendien van de 
achterste helft des ruggemergs de achterste wor- 
tels weggenomen waren ‚ men dan op geenerlei wij- 
ze het achterste gedeelte des ruggemergs (des diers} 
vergiftigen kon ; dat daarentegen, indien de ach- 
terste wortels niet doorgesneden waren , de ver- 
giftiging wel plaats greep, zoo als Bakker reeds 
in 1830 aangetoond heeft. 

Onder de menigte proeven, die ik met de strych- 
nine genomen heb, en welke ik van plan ben, 
eerstdaags bekend te maken, heb ik bovengenoem= 
de proef van Sransrus herhaald , maar niet be- 
vestigd gevonden, hetgeen deze uitmuntende waar- 
nemer beweert. Het is waar, noch door aanra- 
king, noch door eenige andere prikkels, zal men 
in de achterpooten van eenen kikvorsch, wiens 
ruggemerg doorgesneden is in de streek van den 
derden wervel, en van wien alle achterste ze 
nuw-wortels achter deze snede weggesneden zijn, 
vergiftigings-verschijnselen, nadat de strychaine 


” 


(a) Müuner, Archiv, 1837. pag. 223. 


85 


«zan het- dier bijgebragt is, zien ontstaan. Maar 
neemt men het dier in de hand, en maakt er eene 
kleine beweging mede, werpt. het op den grond, 
of behandelt hetzelve op eene andere wijze, 
“waardoor het dier eene zekere schudding (com- 
motio) medegedeeld wordt, dan zullen ten dui- 
delijkste zuivere Zetanische bewegingen zich in 
deze achterpooten openbaren. Ja, wat meer is, 
ik heb bij eenen kikvorsch van de streek van 
den derden wervel af al de achterste zenuw- 
wortels van de achterpooten weggesneden, daar- 
op het dier opde plaats, waar ik begonnen was 
de achterste wortels weg te snijden, geheel door- 
gesneden, en vervolgens een weinig s/rychnin ge- 
bragt op de dwarssnede van het ruggemerg van 
de achterste helft des kikvorschs. Dit zoo ge- 
schied zijnde, heb ik dit zoo behandeld stuk des 
“diers eenige oogenblikken laten liggen, en indien 
ik dan het dier eenige schudding (commotio ) 
bijbragt, dan ontstond er tetanus in helzelve. 
Het blijkt hieruit duidelijk : 
1°, Dat het ruggemerg werkelijk vergiftigd was, 
ofschoon de achterste zenuw=wortels niet 
aanwezig waren. 

2°. Dat er eene beweging zelfs in het rugge- 

merg moest aanwezig geweest zijn, om de 
bewegings-wortels tot tetanische beweging 
‚ aan tezetten, 

Wat deze beweging in het ruggemerg betreft, is 
het mij gelukt, eenige merkwaardige daadzaken 
op te sporen, waartoe de bovengenoemde proef 
AB mij de beste gelegenheid gegeven heeft. 


86 


Men zal zich herinneren, dat bij deze proef de 
voorste witte zelfstandigheid van het ruggemerg 
in verband met zijne voorsle zenuw-wortels, ach- 
ter de streek van den derden wervel geheel ge- 
scheiden was van het overige gedeelte des rugge- 
mergs, dat door deze operatie de willekeurige be- 
weging in de achterpooten vernietigd was, maar 
dat er zich desniettegenstaande onophoudelijk 
voortdurende spiertrillingen in de achterpooten 
eenigen tijd na de operatie openbaarden, het zij 
het geopereerde gedeelte des ruggemergs van het 
niet geopereerde gescheiden was, of wel dat het 
laatste niet geschied was, 

Ten opzigte van deze spiertrillingen heb ik nu 
de twee volgende daadzaken waargenomen: 

a, Door beweging of schudding der achterpoo- 
ten of des geheelen diers konden de spier- 
trillingen opgewekt worden, indien zij zich 
nog niet vertoond hadden, hetzij de geope- 
reerde substantia medullaris antica van het 
voorste niet geopereerde gedeelte des rugge- 
mergs gescheiden was, of niet. 

Insgelijks was de bovengenoemde schud- 
ding of beweging toereikend , om de spiertril- 
lingen te vermeerderen, indien dezelve reeds 
aanwezig waren. 

6. Hadden de spiertrillingen eenen tijd lang ge- 
duurd, en had men zich onthouden van het 
dier aan teraken en brengt men dan plotseling 
eenen der twee of beide, in de uitgestrekte rig* 
ting liggende, achterpooten in eene buigende 
houding, dan zullen dezelve gewoonlijk da* 


87 


delijk de uitgestrekte rigting weder aan= 
nemen, ofschoon in deze achterpooten alle 
gevoel (zoowel werkelijk- als reflexie-) ver- 
nietigd was, doordien de achterste zenuw- 
wortels en de achterste strengen enz. vernie- 
tigd waren. Ook dit geschiedde onder de beide 
omstandigheden, of het opereerde ruggemerg 
geheel doorgesnden was, of niet. 

Deze twee daadzaken bewijzen hamke 
het volgende : 

a. Dat eene beweging of schudding aan de uit- 
einden der zenuwen in de substantia spon= 
giosa, ( want er is bij het nemen van deze 

‚ proeven nog iets daarvan op de substantia 
medullaris antica terug gebleven), medege 
deeld wordt, waardoor deze trillingen ontstaan, 

B. Datde werkzaamheid der bewegings-zenu- 
wen eene beweging in de substantia spon= 
giosa veroorzaakt, welke laatste beweging 
wederom tot eene nieuwe werking der bee 
wegings-zenuwen aanleiding geeft. 

7. Dat de aanhoudende spterérillingen zelve het 
gevolg zijn van eene onafgebrokene weder- 
keerige werking tusschen de werkzaamheid 
der substantia spongiosa en die der bewe- 
gings-zenuwen. 

Deze daadzaken, die mij geschikt voorkomen, 
om ons eenig uitsluitsel te geven, wat de redenen 
van de bevingen (tremores) zijn in de verschil- 
lende ziekten van menschen en dieren, die mis- 
schien ook in staat zijn, om eenige ophelderingen 
te geven, hoe verscheidene middelen, bijzonder 


88 


sfrychnin aan verlamde deelen van ons ligchaam 
weder bewegingskracht ‘kan schenken, of met 
andere woorden, hoe deze middelen op het rug- 
gemerg, en in welk gedeelte van het ruggemerg , 
werkzaam zijn (a), laten volstrekt geenen twijfel 
over, dat eene beweging in de substantia spon- 
giosa aanwezig is. 

Beschouwt men, buiten hetgeen wij in bo- 
venstaande proef gezien hebben, de uitkomsten, 
welke de microscopische onderzoeking over de 
substantia gelatinosa en spongiosa gehad heb- 
ben, let men op de gedaante van de globuli nu- 
cleati in deze twee verschillende zelfstandighe- 
den (5), dan zien wij niet alleen, dat ef eene 
beweging in dezelve moet zija, maar ook, hoe dee 
zelve kan plaats grijpen. Letten wij verder op de 
uitkomst der verschillende boven beschrevene proe- 
ven, dan moeten wij bekennen, dat de rigting 
van het gevoel en de beweging, eenige gelijkheid 
heeft met de rigting der beweging in het aderlijke 


(a) Bij bovengenoemde proef, waar de substantia 
medullaris antica met eene onbeduidende hoeveel- 
heid substantia spongiosa blootgelegd is, en zelfs 
het ruggemerg in de streek van den derden wer- 
vel geheel doorgesneden was, is het mij nog ver= 


scheidene keeren gelukt, door sfrychrine de achter 


pooten te vergiftigen, indien slechts de bloeds- 
omloop naar dezelve en in het achterste gedeelte 
des ruggemergs niet belemmerd was. 

(6) Zie Remak, Observationes anatomicae el micros- 
copicae. 1838. 


89 


en slagaderlijke stelsel. Ik zal nader gelegenheid 
hebben, om deze vergelijking meer breedvoerig 
uit een tezetten, en zal hier vooreerst weder te- 
rug komen tot de nadere beschouwing over de 
rigting der substantia gelatinosa en spongiosa. 

Wat deze eerste betreft, zal ik hier door eene 
proef nog een overtuigend bewijs mededeelen, 
dat zij in de rigting harer werking ondersteund 
vordt door de beweging in de substantia spone 
giosa. 

Men neme drie kikvorschen, waarvan de eere 
volstrekt geen letsel gekregen heeft, van den ax- 
deren daarentegen alle voorste zenuw-wortels der 
‘achterpooten weggesneden ‘waren, en van den der= 

„den de beide voorste strengen voor een groot 
„gedeelte weggenomen zijn. 

Prikkelt men nu de achterpooten van deze drie 
dieren, dan zal men duidelijk een groot onder- 
scheid zien in den tijd, die er verloopt tusschen den 
aangebragten prikkelen de daardoor aan den dag 
gelegde pijn. Bijna op hetzelfde oogenblik, dat 
het eene niet beschadigde dier den prikkel ont- 
vangt, legt het de sterkste teekenen van pijn 
aan den dag (a). Eenige oogenblikken verloo- 
‚pen er meestal, alvorens het andere dier de tec- 
‘kenen van pijn van zich geeft, en nog langer duurt 
het gewoonlijk , tot dat het dier, welks voor- 


(a) Men doet best, het dier, terwijl men de prikke- 
ling aanwendt, vast in de hand te houden. 


ste strengen weggesneden waren, pijn te kennen 
geeft (a). 

Vergelijkt men de werking van de mee 
gelatinosa met de substantia spongiosa, dan 
ziet men, dat gene zelfstandigheid de prikke- 
ling op ééne wijze ontvangt en op twee weder 
terug geeft. De ontvangst geschiedt door de ach” 
terste zenuw-wortels ( nervd sensús), de terug- 
geving, of liever mededeeling, der ontvangene 
prikkeling geschiedt, zooals vermeld is, aan de 
s, medullaris postica en aan de s. spongiosa. 

Wat de ontvangst des prikkels door de sub- 
stantia spongiosa betreft, zoo geschiedt dezelve 
op tweederlei manieren, de mededeeling op ééne 
wijze. De ontvangst geschiedt door de substan= 
tia medullaris antica en door de substantia ge- 
dlatinosa, de mededeeling aan de voorste zenuws 
wortels, (nervi motús). 

Even als de mededeeling der prikkeling van de 
substantia gelatinosa naar twee verschillende zij- 
den, (naar achteren of boven, naar voren of on- 
deren) , en naar twee verschillende rigtingen (cen- 
trifugalen centripetal), zoo is ook de ontvangst 
der prikkeling door de substantia spongiosa van 
twee verschilleade rigtingen, (welke beide, indien 
men zich de substantia spongiosa als centrum 


- 


(a) De prikkeling die men aan laatstgenoemd dier 
aanwendt, moet gewoonlijk niet te lang naar de 
operatie geschieden, en met een sterk middel, 
b.v. onverdund zwavelzuur. 


91 


denkt, centripetal zijn ). 

De twee prikkelingen naar de substantia spons 
“giosa zijn de wil en het gevoel, gene, de wil; 
door middel van de substantia medullaris antica 
deze, het gevoel (of liever reflexie-gevoel ) door 
de substantia gelatinosa, 


= Hier zal ik de gelegenheid te baat nemen, om 
„de benoeming van reflezie-gevoel te verdedigen. 

Ik heb vroeger beweerd (a), dat het gevoel 
alleen in het dierlijk ligchaam plaats kon grijpen: 
In eenen zekeren zin, bij naauwkeurige be- 
schouwing van de beteekenis des woords, kan dat 
“geenszins tegengesproken worden. Alleen het dier 
voelt, wordt onderrigt van den toestand der 
‘verschillende voorwerpen, in en buiten hetzelve. 
Voelen is immers niets anders, dan van zekere 
verschillende hoedanigheden onderrigt worden, 
‘Naarmate deze hoedanigheden verschillend zijn, 
is ook het gevoel verschillend , onderscheidt men 
de verschillende hoedanigheden. Voelen en on= 
derscheiden zijn in zekeren zin van gelijke bez 
teekenis. Het gevoel en het onderscheiden geeft 
middellijk aanleiding tot eene handeling, (bewe- 
ging). Naarmate de indrukken zijn, die op ons 
gevoel werken, naarmate dit gevoel dezelve voelt 
of onderscheidt, naarmate deze ontvangene in= 
drukken in betrekking staan tot andere reeds 


(a) De differentia et nezu inter nervos vitae anima: 
lis el vitae organicae, Pag. 1l, Nota L. 


92 


Ontvangene , naarmate men in staat is, deze vere 
schillende indrukken in zeker verband met elkan- 
der te brengen (dezelve te vergelijken) , en ein- 
delijk, naarmate men gewoon is, volgens de ver- 
schillende ontvangene indrukken, te handelen, 
handelt men ook nu, naar eenen ontvangenen 
indruk, 

Zoo geeft het werkelijk gevoel middellijk aan- 
leiding tot een beweging ; — alle willekeurige be- 
‘weging is een uitvloeisel van het werkelijk gevoel 
of met andere woorden , wordt daardoor te weeg 
gebragt. — Tusschen het ontstaan van werkelijk 
gevoel en willekeurige beweging, bestaat altijd 
een tijds-afstand , al is deze ook van eene onme- 
telijke kortheid. Werkelijk gevoel kan geene wil- 
lekeurige beweging te weeg brengen, zonder dat 
er tusschen beiden zekere verrigtingen van de her- 
senen plaats grijpen. 

Waar deze verrigtingen geene plaats vinden, is 
er ook geen werkelijk gevoel aanwezig geweest, 
en dus ook geene willekeurige beweging , en de 
toch ontstane beweging is reflexie-beweging. In- 
middels kunnen dezelfde omstandigheden , die mid- 
dellijk eene willekeurige beweging veroorzaken, 
ook reflexie-beweging te weeg brengen , b. v. werkt 
een zekere prikkel op ons ligchaam en geeft 
aan hetzelve eenen indruk, dat wij nadenken en 
tot een zekere beweging besluiten, dan hebben 
wij werkelijk gevoel van dezen prikkel gehad, 
en dit gevoel heeft ons tot willekeurige bewe- 
ging geleid. Veroorzaakt daarentegen dezelfde 
prikkel onmiddellijk, na deszelfs aanwending , 


93 


beweging , nog eerder of zonder, dat de prikket 
indruk op ons gevoel gemaakt heeft, dan is deze 
beweging reflezie-beweging. 

Was de prikkel in dit laatste geval sterk of 
was hij aanhoudend werkend, dan zal dezelve, 
bij gezonden toestand der hersenen, buiten de 
reflexie-beweging ook nog na derzelver ontstaan, 
of tijdens derzelver aanwezigheid, altijd werkelijk 
gevoel veroorzaken. Was de prikkel zwak en 
niet aanhoudend werkend, of waren de hersenen 
niet in staat, de’ werkzaamheden te verrigten , 
die tot het daarstellen van het gevoel en willekeu- 
rige beweging noodzakelijk zijn (bij sopor), of 
eindelijk waren de hersenen daartoe wel in staat , 
maar waren zekere werkzaamheden van haar ge- 
schorst, (bij slaap) en de prikkel niet aanhou- 
dend en sterk genoeg, om de schorsing te doen 
ophouden, dan zal er na de reflexie-beweging, 
of tijdens dezelve, geen werkelijk pan te voor. 
schijn komen, . 

Maar hoe zal men nu den niet tot bewustheid 
gelangde prikkel noemen? hoe dien prikkel, die 
onmiddellijk de doelmatigste reflexie-beweging ver- 
oorzaakt? Door de achterste. strengen wordt de 
werking van eenen zekeren prikkel naar de hersenen 
verplant, waar hij tot verschillende verrigtingen 
aanleiding geeft ; door de achterste strengen wordt 
insgelijks de werking van eenen zekeren prikkel naar 
de voorste strengen verplant, waar hij tot zekere 
werkzaamheid (reflexie-beweging) aanleiding geeft, 
De achterste strengen hebben derhalve eene dub- 
bele werking , waarvan de eene is, dat zij door 


94 


middel van werkelijk gevoel aanleiding geven tot 
verschillende werkzaamheden der hersenen; en 
daardoor weder tot willekeurige beweging; dit 
kunnen wij klaarblijkelijk nagaan ; de andere-werk- 
zaamheid bestaat daarin, dat dezelve, zooals ge- 
zegd is, reflexie-beweging veroorzaakt, 

Hoe zal men nu deze werking noemen, die de 
achterste strengen op de voorste, ( zonder tus- 
schenkomst der werkzaamheid van de hersenen) 
uitoefenen? Men kan niet antwoorden, dat de 
achterste strengen, den door de achterste wortels 
ontvangenen prikkel, naar de voorste strengen 
verplanten, en dat men derhalve van niets anders 
spreken kon, dan van eenen, in zijne hoedanig> 
heid, ofschoon: misschien niet in zijne kracht, ons 
veranderden prikkel, welke overgebragt wordt van 
de achterste wortels, door middel van het rugge- 
merg, naar de voorste wortels. Dit is geenszins 
het geval; want, indien dij zoo ware, moest de 
uitkomst, (de reflexie-beweging), dezelfde zijn, 
hetzij men de prikkel aanbragte aan het rugge- 
merg zelf, aan de ‚voorste of achterste strengen, 
hetzij dezelve werd gebezigd, aan de uiteinden 
der gevoels-wortels , die zich in de huid versprei- 
den, hetwelk nooit geschiedt. Want de refle- 
xie-beweging, welke ontstaat door aanraking of 
prikkeling der huid bij onthoofde kikvorschen en 
andere dieren, is steeds doelmatig , terwijl de re- 
flexie-beweging, welke door aanraking der voor- 
ste of achterste strengen des ruggemergs ont- 
staat , altijd ondoelmatig is, 

Doelmatige reflexie-beweging noem ik zooda- 


95 


mige reflexie-beweging, die in het dier uitgevoerd 
wordt, overeenstemmende met den ontvangenen 
prikkel en geschikt om dezen prikkel af te keeren, 
b.v. indien men de voorpooten van eenen onthoof- 
den kikvorsch sterk prikkelt (door knijping of 
door het aanbrengen van een weinig onverdund 
zwavelzuur ), dan zullen de achterpooten in refle- 
xie-beweging geraken , en den prikkel van de voor- 
pooten zoeken af te wenden. Alle bewegingen , 
die het onthoofde dier doet, hebben duidelijk de 
strekking, om den ontvangenen, prikkel te ver- 
wijderen. Prikkelt men den eenen achterpoot 
zeer sterk, dan is de reflexie-beweging, zoowel 
van den geprikkelden als niet geprikkelden ach- 
terpoot, zoodanig, dat het duidelijk is, dat de- 
zelve alleen bewerkstelligd wordt, om den ont- 
vangenen prikkel, indien dezelve nog bestaat, 
af te wenden, terwijl meestal, bij hevige prik- 
keling der achterpooten ook de voorpooten tot 
dat doeleinde (verdrijving des prikkels) mede hun. 
ne beweging uitoefenen. 

Eenen merkwaardig hoogen graad van doelmati- 
ge reflexie-beweging, heb ik in volgende proef 
ondervonden. Ik heb bij eenen kikvorsch alle 
achterste wortels der achterpooten weggesneden , 
behalve die van de staartbeens-zenuw (zervus coc- 
eygeus) en het dier onthoofd, waarop desniet- 
tegenstaande, bij sterke prikkeling van den axus , 
waarin de gevoels-wortels van de staartbeens-ze- 
nuwen zich eindigen (a), de doelmatigste refle- 


(a) Vergelijk mijne verhandeling: over de gevoels- 


96 

xie-bewegingen te voorschijn kwamen, namelijk : 
door de beweging der achterpooten kwamen de 
voeten in aanraking met den anus, om den prik= 
kel van denzelven te verwijderén. Waren de be- 
wegings-wortels van den éénen, b. v. den linker 
achterpoot ook weggesneden, dan kwam evenwel 
de voet van den regter achterpoot in aanraking 
met den anus , indien de regterzijde van den anus 
sterk geprikkeld werd. Ik bediende mij bij deze 
prikkeling van onverdund zwavelzuur (a). 

Verschillend van de doelmatige reflexie-bewee 
ging is de ondoelmatige, welke ontstaat door 
aanwending van eenen prikkel op het ruggemerg 
zelf, of op deelen in het ligchaam, in welke 
bij gezonden toestand geen werkelijk gevoel is, in 
welke de gevoels-zenuwen zich niet onmiddellijk 
eindigen. 

Dat de reflexie-beweging hier niet doelmatig 
kan zijn, is natuurlijk, want, daar de prikkel 
op eene plaats aangebragt is, die het dier door 
middel van zijne animale spieren (spieren die in 
gezonden toestand den wil onderworpen zijn of 
kunnen zijn), niet verwijderen kan, is het on+ 
mogelijk, dat diergelijke beweging ontstaan kan, 


zenuwen en het verband tusschen de gevoels- en be- 
wegings-zenuwen; Tijdschrift enz. VlIe Deel; en 
mijne aanteekeningen over de zenuwen, bijzonder 
over de zenuw-vlechten. Tijdschrift enz. Ve Deel. 

(a) De beschrijving van-deze proef, boven reeds, (tot 
een ander bewijs), medegedeeld, heb ik hier, om 
duidelijk te zijn, herhaald, 


marin 


97 


De beweging, die desniettegenstaande ontstaat 
na dusdanigen prikkel, is ondoelmatig. 

Deze ondoelmatige reflexie-beweging noemen 
wij ramp, beving , spiertrilling. Lij is verschil- 
lend naar den verschillenden aard en graad der 
prikkeling, naar de verschillende eigenschappen 
der geprikkelde deelen, alsmede naar den toe- 
stand van het geprikkelde dier. 

Het hier boven gezegde kunnen wij tot den vol- 
genden regel terug brengen : prikkeling der huid 
met haar verlengsel, (voor zoo ver de zoogenaam- 
de gevoels-zenuwen van het dierlijke leven zich 
hierin eindigen), veroorzaakt (in de animale spie- 
ren) doelmatige reflexte-beweging, prikkeling 
van andere deelen meestal ondoelmatige refle- 
xzie-beweging (kramp, beving enz. ). 

Beschouwen wij de doelmatige reflexie-bewe- 
ging, dan moeten wij bekennen, dat hare doel- 
matigheid van eene of andere omstandigheid moet 
afhangen; dat dezelve niet van den wil afhangt, 
spreekt van zelf ; want de wil is in een onthoofd 
dier niet aanwezig. — En zal men er nog over 
strijden, of die aanwezig is, (hetwelk ik onbegrij- 
pelijk vind), zoo zal men toch wel nooit bewe- 
ren, dat dezelve nog bestaat bij eenen kikvorsch, 
die niet alleen het hoofd, maar zelfshet ruggemerg 
tot aan de streek vanden derden wervel verloren 
heeft. En toch zien wij in de achterpooten van 
dusdanig behandeld dier de doelmatigste reflexie- 
beweging, bij prikkeling van éénen dezer (of van 
beide) pooten, ontstaan, bijzonder, indien de prik- 
keling sterk is, b. v. met onverdund zwavelzuur, 

NAT. Tijpscua. D. VII. St, 1, 7 


98 


En waar de wil niet meer aanwezig is, daar is 
ook het werkelijke gevoel verdwenen, want de- 
ze beide zijn van elkander geheel afhankelijk. Er 
moet derhalve eene andere werking zijn, dan 
die van het werkelijke gevoel en de wil, welke 
in het ruggemerg , door middel van den in het 
zelve ontvangenen prikkel, tot doelmatige reflexie- 
beweging aanleiding geeft. En deze werking van 
den in de achterste strengen ontvangenen en dáár 
in zekeren opzigt, om zoo te zeggen, bewerk- 
ten prikkel, ten einde reflexie-beweging te ver- 
oorzaken, noem ik reflexte-gevoel. 


Wij hebben boven bewezen, dat er in de voor- 
ste strengen, namelijk in de swbstantia spongiosa 
eene beweging geschiedt, terwijl de bewegings-ze- 
nuwen aangezet worden, om hare werking op 
de spieren te verrigten. Wij hebben verder ge- 
zien, dat deze beweging in de substantia spon- 
gtosa bevorderlijk was aan het verplanten van 
het gevoel door de achterste strengen; nu zal ik 
aantoonen, dat er bij het verplanten van gevoel, 
(werkelijk of reflexie-gevoel ), eene beweging in 
de achterste strengen, voornamelijk in de su5- 
stantia gelatinosa, plaats grijpt, en dat deze be- 
“weging wederkerig bevorderlijk is aan de vroeger 
genoemde beweging in de substantia spongiosa. 
De hieronder beschrevene proeven geven mij aan= 
leiding, deze twee daadzaken aan te nemen. 

Ik heb aan drie kikvorschen de volgende drie 
verschillende operatiën ondernomen. Bij den ee- 
nen heb ik beide de achterste strengen eenvou- 


, 99 


dig doorgesneden in de streek van den derden 
wervel («); bij den anderen kikvorsoh heb ik 
alle achterste zenuw-wortels van de beide achter- 
pooten weggenomen, en bij den derden heb ik 
beide de achterste strengen , van de streek van 
den derden wervel af, geheel weggesneden , (zon- 
der echter te veel van de grijze zelfstandigheid weg 
te nemen ). 

Deze drie kikvorschen legde ik op den grond, 
na dat dezelve daar eenigen tijd gelegen hadden, 
en de beweging met de achterpooten konden uit- 
oefenen, leide ik naast hen eenen vierden kik- 
vorsch, die volstrekt geen letsel gekregen had. 

Het verstaat zich van zelf, dat van deze vier 
dieren de onbeschadigde kikvorsch de vlugste be- 
wegingen maakte; maar het is ook zeker waar, 
dat die kikvorsch , wiens achterste strengen slechts 
doorgesneden waren, na verloop van eenigen tijd, 
bijna even vlug zijne achterpooten bewoog en 
rondsprong, als boven genoemde kikvorsch; ter- 
wijl de twee anderen, in het bijzonder de der- 
de, niet alleen minder vlug en onzeker waren in 
hunne willekeurige bewegingen van de achterpoo- 
ten, maar zelfs dezelve niet zoo lang konden vol- 
houden, als de twee eerstgenoemde kikvorschen. 

De beweging van dien kikvorsch, wiens achter- 
ste strengen geheel weggesneden waren, was het 
minst vlug van de hier genoemde dieren in het be- 


(a) Dit is dezelfde proef, die in mijne verhandeling : 
over de woorste- en achterste strengen des rugge- 
mergs, beschreven is, 


„ee 


100 


wegen van zijne achterpooten. 

Het merkwaardigste nu van deze proef is, dat 
het dier, welks achterste wortels weggesneden wa- 
ren, minder vlug zijne beweging verrigtte, dan 
het dier, welks achterste ruggemergs-strengen in de 
streek van den derden wervel doorgesneden wa- 
ren. Beide dieren hadden het gevoel zn de ach- 
terpooten verloren; zij bewogen derhalve dee- 
len , die zij volstrekt niet voelden en daarom konde 
hunne beweging natuurlijk niet zoo volmaakt zijn, 
als van een dier, hetwelk gevoel in de deelen heeft, 
die het beweegt. 

Maar de oorzaak, ‘waarom het dier, welks 
achterste wortels doorgesneden waren en dat der- 
halve eene minder hevige operatie ondergaan had, 
daa het dier welks achterste strengen doorgesne— 
den waren, zich desniettegenstaande minder vlug 
bewoog, dan het laatste, moeten wij zoeken in 
het reflexie-gevoel, hetwelk het eene dier behou= 
den , het andere daarentegen verloren had. 

Wij zien hieruit, dat de willekeurige bewe- 
ging van een dier niet alleen door het wer- 
kelijke gevoel, maar ook door het reflexie-ge- 
vool „moet ondersteund worden. 

Om de bovengenoemde proef tot een, ander be- 
wijs te gebruiken, heb ik dezelve ondernomen, aan 
drie kikvorschen, bij welke de hoofden achter 
het trommelvlies afgesneden waren, Daarop heb 
ik eenen anderen onbeschadigden kikvorsch ook 
achter het trommelvlies onthoofd. — 

Nadat ik dèze vier dieren eenige minuten had 
laten liggen, heb ik achtereenvolgend de voor= 


101 


pooten van alle vier dieren gelijkmatig geprik- 
keld, om daardoor reflexie-beweging in de ach- 
terpooten op te wekken. 7 

De doelmatigheid der reflexie-beweging, die in 
de geopereerde dieren plaats greep, na deze gelijk- 
matige prikkeling der voorpooten , was verschillend, 
naar den verschillenden graad van beschadiging, 
welke dezelve in het ruggemerg ontvangen had- 
den. Het onthoofde dier, welks ruggemerg geen 
letsel gekregen had, volvoerde, bij prikkeling van 
de voorpooten, de doelmatigste reflexie-beweging ; 
ja, het is bijna onmogelijk, dat de willekeurige 
beweging meer doeltreffend eene beweging bij 
dusdanig dier met de achterpooten kan verrig- 
ten, om eenen hevigen prikkel van de voorpoo- 
ten weg te nemen, dan de reflexie-beweging, die 
bij dusdanig onthoofd dier ontstaat in de achter- 
pooten, bij plotselinge en hevige prikkeling der 
voorpooten. Zie boven bladz. 95. 

Niet veel minder doelmatig was de reflexie-be- 
ging in de achterpooten van het onthoofde dier , 
welks achterste strengen in de streek van den der- 
den wervel doorgesneden waren; terwijl de reflexie- 
beweging in de achterpooten van de twee andere 
dieren veel minder doelmatig was, ofschoon het 
onderscheid hierin tusschen deze twee laatste dieren 
zelve, (van welke bij het eene de achterste wor- 
tels , bij het andere de achterste strengen wegge- 
nomen waren ) , nog veel grooter was. 

Onderzoeken wij nu de oorzaak van de refle- 
xie-beweging in de achterpooten van deze vier 
onthoofde dieren, (van welke de voorpooten ge- 


102 


prikkeld zijn), zoo kan die geene andere zijn, 
dan de werking van het reflexie-gevoel, ontstaan 
in de substantia gelatinosa, gelegen in de streek 
der voorpooten, op de substantia spongiosa, in 
dezelfde streek gelegen, van waar de ontvangene 
indruk door dezelve (s. spongiosa) heen verplant 
wordt tot aan het benedenste gedeelte (a), zoo 
dat overal, waar er zenuwen in de substantia 
spongiosa onder den ontvangenen indruk aanwe- 
zig zijn, deze zenuwen tot beweging aangezet wor- 
den, (of kunnen worden ). 

Men zoude derhalve gelooven, dat het in allen 
gevalle hetzelfde was, of bij eenen onthoofden kik- 
vorsch de achterste strengen in de streek van den 
derden wervel doorgesneden, of dat alle zenuw- 
wortels van de achterpooten weggenomen waren ; 
dat bij gelijkmatige prikkeling der voorpooten 
van beide deze dieren „ de reflexie-bewegiag in 
de achterpooten van denzelfden aard moest zijn , 
jazelfs, zoude het bij den eersten oogopslag schij- 
nen, dat, indien er een verschil in de doelmatig- 
heid van de reflexie-beweging bij beide dieren 
plaats greep, de reflexie-beweging in de achter- 
pooten van het onthoofde dier, welks achterste 
strengen doorgesneden zijn, minder doelmatig 
moest zijn, bij prikkeling der voorpooten, dan bij 
gelijke prikkeling van het onthoofde dier, welks 
achterste zenuw-wortels der achterpooten wegge- 


(a) Dat de reflexie-beweging niet door de substantia 
medullaris antica alléén kan verplant worden, 
wordt hoofdzakelijk door proef 29 en 30 bewezen, 


103 


nomen waren, — En het tegendeel is echter het 
geval, zoo als wij gezienhebben. 

De gevolgtrekkingen hieruit te nemen, zijn blijk 
baar deze, dat het reflexte-gevoel niet alleen de 
reflexie-beweging veroorzaakt, maar dat het- 
zelve ook steeds bevorderlijk is, aan de reeds 
opgewekte en in werking zijnde reflexie-bewe- 
ging; want de reflexie-beweging in ‘de achter- 
pooten van het onthoofde dier, welks achterste 
strengen doorgesneden zijn in de streek van den 
derden wervel, had daarom bijna niets van hare 
doelmatigheid verloren, dewijl het reflexie-gevoel 
aan deze achterpooten niet ontnomen was. Daar 
dit laatste het geval was met den onthoofden 
kikvorsch, welks achterste zenuw-woriels van de 
achterpooten weggenomen waren, daarom ook 
was de doelmatigheid der reflexie-beweging van 
deze pooten minder. 


Nadat ik zoo bewezen heb, dat het reflexie-ge- 
voel aan de reeds opgewekte beweging (wilekeu- 
rige of reflexie-) , steeds bevorderlijk is, blijft het 
mij nog overig, om aan te toonen, dat dit gevoel, 
en het werkelijke gevoel, ook door beweging in 
de achterste strengen verplant wordt. 

En wie zal daaraan wel twijfelen? Wat is in 
de natuur zonder beweging? Alles is #x, en alles 
geschiedt door beweging. Het doet immers niets 
ter zake, of wij in staat zijn, deze beweging ga- 
de te slaan en waar te nemen, of niet ? 

Gevoel is slechts de benaming van de werking 
eener zekere soort van beweging in ons en in 


104 


andere dieren ontstaan. Werking eener zekere 
beweging is hetzelfde , als eene beweging door eene 
andere beweging ontstaan. Het gevoel, (zoowel 
reflexie- als werkelijk gevoel), het denken, voor- 
stellen en alle werkzaamheden van het rugge- 
merg en de hersenen geschieden, zoo zeker 
door beweging in dezelve, als dat zij door be- 
weging opgewekt worden. 

Ik heb dikwerf gezegd, dat gevoel ontstaat 
door beweging en beweging door gevoel; men 
kon even zoo goed zeggen, de eene beweging 
ontstaat door de andere of geeft aanleiding tot 
de andere; ja, men konde ook gepast zeggen, 
dat de Berr-sche leer hoofdzakelijk daarin be- 
staat, dat sommige zenuwen eene beweging in 
het ruggemerg en in de hersenen veroorzaken, (ge- 
voels-zenuwen) , andere daarentegen eene bewe- 
ging in de spieren te weeg brengen (bewegings-ze- 
n'rwen). 

Boven hebben wij gezien, dat bij het werken 
der bewegings-zenuwen, er ook eene beweging 
in de voorste strengen, (in de substantia spon- 
giosa) voornamelijk plaats grijpt. (zie bl. 84). 

De zenuwen zelve zijn geleiders voor de bewe- 
ging; met het oog is er op geen denkelijke wij- 
ze eene beweging in dezelve waar te nemen (a), 


(a) Van deze daadzaak, die de ouden reeds kenden» 
en waarvan HALLER uitvoerig spreekt, heb ik 
mij zelven, door de volgende proef, overtuigd. Ik 
heb van eenen kikvorsch de wervelkolom met 
de zenuwen van de achterpooten zoo bereid, dat 


105 


maar bij de opwekking van beweging door haar , 
ontstaat er zoowel beweging in de plaats, waar 
zij tot werking aangezet worden, als in de plaats, 
waar zij daze werking uitoefenen. 

Nu is de vraag, of er ook eene wederkeerige 
beweging geschiedt in de substantia gelatinosa 
en in de huid bij het opwekken van gevoel, 
even als er eene wederkeerige beweging geschiedt 
in de substantia spongtosa en in de spieren. 

Over de wederkeerige betrekking tusschen de 
huid en de achterste strengen, kan er even zoo 
min twijfel zijn, als over de betrekking tusschen 
de spieren en de voorste strengen. 

Bij deze gelegenheid wil ik nog oplettend 
maken op het werkelijke onderscheid, dat er 
bestaat met betrekking tot de beweging, die er 
in de spieren plaats grijpt, indien men bij eenen 
onthoofden kikvorsch de bewegings-wortels prik- 


ik niets adners daarvan had, dan de wervelkolom 
zelve, het zich in dezelve bevindende rugge= 
merg en de zenuwen van de achterpooten; daar- 
op heb ik de wervelkolom tusschen de opening 
van een dun plankje gestoken, het plankje bo- 
ven een glas vol water gezet, zoodat de zenuwen 
vrij in het water hingen, en het bovenste ge- 
deelte van den wervelkolom een eind boven het 
plankje uitstak. Nadat dit zoo rustig een tijd 
lang gestaan had, heb ik zeer langzaam en voor- 
zigtig eeue naald door de wervelkolom gestoken, 
maar ondanks dezen hevigen prikkel, die natuur- 
lijk aan de bewegings-wortels medegedeeld werd, 
was er niet de minste beweging in het water te 
outdekken, 


105 


kelt of de voorste- of de achterste strengen of ein- 
delijk de huid Eenigzins sterke prikkeling der 
voorste wortels” veroorzaakt sterke spiertrillingen ; 
gelijksoortige prikkeling der voorste strengen he- 
vige en langdurige trillingen. Dezelfde prikkeling 
aan de achterste strengen heeft omtrent dezelfde 
laatstgenoemde werking. Prikkeling der achter- 
ste zenuw-wortels veroorzaakt zeer zwakke tril- 
lingen ; terwijl prikkeling op de huid de doelma- 
tigste reflexie-beweging te weeg brengt. 

Dat prikkeling van de Awzid het best de refle- 
xie-beweging te wege brengt, heeft VorkKmann, 
het eerst aangetoond. Mürrer's Archiv. 1838. 

Wij zien hieruit, dat de wil door middel van 
de voorste strengen denzelfden invloed uitoefent 
op de spieren, als de huid door middel van de 
achterste- en voorste strengen op haar uitoefenen 
kan. — Maar wij zien hieruit ook, dat het alleen 
de wil en de huid is, die dezen invloed zoo vol- 
maakt bezitten; zie boven bladz. 101. 

Beschouwt men nu de plaats tusschen de sub- 
stantia spongiosa en gelatinosa als middeljunt 
van de twee ruggemergshelften (voorste- en ach- 
terste helft) en als middelpunt voor het reflexte- 
gevoel en de reflexie-beweging ; beschouwt men 
iedere helft met hare uiteinden, (de gevoels- en 
bewegings-zenuwen), voor zich zelve; kent men 
die betrekking, welke beide helften tot elkander 
hebben, en die er tusschen de uiteinden van de 
ééne helft, (de voorste strengen en bewegings- 
zenuwen in de spieren), bestaat, dan lijdt het im= 


107 


mers volstrekt geenen twijfel, dat er ook eene ge- 
lijksoortige betrekking bestaat tusschen de uitein- 
den van de andere helft (achterste strengen en 
gevoels-zenuwen in de huid), met andere woor- 
den, dat, indien er eene beweging aanwezig is 
in de achterste strengen, door het ontstaan van 
gevoel, er ook eene beweging ten zelfden tijde 
moet aanwezig zijn in de huid. 

Hoe moeijelijk het ook zijn moge, dit laatste te 
bewijzen, zoo zal er na het boven aangehaalde 
wel geen verder betoog noodig zijn , om aan te too- 
nen, dat eene beweging plaats grijpt in de ach- 
terste strengen bij eene beweging in de huid, 
welke beweging bij iedere prikkeling in dezelve 
natuurlijk aanwezig is (a). 


Beschouwt men de werkzaamheid van het ze- 
nuwstelsel en dat van het vafenstelsel, dan ont- 
waart men, dat er tusschen beide eene treffende 
vergelijking kan gemaakt worden. 

Even als het kart de verzamelplaats is, waar- 
henen het aderlijke bloed zich begeeft en het slag- 
aderlijke uitvloeit, zoois ook het ruggemerg (met 
zekere verlengsels) de verzamelplaats waarhenen 
het gevoel zich begeeften de beweging uitgaat (5). 


(a) Dat geen gevoel zonder beweging kan opgewekt 
worden, daarover heb ik uitvoerig bij eene an- 
dere gelegenheid geschreven. 

(4) De vergelijking van de gevoels- en de bewegings- 
zenuwen met het aderlijke en slagaderlijke bl ved 


108 


De werkzaamheden van het hart geschieden door 
vier deelen , namelijk : aérzum deztrum, ventri- 
eulus dexter, atrium sinistrum en ventriculus 
sinister (a). 

De werkzaamheden van de medulla spinalis 
geschieden ook door vier deelen: substantia ge- 
latinosa, substantia medullaris postica, sub- 
stantia medullaris antica en s. spongiosa. 

Het atrium dextrum ontvangt het bloed van 
de aderen en brengt hetzelve naar den werfricu- 
lus dexter; deze brengt het over naar de lon- 
gen, vanwaar het weder gebragt wordt tot het 
atrium sinistrum en van hier naar den ventricu- 
lus sinister. 

De gevoels-indrukken worden gebragt naar de 
substantia gelatinosa, van daar naar de substan- 
tia medullaris postica, welke dezelve tot de 
hersenen leidt; de werkzaamheid der hersenen , die 
daardoor ontstaat, brengt de uitwerking der ge- 
voels-indrukken over tot de substantia medulla- 
ris antica, welke dezelve wederom aan de sub- 
stantia spongiosa mededeelt. 

De werkzaamheid van het afrium dextrum 
heeft derhalve eenige overeenkomst met de werk- 
zaamheid van de substantia gelatinosa, die van 


is reeds vroeger door mij voorgesteld in de ver- 
handeling: de differentia et nezu etc. pag. 37. 

(a) De vergelijking is hier ontleend uit de bloeds- 
omloop bij de hoogere dieren; bij lagere die- 
ren kan dezelve in evenredigheid voorgedragen 
worden. 


109 


den wentriculus dexter met die van de substantia 
medullaris postica, die van het afrium sinis- 
trum met die van de substantia medullaris an- 
tica en die van den venfriculus sinister met die 
van de substantia spongiosa. 

Buitendien kan men de werkzaamheid van de 
dongen, met betrekking tot het hart, in zeker 
opzigt, vergelijken met de werkzaamheid der 
hersenen in betrekking tot het ruggemerg. 

Even als het aderlijke bloed in de longen zoo 
bereid wordt, dat het de doelmatigste eigenschap 
bezit, om aan de behoefte des ligchaams te vol- 
doen, zoo geeft ook het gevoel, door de werk- 
zaamheid der hersenen, aanleiding tot de doele 
matigste dierlijke beweging. 

„ Zonder longen geen doelmatig slagaderlijk bloed, 

zonder hersenen geene doelmatige willekeurige be- 
weging. — Gelijk de ademhaling het aderlijke 
bloed in slagaderlijk verandert, zoo “wordt door 
het denken het gevoel in doelmatige wilsindruk- 
ken veranderd. 

Deze vergelijking bepaalt zich alleen tot de 
werkzaamheid van het ruggemerg in verband met 
de hersenen en de werkzaamheid van het hart in 
verband met de longen. 

Denkt men aan de verrigting vaa het rugge- 
merg zonder de hersenen, aan de reflexie-bewe- 
ging, dan kan men, desniettemin deze vergelij- 
king maken, daar ons ook de verrigting van 
het hart zonder de longen bekend is. Ik bedoel 
de circulatie bij het foetus. Bij hetzelve gaat het 
aderlijke bloed van het regter hart onmiddellijk 


110 


in het linker hart over, even als de indrukken 
van de achterste strengen onmiddellijk naar de 
voorste strengen overgebragt worden. 

Ik kan niet nalaten, bij deze gelegenheid op eene 
opmerkenswaardige omstandigheid indachtig te 
maken, dat namelijk het in functie treden van 
de longen met het in functie treden der hersenen 
meer of min gelijke schreden houdt. 

Bij het foetus, waar de longen nog niet ge- 
bruikt worden, bestaat de werkzaamheid van de 
hersenen ook niet. De werkzaamheid van het 
hart is zonder longen sterker, dan naderhand met 
dezelve; de eenigste dierlijke beweging die aan- 
wezig is, is reflexie-beweging. 

Hoe meer naderhand de longen in werking tre- 
den, des te meer ontwikkelen zich ook de werk- 
zaamheden der hersenen, ofschoon bij de hoogere 
dieren deze laatsten nog eenen langen tijd ach= 
terlijk blijven, al zijn de longen reeds in volle 
‘werkzaamheid getreden. 

Bij de lagere dieren en namelijk bij de amphi- 
biën, bij welke de reflexie-beweging in zoo eenen 
buitengewoon hoogen graad altijd aanwezig is; 
bij welke wij zoo duidelijk zien, dat de verrig- 
ting van het ruggemerg, zonder tusschenkomst 
van de hersenen gedurig plaats grijpt; bij wel- 
ke bijna alle willekeurige beweging met reflexie- 
beweging gemengd is; bij welke het ruggemerg 
zoo langen tijd, nadat de hersenen er van ge- 
scheiden zijn, in staat is, zijne werking te ver- 
rigten, reflexie-beweging uit te gefenen; bij deze 
dieren zien wij ook, dat de werkzaamheid van 


UI 


het hart zonder tusschenkomst van de longen 
plaats kan grijpen, dat een gedeelte van het ader- 
lijke bloed, zonder in de longen geweest te zijn, 
zich met het slagaderlijke vermengt, dat, ondanks 
het uitsnijden der longen, de bloedsomloop en het 
leven van het dier nog eenigen tijd voortduurt. 

Om deze hier gemaakte vergelijking tusschen het 
ruggemerg en het hart, tusschen de hersenen 
en de longen nog treffender te doen voorkomen, 
zal ik eene proef beschrijven, die ook strekken 
kan, om het hierboven gezegde van de amphi- 
biën te bevestigen. 

Men neme vier kikvorschen, vernietige bij den: 
éénen de hersenen of snijde het hoofd af, ver- 
nietige bij den anderen het geheele ruggemerg, 
snijde bij den derden de longen (a), bij den 
vierden het hart uit (5). Daarop brenge men 
op de huid (ec) van eender achterpooten van elk 


(a) Dit geschiedt best, door op beide zijden van het 
dier, onder de voorpooten in de okselholte zeer 
voorzigtig eene kleine opening door de huid en 
spieren te maken, en daarop de buik te druk- 
ken. Bij inademing zullen daardoor de longen 
naar buiten gedreven worden, welke men dan 
afsnijde, 

(4) Door eene kleine opening in het sternumte maken 
en den onderbuik te drukken, kan het hart naar 
buiten gedreven worden. 

(ec) De huid van deze dieren is in zoo eenen hoogen 
graad tot absorbtie geneigd, dat de geringste 
aanraking van dezelve met sfrychnine, op welke 
plaats ook van het ligchaam, vergiftiging ver- 
oorzaakt. 


112 


dezer vier dieren een weinig azijnzuur strychnine. 

Na verloop van eenige minuten zal de eers/e 
kikvorsch, van welke de hersenen vernietigd zijn, 
en de derde, wiens longen uitgesneden zijn, fe- 
tanus krijgen; op de twee andere kikvorschen 
daarentegen, van welke de eene zonder rugge- 
merg, de andere zonder hart is, zal het vergift 
volstrekt zonder werking blijven (a). 

Men ziet hieruit, dat de longen evenmin nood- 
zakelijk zijn, tot het opnemen en verspreiden van 
het vergif, als de hersenen, om deszelfs werking 
te doen plaats vinden. Het eerste kan niet zon- 
der het hart, het laatste niet zonder het rugge- 
merg geschieden (b). - 

Het is natuurlijk, dat het opnemen van het 
vergif geschiedt door de aderen en de regter helft 
des harts, het verspreiden door de linker helft 
en de slagaderen, 

Nu konde men vragen, of het opnemen van de 
werking in het ruggemerg ook geschiedt (of bevor- 
derd wordt) door de achterste zenuw-wortels en 
de achterste strengen, en naar de voorste stren- 


(«) Deze proef bevat buitendien het grootste bewijs, 
dat het aderlijke bloed onmiddellijk door het hart 
circuleren kan; dat het zonder longen van de ade- 
ren in de slagaderen zich begeven kan. 

(B) Dat de tegenwoordigheid van het ruggemerg ver- 
eischt wordt, om de vergiftiging op te wekken, 
is eene bekende daadzaak. 

Uit mijne boven beschrevene proeven blijkt 
het, dat hiertoe alleen de voorste strengen nood- 
zakelijk zijn, 


1138 


„gen vereischt wordt, zoo als wij boven gezien 
hebben, dat de werking dáár plaats grijpt, en 
door de bewegings-zenuwen naar de spieren ver- 
spreid wordt. — Tot deze vraag zouden, bij den 
eersten oogopslag, de proeven van Srannros wel 
eenige aanleiding kunnen geven. — 

Dat de achterste strengen en de achterste wor: 
tels niet noodzakelijk zijn, om de voorste strert- 
gen te vergiftigen, hebben wij boven gezien. Zij 
zijn noodzakelijk, om de vergiftiging op te wek- 
ken ; zonder eene prikkeling, aan ben toegebragt, 
zullen de tetanische bewegingen zich niet ver- 
toonen, tenzij dat er eene mechanische prikkeling 
op of in de voorste strengen zelve aangebragt wordt; 
zoo als wij boven gezien hebben, door schudding 
(commotio) enz. 


Daar ik hier met vergelijken bezig ben, wil ik 
er nog bijvoegen ‚ dat de circulatie in het capil- 
laire systema mij schijnt, in zeker opzigt, te kun- 
nen vergeleken worden, met de circulatie, die 
tusschen de ganglia en de gevoels- en bewegings- 
zenuwen van het vegetative leven bestaat. 

De werkzaamheid (beweging) in het Aaarvaat- 
stelsel is wel van de beweging in het hart en de 
longen afhankelijk ; maar deze beweging kan eenen 
tijd lang zonder den invloed dezer organen plaats 
grijpen; Mürren heeft in eenen afgesnedenen ach- 
terpoot van eenen kikvorsch de circulatie in de 
haarvaten van het zwemvlies tien minuten zien 
voortduren. De werkzaamheden van de zenuwen 

NAT. TijpscHR. D. VIT. St, 1. 8 


114 


des organieken levens zijn wel van het ruggemerg 
en de hersenen afhankelijk, maar duren eenen 
geruimen tijd voort nadat de hersenen en het rug- 
gemerg vernietigd zijn. — Deze vergelijking is 
wel niet zoo treffend als bovengenoemde van het 
ruggemerg enhet hart, de hersenen en de longen , 
maar juist doordien ik deze gemaakt heb, heb 
ik ook die tusschen het haarvaatstelsel en de ge- 
noemde zenuwen voorgesteld, 

Met opzigt tot deze zenuwen , beschouw ik iee 
der gaxnglion als een centrum voor de werking 
van een grooter of kleiner aantal bewegings- en ge- 
voels-zenuwen; in dit,ganglion geschiedt er eene 
circulatie tusschen deze beide verschillende zenu- 
wen (a), welke zich tot het gaxnglion bepaalt of 
zich uitstrekt tot een ander ganglion of tot meer- 
dere ganglia, waarmede helzelve in verband staat. 
Het opwekken van organiek gevoel, en dien ten 


(a) Om te bewijzen, dat eene zelfstandige circulatie 
in de ganglia van het vegetative leven plaats 
vindt, heeft men niet noodig het hart uit een 
dier te nemen, om bij iedere nieuwe prikkeling 
eene nieuwe beweging te zien ontstaan; men ne- 
me eenvoudig het darmkanaal uiteenen kikvorsch, 
bevrijde hetzelve van zijn mesenterium, en legge 
het uitgestrekt op een stuk papier, make een 
teeken op dit papier, tusschen de beide uitein 
den van het darmkanaal en langs de zijden, dan 
zal men ten duidelijkste zien, dat de mofus pe- 
ristalticus eenen tijd lang voortduurt, en dat men 
door prikkeling deze beweging in het darmkanaal 
verhoogt. Zie ook hierover Müurer’s Phystologie, 


115 


gevolge het te voorschijn roepen van organteke 
bewegingen , kan door een enkel ganglion ge- 
schieden of meerdere ganglia kunnen daarin deel 
nemen, naarmate de prikkeling is, die op enkele 
of meerdere gevoels-zenuwen van het zenuwstelsel 
des organieken levens aangebragt wordt. 

Wordt b.v. een gevoels-zenuw of worden meer- 
dere gevoels-zenuwen van het organieke leven 
zacht geprikkeld, dan wordt deze prikkel naar 
het eerstkomende ganglion overgebragt, waar- 
henen deze zenuwen zich begeven, en dien ten 
gevolge worden de bewegings-zenuwen van dit 
ganglion aangezet, om zekere bewegingen’ te 
verrigten. 

Is deze aangebragte prikkel sterker, dan ver- 
spreidt zich dezelve door het ganglion henen naar 
de andere ganglia ‚en geeft ook daar aanlei- 
ding tot beweging. Het verband, hetwelk tus-, 
schen de verschillende ganglia is, bestaat uit be= 
wegings- en gevoels-vezels, zoodat-de beweging, 
even zoo goed als het gevoel, door de verschil- 
lende ganglia, van het eene door het andere 
henen, kan verplant worden. Dat dit ontegenspre- 
kelijk waar moet wezen, blijkt cok daaruit, dat 
het verband tusschen de zenuwen van het dierlijke 
en organieke leven (a), zoowel uit bewegings- 


(a) In den laatsten tijd heeft VarLenriN beweerd, dat 
er maar één zenuwstelsel bestaat. — Indien dit 
ook waar is, en indien men daarom misschien 
niet zoude kunnen zeggen: organieke en anima- 

8 hd 


116 


als gevoels-vezels bestaat. 

Is de prikkeling op de organieke gevoels-zenú= 
wen van eenen buitengewonen aard, dan is de 
uitwerking daarvanjook buitengewoon, en deze 
úitwerking kan zich dan alleen beperken in de 
organieke spheer of kan zelfs tot het zenuwstelsel 
ván de dierlijke spheer overgaan. } 

Geschiedt deze buitengewone werking in de or- 
ganieke spheer, dan ontstaat er buitengewone be- 
weging, organieke reflexie-beweging, in ver- 
schillende spiervezels van het plantenleven. 

Is deze organieke reflezie-beweging in spier- 
vezels van die deelen, waarin de prikkeling plaats 
gegrepen heeft, dan kan door dezelve de prikkeling 
verwijderd worden, (b.v. bij sordes in de inge- 
wanden) en dan verdicht dezelve den nam van: 
doelmatige organieke reflexie-beweging. 

_De reflexie-beweging van het organieke leven, 
zoowel de doelmatige als ondoelmatige, noemt 
men Aramp (a). 


le zenuwen, zal men toch wel altijd kunnen zeg- 
gen: zenuwen van hef dierlijke en zenuwen van het 
organieke leven, 
(a) De bewegingen van de deelen, die den wil niet 
ondergeschikt worden, zijn : 
A. Organieke beweging en 
B. dutomatische beweging. — De organieke be- 
wegingen zijn wederom : 
a. gewone organieke bewegingen, 
b. organteke re/exzie-bewegingen. Deze laatste 
kunnen weder verdeeld wordén in. 
4, doelmatige organieke reflexie-bewegingen, 


117 


Vindt de organteke reflexie-beweging plaats 
ja de organieke spieren van deelen, waarin de 
prikkeling niet ontvangen is, dan is deze bewe- 
ging niet in staat den prikkel onmiddellijk te ver- 
wijderen, en dan is het ondoelmatige organieke 
reflezie-beweging. 

Gaat deze prikkeling over tot de zenuwen van 
het dierlijk leven (tot de radices nervorum), dan 
ontstaat er pijx of ondoelmatige (dierlijke) refle- 
zie-beweging, of beiden te gelijk, 

Er ontstaat pix, indien de, in de organieke 
gevoels-zenuwen ontvangene, prikkel door deze 
gevoels-zenuwen, welke met de medulla spinalis 
verbonden zijn, naar de substantia gelatinosa 
gebragt, en van hier tot de substantia medulla- 
ris postica verplant wordt. 

Reflezie-bewegingen (ondoelmatige dierlijke (a)) 
ontstaan er, indien de, in de substantia gelatt- 
nosa overgebragte , indrukken naar de substantia 
spongiosa geleid worden, Dat beide zoowel re- 
flexie-beweging en pijn te gelijk op die wijze 
ontstaan kunnen, verstaat zich van zelf. Ook laat 
het zich gemakkelijk verklaren, hoe de fwee 


be v. idiopathisghe kramp in de ingewan- 
den, 
B ondoelmatige organieke reflezie-beweging, 
b.v. sympatische kramp inde ingewanden. 
(a) Alle reflexie-beweging, die door eenen prikkel in 
het inwendige van het ligchaam ontstaat, welke gee- 
ne willekeurige beweging kan wegnemen, moet, 
zoo als boven aangetoond is, ondoelmatig zijn. 


118 


soorten van reflexie-beweging in de organieke 
spheer, en de ondoelmatige dierlijke reflexie-be- 
weging met pijn, door éénen en denzelfden prikkel 
kan veroorzaakt worden. 

Deze meening over de verschillende soorten van 
beweging, als ook over de verschillende bewegin- 
gen bij de verrigtingen van de hersenen, ( waar 
over ik eerstdaags denk te schrijven), heb ik 
reeds verleden jaar, 1838, aan Prof. J, vAN DER 
Horven medegedeeld, 


Ten slotte zal ik hier, nadat ik iets over de 
willekeurige en organieke beweging gezegd heb, 
eenige proeven mededeelen over eene beweging, 
die wegens haren aard, evenmin tot de wille- 
keurige als organieke behoort, en die even zoo- 
wel door eenen uitwendigen, als inwendigen prik- 
ket ontstaan kan: over de automatische bewe- 
ging. 5 

Tot deze automatische beweging behoort de 
beweging der ris. 

F. Arnorp was de eerste, die de juiste oorzaak 
tot de beweging der gris vermoedde en dezelve 
beschreef, doch het niet waagde bepaaldelijk voor 
deze meening uit te komen (a). In het jaar 1833 
heb ik gemeend, aanleiding te hebben, meer be- 
paaldelijk over de beweging der drs te kunnen 
spreken en te beweren, dat de zervus opticus 


(a) Zie F. Annorp, der Mopftheil des vegetativen 
Mervensysterms. 1831. pag. 189. 


19 


geenen invloed op dezelve uitoefent , maar dat de za- 
mentrekking geschiedt door middel van den nervus 
centralis, (zie mijne Diss. de differentia et nexu 
enz. pag. 57). Jonanses Mürren (Phystologtie) 
heeft de gevolgtrekkingen van deze mijne proeven 
tegengesproken, dewijl hij meende, dat bij door- 
snijding van den eenen nervus opticus , zonder 
den nervus oculi motorius, nog aan het oog, 
hetwelk dezen gezigts-zenyw verloren heeft, de 
beweging des regenboogs door reflexie van het an- 
dere oog geschieden kon. - 

Hij vond met grond des te meer aanleiding tot 
deze bewering, dewijl ik niet naauwkeurig aan- 
gaf, of ik de #/s van elk oog afzonderlijk onder- 
zocht had. Ik moet het hier bekennen, dat mij- 
ne gevolgtrekking volstrekt geene wederlegging 
verdiende, en dat dezelve reeds daarom in geen 
aanmerking moest komen, dewijl de nervus op- 
ticus slechts gedeeltelijk doorgesneden was. 
Dit is mij ontgaan bij het maken van mijne ge- 
volgtrekking, het is Jorasses Mürren ontgaan, 
terwijl hij dezelve tegensprak, 

Mürrer steunde zijne meening, over de bewe- 
ging van den #rís, hoofdzakelijk op proeven, 
door Maro aan dieren genomen. 

De proeven van Maso waren tet hiertoe altijd 
het struikelblok, hetwelk de regte begrijpen over 
beweging van den #rís in den weg lag. Mij kwa- 
men dezelve steeds geheel onwaarschijnlijk voor, 
en, ofschoon vol vertrouwen op dezen vernufti- 
gen onderzoeker, hebben deze proeven en der- 
zelver gevolgtrekkingen nooit eenen ingang bij mij 


120 


kunnén vinden. Ik heb daarom dezen ‘zomer de- 
zelve bij menigvuldige duiven herhaald, doch mij 
spoedig overluigd, hoe moeijelijk het is, de proe- 
ven zoo te nemen, als Maso dezelve beschreef (a), 
daar de bloeding bij het openen van de hersen- 
holte zoo hevig is, dat de dieren meestal dood 
zijn, alvorens men den zervus opticus doorge- 
sneden heeft; hoe zou het derhalve mogelijk zijn, 
om nog na deze doorsnijding, proeven te onder- 
nemen met het celebrale einde van den doorge- 
sneden zervus opticus 2 Ik had verscheidene die- 
ren reeds te vergeefs tot deze proefneming gebe- 
zigd, toen het mij eindelijk gelukte, om bij eene 
duif den rervus opticus geheel door te snijden, 
bij eene andere beide zervi optici, terwijl ik bij 
twee duiven alleen beide erv? oculi motorit door- 
gesneden heb, Desniettegenstaande zijn de dieren 
eenen tijd lang in leven gebleven ‚ zoodat de proe- 
ven op dezelve ondernomen konden worden. 

Bij de eerstgenoemde duif trok zichde zr{s van 
de geopereerde zijde duidelijk zamen , terwijl het 
oog van de niet geopereerde zijde met de hand digt 
gehouden werd, Ook hij het andere dier, welks 
beide nervi opttoi doorgesneden waren , wasde 
zamentrekking der tis van beide oogen duidelijk 
waar te nemen, 

Gelijke uitkomst ais deze proeven, hadden de 
andere, die ik nam op de twee duiven, bij wel- 
ke ik beide nervë oeuli motorii geheel doorgesne- 


(a) Maro, arafor, and phystol. conunentaries. TI, 


121 


den had; want, na deze operatie trok zich de zrzs 
insgelijks duidelijk zamen. 

Om nog betere uitkomsten te verkrijgen, heb 
ik tot deze proefnemingen verscheidene Konijnen 
gebezigd, bij sommige van deze heb ik alleen bei- 
de zervi optici doorgesneden, bij andere zoowel 
de nervi oculi motorii als nervi optic, en nim- 
mer is het mij ontgaan, na deze operatiën, de 
zamentrekkingen van den zis waar te nemen. 

Ook heb ik bij twee konijnen, buiten de door- 
snijding van den zerv? optict en nervi oculi mo- 
tori, ook den stam van den zervus frigeminus 
doorgesneden, maar na deze operatie is het mij 
niet gelukt, zamentrekking van den zris te kun: 
pen ontdekken, 


122 


BIJVOEGSEL. 


Nadat deze verhandeling reeds ter perse was ge= 
tegd , heb ik wederom verscheidene van de in de- 
zelve voorkomende proeven herhaald, en ik heb 
nu bij de menigvuldige opmerkingswaardige ver= 
schijnselen, die deze proeven opleveren, hier nog 
het eene en andere te voegen. — Ook meen ik bui- 
tendien nog eenige weinige andere ophelderingen 
te moeten geven. 


Men zoude bij den eersten oogopslag kunnen 
gelooven, dat mijne op bladz. 9 voorkomende 
mededeeling over het ontstaan der reflexie-bewe- 
ging bij prikkeling der achterste zenuw-wortels 
in strijd stond met mijne vroeger, (in de verhan- 
deling: over de voorste en achterste strengen 
van het ruggemerg), beschrevene proeven , in wel- 
ke ik verklaarde, dat bij doorsnijden of aanra- 
king van de achterste strengen geene beweging 
onstaat (a). — Indien men de beschrijving van 


(a) Zie Tijdschrift, Vde Deel, bl. 162165, proef 
28. 


123 


deze proeven naauwkeurig nagaat, zal men zien, 
dat deze tegenstrijdigheid volstrekt niet bestaat; 
want a) de voorste en achterste strengen waren 
bij deze proeven gescheiden, alvorens het door- 
snijden van deze laatstgenoemde strengen plaats 
greep , en daardoor was aan het ruggemerg meest 
al de gelegenheid ontnomen, reflexie-beweging te 
bewerkstelligen; b) de grootst mogelijke voor- 
zigtigheid is desniettemin bij deze proeven in 
acht genomen, en op deze voorzigtigheid, als- 
mede op de daarmede verbondene moeijelijkheid , 
indachtig gemaakt, en eindelijk c) is er van de 
reflexie-beweging wel degelijk, bij die gelegen- 
heid, gesproken. (Zie l.c. bladz. 160. aanteeke- 
ning (6). 


Op bladz. 9hebik gezegd, dat M. Harr's mee- 
ning over eene bijzondere soort zenuwen, die hij 
excito-motory en reflecto-motory noemt, door 
mijne onderzoekingen wederlegd wordt. Ik ben 
hierop in de verhandeling wel onmiddellijk niet 
nader teruggekomen, maar geloof toch, dat deze 
zaak duidelijk genoeg wederlegd is, zoowel door 
mijne proeven met de strychnine op het doorge- 
nedene ruggemerg, van welke alle achterste ze- 
nuw-wortels weggesneden zijn; (zie boven bladz. 
84—88) alsdoor de meeste andere proeven, waar- 
door ik bewijs, dat er maar eene soort gevoels- 
en eene soort bewegings-zenuwen zijn, waarvan 
de eerste in de s. gelatinosa, de laatste in de 
s. spongtosa zich eindigen, en dat de s, medul- 


124 


laris antica en postica des ruggemergs zich ook 
in deze twee grijze zelfstandigheden achtereenvol- 
gens eindigen («). 


Hetgeen ik bl, 22, in proef 13, gezegd heb, 
dat de achterste medullaire zelfstandigheid alleen 
doorgesneden was, en niet de grijze (s. gelatt- 
nosa) ; dit kan, bij dusdanige proef, alleen op- 
gemaakt worden door den aard der verschijnselen 
en der operatie. 


Op de aanmerking, die ik bij proef 14, bladz, 
20, maakte, dat men het dier nief te veel strych- 
nine moet geven, en waarvan ik ook bladz. 31 
in de noot spreek, moet ik vooral diegenen oplet- 
tend maken, die deze proeven willen herhalen. 
Bijzondere voorzigtigheid moet men altijd in acht 
nemen , bij het herhalen van proef 14, 25,26, 27, 
29 en 30. — Ook moet men, bijzonder bij deze 
proeven (b), zeer voorzigtig zijn, dat men niets 
van de sfrychnine laat komen, op eene plaats van, 


(a) Dassen, over de werkzaamheden van het zenuw 
stelsel, deelt het gevoelen van M. Hau, dat de 
ruggemergs-zenuwen zich in de hersenen en het 
ruggemerg eindigen. — Zie l.c. bl. 12. Dit 
boek, hetwelk de Schrijver de goedheid had, mij 
te zenden, is verschenen nadat deze verhande- 
ling reeds ter perse gelegd was. 

(5) Deze voorzigtigheid is natuurlijk ook bij al de 
andere proeven noodig, 


125 


Bet ligchaam, waardoor aan het onderste gedeelte 
van de medulla spinalis onmiddellijk of middel- 
lijk het vergif medegedeeld wordt; dewijl daar- 
door deelen vergiftigd worden, die men niet ver- 
giftigen wil. 


Bij alle proeven met strychnine , doch bijzon- 

der bij de laatstgenoemde proeven, 14, 25, 26, 
27, 29 en 30, moet men de uitkorhsten niet be- 
oordeelen, indien de vergiftiging reeds lang ge- 
duurd heeft ; want er geschiedt bij deze proeven, 
(vooral, indien er buitendien veel sfrychnurne ge- 
bezigd is), zoo gemakkelijk eene mechanicke 
mededeeling des vergifts van het voorste naar het 
achterste gedeelte des ruggemergs; waardoor de 
uitkomsten geheel anders zijn, dan men verwacht 
had, en ik beschreven heb. 
__Zoodra de tetanische verschijnselen zich in de 
voorpooten openbaren, dan is het de tijd, om 
de achterpooten gade te slaan, en dan zal men 
duidelijk waarnemen, hetgeen ik bij de proeven 
medegedeeld heb. 

Om de wezenlijke vergiftiging, (imdien dezelve 
slechts in geringe mate heeft plaats gegrepen), 
van de reflexie-beweging te onderscheiden , welke 
laatste bij de tetanische beweging des eenen ach- 
terpoots (in genoemde proeven) in den anderen 
te voorschijn komt, klopt men slechts zacht op 
de tafel of op de plaats, waar het vergiftigde 
dier ligt. Hierdoor zullen dadelijk trillingen in 
den vergiftigden achterpoot te voorschijn komen , 


126 


niet in den anderen, Door deze klopping ont- 
staat er eene schudding (commotio) in de grijze 
zelfstandigheid, waarvan ik mij ten duidelijkste 
overtuigd heb, door proeven, die ik eerstdaags zal 
mededeelen. 

Met opzigt tot proef 21 (a) moet ik hier nog 
bijvoegen, dat ik bij latere menigvuldige herhaling 
van deze proef, (indien de bloedsomloop hoogerop 
vernietigd was, dan de eerst geopereerde helft des 
ruggemergs doorgesneden was), in de achterpoo- 
ten, bij matig gebruik van de strychnine, in geene 
van beide de achterpooten Zetanus heb zien ont- 
staan. 

Evenwel is de uitkomst altijd zoo, als ik, bladz. 
28, beschreven heb; indien de eene helft van het 
ruggemerg hoogerop doorgesneden was, dan de 
bloedsomloop vernietigd was. 

Wat ik derhalve op dezelfde bladz. 28 gezegd 
heb, dat de werking van de s4rychnine nog 
onmiddellijk van het voorste gedeelte des rugge- 
mergs naar het achterste overgebragt wordt, zoo 
is dit bij deze proef van geene wezenlijk bijzon- 
dere beteekenis; want, indien beide helften des 
ruggemergs goed doorgesneden zijn en de bloeds- 
omloop op de regte plaats vernietigd is, dan 
zullen beide de achterpooten niet Zefanisch wor- 
den, 


(a) Waar de eene helft des ruggemergs in de streek 
van den tweeden en de andere helft in de streek 
van den vierden wervel geheel doorgesneden was. 


127 


Door deze nadere verklaring van proef 27, 
heeft deze proef echter niets van zijne physiolo- 
gische waarde verloren, welke daarin bestaat, 
dat, ondanks het doorsnijden van beide helften 
des ruggemergs, reflexie-beweging nog van het 
voorste naar het achterste , en van het achterste 
naar het voorste gedeelte des ligchaams verplant 
wordt. 


Door menigvuldige herhaling van de proeven 
82 en 33 is het mij naderhand gebleken, dat het 
niet altijd even gemakkelijk is, om de bedoelde 
grijze zelfstandigheid (in proef 32 s. gelatinosa 
in proef 33 s. spongiosa) te vernietigen. Men 
moet in beide proeven, het tweesnijdend mesje , 
waarvan gesproken wordt, verscheidene keeren 
zacht heen en weder in het ruggemerg schuiven, 
en dan hetzelve uittrekken; daardoor zal men 
best het doel van deze proeven bereiken. 


Van alle proeven met strychnine, in deze ver- 
handeling beschreven, zijn de proeven 1 en 18 
het gemakkelijkst te doen, en de uitkomsten het 
gemakkelijkst waar te nemen, Ook zijn dezelve 
geheel voldoende, omte bevestigen, dat de voor- 
ste strengen alleen voor de beweging, de achter- 
ste alleen voor het gevoel zijn. 


Zworre, October J839, 


128 


« Dein deze verhandeling beschreven proeven 1, 37, 
40 en 47 heb ik in tegenwoordigheid van Prof. 
ScHROEDER VAN DER Kork en vele van zijne toe= 
hoorders herhaald in de anatomische gehoorzaal té 
Utrecht. In tegenwoordigheid van Prof. G. Saxpr- 
rorT, Prof. J. vAn per Hoeven, Direct. Temminck , 
Dr. Scureaet, Doetorand. J, Sanprronr en eene 
menigte studenten heb ik de proeven 37, 40, 43 
en 47 te Leiden in het Museum herhaald. Hier 
te Zwolle hebben buitendien J. Sanpirort, Dr. 
Lace, de Officier van gezondh. De Pranqve en 
Stud, Herzverp verscheidene van mijne proeven 
bijgewoond, 


DRUKFOUTEN. 


Bladz. 2 aanteekening regel 3. lees Vde deel, 
pag. 151 — 186. 

—— 58 regel 8 van onderen, achterpoot, 
lees linker achterpoot. 

—— 60 regel 10 achterpoot, lees voorpoot. 


OBSERVATIONES DE VOYRIA, 


SCRIPSIT 


F. L. SPLITGERBER. 


(Accedunt Tabulae TI, II.) 


Genus Voyria deseriptum ab Averero, in opere 
quod inseripsit: Plantes de la Guiane Fran- 
eaise, duabus continetur plantis habitus peculia- 
ris, caulibus decoloribus, pro veris foliis squamas 
gerentibus, ut in Orobancheis. A ScurrreRO, in 
cujus opere de Generihus Plantarum , nomina, 
quibus genera designantur ab Aurrero, perperam 
sunt mutata, dicitur Zita, Primum vero nomen 
servavit GriseBAcurus, in Monographia, quae in- 
seribitur : Genera et species Gentianearum, ad 
quam familiam hoe genus refertur. Enumerantur 
ab eo septem species, quarum quatuor ad Flo- 
ram Guianae pertinent, quibus si adnumeres qua- 
tuor novas, a me infra descriptas, omni jure 
illad genus huic regioni maxime proprium haberi 
licet. 

Inveni has plantas in sylvis immensis, intactisinte- 
rioris coloniae Surinamensis, et quidem in iis, quae 
sunt in regione (circulo) Parae et prope montem, cui 
nomen de Blaauwe Berg, ubi regio jam montosa 

NAT. rijnscur, D. VII, St. 1. 9 


130 


est; contra, in locis planis, Littorique maris pro- 
pioribus, nullam mihi contigit vunquam videre 
Voyriam. 

Sunt autem Voyriae plantae exiguae staturae. 
Caules plerumque latent inter folia lapsa vel Mus- 
cos, ita ut fere non nisi floribus suis, vividi ple- 
rumque coloris, agnosci possint. Rarius repe- 
riuntur , et vulgo numero perexiguo conjunctae 
erescunt, ita quidem ut Voyrtae clavatae, a me 
infra descriptae, unicum tantummodo mihi spe- 
cimen invenire contigerit. Exinde intelligendum 
esse duco in herbariis adeo raro obvias esse Voy- 
rias. In dítissimo quidem Canporrrr, Viri illus- 
trissimi , herbario, ‘hoe anno umieam modo vidi, 
nullo ibi nomine indicatam, Voyriam auräntid- 
cain a me dictam. 

Sunt qui haec vegetabilia parasitica dicant, 
Quod tamen, an de omnibus valeat speciebus, 
equidem valde dubitaverim. Auprerus certe ea de 
re nil seripto mandavit. Voyria rosea et coeru- 
lea hujus seriptoris radiees habent tuberosas, qui- 
bus incolae nativi Guianae Gallicae vesci solent. 
Earum, quas ipse vidi, radiculae erant tenues’, 
albidae, valde fragiles, non nisi maxima cautela 
evellendae, Quod vero V. unifloram et mezi- 
canam in vetustis invenerint arborum truncis, ex 
eo nondum tuto effici posse arbitror parasiticam 
in his plantis esse crescendi rationem. 

Caules semper sunt simplices; ubi multiflori 
plerumque dichotomi-sunt, flore pedunculato vel 
‘sessili in dichotomiae axillis, In omnibus specie- 
bus squamae conspiciuntur loco foliorum, ple- 


_ 


131 


fumque oppositae et basi connatae. In V. spa 
thacea squamae summae maximae sunt et folia- 
eeae, neque alia ratione, nisi quod materiam vi- 
ridem colorantem non habeant, a veris foliis di- 
stinctae, 

Notatu dignissimae sunt differentiae quas obfert 
florum, in diversis speciebus, analysis. Calyx, 
e, gr. in plerisque est campanulatùs, sed in V, 
spathacea tubulosus et longus; in V. nuda nul- 
lus; corolla est tubulosa, lobis erectis et magis 
minusve inflexis, excepta V. clavata, in qua co- 
rolla est clavata. Antherae in aliis sessiles Sunt, 
in aliis filamentis sustentatae, in V. clavata fere 
circa stylum connatae, quemadmodum in Gen- 
tianis nonnullis. In fructu quoque, pro diversis 
speciebus, quaedam diversitates sunt. In non- 
mullis enim capsula in medio dehiscit, apice et 
basi elausis; in aliis contra tota dehiscit, quod 
majori aut minori pistilli firmitati tribuendum 
duco. Cujusmodi differentiam tamen non satis 
valere crediderim ad unam alteramve speciem, 
ab hoe genere sejungendam. Quare recte Geisr- 
pAcnres genus Leiphaimos (L. parasiticus Cham. 
et Schlecht, vid. Linn. VL. 887,) ad Voyriam 
retulit. 

Quad ad divisionem specierum , ab hoe auctore 
propositam , ea mihi non videtur esse satis natu- 
ralis, quum aurantiaca v. e,, secundum hanc 
rationem, referenda sit ad $ Leiphaimos, pro- 
pter calycem non ecínetum tribus bracteolis, et 
ad $ Lita, propter rationem qua dehiscit. 

Quamobrem equidem existimaverim Voyrias esse 

9 


132 


dividendas in species umi-, et multifloras, quo 
facto, omnes facile et recte ordinari possint. 

Specierum numero aucto, character generis 
paululum ‚mutandus est. Hune ergo sequenti ra- 
tone propono. È 


Voyria, Auvsr. plant. guian. 1. p. 209. Vo- 
HiRtA, Joss. gen. 1á4l, Sennen. gen. NO, 
1734. Srprena. gen. N°. 719. Voyra Guises. 
Obs. 33. Gerttan. p. 206. Enpmicm. gen. 
N°. 3540. 


Calyx valvaris, quinquelobus, campanulatus 
vel tubulosus, rarissime nullus. Corolla hypogy- 
na , infundibuliformis, regularis, lobis a tubo 
elongato basi tumido, demum scisso, distinctis. 
Filamenta nulla, vel plus minusyve elongata, 
basi aequalia, tubo corollae inserta. Antherae 
erectae, biloculares, loeulis longitudinaliter de- 
hiscentibus, immutatae. Ovarium liberum, in 
stylo subattenuatum. Stigma indivisum, capitel- 
latum. Capsula semi-biloeularis, bivalvis, placen- 
tis suturalibus. Semina numerosa, minima, testa 
membranacea cincta. 

Herbac Americae tropicae, in sylvis inter fo- 
lia lapsa vel in truncis arborum vetustarum cre- 
seentes, chlorophyllo destitutae, foliis squamac- 
formibus quasi aphyllae , floribus terminalibus. 


133 
9. EL. Caule unifloro. 


1% Voyria clavata, Nob. — corollae longe cla- 
vatac lobis obtusis. Tab. I. fig. 1. 


Habitat rarissima in sylvis prope flumen Sa- 
ramaccam superius, 
Floret mense Junio. 


Caulis subtripollicaris, multisquamosus, squa- 
mis oppositis, ovatis, acutis, basi connatis, su- 
perioribus approximatis, majoribus, inferioribus 
distantibus minutis. Flos terminalis, fere triun- 
cialis. Calyx campanulatus, laxus, interdum la- 
teraliter fissus, limbo quinquelobo, lobis lanceo- 
latis, acuminatis, Corolla apice clavata, in tu- 
bum longissimum, cylindricum attenuata, lobis 
eblongis obtusis, erectis, lilacinis. Staminum fi- 
lamenta tubo corollae inserta, semipollicaria, pla- 
niuscula, glabra, basi pubescentia. Antherae co- 
haerentes, stylo perforatae. Stylus glaber, sta 
minibus longior, filiformis, apice inerassatus. 
Stigma maximum, capitatum, infundibuliforme, 
margine crenulatum, Capsulam non vidi. 

Habitus proprius gentianam quodammodo simu- 
lans, cum eo tamen omnium reliquarum specieruma 
econveniens, 


2°. V. wriflora — corollae tubo longissimo , lo- 
bis ovatis acutis. 


Guises. goglian. p. 207. 


134 


83°. V. Zenella — corollae tubo brevi, lobis lie 
neari-lanceolatis. 
Grisen. 1. ce. 207. 


| 


4°. V. nuda, Nob. — corolláe tubo brevi, lobis 
obtusis, calyce nullo. Tab.I. fig. 2, - 


Legi inter folia dejecta in sylvis maximis pro- 
pe plantationem Berlyn in Para. 
Floret mense Martio. 


Radices fibrosae. Caulis 3—8 pollicaris, al- 
bidus, erectus, simplex , tenuis, fere non squa- 
mosus. Flos terminalis, semipollicaris, Calyx nul- 
lus. Corolla supra basin ventricosa, apice tubu- 
losa, limbo azureo, lobis oblongis , obtusis, pa- 
tulis. Antherae sessiles, tubo corollae insertae. 
Ovarium glabrum , oblongum, basi in stipitem atte- 
nuatum, ab utroque latere glandula pedicellata 
instructum. Stylus filiformis , brevis, glaber , basi 
inerassatus. Stigma capitatum, depressum. Cap- 
sula subeompressa, bilocularis, medio dehiscens. 
Semina minutissima, numerosissima, albida, se- 
taceo-fusiformia ; testa membranacea, nucleo cen= 
trali oblongo. Ì 

Defeetu calycis ab omnibus diversa, Hujus plan- 
tae habitus nisi plane conveniret, cum eo reliqua- 
rum specierum, et in primis cum eo V, fenellae; 
non omnino alieni essemus ab opinione eam ab 
hoe genere esse separandam. Appendicis ab utro= 
que capsulae latere conspicuae natura non facile 
intelligitur. Semina aliquam habent similitudinem 
cum seminibus Nepenthis distillatoriae, 


135 
$. IL. Cauule bi-multifloro. 


5°. V. breviflora — floribus solitarüs vel ternis, 
‚__corollae parvae lobis brevibus, angustis, acu- 
tusculis, 


Guisrz. l.c. p. 209. 


69. V. aurantiaca, Nob. — floribus paucis sub- 
eymosis, corollae lobis oblongis, acutis, Tab, ji 
fig. 3. 


Habitat inter folia dejecta cum V. zuda, 
Floret Marlio. 


Tota aurantiaea. Radices minimae, subcarti- 
lagineae. Caulis3 —4 pollicaris, teres, sulcatus, 
squamosus, squamis oppositis, ovalis, acuminatis, 
membranaceis. Cyma erecta, dichotoma, sub- 
quinqueflora , flore axillari pedicellato, Pedicelli 
breves, basi bractea lanceolata instructi. Calyx 
campanulatus, membranaceus , adpressus, lobis 
acuminatis, apice setaceis, Corolla basi ventrico- 
sa, apice tubulosa, tubo intus infra antheras vil- 
loso, limbo patulo quinquelobo, lobis oblongis, 
acutis. Antherae sessiles, tubo corollae insertae. 
gvatae , obtusae. Ovarium ovato-oblongum, glas 
brum. Stylus filiformis. Stigma capitatum, pu- 
berulum. Capsula bivalvis, valvis apice ad basin 
dehiscentibus. Semina minutissima, sub-fusiformia , 
brunnea ; testa membranacea , nucleo oblongo. 

Legi specimen unicum, caùle unifloro, limbo 
eorollae septemlobo, 


136 
7°, V. rosea. Aubl. — floribus geminis, corols 


lae lobis ovatis acutis. 
Gaisen. gent, p. 208. 


8°. V. coerulea. Aubl. — floribus geminis, corol 
lae lobis obovato-subrotundatis obtusis. 
Grisen. 1, Cc. p. 208. 


9% V. corymbosa, Nob. — Corymbo dichotomo- 
multifloro, corollae lobis lanceolato-lineari- 
bus. Tab. II. fig. 4, 


Habitat inter folia delapsa in sylvis submon— 
tosis propemontem: de Blaauwe Berg. Flo- 
ret mense Majo. 


Caulis 4—8 pollicaris, flexuosus, erectus, squa- 
mosus, squamis oppositis, connatis, ovatis, acu— 
tis, membranaceis. Corymbus ter-quater dicho- 
tomus, floribus axillaribus sessilibus, ramulis basi 
suffultis, bracteis ovatis, acuminatis. Flores se 
mipollicares, hilacini. Calyx campanulatus, lobis 
linearibus, apice setaceis. Corolla tubulosa post 
inflorescentiam paulo inflata, lobis. patulis longis- 
simis, Staminum filamenta longa, tubo corollae 
inserta, minutissime puberula. Antherae lineares, 
obtusae, basi bi-appendiculatae. Ovarium glabrum, 
lanceolatum, Stylus brevis, apice incrassatus. Stig- 
ma capitatum, minute papillosum. Capsula ob- 
longo-lanceolata, utrinque attenuata, medio de- 
hiscens. Semina minutissima, oblonga vel rotun- 
data, testa areolata, 


10°. V. mexicana — cyma erecta dichotoma, co- 


137 


rollae lobis brevissimis, ovatis, acutissimis, 
Garsen. 1. c. p. 208. 


11°. V. spathacea — caule multifloro, bracteis 
spathaceis, corollae lobis oblongis acutis. 
Tab. I. fig. 5. a. 


Vohiria spathacea. Lam. Enecycl. Vol, VIIL, 
pag. 771? 
Gersen. 1. c. p. 209. 


Var. @. floribus sessilibus, unilateralibus. fig. 5. aa. 


Legi utramque varietatem inter folia de- 
jecta in sylvis submontosis prope montem 
Blaauwe Berg. Floret mense Majo, 


Caulis 2—3 pollicaris, subcompressus, sulca- 
tus, squamosus, squamis oppositis, basi junctis, 
amplexicaulibus , late-ovatis, acutis, superioribus 
maximis, inferioribus minoribus. Flores in var. «. 
quaterni vel quini, breve pedunculati, in var. 6. 
numerosi, in cymam dichotomam dispositi, uni- 
laterales, sessiles, basi multibracteati , bracteis 
imbricatis, late-ovatis semipollicaribus, acutis vel 
obtusis, margine subscariosis, Calyx 6—7 lineas 
longus, tubulosus, cylindricus, corollae adpres- 
sus, limbo interdum fisso, lobis obtusis. Corolla 
sesquipollicaris, vel longior , tubulosa, subcoria- 
eea, striata, lobis patulis, lilacinis. Antherae 
sessiles, Ovarium glabrum. Stylus filiformis, basi 
et apice incrassatus. Stigma capitatum, infundi- 
buliforme, margine crenulatum, Capsula oblon- 


138 


ga „ medio dehiscens. Semina minuta, flavescen— 
tia, subrotunda; testa obseure reticulata, 


A deseriptione Lamarckii imprimis differt; ca- 
Iyce tubuloso elongato, nec brevi. 


Scripsi Amstelodami mense Novembri 1839. 


mmm deren den de dt dement 


EXPLICATIO ICONUM. 


Tab. IL. fig. 1. Voyria clavata. 


a. Planta magnitudine naturali, b. calyx magn. 
nat, c. corolla explanata, magn. nat, 


' Tab. IL. fig. 3. V. auranfiacd. 


a, Planta magn. nat. 5, calyx magn. auctus, 
e, corolla explanata auct. d. ovarium cum stylo 
auct. e. stigma auct. f. anthera antice visa auct. 
Z. capsula auct. A, semina maxima auct, 


Tab. IL fig. 2. V. nuda. 


a. Planta magn. nat. b, corolla magn. auct. 
€ corolla explanata auct. d. glandula pedicellata 
a latere ovarii, auct, e. capsula auct. f. semina 
maxima aucta, 


Tab. IL. fig. V. corymbosa. 


a, Planta magn. mat, 5, calyx magn, auctus, 


Lydschr „voor Nat. Gesch. D. 7 


Lig. Z. 


Spltgerberad ols del. Jteend.v.Z.Jpringer, Berden, 


7 


Jteend, sv. Sprouger, Leiden. 


Zijdschr: voor Nat, Gesch.D. 7 


Jteend.v.L. Jprvuger, Leider. 


d 


Joltgerber ad ohy. del. 


139 


e‚ Corolla explanata auct. d. ovarium cum stylo 
auct. e. stamen a latere visum auct. f. stamen 
anlice visum auct.,g. capsula auct, %„ semina 


kid 


maxima aucta, 
Tab. II. fig. 5, Vs spathacea. 


‚a. Planta magn. nat, aa. Var. - magn. nat. 
b: calyx magn. auct, c, corolla explanata auct. 
d. capsula*cum stylo auct, e. semina maxima 
aucta. 


BESCHRIJVING 


VAN DE 


VORMING en ONTWIKKELING peR ZADEN 


VAN 
CRINUM CAPENSE Herpert, 


met opmerkingen over de deelen van het zaad 
en over de kieming, ook bij eenige andere 
Monocotyledoneae ; 


DOOR 
H. C. van HALL. 


(Medegedeeld aan de Eerste Klasse van het Koninklijk 
Nederlandsch Instituut op den 23 Dec. 4887.) 


eend den vn 


Gelegenheid gehad hebbende, om de ontwik- 
__keling der zoo zonderling gevormde zaden in he; 
geslacht Crinum , bij een exemplaar van Crinum 
capense Hernenr, (dezelfde plant, die in onze 
tuinen veelal als Amaryllis longifolia voorkomt), 
‘behoorlijk waar te nemen, zoo heeft mij dit on- 
derzoek als van zelf geleid, niet alleen tot de 
bepaling van den waren aard der onderscheidene 
in dit zaad voorkomende deelen, maar ook tot 


vergelijking derzelve met gelijksoortige deelen in 


aanverwante plantengeslachten. Het is mij hierbij 
gebleken, dat bij onderscheidene schrijvers ver- 
keerde opvattingen aangaande de natuur dezer 
deelen voorkomen , en dat over de geschiedenis 


Mál 


der kieming en de gesteldheid van het zaad bij 
eenige Monocotyledoneae, door deze beschou- 
wing eenig meerder licht konde worden verspreid, 
weshalve ik gemeend heb wel te doen, met het 
geven eener beschrijving van het bedoelde ver- 
schijnsel, vergezeld van alle zoodanige opmerkin- 
gen, alsik, uit een organographisch en physiolo- 
gisch oogpunt, voor de regte kennis van dit ge- 
deelte van het Plantenrijk, als nuttig meende te 
mogen beschouwen, 

De zaak, waarop wij doelen, is, wel is waar , 
niet geheel onbekend. Reeds Rumrpurus en Lin- 
xagus maken er kortelijk gewag van, en de eer- 
sle vooral schijnt de zaak uit het regte oogpunt be- 
schouwd te hebben. Sommige nieuwere schrijvers, 
en onder deze vooral Hrerrrar (a), geven als het 
onderscheidend kenmerk van het geslacht Crinum , 
in tegenstelling van het geslacht Amaryllis, mede 
die dikke knolvormige zaden op, welker beschou- 
wing wij ons thans voorstellen, en welke vorming 
alzoo, niet aan ééne soort, maar welligt (met 
geringe wijzigingen) aan alle de thans bekende 45 
soorten van het alzoo vastgestelde geslacht C'rí- 
num, gemeenschappelijk eigen is. Acu. Rrcnaan 
heeft in eene Verhandeling geplaatst in de Anxa- 
des des sciences naturelles (Tome II. p. 12—16, 
pl. IL), de knolvormige zaden van twee soorten 
van Crinum beschreven, doch in deze zeer be- 


(a) Amaryllidaceae, a Treatise on bulbous Roots. 
Bij W, IlenseRT, London 1837, 


142 


knopte Verhandeling komt het een en-ander voor, 
dat, naar mijn ‘inzien , niet met den waren aard 
der zaak overeenkomt; hetwelk mij eene drangre- 
den te meer was, om mijne meer uitvoerige be- 
schrijving dezer zaak niet achterwege te houden. 


De Críinum capense dan, waarvan wij spre- 
ken , bloeide in den Hortus te Groningen in Julij 
1837, en trok reeds kort na den bloeitijd mijne 
aandacht door den buitengewoon sterken aangroei 
van het vruchtbeginsel (ovarium) ‚ hetwelk ‘binnen 
korten tijd zoo dik-en zoo zwaar werd , dat niet 
alleen de bloemstelen (pedunculi) , maar ook de 
geheele bloemsteng (scapus), welke die bloemste. 
len droeg, door het gewigt der vruchten neder- 
bogen en ten laatste geheel op de aarde rustten. 

Toen deze vruchten op den 25en Augustus hare 
rijpheid verkregen hadden, vertoonde eene der- 
zelve zich, als in fig. 1, van ter zijde is afge- 
beeld. Het geheele zaadhulsel (pertcarpium) was 
knobbelig-opgezwollen en op menige plaats uite 
puilende door de buitengewoon-groote dikte der 
daarin bevatte zaden. In fig. 2 ziet men dezelf- 
de vrucht, waarvan de vóórwand weggenomen 
is, en- waarin de zeer groote , dikke, knolvormi- 
ge zaden dadelijk in het oog vallen. Deze zaden 
zijn ten getale van 8—10, bij volkomene rijpheid 
los, of door middel van kleine, tedere, getakte 
vaatbundels, met den bodem of met den zijwand 
van het zaadhulsel zamenhangende. 

De uiteinden dezer vaatbundels of de zaadstreng 
(funiculus seminalts) is met het naveltje (helum) 


en 


143 


van het zaad, gelijk men bij a ziet, verbonden, 
Aan dezelfde vaatbundels ziet men ook- nog on- 
dderscheidene «eitjes (ovula), welke niet tot ont-- 
wikkeling gekomen zijn, vastgehecht. 

Door de aanmerkelijke grootte der genoemde 
zaden is het zaadhulsel zeer uitgezet, zijn deszelfs 
wanden zeer dun, zijn er geene tusschenschot- 
ten (dissepimenta) te zien, en is de plaatsing 
der zaden ook geenszins regelmatig; want deze 
schijnen, bij hunne groote ontwikkeling, zich 
eenigermate naar elkander gevoegd te hebben, 
en vertoonen hierdoor eene, onderling geheel ver- 
schillende en veelal meer of min kantige gedaante, 
naar ket midden der vrucht vaak wigvormig toe- 
loopende , naar den omtrek toe afgerond. — Het 
geheel doet denken aan de 1 of 2 buitengemeen 
groote zaden, welke zich in den Aesculus Hip- 
pocastanum , ten koste der 4 of 5 overige, niet 
tot ontwikkeling gekomene eitjes, vormen. 

Men ziet in fig. 3 en 5 twee der zaden van on- 
ze Crinum van ongelijke grootte en gedaante; in 
fig. Áen 6 beide doorgesneden. In alle deze af- 
beeldingen is bij a het naveltje, van eene eenig- 
zins onregelmatige en afwisselende gedaante zigt- 
baar, en bij re de daarin voorhandene kiem (em- 
bryo); de laatste ook afzonderlijk afgebeeld in 
fig. 7. — Deze kiem vertoont zich dus, in de nog 
in het zaadhulsel bevatte zaden, reeds met de mees- 
te duidelijkheid. In dit opzigt komt onze waar- 
neming met die van Rrcnanp (t. a. pl.) overeen, 
maar verschillen wij beiden van den beroemden 
RK. Brows, die van de semina bulbosa, gelijk hij 


144 


die noemt, uit de geslachten Pancratium, Cri- 
num en Amaryllis, en dus van dezelfde, waar- 
over wij handelen, sprekende, zegt dat bij eeni- 
ge soorten uit deze geslachten, het zaad zich van 
de, plant, en zelfs van het zaadhulsel afscheidt, 
nog voor dat de embryo in het zaad zigtbaar 
wordt (a). — Ook in het dikke vleezige zaad 
der, aan Crinum en Amaryllis zoo na verwan- 
te, Haemanthus punticeus Jacqum, welke wij 
ter vergelijking hierbij (fig. 22—26) tevens af- 
beelden, was de kiem regtstandig midden in het 
zaad , met de meeste duidelijkheid (zie fig. 25 en 
26) zigtbaar, terwijl dit zaad in de saprijke bes 
dezer plant nog geheel besloten ‘was. 

Daar verder het zaad onzer plant zeer spoedig 
kiemde, maakt het eene uitzondering op hetgeen 
Scuurrz (b) zegt, dat de kiemwit bevattende za- 
den der Zilfaccae enz. zeer lang in de aarde 
moeten blijven liggen, eer zij tot ontkieming ko- 
men, omdat de kiem in dezelve nog weinig ont- 
wikkeld is. Ook de zaden van Maemanthus pu- 
niceus ontkiemen, gelijk men weet , meest nog 
vóór dat.zij ter aarde gevallen zijn, zoodat men 
de nieuwgevormde bolletjes hierbij boven van de 
bloemsteng los in de lucht afhangende ziet, alleen 
door het kiemwit (albumen) (c) der zaden gevoed. 


(a) R. Brown, wermischte Schriften. II. p. 756. 

(5) Die Natur der lebendige Pflanze. UI, p.&lk—k15. 

(c) Het Aiermwit wordt door Jussreu perisperme, door 
Rrenarp, endosperme genoemd Anderen (zie Ap. 
BRONGNIART , dnnales des sciences naturelles, XII. 


145 


Het zaad van Crinum capense is uitwendig 
met eene bleeke licht-bruinachtig-groene zaadhuid 
(spermodermis) bedekt, welke huid zeer dun is, 
gemakkelijk van het daaronder liggend . groen ge- 
kleurde deel afgenomen kan worden, maar , zoo- 
ver wij bespeuren konden, evenmin als bij Hae- 
manthus , in verschillende vliesjes (festa, meso- 
spermium en endopleura, volgens De Cannorze) 
verdeelbaar is, 

Uit de overlangsche doorsnede bij fig. 4, zoo- 
wel als uit de dwarsche doorsnede bij fig. 6, ziet 
men dat de geheele kiem vrij ver van het navel- 
tje verwijderd en zelfs het rostellum (r) niet 
eenmaal naar het naveltje toegekeerd is. Volgens 
de opgave van Rrcnanp t.a. pl. correspondeerde 
het rostellum met het naveltje; maar deze opga- 
ve is bepaaldelijk daarom minder zeker, omdat 
hij zelf zegt de zaden niet #2 loco, dat is, nog in 
het pericarpium vastgehecht, gezien te hebben, 
en het dus altoos eenigzins onzeker is, of hij het 
naveltje wel gezien heeft. Het blijkt ook , én uit 
het vervolg zijner beschrijving , én uit de daarbij- 


p: 266—267 ; ook in R‚ Brown, verm, Schriften, 
IV. p. 290 en 292 overgenomen) bezigen de 
woorden perisperme en endosperme voor twee ver- 
schillende soorten van kiemwit. — Ik reken het 
echter niet volstrekt noodzakelijk, om hiervoor 
twee onderscheidene kunstwoorden te gebruiken , 
en verkies daarom het woord albumen, als zijnde 
dit reeds in 1682 door Grew gebruikt, en alzoo, 
zoover mij bekend is, de alleroudste hiertoe be- 
twekkelijke benaming. 
NAT, TĲjpscHa. D, VII, St, 1. 10 


146 


gevoegde afbeelding, dat het rostelluin, vóór het 
de zaadhuid doorboorde, eerst nog door eene 
andere zelfstandigheid (het a/bumen) voor cen 
gedeelte moest doordringen, 

Al wat in fig, 4 en 6 tusschen de zaadhuid én 
de kiem gevonden wordt, is een digt, zeer gelijk 
celweefsel, van binnen witachtig, maar naar bui- 
ten toe meer groen van kleur, Met een weinig 
water bevochtigd, toont het onder het mikroskoop 
eene overgroote meuigte korreltjes amylum. Va- 
ten heb ik er miet in kunnen ontdekken, Digt 
aan de kiem vertoont het. eene kleine, met een 
wit vlies afgeslotene holte, in welke de kiem ge- 
heel vrij ligt. Deze kiem zelve is rolrondachtig, 
naar het rostellum toe iets dunner uitloopende 
en een weinig gekromd, het dikkere deel lichts 
groen, doch het rostellum meer geelachtig van 
kleur. 

Ik meen met Rrcranp al wat de kiem omgeeft; 
tot aan de zaadhuid een albumen te mogen noe- 
men; doch Browx noemt dit eene substantia 
earnosa Organica .. « .…… ef uipote organicd 
atque intussusceptione erescens, albumen vir 
denominanda (a). Ik geloof echter, dat men 
dit deel elbumen zal mogen noemen, ook daar- 
om, omdat het bij de ontkieming van het zaad 
niet grooter wordt, maar veeleer in vastheid en 
zelfstandigheid. vermindert, terwijl de kiem alleen 
in grootte toeneemt en aan eene nieuwe plant het 


(a) Prodromus Florae Novae Hollandiae, p: 297, 


147 


aanzijn geeft; iets dat op gelijke wijze met het 
albumen en de kiem ook van andere zaden ge- 
schiedt («). 

Wil men deze zaak echter anders verklaren en 
kan men in het groen celachtig gedeelte geen 
kiemwit erkennen, zoo zoude men de door ons 
als zaadhuid, kiemwit, en het birinenst, de kiem 
onmiddellijk omsluitend vliesje, beschrevene dee- 
len, als drie deelen van de zaadhuid en alzoo 
als de festa, als een zeer dik, vleezig mesosper- 
mium en als eene vliezige endopleura, en alzoo 
de kiem zelve als geheel naakt in de dikke vlee- 
zige zaadhuid, moeten beschouwen ; bij welke 
verklaringswijze men zoude moeten aannemen, dat 
het hier vleezige mesospermium , bij de kieming, 
de functiën van het albumen verrigtte, even als 
in sommige gevallen ook het vleezige sarcocarpi- 
wm des zaadhulsels, bij de kieming des zaads, het- 
zelve, ten minste voor een gedeelte, waarschijn- 
lijk tot voedsel verstrekt. De daadzaak, dat de 
kiem geheel los in eene eigene holte in dit zaad 
ligt, het niet verdeelbare der zaadhuid ‚(zie bo- 
ven bl. 145) en het in grootte toenemen dezes a/_ 
bumens, ook na de volbragte foecundatie des 
zaads, even als het sarcocarpium der vrucht na 
de foecundatie nog vaak blijft groeijen, geven 
geene verwerpelijke gronden voor dit laatste ge- 
voelen en doen althans zien,, dat in d#/ geval, 


(a) Zie b.v. ook Link, Zlementa Philosophiae bo- 
fanicae, p. 339. 
10* 


143 


(en even zoo bij het geslacht Maemanthus), het 
kiemwit nog iets anders is, dan het residuum 
der zaadmelk (dgwor amnios); iets dat ook 
ten aanzien van andere zaden, als in sommige 
gevallen plaats hebbende, door eenige schrijvers 
is opgeteekend; maar tegen deze verklaringswijze 
strijdt, dater in het kiemwit van onze plant gee- 
ne vezels of vaten gevonden worden. Eene na- 
dere beschouwing van de zoogenaamde semina 
saccata (a), welke ik echter op dit oogenblik 
niet kan vergelijken, zoude ten dezen welligt eenig 
meerder licht geven (5), dach voor als nog doet 
de vergelijking met het kiemwit van andere ge- 
wassen, mij de eerstgeuite meening als de meest 
waarschijnlijke aannemen. 

Brown zegt verder (ce), dat men het rostellum 
der kiem , wegens hare zoo late ontwikkeling, eene 
rigting naar willekeur kan geven. Wij staan aver 
de ware bedoeling dezer woorden eenigzins in 
twijfel; maar, hoe dit ook zij, zeker is het, dat 
het vostellum der zaden van onze Crinum eene 
zeer bepaalde nederwaartsche rigting heeft en 
steeds behoudt , zoo zelfs, dat men, bij omkee- 
ring des zaads, het rostellum steeds weder op 


(a) Verg. De CaNpoure, Organographie. II. p. 77. 

(4) Zoodra men in eenig zaad en zulk een dik vlee- 
zig mesospermium en tevens een duidelijk a/bumen 
aantrof, zoude men de zaak met eenige meerdere 
zekerheid kunnen beslissen. 


(e) Wermischte Schriften. IL. p 768. 


149 


nieuw zijne bepaalde rigting naar de aarde ziet 
hernemen. 

Daar de top van het zaad, dat is dat gedeelte 
hetwelk aan het naveltje tegen over gesteld is, 
meestal veel grooter en meer afgerond is, dan de 
basis, zoo liggen de op den grond gevallene zaden 
meest met den top naar beneden, gelijk in fig.8, 
10, 13 en 14, en ziet men het rostellwum meest 
aan de, dan bovenwaaris geplaatste zijde uit- 
spruiten, als in fig. 8; doch, waar dit roste/- 
tum ook uitspruite, (want de plaats, waar het 
de zaadhuid doorboort, is in deze zaden niet al- - 
tijd dezelfde), steeds buigt het zich naar bene- 
den, en, hoe men het ook wende of keere, tel- 
kens buigt de top van het rostellum weder naar 
de aarde. Men ziet ditin fig. 10, 12, 13 en voor- 
al duidelijk in fig. 14, waar het zaad, op een 
bord, droog bewaard wordende, opzettelijk , 
gedurende de ontkieming eenige malen omgewen- 
teld is, en het rostellum alzoo eenige ombui- 
gingen gemaakt heeft , maar zich ten laatste toch 
wederom naar beneden gerigt heeft. Het zaad 
ontkiemt, boven op den grond liggende, of zelfs 
op een bord, zonder dat het rostellum met zij- 
nen top eenige voedingsstof kan bereiken ; in welk 
geval het rostellum zoo lang over het bord, 
of over eenen op de aarde liggenden steen heen 
kruipt, tot het eene plek vindt, waar het in 
kan dringen of tot het den rand van het bord 
bereikt heeft, om van. daar dadelijk zijne na- 
tuurlijke zederwaartsche rigling te hernemen. 
Een zaad was dadelijk , toen het rostellum begon 


150 


uit te spruiten, op den rand vanhet bord geleg d 
en het rostellum had daar, vrij in de lucht af- 
hangende, binnen korten tijd die aanmerkelijke 
lengte bereikt, welke bij fig. 15 te zien is. 

Dat het deel r in alle deze afbeeldingen het 
rostellum is, blijkt uit het gezegde genoegzaame 
Maar over het aan het rostellum tegenovergestel- 
de deel (c in alle deze afbeeldingen), zijn de schrij- 
vers het niet eens, Rrerarp zegt, dat de zaadlob 
(eotyledon) , die met het rostellum buiten het 
zaad gevoerd was, zich weldra verlengt , terwijl 
het rostellum aan talrijke in de aarde indringen= 
de worteltjes het aanzijn geeft (a). In dit op- 
zigt meenen wij, dat Rrcrarn gedwaald Leeft, 
Bij de opvolgende ontwikkeling toch der kiem, 
kunnen wij nergens eene zaadlob buiten het zaad 
ontdekken, en gelooven daarom met Scuurrz (6) „ 
L. C. Treviranvs (c) en anderen, dat het deel c 
de zaadlob is, die in het zaad blijft zitten, op 
gelijke wijze als bij de erwien, den eik enz. de 
zaadlobben, door de zaadhuid omsloten in den 
grond blijven (cofyledones hypogaeae). In het 


nnn 


(a) De woorden van Rrenarn (ta. pl. p- 1ä—1l5) 
zijn: » Bientòt le cotylédon qui a été entrainé hors 
»dela graine par la radieule, ne farde pas à 
»s’allonger, tandis gue celle-ci donne ratssance 
wa plusieurs radicelles qui s'enfoncent dans la 
»terre.”” 

(5) T.a. pl. 1. p. 428429. 

(e) G. R. und L.C. TrevrranNus, vermischte Schrif= 
ten, Band IV. p. 189, 


151 


Crinum nu is er maar ééne zaadlob, en deze 
wordt, gelijk men bij vergelijking der fig. 4, 9» 
1 en 16 ontwaart, tijdens de ontkieming lang- 
zamerhand grooter, even als bij meer andere plan= 
ten de zaadlobben bij het kiemen, opzwellen „ja 
zelfs werkelijk aangroeijen (a). Wanneer men het 
deel c, uit fig. 16, mikroskopisch onderzoekt, 
ziet men dat het geheel vervuld is met amylum= 
korreltjes, waardoor de wanden der eellen zich 
geheel en al donker voordoen, terwijl op dat 
tijdstip het kiemwit rondom hetzelve minder sap» 
pen, en vooral veel minder amylum , dan vroeger 
bevat, tevens holten vertoonende, waaruit genoeg» 
zaam blijkt, dat dit a/5umen tot voeding der aans 
groeijende kiem gediend heeft, zoodat het ros- 
tellum, zonder ander voedsel dan dat, hetwelk 
het uit het kiemwit ontving, zich zoo verre als 
men in fig. 14 en 15 ziet, heeft kunnen uitstrek= 
ken. In dit opzigt komt derhalve het deel, door 
Rrerann en mij als albumen beschreven, in nut= 
tige strekking allezins met het albumen van an= 
dere gewassen overeen, 

Wie denkt hierbij niet aan de voorbeelden, 
welke ook Dieotyledonische planten geven van eene 
aanzienlijke ontwikkeling van het rostellum, ters 
wijl het zaad nog in de vrucht bevat is, gelijk 
bij Rhizophora Mangle, waar het rostellum soms 
één voet en langer buiten het zaad, vrij in de 
lacht, in eene benedenwaartscherigting groeijende 


Ramen mnd 


(a) Zie onder anderen Tnevinanus, t‚a. pl. p. 185. 


152 


uithangt, en op gelijksoortige wijze bij meer an- 
dere planten (a). 

Daar het deel e in onze afbeelding juist aan het 
rostellum tegenovergesteld is, zoude men ligt 
kunnen meenen, dat dit deel e de plumula ware 
en ik gis, dat dit ook het denkbeeld is van 
Browx, wanneer hij zegt, dat de p/umula reeds 
vóór het uitspruiten der rostella in deze zaden 
zigtbaar is (6). Maar het deel ce verschilt van 
de plumula: 1% doordien het bij de kieming 
geene bepaalde rigting naar boven aanneemt; 
2°, doordien geene steng, of eenig deel daarvan, 
uit dit deel ontstaat; 3°, doordien deszelfs aan- 
groei slechts gedurende eenigen tijd voortgaat en 
het zich nooit zoo ver ontwikkelt, dat het buiten 
het zaad uitsteekt; want, zelfs als men de uiter- 
ste punt van deel ce door eene opening in het zaad 
geheel of gedeeltelijk bloot legt, zal het niet 
voortgaan met groeijen, maar in dat geval al zeer 
spoedig verwelken en verdroogen, gelijk mij bij 
onderscheidene dezer zaden gebleken is. 

De eenigzins eironde dikte, welke het (zie fig. 
16) ten laatste verkrijgt, zoude ligtelijk doen 
gelooven, dat de bol des Crinums uit dit deel 
zoude ontstaan; maar ook dit is het geval niet, 


(a) Zie: JacquiN, Stirpium Americanarum historia, 
Viennae 1763. p. 1&1—145. Tab. 89 en R. Brown, 
verm. Schriften, II. p. 754 — 757. 

(6) » Plumula, guae ante radiculae protrusionem con- 
»spicua” Prodromus Florae Novae Hollandiae. 
p: 297. 


153 


daar de bol, zoo als wij straks zullen zien, op 
eene geheel andere plaats te voorschijn komt. 

Ik houde daafom het deel c eenvoudig voor de 
maadlob of cotyledon welke bij de kieming zz 
het zaad blijft, en, hoe meer ik de ontkieming 
ook van andere Monocotyledonische planten naga , 
hoe meer ik in dit gevoelen versterkt word. De 
uiterste top dezer eironde zaadlob, ce, is eenigzins 
klierachtig, tepelvormig, bij de kieming steeds 
vochtig en iets glinsterende, met de spongtola 
aan den top der wortelvezels te vergelijken. Deze 
klierachtige top schijnt mij toe, te dienen om de 
opgeloste voedende deelen uit het kiemwit op te 
zuigen en aan het rostellum toe te voeren (a). 
Vandaar de spoedige verdrooging dezer zaadlob , 
als haar top ontbloot is; gelijk het geval was met 
de plant, in fig. 21 afgebeeld, waar deze top c, 
weinige dagen na zijne ontblooting geheel en al 
verwelkt was, niettegenstaande het rostellum het 
water op de hoogte ongeveer van ww konde be- 
reiken en daar welig voortwies. Andere zaden 
daarentegen toonden, nog na verloop van meer 
dan 35 maanden (op den 15 December 1837), 
de zaadlob volkomen saprijk en welgevormd , ook 
in die zaden, welke gedurende al dien tijd, op 
een bord, droog bewaard waren gebleven. Deze 


(a) Zoo deze meening juist is, kan het dienen tot 
gedeeltelijke beantwoording der vraag van Der 
CaNpoure (in zijne Physiologie végetale, 1. 
p- 661): » Comment la matière émulsive de lal- 
»bumen parvient-elle àP'embryon, avec lequel Vala 
»bumen n'a pas de connexton organique?" 


154 


zoo gunstige bewaring der voor de kieming zoo 
noodige zaadlob is, behalve aan de bedekking door 
de drooge zaadhuid, waarschijnlijk voor een ge- 
deelte ook daaraan toe te schrijven, dat het cel. 
weefsel, waaruit het kiemwit bestaat, naar den 
omtrek toe veel digter en vaster ineen gedrongen 
is, dan naar het centrum; terwijl de holten, die 
er in ontstaan, warneer een gedeelte van het 
kiemwit tot voedsel der kiem gediend heeft, steeds 
nabij het midden des zaads gevonden worden; 
waardoor het zaad onder de ontkieming niet dan 
hoogst langzaam, ja in het eerste geheel onmerk- 
baar, in omvang vermindert. ú 
Wanneer het rostellum nu eenigen tijd be- 
nedenwaarts is uitgegroeid, ontstaat er — vroe- 
ger of later, naarmate deszelfs spits vroeger of 
later de aarde of althans eenig vocht bereikt 
heeft, — ‘op de oppervlakte van het rostellum 
eene fijne overlangsche spleet, even als de smal- 
le opening eener vagina in de Gramineae, uit 
welke, zoo als men in fig. 12, 13, en af- 
zonderlijk in fig. 17 ziet, het allereerste blad 
(folium primordiale) der plant te voorschijn 
“komt. Ik noem dit het folium primordiale, of de 
tot dusverre nog als in eene scheede verborgene 
plumula, daar ik geenen genoegzamen grond kan 
vinden, om dit eerst uitkomend blad eene co/yle= 
don te noemen (a). Opmerkelijk is het, gelijk 


(a) Niet ten onregte zegt daarom Scuuurz (ta. pl. 
p: 431), wiens beschouwing van den waren aard 
dezer deelen, naar mijn inzien, het meest met 


md nnn nn 


155 


men ook uit deze gansche beschrijving tot dusver- 
re zal hebben kunnen ontwaren, hoe de vroe- 
„gere of latere ontwikkeling der deelen zich naar 
de omstandigheden als het ware regelt. Heeft het 
rostellum spoedig de aarde of het water bereikt, 
zoo blijft het kort, terwijl het zich daarentegen, 
zoo het met zijnen top geen vocht bereikt , veel 
langer uitrekt, tot het eindelijk de voor hetzelve 
gunstige plaats bereikt hebbe. 

In deze geheele beschrijving heb ik tot nu toe 
steeds het woord rostellum, de oude door Lin- 
naeus geiĳkte benaming, en niet, met vele der 
nieuweren, vooral onder de Fransche schrijvers, 
het woord radicula gebezigd. Ik heb dit met 
opzet gedaan, omdat het hieronder bedoelde deey 
inderdaad geen ware wortel is. Deze toch vormt 
zich eerst later, en dit onderscheid tusschen ros- 
tellum en radix is, althans bij de Monocotyledon 
nen, vrij algemeen ; hoewel door sommigen voor- 
bijgezien. Het rostellum eindigt aan de onderzij- 
de in eene kegelvormige, wratachtige, bruinach- 
tig-gekleurde spongtola. ZLoodra deze spongiola 
de vochtige aarde of het water bereikt heeft, ver« 
lengt het rostellum zich niet meer; maar, on- 
middellijk boven de spongiola, zwelt het ros- 


de waarheid overeenkomt, dat van eene ontwik- 
kelde knop (plumnula, gemmula) in het zaad der 
Liltaceae en Palmen doorgaans niets te zien is: 
terwijl bij de Micotyledonen integendeel, wortel 
en knop doorgaans reeds duidelijk in de kiem 
van het rijpe zaad zigtbaar zijn, 


, 


156 


Zellum op, krijgt eene peervormige gedaante en 
wordt eerlang de bol der jonge plant; terwijl, 
terzelfder tijd, de grondschijf van den aanstaan= 
den bol van onderen opensplijt en vezels doorlaat, 
welke de ware blijvende wortelvezels zijn, 

In fig. 18 ziet men het reeds eenigzins ontwik- 
keld rostellum, in hetwelk van binnen eene buis- 
vormige holte bestaat, waarin van 55 tot d het 
eerste blad verborgen ligt, en, aan de basis van 
dit blad, het beginsel van een tweede blad — van 
dit, aan de eene zijde als eene scheede geopend 
buisje is, in de nog in het zaad beslotene kiem 
niets te zienen ook in het uitgegroeide rostellum 
loopt het buisje niet geheel door. Het begint op 
de hoogte der basis van het eerste blad bij 55 in 
fig. 18, en eindigt een weinig boven den top d, 
van hetzelfde blad. Somwijlen echter, vooral als 
het rostellum teruggebogen is, ziet men het blad 
uit de scheede te voorschijn komen, nog vóór 
dat deszelfs top het einde dier scheede bereikt 
heeft, gelijk in fig. 17 enz. 

Het deel 55 in fig. 18 en 19 moet gehouden 
worden voor de grondschijf (collum) of den al- 
Tereersten nodus, eene zamengetrokken steng of 
rhizoma. De cellen of vaten gaan uit deze grond- 
schijf, gelijk men uit de vergroote afbeelding bij 
fig. 19 ziet, in de spongiola over. Deze, met 
sap vervulde spongziola is het eerste wortelachtig 
deel, doch hetwelk later, gelijk men bij fig. 20 
en 21 ziet, door forschere zijwortels vervangen 
wordt. De verrigting van het geheele rostellum 
bestond derhalve daarin, dat het de grondschijf 


157 


der aanstaande plant op eene plaats bragt , waar 
zij voedselstof konde vinden en dat het tevens de 
eerste wortel-spongiola, ter voeding der jonge 
plant, leverde Zoodra ditalles volkomen geschied 
is en de ware wortelvezels gevormd zijn, is al- 
les wat, zoo men de folia primordialia niet 
mederekent , van het rosfellum boven de grond- 
schijf 55 gevonden wordt, voor het bestaan der 
jonge plant niet langer noodig. Men ziet de op- 
volgende, hier beschrevene ontwikkeling van het 
eene deel na het andere, in de onderscheidene 
figuren der bijgevoegde afbeelding. 

Ik heb deze gansche ontkieming en achtereen- 
volgende vorming der deelen met naauwkeurig- 
heid trachten op te geven, omdat de beschrij- 
vingen, welke onderscheidene geachte schrijvers — 
van de kieming der Monocotyledonen geven, in 
meer dan één opzigt verschillen van hetgeen wij 
hierboven, als uit de natuur zelve geput, hebben 
aangeteekend, en omdat het ons voorkwam, dat 
de grondige beschouwing der kieming van dit 
Crinum, de kieming van vele andere Monoco- 
tyledonen, uit meer dan één oogpunt, allezins 
konde ophelderen. 

De beschrijving toch, welke Rrcnarp van de 
kieming der Monocotyledonen in het algemeen 
geeft, komt met onze ondervinding, zoo als uit 
het bovenstaande blijkt, niet overeen , en bepaal- 
delijk heb ik, althansin onze plant, zijne opgave 
niet kunnen bevestigen ten aanzien van de wor- 
telscheede , waarin de wortelvezeltjes meestal be- 


158 


sloten zouden zijn («). De door Link (5) voof= 
gestelde benaming perembryum bij de Monoco- 
tyledonen, voor een deel hetwelk de plumula en 
de wortelvezels in zich zoude besluiten , beschouw 
ik als onnoodig en ligtelijk tot verwarring of tot 
tminder duidelijk begrip dezer, niet zeer inge 
wikkelde zaak , aanleiding kuanende geven. 
Volgens Acarpu (c) zouden de Moxocotyledo- 
zen in het algemeen geen Afemwit bezitten, om- 
dat het kiemwit, hetwelk met de zaadlobben 
overeen komt, in zooverre als het tot voeding der 
kiem moet verstrekken, daarvan verschilt , doors 
dien het met de kiem niet is zamengegroeid, Vol- 
gêris hem is het gedeelte, hetwelle men tot nu 
toe voor het kiemwit der Monocotyledonen ge- 
houden heeft, met de kiem zamenhangende, en 
moet dus mede voor eene zaadlob gerekend wor- 
den. Maar, in de plant, die het onderwerp on- 
zer tegenwoordige beschouwing uitmaakt, zien 
wij het duidelijkste voorbeeld van een deel, dat 
tot voeding der kiem dient, zonder daarmede 
werkelijk verbonden te zijn; zoodat deze (en aan- 
_ verwante) Monocotyledonen , ook naar de bepa- 
ling door Acarpm zelven gegeven, wel degelijk 
moeten gerekend worden een albumen te bezit- 


(a) Ac. Rremarn, nieuwe beginselen der Kruidkur= 
de, Franeker 1831. bl. 505. Ì 

(B) »Partem embryonis gemmulam radiculasgue in= 
tus foventem , perembryum dicam’’ Link, Ll. Phil. 
Bot. p. 248. ; 

(ce) Wova deta Acad. Wat, Curtosorum. XII, p.83. 


159 


ten. Dit laatste deel schijnt onder de monoco- 
Zyledonische zaden inderdaad zeer algemeen te 
zijn. 
… Een ander met de leer van AcAnpm even zeer 
strijdig voorbeeld, zien wij in de, mede hierbij 
afgebeelde, zaden van Waemanthus punticeus 
Jaco., in welke (bij fig. 25 en 26) de groene 
kiem, los, in het midden van het groote , saprij- 
ke albumen gevonden wordt. De verdere ontkie- 
ming en vorming van den’ bol en. van de ware 
wortels dezer plant hebben, in de hoofdzaak, op 
dezelfde wijze plaats, als hierboven bij Crinum 
Capense beschreven is; zoodat de beschouwing 
der Haemanthus mij, in meer dan één opzigt, in 
mijne hier boven geuite denkbeelden bevestigd 
heeft, ú 

Ook bij de geslachten Allium, en andere Zi- 
liaceae, alsook bij de Scitamineae, Gramineae 
en Palmae heeft, volgens Treviranvs (t. a. pl. 
IV. p. 188-184) het afsterven plaats van den cen- 
traal-wortel, gelijk hij dien noemt, of het deel, 
hetwelk hierboven als rosfellum beschreven is. 
Zoodra dit toch aan de nederdalende ware wor- 
tels en aan de opgaande stengdeelen het aanzijn 
gegeven heeft, houdt deszelfs functie op, en 
zoodra de ontkiemde plant geene sappen meer 
uit het zaad trekt, zal ook het deel, hetwelk de 
gemeenschap tusschen het zaad en de gevormde 
plant onderhoudt, het rostellum in dit geval, 
van zelf verdwijnen. 

Bij de Drcotyledonen , is het rostellum vol- 
gens Lik (ta. pl p. 342343) , geenszins een 


160 


toekomende wortel, maar veeleer eene soort var 
rhizoma , hetwelk echter naar benedenwaarts groeit 
en aan den waren wortel zijnen oorsprong geeft. 
Hiertegen kunnen echter nog gewigtige bedenkin- 
gen worden ingebragt, en wanneer ik het rostel- 
lum der Monocotyledonen , althans dat der zijde- 
lings-kiemende Monocotyledonen , waarover wij 
thans in het bijzonder handelen, met eenig deel 
van de embryo der Dicofyledonen moest verge- 
lijken, zoo zoude ik hetzelve het liefst gelijk 
stellen met het korter of langer steeltje, waardoor 
de zaadlob in verscheidene Dicotyledonen gedra- 
gen wordt, en hetwelk, als onnoodig, ophoudt 
te bestaan, zoodra de zaadlob genoegzaam voed- 
sel aan de kiemende plant heeft toegevoerd , zoo- 
dat deze haar eigen bestaan met vrucht kan on- 
derhouden («). 


(a) Men zoude het rostellum dezer MWonocotyledonen 
ook kunnen vergelijken met den cauficulus, dat 
is dat deel, hetwelk tusschen het eollum en den 
oorsprong der cofyledones , korter of langer in on- 
derscheidene planten (zie Dr CANpoLLE, Orga- 
nographie. II. p. 4—96) gevonden wordt; doch 
dit deel verdwijnt niet, zoodra de jonge plant 
op zich zelve kan bestaan. — Men zie overigens 
omtrent de onderscheidene wijzen , waarop de ge- 
wassen ontkiemen, het werk van onzen naauw- 
keurigen en kundigen D. Mersr, getiteld: Zudi- 
menta plantarum, Leovardiae 1763. Vele der in 
dat werk voorkomende afbeeldingen van ontkie- 
mende Monocotyledonische gewassen, zullen , naar 
wij vertrouwen, na de lezing van bovenstaande 
opmerkingen, met meerdere duidelijkheid begre= 
pen worden, 


161 


_ Vergelijkt men eindelijk de zaadlob des Crinums 
zelve met een blad, zoo is het deel van het ros- 
tellum, hetwelk afsterft, dat, wat Mrrner niet 
oneigenaardig le pétiole du cotyledon noemt (a). 
Gelijk de bladscheede der Gramineae als eene 
verbreede bladsteel te beschouwen is, zoo opent 
zich het rosfellum, dat is de steel der zaadloh, 
in eene buisvormige scheede , welke het toekomstige 
blad reeds in zich (zie boven hl. 156 en fig. 18 ) 
bevat. — Het blad en de bladsteel verdwijnen , 
als hunne functiën verrigt zijn, maar aan den 
voet des bladsteels heeft zich een Arop gevormd, 
in Crinum een bulbus, welke vervolgens een eigen 
zelfstandig. leven. zal leiden, 


em omm 


VERKLARING pen AFBEELDINGEN. 
(Plaat HIL.) 


Fig. 121 behooren bij Crinum capense, Hrrsenr. 


Fig. 1. Eene rijpe, doch nog niet opengebarsten 
zaaddoos. 

— 2, Dezelfde zaaddoos, waarvan de wand aan 
de eene zijde weggenomen is. Men ziet 
er de vaatbundels, die gedeeltelijk nog on- 
ontwikkelde ovu/a dragen, gedeeltelijk op 
de groote zaden vastgehecht zijn bij a. 


(a) Annales du Mustum d'histoire náturelle. XVI. 
p. 447. 


NAT. Tijpscnr. D. VII. St. len D. u 


Fig. 3. 
dte Ád 
4 5. 
— 6. 
— 7. 
— 8. 
— 9. 
— 10. 
ec: 1 1 . 


162 


Een zaad, afzonderlijk; a is het Ailum, 
zoo indeze, als in de overige afbeeldingen. 
Hetzelfde zaad, overlangs doorgesneden, 
r-c is de embryo, waarvan, evenals ook 
in de volgende afbeeldingen, » het rostel- 
lum, ec de cofyledon aanduidt, 

Een ander, iets grooter zaad. 

Hetzelfde, dwars doorgesneden. 

De embryo afzonderlijk , gelijk die in het 
zaad, vóór de ontkieming, gezien wordt. 
Een zaad, waarvan de kieming aangevan- 
gen is en het rostellum zich begint te ver- 
toonen. 

Hetzelfde , doorgesneden in de rigting des 
embryo's. 

Een ander zaad, waarvan de kieming ver- 
der is gevorderd. 

De kiem, uit het zaad van fig. 10, af- 
zonderlijk afgebeeld; zijnde niet alleen 
het rostellum, maar ook de cofyledon , 
in grootte aanmerkelijk toegenomen. 


— 12 en 13. Twee zaden, zoover ontkiemd, dat 


ook het folium primordiale te voorschijn 
komt. 


— 14, Een kiemend, op een bord, droog be- 


. 


waard zaad, hetwelk eenige keeren het 
onderste boven gekeerd was 


— 15. Een ontkiemend zaad, op den rand van 


een bord, droog bewaard, waarbij het 
rostellum, alleen door het albumen ge- 
voed, in eene nederwaartsche rigting zich 
zoo verre had uitgestrekt. 


163 


Fig. 16. De cotyledon der kiem, hare grootste 


— 17. 


— 18. 


— 19, 


ontwikkeling bereikt hebbende. De top c 
is tepelvormig en als klierachtig. 

Het folium primordiale te voorschijn 
komende uit eene, in het rostellum ge- 
vormde buisvormige holte of scheede , wel- 
ke in fig. 15 slechts met ééne lijn is aan- 
gewezen. 

De buisvormige holte, met het daarin be- 
sloten blad en het beginsel van een twee 
de blad aan den voet van het eerste, bei- 
de zigtbaar in eene bijna loodregte door- 
snede van het rostellum; 565 is het col- 
lum, uit hetwelk de cellen en vaten voor 
een gedeelte overgaan in de spongtola, 
welke het onderste uiteinde des rostellums 
uitmaakt. 

Het onderste gedeelte van fig. 18, ver- 
groot, zijnde alle de overige afbeeldin- 
gen in natuurlijke grootte geteekend. 


— Men 21. Twee geheel ontkiemde zaden of 


jonge planten, in welke één of twee fo- 
lia primordialia, een op het collum 
gevormde bol, en de ware, aanblijven- 
de wortelvezels gezien worden. — De 
plant van fig. 21 was, ongeveer op de 
hoogte van ww in het water hangende, 
gekweekt, en de top der cofyledon c, 
was opzettelijk in het zaad ontbloot, na- 
dat de top van het rostellum in het wa- 
ter was ingedrongen, 
un 


164 


Fig 22- 26 behooren bij Haemanthus puniceus , 


JacQurn. 


Fig. 22. De volkomen rijpe bacca ‚aan den top de 


— 23, 


DA. 


— 26, 


verdroogde bloemdeelen nog vertoonende. 
Twee zaden uit deze vrucht. Aan het Az- 
lum , h,‚wasde funiculus seminalis vast- 
gehecht. De aanhechting van den fun? 
culus in het pericarpium was wegens de 


overgroote saprijkheid der deelen moeije- 


lijk met zekerheid, te zien ‚doch ook voor 
ons onderwerp van geen belang. 
Een zaad, afzonderlijk. 


„Hetzelfde. zaad, overlangs doorgesneden. 


Men ziet-eene zeer duidelijke kiem, met 
het rostellum naar beneden, gewend, mid 
den in een overvloedig albumen.. Op. dit 
oogenblik heeft het rostelZum het albu- 
men reeds doorboord en is tot aan de 
spermodermis genaderd, maar in een-ee- 
nìgzins vroeger tijdperk, (in beide gevallen 
echter, terwijl de zaden nog in het vleezige 
pericarpium. bevat waren,) was de kiem 
aanalle zijden door het a/bumen omgeven, 
Hetzelfde zaad, dwars doorgesneden. 


ii 


Lijdschr. voor nat. Gesch. Deel VII PAR SSA 


a \ NSS D/) Ĳ 


Jteends van L. franger, be Leiden. 


MIKROMETRISCHE BEPALINGEN 
EN 


MIKROSKOPISCHE AANTEEKENINGEN. 


DOOR 
Pr HA BT LNiG4 


Med. et Art. obst. Dr, te Oudewater. 
Te a ve 


Reeds van den beginne af aan, dat men zich 
van den mikroskoop bediende, gevoelde men te- 
vens de behoefte, om de grootte te bepalen der 
kleine voorwerpen, welke men door denzelven 
ontdekte, en hoewel men in deze kindschheid 
van het mikroskopisch onderzoek het hooge we- 
tenschappelijke doel van zulke metingen nog niet 
besefte, poogde men evenwel door vergelijkingen 
met andere bekende, voor «het bloote oog nog 
ziglbare kleine voorwerpen, met een hoofdhaar , 
eenen zandkorrel enz. , eenig denkbeeld te geven 
van derzelver, vaak bewonderenswaardige klein- 
beid. Zulke vergelijkingen misten dan ook geen- 
zins hun doel, van namelijk den kundigen of on- 
kundigen hoorder of lezer met verbazing te ver- 
vullen ; doch weldra, toen men begon in tezien, 
welk uitgebreid nut de wetenschap in het alge- 
meen van naauwkeurige mikrometrische bepalingen 
trekken kan, werd men ook op middelen bedacht 


166 


om de bovengenoemde, zelve onderling ín grootte 
zoo zeer verschillende vergelijkingsmaten door an= 
deren te doen vervangen, welker grootte steeds 
dezelfde was. : 

Jvarn schijnt de eerste te zijn geweest, die zulk 
eene vaste vergelijkingsmaat aan de hand gaf. Hij 
bezigde hiertoe zeer dun zilverdraad , welks door- 
meter hij bepaalde, door hetzelve om eenig dun 
rolrond ligchaam, b. v. eene speld, te winden, 
zoodat de windingen vlak naast elkander lagen, 
en daarop een zeker aantal dezer windingen te 
meten, waaruit zich dan vrij naauwkeurig de 
dikte van iedere winding, dat is van den draad 
zelven berekenen liet. Noch juister werd deze 
gevonden, door het spee, gew. van het metaal te 
bepalen’, waaruit de draad getrokken was, en 
vervolgens zulk eenen draad yan eene bekende 
lengte te wegen. Dat Jurn zich bij zijne metin- 
gen van vrij dun draad bediende, blijkt daaruit 
dat wij bij Baker lezen, dat vier bloedholletjes 
van eenen mensch de breedte van zulk eenen draad 
besloegen, schoon wij tevens terzelfder plaatse 
zien kunnen, dat deze methode ligtelijk aanlei- 
ding kan geven tot valsche uitkomsten, daar Ju- 
ary hieruit de doorsnede van een menschelijk bloed- 
bolletjes op vJ;5 duim berekent, terwijl zij ten 
naastenbij dubbel zoo klein zijn. 

De méthode de la double vue is reeds door 
Hooxke en Muys gebruikt, doch daar men toen ter 
tijde nog geene middelen bezat, om de vergroot- 
kracht der glazen met genoegzame juistheid te 
bepalen, konden hunne metingen niet naauw- 


167 


keurig zijn; thans, nu men deze middelen 
kent, is deze wijze van meten ongetwijfeld de 
eenvoudigste en gemakkelijkste, Echter behoort 
tot dezelve eene zekere geoefendheid , en boven- 
dien is zij ongeschikt om voorwerpen te meten, 
welke zich met eenen vrij grooten diameter on- 
der den mikroskoop vertoonen, daar alsdan het 
oog, dat naast het werktuig op de aldaar ge- 
houden maat of passer gevestigd is, niet te gelij- 
ker tijd de beide grenslijnen van het beeld omvat- 
ten kan. 

De vorderingen der nieuwere werktuigkunde 
hebben ook eenen zeer gunsligen invloed gehad 
op de vervaardiging der mikroskopenfin het al- 
gemeen, en op die der mikrometers in he: bij- 
zonder, zoodat men tegenwoordig met eene veel 
grootere juistheid dan te voren, de grootte der 
mikroskopische voorwerpen bepalen kan. Voor- 
namelijk komen hier drie hoofdsoorten dezer werk- 
tuigen in aanmerking. 

1°. De glasmikrometers of glasplaatjes, waar, 
op evenwijdige strepen van eenen bekenden on- 
derlingen afstand gesneden zijn. Derzelver ge- 
bruik als mikrometer ís echter zeer beperkt, daar 
het volstrekt noodig is, dat de streepjes en het 
voorwerp zich te gelijk in het brandpunt van den 
mikroskoop bevinden, iets, hetwelk in vele ge- 
vallen zeer moeijelijk en somtijds zelfs volstrekt 
onmogelijk is. 

2°, De schroefmikrometers. De engelschman 
Apaus schijnt de eerste geweest te zijn, die de 
langzame voortbeweging der schroef, tot het me- 


168 


ten van kleine voorwerpen heeft dienstbaar ge- 
maakt, door namelijk de schroef te doen eindi- 
gen in eene zeer fijne punt, welke van de eene 
grens van het voorwerp naar de tegenovergestel- 
de bewogen werd. De tegenwoordig in gebruik 
zijnde schroefmikrometers dienen om het voorwerp 
zelve te bewegen, en deszelfs beide grenzen bij 
opvolging in aanraking te brengen met het beeld 
van eenen spinnewebsdraad; die tusschen de oeu- 
lairen gespannen is. Ofschoon deze soort van mi- 
krometers tot het meten van allerhande voorwer: 
pen geschikt zijn , zal het echter zelden gebeu- 
ren, dat de schroef van zulk een werktuig zoo 
volmaakt gesneden is, dat zij, op al hare ge- 
deelten steeds volkomen dezelfde maat geeft; ten 
minste is men in dit opzigt zeer afhankelijk van 
de naauwkeurigheid des werkmans en diens werk- 
tuigen. 
83°. De meeste naauwkeurigheid biedt de mie 
krometer, volgens de méthode van Ramspen; 
aan, waarbij de voorwerpen gemeten worden, 
door een verdeeld glasplaatje, dat zich tusschen 
de oculairen beweegt. In juistheid van meting 
overtreft deze mikrometer welligt de beide voor- 
gaanden, daar zij eenen gelijken tred houdt met 
de aangewende vergrooting. 

Noch deze laatste, noch de gewone schroefmi= 
krometer kunnen echter toegepast worden op den 
enkelvoudigen mikroskoop, terwijl de verdeelde 
glasplaatjes, alsmede de schroefmikrometer van 
Apams alleen kunnen dienen voor lenzen , die cen 
tamelijk ver brandpunt bezitten, Ter voorziening 


169 


mm dit gebrek bedacht ik den portativen zonmi* 
kroskoop , waarvanin het Bulletin des so. phys. et 
zat. en Neerlande 1839. p. 353. de beschrijving te 
winden is, terwijlik thans de uitkomsten van eeni- 
ge duizende metingen met dien toestel gedaan, na 
den afloop van. het schoone jaargetijde, aan de 
dezers van dit Tijdschrift wenschte mede te dee- 
ten Gedurende het veelvuldig gebruik , hetwelk 
ik van dit werktuig gemaakt heb, ben ik in de 
gelegenheid geweest mij van deszelfs groote voor- 
deelen te overtuigen , welke vooral bestaan : 1°, in 
eene groote snelheid en gemakkelijkheid van me- 
ting; 2°, daarin, dat de voorwerpen nog drij- 
vende kunnen gemeten worden, mits derzelver 
beweging niet al te snel zij, iets hetgeen met 
geenen anderen mikrometer mogelijk is, en ech- 
ter, inzonderheid bij de meting van bolletjes of 
andere ligechaampjes in dierlijke of plantaardige 
vochten, voor de juistheid der uitkomst dikwerf 
wolstrekt vereischt wordt; 3°. in de hoogst mo- 
gelijke naauwkeurigheid , welke geene andere 
grenzen kent, dan de vergrootkracht der lenzen, 
zoodat ik de’ verzekering durf geven, dat de in 
de volgende tafel bevatte mikrometrische opga- 
Ven doorgaans ten minste tot op z55 millim. als 
juist te beschouwen zijn, d. i. namelijk voor zoo 
verre dit de verhouding tusschen de verschillende 
opgaven zelven betreft; want, daar de vergroot- 
kracht der lenzen bepaald is door middel van eenen 
schroefmikrometer, welke niet minder dan > 
millim. aangeeft (zie Bulletin , 1. c. p.360 sq.) , zoo 


170 


kunnen de volgens bet vergrootingseyfer bereken- 
de maten, wiet als in den volstrekten zin , maar 
alleen in betrekking tot elkander als volkomen 
juist beschouwd worden, d. i, de fout, indien 
dezelve bestaat, wordt voor alle door den zon- 
mikrometer gevonden waarden, uitgedrukt door 
denzelfden coëffcient. Het schijnt echter wel, als 
of dit de hoogste mate van naauwkeurigheid is, 
waarop mikrometers, vooral van onderscheidene 
makers aanspraak kunnen maken, ‘want dat in 
dezen nog al eenig verschil bestaat, bewijzen de 
somwijlen vrij wat uiteenloopende mikrometrische 
bepalingen. Wenschelijk ware het derhalve, dat 
alle mikroskopische waarnemers eene algemeene 
vergelijkingsmaat of standaard voor hunne mikro- 
meters aannamen, en ik waag het tot dit doel 
het volgende voor te stellen. 

Bij eene vorige gelegenheid (zie dit Tijdschrift, 
DI. VI. bl. 40), sloeg ik voor de overlangsche 
doorsneden van de gedroogde borstspieren der 
werkbij als mikrometer te gebruiken, doch bij 
het onderzoek met den zonmikrometer bleek mij , 
dat de dikte der primitieve vezelen in dezelve, of 
liever de afstand van de, dezen begrenzende lij- 
nen, niët in alle doorsneden dezelfde ‘was, maar 
verschilde naar gelang der rigting, waarin de 
snede was genomen, doordien dan eens de pri- 
mitieve vezelen zich aan een liggende vertoonden, 
dan weder tusschen dezelve eene zeer geringe lus- 
schenruimte bestond, welke veroorzaakt werd 
door de hoogst teedere luchtvaten, die zich over 
de door de primitieve vezelen gevormde plaatjes 


11 


verspreiden. De beide uitersten, welke ik in 54 
metingen van te zamen 435 vezelen en plaatjes 
bij vijf verschillende individus waarnam , waren 
0,0022 milim. en 0,0036 millim., waarvan het 
verschil niet meer dan ten naastenbij +3; millim, 
is. Dit verschil is echter nog veel te groot, dan 
dat hetzelve geenen belangrijken invloed op de 
uitkomsten zoude hebben; doch, door de gemid- 
delde waarde te zoeken uit alle de gezamenlijke 
metingen, verkreeg ik 0,00285 millim., welk ge- 
tal als den vasten diameter uitdrukkende van een 
eigenlijk denkbeeldig ligchaam, dat men kort- 
heidshalve AM noemen kan, tot grondslag gelegd 
is bij de berekening der waarden in de laatste 
kolom der tafel bevat. 

Tot gemak diergenen, welke mijne vroegere 
waarnemingen, betreffende het ‘maaksel van het 
borstspierenstelsel van sommige insekten niet bij 
de hand hebben, voeg ik hier nog kortelijk de 
opgaven mijner handelwijze bij. Het insekt — 
in dit geval de werkbij — wordt aan eene speld 
gestoken, gedurende eenige dagen op eene war- 
me en vooral zeer drooge plaats gezet; hierop 
geschiedt de uitpelling der gezamenlijke in de 
borstholte bevatte spieren, zonder eenige moeite. 
Nu neemt men met een zeer scherp mes eenige 
dunne, overlangsche doorsneden van dezelven , 
d,i. in eene gelijke rigting met den loop der pri- 
mitieve vezelen, en na nu deze doorsneden met 
eenen droppel water bevochtigd te hebben, zal 
men, wanneer de drooging goed gelukt is, reeds 


172 


bij veene honderdmâlige vergrooting op dezelven 
volkomen evenwijdig loopende regte lijnen ont- 
dekken , en daar men tien of meer dezer laat- 
sien terzelfder tijd in de meting kan bevatten, 
is men in staat met groote naauwkeurigheid den 
doormeter van iedere afzonderlijke tusschenruim- 
te te bepalen. Het spreekt van zelven, dat de 
meerdere of mindere juistheid van het cyfer, waar= 
‘door men den gemiddelden doormeter van alle 
deze tusschenruimten uitdrukt, grootendeels af- 
hangt van het meerder of minder aantal metin- 
„gen aan, zoo veel mogelijk , in allerhande rigtin- 
gen genomene doorsneden; doch wanneer deze 
metingen met de vereischte zorg en geduld ver- 
rigt worden, dan meen.ik mij overtuigd te 
mogen houden, dat het op deze wijze moge- 
lijk is de verschillende mikrometers tot op 0,0001 
millimeter met elkander vergelijkbaar te ma- 
ken, en eene grootere naauwkeurigheid, dan de- 
ze, mag men als overbodig aanmerken, daar 
men alsdan schier de uiterste grenzen onzer te- 
genwoordige vergrootingen bereikt heeft. Eerst 
dan, wanneer zich de mikroskopische vwaârne- 
mers algemeen verstaan zullen hebben, omtrent het 
aannemen van deze of eene andere vergelijkings- 
maat, zoodat de opgave van den eenen met die 
van den anderen even juist kan vergeleken wor- 
den, als de eene thermometer met den anderen , 
zullen hunne mikromeirische bepalingen der we- 
tenschap wezenlijk bevorderlijk zijn; eerst dan 
zal de mikrometrie voor den physioleog dat wor- 


175 


den, ‘wat de atomistische leer ‚voor den scheikùn-! 
digen is, de toetssteen voor de juistheid der waar» 
nemingen en gevolgtrekkingen, en het middel, 
tot de ontdekking van vele dier welten, welke 
in de organische natuur heerschen , doch waar- 
van wij thans nog slechts een duister voorgevoel 
hebben, Eer dezelve echter deze hoogte bereikt: 
heeft, moeten de afzonderlijke waarnemingen en, 
daadzaken nog oneindig vermenigvuldigd worden, 
en het was mijn doel in de volgende tafel hiertoe 
eene kleine bijdrage te leveren, 

De inrigting dezer tafel behoeft geene nadere. 
verklaring. Daar, waar niet opzettelijk het te- 
gendeel is bijgevoegd, wordt steeds de: dwar 
sche doormeter der voorwerpen bedoeld, … Ter- 
vermijding van het groote aantal nullen „ die het, 
overzigt slechts bemoeijelijken , kwam het mij doel 
matiger voor het tienduizendste gedeelte van den, 
millimeter als éénheid aan. te nemen, terwijl men 
eindelijk, in de onderaan gevoegde aanteekeningen 
eenige gevolgtrekkingen uit, en aanmerkingen, be-, 
treffende de metingen, vinden zal. Bovendien be- 
vatten zij een beknopt verslag van de uitkomsten, 
der waarnemingen zelven. Het zal den lezer waar- 
schijnlijk in het oog vallen, dat deze uitkomsten, 
niet zelden in strijd zijn met die van andere, 
waaronder teregt beroemde ‚mikroskopische-waar- 
nemers. Ik kan hier alleen de verzekering geven. 
dat ik mijne bevindingen juist zoo heb medege- 
deeld , als zij mij toeschenen overeenkomstig met 
de waarheid te zijn, en dat alleen liefde voor 
deze en geene geest des tegenspraaks mij bezield 


174 


heeft , zoodat dan ook elke op gronden steunen- 
de teregtwijzing mij welkom zal zijn, daar de 
wetenschap hierbij slechts kan winnen. 

Ten aanzien der gemeten voorwerpen zelven, 
heb ik nog het volgende te zeggeu. Gaarne had 
ik onder de lijst van dierlijke voorwerpen eenige 
meerdere deelen van het menschelijk ligchaam op- 
genomen, doch ieder, die met de praktijk ten 
platten lande bekend is, weet, hoe zeldzaam al- 
daar de gelegenheid tot het doen van lijkopenin- 
gen is. In vele gevallen heeft echter het onder- 
zoek van menschelijke deelen eene betrekkelijk 
mindere waarde, daar men dezelven niet dan zeer 
zelden in dien verschen toestand kan waarnemen , 
welke voor mikroskopische nasporingen van zulk 
een hoog belang is. Wat de plantaardige voore 
werpen betreft, zoo heb ik, als geenen Kortus aca- 
demticus ter mijner beschikking hebbende, mij 
moeten bepalen bij die planten, welke het veld en 
elke boerentuin oplevert; ieder moet roeijen met 
de riemen, die hij heeft. Eindelijk kan de toe- 
gevende lezer hier niet mulfum maar multa ver- 
wachten, daar het toch in het korte tijdsbestek 
van weinige maanden niet mogelijk was eenig on- 
derwerp monographisch te behandelen, doch ten 
einde hem het overzigt van dit mikroskopisch al- 
lerlei gemakkelijker te maken, laat ik eene korte 
inhoudsopgave voorafgaan. 


175 


A. Deerlijke voorwerpen. 


Infusoria (1—3). — Bloedschijfjes (a) (4—12). — 
Lymphabolletjes (13—M). — Etterbolletjes 
(15—18). — Melkbolletjes ‘19—21). — Pigment- 
blaasjes en de in dezelven bevatte moleculen 


(a) Men vergeve mij deze nieuwigheid. Ik weet 
wel, dat men met nieuwe namen doorgaans 
gevaar loopt verwarring in de wetenschap te 
brengen, en men mag het ook uit dien hoof- 
de als algemeene regel aanmerken, dat het, in- 
dien eene oude benaming slechts geen verkeerd 
begrip uitdrukt, veiliger is, dezelve met geene 
uieuwe te verwisselen, al ware er ook eigenlijk 
een meer gepaste naam te vinden, dan die, 
van welke men zich van oudsher bediend heeft. 
Doch zoodra eene benaming eene belangrijke ei- 
genschap uitdrukt, en het éénmaal door onte- 
genzeggelijke waarnemingen gebleken is, dat de- 
ze eigenschap ten onregte aan dat ligchaam is 
toegeschreven, dan moet men, naar mijn inzien „ 
juist om verwarring te voorkomen, de oudere 
benaming door eene nieuwere doen vervangen, 
en de eerste beschouwen als alleen van geschied- 
kundig belang. Juiste namen wekken juiste be 
grippen der zaken, en de zonderlinge gedaante 
der ligchaampjes in het bloed, waardoor deze 
zich zoo zeer onderscheiden van alle andere lig- 
chaampjes in de dierlijke vochten, heeft voorze- 
ker eene reden, welke voor de geheele dierlijke 
huishouding van het hoogste belang is. Welligt 
zal dezelve vroeg of laat een eigendom der we- 
tenschap worden, doch dan is het ook nu reeds 
niet ongepast, zich deze gedaante door eene meer 
naauwkeurige benaming steeds levendig voor den 
geest te houden, 


176 


(22-24). — Vetlblaasjes (25 —26). — Bolletjes in 
de chorionvlokken (27). — Kraakbeenligchaamp- 
jes (28). — Epidermiscellen (29,. — Hoornvlies= 
facetten (30—35). — Primitieve vezelen van het 
celweefsel (36—37). — Primitieve bundels en pri- 
mitieve vezelen der spieren (38—60). — Peesve- 
zelen (61 —63). — Primitieve vezelen der trachea 
(64). — Primitieve buizen enz. van het ruggemerg 
(65—69). — Primitieve buizen enz. der zenuwen 
(70—80). — Primitieve buizen en papillae van het 
netvlies (81-86). — Papillae van slijmvliezen 
(87—88). — Trilhaartjes (Flimmerciliën) (89). — 
Plaatjes der kristallens (90). — Ribbetjes op de 
schubbetjes der insekten (91—93). — Draden van 
spinnen (94—95). — Herfstdraden (96). — Dra- 
den van den zijdewarm (97). 


B. Plantaardige voorwerpen. 


Spiraalbuizen en spiraaldraden (98-109). — 
Stippels (Läpfel), ringen en dwarsstreepen (110 — 
112). — Haren enz. (113-115). — Plooijen of 
vezelen in de epidermiscellen (116). — Stomata, 
derzelver spleetopeningen euz. (117—139). — Pol- 
Tenkorrels , derzelver' fovilla enz. (140-151). — 
Chlorophylkorrels, (152—164). — Amylumkorrels 
(165). > Staafjes in het eigen sap van Euphor- 
bia peplus (166): — Bolletjes. in het eigen sap 
(167—168). — Gistblaasjes (169). — 


1. 
2. 


o 


5. 


177 


Á. DIERLIJKE VOORWERPEN. 


Namen der voorwerpen. 


Zeer kleine Viórtones (1). . . 

Gemiddelde lengte van het lig- 
chaam van Vorticella umbella- 
ta, 3 metingen. . . . 

breedte. malika 


De draadvormige steel. . . .f 


De met indigo gevulde blaasvor- 
mige holten of magen in het 
ligchaam van dit dier, „ . . 


‚ Zeer dunne Bacillariae, . … . 
‚ Bloedschijfjes (2) van een’ vol- 


wassen mensch. … …. « « « 
Gemidd. doormeter, 27 met, 
Kernen dezer bloedschijfjes. . 
Gemidd. doormeter, 11 met. 
Dikte der bloedschijfjes op den 
kant igezien:., …atsnkiiedge Le: de 
Gemidd, doorm, van eenige klei- 
nere in het bloed drijvende 
Doleess 0. : B Ar OR ei 
Bloedschijfjes van eenen jongen 
kikvorsch, wegende 13 grein. 
Lengte. . 
Gemidd, — — 8 met. 
Breedte . . 
Gemidd. —— 8 met. 


NAT, TĲjnscuR, D, VII, St, Ten2, 


Doormeterderf Verhouding 
voorwerpen infvan AM als 
rienduizeneste féénheid tor 
gedeelten vanfden doormeter 
den millime-fder voorwer- 
ter. pen. 


hl 


4-8 [0,14—0,28 


328 13,93 
294 10,29 
15 0,52 


52—168 | 1,82—5,83 
10-21 | 0,35—0,74 


4279 |1L,47—2,76 


62 2,17 
20—44 [0,70—1,54 
32 1,12 
15 0,52 
20 0,70 


181—229 | 6,34— 8,02 


198 6,93 
116—158 | 3,85—5,53 
145 5,08 

12 


178 


Gemidd. lengte van den inwendi- 
gen kring, 7 met. …. .. 
Gemidd, breedte van den inwen- 

digen kring, 7 met. . 
Kernen dezer bloedschijfjes. 
Eengte. vre 


Gemidd. 7 met. 


Breedte. 
Gemidd. 
„ Bloedschijfjes van eenen volwas- 
sen kikvorsch, wegende 267 gr. 

Lengte. 

Gemidd, — — 10 met. 

Breedte, . … 
Gemidd. 10 met. 
Kernen dezer bloedschijfjes. 
Lengte. . . 
Gemidd. —-— 10 met. 
Breedte, 
Gemidd. — 10 met. 
Gecalcineerde kernen. 

Gemidd, lengte, 6 met. 
breedte, 6 met, 
„ Bloedschijfjes eener jonge padde, 
wegende 23 grein, 

Gemidd. lengte „ 10 met. 
— — breedte, 10 met. 


7 met. 


„ Bloedschijfjes eener volwassen 
padde. 

Lengte. « … « 

Gemidd, ——— 7 met, 


120 4,20 
88 3,08 
39-71 |1,37-2,48 
61 2,14 ° 
31—55 | 1,08—1,92 
45 1,61 


165 - 236 | 5,78—8,26 


228 7,98 
118 — 189 [ 4,13 —6,62 
164 5,74 


80 -95 | 2,80—3,32 


84 2,94 
44-60 | 1,54 —2,10 
50 1,75 
62 2,17 
38 1,33 
177 6,20 
122 4,27 


159 —252 | 5,57 - 8,82 
208 7,28 


En 


179 
Breedte, . . . | 142—189 | 4,97 — 6,62 


Gemidd. 7 met. 161 5,64 
Gemidd, lengte van den inwer- 
digen kring, 7 met. … « » 151 5,28 
Gemidd. breedte van den inwen- 
digen kring, 7 met... « … » 121 Á,h 
Dikte dezer bloedschijfjes op den 
kant gezien. … « » gs 25 0,88 


Kernen dezer bloedschijfjes. , 
Lengte. .… …. . | 63—110 | 2,20—8,85 


Gemidd. — 6 met, 82 2,87 
Breedte. . . «| 31—63 |[1,09—2,20 
Gemidd. 6 met. 51 1,79 
Gecalcineerde kernen. 
Gemidd, lengte, 10 met, 69 2,42 
—_ —— breedte, 10 met. 46 . 1,61 


9, Bloedschijfjes van Zacerta agilis. 
Lengte. . . . | 268 —380 (9,38 —13,30 


Gemidd. 10 met. 328 11,40 
Breedte. . . . | 181 —252 | 6,34—8,82 
Gemidd. . 10 met. 223 - 7,80 


Kernen dezer bloedschijfjes. 
Lengte. . « . | 110-132 | 3,85—4,56 


Gemidd. — 5 met. 123 4,30 
d Breedte. …« .| 63—90 |2,38—3,15 
Gemidd. 5 met. 75 2,62 
Gecalcineerde kernen. 
Gemidd. lengte, 5 met. 100 3,50 
breedte, 5 met. 61 2,14 


10. Bloedschijfjes eener volwassen 


duif, 


11. 


12. 


13. 


4. 


180 


Lengte. . » 
— 7 met, 
Breedte, . 
Gemidd. 7, met. 
Kernen dezer bloedschijfjes. 
Gemidd. lengte, 4 met. 
breedte, 4 met. 
Bloedschijfjes van eenen snoek, 
wegende 0,5 kil, 
Lengte. . 
Gemidd. —- 5 met. 
Breedte, . . » 
Gemidd, 5 met. 
Kleine ligchaampjes in het bloed 
eener Aruisspin (Epeira dia- 
dema). 


Gemidd. 


Grootsten, . … « 

Meest gewone grootte. 

Bolletjes (lymphabolletjes?) in het 

vocht, dat onder de huid eener 

padde was uitgestort, 5 

Bolletjes (lymphabolletjes?), wel- 

ke in vrij groote hoeveelheid 

met het door eene huidsnede 

ontlaste bloed der Zacerta agt- 
lis vermengd waren. . « 


‚ Etterbolletjes (3) uit eene sup- 


„pureerende wond aan den rug 
der hand van eenen ouden 
EERE 5 laha 

Gemidd, doorm. 17 met. 


- 


Ml 40 3, 29 —Á,90 


120 
63—87 
77 


91 
45 ” 


4,20 
L,20—3,05 
2,70, 


8,18 
1,57 


LI8— 142 | 4,13—4,97 


130 4,55 
79—102 2,77—3,56 
85 2,98 
19 0,66 
13 0,45 


8-32 0,28—1,12 


8-13 


44 — 80 
60 


0, 28 0, 46 


1,54 — 2,80 
2,10 


181 


16. Etterbolletjes uit een abces aan 
het hoofd van een negenjarig 
meisje, …. « « … « « … ‚| 53-8L |1,86—2,84 
Gemidd, doorm, 6 met. 66 2,31 
17. Etterbolletjes uit een abces ter 
zijde van den hals van een twin- 
tigjarig meisje. . «. « … «| 42-92 |1,47—3,22 
Gemidd, doorm. 12 met. 64 2,24 
18. Bolletjes in de sputa uit het twee- 
de tijdperk eener phthisis pul- 
monalis. . . . « ‚| 63-91 | 2,20—3,18 


Gemidd. doorm. 14 met. 77 2,70 
19. Bolletjes in vrouwenmelk (4). .| 21-93 |0,74—3,26 
Gemidd. doorm, 20 met. 51 1,79 


20. Bolletjes in het melkachtige vocht 
in de zesde zwangerheidsmaand 
der vrouw. « . .. . … | 14-220 [ 0,49—7,70 


Gemidd, doorm, 15 met. 61 2,1 
21. Bolletjes in Koemelk. « . … «| 19—60 [0,67—2,10 
Gemidd. doorm. 10 met. 34 1,19 


22. Bolletjes in het zwarte sap der 
ovaria van eene fuinpadde. .| 16—79 |[0,56—2,76 


Gemidd, doorm. 6 met. 42 1,47 
23. Pigmentblaasjes uit het oog van 
een kalf. 142—238 | 4,97—8,33 
Gemidd. doorm. 8 met. 203 7,10 


Moleculen uit dezelven. . . .[ 7—20 |0,25—0,70 
24. Pigmentblaasjes uit het oog eener 
volwassen padde, Gemidd. 
doorm. 4met. . . «… « « 283 9,86 


182 


Moleculen uit dezelven. …. … « 4-9 |O,14—0.32 
Hooggeelgekleurde bolletjes, wel- 
ke hier en daar tusschen de 
pigmentblaasjes ‚van dat dier 
verspreid liggen. Gem, doorm. 
Bondkek. os ores eh Aeen e 79 2,77 
25. Vetblaasjes tusschen de oogspie- 
ren van een Kalf. … .… « «| 176-880 |6,16— 30,40 
Gemidd, doorm, 13 met. 570 19,95 
26. Vetblaasjes uit het omentum eener 
zeer jonge padde. … « « «| 120—530 14,20 —18,55 
Pe Gemidd. doorm, 9 met. 330 11,55 
27. Bolletjes in het weefsel der cho- 
rion-vlakken (5) van een men- 
schelijk ei uit de 4de of 5de 
zwangerheidsweek. …. « « «| 42—100 | L47—3,50 
Gemidd. doorm. 9 met. 63 2,20 
28. Kraakbeenligchaampges in eene 
‘overlangsche doorsnede der tra- 
chea-ringen van een Zalf. 
Lengte. « « «| 125—220 | 4,37—7,10 


Gemidd, — 6 met. 180 6,30 
Breedte, . . «| 40—63 |1,40—2,20 

Gemidd. — 6 met. 50 1,75 

Vliezige wand dezer ligchaampjes. 11 0,38 


29. Zeshoekige langwerpige cellen in 
de membrana nictitans van 
eenen volwassen Aikvorsch (6) 
Gemidd, lengte, 5 met. 312 10,92 
—_—— breedte, 5 met. 208 7,98 


nnen 


183 


Fijnkerrelige eironde kernen in 
dezelven. 
Gemidd. lengte, 5 met. 70 2,45 
—_ —_— breedte, 5 met. 57 2,00 
Gemidd. onderlinge afstand van 
de grenslijnen der cellen na de 
drooging gemeten. … … … » 21 0,74 


30. Facetten in het hoornvlies van 

Musca vomitoria. … … « … | 216-263 7,56—9,20 
31. Dezelfde van Apis Mellifica. «| 205237 | 7,17—8,30 
32. Hemerobius perla. 164 57 
33. —_—__—_— Agrion puella. .| 190 6,65 
Sk. —___—__—— Aeshna grandis. . | 438 —500 |15,33 -17,50 
35. __ Carabus syco- 

Phanta J. efah hake re 244 8,5 
36. Primitiefvezelen van het celweef-= 


37. 


39. 


sel tusschen de oogspieren va n|- 

een kalf. bet ete Ue ie Wi 13-17 0,46—0,60 
Dezelfde tusschen de dijespieren 

eener duif. . … … « « « «| 16-22 |0,56—0,77 


„ Prímitiefbundels (7) van den 


musculus glutaeus maximus 


eener koe. … « … … « … « | 444 —755 [15,54-26,43 


Gemidd. doorm. 6 met. 577 20,20 
Primitiefvezelen in deze bundels. | 14-17 |0,49—0,60 
Gemidd. doorm. 7 met. 16 0,56 


Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes. . …. . « … … … …| 14-18 |0.49—0,63 
Primitiefbundels van een der oog- 
spieren van hetzelfde dier. . | 180—360 |6,30—12,60 


40. 


Al. 


A2. 


43. 


44, 


184 


Gemidd. doorm. 10 met. 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
PADeLjes. A Cte te 
Primitief bundels van een der oog- 

spieren van een Kalf. . . . 
Gemidd. doorm. 10 met. 
Onderlimge afstand der dwarsrib. 
EUT Dee Miwa oak 
Primitiefvezelen. 
Gemidd. doorm. 4 met. 
Primitiefbundels van den mus- 
culus temporalis van eenen 
RES VAETERT CNN IE 

Gemidd. doorm. 6 met. 

Primitiefbundels van een der 
musculi glutaet van hetzelfde 
UE Wam ETE 
Gemidd, doorm. 5 met. 
Primitiefbundels van den mus- 
culus gastroenemtus van het- 
zelfde dier. VREDEN 3 
Gemidd. doorm. 5 met, 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes op deze laatsten. . . , 
Primitiefbundels van een der dije- 
spieren eener duif. …« « 

Gemidd. doorm. 5 met, 
Primitiefvezelen in dezelven. . » 

Gemidd, doorm. 7 met. 
Onderlinge afstand der dwvarsrib- 

OCR. ee se 


283 | 9, 
13-39 [0,46 —1,37 


220-347 |8,40— 12.45 


290 10,15 
925 [0,32- 0,88 
14 


0,49 


490 17,15 


580-—705 |18,55 -24,68 
600 21,00 


440 —677 |15,40-23,70 
650 22,75 
16—19 |0,56—0,67 


473 —-598 |16,55-20,93 


540 18,90 
14-20 | 0,49—0,70 

17 0,60 
929 | 0,32=1,02 


185 


45. Primitieve bundels van Eene der : 
dijespieren eener gans, « « «| 650 —1350/22,75 -47,25 
Gemidd. doorm. 10 met. 894 31,29 
Primitieve vezelen in dezelven, | 15—18 |0,53—0,63 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes. « « « eve … «| 18-28 |O,46—0,98 
46, Primitieve bundels der buitenste 
spierlaag van het Aart eener 
BARS. ee ee ee | 50-188 | 1,75-6,ars 
Gemidd. doorm, 10 met. 120 4,20 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes. . … … eere ve ve | -10—20. f0,35-=0,70 
47. Primitieve bundels der ruggespie- 
ren van eenen sxoek, wegende 1 
2 kilogr.. « « « « « « « 1708 2176/24,71-76,16 


Gemidd. doorm. 10 met. 1523 | 53,21 
Primitieve vezelen in dezelven. . | 14—22 [0,49—0,77 
Gemidd. doorm. 26 met, 18 0,63 


Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes. … …. … « … «| 1-17 f0,39—0,60 
48. Primitieve bundels van eene der 1 
dijespieren van eenen volwas- 
sen Aikvorsch. « « « « «| 940—2590|32,90-80,65 
Gemidd. doorm. 12 met. 1590 55,65 
Primitieve vezelen in dezelven. . | 16—19 |[0,56—0,66 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes.  . « … « « «| 114 |0,38=0,49 
49. Primitieve bundels van eene der 
dijespieren van eene zeer jon- 
ge padde, weg. 23 grein. 
Gemidd. doorm. 6 met, 606 21,21 


NAT. TijoscuR. D, VIT, St, 1 en 2. 13’ 


51. 


52. 


53. 


188 


‚ Primitieve bundels van eene der 


kuitspieren. van eene volwas- 
sen padde. 
Gemidd. doorm. 5 met. 
Primitieve vezelen in dezelven. . 
Gemidd, doorm. 6 met. 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
Betjes. “rte sj Ue 
Primitieve bundels uit de staart- 
spieren van Zacerta agilis. 
Gemidd, doorm, 5 met. 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes. 4 vnd en 
Primitieve bundels der spieren 
uit de pooten van Musca vo- 
mitortas. e … . es 
Gemidd, doorm 9 met. 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes. … . te. 
Doormeter der dikste ribbetjes. 
Primitieve vezelen der borstspie- 
ren van hetzelfde dier. . . . 
Gemidd. doorm. 18 met. 
Onderlinge afstand der schaduw- 
achtige dwarsstreepjes op de- 
zegen.” ere har WARNER 5 
Plaatjes door deze primitieve ve- 
„zelen gevormd, … « « « 
Gemidd. doorm, 4 met. van 20 pl. 
Fijnste takjes der luchtvaten, 
welke zich over deze plaatjes 
verspreiden. … … « 


765 —1530/26,87-53,55 
1010 35,35 
15 0,52 


410 —676 [14,35 -23,66 


560 


19,60 


16-22 |0,56—0,77 


315—583 |L1,00-20,40 


469 


9—32 
8 


16-—26 


24 


26 


29.37 
‚82 


16,10 


0,32—1,12 
0,28 


0,56—0,91 
0,34 


0 o1 


1,02—1,29 


1,12 


011 


187 


53*. Vezelen in de corpora piramidd- 
lia uit het oog van hetzelfde 
dier. 
Gemidd. doorm. 17 met. 18 0,63 
Dh. Primitieve vezelen der borstspie- 
spieren van Oestrus equi. … «| 19-28 |0,66—0,98 
Gemidd. doorm. 8 met, 22 0,77 
Plaatjes door dezelven gevormd. | 29—40 |1,02—1,40 
Gemidd. doorm, 6 met. 
van te zamen 55 pl. 34 119 
55. Primitieve vezelen der borstspie- 
ren van Apis mellifica. 
Gemidd. doorm. 5 met. 19 0,66 
Onderlinge afstand der dwars- 
streepjes op dezelven. . . .| 22-28 |[0,77—0,98 
Plaatjes door dezelven gevormd. | 29-36 |1,02—1,26 
Gemidd. doorm. 31 met. 
van te zam. 205 pl. 31 1,09 
56. Primitieve bundels der spieren 
uit de pooten van Phryganea 
grandis, … « «_« « « « | 490—660 |17,15-23,10 


Gemidd, doorm, 4 met. 567 19,84 
Primitieve vezelen in dezelven. 
Gemidd. doorm. 4 met. 20 0,70 


Onderlinge afstand der dwarsrib- 

betjes. …. »« . . . . « | 19—4ál [0,66—1,44 
Doormeter der diksten. . . . 12 0,42 
Primitieve bundels der borstspie- 

ren van hetzelfde dier. . . . |958—1454[33,53-50,89 


Gemidd, doorm. 7'met. | 1290 45,15 
Onderlinge afstand der dwarsrib- 
betjes. En . . . . . , . 25 0,89 


13* 


57. 


58. 


59, 


60. 


‘ 


61: 


62. 


ES 


65. 
C 


188 


Primitieve bundels der borstspie- 
ren van Hemerobius perla. 
Gemidd. doorm, 2 met 


‘Onderlinge afstand der dwarsrib- 


beljés. vdrg + 
Primitieve bundels der spieren van 
Carabus (Calosoma) syco- 

phanta. … … … Ms 0 
Gemidd. daam 6 met. 


‘Onderlinge afstand der dwarsrib- 


betjes. ……. ee 
Doormeter der dikste zihhejën 
Primitieve bundels der spieren uit 
de pooten van Zpeira diade- 
VIE) CBE don ve ve 
Gemidd, doorm. 6 met. 
Onderlinge afstand der dvarsrib- 
betjls.. «dir op agndllied 
Primitieve vezelen of bundels in 
den spierrok der maag eener 
GOREVD rohdei orr e 
Primitieve vezelen der pezen tus- 
schen dezelven, «« … .. 
Primitieve vezelen der aponeu- 
rosis van de kuitspieren eener 
0 RE ecn 5 Me haa dd 
Gemidd. doorm. 5 met. 
Primitieve vezelen der pezen aan 
de kuitspieren eener padde. 
Gemidd. doorm. 6 met, 


315 | _Ll,03 


40 1,40 


551 790 [18,28 -27,65 


636 24,36 


13-38 | 0,46—1,33 
13 0,46 


506—819 [17,71 -28,75 
400 14,00 


13-24 0,45 —0,84 


30-66 | 1,05 —2,31 


16-20 [0,56—0,70 


1116 |0,38— 0,56 
13 0,46 


15 0,52 


189 


64. Overlangsloopende primitieve ve- 
zelen der #rachea van een 
Ralf. 5 Ee 

Gemidd, doorm. 4 met. 

65. Primitieve buizen in de pars me- 
dullaris van het ruggemerg (8) 
van eenen snoek , wegende 0,5 
decided ende 

Gemidd. doorm. 9 met. 

Dikte van den wand van een de- 
zer buizens SS rr 
„Bolletjes in hetzelfde ruggemerg. 
Wand van een der grootste bol- 
EER 

66. Primitieve buizen of vezelen in de 
pars medulldris der hersenen 
van hetzelfde dier. 

Dunste haarvaten daar ter plaatse, 

67. Primitieve buizen in de pars me- 
dullaris van het ruggemerg ee- 
ner groote vrouwelijke fuiz- 
padde, genomen uit de holte 
der lendenwervelen. 

Gemidd. doorm. 5 met. 

Dezelfde primitieve buizen geno- 
men uit-de holte der borst- 
dwertelens We tj Mer W oge 
Gemidd. doorm. 5 met. 

Wand dezer buizen. . . .. 
Onduidelijke vezelen of buizen in 

de substantia grisea. … . » 


12—17 |0,42-0,60 
15 0,52 


31—94 |L,o8—3,29 
zaet 2,20 


13. 0,46 
21-500 [0,73 —17,50 


33 1,36 
11 0,38 
28 0,98 


65 2,28 


74 2,59 
12 0,42 
12 0,42 


190 


Bolletjes daarin. . . « « … » 

Gemidd. doorm. 6 met 

68, Krzstallen in het ruggemergska- 

naal van hetzelfde dier. 

Lengte der grootsten, 

Breedte 

Doorm. der kleinsten. 

Gemidd. lengte 10 met. 

breedte 

69. Primitieve buizen in het rugge- 
merg van Zacerta agilis. 

Gemidd, doorm. 4 met. 

Korrelige halfdoorschijnende bol- 

detjes in hetzelfde ruggemerg. 

Gemidd. doorm, 6 met. 

Kleine ronde korreltjes in. deze 

bolletjes. …. « « « « « « 


70. Bolletjes in den zervus sympa- 
ticus van eenen snoek. … . 
71. Primitievebuizen van den nervus 
eruralis eener duif.. … « « 
Gemidd, doorm. 7 met. 
72. Primitieve buizen van eenen spier- 
tak uit deze zenuw ontsprin- 
gende. 
Gemidd, doorm. 5 ‘met. 
Wand dezer primitieve buizen. . 
73. Primitieve buizen van den zer- 
vus opticus in de oogholte van 
eenen snoek. 
Gemidd, doorm. 


28 —110 
66 


188 
3l 
16 
125 
23 


49 


80—160 
118 
8-13 


14270 


55—94 
70 


90 


16 


0,98 —3,85 
2,31 


6,55 
1,09 
0,56 
4,38 
0,81 


2,80—5,60 


4,13 


‚| 0,28—0,46 


0,49 —9,45 


1,93—3,30 
2,45 


3,15 
0,32—0,56 


0,56 


191 


Doorschijnende bolletjes in de- 
zelve, . « . « « « «… «| 28110 f0,98—3,55 


Gemidd. doorm. 8 met. 55 1,92 
Wand van een der grootste bol- 
letjesbte _ zilte cl endleige sterken 19 0,66 


74. Primitieve buizen van den nervus 
dschiadicus van eenen jon- 
gen kikvorsch, wegende 13 
grein.. Me vof ore altt etn 40—71 1,40—2,48 
Gemidd. doorm, 10 met. 51 1,78 
75. Primitieve buizen derzelfde zenuw 
bij eenen volwassen kikvorsch. | 63—110 | 2,20—3,85 
Gemidd. doorm. 10 met. 82 2,87 
Wand van eene der buizen. . . I6 0,56 
76. Primitieve buizen van den zer- 
vus dschiadicus eener jonge 
padde, weg. 23 grein. 
Gemidd. doorm. 10 met. | 49 1,72 
77. Primitieve buizen derzelfde ze- 
nuw bij eene volwassen padde. 
Gemidd. doorm. 8 met. 100 3,50 
Wand van eene der buizen. . » 15 0,53 
78. Primitieve buizen van een der 
nervi lumbales van hetzelfde 
dier. 
Gemidd. doorm, 4 met, 67 2,35 
79. Fijnste zenuwbuisjes, welke zich 
in de membrana nictitans van 
dit dier verspreiden, „ . «| 23-47 |O,81—1,65 
80. Gemidd. onderlinge afstand der 
parallelle dwarsstreepen, die 


19: 


na de calcinatie der primitieve 
vezelen van den zerv. isch. der 
“padde op het voorwerpglaasje 


overblijven, 6 met. . . « « 16 0,56 
81. Primitieve buizen in het netvlies 
van een kalf. . … « … ‚| 15-19 |0,52-0,66! 
Gemidd. doorm. 8 met. 16 0,56 


Papillae aan de binnenzijde van 
dit netvlies. „ : « … « ‚| 31-60 | 1L,08—2,10 


Gemidd. doorm, 8 met. 46 1,61 
82. Primitieve buizen in het netvlies 
eener Koe. 
Gemidd. doorm, 4 met. 16 0,56 
Papillae van hetzelve. . . . . | 38-80 |1,33—2,60 
Gemidd. doorm.7 met. 57 2,00 


83. Primitieve buizen in het netvlies 
van eenen snoek, weg. 0,5 
y kilogr. „te ape MS STE 31—50 1,08—1,75 


Gemidd, doorm. 8 met. 36 1,26 
Papillae van hetzelve. «… « « 163—188S | 5,70—6,58 * 
Gemidd. doorm. 4 met. 175 6,12 


84, Primitieve buizen in het netvlies 
van eenen jongen kikvorsch, 
weg. 13 grein. … . ‚ « «| 4l—7L [144248 
Gemidd. doorm. 4 met. 56 1,96 
85. Dezelfde van eenen volwassen 
kikvorsch. … « Je schoven ol Ádrrd0, plake ann 
Gemidd, doorm. 12 met. 54 1,89 
Kleine kringetjes, welke hier en 
daar op de primitieve vezelen 


1 


gezien worden. 
Gemidd, doorm. 5 met, 22 0,77 


86. 


87. 


88. 


89. 


91 


92. 


93. 


193 


Primitieve buizen in het netvlies 
eener volwassen padde. …. » 
Gemidd. doorm., 9 met. 
Papillae op het slijmvlies (epithe- 
liumeellen (Henze) ) der tong 
eener jonge padde. 

Gemidd, doorm., 4 met. 
Trilhaartjes ( Flimmerciliën) op 
hetzelve. sl. & …e ve …, ve 
Papillae op het slijmvlies (epithe- 
humeellen) tusschen de. tanden 

van eenen snoek. « « « 
Gemidd, doorm, 7 met. 


. Grootste breedte van de plaatjes 


der Aristallens van eenen jon- 
gen Aikvorsch. … …… … … 
Ribbetjes op de grootste lang- 
werpige schubbetjes van Zepis- 
ma sacharina, aan den ge- 
tanden rand gemeten.  . » 
Onderlinge afstand der ribbetjes 
daar ter plaatse, «. … . . » 
Ribbetjes op de kleinere ronde 
schubbetjes van hetzelfde dier. 
Onderlinge afstand dezer laat- 


Biens BE. ait ate 1 


Ribbetjes op een der grootste 
schubbetjes der bovenvleugels 
van Noctua nupta. « ee 

Onderlinge afstand. dezer. ribbe- 
TT BOREN TI 


NAT, Tijnscur. D, VIE, St, len 2, 


39-87 
61 


92 


16 


1,37 — 3,05 


2,14 


3,22 


0,56 


100-151 | 3,50 —5,29 


127 


131 


1 


12 


Áh5 


194 
Onderlinge afstand der „dwars- 
streepjes tusschen. deze -ribbe- 
jes. AL ve SUS 
94. Draden van het web eener Zpet- 
ra diadema van middelmatige 
sroolfe (0). JP oe de 
Noduli in deze draden.. … . . 
Gemidd. onderlinge afstand der- 
zelven, Gimet. es vase 
95. Draden van ander ge 
spinrag. … « zld. cite 
96. Draden), waardoor. de Herfst- 
draden gevormd worden (10). 
97. Draden van den zijdeworm (1). 
“_ Gemidd, smalle dwarse doorm. 
LOfmet he, Are Maitre de te 
Gemidd. breedte 
1Ofmet. Assas ie 


en 


B. PLANTAARDIGE VOORWERPEN. 


98. Spiraalbuizen en spiraaldra- 


den (12) uit de middelnerf van 
een blad van Ziltum candidum: 
Dunste buizen. 

Derzelver -spiraaldraad. 

Dikste buizen. 

Derzelver -spiraaldraad, 

Deze laatste ter plaatse van de 
bogt gemeten. … … 


99. Spiraalbuizen en spiraaldra- 


120 
22 
315 
43 


28 


0,28 
0,28 —0,49 
1,22 — 2,10 

10,35 
0,46—0,56 


0,42—0,63 


3,05 


‚1,03 


4,20 
0,77 
103 
1,51 


0,98 


100. 


101. 


102. 


103. 


104. 


195 


den uit eenen éénjarigen tak 
van Sambucus nigra. 
Dunste buizen 
Derzelver spiraaldraad, 
Dikste buizen. 
Derzelver spiraaldraad. 
Dezelfde deelen in de middel- 
nerf der bladeren van dezelf- 
de plant. 
Dunste buizen. 
Derzelver spiraaldraad, 
Dikste buizen. 
Derzelver “spiraaldraad, 
Dezelfde deelen in de fijne ner- 
ven, digt aan den rand van 
het blad. 
Dunste buizen. 
Derzelver spiraaldraad, 
Dikste buizen. 
Derzelver spiraaldraad. 
Spiraaldraden der spiraalbuizen 
in eene overlangsche doorsne- 
de van eenen éénjarigen tak 
derzelfde plant. 
Gemidd. doorm., 11 met. aan 4 
onderscheidene spiraalbuizen, 


Een afgewikkelde spiraaldraad 


uit denzelfden tak, . . « . 
Dezelfde ter plaatse van de bogt 
gemeten. „ ……. ee « 
Spiraaldraad van eene der groot- 
ste spiraalbuizen in eene leng- 


140 


140 


4,90 
0,95 
14,88 
1,36 


2,76 
0,56 
11,03 
1,40 


2,20 
0,49 
4,90 
0,84 


1,19 


1,22 


0,70 


Ms 


196 


tesnede van eenen éénjarigen 
tak van den blaauwen wijn= 
ONRLOL OE Fee NE 
105. ‘Afgewikkelde spiraaldraden uit 
de bladstelen der gewone Jas- 
ec Meen > 
106. Dezelfde uit de ghnaterenr van 
Fragaria vesca. … … « 


107. 


Cornus sanguinea. . . « 
108. Spiraaldraden der spiraalcellen 
in de antherae van Lonicera 
_ Periclymenum. … … « « « 
Gemidd. doorm., 10 met. 
109. Spiraalbuis in de chalaza van 
een sedert weinige dagen be- 
vrucht eitje van Zuphorbia 
peplus.. « … els 
110. Stippels (tüpfel) (13) ik ge- 
stippelde spiraalbuizen in ec- 
nen éénjarigen tak van Sax- 

bucuús nigra, 
Gemidd, doorm. , 6 met. aan 8 
Duiken, Vele, en ee. 


33 


46 


111. Ringen van eene der geringde |_ 


buizen in denzelfden tak. 
‚Gemidd. doorm., 4 met. 
112. Dwarstrepen van eene ge- 
streeple spiraalbuis in eenen 
éénjarigen tak van den blaau- 
wen wijnstok. … « « … « 


36 


1,33 


0,52—0,87 


0,39—0,95 
0,60—0,84 
0,46—0,70 


0,56 


1,16 


1,61 


1,26 


1,75 


197 


Overlangsche donkere streep in 
het midden derzelven. … „ … 
113. Gestippelde haren in de lucht- 
holten van een blad van Vym-= 
| phaea lutea. 
Lengte. « « « « … 
Breedte bij de inplanting. 
Stippels op deze haren. …. . 
114. Getakte haren op de epidermis 
der bladeren van den zomer. 
violier. 
Bulbus, gemidd. doorm. 2 met. 
Haar bij de inplanting. . » 
Wand van den bulbus van het 
Dak” fe re Jeep . 


13 


710—940 [24,85 -32,90 
1738—284 | 6,06 —9,94 
16—28 | 0,56—0,98 


402 
165 
26 


14,07 
5,78 
0,91 


115. Brandharen der jonge bain 
van Urtica urens (14). 

Streepjes , welke deze haren af- 

gebroken spiraalsgewijs omge- | 

VERF eo of ete KE 6 

Wand der haren. . « « … » 

Ronde knopjes, waarmede de 

spits van sommige haren voor- 

A RR OREN 


8—16 


0,28— 0, 56 
25 j 


0,88 


110 3:85 

116. Plooijen of vezelen in de epi- ! 
dermiscellen der bladeren van 
Sambucus nigra (15). … 

117. Stomata (16) in de epidermis 
van een middelmatig groot 
blad van de gele lekte. 


16 0;56 


198 


Gemidd. lengte ‚10 met. 
ê — breedte, 
Spleetopening in dezelven. 
Gemidd. lengte , 7 met. 
breedte, 
es “Bolletjes in dezelven. 
p Gemidd. doorm. 7 met. 
118. Stomata van’ een middelmatig 
groot blad van Zelium can- 
didum. 
Gemidd, lengte, 4 met. 
breedte, ——— 


„Spleetopening. . 
K Gemidd. lengte , 4 met. 
breedte , 
119. Langgerekte cellen, der epider- 
mis van dit blad. 
Gemidd. doorm. 5 met. 
120. Stomata van een blad van Ru- 
Se gnex atetosa van 2,5 centim. 
«> lengte, % 
Gemidd, lengte, 5 met. 
— breedte , —— 
«Spleetopenüig. 
Gemidd, lengte, 5 met. 
—__—— breedte, —— 
v-Bolletjes in deze stomata. 
Gemidd. doorm. „ 4 met 
121. Stomata van een blad derzelfde 
plant van 16 centim. lengte, 
Gemidd, lengte, 5 met. 


510 


310 


572 


122. 


125. 


124. 


125. 


199 


Gemidd, breedte , 5 met,’ 
Spleetopening. 

Gemidd. lengte, 5 met. 

— breedte, 

Stomata van een blad van Sam- 


bweus nigra van 6 cent. lengte. - 


Gemidd. lengte, 5 met. 
breedte, —— 


Spleetopening. 
Gemidd. lengte, 4 met, 
— breedte, —— 


Stomata vaneen blad derzelfde 

plant van 13 centim. lengte. - 

Gemidd. lengte „ 6 met. 

—_—— breedte, —— 
Spleetopening. 


Gemidd. lengte, 5 met. | 
breedte, —=— 


Stomata van een middelmatig 


groot blad van Geranium #o- | 


bertianum. 


Gemidd. lengte ,-5 met, f 


breedte, 
Stomata van een middelmatig 


groot blad van Sagettarta 


sagittifolia 
Aan deszelfs bovenste opper- 
vlakte, 


Gemidd. lengte, 5 met, |, 
breedte , ———: 


Spleetopening. 


260 


520 : 
372 


13,73 
8,75 
4,41 
14,42) 
11,34 
7,56 
9,85 
17,50 
lar « 


9,10 
4,20 


18,20 7 
13,02 


14,70 : 
9,45 


200 
ee S1 4 Gemidd. lengte’, 5 met. 


breedte, 

es Aan deszelfs onderste opper- 
zò, vlakte. 

Gemidd. lengte, 5 met. 


‘breedte, —— 


ec „Spleetopening. 
Gemidd, lengte, 5 met. 
Se (reede, —— 
126; Stomata van een middelmatig 
groot blad der Dahfia , don- 
kerroode varieteit. rf 
Gemidd, lengte, 5 met. 
vi breedte, —_— 
127. (Stondata van een middelmatig 
groot blad der gewone Aster. 
Gemidd. lengte, 5 met. 
breedte, —— 


Spleetopening. 
Gemidd. lengte, 5 met. 
breedte, 
128. ‘Stomata van een middelmatig 
groot blad van Viburnum opu- 

lus, Gemidd. lengte, 5 met, 
—_—_ breedte, —— 

Spleetopening. 

Gemidd, lengte, 5 met. 

breedte, 


129. Stomata van een middelmatig 


groot blad van „Senecio vul- 
garis. 


160 


545 


520 


290 
160 


410 


233 


405, 


312 
246 
74 
370 
187 


195 
57 


- 


201 


Gemidd. lengte, 5 met. 
— breedte, —_— 
130. Stomata van een volwassen blad 
van Lathyrus odoratus. 
Aan de bovenste oppervlakte. 
Gemidd, lengte, 5 met. 


breedte, -—_— 

Spleetopening. 
Gemidd. lengte, 5 met. 
breedte, —— 


Aan de onderste oppervlakte. 
Gemidd. lengte, 6 met. 
—__—__ breedte, —— 

Spleetopening 
Gemidd. lengte, 6 met. 

breedte, — 

131. Stomata van een middelmatig 
groot blad van Malva rotun- 


difolia. 
Gemidd. lengte, 4 met. 
_——_— breedte, —— 


13%. Stomata van een blad van Zris 
Pseudacorus van ruim 1 met. 
lengte. 

Gemidd. lengte, 11 met. 

— breedte , —_— 

Spleetopening. 

Gemidd. lengte, 11 met. 

—- breedte, 

Langgerekte cellen in de epider- 
mis van dit blad, 
Gemidd. doorm., 5 met. 

NAT. rijoscuR. D, VIT. St, 1 en2, 


343 


187 


299 
265 


143 
70 


240 


12,18 
8,54 


10,85 
8,05 


Á‚n1 
1,86 


10,25 
9,28 


4,02 
2,00 


10,60 
6,56 


10,46 
9,28 


5,00 


2,45 


8,0 
15 


133. 


136. 


137. 


138. 


159. 


202 


Stomata van cen middelmatig 
groot blad van Plantago lan- 
ceolata. 

Gemidd. lengte „5 met. 
—__—— breedte, -—— 

Spleetopehing. 

Gemidd, lengte, 5 met. 

—- breedte, ——— 


„ Stomata van een jong blad van 


Datura stramonium, 
Gemidd. lengte, 5 met. 
—— breedte, —— 


D. Stomata van een volwassen blad 


van! Leontodon taraxacum. 
Gemidd. lengte, 5 met. 
—_ —__— breedte, -—_— 
Stomata van een der grootste 


blaadjes van Euphorbia pe- 
plus. 
Gemidd, lengte, 4 met. 
—____— breedte, -—_— 
Stomata van een: volwassen blad 
van Nymphaea lutea. : 
Gemidd, lengte , 5 met 
—_ —— breedte, -— 
Stomata van een volwassen blad 
der Zomerviolter, 
Gemidd. lengte, 5 met, 
breedte, —— 


Stomata van een volwassen blaad- 
je van Zemna minor. 


202 
175 


10,15 
6,13 


6,20 


Hes 


10,00 
8,09 


8,05 
6,65 


7,56 
4, 55 


7,28 
6,51 


7,07 
6,13 


203 


Gemidd. ‘lengte, 5 met.f «192 » 6,72 


—_ breedte, —_— 160. 5760 

Spleetopening. 
Gemidd. lengte, 5 met, 142 4,97 
breedte , - 90 8,15 


140. Pollenkorrels (17) van Zathy- 
rus odoratus. 
Gemidd. lengte, 10 met. 517 18,10 
breedte, 283 9,90 
Dezelfde onder water voor de 
uitstooting der fovilla. 


Gemidd. lengte, 6 met. 550 19,25 
—- breedte, - 470 16,45 
Openingen in het buitenste vlies. 
Gemidd. doorm. 4 met. 90 8,15 
Onderlinge afstand der beide 
buitenste vliezen. .-. . 12 0.42 


Dezelfde pollenkorrels na. de 
volledige uitstorting der fo- 


villa. 
Gemidd. lengte, 7 met. 423 14,80 
—- breedte, —_— 273 9,55 
Kleine deeltjes der fovilla. 3-28 |0,11 —0,98 
141. Polleukorrels van Zilium can- 
didum. 7 
Gemidd, lengte, 8 met, 925 22,38 
— breedte, -—— 392 13,42 
Dezelfde onder water, B 
Gemidd. lengte, 8 met. 900 _ 31,50 
— breedte, —— 692 24,22 
Gelsgewijze mazen van het bui- 
tenste vlies. +. . , . | 59—148 |2,06—5,18 


15* 


142. 


143. 


204 


Gemidd, doorm. 7 met. 
Gemidd, dikte der dezelve be- 
grenzende strepen. …. . . « 

Kleine deeltjes der fovilla. 

Pollenkorrels van Fragaria 

vesca. 

a) Van de ananas-aardbezie. 
Gemidd. lengte, 6 met. 
—_— breedte, -—_— 

Dezelfde onder water. 

Gemidd. lengte, 4 met. 
—- breedte, - 
6) Van de framboos-aardbezie. 

Gemidd. lengte, 6 met. 
breedte, —— 
Dezelfde onder water. 

Gemidd. lengte, 3 met. 
breedte, —— 
ce) Van de engelsche aardbezie. 

Gemidd, lengte, 6 met. 
breedte, —— 


“ Dezelfde onder water. 
Gemidd, lengte , 6 met. 


breedte, —- 

Kleine deeltjes der fovilla in de 
pollenkorrels dezer drie varie- 
teiten. oep Eee Te 


Pollenkorrels van Salix alba, 

Gemidd, lengte, Á met. 
— breedte, -—_— 
Dezelfde onder water. 


108 9,78 


14 0,49 
12-25 | 0,42—0,817 


346 12,11 
182, 6,37 
330 11,55 
283 | 9,90 
362 12,67 
173 6,05 
378 13,23 
851 12,25 
345 12,07 
167 5,85 
329 11,52 
298 10,43 


11-24 | 0,39—0,84 


272 9,46 
126 Anr 


205 


‘Gemidd. lengte, 4 met. | - 264 9,24 
breedte, - 248 8,68 
£ 144. Pollenkorrels van Zamtum pur- 
pureum. 
Gemidd. lengte, 5 met. 412 14,12 
breedte, —— 246 8,61 
Dezelfde onder water. 
Gemidd. lengte, 5 met. 353 12,36 
—_—__— breedte, ——_— 315 11,03 
145. Pollenkorrels van Zamzum al- 
bum. 
Gemidd. lengte, 5 met. 308 10,78 
breedte, —— 202 7,07 
Dezelfde onder water. 
Gemidd. lengte, 5 met. 318 11,13 
— breedte, 296 8,36 
146. Pollenkorrels van Ayoscyamus 
_ niger. 
Gemidd. lengte, 10 met. 472 16,52 
— breedte, ——— 254 3,89 
Dezelfde onder water. N 
Gemidd, lengte, 10 met. 440 15,40 
—__—__ breedte, 400, 14,00 
Onderlinge afstand der beide 
buitenste vliezen. . ... 16 0,56 
147. Pollenkorrels van Aconitum Na- 
pellus. 
Gemidd. lengte, 10 met, 83 2,90 
breedte, —— 47 1,64 


Dezelfde onder water. 
Gemidd, middellijn, 10 met. 78 2,73 


206 


148. Pollenkorrels-van Zuphorbta pe- | 


plus. 
Gemidd. lengte, 8 met. SOsvaerderr 258070 
—__—_— breedte, —_— 50 1,75 
Dezelfde onder water. í 
Gemidd. middellijn, 7 met, 70 2,45 
149. Pollenkorrels van Malva rotun- E 
difolia. 
Gemidd, middellijn, 10 met. 1341 46,93 
Dezelfde onder water. 
Gemidd, middellijn, 10 met. 1343 47,00 
Dezelfde na de uitstorting der f 
fovilla. 
Gemidd, middellijn, 6 met. 1333 46,56 
Doornen op derzelver opper- 
vlakte. 
Gemidd. lengte. . . . 55 1,93 
breedte aan de in- 
planfing:kigk sins car 48 1,68 


Kleine deeltjes der fovilla, 
a) Grootste langwerpig ei- 


ronde, 
Gemidd. lengte, 7 met. 25 0,33 
breedte, - 16 0,56 
b) Kleinste ronde deeltjes. 13 6,45 
150. Pollenkorrels van Georgina va- 

riabilis, witte varieteit. 

Gemidd, middellijn, 10 met. 923 11,30 
Dezelfde onder water. 

Gemidd. middellijn, 10 met. 380 138,30 


Doornen op derzelver opper- 
vlakte, 


207 


Gefnidd. lengte. . « 38 1,33 
| — breedte. . … 15 0,52 
151. Pollenkorrels van Geranium ro- |. 
berftanum. 
Gemidd. grootste doorm. , 4 met. 584 20, 5% 
—-— kleinste ——— 510 17,85 
Dezelfde onder water. 
Gemidd. grootste doorm. , 4 met. 740 25,90 
—-—- kleinste — _— 680 23,80 
Dikte’ van het uit cellen bestaan- | 
de buitenste vlies. . . 47 1,65 


Doorr. der cellen zelven. . 
Openingen. in het buitenste vlies. 
Kleine deeltjes der fovilla. . . 
152. Chlorophylkorrels (18) in een 


blad van- Rumex acetosa. 


25—33 |0,88—l,16 
166—230 | 5,81 —8,05 
1325 [0,46—0,58 


Gemidd. doorm. 6 met. | __ 42 Luz 
153. Dezelfde in een blad van Sam- | 
budus nigra. 
Gemidd. doorm. 6 met. 50 1,75 
Un ENE 
thyrus odoratus. 
Gemidd. doorm. 4 met. 36 1,26 
155. —_—— —- Lik- 
um candidum. 
Gemidd. doorm. 5 met. 30 1,05 
156. ee ris 
pseudacorus, 
Gemidd. doorm. 6 met, 42, 1,47 
ip LN 72e 


giüllarta sagittifolia. 


‚ 208 


Gemidd. doorm. 10 met, 32 1,12 


158. Dezelfde in een blad van den 
Zomerviolier. 
Gemidd. doorm. 6 met. 34 1,19 
van 
Georgina variabilis, donker- 
roode varieteit, 5 met. . . 34 1,19 
—-_—— Mal- 
va rotundifolia. 
Gemidd. doorm. 5 met. 51 1,79 
Di- 


159. 


160. 


161. 
anthus caryophyllus, 
Gemidd. doorm. 5 met. | 99 La 
Ee 
dum Telephium. 

Gemidd, doorm, 7 met. 67 2,35 


Ge- 


162. 


183. 


ranium robertianum. 
Gemidd. doorm, 6 met. 52 1,82 
164. Che 
lidonium majus. 
Gemidd. doorm, 6 met. 55 1,93 
165. Dikte der lagen van de amy- 
lum-korrels uit den aardap- 
AO Se HEDEN In 0,28 —1,05 
166. Staafjes in het eigen sap van 
. Euphorbia peplus (20). 
a) Aan den wortel. 
Lengte. . « 260—330 |9,10— 11,55 
Gemidd, — — 10 met. 280 9,30 


209 


Breedte. . 
Gemidd. — 10 met. 
©) In het midden der stengels. 
Lengte. . 
Gemidd. — — 10 met, 
Breedte. . . 
Gemidd. 10 met, 
c) In de bladstelen. 
Lengte. . . 
10 met. 


Gemidd, 
Breêdte. 


Gemidd. 10 met. 
167. Bolletjes in het eigen sap van 
Chelidonium mazus. 


168. Bolletjes in het eigen sap van 
Leontodon taraxacum, …. … 
169. Bolletjes of blaasjes in' de gist 
vee Sa 
Gemidd. doorm. 10 met. 
Ronde kernen (sporae?), die 
in de grootere eironde blaas- 
jes zijdelings tegen derzelver 

wand gelegen zijn. . 
Gemidd. doorm. 9 met. 


NAT, TijpscHr. D. VII, St. 1 en2, 


134—220 


190 
14-28 
22 
12— 28 
8—26 


38 — 82 
62 


18—47 
39 


0,67—1,05 
0,96 


6,62—9,38 
8,26 

0,56—1,05 
0,81 


4,69 —7,10 
6,66 
0,49 —0,93 
0,77 
0,42—0,98 


0,28 —0,92 


1,33—2,87 
2,17 


0,63—1,65 
1,37 


4 


‚ AANTEEKENINGEN. 


EE ma 


(1) Bl 177. De bedoelde Vibriones zijn die, welke 


gevonden worden in het vlies, dat zich na een’ of 
meer dagen vormt op de oppervlakte van water, 
waarin dierlijke deelen, inzonderheid spieren ge- 
weekt worden. De beide andere infusoria-soorten 
bevonden zich in stilstaand regenwater. 

Bl. 177. Bloedschyfjes. 

a) Alle de bloedschijfjes, waarvan in de tafel 
de afmetingen zijn medegedeeld, werden nog 
drijvende in hun serum gemeten. De menschelijke 
bloedschijfjes zijn onderzocht door eenen drup- 
pel bloed uit den rug der hand te verdunnen 
mel serum, dat door eene aderlating was verkre 
gen. De doormeter der kernen is echter aan de 
op het voorwerpglaasje gedroogde bloedschijfjes 
bepaald , dewijl zij zich alsdan ongelijk duidelijker 
en met scherper omtrekken ‚ dan in de nog drij 
vende bloedschijfjes vertoonen. De bepaling van 
de dikte dezer laatsten kan natuurlijk slechts als 
bij benadering naauwkeurig worden aangemerkt, 
daarmen hiertoe het oogenblik der omkanteling 


211 


moetende waarnemen, geen tijd tot eene juiste 
meting heeft. 

5) Behalve de grootere schijfjes ziet men in 
het bloed, zoo als reeds door velen is opgemerkt, 
nog kleinere ligchaampjes. Bij derzelver meting 
in het bloed van den kikvorsch en van de padde 
bleek mij, dat hunne gemiddelde afmetingen vol- 
komen overeenstemden met die der kernen. In 
de grootste menigte zag ik deze kleinere eironde 
ligchaampjes in het, volgens de bekende wijze 
van Jou. Mürrver, door papier Joseph gefiltreerde 
bloed van eenen kikvorsch. Zij bezitten een niet 
gelijkvormig, maar eenigzins korrelachtig weef- 
sel, doch bij eene behoorlijke verlichting neemt 
men ook hetzelfde aan de kernen der bloedschijf- 
jes waar. Of nu deze ligchaampjes als de oor- 
spronkelijke kernen, waarom zich later het met 
de kleurstof gevulde hulsel vormt, dan wel als 
de overblijfselen van vroegere bloedschijfjes, die 
hun hulsel op de eene of andere wijze verloren 
hebben, te beschouwen zijn, deze vragen zullen 
wel moeijelijk met zekerheid kunnen beantwoord 
worden, 

e) Bij de bloedschijfjes der beide ranae (N°. 
58), heb ik ook de afmetingen van eenen in- 
wendigen kring opgegeven; deze vertoont zich 
niet alleen zeer duidelijk op het matte glas van 
den zonmikrometer, maar ook, wanneer men de 
drijvende bloedschijfjes bij eene malige verlichting 
onderzoekt. Nog beter valt dezelve in het oog , 
bij op een glaasje gedroogde schijfjes, waaraan 
men bovendien nog eenen dergelijken, doch klci- 

16* 


212 


neten kring ontwaart, die de kern op eenigert 
afstand omgeeft. Dat nu deze kringen niet het 
gevolg van een optisch bedrog of slechts door de 
drooging ontstane plooijen, maar inderdaad de 
inwendige grenslijnen zijn van het vliezige hulsel 
der bloedschijfjes, dit meen ik als waarschijnlijk 
te moeten aannemen, omdat dezelve bij de ver- 
koling der bloëdschijfjes niet verdwijnen; maar 
integendeel merkelijk duidelijker worden, 

d) Deze verkoling en de daarop volgende ver- 
branding der bloedschijfjes verrigtte ik op de vol- 
gende wijs. Eene geringe hoeveelheid bloed werd 
op een dun voorwerpglaasje uitgespreid, zoodat 
de schijfjes zooveel mogelijk afzonderlijk kwamen 
te liggen. Na de opdrooging werd nu het glaas- 
je met de tegenovergestelde oppervlakte langza- 
merhand gebragt in de vlam der glasblazerslamp , 
en daarin gehouden, tot dat het glas begon te 
buigen. Onderzoekt men daarop de plaats, waar 
zich vroeger de bloedschijfjes bevonden, dan ziet 
men nog ten duidelijkste derzelver kernen en 
flaauwe sporen der hulsels. De gecalcineerde 
kernen der bloedschijfjes van den kikvorsch (6), 
de padde (8), en de hagedis (9) hebben hunne 
vroegere elliptische gedaante behouden , doch zijn 
alleen iets kleiner geworden, blijkens bovenstaan- 
de metingen. Na het verbranden der menschelij- 
ke bloedschijfjes, meende ik wel mede kleine 
bolletjes te zien overblijven, doch dit bleef mij 
echter nog twijfelachtig. Tot nog toe is het mij 
niet gelukt op eene scheikundige wijze te bepa 
len, uit welke zouten of bases de gecalcineerde 


213 


“ kernen beslaan; dit ware echter voor de leer van 
de zamenstelling en de verrigtingen der bloed- 
schijfjes van hoog belang, en latere pogingen 
zullen welligt door een meer gewenscht gevolg 
bekroond worden. Ik veroorloof mij echter reeds 
nu eene gevolgtrekking te maken, welke uit het 
bovenstaande onmiddellijk voortvloeit; deze na- 

» melijk: dat de kernen der bloedschijfjes niet hol , 
maar solide zijn. Waren zij toch hol, dan zou- 
den de zich gedurende de verbranding ontwik- 
kelende gassoorten dezelven vaneen doen bersten 
en de aseh verstrooid raken, maar zij zouden niet , 
zoo als thans het geval is, hare vroegere ge- 
daante behouden. 

e) In het geelachtige. vacht, dat uit den ge- 
wonden poot eener kruisspin (12) vloeide, dreven 
eene groote menigte zeer kleine ligchaampjes , van 
welke de kleinsten bij eene vergrooting van 
1130 malen naauwelijks meer zigtbaar waren. De 
gedaante dezer ligchaampjes is uit hoofde -hunner 
kleinheid moeijelijk met zekerheid te bepalen; de 
grooteren schijnen echter rond te zijn. Daar zij 
naar den bodem van het vocht zinken, waar zij 
zich tot groepen vereenigen, bezitten zij een groo- 
ter spec. gew. dan dit laatste. Van eene coagu- 
latie was niets te bespeuren. — Ik voeg hier nog 
het volgende bij, omtrent den aard van het vocht , 
in het ligchaam der infusoria bevat. Een paar 
malen zag ik , dat toen ten gevolge van het ver- 
dampen van het water, waarin zich eenige cer- 
carien en andere infusiediertjes bevonden, deze 
laatsten onder het glasvliesje, waarmede de drup- 


214 


pel bedekt was, langzaam plat gedrukt werden 5 
hierbij een vocht uit hunne ligchamen zijpelde, 
hetwelk blijkbaar minder vloeibaar, dan het om- 
gevende water, zich met dit eerst na eenige mi- 
nuten vermengde. In dit vocht waren geene bol 
letjes of andere ligchaampjes te bespeuren. 

J) Het is eene niet ongewigtige, doch, voor 
zoo ver mij bekend is, nog niet geheel volledig 
beantwoorde vraag, of de elementaire deelen ge= 
durende den wasdom van het dier alleen in aan- 
talof ook zelve in grootte toenemen. Men zal in 
de hier medegedeelde metingen eenige bijdra- 
gen tot oplossing van dit vraagstuk vinden. Der- 
„ zelver algemeene uitkomst is, dat de meeste ‚ doch 
niet alle de elementaire deelen bij het volwassen 
dier grooter, dan bij het jongere zijn, schoon de- 
ze toeneming in generlei verhouding staat tot de 
toeneming in grootte van het geheele dier, en dik= 
‘werf zelfs zeer gering is. Het aanmerkelijkst vond 
ik dezelve bij de primitieve buizen der zenuwen 
(74, 75, 76, 77); in eene mindere mate, schoon 
nog zeer stellig bij de bloedschijfjes en vooral bij 
hunne kernen (6, 7, 8, 9); volstrekt geene bij 
de primitieve buisjes van het netvlies (81, 82, 84, 
85), schoon deszelfs papillae iets grooter schijnen 
te worden (81, 82); wat de primitieve bundels 
der spieren aangaat, zoo heb ik dan eens eene 
„vermeerdering van derzelver dwarsen doormeter , 
dan weder geene kunnen waarnemen (39, 40, 
49, 50). Hunne primitieve vezelen schijnen niet 
merkbaar te veranderen, doch zijd eigenlijk ook 
te dun, dan dat een gering onderscheid nog met 


(3) 


215 


gekerheid zoude te bepalen zijn, Over het geheel 
moeten deze metingen nog zeer vermenigvuldigd 
worden, wil men uit dezelve een stellig besluit 
afleiden. 

Bl. 180. De meeste schrijvers geven den door- 
meter der bolletjes of blaasjes in den etter , meer 
ef minder aanmerkelijk grooter op, dan die der 
bloedschijfjes, zoodat zij, zelfs hierin een gemak- 
kelijk middel meenen te vinden om deze beide soor- 
ten van ligchaampjes van elkander, te onderschei- 
den in vochten, waarin beiden voorkomen. Door 
eene vergelijking der gemiddelde uitkomsten van 
de bovenstaande mikrometrische bepalingen met 
die der menschelijke bloedschijfjes (4), zal men 
zien, dat, alhoewel de bolletjes in de verschil- 
lende uitkomsten zelven eenig verschil in grootte 
aaabieden, echter hun gemiddelde doormeter vrij 
naauwkeurig met die der bloedschijfjes overeen- 
stemt, De reden van dit onderscheid, is welligt 
daarin te zoeken, dat ik de etterbolletjes drij- 
vende gemeten heb, hetgeen, zoo als reeds is 
aangemerkt, met andere soorten van mikrome- 
ters niet wel kan geschieden. Meet men namelijk 
de bolletjes na den druppel etter met een glaasje 
of een plaatje mica, zoo als gewoonlijk ter be- 
scherming der lensen gedaan wordt, bedekt te 
hebben , dan ziet men, wel is waar, vele stil en 
op zich zelve liggende bolletjes, die derhalve 
voor de meting zeer geschikt schijnen te zijn; 
doch juist dezen zijn tusschen het voorwerpglas 
en het bedekkend middel vastgeklemd, en door 
de drukking plat en grooter geworden , waarvan 


(4) 


216 


mén zich door de proef gemakkelijk overtuigen 
kan. Met dit al zoude het kunnen plaats heb- 
ben, dat de gemiddelde doormeter der bolletjes 
in verschillende ettersoorten niet altijd dezelfde 
was, te meer, daar ik reeds zelf zulk een ver+ 
schil heb opgemerkt, en het zoude niet onbelang- 
rijk zijn te onderzoeken, welken invloed leeftijd, 
geslacht, plaats des ligchaams enz. hierop uitoe- 
fenen. — Overigens zal de geoefende waarnemer 
niet ligt gevaar loopen bij het onderzoek van een 
vocht, waarin zich bloedschijfjes en -etterbolle- 
tjes te zamen bevinden, dezelve met elkander te 
verwarren, door de net geteekende omtrekken 
der eersten, alsmede door den platten kant, 
dien zij bij de omkanteling vertoonen, en vooral 
door derzelver meer donkeren geelachtigen tint , 
welke slechts weinig in het oog valt, zoo lang 
men de bloedschijfjes alleen ziet, doch die zeer 
duidelijk is, wanneer men dezelye met de veel 
bleekere etterbolletjes vergelijkt. Eindelijk. dient 
ook nog ter onderscheiding, dat de bloedschijfjes 
bij de drooging op het glaasje hunnen vorm be- 
houden, de etterbolletjes daarentegen niet. 

BL 181. Reeds bij eene vorige gelegenheid (DI. VL. 
bl. 25.) gaf ik mijne meening te kennen, dat de 
bolletjes in de melk niet anders dan fijn verdeelde 
boterdeeitjes zijn. Om zich hiervanstellig te over- 
tuigen, onderzoeke men eene zeer versch bereide 
en met water sterk verdunde emu/sto amygd. dulce. 
en men zal daarin volkomen dezelfde bolletjes 
als in de melk zien. Alleen zijn door de meer- 
dere vloeibsarheid der olie reeds vele bolletjes 


6) 


217 


jneengevloeid, en dien ten gevolge grooter ge- 
‘worden. Het best neemt men de ineenvloeijing 
der melkbolletjes waar, door den druppel met 
een glasvliesje te bedekken. Dat in het melkach- 
tige vocht, hetwelk ma het midden der zwanger- 
heid uit de borsten begint te vloeijen, grootere 
bolletjes dan in de melk na het kraambed “wor- 
den gevonden, schijnt aan te duiden, dat bij 
het begin der zogafscheiding de. boterstof vloei- 
baarder, dan later, is. Ook schenen mij deze 
bolletjes toe, een minder lichtbrekend vermogen 
te bezit ten. 

Bl, 182. Het weefsel der chortonvlokken bestaat 
in dit tijdperk uit eene zeer fijnkorrclige vliezige 
zelfstandigheid, zonder eenig spoor van vaten of 
zenuwen, doch waarin ronde, of ook wel eenig- 
zins hoekige cellen of bolletjes, dan eens digt 
aan een, dan weder meer verspreid liggen. Ik 
kon in dezelve geene kern bespeuren, en daar, 
waar zij meer afzonderlijk gelegen waren, zoodat 
de overige fijnkorrelige massa er niet doorheen 
schemerde, schenen zij de klaarheid van water te 
hebben. Derzelver gemiddelde doormeter is genoeg- 
zaam volkomen dezelfde als die der menschelijke 
bloedschijfjes, en aanvankelijk hield ik hen ook 
daarvoor, doch eene weeking gedurende 24 uren 
in water, waardoor noch hun voorkomen, noch 
hunne middellijn eenige verandering ondergaan , 
bewees het tegendeel. Rasrarr ( Chimie organ. 
p. 263) heeft reeds dezelfde bolletjes aan een in 
wijngeest bewaard ei waargenomen, doch meen- 
de derzelver oorsprong aan de werking van den 


(6) 


(7) 


218 


wijngeesl te moeten toekennen. Mijne waarne- 
ming aan een «versch ei gedaan zijnde, bewijst 
dat zij een wezentlijk bestanddeel der chorion- 
vlokken uitmaken. Barescuer en Gruce (Fro- 
RIEp’s ”. Not. Bd. V. ‚N°, 18) onderzochten het 
chorion na de verlossing, en vonden mede in 
hetzelve talrijke bolletjes, waarvan eenigen glad 
waren, anderen een groot aantal kleine korreltjes 
bevatten, terwijl derzelver middellijn die der 
bloedschijfjes overtrof, 

Bl. 182. Deze cellen komen volmaakt overeen 
met die uitde overige huid van het dier, waarvan, 
zooals men weet , de membrana nictitans slechts 
eene voortzelting is, met gemis van de pigment 
bevattende laag. Bij het onderzoek van de huid, 
welke de weder genezen stomp van eenen (wel- 
ligt onder het grasmaaijen) afgehouwen poot van 
denzelfden kikvorsch bedekte, kon ik geene dui- 
delijke cellen in dezelve waarnemen. 

Bl. 183. Spierstelsel. 

a) De dikste primitieve bundels der spieren 
schijnen gevonden te worden bij de klasse der 
reptiliën en visschen, de dunsten bij de klasse 
der zoogdieren, Over het algemeen bezitten de 
insekten dikkere spierbundels ‚ dan deze laatsten, 
desgelijks de vogelen. 

6) In dezelfde spier vindt men primitieve bun- 
dels van zeer onderscheidene dikte, en in ver- 
schillende spieren van hetzelfde dier bestaat tus- 
schen den gemiddelden doormeter der primitieve 
bundels doorgaans een min of meer aanmerkelijk 
verschil. 


219 


€) De primitieve vezelen bij de onderscheidene 
dierklassen verschillen onderling niet zeer veel in 
doormeter. De diksten worden gevonden in de 
borstspieren der tweevleugeligen. De plaatjes, 
welke deze primitieve vezelen vormen, zijn geme- 
ten aan de dwarse doorsneden; derzelver meer- 
dere dikte is haren oorsprong verschuldigd aan de 
zich tusschen dezelve verspreidende luchtvaten. 
Welk eene dunheid overigens de fijnste takjes de- 
zer luchtvaten bezitten, blijkt uit de meting on- 
der N°. 53. 

d) De onderlinge afstand der dwarsribbetjes 
verschilt dikwerf vrij aanmerkelijk op digt bij 
een gelegen primitieve bundels, ja somwijlen op 
denzelfden bundel, Het duidelijkst vertoonen zij 
zich op de spierbundels.der insekten , en hier 
zijn zij menigmaal zelfs zoo dik , dat hun 
doormeter naauwkeurig kan bepaald worden. 
De benaming van dwarsribbetjes is derhalve 
gepaster, dan die van dwarsstreepjes: want 
hoewel dezelve, vooral bij de hoogere dieren, 
dikwerf niet anders dan streepjes zonder eenige 
verhevenheid schijnen te zijn, moet men hen 
echter in het eene, zoowel als in het andere 
geval, eene zekere, hoewel dan ook zeer geringe 
dikte toekennen. lets dergelijks bieden ons de 
schubbetjes van sommige insekten aan. Onder 
die van Zepisma sacharina b. v., ziet men vele 
langwerpige schubbetjes, met vrij breede, op 
dezelyve eene verhevenheid daarstellende ribbe- 
tjes, terwijl op de kleinere ronde schubbetjes van 
hetzelfde dier slechts zeer smalle, overlangs loo- 


220 


‚ Igopende. streepjes worden waargenomen, welke — 
volstrekt niet boven het overige weefsel schijnen 
uit te steken, schoon men het voor meer dan 
waarschijnlijk mag houden, dat deze streepjes 
mede slechts de schaduwkanten van zeer dunne 
ribbetjes zijn, — Ik heb bij eene vroegere gele- 
genheid (Lc. bl. 35) als mijne meening opgege- 
ven, dat deze dwarsribbetjes geen gevolg van 
den dood der spier, zoo als sommigen willen, 
maar dat zij integendeel ook gedurende het leven 
aan deszelfs primitieve bundels eigen zijn. Deze 
meening is bij mij in den laatsten tijd overtuiging — 
geworden, nadat het mij eenige malen gelukt 
is, dezelve waar te nemen op spieren, welk met 
eenigen spoed,uit de pooten van insekten genomen 
zijnde, zich nog gedurende verscheidene minu- 


ten zamentrekken, na onder den mikroskoop ge- | 


bragt te zijn. Bij het opsporen dezer dwarsrib- 
betjes is het echter vooral noodig, eene behoor- 
lijke vergrooting en niet te heldere verlichting aan 
te wenden. Somwijlen gebeurt het, dat men 
van dezelve bij eene 200 malige vergrooting, 
weinig of niets bespeurt, terwijl zij zich duidelijk 


bij eene 600 of 800 malige vertoonen. In andere } 


gevallen ziet men dezelve reeds bij veel geringere 
vergroolingen. — Indien nu deze ribbetjes een 
eigendommelijk bestanddeel der primitieve bun-_ 
dels uitmaken, dan ontstaat de vraag: wat is 
hunne bestemming? Welk aandeel hebben zij in 
de levensverrigtingen der spier ? Zonder nog te 
willen bewerren, zoo als door sommigen gedaan 
is, dat zenuwkracht en elektrieke kracht of stof 


221 


geheel identisch zijn, pleiten echter vele daadza- 
ken, inzonderheid de nieuwere waarnemingen 
van Marrevcer , voor het bestaan eener stroomiag 
tusschen spieren en zenuwen , welke van elektrieken 
aard is, en door den galvanometer wordt aan- 
gewezen. Volgens Parvosr (Bibl. undvers. de Ge- 
nève, Nov. 1837, en daaruit in Ann. des scienc. 
nat. sec. serie. VIII. Zool. p. 318, 319) worden 
zeer fijne naalden van week ijzer magnetisch , wan=- 
neer zij in eene spier op het oogenblik der zamen- 
trekking gebragt worden. Parvosr nu meent, dat 
de zenuw spiraalsgewijs de spierbundels omgeeft , 
en dat de naald op dezelfde wijs magnetisch wordt, 
als eenestaaf ijzer, die men in het midden der spi- 
raalwindingen van eenen metaaldraad brengt, 
welke als geleider voor de strooming eener batterij 
dient. Hierop valt echter aan te merken, dat, hoe- 
wel Prevosren Dumas de primitieve buizen der ze- 
nuwen dwars over de spierbundels zagen loopen , 
het mij echter niet bekend is, dat zulk eene spi- 
raalsgewijze omwinding nog door iemand is waar- 
genomen, terwijl zij zelfs zeer onwaarschijnlijk 
is gemaakt door de nieuwere waarnemingen van 
Varexrinen Bunpacu, over de peripherische uit- 
einden der zenuwen. Welligt heeft Pagvosr de 
dwarsribbetjes der primitieve bundels voor zulk 
eene spiraalsgewijze omwinding der zenuwen aan- 
gezien, hetgeen ongetwijfeld onjuist is, terwijl de 
vraag: of dan de eersten die rol spelen, welke 
Prevosr aan de zenuwen meende te moeten toc- 
kennen , bij den tegenwoordigen staatonzer kennis 
wel moeijelijk beslissend zal kunnen beantwoord. 


222 


worden, en menzelfs niet weinig hiertegen zoude — 
kunnen inbrengen ; doch desniettegenstaande acht 4 
ik het niet geheel ongepast, de aandacht der na= 
tuuronderzoekers op dit punt te vestigen. Het is 
wel is waar, moeijelijk te bewijzen, dat deze 
ribbetjes de bundels spiraalsgewijs omgeven, daar 
de laatsten te weinig doorschijnendheid bezitten „ 
om de ribbetjes der tegenovergestelde zijde te la- 


ten doorschemeren, Echter mag men dit als niet 
onwaarschijnlijk beschouwen, schoon ik meen de 
verklaringswijze van Manou (Froriee's z. Vof. 
Bd. 7. S. 218) omtrent het ontstaan der dwars- 
streepjes, — namelijk, door de spiraalsgewijze 
omwinding van eene celweefselvezel , zoodat tus- 
schen iedere omwinding eene smalle tusschen-_ 
ruimte overblijft, welke zich als eene dunne streep. 
te kenrien geeft — te moeten betwijfelen, daar in 
dit geval de ribbetjes geene verhevenheid, maar 
integendeel eene uitholing zouden vormen , en 
bovendien bij die dieren, welker spierbundels de 
fraaiste dwarsribbetjes bezitten, bij de insekten 
namelijk , het eigenlijke celweefsel met deszelfs 
primitieve buizen of vezelen, zoo als dezelve bij \ 
de hoogere dieren gevonden worden, voor zoo | 
ver ik weet, niet voorkomt. Dezelfde waarne- 
mer verdeelt de spieren in twee groote klassen , 
waarvan de eene die bevat, welke dwarsstreep- 
jes bezitten, terwijl deze bij de anderen ont- 
breken. De eersten zouden volgens hem, steeds | 
met alkalische vochten (b.v. bloed , speeksel enz.) 
in aanraking zijn, terwijl de andere soort van 
spieren altijd aan de zure vochten des ligehaams , 4 


223 


zoo als de pis, het maag en darmsap enz, zoue 
de zijn blootgesteld. Oppervlakkig beschouwd, 
schijnt deze theorie werkelijk op goede gronden 
te steunen, daar het inderdaad de primitieve 
bundels van de spieren der willekeurige bewe- 
ging, alsmede die van het hart zijn, waarop men 
dwarsribbetjes of streepjes waarneemt, en daar- 
entegen de vezelen, waaruit het zoogenaamde 
spiervlies van het darmkanaal, de pisblaas enz. 
bestaat, hiervan niet voorzien zijn; doch wan- 
neer men de zaak eenigzins nader onderzoekt, 
dan blijkt, dat de gevolgtrekking, welke de 
Heer Manps uit zijne waarnemingen afleidt , geen- 
zins van algemeene toepassing is. Vooreerst na- 
melijk kunnen noch de spieren, noch de spier- 
vliezen eigenlijk gezegd worden , met de genoemde 
vochten in aanraking te komen, daar immers de 
fijnste, zich tusschen de spierbundels verspreidende 
bloedvaten nog steeds derzelver eigene, hoezeer 
dan ook uiterst dunne wanden bezitten, en de 
spiervliezen nog steeds door dezelve bedekkende 
slijmvliezen van het vocht, dat in de holte des 
orgaans bevat is, worden afgescheiden. Maar 
indien men nu ook al de aanmerking maakt, dat 
door de aanhoudend in het dierlijk ligchaam plaats 
hebbende endosmose, het vloeibare gedeelte der 
alkalische en zure vochten deze vliezen door- 
dringt, dan zie ik geene reden , waarom men dan 
niet ook op de vezelen der spiervliezen van de 
slagaderen en aderen, evenzeer als op die van het 
hart dwarsstrepen ziet? Waarom verders de pri- 
mitieve vezelen der aponeuroses en pezen, die 


224 


toch door dezelfde vochten als die der spieren 
omgeven worden, mede niet van dezelve voorzien 
zijn? Waarschijnlijk echter zal de Heer Manpr 
deze laatsten, als niet tot het spierweefsel behoo- 
rende, aanmerken, schoon dezelve in mikrosko- 
pische structuur meer met de van oudsher zoo- 
genaamde spiervliezen overeenkomen, dan deze 
met de spieren voor de willekeurige beweging, 
welker belangrijkste kenmerk, hetwelk in zeer 
naauw verband staat met het verschijnen der 
dwarsribbetjes, bestaat in de bundelsgewijze ver- 
eening hunner primitieve vezelen, die men ner- 
gens elders bij de draad- of vezelvormige weef- 
sels van het dierlijk ligchaam aantreft. Daar, 
waar de vezelen zonder zulk eene vereeniging 
alleen naast elkander verloopen, kan men mijns 
inziens, bezwaarlijk een eigenlijk spierweefsel aan- 
nemen. Men zoude, wel iswaar, hiertegen kun- 
nen inbrengen, dat bij de dieren, welke noch 
een in-, noch een uitwendig geraamte. bezitten, 
de spieren der willekeurige beweging uit naast 
elkander liggende draden bestaan, welke niet 
tot bundels vereenigd zijn; doch ‘verschillende 
daadzaken maken het reeds waarschijnlijk, dat 
deze draden, die doorgaans veel dikker zijn, 
dan de vezelen der bovengenoemde spiervliezen , 
niet als primitieve vezelen, maar integendeel als 
primitieve bundels moeten beschouwd worden, 
welke vezelen bevatten, die door hare groote 
teederheid aan onze sterkste vergrootingen ont- 
snappen. Deze vorm van het spierweefsel vor- 
dert echterseene meer opzettelijke en omstandige 


®) 


225 


beschouwing, waartoe ik in het vervolg medë 
eene bijdrage hoop te leveren, 
Bl, 189. Zenuwstelsel. 

a) Het ruggemerg ‚ waarvan hierboven de mi- 
krometrische ontleding is medegedeeld, werd tel. 
kens uit het nog levende dier genomen. Wat de 
primitieve buizen in hetzelve betreft , zoo zal men 
derzelver doorsnede aanmerkelijk grooter vinden 


„opgegeven, dan vroeger door mij geschied is. 


(Le. bl.21). De reden hiervan ligt in de verschil- 
lende svijze van onderzoek. Vroeger namelijk 
onderzocht ik hetzelve door een dun gedeelte al- 
leen met een glasvliesje te bedekken, en zoo on- 
der de lens te brengen. Alsdan ziet men in de 
rigting der as van het ruggemerg loopende, even= 
wijdige strepen, welke inzonderheid bij de pad- 
de uitnemend fraai en regelmatig gelegen zijn. 
Deze strepen zijn echter slechts de grenslijnen der 
op en naast elkander gepakt liggende buizen, 
welke het gelukt afzonderlijk te zien te krijgen, 
door de zelfstandigheid met eenig eiwitwater te 
bevochtigen, en daarop zeer voorzigtig met be- 
hulp van een paar fijne naalden van een te schei 
den. Zulke op zich zelve liggende ruggemergs- 
buizen vertoonen nu altijd eene binnenste en bui- 
tenste grenslijn even als de primitieve buizen der 
zenuwen , waarvan zij zich over het geheel al- 
leen onderscheiden door eene veel grootere tee- 
derheid , zoodat de geringste drukking, blaasvor- 
mige uitzettingen in dezelven te weeg brengt. 
Deze uitzetting ziet men vooral aan de afgebro- 
ken uiteinden der buizen. Hierbij begint eerst dit 


KAT. ijpscur. D, VII, St, 1 en 2, 17 


226 


uiteinde breeder te worden, et schijnt zich als 
't ware door eene toenadering der wanden te 
sluiten ; de verwijding neemt langzamerhand toe, 
terwijl daarentegen de plaats, waar dezelve in 
het overige buisje overgaat, van lieverlede haau- 
wer wordt, en eindelijk het aldus gevormde blaas- 
je of bolletje, waaraan men, althans bij de groo- 
teren, duidelijk eene binnenste en buitenste grens- 
lijn, even als bij de buizen zelven , waarneemt, 
zich geheel afscheidt en wegdrijft. Daar men nu 
bij het onderzoek der zelfstandigheid van het 
ruggemerg, niet vermijden kan dezelve min of 
meer te beschadigen, zoo mag men vragen of de 
‚bolletjes, die men somtijds in hetzelve ziet, en 
‚waarvan ik mede een aantal metingen heb be- 
werkstelligd, niet doorgaans door deze beledi- 
ging der zoo teedere primitieve buizen worden 
voorlgebragt. In de grootste hoeveelheid ziet 
men dezelven tusschen de primitieve buizen in 
het ruggemerg van den snoek, zelfs wanneer 
men helzelve zonder eenige bevochtiging onder- 
zocht, en hier zoowel in de pars externa als 
interna. Bij de padde zag ik nimmer bolletjes 
in het buitenste gedeelte des ruggemergs; schoon 
tik dezelven eenmaal waarnam in deszelfs binnen= 
ste zelfstandigheid, doch eerst, nadat het glas- 
vliesje ter bevordering der doorschijnendheid een 
weinig was aangedrukt; wat de primitieve buizen 
aangaat, zoo verdient het opmerking, dat der- 
zelver gemiddelde doormeter verschilt, naarmate 
men de buizen op onderscheidene. plaatsen van 
het ruggemerg meet (67), en dat dezelve slechts 


237 


weinig onderscheiden is van dien der primitieve 
buizen van die zenuwen , welke op dezelfde hoog- 
te uit het ruggemerg ontspringen (67en 68). Het 
ruggemerg van den Aëkvorsch is steeds veel te- 
derder van weefsel, dan dat der padde, zoodat 
het mij in weerwil van herhaalde pogingen niet 
wilde gelukken deszelfs primitieve buizen voor eene 
mikrometrische bepaling te isoleren. Duidelijke 
‘bolletjes nam ik nergens in hetzelve waar. Daaren- 
tegen vertoonden zich tusschen de primitieve buizen 
in het ruggemerg van eenen watersalamander («) , 
bolletjes, die door hun minder onderling verschil 
in grootte en eigenaardig voorkomen bezwaarlijk 
van eene beleediging der primitieve buizen kun- 
nen worden afgeleid. Zij zijn namelijk slechts 
half doorschijnend, en bevatten een meerder of 
minder aantal kleinere bolletjes. De groote dun- 
heid van het ruggemerg bij dit diertje, maakte 
het onmogelijk met zekerheid te bepalen, of 
deze bolletjes tot de pars interna of externa 
behoorden. 

Hoe gering dan ook het aantal der dieren zijn 
moge ‚ welker ruggemerg ik ontleed heb, meen 
ik echter, dat deze beknoptelijk medegedeelde 
waarnemingen voldoende zijn ten bewijze, dat 
het ín dezen gewaagd is van het eene dier tot 
het andere te besluiten, en dat alleen een onder- 
zoek bij een zeer groot getal voorwerpen uit de 

—_ 
(a) Dit dier, eene soort van Zriton, is bij vergissing in 
de tafel op bl. 179, 180, 186 en 190 als Zacerta agilis 


vermeld. 
17 


228 


verschillende dierklassen regt geeft tot het afleis 
den van algemeene gevolgtrekkingen. Vooral valt 
zulks in het oog, bij de onderlinge vergelijking 
van het ruggemerg der beide elkander overigens zoo 
na verwandte ranae. Vier malen onderzocht ik 
het ruggemerg van den vorsch (Raxa esculenta) , 
en zesmalen dat der padde (Rana bufo, Bufo 
cinereus) , telkens met dezelfde boven beschreven 
uitkomst, Alleenlijk vond ik bij ééne, langen tijd 
in een glas bewaarde padde het ruggemerg in 
eene pappige massa veranderd, terwijl bij een 
ander nog zeer jong voorwerp derzelfde diersoort 
de primitieve buizen, even als die van den kik- 
vorsch, uit hoofde van derzelver teederheid niet 
konden worden afgezonderd, zoodat ik hierdoor 
in mijne hoop werd te leur gesteld, van hame- 
lijk te kunnen bepalen, of de ruggemergsbuizen, 
even als de primitieve buizen der zenuwen, bij 
het volwassen dier eenen grooteren doormeter, 
dan bij het jonge bezitten. Overigens ontwaart 
men, behalven de primitieve buizen en bolletjes 
in de zelfstandigheid van het ruggemerg zoowel 
als in die der hersenen, steeds eene half vloei- 
bare zeer fijn korrelige stof, welke het meest is 
opgehoopt in de substantia grisea. Het is hierin , 
dat de bloedvaten zich hoofdzakelijk verspreiden. 
Welligt is dezelve als de moederzelfstandigheid 
der primitieve buizen te beschouwen ‚ doch waar- 
schijnlijk is het tevens hare bestemming, deze zoo 
hoogst teedere deelen voor alle schudding en an- 
der geweld te beveiligen, welk een en ander 
daardoor schijnt bevestigd te worden, dat deze 


229 


stof bij het jongere dier in de grootste hoeveel- 
heid wordt gevonden. 

In den laatsten tijd zijn et voornamelijk Va- 
LENTIN ( Verhandl. der Kaiserl. Leopold.-Ca- 
rol. Acad, Bd. XVIIL. Abth. MM.) en RexaxK 
(Observat. Anat. et microscop. de Syst. nerv. 
struct. 1838.) geweest, die zich met het mikros- 
kopisch onderzoek der tot het zenuwstelsel be- 
“hoorende deelenhebben bezig gehouden. Men weet, 
dat de eerstgenoemde, teregtberoemde mikrosko- 
pische waarnemer de bolletjes als een algemeen 
bestanddeel van het ruggemerg aanmerkt onder 
den naam van Belegungsformation. Tot mijn 
leedwezen ken ik echter slechts de hoofdresulta- 
ten van beider onderzoekingen uit v. Frorrer’s 
n. Notizen en Scumimr’s Jakrbücher. Met de 
bijzonderheden dus niet bekend zijnde, heb ik 
ook geen regt aan de juistheid hunner waarne- 
mingen zelven te twijfelen, en ik zoude zelfs 
woor als nog mijne weinige nieuwlings gedane 
waarnemingen hebben achterwege gehouden , in- 
dien ik niet bij gelegenheid van het publiek ma- 
ken der bovenstaande mikrometrische bepalingen 
gemeend had nog eens op dit, vroeger door mij 
behandelde onderwerp te mocten terugkomen, 
De zelfstandigheid van het ruggemerg en der her- 
senen is reeds sedert lang de steen des aanstoots 
voor bijna alle mikroskopische waarnemers ge- 
weest, blijkens de zoo geheel uiteenloopende 
beschrijvingen, welke van hare elementaire za- 
menstelling gegeven zijn, doch de reden hiervan 
is miet moeijelijk te vinden. „Vooreerst bestaat 


„230 


deze zelfstandigheid uit de teederste deelen van 
het geheele organisme, zoodat men dikwerf, 
reeds korten tijd na den dood van het dier niet 
meer in staat is derzelver oorspronkelijke ge- 
daante en betrekkelijke ligging te erkennen, ter- 
wijl zij bovendien reeds door de geringste schei- 
kundige en werktuigelijke invloeden, zoo als 
door de inwerking van water, door de aller- 
minste drukking enz, beschadigd worden, en fez 
tweede gaat met deze teederheid eene groote on- 
doorschijnendheid gepaard , welkehet zeer moeije- 
lijk maakt behoorlijk dunne laagjes tot het onder- 
zoek te bezigen. Zoo ergens , dan is het vooral hier 
dat de wijze van onderzoek eenen allerbelangrijk- 
sten invloed uitoefent op de uitkomsten van hetzelve, 

Varenrin beschrijft de primitieve zenuwbuizen 
als nergens een eigenlijk einde hebbende, maar 
als het ware eene zeer langwerpige ellips vor- 
mende, waarvan de eene ombuiging in de herse- 
nen, de andere-in de peripherie, d.i. in de huid, 
de spieren enz. gevonden wordt. Wat nu de 
primitieve vezelen der hersenen aanbelangt, zoo 
beken ik tot nog toe bij mijne verschillende 
waarnemingen niets gevonden te hebben, dat dui- 
delijk, zulk eene ombuiging der vezelen of bui- 
zen te kennen gaf. Ook Rrxak konde «dezelve 
niet bespeuren, Doch wat de peripherische om- 
buiging. betreft, zoo meen ik dezelve, althans 
in de huidzenuwen , met eenige meerdere zeker- 
heid, temogen aannemen. Het duidelijkst kwam 
dezelve voor inde membrana nictitans eener jon- 
ge padde, in welk deel over het geheel de vere 


231 


deeling der fijne, hier niet meer door neurileem 
vereenigde zenuwbuisjes, alsmede de takversprei- 
ding der haarvaten zeer fraai le zien is, Met dit 
al is zulk eene peripherische ombuiging in strijd 
met andere waarnemingen omtrent de zamenstele 
ling van sommige deelen, zoo b.v. met het door 

Treviraxus ontdekte maaksel van het netvlies , 
en schoon men ook al in andere gevallen eene 
ombuiging en dien ten gevolge eenen tegenover- 

gestelden loop van eene of meer zich in het veld 

van den mikroskoop bevindende primitieve bui- 
zen „waarneemt, zoo bewijst dit, wel overwo- 
gen, nog niets meer, dan dat deze buizen zich 
niet in eene regte lijn naar hun einddoel bege- 
ven, maar somwijlen eenen zeer bogligen loop 
hebben. Het kan echter ligtelijk gebeuren, dat 
‚ik, de waarnemingen van den Hoogleeraar Va- 

LENTIN niet in derzelver. geheelen omvang ken- 
“nende, met deze aanmerkingen te voorbarig ben 
geweest, in welk geval ik reeds bij voorraad 
om vergeving verzoek. 

6) Wenschende te beproeven, wat er van de 
zenuwen en derzelver primitieve buizen na de 
verbranding overbleef, werd een gedeelte van 
den zervus éschtadieus eener padde zoodanig 
zonder bevochtiging op een glaasje uitgespreid, 
dat dezelve eene 5—6 maal grootere breedte, dan 
te voren, besloeg. De afzonderlijke primitieve 
buizen lagen nuzeer geregeld naast elkander. Na 
de volkomene opdrooging werd het glaasje in 
de vlam der glasbazerslamp gebragt op dezelfde 
wijs, als vroeger omtrent het verbranden der 


232 


bloedschijfjes is opgegeven. (zie aant, 2d.). De 
volkomene calcinatie vereischt eene zeer groote 
warmte, zoodat men moeite heeft het glaasje 
regt te bewaren. Bij onderzoek bleek nu, dat 
de vroeger door de zenuw ingenomen plaats be- 
dekt was met volkomen evenwijdig loopende 
strepen, doch welke eene juist tegenovergestelde 
rigting hadden als de vroegere primitieve buizen, 
terwijl zich hier en daar tusschen de strepen 
droppelen vertoonden, die weder gestold waren, 
en zich evenmin als de paralelle strepen door 
water van het glaasje lieten afwasschen, maar 
op hetzelve vastgesmolten waren. Het is dus 
meer dan waarschijnlijk , dat beiden grootendeels 
uit phosphas calcis bestaan, doch welke mag de 
reden wezen, dat dit zout hier zulk een zonder- 
linge streepsgewijze, schier vezelachtige gedaante 
heeft aangenomen? 

e) Ik heb met goed gevolg eenige der beken- 
de waarnemingen van Trevrnanus, betreffende 
de zamenstelling van het zetvlies herhaald, Ge- 
durende dit onderzoek heb ik echter meer dan 
eens gelegenheid gehad mij te overtuigen, dat 
men, ten einde zich een juist denkbeeld te vor- 
men van de ligging der deelen in dit bij uitstek 
tedere weefsel, verpligt is, hetzelve niet alleen 
bij verschillende dieren , maar ook bij verschillen= 
de individus derzelfde soort te onderzoeken, en 
vooral korten lijd na den dood van het dier. De 
buitenste oppervlakte van dit vlies bestaat, zoo 
als men weet, uit buisjes. Deze bezitten bij den 
kikvorsch en bij de padde eenen vrij grooten 


233 


doormeter, welke nagenoeg dezelfde voor het 
jonge en voor het volwassen dier is (84 en 85.) 
Men herkent in deze buisjes duidelijk twee op 
eenigen afstand van de buitenwanden loopende 
strepen, die waarschijnlijk als de grenslijnen 
der binnenwanden te beschouwen zijn. Wat de 
door Trevrranvs in het netvlies van den kik- 
vorsch waargenomen papillae betreft, zoo heb 
ik reeds vroeger (L c. bl.22) gezegd, dat ik de- 
zelve niet in het overigens even eens gebouwde 
netvlies der padde had kunnen opsporen, en bij 
latere waarnemingen gelukte het mij evenmin bij 
dit dier, als bij den kikvorsch dezelve terug te 
vinden; het scheen mij integendeel steeds toe, 
dat de buisjes met gesloten uiteinden aan de bin- 
nenste oppervlakte uitliepen, zonder alvorens tot 
papillae aan te zwellen. De buisjes in het net- 
vlies van den snoek hebben eene geringere dikte, 
en schijnen een dik en geleiachtig vocht te be- 
vatten , dat zich aan hunne afgebroken uiteinden 
uitstort. Die van het kalf, de koe en den haas 
hebben eenen, weinig van elkander verschillenden 
doormeter , welke veel geringeris dan in de voor- 
gaande gevallen, en dien ten gevolge eene ster- 
kere vergrooting' vorderen, om met behoorlijke 
duidelijkheid gezien te worden. Alle deze buis- 
jes hebben ééne gemeene eigenschap, waardoor 
zij van alle andere primitieve buizen of vezelen, 
die de weeke dierlijke weefselen daarstellen, ge- 
makkelijk kunnen onderkend worden. Zij be- 
zitten namelijk eene zekere mate van stijfheid , 
zoodat de meesten hunner, welke in het glas- 


234 


vocht drijven, volstrekt geene kromming ‚, maar 
integendeel volkomen regtlijnige omtrekken ver- 
toonen, terwijl men bij diegenen, welke door 
het een of ander geweld eene kromming onder- 
gaan hebben , doorgaans vrij scherpe hoeken waar- 
neemt, waardoor zij de gedaante van eene V 
of Z hebben verkregen. 

Bij den eersten opslag zoude men geneigd zijn 
te gelooven, dat de doormeter dezer buisjes bij 
de verschillende diersoorten grooter is, naarmate 
dezelven grootere bloedschijfjes bezitten. Echter 
is het hiermede niet zoo gelegen, want tweema- 
len onderzocht ik het netvlies van den watersala- 
mander, genomen uit het nog levende dier, welks 
bloedschijfjes een derde grooter dan die van de 
padde en van den kikvorsch zijn, zonder dat 
het mij gelukte zelfs eenige sporen te vinden der 
buisjes, waarvam: hier. gesproken wordt. Daar- 
enlegen zijn bij dit dier de papellae zeer groot 
en duidelijk, hare zelfstandigheid is volkomen 
doorschijnend en waterkelder , hetzelfde geldt 
omtrent de papillae van de koe, het kalf, den 
haas en de muis, terwijl dezelven bij den snoek 
een korrelachtig voorkomen hebben, en zeer klei- 
ne bolletjes schijnen te bevatten. Bij dit dier 
vereenigen zich doorgaans twee buisjes ter vor- 
ming van ééne papilla. 

Dat de papillae niet zoo spoedig door de ont- 
binding worden aangetast als de buisjes, blijkt 
daaruit, dat, wanneer men het netvlies van eenig 
dier eenigen tijd na deszelfs dood onderzoekt, 
men niet zelden niets meer van de buisjes kan 


(9) 


(10) 


(1) 


235 


bespeurên , terwijl de papillae of althans derzel- 
ver overblijfselen nog zigtbaar zijn. Dit is dan 
ook de reden geweest, waarom vroegere -waar- 
nemers het netvlies uit bolletjes zamengesteld 
waanden te zijn. 

BL 194. De fijne draden van het spinrag wor- 
den door evenwijdige lijnen begrensd en schijnen 
eenigzins plat te zijn. Op die, svaaruit het web- 
be der kruisspin bestaat, ziet men doorgaans een 
aantal kleine noduli, welke door droppels van 
een taai en kleverig vocht gevormd worden, en 
blijkbaar ten doel hebben het vangen der prooi 
te bevorderen, 

Bl. 194. Men is het thans vrij algemeen eens, 
dat de herfstdraden als het spinsel van eene of 
meer spinsoorten moeten beschouwd “worden, 


„welk gevoelen nader bevestigd is door de ont- 


leding van onzen voortreffelijken scheikundige 
G. J. Murper (Naf. en Scheik. Arch. 1836. 
bl. 318). Ook het mikroskopisch onderzoek mo= 
ge hiertoe het zijne bijdragen. Zij bestaan vol- 
gens hetzelve uit niets anders dan uit eene ver- 
eeniging van ontelbare, zeer fijne min of meer 
platte doorschijnende draden, welke in geenerlei 
opzigt van de draden van andere soorten van 
spinrag onderscheiden zijn. 

Bl. 194, De draad van den zijdeworm is alme- 
de plat, en bestaat eigenlijk uit twee met de 
smalle kant aaneengevoegde draden, zoodat men 
oppervlakkig meenen zoude, dat de hierdoor te 
weeg gebragte schaduw een inwendig kanaal 
aanduidde, doeh duidelijk herkent men het aan 


(12) 


236 


wezen van twee draden op die plaatsen, waar 
zij niet geheel vereenigd zijn, maar nog eene 
smalle tusschenruimte openlaten. Onder water be- 
zigtigd , zijn zij volkomen doorschijnend, en ver- 
toonen hier en daar fijne overlangs loopende pa- 
ralelle strepen. 

Bl. 194. Uit bovenstaande metingen blijkt: 

a) Hoe de spiraalbuizen uit de takken in de 
bladeren overgaande, en zich in derzelver nerven 
verspreidende, allengs naauwer en naauwer wor- 
den, zoodat in de nerven aan den rand van het 
blad de naauwste spiraalbuizen worden aange- 
troffen. In het vlierboomblad, ‘waaruit de hier 
gemeten spiraalbuizen genomen zijn, bedroeg de 
doormeter der dunsten aldaar niet meer dan die 
van een menschelijk bloedschijfje. De daorme- 
ter der spiraalbuizen is in dit geval bepaald, aan 
de op de bekende wijze met voorzigtigheid en 
zooveel mogelijk zander uitrekking afgewikkelde 
spiraaldraden, welke door derzelver veerkracht 
dadelijk na de afwikkeling weder den vroegeren 
vorm van de spiraalbuis aannemen. Alleen op de- 
ze wijze kan men zeker zijnalle de in eenig deel 
aanwezige spiraalbuizen te kunnen meten, 

b) Nagenoeg in gelijke verhouding als de spi- 
raalbuizen naauwer worden , wordt ook de door- 
meter van derzelver spiraaldraden kleiner. 

c) Velen hebben vraeger en Grrou ne Busa- 
REINGUES (Ann. des sc. nat. 1837. I, pag. 227) 
nog onlangs beweerd, dat de spiraaldraden rol- 
rond en hol zijn. Wat het eerste aangaat, zoo 
bewijzen de metingen onder N° 98 en 103, 


(13) 


(14) 


237 


dat dit althans geenzins altijd het geval is. Ter 
‘aanzien van het tweede moet ik zeggen; dat ik, 
evenmin als zoo vele andere waarnemers; duides 
lijke sporen eener inwendige holte heb kunnen 
ontdekken, en dat ik integendeel meen te mo- 
gen aannemen, dat deze laatste geenszins bestaat, 
De volgende proef schijnt deze meening te be- 
vestigen. Wanneer men eenige op een glasplaat- 
je gelegen spiraaldraden met water bevochtigt , 
en na verdamping van dit laatste de nu op het 
glaasje vastgehechte spiraaldraden op de reeds 
‘meer gemelde wijze verbrandt, dan behouden 
de aldus verbrande draden geheel en al derzelver 
vorige gedaante, doch vorderen ,-om duidelijk 
onderscheiden te worden, een zeer getemperd 
licht. Waren nu de spiraaldraden hol. geweest, 
dan zoude dit allerwaarschijnlijkst niet het geval 
geweest zijn, om dezelfde reden, welke ik vroe- 
ger aangevoerd heb bij gelegenheid van de be- 
handeling derzelfde vraag nopens de kernen der 
bloedschijfjes. (z. aant. 2. d.) 

Bl. 196. Men weet, dat, volgens nieuwere waar- 
nemingen deze stippels en dwarsstrepen geene 
poriën, maar verdunde plaatsen van het vlies 
zijn, waaruit de buizen b-staan, terwijl de don- 
kere vlek of streep eene trechtervormige uithol= 
ling aanduidt. 

Bl. 197. Meren (MN. Syst. d. Pflanzenphys. 
Bd L. S. 44.) heeft in vele gevallen eenen spi- 
raalvormigen bouw der plantencellen en haren 
waargenomen. Ook bij de jonge brandharen van 
Urtica urens is dit zeer duidelijk te zien. . De 


(15) 


258 


smalle, door twee lijnen begrensde streepjes om= 
geven deze haren onafgebroken spiraalsgewijs in 
eene zeer schuinsche rigting. Het zijn geene ver= 
dunde plaatsen van het vlies, want de twee lij- 
nen, die den wand begrenzen, loopen volmaakt 
gelijk en regt. (Niet onbelangrijk komt het mij 
voor, hier in het voorbijgaan oplettend te ma- 
ken op den spiraalvormigen bouw, welke ook 
de haren van sommige dieren bezitten, en waar- 
door die van de muis, den haas, de vledermuis 
enz, zulk een fraai voorkomen hebben.) Wat 
de ronde knopjes aanbelangt, die de meeste 
brandharen aan het spitse uiteinde verloonen, zoo 
kon ik niet altijd den door Mersex (l, ec. Bd. 2. 
S. 470) beschreven stippel aan dezelven bespeu- 
ren; integendeel kwam mij de wand van het 
knopje doorgaaffs dikker, dan die van het haar 
voor. Ook is zulk eene verdunde plaats van ket 
vlies geenszins noodig, ten einde het uitvloeijen 
van het brandvocht te verklaren, daar deze ha- 
ren zeer stijf en broos zijnde, het knopje door 
de drukking afbreekt, en het vocht nu onmid- 
dellijk uit de holte van het haar zelve vloeit. 

Bl, 197, In de epidermis-cellen dezer bladeren 
ziet men tamelijk evenwijdig loopende strepen, 
die veelal min of meer regthoekig op de stomata 
staan. Welligt moeten ook dezen als overblijf- 
selen van eenen spiraalvormigen bouw worden 
aangemerkt. In de epidermis der bladeren van 
den gewonen sering en van den sneemrwbol zag 
ik hetzelfde, schoon iets minder duidelijk. 


(16) Bl 197, Mijne metingen van de stomata der 


239 

bladeren hebben mij doen zien, dat die van een 
en hetzelfde blad niet zeer veel onderling in 
grootte verschilden, om welke reden ik dan ook 
alleen de gemiddelde uitkomsten in de tafel heb 
medegedeeld. Overigens geven deze metingen 
aanleiding tot de volgende gevolgtrekkingen , wel- 
ke ten deele, slechts ter bevestiging van het reeds 
bekende dienen. 

a) De grootte der stomata van verschillende 
planten staat in geene verhouding hoegenaamd 
tot de grootte van derzelver bladeren, 

5) Evenmin hangt de grootte der stomata af 
van den doormeter der epidermis-cellen, Het is 
bekend , dat de wanden der laatsten in vele ge- 
vallen eenen slangsgewijzen loop hebben, waar- 
door de juiste bepaling van hunnen onderlingen 
afstand belemmerd wordt, doch de epidermis 
van Lilium candidum en van Fris pseudacorus 
bestaat in beide gevallen uit langgerekte cellen , en 
derhalve is hier eene naauwkeurige vergelijking 
mogelijk. (z. N°. 130 en 132). 

ce) Bij dezelfde plant bezitten de jongere bla- 
deren steeds kleinere sfomata dan de oudere 
(120 en 121, 122 en 123). Derhalve nemen de 
stomata gedurende het groeïjen der bladeren niet 

‚alleen in aantal, maar ook zelve in grootte toe. 

d) De grootste sfomata vond ik bij de Zelia- 
ceae, en onder dezen bij de gele lelie, de klein- 
sten bij Zemna minor. Echter kan men de wa- 
terplanten geenszins aanmerken als algemeen de 
grootste stomata bezittende. Bij den zomervio- 
lier zijn dezelve slechts weinig grooter, dan bij 


240 


het zoo even genoemde waterplantje, en Sagits 
tarta sagittifolia bezit stomata, welke die van 
vele landplanten in grootte overtreffen. 

e) In verreweg de meeste gevallen; waar 
stomata aan de beide oppervlakten der bladeren 
worden aangetroffen, is het verschil in grootte 
tusschen dezelven zeer gering. Sowwijlen ech= 
ter, zoo als bij de pasgenoemde plant, heeft er een 
in het oog loopend onderscheid plaats. Het ver- 
dient evenwel opmerking, dat hier het verschil 


geenen noemenswaardigen invloed heeft op de 


gemiddelde afmetingen der spleetopeningen. 

J) De afmetingen der spleetopeningen wor- 
den natuurlijker wijze door die der stomata ge- 
wijzigd; echter bestaat hierin geene juiste ver- 
houding, 

De stomata en derzelver spleetopeningen zijn 
steeds bij zonlicht tusschen 12 en 2 uren geme- 
ten, en derhalven zijn de uitkomsten der ver= 
schillende metingen in allen gevalle onderling ver- 
gelijkbaar. Ik voeg zulks hierbij, omdat velen 
gemeend hebben een openen bij dag en een slui- 
ten bij nacht van deze deelen te hebben waar- 
genomen, doch toen ik , met oogmerk om dit 
na te gaan, de epidermis van een des avonds in 
het duister geplukt blad der gele lelie zoo spoe- 
dig mogelijk bij een zeer flaauw lamplicht onder- 
zocht, konik genoegzaam geen het minste onder- 
scheid tusschen de bij dag (117) en des avonds 
gemeten spleetopeningen bespeuren. De méthode 
de la doudle vue gaf nu, volgens de gemiddelde 
uitkomst van 5 metingen voor de lengte der 


241 


spleetopening 505, en voor de breedte 100 tien- 
duizendste gedeelten van den millimeter, terwijk 
door sterke concentratie van het licht geen het 
minste vergrooten der opening waar te nemen 
was, zoo als sommigen, onder anderen Mar- 
crasp (de rad. et vas. plant. p. 36) zeggen 
gezien te hebben. 

Verschillende plantkundigen, en onder hen in= 
zonderheid L.C. Turviranus (Vermischte Schrif= 
ten. 1. S. 173) hebben beweerd, dat de uitwa- 
seming der bladeren door de openingen der sfo- 
mata plaats heeft. Hoewel het nu niet betwijfeld 
kan worden, dat het door deze organen uitgea- 
demde gas zoo veel mogelijk met waterdeelen, 
verzadigd is, en de stomata als zoodanig, even 
als de longen der dieren het hunne bijdragen, 
om het overtollige vocht te doen ontwijken , komt 
het mij echter aannemelijker voor, dat door de 
in de levende plant steeds. min of meer vochtige 
cuticula wel het meerendeel van hetzelve uitwa- 
semt. Ten einde hieromtrent eenige zekerheid te 
erlangen, heb ik beproefd te bepalen, in welke 
verhouding de hoeveelheid van het uitgewasemde 
vocht tot de oppervlakte der spleetopeningen van 
de gezamenlijke stomata staat. Ik koos hiertoe 
een blad van Iris Pseudacorus, eensdeels, om- 
dat de epidermis'van de bladeren dezer plant 
aan weêrszijde dezelfde structuur bezit, ander- 
deels uit hoofde van den vorm van zulk een blad, 
welke eene tamelijk naauwkeurige berekening 
der grootte van deszelfs oppervlakte veroorlooft. — 
Vooraf was het noodig te weten, hoe groot on- 

NAT. rijoscuR, D, VIT, St, len 2, 18 


242 


geveer het aantal der stomata was op de beide 
oppervlakten van het blad, Ten dien einde telde 
ilk door middel van den zonmikrometer op 18 
verschillende plaatsen derzelver aantal in eenen 
millumeter van de epidermis. De gemiddelde uit- 
komst bedroeg 53,6, Een ander blad van gelij- 
ke lengte werd nu door eene van eene overlang- 
sche opening voorziene kurk geplaatst in een ten 
naastenbij met gedisteleerd water gevuld suiker- 
glaasje, en de overblijvende tusschenruimten met 
was digtgesmeerd, met openlating echter van 
een naauw gaatje voor de gemeenschap met de 
buitenlucht, Het buiten de opening van de kurk 
uitstekend gedeelte van het blad , had eene leng- 
te van 1,15 meter, op het midden eene breedte 
van 3,2 centimeters, en beneden van 2 ecentime- 
ters, Derhalve meen ik de geheele grootte der 
beide He AFL te zamen genomen op om- 
streeks 1150 x 25 X 2 == 57,500 OQ millimeters te 
mogen schatten. Dit met 53,6 vermenigvuldigd 
geeft voor het geheele aantal sfomata 3,082,000. 
Het vierkant van de boven (132) opgegeven ge- 
middelde lengte en breedte der elliptische spleet- 
openingen is 0,0001001 , zoodat men niet ver 
van de waarheid verwijderd zijn zal, wanneer 
men de oppervlakte dezer-openingen door,elkan- 
der op 0,00008 5 millim. stelt, Dit aannemende, 
dan beloopt de gezamenlijke oppervlakte van 
alle de spleetopeningen nog geen 247 TJ millim. 
Ter vergelijking werd nevens het Irisblad een met 
water tot op een millimeter van den rand gevuld 
horologieglas geplaatst, zoodat de lucht zich 


243, 


vrijelijk over de wateroppervlakte bewegen kon , 
deze laatste bedroeg omstreeks 2500 Og millim., 
d.i. ruim tienmaal die van alle de spleetopeningen 
in het blad te zamen genomen. — Na 74 uren, 
gedurende welken tijd de thermometer in mijne 
kamer tusschen 56° en 59° Fahr. gestaan had, 
“werd het met water gevulde, horlogieglas en de 
toestel met het blad ieder afzonderlijk gewogen. 
Het eerste had slechts 25 grein aan gewigt ver- 
loren, d. i. derhalve voor eene oppervlakte van 
247 CJ millim. nagenoeg 2,5 grein, terwijl de 
tweede een verlies van 121 grein had ondergaan; 
doch daar het blad voor de proefneming 241 grein, 
en na den afloop derzelve 238 grein woog, moet 
dit getal met 3 grein verminderd worden, en 
blijven er dan nog 118 grein over voor de hoe- 

veelheid waters, die gedurende ruim drie dagen 
_ van de beide oppervlakten des blads verdampt is, 
Hoewel ik nu gaarne erken, dat dergelijke proe 
ven en berekeningen uit den aard der zaak slechts 
bij benadering tot eenige uitkomsten leiden, zoo 
is hier echter het verschil zoo groot, dat ik vei= 
lig meen te mogen aannemen, dat de gezamen- 
lijke spleetopeningen volstrekt ongenoegzaam zijn, 
om de sterke verdamping, die aan de oppervlak- 
te der bladeren plaats heeft, te verklaren, zelfs 
warmeer men vooronderstelt, dat de spleetope- 
ningen bestendig met water gevuld zijn, iets, 
hetgeen bovendien om bekende redenen niet als 
waarschijnlijk te beschouwen is. Derhalve, ten 
zij men zich beroepe op de levenswerkzaamheid 
der plant, en een haar inwonend vermogen om 

18* 


(1%) 


244 


het water in dampvorm door de openingen der 
stomata naar buiten te drijven, blijft er wel niets 
over dan de cufcula met hare onzigtbare poriën 
en stippels (Züpfel) als het hoofdorgaan der plan- 
tenuitwaseming te erkennen. Eene der voornaam- 
ste redenen, welke sommigen bewogen bebben 
deze verrigling aan de sfomata toe te schrijven, 
is de opmerking, dat eenige bladeren, die alleen 
aan de eene zijde van sfomafa voorzien zijn, ook 
alleen met deze oppervlakte uitwasemen, doch , 
in de vooronderstelling , dat de desaangaande ge- 
nomen proeven met de noodige naauwkeurigheid 
verrigt zijn, dan blijft nog de vraag over, of 
ook met het ontbreken der sfomafa welligt eene 
meerdere dikte en ondoordringbaarheid der cué- 
cula gepaard gaat? Dit blijft nog voor nader on- 
derzoek bewaard, maar komt mij geenszins on- 
waarschijnlijk voor. 
Bl. 203. Door de belangrijke verhandelingen van 
Mou (über den Bau und die Formen der Pollen- 
körner) en Frrrscur (Ann. der Phys.u. Chem, 
1834. XXXII. en Mem. des sav. étr. de U’ Acad. 
de Pétersb. 1837) , en de meer verstrooide waar- 
nemingen van vele andere geleerden, is het maak- 
sel der pollenkorrels bij een zeer groot aantal 
planten, thans genoegzaam bekend. Mijne wei- 
nige waarnemingen betreffende dit onderwerp, 
kunnen derhalve niet veel nieuws opleveren. 
Het zij mij echter vergund het volgende hier op 
te teekenen. 

a) De metingen der pollenkorrels, voor en na 
dat dezelven met water bevochtigd zijn , bewij- 


245 


zen, dat over het algemeen alle pollenkorrels, 
die eene meer of min ellipsoidische gedaante be- 
zitten (l4l—148) bij de door het water veroor- 
zaakte zwelling in de dwarse as sterk uitzetten ; 
terwijl zij in de lengte-as eenigzins inkrimpen, 
alleen het pollen van Zamium album en dat 
der tweede varieteit van Fragaria vesca maakt 
op dit laatste eene uitzondering. Somwijlen is 
deze uitzetting der dwarse as zoo aanmerkelijk , 
datde pollenkorrels zich bijna of volkomen rond 
vertoonen (143, 146—148). — De, in den droo- 
gen toestand hoekig cylindrische pollenkorrels 
van Zathyrus odoratus (140), verkrijgen onder 
‚ water eene ellipsoidische gedaante, en nemen 
hierbij niet alleen in breedte, maar ook in lengte 
toe. Na de volkomene uitdrijving der fovilla 
hebben zij weder de vroegere cylindrische gedaan- 
te verkregen, doch derzelver overlangsche en 
overdwarse afmetingen zijn kleiner geworden. — 
Het ronde pollen van Malva rotundifolia (139) 
schijnt een noch voor uitzetting, noch voor za- 
mentrekking vatbaar buitenste vlies te bezitten, 
“terwijl daarentegen de met hetzelve in gedaante 
genoegzaam geheel overeenkomende pollenkorrels 
van Georgina variabilis (150), onder water eene 
vrij aanmerkelijke zwelling ondergaan; hetzelfde 
‘geldt vaa de onregelmatig ronde pollenkorrels van 
Geranium robertianum (151). Men heeft in de 
zwelling van het pollen onder ‘water, de reden 
gezocht, van de uitstooting der fovilla, en de 
meling der pollenkorrels van Zathyrus odora- * 
tus bewijst dan ook, dat het buitenste vlies niet 


246 


alleen voor uitzetting, maar ook voor zamentrek- 
king vatbaar, en derhalve veerkrachtig is. Moei- 
lijker is echter deze uitstooting te verklaren bij 
Malva rotundifolia. Hier toch is de zwelling 
voor en de zamentrekking na de uitdrijving der 
fovilla zoo gering, dat men wel genoodzaakt is 
dezelve aan eene andere oorzaak, dan aan de 
veerkracht van het buitenste vlies toe te schrij- 
ven, — Het is reeds lang bekend, dat de grootte 
der pollenkorrels in volstrekt geene verhouding 
staat tot de grootte der geheele plant of van de 
bloem. Zeer duidelijk valt dit in het‚oog bij de 
vergelijking van het pollen van Zamium purpu- 
reum met dat van Zamtum album (144 en 145). — 
Dat eindelijk bij de variëteiten van eene en de- 
zelfde plantsoort een eenigzins verschillend pol- 


len wordt gevonden, blijkt uit de metingen on- 


der N°, 142. Vooral is dit verschil duidelijk bij 
de met water bevochtigde pollenkorrels. 

6) De celachtige teekeningen op de opper- 
vlakte vaa sommige soorten van pollen worden 
door Meyer (l.c. I. S. 160. III. S. 148 ) in geen 
geval voor de grenslijnen van werkelijke cellen 
erkend, Ten aanzien der hoekige mazen, waar- 
mede het buitenste vlies der pollenkorrels van de 
verschillende leliesoorten bedekt is, ben ik mede 
van gevoelen, dat de, dezelven begrenzende stre- 
pen niet als grenslijnen van cellen kunnen be- 
schouwd worden, dewijl, indien het buitenste 
vlies uit eene cellenlaag bestond, deze zich zou- 
de moeten vertoonen als een eenigzins breede, den 
korrel omgevende rand, wanneer men het pollen 


247 


met terpentijnolie bevochtigt. waardoor hetzelve 
doorschijnend wordt. Bij het pollen dezer plan- 
ten nu zag ik niels van zulk eene cellenlaag, 
doch dezelve is daarentegen zeer duidelijk aan 
de op dezelfde wijs behandelde pollenkorrels van 
Geranium roberttanum ‚ zoodat het mij toeschijnt 
dat hier het buitenste vlies uit ware, zeer kleine 
cellen bestaat (151). 

c) Omtrent de olieachtige uitvloeijingen , wel- 
ke sommige pollensoorten onder water vertoo- 
nen, schijnen de waarnemers het nog niet volko- 
men eens te zijn. Mour (l.c. S. 24) beschouwt 
de cellen, doornen enz. van het buitenste vlies 
als de afzonderingsorganen dezer stof, terwijl 
Metser (l.c. S.174) van oordeel is, dat de olie 
zich slechts op de oppervlakte van den korrel 
bevindt, en hij de dikwerf zoo fraaije straalsge- 
wijze uitstrooming derzelve alleen een werktui- 
gelijk gevolg noemt van den bolronden vorm der 
pollenkorrels , dewijl bij de ellipsoidische pollen- 
korrels der Ziltaceae zulk eene straalsgewijze uit- 
vloeijing niet zoude worden waargenomen. Zon- 
der nu stellig te durven beslissen of b. v. bij het 
bolronde pollen der Malva de olie uit, of wel, 
van de oppervlakte, laxgs de doornen vloeit, het- 
geen wel zeer moeijelijk uit te maken zal zijn, 
zoo is het echter zeker, dat de bolvormige ge- 
daante op zich zelve niet genoegzaam is, om de 
straalsgewijze uitvloeijing te verklaren, dewijl ik 
dezelve herhaalde malen aan de ellipsoidische pol- 
lenkorrels van de Tijgerlelie op eene uitnemend 
fraaije wijze heb zien plaats hebben, hoewel het 


248 


waar zij, dat die der witte lelie slechts eene 
onregelmatige droppelsgewijze uit- of afvloeijing 
vertoonen. — Ik voeg hier nog het volgende wei- 
nige bij, als eene bijdrage tot de scheikundige 
kennis dezer olieachtige stoffen. Het pollen der 
Malva en der Tijgerlelie met eenen droppel acid. 
sulfurieum dilutum, acid. hydrochlorieum of 
acid. nitricum bevochtigd zijnde , hebben dezelf- 
de uitstroomingen van olie plaats; alleenlijk wordt 
„door het laatste zuur de bruinroode olie der Tij- 
gerlelie geheel ontkleurd. In alcohol, aether 
sulfurieus en terpentijnolie ziet men geene uit- 
strooming ‚ daar de olie zich onmiddellijk oplost, 
en nade verdamping dezer vochten op het glaasje 
in droppels overblijft. In eene oplossing van 
bijtende en van koolstofzure potasch volgde de 
uitvloeijing even als in gewoon water. 

d) Onder de kleinste mikroskopische voorwer- 
pen behooren de kleine ligchaampjes, waaruit, 
gehuld in eene min of meer slijmige massa, de 
Jovilla der rijpe pollenkorrels bestaat, Sedert der- 
zelver ontdekking tot op den tegenwoordigen 
tijd toe, heeft men veel getwist over derzelver 
waren aard, en de belangrijke verbeteringen, die 
de mikroskopen in de laatste tien jaren onder- 
gaan hebben, zijn nog niet toereikend geweest , 
om dit vraagstuk, dat echter van zulk een hoog 
belang schijnt te zija voor de leer. der wording 
van het planten-embryo, voldoende op te helderen. 
Bestaan deze moleculen uit amylum, uit hars enz. , 
of moeten dezelven als de zaaddiertjes der plan- 
ten (phytospevmata) beschouwd worden, zoo als 


249 


vele nieuweren, met Bronexrarr aan het hoofd, 
willen? Zonder mij aan de beantwoording dezer 
moeijelijke vraag te wagen, kan ik echter niet 
nalaten hier de volgende waarneming op te tee- 
kenen, die althans bezwaarlijk met eene dierlijke 
natuur dezer ligchaampjes te rijmen is. De mees- 
te pollensoorten worden, wanneer men dezelven 
met terpentijnolie bevochtigt, min of meer door- 
schijnend, somwijlen zelfs, zoo als de pollen- 
korrels van Helianthus annuus, Hyoscyamus 
niger, Lathyrus odoratus enz. volkomen wa- 
terhelder, zoodat men van derzelver korreligen 
inhoud nu niets meer ontwaren kan. Hierbij 
ondergaat de pollenkorrel geene zwelling, er 
ontstaat geene uitpuiling van het buitenste vlies, 
en eene uitstorting der fovilla schijnt ook in de 
meeste gevallen niet noodzakelijk te zijn, om dit 
verschijnsel te weeg te brengen. Had deze nu 
nimmer plaats, dan zoude men de reden van het 
doorschijnend worden der pollenkorrels eenvoudig 
kunnen zoeken in de overeenkomst van het be- 
trekkelijk lichtbrekend vermogen der terpentijn- 
olie met dat van de kleine ligchaampjes der fo- 
villa, doch bij het pollen der Ma/lva althans 
schijnt het hiermede anders gelegen te zijn. Meer- 
malenhe ik gezien, dat, wanneer ik dit laatste 
met een droppel terpentijnolie bevochtigd „ spoe- 
dig onder den mikroskoop bragt, er alsdan eene 
zeer sterke uitstrooming der kleine moleculen uit 
de pollenkorrels plaats greep. Nu echter waren 
deze moleculen niet meer in slijm gehuld, maar 
dreven vrij, terwijl de uitstooting, niet, zoo als 


250 


Ä 


onder water stootsgewijs, maar in eenen voort- 
gaanden stroom geschiedde, zoodat de deeltjes 
met kracht op eenen grooten afstand van den 
korrel werden voortgedreven. Nadat. deze uit- 
strooming eenige oogenblikken had aangehouden, 
waren de pollenkorrels doorschijnend geworden, 
„terwijl de kleine moleculen allengs verdwenen 
en eindelijk geheel onzigtbaar werden. Daar de- 
zelve nu bij het begin der uitstrooming even dui- 
delijk waren, als in de fovilla onder water, zoo 
blijft er wel niet anders over, dan aan te nemen, 
dat zij in de terpentijnolie werden opgelost. Ik 
moet hier evenwel bijvoegen, dat ik dikwerf bij 
het onderzoek van het pollen derzelfde plant, het 
boven beschreven verschijnsel niet heb waarge- 
nomen, zonder dat het mij gelukte hiervoor eene 
bijzondere oorzaak op te sporen, doch in dit ge- 
val blijven de pollenkorrels ook volkomen on- 
doorschijnend, hetgeen bewijst, dat de uitslroo- 
ming der fovilla met het doorschijnend worden 
dezer pollenkorrels in een oorzakelijk verband 
staat, Het niet waarnemen der slijmige massa 
duidt aan, dat deze, reeds dadelijk bij het ver- 
laten. van den korrel door de terpentijnolie 
wordt opgelost, en derhalve waarschijnlijk uit 
dezelfde, alleenlijk nog in eenen halfvloeibaren 
toestand verkeerende stof, als de kleine ligehaamp- 
jes bestaat ; welk vermoeden bovendien nog ver- 
sterkt wordt, wanneer men zich de wijze herin- 
nert van derzelver ontwikkeling gedurende het 
laatste tijdperk van de vorming der pollenkorrels 
in de moedercellen der axtAerae, Tol nogtoe was 


251 


het alleen het pollen der Malva, waaraan ik dit 
verschijnsel heb waargenomen, doch hoe op zich 
zelve staande deze daadzaak ook zij, zoo pleit 
dezelve, dunkt mij, sterk tegen het bestaan der 
moleculen uit amylum, alsmede tegen het ver- 
moeden, dat dezelve voor ware zaaddiertjes moe- 
ten gehouden worden. Zijn het dan harsachtige 
deeltjes? Raspar (Chimie organique, p. 173.) 
beschouwde hen gedeeltelijk als zoodanig, doch 
is van vele zijden tegengesproken. Ik vind on- 
der mijne aanteekeningen eene reeds voor eenige 
jaren gedane waarneming, dat de onder water 
uitgestorte fovilla van Zathyrus odoratus , nadat 
het water bijna geheel verdampt was, zich op- 
lostte in eenen droppel alcohol van 32°, Het 
doet mij leed , dat het ver gevorderde jaargetijde 
mij belet deze waarneming, welke ik, als in 
strijd zijnde met die van anderen, meen eene na- 
dere bevestiging te behoeven, te herhalen. Wat 
overigens de eigenaardige beweging dezer kleine 
ligchaampjes betreft, zoo heb ik dezelve zeer 
dikwerf waargenomen, zoowel voor als na de 
uitstorting der fovilla, doch nimmer eenig onder- 
scheid kunnen bespeuren tusschen deze en de 
overige moleculaire bewegingen, welke men, zoo 
als sedert R, Brown genoeg bekend is, bij vele 
andere , ja zelfs inorganische stoffen aantreft. 
Eene volmaakte overeenkomst met de bewegingen 
dezer moleculen bieden die uit de pigmentblaasjes 
van het oog aan, en hier zal men toch wel niet 
aan diertjes denken. Tot staving aan het gevoe- 
len, dat de moleculen der fovilla werkelijk met 


252 


de diertjes van het dierlijk sperma overeen ko- 
men, voert men de in de antherae van de biad- 
en levermossen en andere cryptogamische plan- 
ten ontdekte diertjes aan, waaraan men zelfs 
een spiraalvormig gewonden draadvormig aan- 
hangsel waargenomen heeft, hetgeen de verge- 
lijking met de zoöspermata nog naauwkeuri- 
ger maakt. In heb in den afgeloopen zo- 
mer eenige weinige, doch vergeefsche pogingen 
gedaan, om deze diertjes op te sporen, doch 
schoon mij dit korte onderzoek in geenen deele 
geregtigt, de juistheid der waarnemingen van 
mannen als Fairzscne, UneexK, Meuer enz. le 
betwijfelen, meen ik echter te mogen vragen 
of, ook al voorondersteld, dat men in de cel- 
len der antherae van cryptogamische planten wa- 
re diertjes” aantreft, hieruit noodzakelijk volgt, 
dat ook de moleculen der fovilla bij de hooge- 
re planten van dezelfde natuur zijn? — Ook 
pleit nog derzelver onregelmatige gedaante tegen 
dit gevoelen, Merer (le. III. S. 194) zegt wel 
is waar het tegendeel, en ik zelf heb dezelve 
bij onderscheidene planten (Malva rotundifolia, 
“Helianthus annuus, Geranium robertianum 
enz.) met eene ronde of langwerpig ronde ge- 
daante en scherpe omtrekken gezien, doch in 
vele andere gevallen (bij Zathyrus odoratus, 
Hyoscyamus niger, Fragaria vesca, Lamtum 
purpureum en album enz.) scheenen deze deeltjes 
mij toe eenen zeer onregelmatigen, dikyverf hoe- 
kigen vorm te bezitten, schoon ik dezelve bij 
zeer ‘sterke vergrootingen vnderzocht. Hier herin- 


(18). 


253 


nerden zij door hare gedaante. aan: die der. klei- 
ne deeltjes, waaruit sommige praecipitaten bestaan, 
zooals b. v. dat, hetwelk door eene oplossing van 
subphosphas ammoniae in eene oplossing van 
chloruretum calcit wordt te weeg gebragt. De 
meer regelmatig gevormde moleculen der’ fovilla 
van sommige pollensoorten blijven na de verdam- 
ping van het water op het voorwerpglaasje over, 
zonder van gedaante te veranderen, en ook hier- 
in heeft men eene overeenkomst gezien met som- 
mige kleinere infusoria , die mede, zoo als bekend 
is, deze eigenschap bezitten. Doch wanneer men 
eenen droppel van eene door water gepraecipi- 
teerde Zinctura Benzoës op een glaasje laat ver- 
dampen , dan zal men de kleine moleculen, die 
dit praecipitaat zamenstellen, mede geheel on- 
veranderd zien overblijven. Dat eindelijk het on- 
derling verschil in grootte van de deeltjes der 
fovilla niet zoo geheel onbelangrijk is, als Mersex 
zegl, mogen de bovenstaande metingen bewijzen. 
(140, l4l, 142, 149 on 151.) 

Bl. 207. De doormeter der chlorophylkorrels van 
N°. 152—159 is bepaald aan die korrels, welke 
aan de van het blad afgetrokken epidermis waren 


blijven kleven , terwijl die van N . 160—164 geme- 


ter zijn, zoo als zij zich in de cellen van het 
bladmoes bevonden. Schraapt men namelijk de 
van de epidermis ontblootte oppervlakte van som- 
mige bladeren met een mesje af, en brengt het 
dus verkregen moes in eenen droppel water on- 
der den mikroskoop, dan ziet men talrijke, het 
chlorophyl bevattende cellen vrij. hierin drijven- 


254 


de, hetgeen, daar meest alle deze cellen onbe- 
schadigd zijn, bewijst, dat dezelve niet, zoo als 
anders doorgaans bij de parenchymeellen het geval 
is, met derzelver wanden onderling vastgegroeid 
zijn, maar integendeel iedere cel op zich zelve 
staat. Bijde Malva, Dianthus caryophyllus en 
Sedum Telephium is hare gedaante eirond, bij 
Amygdalus persica, Lonicera Periclymenum 
en den gemeenen {ster daarentegen cylindrisch. 
In de eersten. is het chlorophyl-onder de gedaante 
van volkomen ronde, meestal op rijen gelegen bol- 
letjes bevat, terwijl hetzelve inde laatsten slechts 
als onregelmattge vlokjes of klompjes voorkomt. 
In beide gevallen staan deze cellen met hare 
lengteas loodregt op de cellenlaag der epidermis. 
Bij Geranium robertianum zijn de bladmoes-cel- 
cellen netsgewijs vereenigd, en bevatten fraaije 
ronde chlorophylkorrels; bij Chelidontum majus 
staat op eene laag van netsgewijze cellen, die 
onmiddellijk op de epidermis volgt, eene tweede 
laag van eironde cellen. In beide deze soorten van 
cellen ziet men het chlorophyl onder de gedaante 
van bolletjes. Het blijkbaar doel der natuur bij 
deze inrigting der bladraoescellen , is zoovele mea- 
tus intercellulares als slechts mogelijk is daar te 
stellen , ten einde aan de lucht eenen vrijen toegang 
te verschaffen tot de cellen, waarin het chlo- 
rophyl en de stoffen, waaruit dit gevormd wordt, 
bevat zijn. — Ik heb de groene bolletjes in de 
plantencellen gemakshalve chlorophylkorrels ge- 
noemd, schoon thans velen aannemen, dat het 
chlorophyl op zich zelve geene korrels of bolle- 


(19) 


(20) 


255 


tjes vormt , maar alleen als kleurende stof de reeds 
voorhandene bolletjes in het cellenvocht door- 
dringt of omgeeft. Of echter de chlorophylkor- 
rels , zoo als Mrcnrer (Untersuch. üb. d. anat. 
Verhaltn. des Chlorophylls. 1837.) wil, eenen 
of meerdere uit amylum bestaande kernen bevat- 
ten , meen ik althans als algemeene daadzaak te 
mogen betwijfelen, daar het mij tot nogtoe, na 
herhaalde proeven bij onderscheidene planten , niet 
gelukt is eenig spoor van eene blaauwe kleuring 
door tinctura Jodii, maar steeds alleen eene 
bruine waar te nemen. Echter wil ik hiermede 
geenszins beweren, dat in de chtorophylkorrels 
nimmer amylum voorkomt, daar men immers uit 
de plantenchemie weet, hoe veelvuldig en ge- 
makkelijk de overgangen der eene plantaardige 
slof in de andere zijn, en vele in physische ei- 
schappen vrij wat verschillende zelfstandigheden 
volkomen dezelfde scheikundige zamenstelling be- 
zitten. 

BL. 208. De dikste lagen bevinden zich over het 
algemeen nabij de zijdelings gelegen kern, ter- 
wijl de dunneren nabij den omtrek worden aan- 
getroffen. Evenwel wisselen ook dikwijls dikke- 
re en dunnere lagen met elkander af. 

Bl. 208. Het zoo even ten aanzien van hetamy- 
lum in de chlorophylkorrels gezegde, moge ook 
gelden omtrent de staafjes in het melksap van 
Euphorbia peplus, die volgens Harric (Ern- 
MAN'S w, SCHWEIGGER=-Serper's Journ. 1835. N°.12) 
uit amylum bestaan, doch die ik door törctura 
Jodi alleen bruin zag worden, Het verdient op- 


/ 256 
merking , dat deze staafjes in onderscheidene ges 
deelten der plant eene verschillende lengte en 
breedte bezitten. Zij zijn namelijk het grootst 
digt aan den wortel, en worden trapsgewijs klei- 
ner, naarmate men het melksap digter aan de 
bladeren onderzoekt. Bestond nu dit verschil al- 
‚ leen daarin, dat digt bij den wortel de kleinste 
en de grootste staafjes te zamen werden gevon- 
den, dan zoude men het niet waarnemen der 
grooteren in de van den wortel verwijderde dee- 
len der plant alleen daaraan kunnen toeschrijven, 
dat de vasa laticis aldaar naauwer zijnde, de 
grootere staafjes niet doorlaten; doch daar de 
kleinste staafjes, die men in het melksap bij den 
wortel vindt, nog grooter zijn dan de grootsten 
in dat der bladstelen, zoo moet men hieruit be- 
sluiten, dat of deze staafjes gedurende hunne be- 
weging door de vasa laticis eene toe- of afna- 
me ondergaan, of dat zij niet in den algemeenen 
omloop van het eigen sap deelen, of eindelijk, 
dat deze omloop niet algemeen, maar tot de af- 
zonderlijke deelen der plant beperkt zij. Ik laat 
het aan den lezer over te beslissen, welke gissing 
als de waarschijnlijkste moet worden aangemerkt. 


_ Oudewater, 
December 4889. 


BUITENGEWONE AFWIJKINGEN , 
WAARGENOMEN BĲ DE 
GEDAANTEVERWISSELING pes ZIJDEWORMS 
(BOMBFXY MORI); 


MEDEGEDEELD DOOR 


J.J BRUINSMA. 


Vóór eenigen tijd maakte Wesmaer («) eenige 
opmerkingen bekend aangaande eene door hem 
waargenomene misvorming, bijde gedaanteverwis- 
seling van een donsvleugelig insekt. Hij vond name- 
lijk in de omstreken van Brussel een’ wijfjesvlinder 
van Nymphatis Populi, welke den kop eener 
rups had behouden , maar voor ’t overige zich in 
zijne natuurlijke gedaante vertoonde. Gedurende 
zijn leven bewoog deze vlinder, den zonderlingen 
kop, links en regis, en bezigde tusschenbeiden 
mel veel levendigheid de pooten, als ware het om 
dezen rupsenkop af te stroopen. WesmaeL noem- 
de deze difformiteit, en te regt, zeer opmerkens- 


(a) Note sur une diflormité observée chez un Lépi- 
doptère par Wesmaen. Zie Annales des Scien- 
ces naturelles, Seconde Série, Tom. Sme. Zoo- 
logie, p. 191, overgenomen uit: Bulletin des 
scances de U Academie Moyale de Bruxelles, 
Août 1837, 

NAT. rijpscuR. D, VIT. St, len 2, 19 


‚258 


waardig, beschreef dezelve naauwkeurig en leid- 
de uit dit geval eenige gevolgtrekkingen af, waar- 
op wij later zullen terugkomen. 

Ofschoon ik mij niet herinnerde, dusdanige 
zonderlinge metamorphose, of elders gelezen, of 
zelf opgemerkt te hebben, schreef ik zulks voor- 
al toe aan de weinige exemplaren van eene en 
dezelfde soort, welke men gewoonlijk, bij het 
verzamelen van insekten, in handen krijgt, waar- 
door het moeijelijksis, de bijzonderheden in der- 
zelver gedaanteverwisseling op te sporen. 

Reeds sedert eenige jaren mij bezig houdende 
met het kweeken van zijdewormen , en dus in de 
gelegenheid zijnde, om eene menigte individu’s 
van eene en dezelfde soort waar te nemen, nam 
ik mij voor, om hunne gedaanteverwisselingen 
naauwkeuriger na te gaan, en heb, sedert de ver- 
melde difformiteit ter mijner kennis kwam, ook 
op haar acht gegeven. Gedurende dezen zomer 
verkreeg ik eenige exemplaren, welke , ofschoon 
met bovengemelde bijzonderheid niet overeenkoe 
mende, mij zonderling genoeg toeschenen om na- 
der bekend te maken, terwijl ik eindelijk ook in 
staat gesteld werd , eenen soortgelijken vlinder, als 
die van WesmarL was, te zien, De jonge Heer 
S. var Leeuwen namelijk , wien ik van zijdeworm- 
eijeren en later van eenige rupsen had voorzien, en 
“wiens aandacht ik op bovengemeld geval geves- 
tigd had, deelde mij den Qden Aug. 1.1, een popje 
mede, waaraan de bovenste gedeelten van eenen 
rupsenkop nog waren vastgehecht, 

Dit popje, veertien dagen oud, was door hem 


259 


onder andere cocons, uit eenen gewonen witten 
cocon, welken hij afgehaspeld had, gehaald , 
waarin de huid van de laatste vervelling der rups 
was gesloten. 

De afgestroopte huid der rups vertoonde niets 
ongewoons, behalve dat het kopschild ( clypeus’) 
’twelk anders altijd aan de huid der laatste ver- 
velling van de rups vastzit, aan dit voorwerp 
ontbrak: 

Het popje was van eene middelmatige grootte, 
zeer levendig, en bewoog zich steeds bij het 
aanraken van het achterste gedeelte; overigens 
was hetzelve (behalve de zoo even vermelde 
misvorming), geheel, zoo als eene gewone welge- 
vormde pop. fig. l en fig. 2, 3, 4, d. 

Aan het bovenste gedeelte was echter nog eene 
verlenging of hals vastgehecht, fig. 2,3, 4, a, 
welke aan eene normale pop ontbreekt. Op de. 
verlenging was de kop der rups geplaatst, welke 
zich in de twee dekschilden, fig. 2,3, 4, 5 van- 
een scheidde, hetgeen in den natuurlijken toestand 
der rups nooit plaats heeft, daar deze schilden al- 
daar steeds aaneengehecht zijn en slechts een schild 
vormen. Aan het uiteinde van dezen kop wa- 
ren de monddeelen der rups, fig. 2, 3, c zigt- 
baar, welke van de natuurlijke gedaante niet 
afweken; terwijl men eindelijk tusschen den hals 
of het verlengsel en deze dekschilden een ander 
verlengsel, fig. 2, 3, 4, a bespeurde (a). 


(a) De afbeeldingen van dit voorwerp, fig. 2, 3, 4, 
19* 


260 


Na met ongeduld den overgang van dat popje 
tot eene kapel te hebben afgewacht, werd einde- 
lijk op den 26sten Augustus aan mijnen wensck 
voldaan, en ik had het genoegen eenen vlinder te 
zien, welke den kop der rups had behouden. 

Het popje, waaruit de vlinder was voortge- 
komen, was, zoo als dit gewoonlijk het ge- 
val is, op den rug opengebarslen, en _vertoon- 
de niets bijzonders. De vlinder heeft dus op de 
gewone wijze het omhulsel der pop verlaten, 
en was allezins volkomen te noemen, fig. 5; 
de stand van denzelven was eenigzins scheef, 
hetgeen veroorzaakt werd, doordien de regter 
voorpoot, ofschoon overigens welgevormd, iets 
kleiner was dan de linker. Het diertje, zijnde 
een mannetje, was zeer levendig in zijne bewe- 
gingen , en gebruikte bij tusschenpoozingen zijne 
beide voorpooten, om den rupsenkop, welke hem 
zeer belemmerde, af te werpen. Dé kop der rups 
bedakte geheel de plaats, waar anders een vlin- 
derkop zit, zoodat van dezen laatsten, van zijne 
sprieten, oogen enz, volstrekt niets te zien was. 
Aan het uiteinde van het voorborststuk (protho- 
rax) ontwaarde men datzelfde verlengsel, fig. 
5, a, als wij bij de pop reeds opmerkten, en 
ook hier was geen spoor van beharing aanwezig , 
maar hetzelve bestond nog uit een bruin vliesje ; 
vervolgens waren de dekschilden en de monddee- 
len van de rups, fig. 5, 6, e aan dit verlengsel 


zijn geteekend, de eerste op den rug, de tweede 
zijdelings, en de derde op den buik liggende. 


| 


261 


vastgehecht, zoo als dit bij het popje had plaats 
gehad. - 

Het vliesje, hetwelk het verlengsel , fig. 5, a 
bedekte, opgeligt zijnde, vertoonde zich daaron- 
der het voorstbovenste gedeelte van den profho- 
rax met haren bezet, zooals in deh normalen 
toestand des vlinders plaats heeft; de regterhelft 
van bovengemeld vliesje werd nu voorzigtlig 
losgemaakt, en van achteren naar voren opge- 
ligt en tot aan de dekschilden, fig. 5, 5 van 
den kop afgezonderd; hieronder was de regter 
spriet (antenna), fig. 6e, gelegen, welke, ofschoon 
inééngekronkeld, van den natuurlijken vorm niet 
afweek. Vervolgens werd het regter dekschild van 
den rupsenkop opgeligt en van den kop afgezon- 
derd. Onder dit schildje vertoonde zich een zeer 
dun bruinachtig gekleurd vliesje, hetwelk mede 
weggenomen zijnde, een volmaakt zamengesteld 
oog, fig. 6, a deed ontwaren, zooals dit steeds 
bij de schubvleugelige insekten wordt aangetrof- 
fen («). 

Door deze korte beschrijving en de hierbij ge- 
voegde afbeeldingen vermeenen wij genoeg gezegd 
te hebben, om den aard dezer zonderlinge en 
merkwaardige misvorming te doen blijken; er 
blijft ons echter nog eene vraag ter beantwoor- 
ding over, namelijk: op wat wijze heeft zij 
plaats gegrepen ? De mogelijkheid derzelve behoeven 
wij wel niet te betoogen, maar wel de wijze, 


(a) Fig. 6 vertoont den kop van den vlinder vergroot 
en van voren gezien, 


262 


waarop de kop der rups, door alle veranderingen 
heen, is in wezen gebleven: wij willen deze be- 
antwoording beproeven, latende het aan deskun- 
digen over, deze vraag uit een meêr physiologisch 
óogpunt te beschouwen. 

Het is bekend, dat de zijderups in onderschei- 
dene levenstijdperken, vijf malen van huid ver- 
wisselt. De vier eerste vervellingen zijn evenwel 
van de laatste verschillend; de eerste toch wor- 
den veroorzaakt, doordien de weeke huid, achter 
den harderen kop gelegen, loslaat, en van voren 
naar achteren afschuift, en het diertje aan het 
staarteinde verlaat. De laatste of vijfde vervelling, 
welke dan eerst plaats heeft, als de rups in eene 
pop verandert, geschiedt juist op eene tegeno- 
vergestelde wijze; langzaam en bij tusschenpozin- 
gen, trekt de huid van het staarteinde af over 
den buik, en komt zoo tot aan het kopstuk der 
tups, blijft echter kier met het als uit een schild 
bestaande kopschild verbonden; dat schild yvordt 
dan vanéén gespleten en als in twee deelen, 
welke van voren door de monddeelen verbonden 
blijven, gescheiden, verkrijgt hierdoor eene groo- 
tere uitbreiding, en wordt dan tegelijk met de 
huid van de rups, welke laatste intusschen in eene 
pop is veranderd, afgestroopt. 

Deze vaneensplijting, waardoor de afstrooping 
der huid, eerst mogelijk wordt , schijnt te wor- 
_den veroorzaakt, doordat de weeke deelen, on- 
der het kopschild der rups gelegen, zich al meer 
en meer uitzetten, tegen het schild aandrukken, 
en door deze drukking hetzelve doen splijten. 


263 


De vervelling van ons voorwerp heeft nu op 
dezelfde wijze plaats gehad; maar het is waar= 
schijnlijk dat, toen de huid tot bij den kop was 
genaderd en de rups tot aan dat punt reeds in 
eene pop was veranderd, de inwendige meta- 
morphose, die alle deelen en vooral het kop- 
stuk der rups moeten ondergaan, zullen zij in 
eene pop veranderen, door de eene of andere oor- 
zaak voor een oogenblik is vertraagd geworden ; 
de door de huid niet meer bedekte deelen zwellen 
op, dringen met geweld deze huid naar voren, 
welke daardoor hare plaats moef verlaten; de 
deelen onder het kopstuk gelegen, zijn evenwel 
nog niet veranderd, kunnen dus het schild niet 
vaneen doen splijten en losmaken; de kop blijft 
daardoor vastzitten, en de huid, geen wederstand 
kunnende bieden aan de drukking der overige 
deelen, scheurt van het dekschild los, en stroopt 
zoo over hetzelve heen. Eerst nadat deze afstroo- 
ping was geschied, schijnt -er eene reäctie in de 
weeke deelen onder het kopschild te hebben plaats 
gehad, want ook bij ons voorwerp was dit 
schild in tweën gespleten , waardoor de lop der 
kapel waarschijnlijk toen eerst gevormd is, en 
„met dat schild bedekt is gebleven, Dat eindelijk 
de kop der rups, ook bij de ontwikkeling des vlin- 
ders is bewaard gebleven , laat zich gemakkelijk 
verklaren : want bij deze verandering ontmoeten 
de reeds gevormde deelen geenen tegenstand ; het 
dunne vliesje der pop, hetgeen den vlinder om- 
geeft, barst op den rug vaneen, en biedt der 


264 


kapel eenen doorgang, zoodat deze geene harer 
ledematen kan verliezen. 

Er moet eene belangrijke afwijking ten dezen 
hebben plaats gehad , daar de kop der kapel, door 
het schild van den rupsenkop bedekt, als het ware 
buiten de pop is gevormd. Immers in den na- 
tuurlijken toestand is het boveneinde der pop steeds 
verbreed en afgerord , terwijl in ons voorwerp 
diézelfde ronde gedaante, wel is waar, is waar- 
genomen, maar zich op een punt verlengd heeft, 
waarop dit kopstuk was geplant, 

De ligging der sprieten in ons voorwerp bewees 
overigens deze stelling duidelijk genoeg ; deze, welke 
anders altijd uitgespreid zijn en van het hoofdstuk 
af in eene sikkelvormige gedaante op de ineen- 
geplooide vléugelen op de borst der kapel (in 
de pop besloten) zijn uitgestrekt, waren nu in- 
eengekronkeld, en geheel van vleugelen en borst- 
stuk afgezonderd. Het hoofd vormde hier als wa- 
re het een afzonderlijk geheel, terwijl hetzelve in 
de gewone pop slechts een integrerend deel van 
dezelve uitmaakt; hier blijft alles tot eer geheel 
vereenigd, tot zoolang de vlinder zijn omhulsel 
vérlaat, terwijl wij in ons voorwerp opmerkten 
dat kopstuk en romp, reeds in den toestand van 
pop ‚ afgescheiden bestonden. Mogen wij verder 
uit dit geval eenige gevolgtrekkingen afleiden ten 
opzigte der wijze van vorming bij de gedaante- 
verwisselingen der insekten, dan zijn het deze; de 
ligging der sprieten in ons voorwerp, en die in 
den natuurlijken toestand, verschilt aanmerkelijk, 
en leert ons, dat ieder orgaan bij de metamor- 


265 7 


phose op zich zelf wordt gevormd en niet in 
eens wordt daargesteld, maar van het punt van 
aanhechting af aan, zich ontwikkelt en al- 
lengs zich verlengt ; dit schijnt door de ligging 
der sprieten bewezen te worden; wierd toch ieder 
orgaan, ieder ledemaat uit de breiachtige massa 
als het ware in eens „ in zijne geheele lengte daar- 
gesteld, dan zouden de sprieten ook in ons 
voorwerp niet ineengekronkeld liggen, maar ook 
hier, ofschoon in eenen meer gebogenen vorm, tot 
aan den prothorax zich moeten uitstrekken; dit 
is evenwel het geval niet; bij hunne ontwikkeling 
en verdere voortgroeijing ontmoelten zij eenen 
onoverwinnelijken tegenstand, waardoor zij hunne 
natuurlijke ligging niet konden verkrijgen, en zij 
moesten zich oprollen of ineenkronkelen. Zoo 
leidt ons somtijds eene misvorming tot het doel 
om verborgenheden der natuur, welke zij vaak 
zoo zorgvuldig voor ons geheim houdt, te ont- 
dekken. 

Wij hebben reeds boven gezegd, dat Wesmaer , 
na in eene dagkapel bijna gelijksoortige resul- 
taten verkregen te hebben, als wij in onzen nacht- 
vlinder mogten opmerken, eenige gevolgtrekkin- 
gen heeft gemaakt, opzigtens de veranderingen 
der insekten; wij zullen deze hier woordelijk 
„overnemen, en vervolgens onze meening hier- 
over mededeelen. L 

« Ce cas de difformitlé, (zegt Wesmaer) tel gue 
je viens de le décrire:, me semble prowver : 
1°, Que, chez les Entomozoaires sujets à des 

mues, Vexuviation peut avoir lieu partiel- 


266 


lement, sans que le développement des por- 
tions du corps exuviées paraisse souffrir du 
défaut d'exuviation d'une autre portion, 
guelyue impôrtante que soit d'ailleurs celle- 
ei à raison de ses fonctions. Cette indé- 
pendance mutuelle des diverses portions du 
corps ‚plus grande chez les Entomozoaires 
gue chez beaucoup d'autres animaux, n'est 
d'ailleurs qu'une conséguence toute natu- 

„ relle de leur segmentation, 
2°. Que la porfion du corps accidentellement 

tnexuviée, n'en continue pas moins à par- 
courir, (que) le reste de Vantmal, les die 
verses phases de développement qui doivent 
amener celui-ci à état parfait. 

Des observateurs célèbres , parmis lesquels 
je citera Bonnet et Swammerdam, ont eru à la 
coexistence originaire ef simultanée des diver- 
ses peaux dont les larves exuviales se montrent 
successivement revêtues. Je ne pense pas que 
l'état accidentel de la tête de notre Nymphale 
puisse fournir le moïndre argument en faveur 
de ce système d'emboitement. Il me semble 
d'abord trop bien prouvé aujourd'hui que cha- 
gue nouvelle peau se forme pew de temps seule- 
ment avant la chute de Pancienne.” 

Dat een gedeelte van een insekt eene vervelling 
kan ondergaan, zonder met eenander gedeelte in 
verband te staan, kan men door de afscheiding 
zijner deelen door geledingen verklaren, ‘welke 
ofschoon tot een geheel vereenigd, echter meer 


267 
individueel georganiseerd zijn, dan dit bij andere 
dieren het geval is. 

De onderlinge onafhankelijkheid der deelen is 
echter in deze gevallen niet blijkbaar, behalve 
alleen in de vervelling, welke eene inwendige me- 
tamorphose niet verhindert, blijkens de door 
WesmaeL en mij ondernomene gedeeltelijke afschei- 
ding der bekleedselen van den rupsenkop. Wij 
kunnen echter de stelling van Wesmaerr gereedelijk 
toestemmen, dewijl wij gelegenheid hadden, een 
tweetal andere voorwerpen op te merken, waar- 
op wij haar vermeenen met regt te kunnen toepas- 
sen en welker vermelding wij daarom hier gepast 
achten, : 

Eene volwassene rups namelijk, welke reeds 
ten deele haar spinsel had vervaardigd, werd uit 
hetzelve genomen en van deze plaats verwijderd; 
daarop spon dezelve een los doorschijnend weefsel, 
waardoor wij gemakkelijk derzelver verandering 
konden waarnemen, Het achterlijf, fig. 9, c 
kromp eenigzins op; de kleur van hetzelve werd 
bruinachtig; er vertoonde zich eene van voren 
tot achter doorloopende zwartachtige streep, juist 
in de rigtingen der openingen van de luchtbuizen 
(stigmata) ; de kop a en de romp 5 met de zes 
voorpooten bleven in den normalen toestand, 
maar werden zwartachtig van kleur; de rups be- 
hield hare pooten; vierentwintig uren later , was 
het bovenste gedeelte, fig. 8, a,b, niet veranderd, 
maar meer ineengekrompen, zwartachtig van 
kleur, en levenloos; het achterste gedeelte c had 
echter de pooten verloren; de zwarte streep ver- 


268 

toonde zich nog op dezelve ; het geheel was meer 
gezwollen en had min of meer de gedaante eener 
pop aangenomen; de huid was gespannen; dit 
gedeelte ec bewoog zich bij aanraking: na eenige 
dagen stierf ook dit gedeêlte, waardoor de reeds 
aangevangen metamorphose van hetzelve op eens 
werd afgebroken. Belangrijker nog was een 
ander voorwerp, hetgeen wij uit een ten halve 
voltooid los spinsel haalden; hier was het achter- 
lijf volkomen in eene pop veranderd, fig. 7 c; 
de ringen volkomen gevormd, de teekenen der 
stigmata en de bruinachtige kleur geheel aan die 
eener volmaakte pop gelijk; doch de romp met de 
zes voorpooten en de kop a, b waren ineengekrom- 
pen, zwartachtig van kleur en levenloos, terwijl 
het achterlijf van dit voorwerp bij aanraking zich 
even zoo bewoog, als dat bij volkomene poppèn 
plaäts heeft; hier had dus eene gedeeltelijke ver- 
andering plaats en er was eene rups-pop ge- 
vormd, hetwelk allezins ten bewijze strekt, van 
het gezegde van Wesmarr. Ongelukkig stierf dit 
voorwerp en wij waren dus niet in de gelegen- 
heid, deszelfs verdere ontwikkeling waar te ne- 
men. 

Wat de tweede stelling van Wesmaer betreft, 
dat namelijk « eenig ligchaamsdeel toevallig niet 
verveld zijnde, dit gedeelte van het dier, desniette- 
min voortgaat, de verschillende graden van ontwik- 
keling te doorloopen, die hetzelve tot den volko- 
menen toestand moeten geleiden „’ zulks kunnen wij 
slechts gedeeltelijk toestaan: wij zagen deze stel- 
ling zich bevestigen in de vlinders met de rup- 


a 


269 


senkoppen ; maar hier was slechts een zeer klein 
gedeelte in zijne verandering opgehouden ; slechts 
het kleinste der drie deelen, waarin men de 
volkomene insekten kan scheiden, het hoofd na- 
melijk, was hier slechts voor eenen tijd in des- 
zelfs verandering teruggebleven, terwijl de romp 
(truncus) en het achterlijf (abdomen) reeds ge- 
metamorphoseerd waren; men kan dus het gezeg- 
de van Wesmarr niet volkomen hier toepassen, 
te meer nog , daar wij bij andere voorwerpen, fig. 
7, 8, 9, juist het tegengestelde zagen plaats 
grijpen; hier toch was het achterlijf alléén vol- 
komen veranderd, terwijl het hoofd en de romp, 
door de eene of andere oorzaak tegengehouden, 
in hunnen rups-toestand bleven, ineenkrompen en 
afstierven; het schijnt dus, dat, hoe grooter het 
ziekelijke deel is, hetgeen in zijne verandering 
„wordt opgehouden, des te moeijelijker het is, 
dat ook dit gedeelte later van gedaante verwis- 
selt; het breekt alle gemeenschap met het reeds 
gemetamorphoseerde deel af,‚ waardoor het af- 
sterven van dit deel het gevolg is. 

Ten slotte voegen wij hierbij, behalve de op- 
genoemde en afgebeelde voorwerpen, welke in 
hunne metamorphose van den gewonen regel af- 
weken, onder een groot aantal zijdewormen gee- 
ne andere belangrijke misvormingen te hebben op- 
gemerkt: wel ontbrak aan heteen of ander voor- 
werp een spriet gedeeltelijk of geheel, of was een 
der pooten wanstaltig, of waren, hetgeen veel- 
vuldiger voorkwam, de vleugelen der vlinders niet 
wel gevormd, Deze mismaaktheden zijn echter ten 


270 


opzigte van de bestemming van het diertje als 
vlinder , minder belangrijk te.noemen ; immers aan 
de vorige opgenoemde voorwerpen merkten wij 
inzonderheid eene volkomene vorming van het 
“achterlijf op , terwijl wij aan de vlinders met on- 
ontwikkelde of mismaakte vleugelen datzelfde 
waarnamen; het achterlijf was bij dezelve steeds 
goed georganiseerd; de mannetjes toonden de- 
zelfde geslachtsdrift als goed gevormde diertjes; 
de wijfjes waren even geschikt ter voortteling 
en bevatteden in het achterlijf even gezonde en 
gevulde eijerleiders als gewoonlijk, terwijl wij 
eindelijk bij de opening van drie onderscheidene 
poppen, waaruit de vlinders (welke tevens wan- 
staltige vleugelen hadden) niet konden te voor- 
schijn komen, ontwaarden, dat dezelve eenige eije- 
ren in de pop zelve hadden gelegd. 


PI. IV; 


Lijdschr: voor nat. Geschred. Deel VIT. 


J.J LBr ad nat. del. 


EENIGE 
GESCHIEDKUNDIGE AANTEEKENINGEN, 


BETREFFENDE 


VLINDERS mer RUPSENKOPPEN. 


DOOR 
J. var pen HOEVEN. 


Bij gelegenheid der waarnemingen van den 
Heer Bruinsma over sommige afwijkingen in de 
“ gedaanteverwisseling bij Bombyr mori , achtte ik 
het niet ongepast, eenige aanteekeningen mede te 
deelen, betreffende vroegere waarnemingen van 
vlinders met rupsenkoppen. 

Reeds Jou. Jonsron vermeldt zulk eene monstro- 
siteit (a) , mede bij dezelfde soort , namelijk bij den 
vlinder des zijdeworms. Hij vond deze misvorming 
in een spinsel, uit hetwelk geen vlinder te voor- 
schijn gekomen ‘was. Daaruit, namelijk, haalde 
hij eene doode pop , die half rups was; het voorste 
gedeelte was nog met de rupsenhuid bekleed, Van 
binnen was een vlinder onder de bekleedsels de- 


(a) Mist. natur, de Insectis, Libri III. Amstelodami 
1637. folio. p. 123. J. Jonsron, Beschrijving 
van de natuur der gekerfde dieren, Amsterd. 1660. 
folio. p. 127, 128, 


272 


zer pop met vleugelstompjes, en een vlinderkop 
met sprieten lag bedekt onder het kopschild der 
rups [« totumgue necydali (imaginis) caput eum 
« cornibus (antennis) crantti galea includeba- 
«tur”] 

De tweede waarneming, die. mij bekend is, 
zijn wij aan den beroemden schrijver der Zoo- 
logia danica, O. F. Mürren, verschuldigd (a). 
Dit is eene andere soort van nachtvlinder , welke 
deze geleerde op een’ steel van Zpilobtum mon= 
tanum vond. Hij meende eene eigene soort en 
geenszins eene monstrositeit in dit voorwerp te 
zien (Phalaena noctua heteroclita suberistata; 
capite erucae, antennis nullis, alis albis, lineis 
transversim undatis, punctisque marginalibus ni- 
gris). Ik weet niet, bij welke soort Mürren de- 
ze misvorming waarnam; uit de afbeelding der 
vleugels zoude ik bijkans meenen, dat het Bombya 
dispar geweest was. 

Eenigzins afwijkend is de waarneming van Ma- 
sour, die ik slechts uit eene vertaling in Mec«er's 
Archiv ken (6). 


(a) Mém. de Mathém. et de Physique des Savans 
étrangers, Paris 1774. Tom. VI. p. 508—511, 
daaruit vertaald en met eenige aanteekeningen 
voorzien, door J. A. E‚Gorze in het Tijdschrift, 
Matürforscher, XVL. 1781. S.203—212, Tab. IV. 
fig. 1Á. 

(6) Merkwürdiges Beispiel von vorschneller Entwic- 
kelung des Maulbeerschmetterlings (Bombyx Mori) 
Von Majorr (Aus dem Giornale di fisica etc., 
del regno Italico, 1813, Bim. V. p. 399. Mec- 


273 


Hij spreekt namelijk van zijdewormvlinders, 
die zonder den toestand van pop te doorloopen, 
onmiddellijk uit rupsen zouden voorkomen. Zulke 
vlinders hebben een’ kleinen kop, twee zwarte 
zamengestelde oogen; de thorax is aan den der= 
den ring der rups gelijkvormig ; het lijf komt geheel 
met dat der rups in de vierde vervelling, door 
zijne gedaante en het getal zijner ringen overeen ; 
de bovenste vleugels “zijn lang en smal; de sprie- 
ten zijn graauw. 

Bij deze waarneming vindt men ook eene aan= 
haling, die ons naar Mürrer verwijst. Ik weet 
niet of deze er door MecxKer is bijgevoegd. Maar 
zeker is het, dat de waarneming van Mürrer 
hiermede weinig overeenkomst heeft, en hierbij 
dus niet als bevestigend kan worden aangehaald, 
daar bij de voorwerpen van Masorr geen rupsen- 
kop, maar een kop met sprieten en twee zamen- 
gestelde oogen aanwezig was. Of overigens an- 
dere natuuronderzoekers dergelijke waarnemingen 
gemaakt hebben, is mij onbekend; ik vond dien- 
aangaande niets opgeteekend en Masorr's berigt 
staat dus op zich zelf, 

Eene volkomene gelijkheid daarentegen met de 
waarneming van Mürren heeft die van Wesmaer, 
hoewel dezelve op eene andere soort en op een’ 
dagvlinder betrekking heeft (a). De schrijver 


nnn 


KEL’s deutsches Archiv für die Phystologte. II. 
1816. S. 542. ĳ 

(a) Ann. des sc. nat., sec, série, Tom, VIII. Zoolo= 
gie, p- 191, 192. 

NAT. Tijvscur. D. VIT, St. 1 en 2, 20 


274 


had: het insekt gevonden en dus de gedaantever- 
wisseling niet waargenomen. Hij geeft evenwel 
van het geval eene voldoende verklaring door aan 
te nemen, dat de rupsenkop bij de pop aan- 
wezig bleef en ook bij de laatste verandering niet 
was afgeworpen. De waarnemingen van den 
Heer Bruinsma bij Bombyx mort bevestigen, dat 
deze verklaring de eenige ware is, 

Dat de vervelling somtijds gestoord wordt en 
onvolkomen geschiedt, zag ik nog in het najaar 
van 1839 gan eene rups van Sphinx Tiliae, welke 
bij de laatste vervelling de huid van het horentje 
op het achterlijf niet afwierp: deze rups is even- 
wel vóór hare verandering in pop gestorven, 

Voor eenigen tijd (26 November 1839) schreef 
mij de Heer A. Brants, Phil, Nat. Dr, , dat de 
Heer Eixopuven, eigenaar der zijdeteelt te Brum- 
men, mel eenige malen vlinders van Bombyx 
mori, met rupsenhoofden had waargenomen. 
Onder het vel van den rupsenkop zag de Heer 
Brants in een dier exemplaren het vlinderhoofd » 
waaraan hij niets bijzonders kon bespeuren, dan 
dat de sprieten, in plaats van langs het borst- 
stuk gelegen te zijn, ineengekronkeld binnen den 
rupsenkop geklemd lagen, en de oogen van het 
dier bedekten. 

Dit verschijnsel kan gevolgelijk bij vemeld 
soorten plaats hebben. Dat het meer bij Bombyz 
mori dan bij anderen is gezien, kan uit de op- 
kweeking dezer soort en de daaruit ontstane gele- 
genheid tot menigvuldige waarneming, gereedelijk 

worden verklaard, Geheel raadselachtig is het 


275 


daarentegen, hoe een zoo verdienstelijk en schran- 
der waarnemer als O. F, Mürrer was, Óoit op 
de meening vervallen kon, dat hij in eene mon- 
strositeit eene nieuwe soort had ontdekt. Hij ver- 
meldt daarbij deze plaats uit Ovrprus: 


vobis , Acheloides, unde 
Pluma pedesque avium, cum virginis 
ora geralis ? 
(Metam. Lib. V. 552, 553.) 


Eene vlindersoort met een’ rupsenkop zou een 
onding zijn, niet minder dan deze Sirenen, ten 
halve maagden en ten halve vogels ! 

Met een’ rupsenkop zou de vlinder als eene 
rups bladeren moeten eten, gelijk ook Gorze 
aanmerkt, die aan de voorstellingswijze van Múr- 
LER niet twijfelt. Ons zijn geene gevleugelde in- 
sekten zonder zämengestelde oogen bekend, gelijk 
een vlinder met een’ rupsenkop geene zamenge- 
stelde oogen bezitten zou. Wanneer men zulke 
misslagen ook bij de grootste mannen opmerkt, 
dan zie men niet met ijdelen waan op hen uit de 
hoogte neder ; maar leere er liever nederigheid en 
bescheidenheid uit, die ons zoo wel voegen , wan- 
neer wij kortzigtigen over de natuur en hare ge= 
heumen nadenken en oordeelen. 


20 * 


_ BESCHRIJVING 


EENIGER NIEUWE OF WEINIG BEKENDE 
UITLANDSCHE SOORTEN VAN 


LEPIDOPTERA. 


DOOR 


J. VAN DER HOEVEN. 


EAA d 


(PL. V‚ VL, VII). sk 


1. Aferica Pholus, nob. 
Fig. 1, a, 6. - 
A. Alis dentatis nigro=viridibus, margine afro 
anticis. fascia marginali obligue aurantiaca, 
_ apice albo, maculis duabus atris ad basin ; 
subtus griseo-viridescentibus, tribus in sin- 
gulis punctis atris basalibus. 


De borst en het achterlijf zijn van boven zwart 
en van onderen geel; de voelertjes (palpt) zijn 
oranjekleurig. 

Vlugt 6 centimeters: lengte van hetligchaam 
25 centimeter. 

‚ Deze soort van Aferica is afkomstig van de 
kust van Guinea. Zij heeft de naaste verwant- 
schap met Pap, Medon L., welke het best af- 
gebeeld is bij Drurr, Zllustrations of nat. Hist. 
II. PI, XV. fig. 1, 2. Aterica Medon is ech- 


277 


ter grooter en vooral aan de onderzijde anders 
geteekend. Men vergelijke ook Pap. Ceres Fanr., 
Papilio Lucille Gram. Uttl. Kapellen. Pl, 156. 
A, C, welke, volgens de rangschikking vanG Srour, 
achter het vierde deel van dat werk , het manne-, 
tje van Pap. Medon zoude zijn. Wij hebben aan 
onze soort den naam van eenen anderen Centaus 
rus gegeven, om de verwantschap met Medon aan 
te duiden 

De Heer Boispuvar, die onder de thans leven- 
de entomologen zich het meest op de studie der 
Lepidoptera heeft toegelegd , meende naar eene 
beschrijving en afschetsing van ons voorwerp , dat- 
hetzelve het wijfje zoude zijn van Pap. (nym- 
phalis) Erithonius van Farricrus, waarvan al- 
leen. het mannetje bekend was, 't geen ook bij 
Cramer (Uit/. Kapellen, Pl. 145, fig. DE) on- 
der den naam van Marpalyce afgebeeld is. De 
diagnosis van Fasricros ‘is de volgende: Pap. ’ 
Alis dentatis nigris ; posticis fascia coerulea, 
suhtus viridibus, striga punctorum alborum. 

Bij vergelijking van deze beschrijving en de 
daarmede overeenkomende figuur van - Cramer 
met ons voorwerp, zal het blijken , dat het verschil 
zeer groot is; ook is deze Harpalyce van Cra- 
mer grooter. Wij betwijfelen daarom deze op- 
gave van den Heer Borspuvar, te meer, daar in 
het Rijks Museum van Nat. Hist. twee voorwer- 
pen van deze Zrithonius of Harpalyce, onder 
den naam van Eupalus (?), aanwezig zijn, die in 
vleugelvorm van onze soort vrij wat afwijken. 
Bij een dezer voorwerpen ontbreekt de rij van 


278 


witte stippen aan de onderzijde der vleugels. 
Veelligt is dit een sexueel verschil, 

Belangrijk zoude het zijn, al de Medonsachtige 
soorten en varieteiten, welke alle, zoo het schijnt, 
aan de westkust van Afrika ( Sterra Leone en 
Guinea) eigen zijn, met elkander te vergelijken 
en aan een kritisch onderzoek te onderwerpen. ’ 


2. Sphinx (Deilephila) tridyma nob, 
Fig. 2, 4,5. 
Sphinx alis anticis griseo-fuscis, strús un= 
dulatis nigris punctisque tribus albis mediis 
ad marginem anticum, posticis nigrescenti- 


bus. Abdomen supra nigrum, stria media ci- 
nerea, zontsque albidis, 


De vlugt is 6£ centim, De onderzijde der vleu- 
ge!s is grijs. 

“Deze vlindersoort woont aan de kust van Gui-, 
nea. 

Men zoude haar gaarne Sph. lugubris noe- 
men, wanneer deze naam door Linnaeus niet 
reeds aan eene andere (geheel verschillende) soort. 
gegeven was. Het naast bij onze soort staal ze- 
ker Sphinx Pereus van Cramer (Uitlandsche 
kapellen. Pl. 88. fig. D). Fasricivs noemt die 
soort Sph, drdyma ; zulks heeft ons tot. den door 
ons voorgestelden naam gereede aanleiding gege- 
ven. 


' 
| 
| 


279 


3. Glaucopis Boisduvallit nob. 
Fig. 3, a, ò. 


Gl. alis niveis hyalints, anticis apice macu- 
lisqyue quatuor nigris, posticis stria angusta 
marginali e punctis rubris, subtus puncto 
basalt coccineo in singulis. 


De vlugt is 52 centim. De kop, de sprieten 
en pooten zijn donker zwart; ook het borststuk 
is van die kleur, met een’ witten dwarsband aan 
de voorzijde en van boven, die het van den kop 
afscheidt. Het achterlijf is grijs met zilverwitte 
haren. De twee middelvlakken op de bovenvleu- 
gels, die van boven zwart zijn, vertoonen zich 
aan de onderzijde in het midden rood; de groo- 
te vlek aan de punt en aan den achterrand ver- 
toont aan de onderzijde eenige blaauwe en roode 
spikkels. 

Dit sierlijke insekt is afkomstig van Brazilië. 
Ik heb het met den naam van den beroemden 
Borseuvar onderscheiden. 

(Veelligt is fig. 4 het mannetje van onze 


fig.3. De vlugt bedraagt hier ruim 4 centimeters. 


De vlekken op de bovenvleuge!'s zijn hier ook 
op de bovenzijde rood gekleurd, en op de on- 
dervleugels ontbreekt een klein grijs vlekje digt 
bij den buitenrand, 't geen bij de vorige werd 
opgemerkt. De teekening en kleuring is overi- 
gens volmaakt dezelfde. De bovenvleugels zijn 
aan de punt meer stomp. De Heer Darun ont: 


IN 


280 


ving haar met de vorige, in fig. 3 afgebeeld, uit 
Brazilië). 
4. Chelonia galactina nob. 
Fig. 5, a, 6. 


Alis anticis rufo-alboqgue vartis, posticis fla- 
wescentibus; abdomine rubro, fascia media 
e maculis nigris, thorace subtus sanguineo. 


De vlugt is omtrent 7 centimeters. De aderen 
der bovenvleugels zijn roodachtig bruin, en langs 
dezelven verbreidt zich deze kleur fusschen de melk- 
witte grondkleur ; de ondervleugels zijn geel. Aan 
de onderzijde zijn al de vleugels oranjeachtig geel. 

Deze vlindersoort is afkomstig van Brazilië, 
Dezelve heeft eenige overeenkomst met de Noctua 
Astrea Farr., afgebeeld bij Daunr, Zllustrations, 
IF. PL 28. fig. 4, 


5. Ophideres elegans nob. 
Fig 6, a, 6. 


Alis anticis integerrimis rufis punctis duabus 
nigris in disco et octo minimis ocellaribus 
in margine; posticis carneis macula media 
lunulata pallide coerulea plaga- nigerrima 
cincta; thorace el capite rufis, abdomine 
rubro , striga media triangulari nigra, ante 
apicem evanescente. 


De vlugt is 8 centimeters. De onderzijde van 
den kop, de borst, het achterlijf en de vleugels 


281 


is ligt -kaneelbruin met ligt roozenroode haren, 
De bovenvleugels hebben aan de bovenzijde eene 
licht rood bruine kleur, @ven als de borst en het 
midden des achterlijfs. Vier roestkleurige strepen 
loopen op deze vleugels van den buiten naar den 
binnenrand dwars heen; de twee buitenste schuins 
naar binnen, de twee binnenste schuins naar bui- 
ten. Tusschen de tweede en derde dezer dwars- 
strepen liggen twee zwarte puntjes. De achtervleu- 
gels zijn sterk met grijze haren begroeid, vooral 
aan den grond en aan den binnenrand. 

Dit fraaije insekt leeft op Java. Ook in mijne 
verzameling bevindt zich een voorwerp, 't welk 
van daar afkomstig is; dit is een wijfje en hetzel- 
ve verloont minder ontwikkelde haren aan den 
binnenrand der achtervleugels, dan het afgebeel- 
de mannelijke voorwerp. De soort schijnt zeld- 
zaam te wezen en is misschien steeds tot enkele 
locailteiten van het groote eiland beperkt, 


6. ZErebus omma nob, 


Fig. 7, a, b. 


Alis anticis griseo-viridescentibus, oculo in 
disco, zond chalybeá ; posticis nigro-viola- 
ceis, strigd et fasciâ marginali albis, lu= 
nulisque obsoletis, coeruleis; omnibus sub- 
tis griseis , undulatis, 


Vlugt 7 centimeters. De borst is groenachtig ; 
het achterlijf grijs. De achtervleugels vertoonen 


282 


eene ‘afgebrokene staalkleurige streep tusschen 
twee wille banden. Aan de onderzijde is deze 


vlinder aschkleurig . 
Deze soort is mede van het eiland Java afkom- 


stig. Volgens berigt van den Heer Borspuvar vindt 
men haar mede in enkele verzamelingen te Parijs, 
maar was. zij echter tot nogtoe niet bekend ge- 
maakt, 


7. Catocala modesta nob. Nootuá 
dotata Fara, ? 


Fig. 8, a, 6. 


Alis dentatis obscuris, anticis bruneis, macu- 
„dis, strigis punctisgue marginalibus octo ni- 

gris, rubro-fusco cinctis, posticis cinereis, 
- striga interrupta, abbreviata, coerulescenle, 


P Vlugt 9 centimeters. De vleugels zijn van ach- 
teren grijs, en hebben smalle witte en golfvor- 
mige banden, waarvan er twee op de voorste en 
drie op de achterste aanwezig zijn. 

Deze soort ‘wordt op het eiland Java gevonden. 

Ik meen, dat deze soort de Noctua dotata van 
Farrrcrus zoude kunnen zijn, waarvan ons gee- 
ne afbeelding bekend is, 

Zie hier de beschrijving van Fapgicius, welke 
vrij wel op ons voorwerp past: 

« VN. eristata, alis dentatis obscuris: margt- 
ne postico coerulescente, posticis nigris: slrt- 
ga abbreviata, coerulescente. 

Habitat in India ortentalt Prof, AnrunGaarD. 


283 


Statura N. Fraxini at minor. Autennae brun- 
neae. Caput et thorax fusca. Alae obscurae 
fascia media lata, pallidiore margineque pos= 
tíco coerulescente, nigro strigoso. Posticae 
nigrae striga abbreviata, coerulescente. Sub- 
tus fuscae.”’ (a). 

De Heer Borspuvar, aan wien wij de beschrij- 
ving van ons insekt hebben medegedeeld, is van 
een ander gevoelen. Hij meent, dat onze soort 
geheel nieuw en MV. dotata Fanr. eene vrij ge- 
wone soort van Ophtderes van Bengalen zoude zijn. 

Het is daarom, dat wij de benaming C'atocala 
modesta behouden hebben, die wij aan dezen 
vlinder gegeven hadden, voor dat wij daarin de 
N. dotata van Farrrcivs meenden te erkennen. 
“Zou evenwel mogelijk zijn, dat de soort, die de 
Heer Borspovar als WV. dotata beschouwt, geens- 
zins Noctua dotata van Farrrcrus ware, Noord- 
sche entomologen , wanneer zij de oorspronkelijke 
voorwerpen van AnrLncAaRD nog kunnen verge- 
lijken , zouden het best in staat zijn, eene beslis- 
sende opheldering te geven, 

De voorwerpen, die tot de bovenstaande be- 
schrijvingen en bijgevoegde afbeeldingen hebben 
gediend, bevinden zich alle in de keurige verza- 
méling van den Heer CG. Daren, Med. Doct te 
Rotterdam, en zijn daaruit afgeteekend door on- 
zer beiden vriend, den Kapitein ter Zee Q. M. R._ 
VerRnverw. 


(a) Jon, Currsr. Fanrrert, Zntomol. syst, Tom, II. 
P. 2, Hafniae 1794. 8°. p. 55. 


a 


Zijdrchr: woor nat. Gesch. D. 7e 


| 


OMA Nerhuel al vindel. 


Vteend L Joringer, la 


1 £ 
7. ydschr. voor nat, Gesch. D. 7 7 UK == N Pl.6. 
lr a a Wen Te ti 5 | 


8 Fig. ba 


Fig.6.d. 


Ì 
| 
On Vertaal, ad vin del TT JeadLfrnpelejdn. 


ijdschr: waor nat. Gesch. D. bs ú PA 


OMR Verhurl, ad vin, del 


Jteendr 1 Iprunger Leden 


NOVA 
‘ GENERA rr SPECIES PLANTARUM 
FLORAE JAF ANICAE. 


AUCTORE 


FRANCISCO JUNGHUHNIO. 


PUGILLUS PRIMUS, 


Cum figuris coloratis. 


Hryrpnomrceres Mucorint. 


1. Mucor Mucedo L. (Fr. Syst. III. p. 330.) 
Mycelio byssino albo, floccis fertilibus simplici- 
bus, peridiolis sporidiisquê globosis dein, nigres- 
centibus. 

Fila contigua, pellucida, capitulis globosis, ve- 
sicaeformibus, opacis terminata, juniora simplicia 
erecta stricta 3 lineas circiter longa, solitaria sive 
terna, quaterna quinayve ex eodem puncto um- 
bellatim assurgéntia, vetusta decumbentia valde 
elongata et intricata, caespitem vastum indetermi- 
natum conformantia, textis araneis similem. Ve- 
sicae fila terminantes, globosae, (nudo oculo punc- 
tiformes) , sporis minimis globosis repleta, dein 
rumpentes sporasque emittentes, ì 
_ Byssus (cui mucor innatus) niveus, e floc- 

NAT. rijvscuR, D, VIL, St, IL, 21 


286 


eis contiguis maxime tenerrimis. delicatissimis, 
sub lente pellucidis contextus, stratum mollissi- 
mum , late effusum , indeterminatum efficiens ; flocci 
(byssini) hine inde reticulatim s, venose connexi, 
alibi in pulvillos s, capitula tenerrima tactu, imo 
halitu ! citissime collabescentia inque massam ge- 
latinosam, aquosam mutata eontexti. Pulvilli (ca- 
pitula) ambitu dein colore lateritio satiati, guttulis 
nempe mzicroscopicis copiosis undique conspersi; 
flocci ceteri albi. 

Hocce modo effiguratam vegetationem inveni, 
die 12mo mensis Januarii (Bataviae) hora matuti- 
na, foliis putrescentibus theae viridis innatam at- 
que cum foliis in infuso theae vetusto natantem. 
Eodem die, tempore vespertino, tota tela byssina 
(et mycelium candidum et stratum araneosum 
mucoris) guttulis majoribus (nudo oculo bene 
conspicuis) rubescentibus pellucidis (agwosis 
magis quam gelatinosis) adspersa erat, in qui- 
bus organismus nullus! — Postridie vero hora 
matutina hasce guttulas in corpuscula duriuscula 
globosa floccis mycelii (sine stipitis rudimento) 
insidentia basique cum floccis intime cohaerentia 
mutatas reperi. Capitula colore primum dilute 
brunneo cervino, dein obscure brunneo insignia, 
semine sinapeos dimidio minora, vesiculas vero 
mucoris quintuplo superantia , — e sporidiis in- 
numeris globosis mieroscopicis gelatinae immer- 
sis coacervatis conformata. Muecoris vesicae p/u 
rimae floccidae corrugatae erant, paucae adhue 
vigebant, 

Metamorphosis ulterior nulla; — tribus prae= 


287 


terlapsis diebus omnes et byssus et muecor collapsi 
disparebant. 


GAsTEROMYCETES TRICHOGASTERES, 


2. Geaster triplex, n. sp. 

Peridium externum crassum carnosum, junius 
omnino clausum-subglobosum extus ab epidermide 
rupta squamulosum, intus laeve, basi indivisum , 
simplex, homogeneum, ad medium vero dein in 
strata duo solutum, 

Stratum externum in lacinias 6—7 acutas basi 
latas, ceterum inaequales et irregulares spiraliter 
revolutas, apice frustulis strati interni onustas fis- 
sum; dternum apice ruptum laciniis strati exter- 
ni frustulatim adhaerens, basi vero contiguum 
persistens, cupulaeforme, peridiodeum , margine cu- 
pulae primum subintegro s, repando erecto, dein 
sub-explanato patellaeformi, irregulari repando- 
inciso, 

Peridium internum globosum, membranaceo- 
castaneum liberum , nonnisi cum basi peridii externi 
connatum, apice perforatum , ostiolo fimbriis plu- 
ribus (12—15 etc.) inaequalibus, mollibus, flocco- 
sis, in conum abbreviatum conniventibus, munito. 

Floecei peridio undique adnati primum eum spo- 
ridiis, globosis minutis spadiceo-fuliginei, dein 
pallidiores, cervino-fuliginei. 

Fungus arrhizus, omnino liber, junior semi- 
subterraneus, sordide pallens s. ex viridi-ferrigu- 
nascens, clausus, globoso-mammaeformis, apice 
nempe (contra ostiolum peridij interni) in conum 

21 


288 


elongatus; peridium externum’ -hacce acetate, in- 
divisum, homogeneum, carnosum, I-lE lineas 
erassum, carne pallida fragili; — dein rumpens, 
peridio externo in strata duo fragilia diviso, exte- 
riore reflexo, interiore crassiore erecto. Color pe- 
ridii externi ex pallido magis magisque ferruginas- 
eens s. fugilinascens. — Peridium internum plum- 
beo-ferruginascens bovistaeforme , ostiolo primum 
albido, — Odor communis fungosus. Sapor (peridii 
externi) mitis. Vid. fig. 1, 2, 3. 

A mense Febr. 18839 in silvis umbrosis septen- 
trionalibus montis Panggerangi. (Alt. 3—5000 ). 


8. Sphaeria (Poronia) incrassata, u. spa 
Stipitata, disco Tentiformi primum convexo, dein 
depresso, patellaeformì, stipite longo, gracili, basi 
inerassata, bulboso. 

Gregaria , saepissime ex individuis pluribus (2—4) 
basi connexis caespitosa , cartilagineo-carnosa. 
Stipes uncialis, solidus, basi bulbosus, sursum 
aequaliter attenuatus, gracilis, laevis, nitidus, e 
cinereo-fuliginascens, sursum cum lenticula pri- 
mum farina, s. furfure candido adspersus. — Len- 
ticula orbicularis, supra junior convexa, dein 
supra plana, discoidea , subturbinata, denique de- 
presso-cava, laevis, peritheciis 30 —50 minutis 
globosis, disco lenticulae immersis, periphericis, dein 
punctato-prominentibus, nigris. — Asci lineares, 
minimi, tenerrimi, — Substantia elastica, tenacise 
sima ! (more mycetarum pluriam ,) intus candida. 
Stipes basi plerumque obliquus i. e‚ adscendens. 

__ Vidi mense Decembri, in fimo equino, prope 
Bataviam. 


289 


A. Cantharellus spathulatus, n.sp- Caes- 
pitosus,.spathulatus , erectus, stipitatus, auran- 
tio-miniatus , tremellosus, hymenio basi marginato. 

Fungillus uneiam vix altus, caespitosus, saepe 
confluens, erectus, spathulatus. Stipes nempe la- 
tus, planus, compressus, diffusus in pileum ere- 
etum, planum, laminaeformem, subundulatum, 
hinc (dorso) glabrum, illine hymenio. tectum „ de- 
orsum_ distincto marginato, primum (in indivi- 
duis pullis) laevi, dein longitudinaliter plicato, 
venuloso. Totus laevis, concolor, aurantio- 
miniatus, nee nisi junior -ad stipitem et dorsum 
pilei pruina alba adspersus, Substantia tremello- 
sa, elastica, subdiaphana, pilei lineam 2, stipitis 
lineam circiter crassa; hymenium tenue, textura 
(sub lente composita) filamentosa ; sporidia minuta 
eopiosa primum tubulis (filamentis substantiae fer- 
tilibus) inclusa, 

Legi mense Februario, in silvis montis Pangge- 


rangi. Alt, 4000. Vid, ic. 4, 5, 6, 7, 


5. Polyporus udus, n. sp. Porrectus, hori- 
zontalis, pileo dimidiato subreniformi, carnoso, 
erasso, laevi, udo, nitido, a basi ad ambitum 
longitudinaliter striato, spadiceo-gilvo, stipite brevi 
erasso latcrali et hymenio tenuissimo pallidis, 
earne mollissima , elastica, candida, 

Pileus plerumgque reniformis 25—3” latus, atque 
a basi ad ambitum anter. 2’ fere longus. Stipes 1” 
cire. longus, 6—9”’ crassus, Caro basi unciam 
dimidjam erassa, mollissima, elastica, neutiquam 


290 

fragilis. Hymeneum tenuissimum, vix quartam 
lineae partem crassum, poris mediocribus, dissepi- 
mentis crassis, Pilei epidermis a basi versus am- 
bitum (longitudinaliter) striata, striis divergenti- 
bus obscurioribus, neutiquam prominentibus. 

Legi mense Febr, in silvis montis Panggerangíi, 
ad Alt. 3—4000’ — Affinis est P. fusco-albo J. 
(Verhandel. Batav, T. XVII.) V. ic. 8,9, 


Hyuexouvceres Prreatr. 
} 

CymaropeRMA, n. g. (a) intermedium inter 
Telephoram et Merisma, 

Receptaculum pileatum, coriaceum, ramis, e 
ecentro basilari undique versus ambitum divergen- 
bus dendroideo-ramosissimis, basi teretibus funi- 
cularibus, apice explanatis, lobulatis compositum 
et concretum, ideo ambitu elegantissime fimbria- 
to-lobutatum , subtus papillis acutis, confertis, in- 
numeris undique obsitum. ë 

6. Cymatoderma elegans, (unica species} 

Fungus formosus, albus, subtus candidus imo 
piveus , supra albido-subflavescens, pileatus s, po= 
Mus explanato-patellaeformis, 4 uncias ad pedem 
dimidium fere latus, substipitatus, stipite brevis= 
simo (vix semi-unciali) crasso , difformi saepissime 
excentrico et laterali, — Substantia coriacea, 


nnen 


(e}a zvuor tds (undosus) et dégua, 


301 


elastica, basi kneam, ambitu vix £/ crassa, — 


Compositus videtur quasi e ramis Concretis, in pa- 
gina inferiore (hymenio) optime conspieuis, ibidem 
mempe magis quam in página superiore prominen 
tibus, simplieioribus, crassis, teretibus, funiculi- 
formibus, e eentro versus ambitum direetione recta 
undique divergentibus, parallele ramosissimis, ramu- 
lis externis applanatis (supra concavis, subtus con- 
vexis) , liberis, lobuliformibus, unde ambitus totius 
pilei elegantissime lobulato-fimbriatus evadit, 
Cum funiculi paginae inferioris canaliculis 
s. faveolis paginae superioris respondeant, veros 
ramos s. funiculos adesse jure dicere non possu- 
mus, sed potius substantiam fungi ipsam totam in 
prominentias funiculiformes (canaliculis interme 
dis) exaratam, ideo proprie uxdulatam, e bast 
nempe versus ambitum divergentem et ramosis- 
sime undulatam. 

Pagina fungi zzferior (hymeneum) tota (tam 
prominentiae quam eanaliculi) papillis conicis, acu- 
tis, innumeris, confertis, majusculis (nudo oculo jam 
e longinquo conspicuis) obsita, lobulis margina- 
hibus nudis, laevibus; — pagina superior (pileus) 
e strato molli, carnoso-velutino s, carnoso-tomen- 
toso, cum pagina coriacea inferiore intime con- 
ereto constans, inaequalis inter costas canalicula- 
to-foveosa, costis divergentibus acutis, hinc inde 
in fimbrias aculeiformes, s, cristaeformes elongatis. 
Hymeneum totam paginam inferiorem (non papillas 
tantum) occupans, ascis tenerrimis filiformibus, 

Legi mense Febr. Truncicola in silvis sept. montis 


Pauggerangt. — Alt, 4003’! V. fig. 10. 


292: 


7. Agaricus Rhinocerotis, un. sp. (tribus: 
Pratella Psalliota Fries.) » 

Pileo carnoso, sicca, conyexo-explanato, leviter. 
fibrilloso, citrino-pallescente, lamellis hiberis , dein, 
fasco-badiis, velo partiali, membranaceo-molli „- 
crasso, dein annuliformi pendulo, stipite albo, basi 
inerassato, intus cavo, odore anisato,_ Proximus, 
est Agarico campestri L, 


Museis innatus, muscisque basi cinctus, copia= 
sissimus inhabitat, mense Aprili, silvulas Thibau- 
diarum cacuminis supremi montis Manella-Mangii, 
9260 pedes alti. 

Stipes erectus, 6 uncias longus, medio uneiam 
erassus , albus, molliter fibrillosus, intus fistuloso- 
cavus , basi incrassatus atque tomento molli vela- 
tus. — Pileus medio citrinus, ambitu citrino-ex- 
pallens, albidus, leviter fibrillosus, junior globo- 
sus ‚, dein convexo-explanatus; caro mollis, can-= 
dida, £ unciam circiter crassa. Lamellae inaequa- 
les, liberae, primum albae, dein carncae, deni- 
que badio-ferrugineae. Velum universale nullum, 
Velum partiale crassum, membranaceo-mollissi- 
mum , superiori stipitis parti affixum, atque junius 
ad pilei marginem descendens, dein a margine 
solutum, annuliforme, pendulum. — Odor dul- 
cissimus, anisatus, saporque initio gratus, aro_ 
maticus. 

Rhinocerotes fungum avide appetere Javani 

referunt, unde nomen: fjamur (fungus) badak 
(rhinoceros.) 


293 


Muser- FRONDOSI. 


Bryoidei (theca terminati.) 

_Brruu Dill, Peristom. duplex est, dentibus 
sedecim acutis utrinque costatis arcuato-in- 
curvis; inter membrana carinata pallida in 
precessus totidem perforatas, ciliolis intror- 
sum dentatis interjectis producta. Theca 
aequalis, laevis, annulata, calyptro cuculli- 
formi. Flos terminalis, masculus, capituli- 
formis, Li 


8. Br. ferrugineum, n.sp. Caulee basi repente 
erecto, stricto, tomentoso apice fasciculato-ramoso 
arbusculiformi , ramis patentibus divisis, foliis laxis, 
erecto-patulis, lapceolatis, serratis, longe-acumi- 
natis, basi integerrimis, nervo valido excurrente, 
theca elongato-cylindrica, tenui, incurva cernua, 
operculo convexo , longe mucronato. 

Caules ex eadem basi repente plurimi, erecti, 
2 ad tres uncias alti, tomento ferrugineo, molli, 
crasso dense obducti, apice setas plerumque tres 
raro duas s.singulas unciam unam et dimidiam 
ad duas uncias longas ex centro exserentes, am- 
bitus apice ramosi, ramis patentibus fasciculato- 
divisis, basin selarum rosulato-cingentibus. 

Legi mense Martio, — In silvis umbrosis (lateris 
septentrionalis) montis Panggerangi; alt, 5000’. 


294 


GRAMINEAE, 


HetERELYTRON (a) nov. gen. 

Spiculae ovato-lanceolatae, pedicellatae, sub 
decemflorae. Pedicelli basi involucro foliaceo, 
compresso-carinato, acuminato ‚ spicam subsupe- 
rante, inclusi, — Flores neutri sive {eum 9 in 
eadem spicula, 

Flores neutri et masculi virides, glabri, quorum 

á inferiores neutri„ verticillatim inserti ( cru- 
ciati,) superiores8— sive 4, femineis „ alterni 
maseuli, uno alterove (raro omnibus) neu- 
tris. Glumae calicinae duae lineari-lanceola- 
tae „ acuminatissimae, virides, glabrae, glumas 
coroilinas. duas minores lineari -laneeolatas, 
acutas, hyalinas includentes, Stamina tria. 
Rudimentum. germinis. nullum, 

Flores foeminei. masculis et neutris alterní, ple- 
rumque 3 sive 4, pilis spadiceis. adpressis se= 
rieeis kacidis molliter villosissimi; calyx 2— 
valvis, glumae longitudine aequales, lanceo- 
latae acutae durae coriaceae persistentes, 
exterior. (inferior) marginibus inflexa sub- 
carinata interiorem (superiorem ), angustio— 
rem amplectens. Corolla minor inclusa 2— 
valvis „ valvae hyalinae tenerrimae. Semen’ 
ecalyce persistente inclusum, album, eylindri- 
eum, obtusum. Styli 2, breves, simplices, 
patuli , glabri. 


(a) ab êlvroor (gluma.) 


295 


Heterelytron scabrum (unica species), Gra- 
men 12 ad 15 (imo saepius 20) pedes altum, 
sociale. Radix fibrosa. Folia radicalia com- 
presso-carinata, equitantia, basi laevia nec. nisi 
margine retrorsum scabra, apice planiuscula 5 
pedes fere longa, Culmus digitum erassus, ere- 
ctus , simplex ‚ nodoso-articulatus, laevis, teres, 
hinc ob pedunculos paniculae impressos canalicu= 
latus. Folia caulina basì vaginantia, linearia, 
plana, glabra, margine. retrorsum scabra. Va- 
ginae culmum amplectentes, 3 — 4” longae. Li- 
gulae brevissimae, lacerae, Peduncult fascieulato- 
pauiculati, ex nodis orti, vaginisque- basi inclusi, 
sublaterales „ cernui, paniculam universalem lon- 
gissimam laxam foliosam subsecundam cernuam 
eonstituentes. — Involucra spicularum dorso cum 
glumis calicinis Jet. neutris retrorsum scaberrima. 

Per totam insulam locis apricis, siecis usque 
ad 2000 pedum altitudinem. Nomen: Manja. 


10. Zmperata Allang, n. sp. (Saccharum L.) 
Panicula spicata lineari-cylindrica, ftoribus 3-an- 
dris, foliis planis supra seabris, geniculis lanugi- 
nosis, radice repente stolonifera. 

Gramen 8 ad 4 pedes altum. Radices penna- 
rum gallinacearum crassitie, longissimae, (6 ad 
10 pedes longae!) aliae verticaliter in terram in- 
trantes, aliae repentes stoloniferae. Culmus teres, 
laevis, gracilis, strietus, rubescens, pennam cor- 
vinam crassitie aequans, ad genicula pilis rectis, 
longis, lanuginosis obsitus. Folia linearia, plana, 
acuta, infra glabra, supra atque ad marginem 


296 


scabriuscula, inferiora elongata 2 pedes longa. et 
unciam £ circiter lata, — superiora longissime: vas 
tink ad ligulas brevissimas truncatas subbar 
bata. Panicula pedem fere longa, ob pedicellos 
axi arcte adpressos ante florescentiam linearis,, 
dein lineari - cylindrica, pilis calieinis longissimis 
sericeis albidis primum erectis strictis dein diffusis, 
flores omnes $. Stamina 3, filamentis longissimis 
tenerrimis pendulis, Stigmata 2 longa, aspergilli- 
formia , purpureo - badia, 

Gramen per totam insulam vulgatissimum, pla- 
nities collesque siccas, apricas inhabitans, grega» 
tim et conforte. erescens, nomine. allang=allang 
audiens, atque ob folia eaulina inferiora (at 
que radicalia individuorum sterilium juniorum) 
lata, longa strictaque ad tegendas Javanorum 
casas aptissimum , in foris ubique venale, «Rego 
O — 3000’, 

pn 

Il. JZmperata Klaga, n.sp. (Saccharum) pa- 
nicula cylindrica magna, foliis planis, geniculis 
glabris, — valde affinis est Imperatae Königii. 
Culmos habet digitum erassos, 20 ad 25 (imo 
saepius ad 30) pedes altos. 


ARISTARIA, nov. gen. 

Flores glomerato - capitati, hermaphroditi. Sta» 
mina 3, stigmata 2 penicilliformia. 

Calyx univalvis, valva maxima foliacea, carina= 
ta, longe barbata, dorso ancipiti-acuta. 

Corolla calice inclusa, e valvis duabus carti- 
lagineis persistentibus, coloratis, arcte convolutis 


297 


composita, Zeres, basi pilis splendidis cincta, 
Valva inferior basi intus setigera. 

„Arista (seta) longissima valida calicem plus 
duplo superans, 

… Semen album, oblongum, obtusum , valvis „co- 
rollae persistentibus spadiceis incrassatis, duris in - 
elusum. 


12, Aríisturia barbata (unica species). 
Radix fibrosa; Culmus plerumque 3—, saepius 
5— ad 8— pedalis, erectus, simplex, indivisus, te- 
reti-trigonus, hine nempe planus angulis acutius- 
eulis, illine obtusus rotundatus, laevis, nitidus , 
fusco-purpurascens ‚ ‘nodoso-articulatus , erectus, 
apice subeernuus.. Folia e nodis orta, linearia, 
plana, acuta, infra laevia , supra marginibusque 
retrorsum scabra, basi vaginata, vaginis Á4 — 6- 
tuplo longiora. Vaginae 2 uncias et ultra lon- 
gae, laeves, compressae, hinc (dorso) acutae , 
culmum et _pedunculum amplectentes, juniores 
cum basi foliorum (praesertim margine) lanugi- 
noso-barbatae. Zigwlae brevissimae, truncatae, 
integrae. Flores glomerato-capitulati, longissime 
pedunculati, subcernui, basi foliis conformibus 
(sed. infra scabriusculis) involucrati et squamis 
acutis, paleaceis, diaphanisintermixti. Calyx 1— 
valvis; valva membranacea , foliacea , margine sca- 
rioso-diaphana, maxima, acuminata, corolla sex- 
tuplo longior, carinato-compressa,. extus (ut in- 
volucra) e pilis mollibus, longissimis, horizontali- 
bus eleganter barbata , linea dorsali acuta retror- 
sum scabra, Corolla paleis pluribus, (5 —6) 


298 


subdiaphanis compresso-planis ácutís subpedicels 
latis circumdata, basi pilis lucidis, aureo - spadi- 
eeis, simplicibus, strictis densissime cincta, convo- 
luto-teres, bivalvis. Valvae durae, eoriacecae ; 
dein cartilagineae, persistentes, semen arcte tan- 
gentes, spadiceae, basì laeves, nitidae, sursum 
pubescentes, carinato convolutae, muticae, ex= 
teriore superiorem, interiore inferiorem basi se- 
tigeram amplectente. — Arísta ex ima basi val- 
vae inferioris (calici proximae) zrfus orta, valvae 
adpressa, ob radicem tenuem flaccidam facile soe 
lubilis, calicem duplo triploque superans, 3 uncias 
et ultra longa, recta, valida, spadicéo-nitens, a 
basi ultra medium pubescenti-retrorsum asperula, 
apice tenui setaceo retrorsum scabra. 

Gramen (unum ex illis socialibus, generum dí- 
versorum, quae per vices cum allang - allang 
erescunt,) per totam insulam locis apricis siccis 
vulgare, a mare usque ad 2000’— pedum ascen- 
dens, — Nomen: rambuf kassan,nee non djuk- 
kut djurin. 


PRIMULACEAE, 
f 


13. Primula ümperialis, n. sp. folüis radi- 
ealibuserectis, oblongis, obtusis, denticulatis, basi 
in petiolum attenuatis, utrinque glabris, scapo 
longissimo , umbellis remotis, verticillatis, involu- 
cris foliaceis, tubo corolla mediocri, lobis emar-, 
ginatis, 


Proxima est: Pr. proliferae Wall, 


299 


„Folia radicalia 10 ad 20 circa scapum rosulato- 
congesta, erecta s, erecto-patula, oblonga, ob» 
tusa, deorsum (in petiolum spurium) aequaliter 
attenuata, plerumque uncias 8 ad 12 longa, sae- 
pe multo majora, unum et dimidium pedem et 
ultra longa, medioque 4 uneias fere lata, glaber 
rima, margine denticulata. — Scapusteres, bipeda- 
lis, imo tripedalis et ultra , erectus, sursum verti- 
eillis forum duobus, saepissime 3, imo quatuor 
ornatus. Verticilli sub 20— flori, remoti, (inter- 
sitio mter verticillos 2 inferiores in individuis ma- 
jeribus saepe £ pedales et ultra). — Peduneculi 
basi folis floralibus (involucro) oblongis, obtu- 
sis, apice denticulatis solitariis suffulti, in verticil- 
lis inferioribus fructificantes erecti, in superio= 
bus #Horiferi nutantes, penduli. — Calyx cupu- 
latus, 5— fidus, laciniis acuminatis, Corolla tu- 
bulosa, tubo mediocri recto, limbi lobis expla- 
natis subrotundis emarginatis (saepius mucrone 
interjecto). Stamina 5, lobis opposita; filamen- 
ta brevissima, tubo sursum inserta. Stylus 1, fili- 
formis , longitudine fere tubi. Stigma capitatum. 
Capsula globosa, polysperma , seminibus innume- 
ris, minutis, circa placentam magnam globosam 
ventralem collocata. — Ob structuram capsulae 
et stylum elongatum a ceteris Primulís' distincta , 
et magis ad Hottoniam accedens. 

Planta pulcherrima, floribus aureo-flavis spe- 
ciosis oculos alliciens. — Sparsa, solitaria inha« 
bitat silvas Thíbaudiarum ‘cacuminis superni mon- 
tis Manellawangie (9260 alti) nec non planitiem 
centralem hujus montis graminosam, humidam ; 


300 


maxime abundans ad margines subuliginosas sil- 
vularum. Floret frugetque Aprilis 


SOLANEAE, 


Ï4. Solanum amoenuúm m.s. p. Fraticosum 
10’ altum , caule basi lignoso, cinereo-albo, laevi, 
aculeis remotis brevibus, basi latis, subrecurvis ob» 
sito, foliis aculeatis, ovato-rotundis, basi cordato- 
subsagittatis, supra tenuiter infra cum petiolis pe- 
duneulis et ramis junioribus dense et pallide stel- 
lato-tomentosis, inferioribus profunde sinuato- 
lobatis, pedalibus ad- nervum medium et petiolum 
utrinque sparse aculeatis, superioribus. (pedun- 
eulis calicibus peliolisque) plerumque inermibus „ 
repando - angulatis s, repando-lobatis „ corymbis 
lateralibus subterminalibusque abbreviatis squar - 
rosis, floribus nutantibus, copiosis, niveis, baccis 
globosis, laevibus, viridibus, dein viridi-pallenti- 
bus, Affinis S, stramonifolio Jacq. 


Foliorum forma variabilis ; in eodem ipso indi. 
viduo saepius folia supra descripta simulque folia 
ovala , basi subrotundata, subintegra, vix obsolete 
repanda occurrunt. Pelioli, pedunculi et nervi 
foliorum nredii superiores nunc inermes, nune 
sparse aculeati; calices semper inermes, — Ca- 
licis laciniae acultae. Gorolla explanata, lata, 
lobis acuminatis. 

Apr. — Jul. — In collibus graminosis- siceis 
circa pedem montis Panggerangi e. g. prope Tji- 


bogo. (alt. 800 — 5000’). 


301 
HeprERACEAE 


15. Hedera squarrosa n. sp. arborea, iner- 
mis, foliis terminalibus digitatis, foliolis 7 ovato- 
vel ovali-oblongis, acuminatis, coriaceis, basi 
breviter attenuatis, integris, rugosis, subtus glau- 
eescentibus , paniculis terminalibus solitariiss. plu- 
ribus, 2 —3 foliis cinctis, et folia aequantibus, 
ramis lateralibus paniculae racemosis, floriferis 
horizontalibus, fructiferis reflexis. 

Syn. Hedera heptaphylla mihi (Reise d. d. 
Pestl. Prov. Javas). 

Arbor 30 ad 35 pedes altus, inermis, habitu sin- 
gulari, trunco brevi, crasso, ramis plurimis, jam 
ab ima basi separatis divaricato, quaquavorsum ex- 
pansis, flexuoso-elongatis, apice folii-, et floriferis. 
Folia longe petiolata, in ramis terminalia, paniculam. 
cingentia, digitata, foliola plerumque 7 ovato-vel 
ovali-oblonga, acuminata, basi breviter ( plerumú- 
que oblique) attenuata, integra, (s. obsolete den- 
ticulata, coriacea, rugosa, supra glabra, subtus 
glaucescentia; juuiora ( praesertim in pag. inf.) e 
pilis stellatis fulyo-tomentosa, dein denudata om- 
nino glabra. Petiolus communis basi vaginans, 
2 pedem, imo pedem unum et ultro longus; par- 
tiales 1 —!E unciam longi; folia 5—7”’ longa , 
medio 2”3"— 3 uncias lata. — Pantculae longi- 
tudine folia plerumque aequantes, 1—1£ longae, 
primum tomentosae; rami laterales simplices #a- 
riferi squarroso-horizontales, fructiferi reflexi. 
Flores in ramis lateralibus racemosi, breviter pe- 
dicellati, plures ex eodem puneto saepius umbel- 

NAT, Tijpscua. D, VIL. St. III. 22 


302 


latim orti. — Calyx truncatus, cum germine con- 
cretus, margine brevi, libero, suberecto, obsolete 
„Bdentato. Petala 5 ovata, obtusa, margini ca 
“licino inserta , caduca, primum marginibus con- 
“glutinata. Stamina 5, petalis alterna, margini ca- 
licino inserta. Discus epigynus, marginatus, sty- 
„lum brevem conicum cingens. Bacca 5-locularis. 

Inv. in silvis regionum suprem. montis Manella= 
wanjie ad 9400 pedum altitudinem, mense Ap. 
fructificantem , — florentem mense Augusto in 
montibus Tjerimei et Slamat alt. 7—8000 pedum. 

Cf. Araliam rugosam Bl. (bydr. 3, 871) quae 
« fruticosa, parasitica”’ dicitur. 


BUTTNERIACEAE, 


16, Visenia Javanica mikt. 

Folüs pube persistente, incana, utrinque mollissi= 
me-velutinis, lato-cordatis, brevibus, margine grosse 
erenatis, jurioribus (terminalibus) ovatis, tomen- 
toso=velutinis, albidis, corymbis axillaribus, lon- 
ge pedunculatis, subpaniculatis, pedunculis ra- 
misque junioribus tomentoso-furfuraceis, fructibus 
„velutinis, elato-quinquangularibus. 


Synonyma : Caju bintino Javanensium. 
Visenia umbellata Brome (Bijdr, II. 
p: 88.) 


Stmiles nostrae sunt species CANDOLLIANAE: 
Riedleia velutina, prodr, [. p. 491, 
Riedleia tiliaefolia, ib. 
Riedleia coymbosa, ib, 


303 


Distinctae sunt : 

« foliis. glabris” — Rreprera odorata DC. (Melo- 
chia odorata Forsr.) prodr. 1. p. 491, 
excluso synon. Visenia indica Hourr. 

«foliis scabris'’ — Visinia indica Houvrr. Röm, 
et Sch. Syst. T. VL p. 736. 


« foliis glabris junioribus pubescentibus."” — Spren- 
geliana Visenia umbellata Hourr. Syst. ve- 
getab. III, p. 29 excl. synon. 


Arbor circiter 30-pedalis. Folia magna, prae- 
sertim in pagina supertore e slilis brevibus rectis 
(neutiquam tomentosis) omnium mollissima! Velu- 
tina, ob colorem incanum ‚ albidum, jam e longin- 
quo distinguenda, lato-cordata , abbreviata, (am- 
bitu e basi cordata late-ovata, vix ad apicem at- 
tenuata) margine grosse crenata, crenis obtusis 
rotundatis, breviter apiculatis. Stipulae ad ortum 
petiolorum atque in ramulis ipsis hinc inde spar- 
sae, deciduae, sessiles, reniformi=rotundatae, inte- 
grae, basi lata truncata afixae, Pedunculi co- 
rymbosi , nec umbellati, Petala ex roseo-in= 
earnata. 

Spoute natam vidi in catenis montium litoris 
australis prope Djocjokartam; culta et ornatui 
imserviens in hortis frequenter occurrit, (Alt. 
0—2000'). 


LecuminNoOsAE. 


17. Crotalaria Javanica, n. sp. h, stipulis 
nullis, trifoliata , foliolis breviter petiolatis, petio- 
lum commnunem aequantibus, obovato-ellipticis, basi 


22 


104 


attenuatis, apice retuso-emarginatis, mueronulatis, 
supra glabris, subtus peliolisque subtiliter pubescen= 
tubus, racemo terminali elongato, floribus brevise 
sime pedicellatis, luteis, pendulis, legumine tereti, 
eylindrico, polyspermo, stilo persistente uncinato. 

Folia apice retuso emarginata, mueronulo minu- 
tissimo interjecto, variant: nunc mere ohovata 
nune ovalia utrinque attenuata, Affinis Cr. me- 
dicagineae Lam. 

Habitat in graminosis et sabulosis per totam in- 
sulam vulgaris, a litore maris usque ad 2000 pe- 
des adseendens, e. g. in litore sabuloso ad sinum 
maris Palabuan Ratu, in planitie graminosa pro- 
pe Bataviam, in sabulosis prope Djocjokartam, 
atque in collibus graminosis apertis ad pedes mone 
tium Gedé et Tankuban, etc, — Floret per ‘totum 
fere annum. 


MYaRsriNEAE. 


18. Ardista coccinea n. sp. bh, foliis membra— 
naceis, supra laevibus, subtus pubescentibus, oblon- 
gis, utrinque aequaliter attenuatis, margine obso- 
lete -repandis revolutisque, glanduloso-punctatis , 
corymbis axillaribus, umbellatis, folio brevioribus, 
floriferis nutantibus, dentibus calicinis obtusiuscu= 
lis, baecis globosis, laevibus, coccineis, Affinis 
A. solanaceae Roxb. 

Frutex trunco tenui, lignoso, 4 pedes alto, 
erecto , indiviso, Folia 4—5” longa, medio un- 
ciam circiter lata, utrinque aequaliter attenuata, 
apice elongato -subacuminata, integra; sed ob- 


305 


solete repanda, margine subtiliter revoluta. Glan- 
dulae foliorum innumerae, punctiformes, pluri- 
mae, opacae, nigrae, nonnullae pellucidae. Ve- 
nae subtiles, laxe reticulatae, haud parallelae. 
Pedicelli, pedunculi, petioli et rami juniores piio- 
so-tomentosi , dein cum foliis omnino glabri, Pe- 
tala rosea, apice alba. Baccae laete et intense 


“coccineae, magnitudine inter pisum majorem et 


cerasum intermediae. Mart. In silvis montis Pang- 


gerangi. Alt. 4— 6000’. 
PomaACEAE, 


19. Photinia integrifolia Lindl. Arbor 
25 —30. Rami juniores tuberculis s. punetulis 
pallidis notati. Folia alterna, petiolata, coria- 
cea, ovali-oblonga, utrinque altenuata, apice bre- 
viter acuminata, integerrima, venosa, laevia, 
supra nitida. Flores corymbosi, terminales, pe- 
dunculislaevibus , primum erecto-patulis, dein (fru- 
cliferis) divaricatis. Calyx germini accretus, su- 
perne 5-dentatus, dentibus brevibus, obtusis, car- 
noso-cartilagineis. Petala 5 parva, rotunda, mar- 
gini calicis inserta. Stamina vo (plus quam 20), 
serie simplici disposita, calici inserta, brevia. Cap 
sula baccata, calice carnoso vestita, globosa, su- 
pra subtruncata, dentibus calicis persistentibus, 
inflexis, Bquetris, obtusis coronata, 3locularis 
(saepius 2 et-4 locularis), loculis 2spermis. Styli 
duo, crassiusculi; stigmata capitato-plana. 

Apr. In silvis cacuminis supremi 9400’ alti 
montis Manellawangie. 


306 


Vrires 


20. Císsius macrophylla n. sp. Caule funi- 
culari tetragono , foliis e basi exciso-cordata ova= 
tis, longe acuminatis, setaceo-serrulatis, glabris, ad 
nervos et axillas nervorum subtus ferrugineo-to- 
mentosis, denique cum petiolis et pedunculis om- 
nino glabris, eymis opposiufoliis 4-fidis pedun- 
culo brevioribus. Affinis C. latifoliae Vahl. 

Caulis basi saepius 3 uncias et ultra crassus, 
tetragonus, medio unam unciam crassus, nudus, 
indivisus et funiculi instar in cacumina arborum 
altissimorum recta linea ascendens, 80 ad 100 pe- 
des saepe longus, apice extremo foliis et floribus 
tantummodo ornatus. — Folia juniora ad nervos, 
(praesertim ad axillas nervorum primariorum) 
utrinque cum petiolis pedunculisque ferrugineo- 
fomentosa, dein (supra citius) glabrata. — Va- 
riat: foliis basì nune profunde reniformi-cordatis, 
repando-truncatis, 

An ambae istae a Clar. Blumeo in Bijdr. tot 
de Flora etc. sine auctoritate descriptae spe- 
cies: GC. compressa et aristata huc referendae? 
Apr. In silvis Rasamalae etc. Alt. 3000’, 


DomBEYEACEAE, 


21. Pferospermum, javanicum n. sp. foliis 
ovalibus acuminatis (basi) inaequilateris, inte- 
gerrimis, subtus molliter tomentosis, pedicellis pe- 
tiolos aequantibus. Species Pt, suberifolio W. 
proxima, 1 


307 


Arbor 50—60 pedalis speciosus, Folia in aes 
quilatera, basi Arc angustata, attenuata , @/line 
rotundata s. cordato rotundata, ovalia, acumi- 
nata, integerrima, subtus tomento griseo-ferrugie 
nascenti, tenui, molli velata. Majo. In silvis mon- 
tis Panggerangi. Alt, 3—4000'. 


HEDERAGCEAE, 


22. Hedera japonica n. sp. Inermis, caule 
arboreo, foliis simplicibus longe petiolatis, coria- 
eeis, ellipticis, utrinque aequaliter attenuatis, acu= 
minatis, subtus pallidioribus, margine tenuiter 
revolutis, integris, nervis duobus inferioribus an- 
gulo acuto ortis, margini subparallelis, umbellis 
terminalibus, simplicibus, longe pedunculatis, sub- 
geminis, pedicellis plurimis, simplicibus, longius- 
eulis (semiuneialibus), basi involucro subeordato, 
explanato, integro, margine pluri-denticulato suf- 
fultis; bacca ovali 5gona, multi-costata. 

Calix margine subintegro. Petala 5 libera, Sta- 
mina 5. Bacca 5-loculari stylo 1 crassiusculo (e 
stylis 5 econerelis orto) coronata, stigmatibus 
5 globosis subdistinctis. — Folia 3” et ultra lon 
ga, medio 2’fere lata. Petioli 2—3 unciales,, 
basi dilatati, 

Affinis Hederae arboreae div, — non econfun- 
denda cum Aralia japonica. (Cf. genus Gilbertia 
(G. umbellata) R‚ et Pav,) Siccatam e regno 
japonico accepi. 


308 
MAGHOLIACEAE, 


23. Gymsarruus (a) n. g. Magnoliacearum 
Ilicio affine. 

Stamina plurima clavata nuda; filamenta in 
apice pedunculi inerassati bulbillis inserta, 
eum antheris laevibus cylindrico-teretibus ho- 
mogenea, continua; antherae intus quadrilo- 
culares, loculis angustis fistulaeformibus, 

Carpella capsularia 6—9 polysperma, in or- 
bem disposita, in fructum wxum durum sub- 
lignosum globoso-truncatum concreta, disco 
plano stylis brevibus in orbem dispositis, mar- 
ginalibus, divaricatis cinclo, 

Calix et corolla nulla. 


Gymnanthus paradoxus. (unica species). 


“bh (Frutex aut arbor). — Rami extremi stri- 
cli, glabri, grisei, sparse nodulosi. Noduli ci= 
catrisati (loco fotiorum delapsorum). Folia no- 
dulis subverticillatim inserta, ad apicem ramulo- 
rum congesta, patentia, coriacea, utrinque lae- 
vissima, supra lucida, subtus pallidiora, pellu. 
cide-reticulata, obovato-rotundata , in acumen 
obtusiusculum apice attenuata, ad basin (obtusius- 
culam ) integerrima, ad apicem vero (excepto 
acumine ipso integro) grosse crenato-serrata, lon- 
ge petiolata, Petiolus teres, supra canaliculatus, 


(a) A yeuvós el àrdos. 


309 


2-2! une. longus, basi subdilatatus incrassatus. 
Nervi foliorum laterales obliqui, haud prominen- 
tes, venulis inter nervos pellucide-reticulatis. — 
Flores in racemum dispositi, foliis dimidio bre- 
viorem et petiolos longitudine aequantem, ex api- 
ce ipso extremo ramulorum erumpentem, solita- 
rium , foliis cinctum. Racemus basi squamis in- 
clusus pluribus, deciduis, scariosis, nervosis, laevi- 
bus, exterioribus brevioribus, subrotundatis, inte- 
rioribus longioribus, ovatis, acutis, lanceolalisque ; 
erectus, simplex, pedunculis valde elongatis, fili- 
formibus, flaccidis, inferioribus patentibus remo- 
tis, terminalibus erectis, subfasciculatis, — Brac= 
teae lineares, longissimae, ad basin unius cujus- 
que pedunculi solitariae, tenerrimae, flaccidae, 
scariosae , diaphanae, longitudinaliter subtilissime 
rervulosae, peduneculum subsuperantes, ultra un- 
ciam longae, basi angustiores, deciduae. — Pee 
dunculus sursum striato-sulcatus, aptce incrassa= 
tus, extus (ibidem) stamina numero indefinita 
(50 -60 et ultra), intus germina gerens. — Ca- 
liz et corolla nulla. — Rudimenta sepalorum 
duo obsoleta, opposita, squamiformia, sive po- 
tius striaeformia, pedunculo longitudinaliter arcte 
accreta, nec nisi margine et apice brevissime-libe_ 
ra, infra apicem pedunculi terminata, rotundata, 
obtusa. — Filamenta bulbillis (tuberculis) mi- 
nutis, pedunculi incrassati inserta , libera, sine or- 
dine disposita, conferta, germinis basin cingen- 
La, apice in antheras incrassata, clavata. — Ax- 
therae laeves, aequales, eylindrico-teretes, dein 
eylindrico-tetragonae, apice obtusae, basi in fi- 


310- 


lamentum aequaliter attenuatae, extus simplicissie 
mae? intus guadriloeulares, loculis anguslis fis- 

tulaeformibus massa pollinis primum ceracea fa=" 
etis, valvis et dissepimentis crassis denique rima 

longitudinali (rimis quatuor-) dehiscentibus. Sta- 

mina diu persistentia, demum decidua. — Germen, 
e germinibus pluribus (6—9) in orbem dispositis 

concretis ortum, globoso-depressum, stylis ger- 

minum numero aequalibus coronatum. Styli 6—9 

liberi, erecti, erassi, obtusi, primum ( germine 

immaturo) sibi approximati, dein ( germine auc- 

to) remoti, distantes, marginem disci cingentes, 

divaricati, Stigmata simplicissima, — Pructus glo- 

boso-truncatus, dein sublignosus, vertice plano- 

discoideo , stylis brevibus divaricati, marginalibus 
in orbem dispositis, cincto. Loculi tot quot ger- 
mina singula (carpella capsularia-) coronata, 

nempe 6—9 polyspermi , angulo interiore acuto, 

Semina in loculis plurima, erecta, angusta, acu- 

ta, fere linearia, 

Folia forma varia, plerumque obovato-rotun- 
data, basi obtusiuscula cum acumine 8” —3}’ 
longa, 2—25 unc. lata, saepius vere obovata „ 
basi magis attenuata, vel ovato-elliptica, semper 
vero et constantes apice in acumen obtusiuscu— 
lum producta. 

Patria: Japonia. 


TEREBINTHAGEAEË. 


24. Cycrocarpus (a) n.g. Terebinthacearum. 


(a) Nomen a xúxlos et xdorros. 


311 


Calix parvus, 5 dentatus. Petala 5. Stami- 
na 5, dentibus calicinis alterna, petalis op- 
posita. — Discus nectarifer nullus. 

Germen toro insidens. Capsulae quinque , 1-lo- 
culares, 2— 8 spermae, in orbem dispositae, 
apice inciso-bilobae, basi connatae in fruc- 
tum unum globoso-turbinatum, vertice pro- 
funde umbilicatum, uno stilo instructum. Sty- 
lus longus, crassus, stigmate peltato. Valvae 
capsularum erassae , glandulis et duclibus 
oleosis scatentes, 

Flores $. 


Cyclocarpus japonicus, (unica species). 


Planta arborea, Rami extremi glabri, lignosi. 
Folia ad apicem ramulorum econferta, pinnata, 
3 —4 juga cum impari, Foliola opposita, inte- 
gra, membranacea, elliptica, apice et basi plus 
minus attenuata, ideo nunc veré elliptica, imo 
rotundato-eliiptica, nune elliptico-oblonga, acu- 
mine brevi instructa, basi sub-attenuata, breviter 
petiolata, utrinque villoso-pubescentia, pube bre- 
vissima, molli, nitida, nervo centrali paginae su- 
perioris nervisque lateralibus parallelis omnibus 
paginae inferioris cum petiolis rhachique molliter 
villoso-tomentosis , villo brevi, luteo, nitido, venu- 
lis inter nervos laterales reticulatis pellucidis. — 
Glandulae innumerae , minimae, punctiformes , 
opacae, in pagina foliorum inferiore sparsae. 
Rhachis ad basin glandulis majoribus copiosis ob- 
sila. — Cyma terminalis foliis cincta, brevissima, 


312 


foliis plerumque oectuplo brevior; pedunculi et 
pedicelli dente fulvo-tomentosi, abbreviati, cras- 
si, validi, subtrichotomi, foliosi, pedunculis nem- 
pe lateralibus pedunculo centrali geniculatim in- 
sertis, basi folio conformi, subsìmplici, sufful- 
tis. — Magnitudo foliorum: in nonnullis 8” lon- 
ga, 2” fere lata, in aliis 6” fere longa, duasque 
lata. — Calyx parvus, 5-dentatus, dentibus obtu- 
sis tomentosis. Petula 5, dentibus alterna, lato— 
lanceolata, basi latiuscula, extus hirsuta. S/a- 
mina 5, pelalis alterna, sepalis opposita. Discus 
nectariferus nullus. — Germen pallide virens, vix 
pisi magnitudinem atliugens, soro brevi erasso 
insidens. Capsulae -quinque: in orbem disposi- 
tae (more Malvacearum), uniloculares, 2 —3- 
spermae, extus sulco instructae, apice inciso-bi- 
lobae, superne usque ad medium liberae, basi 
vero connatae atque fructum wxum (quasi com 
munem) eonstituentes, globoso-turbinalum, e cor- 
puseulis decem oblongis, in orbem dispositis, intus 
acutis, extus convexis, glanduloso punctatis, apice 
obtusis compositum, vertlice late et profunde um- 
bilicatum , monostylum, intus quinquelocularem, 
loeulis subtriquetris, 2—3 spêrmis. — Ob cap- 
sulas singulas apice inciso-bilobas, primo intuitu 
decem adesse videntur, — sed incisurae inter 
capsulas magis profundae sunt, quam incisurae 
capsularum apicis ipsius, 

Valvae capsularum erassae, coriaceae, glan- 
dulis et ductibus magnis plenae, succo oleoso ver= 
-rucoso scatentibus. — Stylus unus, e fundo um- 
biliei assurgens, rectus, erassus, longus, apice 


313 


in stigma discoideo-peltatum explanatus. Stigma 
margine integrum subdeflexum, E Japonia ac- 
cepi. 


STAPEYLEACEAE. 


25. Staphylea chrysodonta n. sp. foliis sim- 
pliciter pinnatis, ovatis, acuminatis, laevibus, mar- 
gine serrulatis, serraturis adpressis luteis , cymis 
terminalibus, divaricatis, Cf, St, corymbosa DC. 
pr. 2, 3. 

Frutex aut arbor. Pola simpliciter pinnata , 
4 —5 juga cum impari, Foliola breviter petio- 
lata , ovato-, longe-acuminata, laevissima, niti- 
da, serrulata, serraturis coloratis, luteis, glandu- 
loso-apiculatis, apiculis margini adpressis, imo in- 
flexis. Flores ad apices ramulorum in cymas di- 
varicatas, laxas dispositi. Cymae longe peduncu- 
latae, basi foliis cinctae, foliaque aequantes, ra- 
mosae , ramis lateralibus oppositis valde remotis, 
patentibus, ramulisque secundariis et ultimis basi 
sub-incrassatis geniculatis, omnibus nudis. Flores 
„albi, in ramulis ultimis conferti, pedicellati. Se- 
pala et petala 5 alterna, omnia fere aequalia, 
rotundata, flaccida, aestivatione imbricata. Sta- 
mina 5, petalis alterna A petala inter et annulum 
inserta. Annulus prominens foveolato-plicatus, 
germinum basin cingens. Ovaria fría, supera, 
distincta, libera, ovato-elongata , longitudinaliter 
costata , apice conniventia atque ope stigmatum 
apice cohaerentia. (Capsulas maturas non vidi). 
Japonia. 


314 


TarmwErLAGCEáE, 


26. Horsera (a) n. g. Thymelacearum Guie 

diae affine, 

Calyx corollinus, tubuloso-campanulatus, extus 
sericeus , ovario accretus, limbo 4 —6 fido, 
persistente vel deciduo, — Aestivatio alterna 
imbricativa, 

Antherae (4— 6) laciniis limbi numero aequa- 
les isque alternae, plano-difformes, inclu- 
sae ; filamenta brevissima lata, basi filis ste- 
rilibus accreta , basique limbi inserta. — Fila 
sterilia lacinüs limbi opposita, lineari-setacea, 
quorum duo contraria vel tria alternantia du- 
plicata, ideo 6 vel 9. 

Germen superum, l-loculare, 1-spermum, sty- 

= do simplici coronatum, basi calice cinctum. 


bh Hornera umbellata, Floribus umbellatis, 
4-dris, limbo ealicino, 4-fido, dein circumscisso, 
decidùo. 

Frutex aut arbor, ramis gracilibus -laevibus. 


(a) In honorem Zudovici Horner, juvenis generosis- 
simi, jussu Regis Hollandiae nuperrime insulam 
Sumatram aggressi, ut res geognosticas ibidem et 
zoologicas cognosceret, sed — proh dolor! — 
jam in oppido Sumatrano Padang (nimis mature!) 
defuncti, — Diítissimas collectiones zoologicas et 
mimeralogicas cum _ manuscriptis reliquit, — destes 
locupletissimos ingenii, virtutis, studii et industriae 
indefessae ! 


315 


Folia coriacea, ovato-oblonga, apice breviter 
attenuata obtusa, basique attenuata, petiolata , 
laevissima , supra nitida, subtus pallide pruinosa, 
integerrima , margine tenuissime revoluta, ad api- 
‘eem subundulata, nervosa, nervis duobus inferio- 
ribus, margini approximatis, subparallelis , venis 
secundariis transverse subparallelis, reticulatis. — 
Folia 3’ longa 1’ et 3 lineas fere lata. Petioli 
semi-unciales. Flores simpliciter umbellati. Um- 
bellae 7—10 —15 florae, in ramis terminalibus 
axillisque foliorum remote sparsae. , Pedicelli bre- 
ves, lineam circiter longi, adpresse sericeo-hirsu- 
ti, basi squamis pluribus rotundatis obtusis sca- 
riosis involucati, pedunculoque communi, brevi, 
erasso uniti, apice in calicem corollinum incras- 
sati. Calicís limbus liber, 4-fidus, lobis ovatis, 
obtusis, dein basi tumidiuseculis, eireumseissis, an= 
nulatim solutis, atque una cum staminibus deciduis, 
marginem calicis inferiorem truncatum integrum 
denudantibus ! — Calicis limbus, hoece modo solu- 
tus, corollam fere rotatam refert, — Aestivatio al- 
dernatim imbricata. — Antherae 4 omnino inclu- 
sae, difformes, planiusculae, rotundatae (sae- 
pius basi sub-sagittatae ), sepalis alternae. Fila- 
„menta brevissima, lata, basi cum filo medio ste- 
rili sepalis opposito lateraliter concreta ; sepalo- 
rum basi annulari inserta, Fila sterilia elongata, 
lineari-setacea, erecta, longitudine calicem ae- 
quantia; duo simplicta lacinis opposita, duo 
vero simplicibus alternantia duplicata (gemina- 
ta) sepalisque opposita, ideo proprie fila sterilia 
sex, omnia antheris (4) alternantia, sepalis vero 


316 


(4) opposita ! — Paria duplicata illa duo et fi- 
lis pos/-positis (nec lateraliter sibi approxima- 
tis, composita, filo paris nempe exteriore ( pos- 
teriore) libero, interiore vero (more filorum sim- 
plicium ) cum filamentis antherarum {brevissimis!) 
basi connato. — Germen 1l-ovulatum, superum, 
basi (ad dimidiam fere partem ) calice truncato, 
marginato cinctum, stylo 1 simplici - longiusculo 
(sed lacinias non superante) coronatum, 1-lo- 
culare, l-spermum. Stigma simplex, vix incras- 
salum. 

Fructus . .? 

Japonia. 


27. Hornera glomerata. Floribus glomeratis 
6-andris, limbo calicino 6-fido, contiguo, persi- 
stente, Ja 

Frutex aut arbor, ramis rugosis, tuberculosis. 
Fotia sparsa, coriacea, lanceolato-oblonga, ut= 
rinque subaequaliter attenuata, apice obtusa, 
longius peliolata, laevia, supra lucida, subtus 
pallidiora sub-pruinosa, integerrima, margine sub- 
tiliter revoluta, nervis exiguis omnibus obliquis. 
Folia priori multo angustiora, 3 — 35 unc. longa, 
medio 8 — 10 linus lata, petiolo unciali, — Va- 
r{at + foliis latioribus sub-obovato-oblongis, obtuse 
acuminatis, subtus rubescentibus (filisque sterili- 
bus longioribus-calicem aquantibus, longe pilosis). 

Flores sessiles, in ramis terminalibus axillisque 
foliorum conglomerati, squamis magnis rotunda- 
Us, integris, scariosis intus concavis cinctì, squa- 
misque primum inclusi gemmaeformes. Calicis co 


Jya hr voor nat. besch. D Je 


Fig + 


> Ee - = en — Dd EE Steends roan ke rangers hegpden 


317 


rollini extus sericeo-tomentosi tubus carnosus, ova- 
rio accretus, limbus liber, breviter campanulatus 
6-lobus, lobis ovatis, obtusis, 3-bus interioribus 
angustioribus. — Aestivatio alt. inbricativa. Ax- 
therae sex, omnino inclusae, sepalis alternae, 
planae, rotundatae, (fere discoideae), saepius 
basi subcordatae; filamenta lata brevisstma, basi 
limbi inserta, filis alternantibus, sterilibus accreta 
et sie omnia cohaerentia. Fila xovem erecta, 
setacea, basi pilosa, calice breyiora, omnia se- 
palis opposita antherisque alterna, #ria nempe 
simplicia solitaria, sex vero cònjugata et appro- 
ximata, in parta filis solitariis alterna. — Ger- 
men 1, superum, l-loculare, I-spermum, calici 
accretum, stylo 1, calicem haud superante coro- 
natum. Stigma subdilatatum. Pructus,...? 

Calyx H. glomeratae minus gracilis, basi cras- 
sior (quam H. umbellatae,) {laque sterilia mul- 
to minora, tenuiora. E Japonia. 


Dedi in insula Java, d. xx, m, 
Augusti. 1839, 


KAT. rijpscnn. D, VII. St, 3 en 4. 23 


BIJDRAGE 


TER VBRKLARING VAN DEN 


NORMALEN rx ABNORMALEN KRUIK- 
VORM DER BLADEN. 


Door 


J.F. HOFEFMANN, 


Mep. Docr., 


Beroepen Hoogleeraar aan het Athenaeum 
te Deventer, 


vv A 


In den Kruidtuin te Göttingen vond ik aan 
Ceratonia Siligua eenige misvormde blaadjes («) , 
welke, door hun toevallig voorkomen op hetzelfde 
exemplaar , mij den sleutel gaven ter verklaring 
vanandere, tot hiertoe kwalijk begrepen bladvor- 
men. De vergelijkende beschouwing van verschil- 
lende bladen, zoo in andere Kruidtuinen als in 
het rijke Keizerlijke herbarium te Weenen ; eeni- 
ge miswassen aan eene Ceratonia Siligua in den 
Academischen Kruidtuin aldaar; doch vooral het 
onderzoek van vele, nog in den knop besloten 
bladen, bevestigden de opgevatte denkbeelden en 


(a) Zie dit Tijdschrift VID. pag. 72 noot a, 


319 


leerden mij eene misschien nieuwe theorie der 
bladontwikkeling, welke ik hier, om de groote 
uitgebreidheid van het onderwerp, slechts kan 
aanduiden, doch bij eene volgende gelegenheid 
nader zal uiteenzetten. 

Ten einde zijsprongen, waartoe een morpho- 
logisch onderwerp zeer ligt verleidt, zoo veel 
mogelijk te vermijden en geregelder voort te 
gaan, begin ik met eene korte opgave der ge- 
vonden miswassen, welke dan achtereenvolgens 
behandeld zullen worden. 

1e, Twee trechtervormige blaadjes, 
Wisla aan het 

2°, Een eigendommelijk vergroeid exemplaar 
blaadje, fig.1. 5, fz.3 en 4.( te Göttin- 

“ 83°, Een drievoudig (foliolum ter-\ gen. 
natum), fig. 6. a. 

49, Volgens den middelrib ‘(rhachis, nervus 
medius) in tweeën verdeelde blaadjes, en 
wel: 

a. met geleding, fg.6. 5, fg. 7 en 8. 
(aan het exemplaar te Göttingen en dat 
te Weenen.) 

8. Zonder geleding, 


Ag.9. a. aan het exemplaar 
5°, Eenige onregelmatige | te Weenen. 
blaadjes, 


Het exemplaar te Göttingen was bijna 3 voet 
hoog , met een’ stam van 12 Ned, duim in door- 
snede , oogenschijnlijk gezond ;’dat te Weenen is 
ongeveer 35 jaar oud, heeft een’ stam van 6—7 Ned. 
duim doorsnede, welke zich één voet boven den 

23* 


320 


grond in twee hoofdtakken en verder in vele zij- 
takken verdeelt. De hoogte bedraagt ongeveer 6 


voeten, zoo als ook de doorsnede der kroon. Door- 


eene zeer ongunslige, plaatsing had de boom bij 
mijn eerste bezoek een kwijnend aanzien; twee 
maanden later scheen hij weder op zijn verhaal 
gekomen te zijn, 

1°, Trechtervormige blaadjes, fg. La, a*, 
Ag. 2. 

Soortgelijke miswassen zijn door velen waarge- 
nomen en beschreven, nog onlangs door de H. H. 
MorukenBoeR , Murper en Monnen. Daar de ver- 
handelingen van beide eerstgemelden in dit Tijd- 
schrift voorkomen, en eene naauwkeurige opgave 
van het, door. vroegere schrijvers over dit onder- 
werp , z00 in periodieke als in andere werken, ge- 
leverde, bevatten, mag, ja moet ik het voorbeeld 
van den Heer Morren (de verwaarloozing van 
het werk der voorgangers) volgen, te meer daar 
ik even als deze de abnormale trechter-, tuit-, kelk-, 
en papierhuisvorm in verband met de normale (Asci- 
dien in alle hunne wijzigingen) zal beschouwen (a). 
De Heer Morner is verre beneden zijn onderwerp 
gebleven, heeft weinig onderzocht, doch te meer 
geredeneerd, en komt daarbij ten slotte [xou- 


(a) Zie Cn. Morren Morphologie des Ascidies in het 
Builetin de Acad. royale de Bruzrelles Tom. V. 
n°. 7. pag. 430 —442, en daaruit in Zrrnales des 
Sciences naturelles XI. Fevrier 1839. p. 119—128. 
verder : Nouvelles remargues sur la Morphologie des 
dAscidies, Bull. etc. Tom. V. n, 9. p. 5924086, 


321 


wèlles rem. pag. 585, 586.] tot een zóó weinig 
physiologisch resultaat [de verdeeling in Ascidies 
monophylles (sarraceniformes en calyptrimor- 
phes) en Ascidies polyphylles — voor welke 
alleen die uit twee bladen, dipAylles, bekend 
zijn], dat ik, uit vrees voor eene te uitvoerige 
wederlegging, zijne redeneringen liever geheel met 
stilzwijgen voorbij ga. Ik zal mij dus in deze 
bijdrage, bij hetgeen ik zelf zag en de gevolg- 
trekkingen die ik uit het waargenomene maakte, 
bepalen, 

Aan het afgebeelde blad (fg. 1,) vallen de al- 
ternerende stelling en de lange stelen der trech- 
tervormige blaadjes in't oog. Het eerste wordt 
meestal waargenomen wanneer miswassen, van 
welken aard zij ook zijn mogen, aan een ge- 
vind blad voorkomen, en is volmaakt in over- 
eenstemming met de doorgaande wet in het plan- 
tenrijk, dat op elkander volgende organen , zoo 
wyel in hunne deelen als in hun geheel, steeds al- 
neren. De betrekkelijke stand der tegenoverge- 
stelde bladen, der insnijdingen van kelk en bloem- 
kroon, der meeldraden, hokken van de vrucht, 
stempels, enz. is de algemeene uitdrukking dezer 
wet; van eene meer bepaalde zien wij voorbeel- 
den in het kleine blad van een bladpaar bij Axz- 
sophyllum, Cyrtandra, Tococa (a), Maje- 
ta (5) en in zoo vele andere onregelmatigheden. 
Welligt ware zij te verklaren door het beter in 


(a) Manrius, Flora Brasil, III, tab, 279. 
(B) Ibid. tab. 280. 


322 


elkander. passen der deelen, zoo lang zij in den 
knop, of waar ook vóór hunne ontwikkeling, 
liggen, en ik geloof daarom dat men fegenover- 
gesteld liever als zamengetrokken alternerend, 
dan wel, zoo als gewoonlijk, alternerend als uit- 
eengetrokken tegenovergesteld moest beschouwen. 

Het tweede (de lange stelen) is een noodza- 
kelijk gevolg der vergroeijing van de bladran- 
den, waardoor de trechtervorm ontstaan is, en 
moet uit de verhouding tusschen bladweefsel, 
nerven en steel verklaard vvorden. De steel is 
eene vereeniging (zamentrekking) der bladner- 
ven, niet omgekeerd de bladnerven (het geraamte 
van het blad) de uitbreiding van den steel; en 
er bestaat geene tegenstelling tusschen het blad- 
vlak ( Zamina ) en den bladsteel (peftolus ) als zoo- 
danig, maar wel tusschen het bladweefsel (parex- 
chyma) en de bladnerven. Dit bewijst de wording 
en ontwikkeling van het blad, die, zoo als met 
alle wording en ontwikkeling het geval is, 
van den omtrek naar het middelpunt, en dus 
van de spits en den rand naar de middelnerf 
en de basis plaats grijpt. In zeer jeugdigen 
toestand bestaat het blad geheel uit parezehym, 
geen nerf is daarin zigtbaar, doch wel de toekom- 
stige vorm; later ontstaan de zeer fijne nerven aan 
de punt en den rand, en vereenigen zich tot 
bundels, die, naarmate er meer en. meer te zamen 
komen, dikker worden en verschillende nerva- 
tuursystemen vormen, waarop niet alleen groote af- 
deelingen en familiën, maar, bij aandachtige be- 
schouwing, zelfs geslachten, ja welligt soorten, zou- 


323 


den kunnen gegrond worden, Het blad, en dus ook 
de plant, die uit eene vereeniging van bladen en der- 
zelver wijzigingen bestaat, groeijen derhalve slechts 
schijnbaar naar buiten of boven, in der daad doen 
zij dit naar binnen of beneden; Heeft zich nu 
bij de ontwikkeling de regter en linker zijde van 
den bladrand tegen elkander gelegd, en heeft 
er eene vergroeiing plaats, dan wordt de blad- 
steel als vereeniging van alle nerven meer of min 
centraal naar mate de ontwikkeling van alle 
zijden gelijk is, het bladvlak wordt hierdoor een 
gesloten geheel, heeft minder gelegenheid zich uit 
te breiden en wordt door den steel, waarin de 
groeikracht zich concentreert, in den letterlijken 
zin des woords naar beneden getrokken, Hier- 
uit ontstaat nu de trechter-, papierhuis-, scho- 
tel-, en eindelijk de schildvorm, welke wij nu 
nader zullen beschouwen. Al aanstonds valt ons 
ook bij dezen het lang gesteeld zijn in ’t oog, 
en wel zijn de stelen des te langer naar mate 
zij meer in het middelpunt van het bladvlak 
hun oorsprong nemen; bij Tropaeolum majus, 
Hydrocotyle vulgaris, Ricinus communis (om 
slechts de meer algemeen voorkomende te noe- 
men), is dit duidelijk, in tegenstelling van Her- 
nandia sonora en andere, doch vooral van 
Bucalyptus peltata (mn. sp.), en eene Araliacea 
(mn. gen.), waar de aanhechting veel meer naar den 
onderrand is gekeerd, De gemelde overeenkomst 
in trechter-, papierhuis-, schotel- en schildvormige 
bladen, wordt nog bewezen, door de verschillende 
overgangsvormen , welke men tusschen geslach- 


324 


ten van dezelfde familie, sdorten van hetzelfde 
geslacht, individuën van dezelfde soort, ja zelfs 
op hetzelfde individu waarneemt, Wij herrinneren 
aan Welumbium, Euryale, Victoria, Hydroco- 
tyle (b. v. bonariensis), Drosera macrantha 
en Hugelii, Hernandia sonora, ja zelfs aan 
Tropaeolum majus , waar óf immer schotelvore 
mige bladen voorkomen, óf de overgangen tus- 
schen. schild. en schotelvorm te zien zijn; aan 
Arum ramosum, waar de papierhuisvorm zich tot 
eenen weinig omgekruiden rand bepaalt, Dik- 
wijls is de randvergroeijing in de nervatuur te zien; 
in het eene individu duidelijker , wel is waar, dan 
in het andere: doch bij allen komt tegen over de 
middelnerf (waarvoor wij steeds die tusschen 
de spits en basis van het blad aannemen) een 
soortgelijke tweede of een in 't oog vallend on- 
derscheid in de nervatuur voor, b. v. bij Welum= 
bium , Hydropeltis, Cabomba, Hydrocotyle bo- 
nariensis, Arum ramosum, macrorrhizon, Pa- 
chystemon trilobum, Ricinus communis en sca- 
ber, Mappa moluccana en tomentosa, Cecropia 
peltata, Bombaax, Gossypium, Tropaeolum ma- 
jus, enz. Ook het onderzoek. der schildvor- 
mige bladen, in jeugdigen toestand, leert ons, 
dat zij uiteen’ anderen vorm in hunnen volkome- 
nen overgaan, b, v. Ricinus communis, Cecro= 
pia peltata en palmata uit den handvormigen, 
Tropaeolum majus uit den hartvormig-eironden, 
De schildvorm is dus niet primair, maar secun- 
dair, en als zoodanig nimmer aan alle soorten 
van een geslacht, of geslachten eener familie, ci- 


325 


gen: integendeel vindt men in eene familie waar- 
in géslachten, of in een geslacht waarin soorten 
met schildvormige bladen voorkomen, alle over- 
rige vormen die uit deze kunnen afgeleid wor- 
den, of liever — daar de beginnende ontwikke- 
ling met de volkomen rijpheid eene tegenstelling 
maakt — grondvormen van het schild zijn. Ons 
bestek gedoogt niet de geslachten Zimnanthe- 
mum, Villarsia, Menyanthes, Barclaya, Nuphar, 
Nymphaea, Euryale, Vrctoria, Nelumbtum ; 
verder Aristolochia, Arum, Begonia, Cabomba, 
Cacalia, Caladium, Cecropia, Cissampelos, 
Cissus, Coeccoloba, Convolvulus, Croton, Cro- 
zophora, Cimicifuga, Cyrtandra, Dorstenia, 
Drosera, Geranium, Hernandia, Hydrocoty- 
le, Hydropeltis , Jatropha, Mappa, Menisper- 
mum, Uyristieca, Osyris, Pelargonium, Pe- 
peromia, Piper, Podophyllum , Pterospermum, 
Rieinus , Rottlera, Sida, Sterculia, Thalictrum ;, 
Tropaeolum , en anderen uitvoerig te beschouwen, 
en wij kunnen slechts even aanstippen, dat bij allen 
eene rangschikking mogelijk is, waardoor wij, 
langs onmerkbare overgangen, tot den volmaak- 
ten schildvorm komen: MNymphaea b. v. heeft 
vele soorten. met juist aan de basis aangehech- 
ten bladsteel; bij capensis, “stellata en odo- 
rata is eene vergroeijing van eenige lijnen tus- 
schen de bladranden achter den steel; bij Zotus 
pubescens, thermalis , neemt zij van lieverlede 
toe; Euryale ferax heeft volkomen schildvor- 
mige bladen en Z- amazonica Pöpp. (Victoria 
Reginae Schomb.) zelfs schotelvormige. Dro- 


326 


sera longifolia, intermedia, eistiflora en an- 
deren hebben lijnlancetvormige of elliptische bla- 
den; fAliformis zeer, lange lijnvormige, kortge- 
steelde; rotfundifolid „ stolonifera en anderen 
meer of min ronde langer gesteelde; Zwxnata, 
peltata, filieaulis ‚ microphyila schildvormige , 
zeer lang gesteelde; macrantha en Hugelii scho- 
delvormige. Bij Aydrocotyle americana en na= 
fans komen aan hetzelfde exemplaar tusschen vele 
nier-, eenige schildvormige bladen voor; in dit 
soortrijke geslacht vooral zijn de overgangen van 
lijn-, tot hart-, schild-, hand- en vingervormige 
bladen bijna onmerkbaar. Doch wij moeten ons 
bij deze weinige voorbeelden bepalen. 

Naarmate de vergroeiing der bladranden in 
jeugdiger leeftijd plaats grijpt, is.de gaping der 
kelken kleiner, de gedaante meer buis- of pijp- 
vormig , de insertie van den bladsteel minder 
excentrisch; bij schildvormige bladen is de blad- 
steel reeds gevormd vóór de vergroeijing, waar- 
door de vlakke gedaante verklaard “wordt; bij 
Tropaeolum majus b.v. is de primitieve stand 
van het bladvlak loodregt op den bladsteel; 
deze dus in de rigting van gene voortgezet; 
door eene bijzondere, ombuiging brengt hij de 
bladranden in aanraking, en na hunne vergroei- 
jing het bladvlak, uit den verticalen in den hori- 
zontalen stand ; meestal is de ontwikkeling nu vol- 
bragt en volgt geene overgang in den schotel- 
vorm; bevordert men echter den wasdom in leng- 
te, drijft men zoogenaamd de plant in de hoog-= 
te, — hb, v‚ door overbrenging in eene warme 


327 


kamer, zoo als ik dit aan jonge kiemplantjes 
waarnam, — zoo nemen de bladen alle den scho- 
telvorm aan, Dit levert weder een bewijs voor 
den groei naar beneden, — zamentrekking in 
den bladsteel, — daar toch, in het omgekeerde 
geval, uit den horizontalen stand der bladvlakte 
een regenschermachtige zoude volgen, 

Tegen over de schildvormige bladen staan de 
kapvormige (f. cucullata) in verhouding tot de 
trechtervormig vergroeide; gelijk de eerste toch 
overeenkomen in wezen, door hunne soortge- 
lijke randvergroeijing, doch verschillen in vorm 
door horizontale uitbreiding , zoo verschillen de 
tweede in wezen, door hunne vrije randen, 
doch komen overeen in vorm, door de trech- 
tervormige ombuiging van den rand. Wij her 
inneren hier aan Pelargontum cucullatum, 
Plantago cucullata, Begonia cucullata, An- 
tiaris macrophylla, de boven het water uitste- 
kende bladen van Nymphaea en Nuphar, en 
de meer schuitvormige van Broussonetia papyris 
fera var. cucullata, Stda rhombifolita , enz. 

Ik heb nog te weinig planten met schildvor- 
mige bladen zien kiemen om. hieruit eenige ge- 
volgtrekking te maken, en laat dit punt, hetwelk 
waarschijnlijk belangrijke uitkomsten zal geven, 
voor als nog onaangeroerd, 

2°, _Eigendommelijk vergroeid blaadje, fig. 1. 
6, fig. 3, 4, 

Uit de verdeeling der bladnerven en de verhouding 
tusschen dezen en het bladweefsel, boven en beneden 
ain fig. Ben 4, moet men besluiten tot eene kleine 


328 


vergroeijing van het bladvlak aan de regter- en 
dinkerzijde van de middelnerf, iets soortgelijks 
ziet men aan sommige bladen van Hernandia 
sonora , waardoor dan de schildvorm schijnt te 
verdwijnen en het bladvlak als over den bladsteel 
fijn uit te loopen (lamina decurrit in petiolum) ; 
de ware oorsprong van dezen is echter hooger 
en de schildvorm slechts gewijzigd, niet opge- 
heven. In het onderhavige blaadje is, door deze 
vergroeijing, eene, wel is waar, kleine holte ont- 
staan, waarop wij zoo straks zullen terugkomen. 

3°, «Het drievoudige blaadje fig. 6. a. 

De overgangen van enkelvoudig in zamenge- 
steld zijn, zoowel bij bladen als blaadjes (folia 
en foliola), zóó algemeen, dat bijzondere voor- 
beelden niet behoeven opgegeven te worden. De 
verdeeling in enkelvoudige en zamengestelde bla- 
den wordt dan ook niet als eene physiologische 
aangenomen, daar zoo vele oogenschijnlijk enkel- 
voudige door het aborteren en gewijzigd zijn 
der zijblaadjes ontstaan. Hieruit wordt het voor- 
komen van soorten met zamengestelde en andere 
met schijnbaar enkelvoudige in zoo vele geslachten 
verklaard; doch men moet verder gaan, en schut- 
blaadjes (stipulae) , klawieren (cirri), zoowel 
enkelvoudige als getakte, uitwassen (b.v. bij 
Passiflora), klieren (Rieinus, Cerasus, Prunus), 
stekels, doornen ‚ met een woord alle-aanhangsels 
als gewijzigde foltola beschouwen, Intusschen 
mag men hieruit niet besluiten, dat de enkelvon- 
dige uit vergroeijing der zamengestelde bladen 
ontslaan en deze als grondvorm aannemen, doch 


329 


moet de zamengestelde uit de enkelvoudige aflei- 
den. De bladen „van Bauhinia, Passiflora, 
Cliffortia , Jeffersonia’, de blaadjes van sommige 
Oxzalis-soorten (b.v. smithiana , candida en an- 
deren) zijn niet uit. twee tegenovergestelde te za- 
mengegroeid, maar de middelnerf is op een’ ze- 
keren ontwikkelingstrap blijven staan, terwijl de 
zijnerven niet terug gehouden zijn. Dit wordt be- 
wezen: door de spits, die, als begin der middel- 
nerf en dus als oudste deel van het blad , het moge 
nog zoo zamengesteld zich voordoen, aanwezig 
is; verder: door de overgangen, die men b. v. bij 
Ozalis vindt, tusschen even uitgerand en tot op. 
de basis verdeeld; en bij het onderzoek der nog 
zeer jonge bladen van Tropaeolum majus kwam er 
mij zelfs één voor, waar aan, door uitwendig ge-- 
weld , de spits van de middelnerf was beschadigd, 
de van dit punt uitgaande ontwikkeling had opge- 
houden „die aan beide zijde door de zijnerven daar- 
entegen was voortgezet en daaruit een aan een blad 
van Passiflora, b. v. lunata (Bot. Mag. 49. 
2354, Pörpia et Expricner , Nova genera ef spe- 
cies efc, II. 178) , zeer analoge vorm ontstaan, 
Zoo wel als enkelvoudige bladen in zamengestelde 
overgaan, komt ook het omgekeerde voor, waarvan 
De Caxporre een merkwaardig voorbeeld bij eene 
Verbena triphylla opgeeft. De plant was op 
eene zeereis door zeewater bevochtigd en verloor 
alle hare bladen ; ongeveer 14 dagen daarna ont- 
wikkelden zich kleine , met de gewone overeenko- 
mende blaadjes, die weder spoedig verdroogden 
en afvielen; 3 of 4 dagen later verschenen groote, 


330 


enkelvoudige, getande bladen, dus zeer van de ge- 
wone, drievoudige , gaafrandige verschillende. («). 

Zelfs het al of miet geleed zijn, is niet zoo 
wezenlijk als het schijnt, ten minste bewijst n°. 
4 dat in een blaadje aan de middelnerf eene 
geleding kan ontstaan (fig. 6. ben fig. 7, 8), of 
ook het bladvlak in tweeën verdeeld kan voor- 
komen zonder geleding (fig. 9. a). Het eerste 
herinnert terstond aan bladen van Citrus-soorten, 
met dit zeer onwezenlijke onderscheid, dat dáár 
het bovenste lid (vulgo blad) meestal het grootste 
is en het onderste (vulgo gevleugelde steel) in 
eenige soorten zeer smal wordt en slechts in 
weinige het bovenste bijna evenaart. (Crus 
Hystrix). In zeer jeugdigen toestand bespeurt 
men niets van eene geleding en de bladen van 
Aesculus, Acer en Ricínus zijn op een’ zekeren 
ontwikkelingstrap volkomen gelijk. Ook de meer 
zamengestelde bladen met geledingen b. v. Cus- 
sonta spicata, Bignonia articulata, Pothos 
scandens , Xanthoxylum Pterota, Fagara Ptero- 
ta, Loxostylis alata, toonen hoe de bij het 
eene exemplaar voorkomende geleding, bij het 
andere op de analoge plaats ontbreekt of slechts 
even aangeduid is; ja zelfs zag ik aan een blad 
van Zowostylis alata eene geleding der regter 
zijde van het eindblaadje aan de linker zijde 
ontbreken. Hieruit volgt weder, hetgeen wij 
reeds boven zagen, dat de tegenstelling van blad- 


(a) Bibliothèque universelle, 1832, II, p. 108. 


331 


vlak en bladsteel, als zoodanig, geheel willekeurig 
is. Noemt men b, v‚ het onderste lid van een 
Citroenblad gevleugelden steel (petiolus alatus), 
dan moet men deze benaming ook op Bigno- 
nia articulata, Cussonia spicata, Fagara Pte- 
rota, Kanthorylum Pterota, Loxostylis alata 
toepassen en komt in het van deze laatste aangehaal- 
de voorbeeld tot het ongerijmde, hetzelfde regts ge= 
vleugeld steeltje, links blaadje te hoemen. In 
den gewonen zin genomen bestaat er in sommige ge- 
vallen geen bladvlak, in andere geen bladsteel; 
verder zijn gevleugelde stelen en phyllodien; 
vindeelige, gevinde bladen, zoo gelede als onge- 
lede, en bladaardige takken (rami phylloideij niet 
te onderscheiden. Neemt men daarentegen de tegen- 
stelling van bladweefsel en bladgeraamte, en be- 
schouwt den bladsteel als tot dit laatste te behooren, 
dan worden alle moeijelijkheden vermeden. Een 
blad van Citrus (b.v. Hystrix), Pothos scandens, 
(a) van Bignonia articulata zal dan bestaan uit 
op, in plaats van waast elkander gevoegde blaad- 
jes, en met geledingen hetzelfde zijn als de zonder 


(a) Ana Parna Rneepe, Mort malab, VII, 75, 
1.30; Appendix duplo folio, Rumrm. amboin. V, 
490. t.184 fig. 2; Bot. Regist.1337. Op de plaat 
van Ruxemrvs zijn de beide blaadjes gelijk, ja 
soms het onderste grooter, ook komt er een blad 
van drie blaadjes voor; in het Bot. Reg. daaren- 
tegen is het onderste (vu/go de gevleugelde blad 
steel) veel kleiner dan het bovenste. De exempla- 
ren van het Weener herbarium komen meer met 
de afbeelding van Rumrurus overeen. 


332 


geleding tot op de middelnerf ingesneden bladen van 
sommige Hakea’s, Dryandra's enz. De uitvoerige 
ontwikkeling hiervan zoude ons nu te ver af voe- 
ren; keeren wij dus tot de anomaliën zelve terug. 

5°, De onregelmatige laten zich zeer moeijelijk 
beschrijven en zijn van ondergeschikt morpholo- 
gisch belang, daar hunne ongelijksoortige vorm 
in geen stelselmatig begrip past. Behalve eenige 
meer of minder diep ingerande, kwamen er vele 
voor, die in onderscheidene wijzigingen als tot de 
middelnerf herleid waren met een slechts zeer 
klein bladvlak ; deze herinneren aan den Beuk met 
lijnvormige en andere bladen (Fagus sylvatica 
var. heterophylla), welke eveneens zeer vreemde 
bladvormen vertoont; bij andere was de spits 
normaal, bijna rond, de middelnerf verder met 
twee, ja drie, somtijds gekronkelde vleugels; met 
één woord de verscheidenaardigste overgangen, 
waarvoor geene duidelijke bepalingen te vinden 
zijn. Slechts afbeeldingen van verschillende ‘zij- 
den zouden eenig begrip van dezelve kunnen ge- 
ven, doch daar zij niet voor ons tegenwoordig 
doel noodig zijn, laten wij ze liever geheel weg. 
Opmerkelijk is het dat soortgelijke niet aan het 
gezonde exemplaar te Göttingen voorkwamen, 
en omgekeerd aan het ziekelijke te Weenen gee- 
ne trechtervormige of drievoudige. Wij mogen 
deze dus als eene veredeling, gene als eene ont 
aarding beschouwen, of, zoo men wil, als een 
voorwaarts-, en teruggaande metamorphose, waar- 
voor nog vele andere gronden pleiten, die in de 
toepassing der anormale op de normale vormen 


353 


vullen bijgebragt worden. Gaan wij dus tot deze 
over, 

De eerste en tweede vergroeijing herinneren aan 
de kruikvormige bladeu van Sarracenia; naar 
mate de voorzijde van deze meer of min gevleu= 
geld, dan wel geheel glad is, was de vergroeijing 
van den rand inniger, of wel meer met een ge 
deelte van het bladvlak regts en links van de 
middelnerf. De lip is het vrij gebleven gedeelte 
van het bladvlak, te vergelijken met het boven 
den kelkrand uitstekende in de papierhuisver- 
groeijingen; de binnenzijde van de kruik is de 
bovenzijde (pag. superior), de buitenzijde de 
onderzijde (pag. inferior) van het blad in ’t 
algemeen en‘ meer bijzonder ook van de vrije 
lp, al is in deze door den deksel- of helmvorm 
ook onder, hoven en boven, onder geworden. 
Overigens vindt men hieromtrent in de verschil- 
lende soorten van het geslacht (a), bij onder- 
scheidene exemplaren eener soort, ja op het- 


(a) Norraur reemt den stand van de lip met be- 
trekking tot de kruik als kenmerk ter verdeeling 
van het geslacht in drie groepen. American philos. 
Transact. New Series vol. IV. part. pag. 50 sq. 
Bij S. calceolata, ter aangehaalde plaatse afge 
beeld en beschreven, vormt de lip zelve, door 
eene bijzondere omkrulling, eenen zak, die naar 
den stand van het geheele blad helm- of wel 
pantoffelvormig genoemd kan worden. De 
exemplaren van het Weener herbarium leerden 
mij dat bij deze plant eene dubbele vergroeijing 
plaatsheeft, behalve de gewone, met die der an- 


NAT. TĲjnscuR, D, VIL St. 3 en 4, 24 


334 


zelfde exemplaar allerhande overgangstrappen naar 
de meerdere of mindere ontwikkeling der dee- 
len. In het algemeen is de lip te regtstandi- 
ger naar mate hare lobben grooter zijn. Men 
moet zich het blad voorstellen, als met vrijlating 
van de punt — die lip wordt — langs de mid- 
delnerf van den rand naar deze toegevouwen; 
de middelnerf, nog in de lip duidelijk zigtbaar, 
wordt in de kruik achterrand en staat tegen den 
al of niet gevleugelden voorrand over; de vers" 
groeijing neemt van boven naar beneden toe, 
de gaping der holte in dezelfde rede af, beide, 
gaping en vergroeijing, staan dus tot elkander 
in omgekeerde verhouding. Ter plaatse waar de 
gaping ophoudt, is het blad weder vlak, de mid- 
delnerf is buitenrand geworden, en de beide ver- 
groeide randen zijn ineengesmolten. Daar het 
bladvlak hier ontstaan is uit de zamensmelting van 
twee onderzijden, moet het aan weerszijde met 
deze overeenkomen. Dit leert dan ook het anato= 
misch onderzoek; de opperhuid (epidermis) der 
beide zijden van het onderste vlakke gedeelte en 
van de randvleugels der kruik, is gelijk aan die 


me entend 


dere soorten overeenkomende, nog eene tusschen 
de randen der beide bladhelften, van de vrije 
lip. Daar de middelnerf tot op zekere hoog- 
te kamvormig uitsteekt, van daar veel smaller 
wordt en de bladranden aan het einde voor een 
gedeelte vrij zijn,-zoo geloof ik eene vergroei= 
jing van de uitgerande en omgekrulde spits der 
lip te mogen aannemen, in de rigting van de 
middelnerf naar den rand, 


335 


der buitenoppervlakte van de kruik en de lip; 
zij heeft b. v. cellen met geslingerde wanden en 
huidklieren met spleetopeningen (sfomata); op 
de epidermis der binnenzijde van de kruik en 
de lip (pag. superior van het blad in ’t alge- 
meen), komen , behalve de minder talrijke sfomata , 
nog schuinsgestrekte haren voor, die met hunne 
spits naar beneden gerigt zijn. Meestal zijn zij 
langer en talrijker in het onderste gedeelte vaa 
de kruik, bij sommigen soorten ook op de lip; 
de waas (pruina) die het bovenste gedeelte van 
de kruik, somtijds ook de lip, bedekt, ont- 
staat door soortgelijke haren, die slechts eene 
lengte van 0,001 — 0,0015 P, D. hebben. Het 
onderscheid tusschen boven- en onderzijde van 
het blad, hier eene zekere leiddraad ter her- 
kenning der deelen, is echter niet altijd zoo 
standvastig, en schijnt van de verhouding tot het 
geheel af te hangen. De gewone bladen van 
Cephalotus follicularis (a) hebben aan beide 
bladzijden spleetopeningen, talrijker wel is waar 
aan de onderzijde; de kruikvormige daarentegen 
alleen aan de buitenzijde zoowel van het deksel 
als van de kruik, aan de vleugels weder even 
als bij Sarracenia aan beide zijden, Aan de 
binnenzijde heb ik ze niet gevonden, noch aan het 
deksel noch in de kruik ; de opperhuid is op ’t oog 


(a) LaerLLarp. zov. Holl. 2. p.'7.t. 145; R. BrowN 
in Frinpens Voyage to Terra australis II. p. 600 
sq. t. 4; Edinb. Philos. Mag. 1. 1832. p. 314; 
Cuarrs Bot, Mag. new ser, V. t. 3118 en 3119, 
2 


335 


glad, doeh vertoont bij 200malige vergrooting 
soortgelijke haren als die welke het waas bij 
Sarracenia vormen. Zij hebben nagenoeg de 
zelfde lengte, doch schijnen kleiner, daar hunne 
basis breeder en de puut stomper is, en ‚geven 
zoo aan de opperhuid een golveud aanzien. De 
bovenbladzijde is dus als binnenzijde van de kruik 
en het deksel zeer gewijzigd ; straks zullen wij hier= 
van nog sterkere bewijzen vinden, blijven wij nu 
meer bij den uitwendigen vorm, Deze is oogen- 
schijnlijk zeer van dien bij Sarracenia verschei- 
den, doch berust wezenlijk op, hetzelfde be- 
ginsel van vergroeijing, slechts is het bladvlak 
in eenen zak of stompe spoor ter zijde uitgezet, 
voordat de nerven zich in een’ bladsteel vereeni- 
gen, en hierdoor de betrekking van ‘dezen tot 
het bladylak geheel veranderd. De bloemkroon 
bij Calceolaria, Cypripedium calceolus, Hy- 
poeyrta hérsuta (Martius Brasil, III. 222.) 
eindelijk alle sporen, zoo aan kelken als bloem- 
kroonen, herrinneren aan dezen vorm, In het 
zesdeelig bloemomhulsel vinden wij het gewijzig- 
de blad (of bladen) weder regelmatig vergroeid; 
terwijl toch in iedere slip de kapvormige punt 
het deksel der kruik vertegenwoordigt, zoo is 
in het geheel ééne slip (of de drie vereenigden.) 
het deksel, de vijf of drie andere de gespleten 
kruik (a). Voor eene dusdanige vergroeijing in 
de kruik (en verdeeling in het bloemomhulsel } 


(a) Zie de aangehaalde afbeelding van Curtis Bot. 
Mag. 319. 


337 


pleiten’ ook de drie vleugels aan de buitenzijde 
der kruik. Daar er nu, zoo als wij boven za- 
gen, geen wezenlijk verschil bestaat tusschen een 
enkelvoudig gaafrandig, een meer of min in- 
gesneden, en een zamengesteld blad, zoo,is het 
om ’t even uit welke vergroeijing men de kruik 
herleidt, hetzij uit een gaaf, een ingesneden of 
een verdeeld blad, Stellige uitkomst kan hier 
slechts de ontwikkeling der kruiken, zoo aan de 
plant als vooral bij de kieming, geven, In de 
afbeeldingen vind ik slechts gewone bladen en 
volkomen kruiken, zoo ook aan de gedroogde 
exemplaren van het Weener herbarium, die ik 
voor mij heb; rijpe zaden zijn in den kruidtuin 
te Kew gewonnen, hebben gekiemd en nieuwe 
planten voorgebragt, doch hoe zich hierbij de 
kruiken verhielden is in de overigens voortreffe- 
lijke verhandeling van Rorenr Baown niet ver- 
meld («). 

Wanneer men de boven beschreven trechtervor- 
‚ming met het ontstaan eener geleding op het- 
zelfde blad vereenigt (5), dan verkrijgt men 
een in vorm en wezen aan de kruiken van 
Nepenthes analoog blad. Deze zijn dus te ver- 


“gelijken met een blad van Crus, Pothos scan- 


dens of Bignonia articulata, waarin het bo» 
wenste lid is vrij gebleven, het volgende eerst in 
een kruik vergroeid, dan weder vervlakt naar 


mn 


(a) Ron. Brown, Meemarks on the structure and af- 
finities of Cephalotus; Ldinb. Mag. ta, pl. p. 315. 
(4) Verg. b. v. Ag. 2 en fig. 6. b, * 


338 


fnate de ontwikkeling meer of min gevorderd is; 
Het onderscheidt zich van Sarracenia (a) en 
Cephalotus slechts door eene geleding. Men 
neemt gewoonlijk aan, dat bij WNepenthes de 
kruik met het deksel zich later ontwikkelt dan het 
overige van het blad, en weet nu niet regt of men 
het deksel als bladvlak (blaadje, foliolum termi- 
nale), en wat verder volgt, alseen’ tn twee deelen 
gevleugelden bladsteel , waarvan dan het bovenste 
gekruikt is, zal aannemen, dan wel het onderste 
gevleugelde deel als 5/ad, de kruik met het deksel als 
aanhangsel beschouwen. Doch dit berust voor 
eerst op eene geheel willekeurige veronderstelling, 
ten tweeden op eene verkeerde opvatting der waar- 
neming. Ook bij Wepenthes is de spits (het dek- 
sel) het oudste, de kruik en het zoogenaamd blad 
of gevleugelde bladsteel jonger, Dit bewijzen ten 
duidelijkste de kiemende planten afgebeeld door 
Grana; het eerste bladpaar na de Cotyledonen 
bestaat uit deksel en kruik, aan het tweede komt 
de zoogenaamde gevleugelde bladsteel daarbij, 
welke zich in het derde meer ontwikkelt (5). 


(a) De onlangs in Guiana ontdekte Meliamphora nu= 
fans schijnt zich ten opzigte den kruiken niet 
bijzonder van Sarracenia te onderscheiden, Zie 
„Annals of natural historyete. March, 1840 p. 47 
en 48. 

(5) ZEdinb. new philos. Journ. van Rop. JAmrson 
April 1830 vol. VIIL, p. 380 pl. VL fig. 1—7. 
Hiervoor pleit ook de beschrijving van Weperthes 
Gymnamphora Reinw. . . . » Cantharis radicali= 
bus aphyllis® SereNerr Syst. veg. c, p. 206, 


329 


Aan de volwassen planten — waaraan men die 
latere ontwikkeling wil waargenomen hebben — is 
evenzeer het meestal behaarde puntje het oudste, 
doch blijft dikwijls op een’ zekeren ontwikkelings- 
trap staan terwijl het volgende voortgroeit en het 
blad, of den gevleugelden bladsteel vormt. Het is 
slechts een stilstand, die veelal van uitwendige 
oorzaken (b, v. meer of min vochtige warmte) 
afhangt; het leven blijft daar sluimeren en wacht 
slechts eene gunstige omstandigheid om opgewekt 
ie worden, Verdroogt het puntje zoo zal zich 
nimmer eene kruik aan het blad ontwikkelen, 
Er bestaat hier dezelfde tegenstelling van eind- 
en zijdelingsche blaadjes, als bij alle zamen ge- 
stelde bladen, en duidelijker nog bij de volgens 
de lengte as van het blad (middelnerf) verdeelde 
(Citrus, Pothos scandens, Bignonia articulata); 
dezelfde tegenstelling als tusschen de zamengestelde 
bladen en phyllodiën (b. v. Zcacta heterophyl- 
la). . Evenzoo als vele Acaciën zamengestelde 
kiembladen, later slechts pAyllodiën hebben „ bij 
andere gedurende het geheele leven beide vormen 
voorkomen en dan het pAyllodium in omgekeerde 
verhouding met de blaadjes staat, zoo ook heeft 
Nepenthes vamengestelde kiembladen (deksel en 
kruik ), en later enkelvoudige en zamengestelde, 
evenzeer in omgekeerde verhouding. Dat alle drie 
deelen (deksel, kruik, gevleugelde steel) dezelf- 
de waarde hebben, bewijst de overeenkomst tus- 
schen hunne bladzijden; de onderzijde (pag. inf.) 
van den gevleugelden steel, de buitenzijde der 
kruik , de beide zijden der vleugels, en de bovenzijde * 


340 


van het deksel zijn rijk bezet. met spleetopeningen 
(sfomata) , terwijl de bovenzijde van den gevleu- 
gelden steel, de binnenzijde der kruik en de onder- 
zijde van het deksel de eigendommelijke afschei- 
dingsklieren (a) vertoonen, en een geringer aan- 
tal huidklieren met spleetopeningen bezitten. 

De kruikvormige bladen der drie gemelde ges 
slachten zijn dus wezenlijk onderling analoog, 
zoo als teregt reeds lang is aangenomen; alle 
hebben een naar omstandigheid meer of min slui- 
tend deksel; de mond der holte is naar binnen 
omgekruld als met tanden voorzien, de buiten- 
zijde der kruik meer of min gevleugeld, de beide 
bladzijden der vleugels zijn met deze overeenkomen- 
de; de binnenzijde der kruik is met klieren of 
haren voorzien, die middellijk of onmiddellijk in 
betrekking staan met het in de kruiken voor- 
handen vocht. 

In allen zagen wij de zamengroeijing van den 
rand op zekeren afstand van de bladspits een’ 
aanvang nemen en door vrijlating van dit gedeelte 
het deksel vörmen; doch er komen ook andere. 


(a) Deze zijn verre weg het talrijkst en grootst op 
den bodem der kruik, somtijds echter op de binnen- 
zijde van het deksel in groote getale, Het gevoe- 
len van den Heer Meven, dat het vocht in de ge- 
sloten kruiken niet door deze klieren wordt af- 
gescheiden maar overeenkomt met de druppels aan 
de spitsen van grashalmen — sap der plant, dat 
eenen uitweg vindt door de beschadigde opper- 
huid — wordt hierdoor nader bevestigd, 


woor, waar de vergroeijing vlak aan de spits be- 
gint, de gaping aan de basis van het blad ge- 
vonden wordt en het deksel ontbreekt. Deze 
gaping bewijst door haar aanwezen, dat de ver- 


“groeijing van den rand na de vorming van den 


steel plaats had, anders toch ware er een gesloten 
zak uit ontstaan (a). Im de vorige groep ver 
eenigen zich daarentegen de nerven tot eenen steel 
nadat de randen vergroeid zijn. Dit is een tweede 
en meer wezenlijk onderscheid dan de afwezig- 
heid eens deksels. In deze groep behooren Dz- 
schidia, Maregravia, Norantea ( Ascium), 
Ruyschia. Wij noemen deze achtereenvolgens 
hoewel er oogenschijnlijk veel verschil tusschen de 
kruikvormige deelen bestaat, daar zij in wezen 
met elkander overeenstemmen, zoo als de beschou- 
wing van ieder in het bijzonder leeren zal. 

In het geslacht Dischidia komen behalve de 
gewone, nog kapvormige bladen voor, even als de 
kruikvormige slechtweg ascidiër genaamd; Uit 
de afbeelding van Drcarsne (5) te besluiten is de 
buitenzijde de bovenbladzijde, de binnenzijde de 
onderste, daar de opening onder den bladsteel 
ligt (ce). De voorwerpen, die ik heb kunnen on- 


(a) De holle bladen b. v. bij Allium enz, moeten 
welligt aldus verklaard worden. Zoo ook die van 
Lobelia Dortmanna en 1soëtes lacustris. 

(6) Nour. Annal. du Museum, 183%. HI, 17, 

(ce) Althans bij de onderste kruik, bij de middelste 
daarentegen boven den bladsteel; bij de derde 
(bovenste) is de verhouding der gaping in ’t ge- 


342 


derzoeken, waren van den stam afgescheiden en 
konden dus omtrent het betrekkelijk bover en 
onder geen uitkomst geven, doch vertoonden eene 
aan de middelnerf tegenovergestelde tweede, klaar- 
blijkelijk uit de vergroeijing der bladranden ont- 
stane, nerf. Het anatomisch onderzoek gaf evenmin 
hieromtrent eenige uitkomst, de bladen hebben 
een aan weerszijden gelijke opperhuid, zoo ook 
de binnen- en buitenzijde der ascidiën, Daar 
nu de meeste bladen met hunne randen zich zoo 
omkrullen, dat de boven bladzijde de buitenste 
wordt, — zeer duidelijk vertoont dit Ditassa 
decussata (Maarius Flora Brasil, 1. Tab. 31.) — 
zoo is de bovengemelde, uit de afbeelding ont- 
leende , veronderstelling zeer waarschijnlijk, Wil- 
len wij daarentegen het in de vorige groep gele 
dend beginsel vasthouden, zoo moeten wij eene 
soortgelijke verdraaijing als bij A/sfroemerta aan- 
nemen , waarvan in de beschrijving niels vermeld 
wordt (a). Opmerking verdienen de groote kor- 
lige klieren, die onder de opperhuid zoowel iu 
de bladen als. de ascidiën , doch talrijker in deze 


heel niet te begrijpen. Ook de afbeelding bij 
Rumrnrus, Zmb. V. 175 en 176, laat ons in het 


onzekere, 
(a) Overigens geeft deze omtrent de ombuiging naar 
onder of naar boven geene uitkomst; »folia...…… 


» subtus concaviuscula,’’ doet het eerste vermoe- 
den, de vergelijking met bladen van Zochea 
(Zarochea) falcata meer het tweede. Deze komt 
mij echter zeer ongegrond voor. Zie f'ragmenta 
Botan. N. J. JacQuin, Tab.82, 


343 


faatsten , vooral aan de boven- en buitenzijde voor- 
komen. Welligt zijn zij aan die van Vepenthes, 
Cephalotus, de haren bij Sarracenia analoog, en 
met soortgelijke bij Aldrovanda vesiculosa en 
Oxalis-soorten een meer bepaald onderzoek over- 
waardige 

Bij Maregravia , Norantea (Ascium), Ruy- 
schia zijn de ascidiën uit schutblaadjes ontstaan, 
en onderscheiden zich door hunne bloemkroon- 
achtige kleur; doch daar zij in vorm met die van 
Dischidia overeenstemmen, en volgens de opmer- 
king van Ave. pe Sr. Hrrarne alle overgangen 
voorkomen tusschen gewone bladen en deze asci- 
diën, zoo moeten zij in dezelfde groep gebragt 
worden. Volgens de verhouding van de opening 
tot het steeltje vond de vergroeijing hier plaats 
tusschen de naar beneden omgeslagen vanden van 
het schutblaadje. De opening toch is bij de basis 
van hetzelve, de top is naar buiten omgebogen, 
met één woord, de vorm komt met die van Dz- 
schidia overeen. Ook Sr. Hrrarme schijnt dit 
gevoelen toegedaan te zijn: « Dans cette espèce 
« (Norantea Goyasensis) les feuilles supérieures 
« sont colorées et ont leurs bords roulés en dehors, 
« dans les -bractées inférieures les bords se sou- 
« dent, mais la fente reste encore très large , 
« enfin dans les bractées supérieures des bords sont 
« entièrement soudés et ne presentent plus qu'une 
« très petite ouverture à la base” (a). Doch bij 


(a) Flora Brasil, Meride 1. 313. 


344 


het anatomisch onderzoek ontmoeten wij eene 
groote moeijelijkheid; de bladen van Marcgra- 
via en Vorantea hebben stomata alleen op hunne 
onderzijde; in de ascidiën zouden wij ze dus of 
in ’t geheel niet of op de binnenzijde veronder- 
stellen, en echter het tegendeel is waar; even 
zoo talrijk als ep de onderzijde der bladen ko- 
men zij voor op de buitenzijde der ascidiën en 
ontbreken ten eenenmale aan de binnenzijde, Om 
deze anomalie te verklaren, moeten wij of eene 
verdraaijing in het steeltje , waarvan ik niets heb 
kunnen zien, aannemen’, of wel het aan- of af- 
wezen van spleetopeningen en huidklieren als geen 
standvastig kenmerk. voor boven- en. onderblad. 
zijde beschouwen. „Het boven aangehaalde voor- 
beeld van Cephalotus — waar wij de.op de bo- 
venzijde van het gewone blad aanwezige stomata, 
op de binnenzijde van den kruik zagen verdwij- 
nen — bevestigt al weder het ook uit andere 
“waarnemingen afgeleide besluit — bijv. de verge- 
lijking van het boven water drijvende met het in 
’ water hangende gedeelte van de bloeijende 
blaadjes van Zemma trisulca — dat de ontwik- 
keling der huidklieren geheel affangt vanuit» 
wvendige omstandigheden en eene hierop gegronde 
onderscheiding van boven- en onderbladzijde-on- 
juist is. Blijven wij dan ook de ascidiën- van 
Maregravia en Norantea, even als die van Di- 
schidia, door ombuiging naar buiten met den 
rand vergroeid beschouwen, en vinden daarin 
het derde, welligt wezenlijkste onderscheid tus- 
schen deze en de vorige groep (Sarracenta, Ce- 


345 


phalotus, Nepenthes), waar de vergroeijing de 
ombuiging naar binnen volgt. 

In de opgenoemde geslachten [Marcgravia, 
Morantea (Ascium), Ruyschia] komen de asci- 


« 


diën zóó voor, dat zij een! geregelden overgang 
vormen. Bij Marcgravia umbellata dragen de 
binnenste, onvruchtbare bloemsteelen eene leder- 
achtige stompe kap of helm, de vruchtbare, bloem= 
dragende zijn zonder schutblaadje. Bij andere, 
b.v. spiciflora hebben deze een kapvormig-schut- 
blaadje, boven de basis van den bloemsteel aan 
gehecht; onvruchtbare schijnen niet voor te ko- 
men; daar nu deze schutblaadjes analoog zijn aan 
de gekapte onvruchtbare bloemsteelen, zoo moe- 
ten wij deze laatste beschouwen als schutblaadjes 
der vruchtbare, waartoe het voorkomen in het 
midden van het scherm ons te meer regt geeft, 
Bij Worantea worden de in ascidiën vergroeide 
schutblaadjes al grooter met betrekking tot den 
bloem (bijv. in pedunculata Pörrie, 2-2; N. D.) 
en overtreffen im japurensis (Marrrus, Flora Bras. 
ML 293) en N. paraensis (ibid. 296) de bloesem 
verre, Bij Maregravia umbellata kan men ze dus 
beschouwen als aan de basis van den bloemsteel 
aangehecht, bij M. spiciflora enz., en de Noe 
rantea’s klimmen zij als 't ware langs den bloem- 
steel op, tot dat zij bij Ruyschia (Maarius III. 
292-294) vlak onder den eigenlijken kelk zitten, 
dus als 't ware een’ tweeden gespoorden vormen, 
ja bij exemplaren van het Weener herbarium door 
neerbuiging van den kroon, boven dezelve ge- 
plaatst schenen, Wanneer wij dus âlle deze vor- 


346 


men achtereenvolgende beschouwen, dan vinden 
wij eene handtastelijke overgang van het gewone 
vlakke blad tot de spoor en van daar weder tot 
de nectariën. Van den anderen kant sluit zich de 
tot eene muts (calyptra) vergroeide, aan de basis 
los springende, bloemkroon van Marcsravia aan 
de ascidiën en rust op hetzelfde grondbeginsel, — 
vergroeijing van de spits naar de basis, — waar- 
voor bij eene bloemkroon overigens nog andere 
voorbeelden bekend zijn (bijv. die des wijngaards, 
Vitis vinifera). De overgangen en analogiën , die 
nu verder afgeleid kunnen worden, zijn oneindig, 
en zouden tot eene vergelijkende beschouwing 
aller organen voeren, welke de ‘beide heerlijke 
natuurwetten oneindige verscheidenheid in on- 
deelbare eenheid, en herhaling van het geheel 
dn het deel en van het deel in het geheel, ook 
in deze bijzonderheden zoude bevestigen. Doch 
daar deze bespiegelingen ons te ver zouden voe- 
ren, verlaten wij liever het even ingetreden spoor 
en keeren tot ons meer bepaald onderwerp te- 
rug. 

Bij de verklaring des schildvorms hebben wij 
de vergroeijing zien toenemen van de basis naar 
den rand (bijv. in soorten van Nuphar, Nym= 
phaea, Euryale enz.); zien ontstaan na vor- 
ming van den bladsteel (Tropacolum, Recinus 
enz.); en daar verder schildvorm aan schotel-, 
kelk-, buis-, tuit-, papierhuis- en kruikvorm ana- 
loog is, zoo is het zeer mogelijk dat in sommige 
gevallen bij dezen laatsten evenzeer de vergroei- 
Jing plaats vindt van de basis naar den buiten- 


347 


rand (e) , de kruik- dus waarlijk als uit den schild- 
vorm uiteen getrokken zij. In andere gevallen echter 
is die van den buitenrand naar de basis duidelijk 
na te wijzen. Ook doet het weinig ter zake af; 
in de natuur zijn nimmer zulke scherpe grenzen 
als de onderzoeker, om niet geheel het spoor bijs- 
ter te worden, zich stellen moet ; de ontwikkeling, 
hoe ook gewijzigd, heeft steeds op alle punten te 
gelijk plaats, de rigting is meer eene wijsgeerige. 
Dit geldt evenzeer van de vergroeijing welke wij 
bij de tweede groep (Maregravia enz.) opmerk- 
ten, de rigting is hier van de spits naar de basis, 
doch kan soms ook omgekeerd voorkomen of 
voortgezet worden, ook hier ontbreken geene 
overgangen. De laatste uitkomst — gaping naar 
boven en gaping naar onder blijft niet te min 
waar. De eerste vinden wij in de; 


1°. Kelkjes en het vergroeide blaadje (fig. 6) 
bij Ceratonta, 

2° Bij Sarracenia, Cephalotus en Nepenthes. 

3°. Gewone eenbladige kelken en bloemkroon, 

4°, Meeldraden die aan den top openspringen. 

5° Stempel (stigma) en pistillum in 't alge- 
meen. 

6°, Ochrea bij Polygonum, vergroeide stipu- 
lae, dergelijke bracteae (bijv. Begonta 
cyathophora (Pörria et Expricnen, Nova 
genera et species etc, I. tab, 11). 


* («) Waarvoor ook het aanwezen der vleugels zoude 
pieiten, 


348 
17°, Neetarien b. v. van Melleborus. 
8°. Zaaddoos van Mossoorten. 


De tweede (gaping naar beneden) bij : 


1°. naar buiten omgekrulde bladen, 

2°, Met den rand vergroeide ( Dischidia , Marc= 
gravia, Norantea, Ruyschia). 

3°, Eenige éénbladige bloemkroonen (Maregras 
via, Vitis). 

42, Deksel der bloemdeelen bij Zucalyptus4 
Pileanthus enz. 

5°% Aan de basis openspringende meelknoppen 
(antherae basi dehiscentes). Loo komen 
bijv. de zeer groote van Dorysanthes ex- 
celsa (w) , met de ascidiën van Marc» 
gravia umbellata volmaakt overeen. 

6° Calyptra van Mossoorten. 


In den schildvorm worden beide gapingen tot nul 
herleid ; zij zelve gaat door den schotel- in de eene, 
door de regenschermvorm in de andere over. 


De schildvorm is dus voor het blad de vol- 
maakste, de volgende daaruit afgeleide is reeds 
ecne overgang tot bloem, waarvoor wij eenige 
bewijzen straks zullen aanbrengen. Zij komt be- 
trekkelijk zelden voor, zoowel bij geslachten 
eener familie, als soorten van een geslacht; in ’t 
algemeen meer in warme en heete dan in gema= 
tigde en koude luchtstreken, Zij is ook zeldza- 


(a) Fr. Baven, Zllustr. Florae Nov. Hol, tab. 12, 
13 et 14, 


349 


mer bij andere organen, die toch als wijzigingen 
van het blad ook alle diens vormen wedergeven , 
en wordt hoofdzakelijk gevonden aan de uitein- 
den der deelen; wij herinneren aan den alge- 
meensten vorm van den stempel, aan de kelkslip- 
pen van Pelfodon (Pour, Plant. Brasil. Icon. 
1. 54—56), aan de meelknopjes van Peltan- 
thera (Hooker, Zcon. tab. 133) enz. s 

De overgangen daarentegen uit den schildvorm 
vinden wij in alle deelen terug; om mij bij den 
kruikvorm (ascidium) te bepalen, herinner ik aan 
den bloesem van Aristolochia; den kelk van Seu- 
tellaria; „de bloemkroon van Calceolaria enz. ; 
de gelipte en gemaskerde bloemen; de meeldraden 
met in aanhangsels voortgezet conxectivum (a); 
den stempel van Scaevolaceae en Goodenia- 
eeae (6); de vruchten van vele Cucurbitaceae, 
Ficus, Leeythis, vooral ook van Jeffersonta di- 
phylla ; vruchtdoos van Loofmossen (die in den 
langen steel weder eene overeenkomst aanbiedt), 
in de vruchtbare frondes van Thyrsopterts (c), 
ja zelfs in haren van Drosera b.v. en Primula 
chinensis. Even zoo de tweede groep, waar- 
voor wij reeds boven eenige voorbeelden aanga- 
ven, 


(a) Door DrcaNpourr ook in een miswas bij inca 
miror waargenomen. Zie Organogr. Pl. 47. fig.e. 

(B) Zie de Verhandeling van den Heer Korrtuars in 
dat Tijdschrift, IV. p. 370 374. 

(ec) Afgebeeld in Presr’s Pteridographia etc.;, 
Prag. 1836. 

sar, mijnscua. D, VII, St. 3 en 4, 25 


350 


Na dit een en ander behoef ik naauwelijks aan te 
stippen, hoezeer het reeds voor lang geuitte gevoelen 
van den Heer Link, dat de kruikvorm een over- 
gang tot de bloem is, in allen deele bevestigd 
wordt. Even herinneren wij aan de meer of min 
gekleurde kruiken van Wepenthes, Sarracenia 
en Cephalotus, de vruchtdoozen van loofmossen, 
„de meeldraden enz. Het blad van Wepenthes is 
dan de voorstelling van eenen reusachtigen meel- 
draad of zaaddoos van een loofmos. 


Trekken wij ten slotte het verhandelde kortelijk 
te zamen, zoo hebben wij de volgende uitkomsten : 


12, De tegenstelling van bladvlak en bladsteel 
is willekeurig, die van parenchym en bladner- 
ven daarentegen berust op physiologische gronden. 

2°, De verdeeling in enkelvoudige en zamenge- 
stelde bladen, ja de geheele vormleer dezer or- 
ganen, is even willekeurig, daar zij op eerstge- 
melde ongerijmde tegenstelling is gegrond, 

38°. De spits is het oudste gedeelte van het 
blad; de nerven en randen worden in den steel 
zamengetrokken, deze staat dus met de nerven 
tegen over het parenchym. 

4°. Het blad groeit eigenlijk naar beneden, 
zoo ook de steng, welke uit eene vereeniging van 
bladen en derzelver wijzigingen bestaat. Deze is 
als ’t ware het overblijvend product van al de 
bladen. 

5°. De volmaakste bladvorm is die van het 
schild, daar hij het middelpunt is, waarin zich 


351 


alle andere oplossen. Zoo als hij toch van den 
éénen kant uit den hart-, nier-, pijl-, hand-, vinger 
en andere vormen ontstaat , gaat hij van den an- 
deren in den schotel-, kelk-, papierhuis-, kruik-, 
regenscherm- en andere vormen over. 

6°. Deze laatste ontstaan, even als hun grond- 
vorm het schild, door vergroeijing der bladran- 
den, zoo als wij bij de kruiken van Sarracenia, 
Cephalotus, Nepenthes aan den éénen, Dischi- 
dia, Marcgravia, Norantea, Ruyschia aan 
den anderen kant meer bepaaldelijk aangetoond 
hebben. 

7°. Wanneer wij den rand als omtrek, de 
basis (oorsprong van den steel) als middelpunt 
van het blad aannemen — waartoe de beschou- 
wing van den schildvorm ons regt geeft — dan 
heeft de vergroeijing nu eens plaats in de rigting 
van het middelpunt naar den omtrek, dan weder 
omgekeerd in die van den omtrek naar het mid- 
delpunt, terwijl soms ook beide te gelijk kunnen 
voorkomen (a). 


(a) Het sehijnt mij toe dat dit bij Sarracenia calceo- 
lata het geval is. De spits van het deksel komt 
mij hier in tegenstelling tot den rand der lobben 
als bijmiddelpunt voor; dit toch kan zij als be- 
paald punt in het blad ook worden, althans wij 
zien er voorbeelden van bij in tweeën verdeelde 
bladen, zoo als bij eenige Oxalis-soorten en an- 
dere, waar zij dan met het eigenlijke middel- 
punt — den oorsprong van den bladsteel — als 
't ware versmelt, Overigens blijft het uiterst 
moeijelijk zich een duidelijk begrip der wording 

25 * 


352 


se, Uit dit verschil in rigting der vergroeijing 
moet men de beide soorten van gaping, — die 
naar boven en die naar beneden — , waarvan wij 
eenige voorbeelden bijbragten, verklaren, 


Weenen, Maart 1840, 


VERKLARING pen AFBEELDING, 


Fig. 1, Blad van Ceratonia Siligua, waaraan 
a, a* tot kelkjes, en 4 op cene bijzondere wijze 
vergroeid zijn. 

Fig. 2. Beide kelkjes «, a* tweemaal vergroot 
om de nervatuur te laten zien; 5 en b* stellen 
ze doorgesneden voor, 

Fig. 3, Bijzonder vergroeid blad 5 tweemaal 
vergroot; bij a heeft de vergroeijing plaats ge- 
vonden. 

Fig. 4. Hetzelfde van ter zijde om het kleine 
zakje a te laten zien. 

Fig. 5. Ideale voorstelling der vergroeijing; a, 
middelnerf , 6, vergroeide zijnerven, ec, vrije, d, 
enkelvoudige. 

Fig. 6. Gedeelte van een blad van Ceratonia 


van dit eigendommelijk blad te maken; alleen het 
onderzoek van de levende plant, doch vooral 
dat der kieming, kan ons stellige uitkomst ver- 
schaffen, 


353 


Siligua, waaraan a een drievoudig , b een geleed 
blaadje. 3 

Fig. 7. Evenzeer langs den middennerf in twee 
bladvlakten verdeeld blaadje, met minder duide- 
lijke geleding; fig. 8 hetzelfde van de achter- 
zijde, waar de zakvormige holte in ’t oog valt, 

Fig. 9. Blad van Ceratonia Siligua meta, 
in twee bladvlakken verdeeld blaadje, zonder ge. 
Jeding. 


eme Os an 


NASCHRIFT, 


Onder het afdrukken van bovenstaande Bij- 
drage, zag ik te Amsterdam bij den Heer Sprir- 
GEREER exemplaren der pas ontdekte Heliamphora 
nutans, uit de Collectie van den Heer Scrom- 
guacm afkomstig. De bladen, welke ik door 
eene zeldzame welwillendheid, — waarvoor ik 
den Heer SprirarreeR mijnen opregten dank 
openlijk betuig — konde onderzoeken, leverden 
zoo veel belangrijks op, dat zij eerlang het on- 
derwerp zullen zijn van eene bijzondere Mededee= 
ding. Voorloopig kan ik echter niet nalaten aan 
te stippen, dat ovk zij de theorie der randver- 
groeijing ten stelligste bevestigden, Bij geen an- 
der zag ik het zelfs zoo duidelijk, daar eene sleuf 
in de voorzijde van de kruik (pag. nfer, van 
het blad) aantoonde, dat hier de vergroeijing niet 
zoo volkomen plaats greep. Gewigtig is ook de 
spleet in het bovenste gedeelte van de kruik; het 


354 


naar elkander toegevouwen en van lieverlede za= 
mengegroeid zijn der randen valt daarbij zoo zeer 
in 't oog. Kortom, één der bladen is een zoo 
treffend bewijs mijner stelling, dat ik hetzelve 
zeker had afgebeeld, indien het mij vroeger ware 
voorgekomen , nu moet het tot later bespaard wor= 
den. (Zie intusschen Linn. Transact. XVIII. p. 429). 

Ik maak mij verder deze gelegenheid ten nutte 
om nog eenige aanmerkingen en verbeteringen 
hierbij te voegen. 

De Eucalyptus peltata n. sp. en Araliacea 
nov. gen. (zie bl. 323) zag ik in de rijke ver- 
zameling van zeldzame Nieuw-Hollandsche planten 
van den Baron Hüctr te Mitzing bij Weenen. 

Bij de op bl. 325 genoemde planten moet nog 
gevoegd worden Cotyledon wmbella , eene op 
oude muren in Ïtaliën zeer algemeene plant. De 
kleine-kiemplantjes hebben schildvormige bladen , 
de volwassene dikwijls schotel- ja bekervormige. 

De boven het water uitstekende bladen van 
Nymphaea en Nuphar, bl. 327. Ik zag er 
vele van dien aard in den Hortus te Napels 
{6 Julij 1, 1), alle waren in den vorm van een 
papierhuis omgekruld en staken van 1—lt voet 
boven den waterspiegel uit; eenige weken vroe= 
ger, bij den toen bijna 2 voet hoogeren water- 
stand in den vijver, hadden zij als gewoonlijk, 
op 't water gedreven, Dit verval mogen wij dus 
als aanleidende oorzaak hunner afwijkende groei- 
wijze aannemen. 

Voor de verklaring der bladen van Baukinia, 
Jeffersonia, Clif/ortia, eenige Oxalis-soorten enz. 


355 


(zie bl, 329) — waarbij men nog anderen b. v. 
Urtica biloba zoude kunnen voegen — vond ik voor 
weinige dagen een nieuw bewijs in twee monstreuse 
bladen van Volkameria japonica, uit den tuin 
van Mevrouw de Douairière Voscn van Avrsaer 
te Gouda, De middelnerf is in hare ontwikke« 
ling gestoord en heeft slechts eene lengte van 12 
en 3 Ned. D., terwijl de zijnerven zich ter lengte 
van 8 en 10 aan het ééne, van 8E en 9 aan het 
andere blad uitstrekken. De bladen zijn hierdoor 
als in 't midden verdeeld tot op een’ betrekkelijk 
korten afstand van den oorsprong des bladsteels, 
en geven in ieder van de bladhelften, die door 
deze verdeeling ontstonden, den vorm der gewone 
bladen weder. Zij gelijken vrij wel op bladen 
van sommige Bauhinia's, b. v. acuminata (a). 
Zij vormden te zamen een bladpaar, en waren 
in hunne bladhelften een weinig kapvormig (cu- 
cullata). : 

De gestoorde ontwikkeling van de middelnerf 
schijnt mij almede de oorzaak van den afwijkende 
bladvorm bij Begonia (zoogen. scheve bladen , 
folia obligua). De nerf tusschen den bladsteel 
en de oogenschijnlijke bladspits is geen ware mid- 


_— 


(a) Zie Verhandelingen over de natuurlijke geschie- 
denis der Nederlandsche Overzeesche Bezittingen, 
enz. 2e Aflev. Botanie No.1. Tab. IX. fig.3. De 
vergelijking der overige daar afgebeelde soorten 
(2. hirsuta, Tab,IX. fig. 1; B. kockiana, Tab. 
X, en B. pyrraneura, Tab. XI), bevestigt 


evenzeer ons gevoelen. 


356 


delnerf, maar slechts een boven de overigen ont- 
wikkelde zijnerf ; de ware, primitieve middelnerf 
ligt er naast, en schijnt oppervlakkig beschouwd , 
zijne zijnerf. Deze verklaring wordt bewezen door 
de aandachtige beschouwing van de hoofdnerven, 
welke steeds in gelijken getale aan weerszijde van 
den waren middelnerf liggen ; verder door de ver- 
gelijking der bladen van de verschillende soorten 
van het geslacht, deze toch zijn te schever naar 
mate zich de eerste, tweede of derde zijnerf — 
van den waren middelnerf naar den rand tellende — 
boven de overige heeft ontwikkeld; eindelijk door 
de ontwikkeling der bladen zelve, welke naar= 
mate van hunnen ouderdom in scheefheid toene» 
men, terwijl zij in zeer jeugdigen leeftijd geheel 
regt waren, 

Be afbeelding der kiemende Wepenthes door 
Granam (verg. bl. 338), is overgenomen door 
den Heer Korrrars, in zijne belangrijke Verhan- 
deling over het geslacht Nepenthes (a). Ook 
Nepenthes gymnamphora, Reinw. (Tab. III) is 
daarin afgebeeld. Het zoude ons te ver voeren 
dit veel omvattende werk meer in ’t bijzonder te 
beschouwen ; zoo als wij reeds boven zeiden, zou-= 
den wij ons bij eigen waarneming bepalen, en 
kunnen dit hierin te gereedelijker doen , daar het 
voor den belanghebbenden beter is, zelve den 
tekst na te lezen en te vergelijken, 


(a) Zie het reeds boven aangehaalde prachtwerk , 
Verhandelingen enz., Tab. IV. 71—75. 


Zijdschr. voor Nat. Gesch. Deel VI. 


Auct. del. 


Jteendr. mv, L, Jprunger, Leiden. 


357 


Bij het bl. 344 aangevoerde omtrent het aan- 
‘wezen van sfomata, voeg ik nog het voorbeeld 
van Stratiotes. aloides , waar zij in het boven ’t 
water uitstekende gedeelte zeer menigvuldig zoo 
wel op de boven- als onderbladzijde ter gemid- 
delde lengte van 0,0030—0,0027 en breedte van 
0,0015—0,0018 P. D, voorkomen, terwijl zij in 
het onderwatersch gedeelte van het blad ten eene- 
male ontbreken. De Schrijvers welke aan gemelde 
plaut sfomata ontkennen, b. v. Meijen (a) , heb- 
ben waarschijulijk slechts dit onderste gedeelte on- 
derzocht. In de onderbladzijde der boven gemelde 
Nymphaea en Nuphar-bladen , welke tijdens mijn 
bezoek reeds. verscheiden weken in dien bijzon- 
deren toestand verkeerden, heb ik er geene ge- 
vonden, Evenmin in de onderbladzijde van Ve- 
dumbium luteum, welke toch immer boven water 
uitsteekt. 


Deventer, September 1840. 


Ca) Marlemer Preisschrift, pag. 64. 


OVER 


WORMEN, 


VOORKOMENDE IN DE OOGEN VAN SOMMIGE DIEREN 
EN DEN MENSCH, VERGEZELD VAN EENE WAARNE- 
MING OMTRENT EEN BIJZONDEREN , TOT DUS 
VER NIET BESCHREVEN, WORM, VERWIJDERD 
UIT HET 00G VAN EEN PAARD, DOOR DE 
OPENING VAN HET HOORNVLIES ; 


DOOR 


D'. A. NUMAN, 


Directeur en Hoogleeraar aan ’s Rijks Vee- 
Artsenijschool, te Utrecht. 


ne 


Vi oorgelezen in de Vergadering der Eerste 
Klasse van het Koninklijk- Nederlandsche 
Instituut van Wetenschappen „ Letteren, 
en Schoone Kunsten, op den 24 Mei 4840, 


Gelijk veelvuldige deelen van het dierlijk lig- 
chaam , zoowel de grootere holligheden , namelijk 
de maag en darmbuis, als de bijzondere weef- 
sels, ook de bloedvaten (a) en sommige afgeschei- 


(a) Men zie omtrent het voorkomen van wormen. in 
het hart en de bloedvaten van den bruinvisch en 
andere dieren, de Verhandeling van den Hoog- 
leeraar W. Vrouik, in de Bijdragen tot de Va- 
tuurkundige Wetenschappen, Deel 1. bladz, 77 
en verv. 


359 


dene vochten, aan eene groote verscheidenheid 
van ingewandswormen huisvesting verleenen, wel- 
ke, onder eene bijzondere werking van het le- 
vensyermogen der dieren, waarin zij voorkomen, 
hun aanwezen verkrijgen, en, als parasitische 
voortbrengselen, zich ten koste der laatste onder- 
houden, waarmede zoo niet altijd, ten minste 
meermalen ziekelijke verschijnselen gepaard gaan, 
zoo is cok de oogbol er niet van bevrijd, om 
zoodanige vreemde inwoners somwijlen te her- 
bergen. Vele enthelminten, derzelver woonp!aat- 
sen, en de verstoringen, welke zij te weeg bren- 
gen in de ligchamen, waaraan zij eigen zijn, 
waren reeds van oudsher bekend. Doch de ken- 
nis aan sommige inwonende wormen en derzelver 
huisvesting, in deelen, waarin zij vroeger niet 
gevonden waren, zijn wij grootendeels verschul- 
digd aan de zich opvolgende waarnemingen en 
nasporingen van lateren tijd, Pit is vooral het 
geval te aanzien der oogwormen. Deze waarne- 
mingen leeren ‚ dat er niet alleen in de oogen van 
sommige grootere zoogdieren en zelfs van den 
mensch, maar ook in die van vogels en amphibiën, 
doch vooral in de oogen van visschen , wormen 
worden ontwikkeld. Het is inzonderheid Dr, Arz- 
XANDER VON Nonpmasx (a), Hoogleeraar in de 
Zoologie en Kruidkunde aan het Lyceum Ricue- 
ieu te Odessa, welke opzigtelijk dit onderwerp 
de natuurlijke geschiedenis met nieuwe en belang- 


(a) Mierographische Beiträge zur Me aturgeschichte der 
wirbellosen Thiere, Berlin 1832. 


360 


fijke ontdekkingen heeft verrijkt. Hij verzekert, 
dat hem reeds ongeveer zeventig verschillende 
oogwormen zijn bekend geworden, waärvan al- 
leen bij den baars vijf soorten worden gevonden. 
De oogwormen behooren, volgens hem, alle tot 
soorten uit de familie der draadwormen ( We- 
matoidea), der blaaswormen (Cystica) en der 
zuigwormen (Frematoda). Hij noemt eene reeks 
op van een en dertig onderscheidene visch-soor= 
ten, door hem — sommige ten grooten getale — 
onderzocht, in wier oogen hij bijna altijd wor- 
men aantrof, en zulks zoowel in het glasvocht en 
de kristallens, als tusschen dit ligchaam en des- 
zelfs beursje, tusschen de platen van het hoorn- 
vlies, van het regenboog-vlies, in de klier van 
het vaatvlies (choroïdal-drüse), tusschen dea 
harden oogrok en het netvlies, in het waterach- 
tige vocht, in één woord, in alle deelen of weef- 
sels van het oog en deszelfs verschillende voch- 
ten. ì 
Behalve onderscheidene draadwormen , door 
von Norpmanr in het oog van den mensch (Fi- 
larta oeult humani), van het haselhoen , en den 
schelvisch (Filarta crasstuscula) , een spoelworm 
(Ascaris oculi Ranae) in het oog van een kik- 
vorsch, de priemstaartworm (Ozyuris velocis- 
sima) in het oog van den baars, en de blaasstaarte 
worm (Cystieercus) in dat van het varken waare 
genomen, noemt hij nog verschillende andere 
enthelminten , als Diplostomum volvens en cla=" 
vatum, Distomum annuligerum, en Holosto- 
mum brevicaudatum, alle in de oogen van baar- 


361 


zen, en Holostomum cuticola in de oogen van 
karpers ontdekt. Wormen uit de familie der Tre- 
matoden werden dikwijls in groote menigte in de 
oogen der meeste, door hem onderzochte, visschen 
aangetroffen a). Grscueror vond insgelijks draad- 
wormen in de kristallens van een een en zesligja- 
rigen man, die aan kataract leed, welke door 
vor Amor (5) was uitgenomen. _ Door dezelfde 
waarnemers werden mede tusschen de kristallens 
en het beursje bij een kind van vijf maanden oud, 
dat door aangeboren kataract was aangedaan, 
dubbeleindopening - wormen (Distoma oculi hu- 
mani) gevonden. Dr, Sömxerine (ce) deelde, in 
het jaar 1829, aan de vereeniging der Natuuron- 
derzoekers te Heidelberg, de waarneming mede 
van een levenden blaasstaartworm , ter grootte 
van eene wik , aanwezig in het oog van een acht- 
tienjarig meisje, en door de opening van het 
hoornvlies uit hetzelve verwijderd. Scorr wil een 
blaasstaartworm, uit de voorste oogkamer van 
een meisje weggenomen, voor eene nieuwe soort 
aangezien hebben, doch volgens vox Srerorn en 
Lrvckanr was deze worm dezelfde met den Cys- 


(a) von NornpMmannN, t. a. p. 5.5: 

(5) J.W. Annoup, Lehrbuch der pathologischen Phy- 
stologie, Th. II. S. 744 en 745. Vergelijk over 
deze wormen Dr. A. von Ammon, MTinische 
Darstellung der Krankheiten des menschlichen 
Auges, Berlin 1838, S. 37. Fig. XXIII, XXIV, 
XXV. 

(c) Asis van OkeN 1830, 5, 717; von NorDMaNN, 
ta, p. 5.8, 


362 


ticercus cellulosae (a. Dit schijnen de weinige 
gevallen te zijn, welke omtrent het bestaan van 
een blaasstaartworm in het menschelijk «oog tot 
dus ver zijn bekend geworden, Deze worm wordt 
evenwel, volgens den Hoogleeraar J. van per 
Horven (5), meermalen in het oog van het var= 
ken aangetroffen, hetwelk ook door von Norv- 
MANN is bevestigd, die denzelven in vier varkens- 
oogen van de achttien, welke hij onderzocht , 
aanwezig vond. Zij bevonden zich in een dezer 
oogen niet alleen in eene vrij groote hoeveelheid 
binnen hetzelve , maar tevens ‘aan den uitwendi- 
gen oogbol, in het celweefsel, en tusschen de 
oogspieren. Dezelve waren geene andere dan de 
blaasstaartworm van het celweefsel. Het is be- 
kend, dat het huisvarken bovenal aan de ontwik- 
keling van dezen bmnenworm, die zich meerma- 


(a) Dr. C. Tu. von Srepoun, Bericht über die Leis- 
tungen im Gebiete der Helminthologie, während 
des Jahres 1838, in het Archiv für MNaturge- 
schichte, von Dr. Ar. Fr. Auc, WreEcMANN, 
Dter Jabrgang, Stes Heft, Berlin 1839, S. 167. 
Hier worden mede voorbeelden aangehaald van 
de aanwezigheid van denzelfden blaasstaartworm 
bij den mensch, zich tusschen het bindvylies en 
hoornvlies bevindende, welke door de eenvou- 
dige opening der conjuncttva van derzelver plaats 
werden verwijderd. Men vindt hiervan insgelijks 
een geval medegedeeld, bij een meisje van 23 ja- 
ren waargenomen, in de Medicinische Jahrbücher 
des Kaiserl. Königl. Oesterreichischen States, 
B. XVIL. Neue Folge, H. HIL. S, 500. 

(b) Manaboek der Dierkunde, D.I. bl, 115. 


363 


len door bijna al de deelen van het ligchaam, in 
het celweefsel vertoont , onderhevig is, welke 
toestand bij de Landlieden algemeen met den 
naam van gortigheid bestempeld wordt. _Vroe- 
ger heeft men gemeend, dat deze blaasworm al- 
leen bij het varken in den huisselijken staat, doch 
geenszins bij het wilde varken zoude worden aan- 
getroffen (a), en daaruit een grond ontleend voor 
de stelling, dat de enthelminten niet door de 
ouders op de jongen worden overgebragt. La- 
tere waarnemingen hebben evenwel geleerd, dat 
de Cysttcercus cellulosae of Hydatis Finna, 
hoewel zeldzaam, ook bij het wilde varken voor- 
komt (5), waardoor de bedoelde gevolgtrekking 
moet vervallen. Dat voor het overige deze blaas- 
worm ook in de hersenen en andere deelen bij 
den mensch voorkomt, daarvan vindt men voor- 
beelden medegedeeld, door Nrver (c). 

Er zijn, sedert latere jaren, zoowel in Natuur- 
en Geneeskundige, als in Vee- Artsenijkundige 
schriften , onderscheidene waarnemingen medege- 
deeld, welke aanwijzen, dat ook het paard, de 
ezel, de muilezel, en het rund aan oogwormen 
onderhevig zijn. Men vindt, betrekkelijk het 


(a) BrumeNnAcu, Handboek der natuurlijke Histo- 
rie, vertaald door BexNer en Orrvren, Leyden 
1802. bl. 592. 

(4) Borpacu, Die Physiologie als Erfahrungswis- 
senschaft, Th. 1. S. 24. 

(e) Observations de eysticerques ladriques du cerveau, 
in de Preyclographie des Sciences médicales , 
Bruxelles, Janv. 1840, 


364 


paard, daarvan gevallen bekend gemnakt door 
Micuaëcrs («), Srak (6) , Laumenern (ec), Wier (d), 


(a) 


(6) 


(e) 


Magazin für theoretische und practische Thier- 
heilkunde und thierarzliche Policey , von Dr. 
S. J. Teurern, B.L. H. 3. S. 287, Karlsruhe 
1815. Men vindt hier op bl. 289 vermeld’, dat, 
volgens Bonner, door. SrieeLtus, omtrent de 
huisvesting van eenen worm in het glasvocht van 
het oog eeus paards gewag wordt gemaakt, zon- 
der dat daarvan, in dit geschrift, nadere omstan- 
digheden worden opgegeven, noch de plaats 
wordt aangewezen, alwaar het geval bij de ver- 
melde Schrijvers staat opgeteekend, Ik heb de 
werken van BoNNer en SricerLIus op dit on- 
derwerp nageslagen, doch daaromtrent niets ge- 
vonden. Wel vind ik bij Srierutus, op het 
eind van het vijfde Hoofdstuk des tweeden boeks, 
dat hij spreekt van wormen, door hemvaangetrof- 
en in de bloedvaten; met name in de poortader 
vân dieren, doch niet in het oog. Het is desniet- 
temin mogelijk, dat zulks op eenige plaats staat 
aangeteekend , daar ik die uitgebreide werken 
hierover niet van woord tot woord heb kunnen 
nalezen; Medioinisch- Praktische Bibliatheck , 
B.1I, S. 241, 

C. A. Ruporrnr, Zntozoorum Synopsis, Bero- 
lini 1819. pag. 213. J. Fr. M‚ Ourens, de vegen 
tativis et animatis corporibus, in corpore animato 
reperiundis , Dissertatio, Pars 1. cum tabulis 
aeneis, Gottingae 1815. pag. 5ú. Medicinische 
Jahrbücher des K. K. Oestenreichischen States, 
Wien 1813. B, 2. 2St. S. 174—178, 

TeEurrEL, t. a. pl. 


(d) Teurren.t. a. pl. Tot welk geslacht of soort 


de worm, door Wriruu beschreven, en waarvan 
in het genoemde Tijdschrift eene afbeelding ge- 


365 


Horkinsox-(a) , Moncas (5), Twinine (ec), Kes- 
NEDY (d), Arkinsor (e)‚ Garve, Kanpren (/) 


geven wordt, behoort, wordt niet bepaaldelijk 
uitgedrukt. Volgens deszelfs natuurlijke grootte 
schijnt hij tot het geslacht Filaria te moeten 
worden gebragt; doch naar deszelfs sterk ver- 
groote afbeelding te oordeelen , heeft hij inde- 
daad vele overeenkomst met eene kleine slang, 
of liever paling, zijnde voorzien van eene soort 
van vinnen aan den kop, rug, en staart. Ik 
moet het onbeslist laten, in hoe ver deze afbeel- 
ding al dan niet naauwkeurig zij. 

(a) Transactions of the American philosoph. So- 
ciety, Vol. I.; account of a Worm in a horses 
eye. 

(6) Hetzelfde werk: of a living snake in a living 
horses eye, Zie mede Rupourur, Entozoorum 
sive vermium intestinalium Historia naturalis, 
Vol. 1. pag. 134 en 348. 

(ce) Recueil de Médecine vélérinaire et comparée, 
Paris 1827. p. 579. 

(d) Pkhilos. Transactions of Edinb. Vol. IX. p. 107; 
Bulletin des Sciences naturelles, 1826. No. 2, 
p. 122.; Wotice sur un vers non décrit (Ascaris 
pellucida) trouvé dans les yeuz des chevaux dans 
PInde; Bijdragen tot de Natuurkundige Weten- 
schappen, D. L. bl. 127.; Asiatic Journal, 1825. 
p- 202. ; Journal de Medecine vétérinaire et 
comparde, 1826. p. 167. 

(e) Zondon Medical and Physical Journal, Aug. 
1820. 

(A) S. von TenseckKen, Zeitung für die Pferdezucht, 
die Pferdekenntniss, Roszarznei- und Reitkunst, 
B. 1. H.2. XIN. S, Vorer, Magazin für das 
Meueste aus der MWaturgeschichte und Physik, 
B.V. St.3.S. 164. B. A. Greve, Erfuhrun- 

NAT, TĲDsCHa, D, VII, St, 3 en 4, 26 


366 


en Buscn (a), en ten aanzien van den muilezel, 
door Bourearn (6) ‚terwijl hieromtrent van vroe= 
gere voorbeelden, in Frankrijk, Portugat en 
Spanje waargenomen, door Roper (c) gewag 
wordt gemaakt. Ook vindt men voorbeelden van 
oogwormen. bij den ezel (d). 

Opzigtelijk het bestaan van oogwormen bij het 
rund hebben Decuurbar (e), SAnvin (f), Rocne- 
Luzix (g) en Craresaun (A) waarnemingen aan 
het licht gebragt. 


gen und Beobachtungen über die Krankheiten der 
Mausthiere im Vergleich mit den Krankheiten der 
Menschen, Oldenburg 1818. B. 1. S. 173. 

(a) Magazin für die gesammte Thierheilkunde, her- 
ausgegeben von Dr. E. F, Gurrr und Dr. C, H‚ 
Herrwic, Berlin 1835. Th. I. S. 28. 

(5) Recueil de Médecine vétérinaire, Tom. 1. p. 119.; 
Bulletin des Sciences Meédicales , Tom. VIII. 
p. 120. ; Arrales d’ Agriculture Francaise, 2 Serie. 
Tom. LX. p: 304, 

(c) Recueil de Médecine vétérinaire, Tom. VIII. p- 
287.; Ser. FrANc. pe MenNpo Trreozo, in 
Hist. e Memor. da Academ. R. das Sciencias da 
Lisboa, Tom. V. Part. I, p. 60. Verg. Bu/- 
letin des Sciences médicales, Janv. 1829. p. 31.; 
FRANC. GoRNIA CARERO, in Znstitutiones de dl- 
beitaria, Madrid 1755. 

(d) Greve, Erfahrungen u. s. w., s. 175. 

(e) Mémoires et Observations sur la Médecine et Chi- 
rurgie vétérinaires, Lyon 1816. Tom. II. S. 435. 

(f) Recueil de Médecine vétérinaire, Tom. IV. pe 
581. 

(2) Recueil de Médecine vêtérinaire , 1836. p. 279. 

(%) Journal Pratique de Médecine vétérinaire, 1827, 
p. 522, 


367 


Ofschoon het uit de beschrijvingen , door de 
opgenoemde waarnemers, van deze oogwormen 
gegeven, niet met zekerheid valt te bepalen, of 
dezelve alle tot een en hetzelfde geslacht en dezelfde 
soort behooren, zoo schijnen zij evenwel tot de 
familie der ronde of draadwormen te moeten wor- 
den gebragt, moetende de tepelvormige draad- 
worm (Filaria papillosa R., Filaria equi Guz- 
zin, Gordius eguinus AricAarm) voor den 
meest algemeen voorkomenden oogworm bij de 
gemelde dieren worden gehouden, Volgens de 
beschrijving echter, welke Twisrse geeft van den 
oogworm , door hem in Indië bij een paard waar- 
genomen , schijnt het twijfelachtig of dezelve voor 
dezen moet gehouden worden. Krnxeny noemt 
den worm, welke almede in Indië in de oogen 
der Paarden voorkomt, en, volgens hem, nog 
niet beschreven zoude zijn, Ascaris pellucida, 
Dezelve houdt zich op in het waterachtige vocht, 
en is in Bengalen bekend onder den naam van 
Sanp of oogslang van het paard, Anderen wil- 
len, dat, behalve dezen Zepelvormigen draad- 
worm, ook de Kleine gewapende pallisaden- 
worm (strongylus armatus minor) in de oogen 
der paarden wordt aangetroffen; terwijl Runor- 
pur (f) vermoedt, dat de worm, door LAuBENDER 


(£) Bemerkungen aus dem Gebiete der Naturgeschich- 
te, Medicin und Thierheilkunde, auf eine Reise 
durch ein Theil von Deutschland, Holland, und 

Frankreich, Berlin 1804, Th. 1. S. 14. Teur- 
FEL, L. a. p. S. 288, 

26 * 


368 


te Weenen, in den ziekenstal van het Militair- 
Vétérinair Instituut waargenomen , voor een’ palli= 
sadenworm, en geenszins voor een’ draadworm 
moest gehouden worden. Grrve vermeldt mede, 
dat de worm, door hem in het waterachtige vocht 
ontdekt, welke zich achter het doorschijnende 
hoornvlies slangvormig heen en weêr bewoog, eene 
volkomene gelijkheid had met de kleine pallisa- 
denworm, hoedanige in de aneurismata bij paar- 
den gevonden wordt, 

De worm, door Deaurirrème, in het oog van 
een Rund opgemerkt, werd gehouden voor een 
Ascaris vermicularis , waaraan geen kop of staart 
te onderkennen was (a). De worm, door Sar= 
min, te Dournge, in het Departement du Tarn 
in Frankrijk, in de oogen van rundbeesten waar- 
genomen, wordt door hem gehouden’ dezelfde te 
zijn met den worm, waarvan door Bosc eene 
afbeelding en beschrijving is gegeven in hèt Journal 
de Physígue van 1819, en welke aldaar besteme 
peld wordt met den naam van Z'hélazie de Rho- 
des, naar den Vee-arts, die denzelven het eerst 
heeft bekend gemaakt. Het is intusschen, volgens 
de opmerking van een anderen Franschen Vee- 
artsenijkundige, met name Desmanesr (6) twijfel- 
achtig, of de worm, waaraan Rroprs den naam 
Thélazie heeft gegeven, voor denzelfden te hou- 
den zij met dien, door Bosc beschreven en afge- 
beeld; daar de eerstbedoelde, hoewel met de Fi= 


(ae) Gomer, t. a. pl. 
(5) Recueil etc,, Tom, IV. p. 58Ì. 


369 


laria papillosa veel overeenkomst hebbende, ge- 
vonden „was boven het oog en onder het ooglid 
van het rund, welke dus vermoedelijk zal heb- 
ben behoord tot de Filaria lachrymalis, die in 
de traanbuizen , alsmede somwijlen tusschen den 
oogbol en de oogleden. wordt aangetroffen. Dit 
laatste heeft, volgens Gurrr (aj, die verklaart 
dezen worm, bijna elken winter, bij de ontle- 
dingen te vinden, plaats, wanneer de wormen 
uit de traanbuizen zijn uitgekropen, of door de 
tranen. worden uitgespoeld,  Intusschen is later 
de oogworm, welken Boscr,, met goed gevolg, 
deor middel der opening van het hoornvlies, uit 
de voorste kamer van het oog van een paard 
wegnam, door Gurrr voor het wijfje van den 4ra=s 
nen-draadworm erkend, welke hij vroeger alleen 
in de uitvoeringsbuizen der traanklier had gevon- 
den (5). 

Waarschijnlijk is het deze zelfde Filaria la= 
chrymalis, welke door Guror, Bror, en vroeger 
door Basor en Moners, insgelijks in het men- 
schelijk oog, tusschen het harde hoornvlies en het 
bindvlies, meermalen, vooral bij Negerinnen, werd 
dangetroffen (c). 

Volgens de aangehaalde mededeeling mag dan 
worden vastgesteld, dat er meer dan eene soort 


(c) Lehrbuch der pathologischen Anatomie der Hause 
sáugelhiere, Berlin 1831. Th.1. S. 337. 

(d) Gurur und Heerwie, Magazin t. a. pl. 

(€) Fronteers Neue Wotizen, B. VIJL. S. 229, Ueber 
Wurmer, welche sich unter der, den vordern 


370 


van enthelminten en wel van onderscheidene ge- 
slachten, in de oogen der grootere huisdieren 
worden ontwikkeld, en niets verbiedt ons aan te 
nemen , dat er nog meerdere soorten van oog wor- 
men zullen worden ontdekt, welke tot dus ver 
aan de waarneming zijn ontgaan. 

Doorgaans is er slechts een enkele worm, doch 
ook meermalen zijn meerdere wormen aanwezig, 
terwijl ook meestijds slechts een oog door dezelve 
is aangedaan. Rocrure-Lueix verhaalt intusschen 
het geval, dat, bij een rund, door middel der 
opening van het hoornvlies, zeven wormen op 
eens met het waterachtige vocht ontlast werden, 
Dezelve waren door elkander geslingerd. In het 
geval, door Bourpearp medegedeeld, werden bij 
eene muil-ezelin, eerst door dezelfde kunstbewer- 
king, twee draadvormige wormen, een ter lengte 
van dertig strepen, de andere van twaalf strepen, 
uit het oog verwijderd, en meer dan twintig da- 
gen later, op dezelfde wijze nog wederom een 
wvorm van dezelfde soort, ter lengte van zestien 
strepen. 

De Vee-arts Cuareraup geeft de volgende be= 
schrijving eener bijzondere oogziekte , waaraan het 
rund in Frankrijk vrij dikwijls onderhevig is, en 
welke door hem wormachtige oogontsteking (oph= 
thalmie vermineuse) genoemd wordt. Hij verzekert 


Theil des menschlichen Auges bedeckenden , 
Schleimbaut aufhalten. Verg. WIeGMANN ,dr- 
chiv für MNaturgeschichte, Berlin 1839. S. 158. 
Grscuripr, die Entozoen des duges, S. 3. 


371 


deze oogziekte, sedert het verlaten der Vee-art- 
senijschool te Alfort in 1805, meer dan honderd 
en vijftig malen te hebben waargenomen, dat 
dezelve altijd met goed gevo'g door hem is be- 
handeld , indien hij tijdig genoeg werd geroepen, 
«en dat vele andere Vee-artsen de oogwormen met 
hem dikwijls hebben gezien. De bedoelde ziekte 
ontstaat, maar de ondervinding van Craraxaun, 
altijd van het begin der maand Junij tot in No- 
wember, en nimmer in de andere saisoenen, hoe- 
vel de kiemen der wormen somwijlen iets later 
zijn gezien; doch welke dan niet verder ontwik- 
keld werden, Hij meent dus, dat eene warme 
Juchtsgesteldheid als eene noodzakelijke: voor- 
svaarde moet worden beschouwd voor het ontstaan 
van deze parasitische wezens. 

In het begin openbaart zich ontsteking aan een 
of beide oogen. Het laatste komt echter zeld- 
zaam voor. De oogen tranen, de oogleden zijn 
gezwollen en het bindvlies is meer of minder ont- 
sloken, naar mate van de prikkelbaarheid des 
diers, terwijl het doorschijnende hoornvlies een 
weinig verdonkerd is, Deze verschijnselen kun- 
nen den jongen kunstoefenaar dikwijls doen dwa- 
len, door dezelve voor de eigenlijke ziekte te hou- 
den, terwijl zij slechts de uitwerking eener andere 
oorzaak zijn, De genoemde Vee-arts vergiste zich 
daaromtrent in het begin zijner praktijk meerma- 
len, meenende met eene gewone oogontsteking te 
doen te hebben, ‘waartegen dan aderlatingen, 
verzachtende en pijnstillende geneesmiddelen wer- 
den aangewend, Doch ziende, dat deze behan- 


372 


deling geene de minste uitwerking ten goede aan= 
bragt, maar dat integendeel de toevallen verer- 
gerden, onderzocht hij het oog meer naauwkeu- 
rig, en vond toen tot zijne verbazing, in ‚het 
waterachtige vocht des oogs, een’ kleinen worm 
zwemmen, ter dikte van een haar, en ongeveer 
een duim lang. 

Wanneer het rund zoo geplaatst wordt, dat 
het volle daglicht in het oog kan vallen, worden 
mede somwijlen, in de voorste kamer, naar den 
bodem des oogs, een of twee ligchamen van eene 
bleek - roodachtige kleur, ter grootte van eene 
kleine linze of erwt, opgemerkt. Dit zijn;de 
omhulsels of kiemen der wormen ,-die zich later 
moeten ontwikkelen.” Hij zag indedaad, dat, 
na drie, vier, en zelfs tien dagen, de ‘ywormen 
begonnen uit te komen, en zich enophoudelijk 
te bewegen. In vier en twintig tot zes en‚derlig 
uren is derzelver ontwikkeling volkomen, Zij 
bewegen zich dan zonder tusschenpoozen , van 
onderen naar boven, en voor de gris, welke zij 
somwijlen aanraken. « In dit geval maakt, het 
rund eene ligte beweging met den kop, even als 
of het door iets onverwachts wordt aangedaan, 
Voor het overige komen deze wormen meest cen= 
zaam voor; zelden zijn dezelve ten getale. van 
twee aanwezig. Cmarexaup oordeelt „dat dezelve 
moeten gebragt worden tot die wormen, welke 
door Crarerr, in zijne Verhandeling » Sur des 
maladies vermineuses, crinons of haarwormen 
worden genoemd. 

Uit het hier gegeven korte overzigt ‚hetwelk 


373 


welligt met meerdere waarnemingen, welke niet 
tot mijne kennis zijn gekomen, of waarvan ik 
geene aanteekening heb gehouden, zal kunnen 
xvorden aangevuld, zal men mogen’ afleiden, dat 
het ontstaan van oogwormen bij onze gewone 
grootere huisdieren niet zoo zeldzaam plaats heeft, 
als het gemis van vroegere waarnemingen of het 
gering getal derzelve schijnt aan te duiden. Men 
zal daarom mogen vertrouwen, dat, naarmate 
de oplettenheid op dit onderwerp meer geves- 
tigd wordt, de kennis, ook van dit gedeelte 
der enthelmintologie, in betrekking tot de ziek- 
tekunde des oogs, meerdere volkomenheid zal 
erlangen ; waartoe in de eerste plaats vooral eene 
vlijtige verzameling van daadzaken bevorderlijk 
zijn zal, 

Vele der aangehaalde waarnemingen zijn uit de 
warmere gewesten , namelijk de tropische landen, 
en uit de zuidelijke streken van Europa, met 
name Frankrijk, Spanje en Portugal afkomstig. 
Het schijnt dus, dat de oogwormen hier bij de 
bedoelde dieren menigvuldiger dan in andere ge- 
westen voorkomen, tenzij men mogt kunnen aan- 
nemen, dat dit verschijnsel elders aan de opmer- 
king meer is ontsnapt. Intusschen zijn ook de 
meer noordelijke klimaten van deze worm-ont- 
wikkeling niet uitgesloten, zoo als door de ge- 
vallen in Duitschland, en het, hierna te melden, 
voorbeeld, in ons land waargenomen, bevestigd 
wordt. 

Ter verwijdering der wormen uit-het oog be- 
dient men zich algemeen van het middel, om, 


' 


374 


door de opening van het hoornvlies, aan dezelve 
uitgang te verleenen, en deze handelwijze is dan 
eens met een volkomen , dan met een minder 
voldoend. gevolg. aangewend ; daar meermalen de 
dieren, na de verwijdering der wormen ‚ van het 
vermogen des gezigts beroofd bleven, hetzij door 
eene overblijvende verdonkering van het hoorn- 
vlies of ander bederf des oogs. 

De geheele of gedeeltelijke herstelling van het 
gezigts-vermogen kan voorzeker, behalve van het 
verrigten der operatie op zich zelve, ook afhan- 
hangen van de meerdere of geringere verstoring, 
welke de worm in het oog, naarmate van des- 
zelfs korter of langer verblijf binnen hetzelve, 
heeft te weeg gebragt. In de meeste. gevallen 
gaat het bestaan van oogwormen bij de meerge= 
melde dieren met eene ziekelijke aandoening en 
zelfs. ontsteking van het werktuig des gezigts ge- 
paard. Het is toch geenszins te verwonderen, 
dat de tegennatuurlijke prikkeling des vreemden 
inwoners op dit teeder en gevoelige deel, tot. zoo- 
danige verschijnselen. aanleiding moet geven, 

Intusschen zal hier de vraag kunnen worden 
geopperd, of het ontstaan van wormen binnen 
het oog miet misschien moet beschouwd worden 
het gevolg te zijn van eene, vooraf bestaande, 
ziekelijke gesteldheid van dit deel, welke derzel- 
ver ontwikkeling begunstigt, of daarvan de voor- 
waarde uitmaakt, Met het bestaan van vele,en- 
thelminten in andere ligchaamsdeelen gaat steeds 
een ziekelijke toestand of eene ontaarding der weef- 
sels, waarin zij gevonden worden, gepaard, Zoo 


375 


worden de galbuizen uitgezet, verdikt, ja geheel 
ontaard, en met eene kalkaardige korst inwen- 
dig bekleed bevonden, bij de aanwezigheid van 
botwormen (Distoma hepaticum en lanceolatum) 
in de levers van runderen en schapen, 

Bij het bestaan van den blaasworm (Polycer 
phalus eerebralis) in de hersenen van draaizieke 
schapen, wordt een gedeelte van derzelver massa 
opgeslorpt, verteerd of verweekt gevonden. 

De gewapende pallissadenworm (Strongylus 
aneurismaticus) wordt dilcwijls in de buiks- en 
milt-slagader vvaargenomen bij paarden en ezels, 
Bij de laatstgenoemde komt dezelve vooral mee 
nigvuldig en dikwijls voor, In den winter van 
1836-1837 werden, door den Heer T. Scuovzanr, 
Prosector aan 's Rijks Vee-artsenijschool, ten 
minste bij tien, zoo jongere als oudere , ezels, 
voor de ontleedkunde dienende, de genoemde 
pallisadenwormen, in grootere of geringe hoe- 
veelheid , gevonden. Hierbij bevinden zich altijd 
de bedoelde bloedvaten in een aanmerkelijken 
trap van ontaarding. Dezelve zijn aneurismaltisch 
en kmobbelachtig uitgezet ; de wanden sterk ver- 
dikt, en als verbeend, terwijl de vasa vasorum 
hierbij mede zeer vergroot en zigtbaar zijn. In- 
wendig zijn de vaten met een grooter of geringer 
getal dezer wormen opgevuld, welke zich in eene 
zwartachtig-bloederige , en naar eene mergachtige 
stoffe gelijkende, zelfstandigheid bevinden, 

Ook in de gevallen der wormen in het oog 
van menschen, waargenomen door Sömmeame, 


376 


Gesenemr ‚von Normann (a) en Ammon, was 
algemeen eene verstoring van het gezigt voorafge- 
gaan. Intusschen schijnen in andere gevallen der- 
gelijke ontaardingen in de deelen, waarin deze 
en, gene, wermsoorten werden aangetroffen, niet 
te, zijn waargenomen, In de mededeelingen van 
ons, geacht medelid, den Heer W., Vrorik, om- 
trent,‚de wormen, in de takken der longaders en 
slagaders, in het hart en de luchtpijp van,eenen 
bruinvisch. gevonden, vinden wij geene melding 
van eenen ziekelijken toestand dezer deelen ge- 
maakt, Hij vond dezelve in de nog onveranderde 
bloedvaten, Ook von Norpmann maakt, ten aan- 
zien der wormen, door hem in de oogen van 
visschen ontdekt, geen gewag van eenige zieke- 
lijkheid dezer deelen, en derzelver algemeenheid 


(a) Behalve in de vroegere opgegevene gevallen, ont- 
dekte voN NorpMaANN later nog in eene, door 
Prof. JüNekKEN uitgenomen, verdonkerde kristal- 
lens, bij eene oude vrouw, eene levende fie 
laria, ter lengte van 53 lijnen. Dezelve was in het 
beursje bevat. In een ander menschen-oog vond 
hij ook in de zelfstandigheid van de kristallens 
microscopische zuigwormen, namelijk acht stuks 
monostomen. De diertjes lagen in de bovenste 
lagen der zelfstandigheid, waren +5 lijn lang, en 
bewogen zich, ofschoon langzaam, nadat dezelve 
in warm water waren gelegd. Her onderzoek 
geschiedde onmiddelijk na de kunstbewerking. 
In beide deze gevallen waren de kataracten nog 
niet volkomen gevormd, en de kristallensen nog 
week, en uiet geheel ondoorschijnende gewor= 
den (2tes Heft, 5. 9.). 


377 


bij die visschen, welke hem tot voorwerpen. zij- 
ner nasporingen dienden, schijnt schier aan te 
duiden, dat zij in de schijnbaar gezonde oogen 
dezer dieren kunnen voorkomen. Ook leiden enkele 
mededeelingen van volkomene herstelling der- zieke- 
lijke aandoeningen der oogen, zoo als van den 
tranenvloed, van de onsteking enz., met behoud 
van het gezigt, na de verwijdering der wormen 
uit dezelve, bij paarden, muilezels, en runderen, 
tot de gevolgtrekking, dat de wormen hier als de 
oorzaak dier verschijnselen moesten worden gehou 
den ; daar toch anders, waren de wormen namelijk 
het gevolg eener primitieve ziekelijkheid des oogs, 
deze ziekte-verschijnsels met de verwijdering der 
wormen niet zouden zijn verdwenen. Hierdoor 
immers werd dan slechts het uitwerksel der ziekte, 
geenszins de ziekte zelve weggenomen. Wij meenen 
het dus voor als nog onbeslist te moeten laten , 
of de ontwikkeling der wormen in de boven ge- 
noemde deelen , en ook in het oog, te beschou-- 
wen zij als het gevolg van eenen ziekelijken , 
hetzij organischen of dynamischen, toestand der 
weefsels, dan wel of deze als de uitwerking der 
wormen moet worden aangemerkt. Wat intus- 
schen hieromtrent ook moge kunnen worden vast- 
gesteld, zoo lijdt het , onzes oordeels, weinig 
twijfel, of er wordt, door de prikkeling der 
vreemde, en zich steeds bewegende, levende in- 
woners des oogs , eene voortdurende ziekelijkheid 
opgewekt en onderhouden, welke op den duur 
de natuurlijke verrigting en gesteldheid van dit 
werktuig moet bederven , vooral, wanneer de 


378 


wormen , zoo als somwijlen schijnt plaats te ‘heb= 
ben, zich binnen hetzelve vermenigvuldigen. Hoe 
men wijders over de ware ontwikkelimgs-oorzaak 
der wormen in het algemeen, en bijzonder ook 
met betrekking tot die der oogwormen denken 
moge, wij voor ons zijn van gevoelen, dat tot 
de geboorte van welke wormen ook binnen het 
Tevend dierlijk ligchaam eene eigene voorbeschikt- 
heid, eene bijzondere stemming namelijk des les 
vens, hetzij van het geheele ligchaam, of van 
de enkele deelen, vwaarin de wormen hunne onte 
wikkeling verkrijgen, vereischt wordt, en dat de 
enthelminten geenszins kunnen beschouwd worden 
tot de volkomen gezonde of natuurlijke gesteld- 
heid der dieren te-behooren, welke aan dezelve 
ontstaan en inwoning verleenen, noch te houden 
zijn voor noodzakelijke en natuurlijke bewoners 
van deze of gene weefsels of vochten, gelijk zulks 
bijv. het geval is met de Spermatozoën. 

Het is intusschen opmerkelijk, dat met het be- 
staan van sommige enthelminten bestendig meer 
of minder aanmerkelijke organische veranderingen 
in de weefsels, alwaar dezelve zich bevinden, 
gepaard gaan; zoo als reeds onder anderen, met 
opzigt tot de Distoma hepaticumen lanceolatum 
in de lever, den Polycephalus cerebralis in de 
hersenen, den Sfrongylus armatus aneurisma= 
ticus in de bloedvaten, is aangemerkt; terwijl 
onderscheidene soorten van ascarides, tüentae 
en andere wormen, welke zich in de maag en 
darmbuis ontwikkelen , voortdurend aanwezig kun- 
nen zijn, zonder dat daarbij dusdanige werktui- 


379 


gelijke afwijkingen in de weefsels dezer deelen 
worden gevonden, Ten aanzien van het ontstaan 
dezer laatstbedoelde enthelminten, zal dus alleen 
eene abnormaal werkende dynamische oorzaak 
onmiddelijk mogen worden beschuldigd, 

Wij hebben reeds opgemerkt, dat de geneess 
wijze, om de wormen, door het openen van het 
hoornvlies, op de wijze der operatie van de ka- 
tarakt, uit het oog te verwijderen, dan eens met 
een goeden, dan met een min voldoenden uitslag 
is verrigt geworden. En geen wonder, daar de 
uitkomst in dezen zoo zeer moet afhangen van 
de meer of min geschikte wijze, waarop de kunst- 
bewerking op zich zelve wordt verrigt, als van 
bijkomende omstandigheden, zooals daar zijn: 
de min rustige houding der dieren onder en na 
dezelve, het wrijven en stooten van het gewonde 
deel tegen omringende ligchamen, hetwelk men 
niet altijd kan verhinderen ; al hetwelk het wel- 

„ gelukken dezer kunstverrigting bij de dieren nog 
meer dan bij den mensch aan wisselvalligheid on- 
derhevig maakt. Dr. Win deed deze operatie 
twee malen aan hetzelfde oog bij een paard, met 
volkomene genezing. Er bleef slechts cene vlek 
of likteeken op het hoornvlies over, hetwelk 
geene hindernis aan het zien veroorzaakte, Bourp- 
GovxD verrigte dezelve insgelijks twee malen aan 
een en hetzelfde oog eener muilezelin; doch deze 
verloor kort na de tweede operatie het gezigt, 
zonder dat naderhand nieuwe verschijnselen der 
ziekte ontstonden. Ook na de operatie, door 
Rocue-Lvzix aangewend, bleef er eene groole 


380 


vlek op het doorschijnende hoornvlies over , waar 
door het zien belet werd. 

Daar nu deze wijze, om de wormen, door de 
kunstbewerking der opening van het hoornvlies, 
uit het oog te verwijderen, meermalen eene ver- 
woesting van dit deel, of de verstoring van het 
gezigt ten gevolge heeft, wordt deze geneeswijze. 
door ‘Cuarexaun afgekeurd, Integendeel raadt 
hij aan, om wormdoodende middelen op het oog 
aan te wenden, ten einde, door derzelver op- 
slorping, de parasiten te dooden; waartoe hij 
zegt zich met goed gevolg te hebben bediend van 
het geestig aftreksel der aloë. Deze geneeswijze 
is, volgens hem, veiliger en voldoet volkomen aan 
het oogmerk, hetzij de wormen reeds geheel zijn 
ontwikkeld of nog als kiemen bestaan. In het 
laatste geval wordt de verdere ontwikkeling voor- 
gekomen, en in het eerste worden de wormen 
gedood, 

De aanwending geschiedt op de volgende wijzes 
Nadat de ware aard der oogontsteking, door een 
voorafgegaan, naauwkeurig, onderzoek, gekend 
is, wordt een mengsel van één deel Tinctura 
aloës, met even zoo veel pomp- of bron-water 
verdund, ter hoeveelheid van eene koffij-lepel 
vol, op den oogbol gegoten, Het rund sluit 
oogenblikkelijk de oogleden, en draait het oog 
in alle rigtingen rond. Men wascht vervolgens 
de oogleden met hetzelfde vocht, en herhaált 
deze handelwijze drie of vier malen daags, en 
zulks drie of vier dagen lang, of zelfs zoo lang, 
tot dat men waarneemt, dat de worm zich niet 


381 


meer „beweegt. Zeldzaam is het evenwel, dat 
dezelve den opgegeven tijd overleeft, _Somwijlen 
valt hij reeds. den eersten dag bewegingloos «op 
den bodem der voorste oogkamer neder, De wor- 
men en de kiemen worden vervolgens binnen kor« 
teren of langeren tijd opgelost en opgenomen, 
waarna eerst het oog deszelfs natuurlijke gesteld- 
heid terug erlangt. Men kan de genezing bevor- 
deren, door de ontsteking van het. oog en der 
omringende deelen, ontstaan ten gevolge.der aan- 
wending van het prikkelende middel ‚door her- 
haalde verzachtende wasschingen, uit een afkooksel 
van heemstbladen, waarbij eenige droppels looda- 
zijn gevoegd worden, te verminderen, Indien 
de ziekte niet te ver gevorderd is, wordt deze 
behandeling, volgens de verzekering van Crare= 
MAUD „ altijd met een volkomen goed gevolg be- 
kroond ; maar ‘wanneer de worm: het oog-reeds 
heeft bedorven, dan zijn alle pogingen ter ‘gene- 
zing, vruchteloos. Het ooggat verwijdt zich; het 
kristal-ligchaam wordt eerst een weinig, geel, 
voorts geheel ondoorschijnende „ en. het gezigt gaat 
eindelijk ten eenemale verloren, 


Ik meen hierbij nu nog de waarneming te mo- 
gen voegen omtrent de verwijdering van een bij- 
zonderen worm uit het oog van een paard, door 
de hoornvlies-snede, verrigt door den Heer D. van 
Serrex, Vee-arts der eerste Klasse, te Onder- 
dendam , Provincie Groningen. 

NAT, rijpscurR. D. VII, St. 3 en 4. ©“ 27 


382 


Bij het paard, dat het voorwerp dezer waar- 
neming uitmaakt, zijnde eene driejarige Merrie 
van het inlandsche ras, en toebehoorende aan de 
Weduwe R. P. Evens, te Godlinze, hadden de 
volgende ziekte-verschijnselen plaats, 

Nadat men, sedert een’ geruimen tijd, bespeurd 
had, dat het paard, niettegenstaande hetzelve van 
goed en krachtig voedsel voorzien werd, achter- 
lijk in den groei bleef, en dat het ligste werk het- 
zelve moeijelijk viel, merkte men, een paar da- 
gen voor dat de hulp van gemelden Vee-arts, op 
den 19 April 1838, werd ingeroepen, op, dat 
deszelfs regteroog door eenig ongemak was aan- 
gedaan. Hij vond hetzelve, bij onderzoek, ont« 
stoken, zijnde de oogleden gezwollen, het bind- 
vlies hoog rood gekleurd, terwijl het oog zeer 
gevoelig was voor het licht. Het doorschijnende 
hoornvlies was eenigzins betrokken, zoodat over 
de ware gesteldheid van het inwendige oog niet 
met zekerheid kon worden geoordeeld. Er liet 
zich echter in de voorste oogkamer een vreemd 
ligchaam bespeuren, hetwelk zich, uit hoofde 
van de gezegde gesteldheid van het doorschijnende 
hoornvlies, niet met juistheid liet onderkennen. 
Het gezigt des aangedanen oogs scheen geheel ver- 
loren, en hoewel het paard, in den stal zijnde, 
het oog nog open hield, hetwelk dan een vuur- 
rood aanzien had — denkelijk door de gewijzigde 
straalbreking des lichts — , zoo werd het dadelijk 
gesloten , zoodra hetzelve aan het helder daglicht 
werd blootgesteld. 

Tegen de oogontsteking werd vooreerst eene 


383 


verzachtende wassching aangewend, uit een aftrek 
sel van lijnzaad bestaande. Na hiermede eenige 
dagen te hebben aangehouden, had het door- 
schijnende hoornvlies zich nog meer verdonkerd, 
Er werd bij de oogwassching eenig zwawvelzure 
zink gevoegd, namelijk een scrupel op twaalf 
oncen, om verder eenige malen daags te worder 
aangewend. 

Hoewel de ontsteking van het oog bleef aanhou- 
den, zoo was evenwel, op den 16 Mei, de cornea 
weder doorschijnende geworden, en het inwen- 
dige oog zoodanig opgehelderd, dat men nu met 
meerdere naauwkeurigheid deszelfs ware gesteld- 
heid kon onderzoeken; waardoor de Heer van 
Serrex in zijn reeds vroeger opgevat gevoelen 
bevestigd werd omtrent het bestaan van eenen 
wvorm in de voorste oogkamer. h 

Dezelve vertoonde zich namelijk als-een zilver- 
kleurig ligchaam, hebbende de lengte van onge- 
veer een Ned. duim, en de dikte van een dunnen 
stroohalm. Dezelve bewoog zich van tijd tot tijd, 
en deze beweging werd vooral het sterkst en dui- 
delijkst vvaargenomen , wanneer het geopende oog 
aan de vrije invalling der zonnestralen werd bloot 
gesteld, waarvoor de worm , zoo het scheen, zeer 
gevoelig was. Meestal hield dezelve zich op aan 
het beneden gedeelte der oogkamer. De verdere 
gesteldheid des inwendigen oogs bestond in eene 
sterke verwijding der pupil, zonder dat de drui- 
ven of zoogenaamde parels en de kristallens dui- 
delijk zigtbaar of te onderscheiden waren. Wan- 
neer het paard van het donker naar het daglicht 

27* 


334 


werd gekeerd, werd het vuurroode aanzien van 
het oog nog sterker dan vroeger waargenomen. 

Vermits het nu duidelijk bewezen was, dat de 
voortdurende ontsteking gegrond wasin de aanwee 
zigheid vanden worm, en er, zonder verwijdering 
van dezen uit het oog, aan geene herstelling te 
denken viel, werd hetzelve nog, alleen ter ver- 
zachting, van den laastgemelden tijd af, eenige 
malen gewasschen met een aftreksel van keemst- 
bladen en bilzenkruid. Nu werd ook de Heer 
Medicinae Doctor E‚ Wicuners, wonende te Mid- 
delstum, door den Heer van Srerren verzocht, 
om het onderwerpelijke geval met hem te onder- 
zoeken en te beoordeelen; waartoe eerstgemelde 
zich welwillend verleende. Zij besloten, na voor= 
afgaand onderzoek , op den 2: Mei, door de 
hoornvlies-snede, den worm uit het oog te ver- 
wijderen, ten einde, onder eene gepaste behan- 
deling, het deel, en met hetzelve, zoo mogelijk , 
het gezigt te herstellen. De operatie werd op den 
30 Mei in het werk gesteld, en wel op de vol- 
gende wijze: 

Nadat het paard ter nedergeworpen, en door 
kluister-touwen wel vastgebonden was, werden 
de oogleden en het wenkvlies, door oogspiegels 
van elkander verwijderd en bevestigd gehouden, 
en de oogbol door drukking met den voorsten 
vinger van de linkerhand , zoo goed mogelijk , 
bepaald. Hierop werd, door den Heer van Ser- 
TEN, met een gewoon slaar-mesje , eene dwarsche 
insnijding in het onderste gedeelte van het door- 
schijnende hoornvlies gemaakt ; waardoor het 


385 


vocht, in de voorste oogkamer bevat, en tevens 
de worm zich onmiddelijk ontlasteden, Deze trok 
zich, bij het naar buiten komen, te zamen, blij- 
vende, op den wondrand der cornea zitten, zoo- 
dat hij welligt spoedig in den oogbol zou zijn te- 
ruggekeerd, indien hij niet dadelijk, door den 
operateur, met het pincet gevat en uitgetrokken 
was geworden, 

Na de verwijdering van den worm, werd het 
gewonde oog met koud water afgewasschen, en 
daarna met een linnen doek bedekt, om het in- 
dringen van vreemde stoffen te beletten, en ‚den 
invloed des lichts af te wenden. Het paard werd 
voorts bij genoemden vee-arts in een donkeren stal 
geplaatst. Het aanhoudend nat houden met koud 
water was, gedurende de eerste acht dagen na 
de operatie, het eenige middel, dat, ter matiging 
der opvolgende ontsteking, werd aangewend, 

Toen het paard, op den 8 Junij, het oog we- 
der eenigzins uit zich zelven begon te openen, 
scheen de ontsteking zoo goed als verdwenen te 
zijn; de wond der cornea was geheel gesloten. 
Er had zich evenwel eenig bloed in de oogkamer 
uitgestort, ten gevolge eener kleine beleediging, 
aan de #rés bij de operatie toegebragt. Er werd 
nu eenige malen daags eene zacht oplossende en 
prikkelende oogwassching aangewend, bestaande 
uit een aftreksel van twee oncen Flores Arnicae 
en Herba Menthae op dertig oneen water, waar- 
bij twee scrupels zwavelzure zink werden ge- 
voegd. 

„Op den 26 Junij werd het paard aan de ei 


Tos 


0 


- 


356 


naresse terug gezonden. Het oog bevond zich nu 
„ weder in eene natuurlijke gesteldheid, alleen met 
uitzondering, dat het uitgestorte bloed, hoewel 
reeds aanmerkelijk verminderd, echter nog niet 
geheel was opgelost, en het hkteeken in de cornea 
nog zigtbaar was. Dit uitgestorte bloed is echter 
later geheel verdwenen, en het likteeken zooda= 
nig verminderd, dat men, bij eene oppervlakkige 
‘beschouwing, niet kon zien, welk der beide 
oogen van het paard de operatie had ondergaan; 
zoodat deze , op zich zelve beschouwd, volkomen 
als gelukt kon worden geacht. Bij eene nadere 
en naauwkeurige bezigtiging echter bleek het, dat 
het inwendige zamenstel des oogs, vermoedelijke 
door de langdurige aanwezigheid van den worm 
binnen hetzelve, geleden had; verloonende de 
pupil zich steeds zeer verwijd, even als bij het 
bestaan van de zwarte staar wordt opgemerkt, 
Deze uitslag kan inmiddels op nieuw ter beves- 
tiging dienen, dat de hoornvlies-snede met veilig- 
heid en met een goed gevolg, ter verwijdering 
van oogwormen bij het paard, kan worden aan= 
gewend, indien het oog niet reeds te zeer is be- 
dorven geworden, maar men spoedig genoeg den 
aard der ziekte ontdekt en tot de kunstbewerking 
overgaat. De verkregene uitkomst doet den Heer 
vAN Serren veronderstellen, dat deze operatie 
mede aangewezen kan zijn, en met gerustheid zal 
kunnen worden ondernomen in sommige gevale 
len, waar het waterachtige vocht troebel en be 
dorven is, of bij het bestaan van uitstortingen 
van vezelachtige stoffen binnen het oog, na voor- 


387 


afgegane beleediging of ontsteking van hetzelve, 
welke stoffen zich meermalen tot vlokken of klon- 
ters in de voorste kamer verdikken en het gezigt 
gebrekkig of valsch maken, hoedanige bij het 
paard veelvuldig voorkomen, en welke dikwijls 
aan alle oplossende middelen hardnekkigen weér- 
stand bieden. 


De bovenstaande waarneming komt mij in twee 
opzigten belangrijk voor; namelijk, vooreerst, 
omdat zij het eerste geval bevat, omtrent het be- 
staan van oogwormen, in ons land, bij eenig 
huisdier , zoo veel ik weet, bekend gemaakt; ten 
andere, dewijl de worm, welke uit het oog van 
dit paard, op eene kunstmatige wijze, werd 
weggenomen, niet overeenkomt met eenigen oog- 
worm , door de vroeger aangehaalde Schrijvers, 
opgegeven. Ook de verschijnselen, welke de aan- 
wezigheid van dezen worm vergezelden, schijnen 
eenigermate te verschillen van die, welke door 
anderen vermeld worden. Althans vind ik geen 
ander geval gewag gemaakt van het vuurroode 
aanzien des oogs, dat hier plaats vond; terwijl 
de verminderde groei en de krachteloosheid van 
het dier, onder eene goede verzorging, den na- 
deeligen invloed aanwijzen, welke hetzelve, bij 
dit plaatselijk ongemak, op deszelfs gezondheid 
ondervond. 

De Heer var Serrex den worm, door hem uit- 
genomen, aan mij, voor de verzameling der en- 
thelmintologische voorwerpen van 's Rijks Veevarts 


388 


senijschool , hebbende afgestaan , zoo heb ik daar- 
van de bijgevoegde afbeelding doen vervaardigen. 
Daar ik denzelven in wijugeest heb ontvangen , is 
hij hierdoor eenigzins zamengetrokken of gerim- 
peld geworden, en daardoor welligt iets van ge- 
daante veranderd. ik heb mij moeten vergenoe- 
gen met slechts eene , zoo veel mogelijk, naauwkeu- 
rige teekening der uitwendige gedaante te geven. 

De lengte van den worm bedraagt 13 Ned. stre- 
pen, hebbende dezelve nagenoeg de dikte van 2 
strepen in de doorsnede, Het ligchaam is platach- 
tig rond, waaraan, van afstand tot afstand , indruk- 
ken worden opgemerkt. Hetzelve verkrijgt hierdoor 
het aanzien, als uit zoovele afdeelingen of leden te 
bestaan, overeenkomst hebbende met de platte of 
lintwormen, als ook met de larf van eenig insekt, 
Voor een insektenlarf zal het dier intusschen in 
geenen deele kunnen worden gehouden. Immers, 
indien het ontstaan van een worm binnen eene, zoo 
geheel afgeslotene, holligheid, als het oog, reeds 
moeijelijk geheel bevredigend kan worden ver- 
klaard, het valt voorzeker nog minder gemakkelijk 
te begrijpen, hoe dit zelfde deel toegang zou kun- 
nen verleenen aan het ei of de larf van een insect. 
Ook het bestaan van de eijeren in het ligchaam des 
diers schijnt hiermede te strijden. De afdeelingen 
of leden van den worm zijn negen in getal, waar- 
van de voorste eenigzins langer en breeder zijn dan 
de achterste, waardoor het ligchaam zich allengs 
iets versmalt. Het achterste uiteinde of de staart 
is stomp en eenigermate knobbelvormig. Aan het 
derde lid van den kop aan de buikszijde bevindt 


389 


zich eene buisvormige lits, welk deel ongetwijfeld 
voor het, naar buiten uithangend , ovarium moet 
worden gehouden, gelijk zulks bij meerdere wor- 
men , onder anderen ‘bij den draadvormigen pal- 
lisaden-worm (Ll), plaats heeft. Deze veronder- 
stelling is later volkomen bevestigd, toen uit deze 
lits, door middel van eene naald doorgestoken , 
zich een vocht ontlasite, hetwelk op een glas op- 
gevangen, en.door mijn hooggeachten vriend, 
den Hoogleeraar Scnröner van per Kork, met 
het mikroskoop onderzocht zijnde, ons gebleken 
is eene groote menigte eijeren te bevatten. Deze 


eijeren hadden de lengte van „5; en de dikte 


Van zo5oo tot szdoo eener Engelsche duim. Het 


kopeinde van den worm is mede stomp, en kelk- 
vormig ingetrokken. Het naar binnen geslagen ge- 


deelte van den kop is met vele zeer kleine, bruine, 
hoornachtige punten bezet, in welks midden zich 
eene mond-opening bevindt, Voor het overige is 
de huid des diers oneffen en geplooid of gerim- 
peld, hetwelk , zoo als boven gezegd is, misschien 
hoofdzakelijk aan de werking van den wijngeest 
moet worden toegeschreven. 

Geen opzettelijk werk makende van de beoefe- 
ning der enthelmintologie , moet ik het aan de meer 
kundigen in dit vak der Natuurlijke Geschiedenis 
overlaten aan dezen oogworm, waarvan ik mij 
niet herinner tot dus ver eene beschrijving, veel- 
min afbeelding, te hebben aangetroffen, deszelfs 


(1) Gvaur a. p. Pl. VL, Fig. 9, 


390 


plaats in de rij der ingewands-wormen bepaal- 
delijk aan te wijzen, en daaraan den naam te 
geven, dien hij zal dienen te dragen. Dezelve 
komt mij voor het naast tot het geslacht Mono- 
stoma te zullen moeten worden gebragt, en zou= 
de veelligt voorloopig den naam van Monostoma 
Settenit kunnen dragen. 


VERKLARING pen AFBEELDINGEN, 


Fig. L, De oogworm, in deszelfs natuurlijke groot- 
te en dikte, 

Fig. 2. Dezelve, van de rugzijde gezien en ver- 
groot. 

Fig. 3. Dezelve, van de buikszijde beschouwd en 
vergroot. Op, de derde afdeeling vertoont 
zich de buisvormige lits a. 

Fig. 4, Deze afbeelding, met de lits, nog sterker 
vergroot, 

Fig. 5. De twee achterste afdeelingen , sterk ver- 
f groot, met het uiteinde of den staart. 
Fig.6. Het voorste gedeelte met den kop, sterk 

vergroot, 


de 


Zijdschr: voor nat. Gesch. D. 7 PL10. 


Jteend Lalpringer, Lerden, 


ENUMERATIO FILICUM 
„ET 
LYCOPODIACEAR UM, 
QUAS 


IN SURINAMO 


LEGIT 


F. L, SPLITGERBER, 


FILICGES. 


PorvPopracEar. KR. Brown. 


Polybotrya. Humb, et Bonpl. 


Sporangia dense glomerata, faciem frondis dis- 
paris contractae occupantia. Ì 


Polybotrya pubens. Mart. 

P. fronde oblonga, bipinuata, superne simplici- 
ter pinnata, subtus puberula, pinnulis sterilibus 
subsessilibus, oblique-oblongis, serratis, fertilibus 
linearibus, utrinque sursum confluentibus, rhachi 
stipiteque puberulis. 


P. pubens. Mart. Ic. sel, crypt. Bras. tab, 25. 


Crescit in sylvis Surinami, prope plantationem 
Jagtlust. 


Caudex scandens, lignosus , erassitie digiti, 
3-5 pedalis, paleis linearibus uuguicularibus, 


392 


fuscis, tectus. Frondes bi-, tripedales cireumscrip= 
tione oblongae , acuminatae , basi bipinnatse, 
medio pinnatae, pinnis pinnatifidis, superne sim- 
pliciter pinnatae, ad apicem pinnatlifidae. Stipi- 
tes semiterctes, superne canalieulati, puberuli, 
hinc inde palea rara, minuta obsiti, inferne in- 
terdum glabriusculi, basi uti et caudice paleacei, 
Pinnae steriles alternae, 6 —10 pollicares , supe- 
riores sensim decrescentes, lanceolatae, acumie= 
natae, Pinnulae subsessiles, 1 — 15 pollicem lon- 
gae, oblique-oblongae, vel ovato-oblongae , acu- 
tiusculae, basi obtusae, serratae, superiores con- 
fluentes, supra glabrae, subtus puberulae, sub- 
coriaceae, venosae, venis pinnatis, arcuatis, nec 
anastomosantibus, rarius furcatis Pinnae fertiles 
sterilibus paulo breviores, longe-acuminatae, api- 
ce integerrimae. Pinnulae lineares, obtusae, im- 
fimae subpollicares, superiores confluentes. Spo- 
rangia subsessilia , pilis numerosis articulatis mix- 
ta, Sporae oblongae, membrana angulata cinctae, 


Polybotrya caudata. 

P. fronde bipinnata, superne sìmpliciter pinna- 
ta, pinnulis sterilibus lanceolatis, acuminalis, im- 
ciso-dentatisve, infimis basi subpinnatis, glabris, 
fertilibus linearibus, undulatis, basi pinnatifidis, 
stipite glabro. 


P. caudata Presl. Pterid. 231. tab. 10. fig. 
di SP 

Legi in sylvis humidis , prope plantationem 
Canawappibo, mense Decembri, 


393 


Caudex scandens, crassus, lignosus, 4— 6 pe- 
dalis, cicatricibus palearum tectus. Paleae lanceo- 
latae, acuminatae, coriaceae, basi incrassatae, 
fuscae. Frondes 3 —4 pedales, inferne bipinna- 
tae, apice pinnatifidae, Stipites ad basin crassitie 
digiti minoris, laeves, subtus convexi, supra pla= 
niusculi. Pinnae alternae, pedales, superiores 
sensim decrescentes, Pinnulae steriles lanceola- 
tae, acuminatae, brevissime petiolatae, superio- 
res dentatae, mediae incisae, infimae ad basin 
pinnulis 2—6 distinctis vel rhachi adnatis in- 
structae, margine plus minusve „crenatae, coria= 
ceae, glabrae, subtus nervosae, nervis pinnatis, 
simplicibus, subarcuatis, nec anastomosantibus, 
Rhachis semiteres, basi supra puberula. Pinnu- 
lae fertiles pollices 3—4 longae, lineares, un- 
dulatae, basi saepe pinnatifidae, margine revo- 
lutae. Sporangia pedicellata , pilis articulatis , 
apice clavatis, mixta. Sporac oblongae, vel sub- 
rotundae, alatae, 


Aecrostichum L. 


Sporangia dense glomerata, frondis faciem in- 
feriorem oecupantia. Indusium nullum, 


Aecrostichum aureum L, 


A. fronde pinnata, coriacea , glabra, pinnis al= 
ternis , elongato-lanceolatis, basi cuneatis, supe- 
rioribus fructificantibus, - 


A. aureum. L.! spec, 1525 Meyer Prim, Esseq, 
p. 285. A. inaequale Willd. spec. 5. p. 117. 
Blume! flor, Javae, fil, p. 40. tab. 16. 


394 


Frequenter obvia, in paludosis, praesertim ma- 
ritimis Surinami vulgaris, 


Caudex crassus, brevissimus, radices numero- 
sas, tenaces, emittens, Frondes 5—8 pedales. 
Stipites ad basin crassitie digiti, subtus convexi, 
supra canaliculati, laeves. Pinnae steriles saepe 
pedales 15 —2 pollices latae, petiolatae, basi in- 
aequales, obtusae, breve mucronatae, coriaceae, 
subtus reticulatae, Pinnae fertiles in apice fron- 
dis, 3—8, sterilibus conformes, vel saepius plus 
minusve crispatae, Sporangia brevi-pedicellata, 
densissima , pilis clavatis apice radialis mixta. 
Sporae obtuse-tetraquetrae, 

Est A. aureum, auctore Linnaeo! 

Vidi in herbario Cliffortiano , quod seryatur in 
Museo Britannico Londinensi, specimen a Lin- 
naeo determinatum et nullo modo diversum ab 
A, inaequali Blumei. 


Aerostichum erythrodes. Kunze. 

A. fronde pinnata, pinnis alternis subsessilibus, 
sterilibus e basi latiori , inaequali, cuneata , acu- 
minatis, margine repandulis, fertilibus lineari-lan- 
ceolatis integerrimis, rhachi stipiteque paleaceis. 


A. erythrodes. Kunze! in Cat. Mart. herb. 
flor. Bras, p. 222, 


Legi, mense Decembri, in sylvis, prope planta- 
tionem Canawappibo. 


Caudex crassitie digiti, lignosus, scandens trun= 
cis adpressus, paleis lanceolatis vel linearibus , 


395 


apice setaceis , fuscis, tectus, Frondes 2—3 pe- 
dales. Stipites supra canaliculati, subtus convexi, 
paleis, majusculis muniti, Rhachides plus minusve 
ferrugineo-villosae, interdum glabriusculae. Pin- 
naesteriles, sessiles, in rhachide articulatae, 58 
pollicares, 1—1? pollices latae, coriaceae, basi 
oblique-cuneatae, acumine obtuso, fere semipolli- 
cari terminatae, utrinque glabrae, subtus veno- 
sae, veuis crassiusculis, approximatis, parallelis, 
simplicibus vel furcatis. Pinnae fertiles, brevissime 
stipitatae, 6-pollicares, 4—6 lineas latae, su- 
perne obscure-verosae, subtus utrinque sporan- 
gis densis, subferrugineis obductae, Sporangia 
brevissime pedicellata. Sporae oblongae. 
Specimini Brasiliano omnino similis, 


Anetium. 


Aerostichum Sect. Anetium Kunze in Cat, 
herb. flor. Basil. p. 223. 
Sporangia laxissima, enata in facie inferiore 
frondis. Indusium nullum. 


Genus, ab Acrosticho sporangiis laxissime enatis, 
distinctum. E reticulatione venarum omnino An- 
trophio similis, sed differt sporangiis sparsissimis, 
nec venis insertis, 


Anetium citrifolium. 


A. fronde elliptico-oblonga, acuminata, basi 
attenuata, reticulata, glabra, caudice repente, 
paleaceo, 


Aerostichum citrifolium L. spec. 1513 Willd, 


396 


spee. 5. p- 108, Syri syst. 44 p. 35. Plum. fl, 
101. tab, 116. (exelud, deseript. et tig. frondis 
fertilis) Acrostichum (Anetium) citrifolium Kun- 
zeil. c. 


Crescit ad caudices Manicariae sacciferae in 
sylvis humidis prope {lumen Saramaccam. 

Caudex repens, mollis, radiculosus, dense palea- 
ceus, Paleae patentes, lanceolatae, acuminatissi- 
mae, ciliolatae, membranaceae, eleganter reticu- 
latae, micantes. Frondes sessiles, 6 — 10 polli- 
cares, 15—2 pollicem latae, in vivo ‘carnosae , 
molles , in sicco membranaceae, venulis in maculis 
hexagonoideis anastomosantibus (ratione plane si- 
mili qua in fronde Antrophii Cajanensis) , basi lon— 
ge-attenuatae, costa media versus apicem frondis 
evanescente, subtus ad basin paleacea. Sporan- 
gia subsessilia, in pagina inferiore frondis, spar- 
sissima, saepe 2—5 glomerata, 


Gymnogramme. Desv. 


Sori venis simplicibus vel furcatis insidentes, 
demum- confluentes.  Indusium nullum. 


Gymnogramme pumila. Spr. fl. 


G. fronde simplici, sessili, flabelliformi, sub- 
palmato-incisa, glabra, laciniis cuspidato-serratis. 


G. pumila. A. Spreng. Tent. suppl. ad syst. 
veg. p:3l. Kunze Anal, pterid, Il. tab. 8. 


fig. Ll. optima, 


Grescit inter museos ad truncos arborum in Su- 


rinamo. 


397 


Filicula £—l pollicaris, Caudex caespitosus, 
brevis, apice paleis setaceis, nigrescentibus, mi- 
caceis, tectus. Frondesin stipite loffge-attenua- 
tae, flabelliformes vel palmatae, lobis cuspidato- 
incisis, utrinque glabrae, virides. Sori in parte 
superiore frondium lineari-oblongi, demum con- 
fluentes. Sporangia brevi-pedicellata , pilis nu- 
merosis, articulatis, clavatis mixta. Sporae glo- 
bosae. 


Gymnogramme calomelanos, Kaul f. 


G. fronde bipinnata, subtus albo-farinosa, pin- 
nulis lanceolatis acutis, inferioribus pinnatifidis, 
basi sursum auritis, 


G. calomelanos. Kaulf, Enum. fil. p. 76. Hook. 
Gen. fil. tab. 37. Acrostichum calomelanos L, 
spec. 1529. Schk. Krypt. Gen. tab. 5. A. al- 
bum. Flor. flum, 11, tab. 91, quae mediocris est. 


Ubique erescit in umbrosis et cultis Surinami. 


Filix 1—2 pedalis. Caudex caespitosus, sub- 
nullus, paleis lanceolatis, fuseis tectus, emittens 
radices filiformes, numerosas, fulvo-tomentosas, 
Stipites semiteretes , glabri , bad , nitidissimi, 
Frondes bipinnatae, superne glabrae, subtus fa- 
rina alba obtectae. Pinnae oppositae vel alter- 
nae, oblongo-lanceolatae, acuminatae, basi pin- 
natae, apice inciso-pinnatifidae. Pinnulae oblon- 
gae, acutae, serratae, infimae saepius auricula- 
tae. Sporangia globosa, subsessilia, faciei infe- 
riori pinnularum imposita, sporae obtuse-letra- 
gonae. 

NAT, TĲDscHRe D, VIL St. Jen 4, 28 


398 


Menisctum. Schreb. 


Sori subulati, venulis transversis insidentes, Ins 
dusium nullum, 


Menisctum serratum. Cave 


M, fronde pinnata glabra , pinnis alternis, basi 
oblique-cuneatis, lanceolatis, longe acuminatis, ar- 
gute-serratis, stipite glabro. 


M, serratum Cav. Spr. syst, 4. p. 40 excl, syne 


Crescit non raro in sylvis Surinami, Legì fru- 
ctificanterm mense Novembri. 


Filix 3—4 pedalis. Stipes subtus convexus, 
supra canaliculatus, glaber, Pinnae brevissime 
stipitatae, 6 — 10 pollicares, basi inaequali, uno 
latere cuneatae, altero rotundato , inaequaliter 
uncinato-serratae , utrinque glabrae , eleganter 
parallele venosae. Venulae approximatae, paral- 
lelae, oppositae, in arcum triangularem anasto- 
mosantes. Sori dorso venularum insidentes, nu- 
merosissimì ‚ saepe confluentes, sporangia breve 
pedicellata, Sporae oblongae, obtusae, 


Grammitis, Swartz 


Sori oblongi aut lineares, venae vel venulis su- 
perioribus impositi, Indusium nullam. 


Grammitis squamulosa. Nob. 
G. fronde lanceolata basi attenuata, squamis 
sparsis, minutis, peltatis munita, soris oblongis, 
caudice repente, 


399 


Crescit ad truncos ramosve Crescentiae in Su- 
rinamo. 


_Caudex filiformis, elongatus, junior paleaceo- 
furfuraceus, dein glaberrimus. Radices breves, 
ramosae, flexuosae, brunneo-tomentosae. Fron- 
des 2—3 pollicares, lineas 3—6 latae, fertiles 
paulo angustiores, coriaceae, acutiusculae, vel 
steriles saepius obtusae, basi in stipitem brevissi- 
mum longe-attenuatae, utrinque squamis sparsis, 
peltatis, apiculatis, medio fuscis, margine albi- 
do, fimbriatis, tectae. Costa media subtus ni- 
grescens , nitida, in apice frondis evanescens. 
Venae subeonspicuae, ut in Loxogramme lan- 
ceolata Presl. Sori lineares, in parte superiore 
frondium , nervo medio subparalleli, margini plus 
minusve approximati, demum confluentes. Spo 
rangia longe pedicellata, Sporae oblongae. 


Kiphopteris. Kaulf. 


Sori oblongi, venis simplicibus apici frondis re- 
flexo, recurvato, impositi, Indusium nullum. 


Kiphopteris serrulata, Kaulf. 


X, fronde lineari serrulata, apice sorifera inte- 
gerrima , caudice filiformi, 


X, serrulata. Kaulf. fil.85. Spr. syst. 4. p. 43. 
Grammitis serrulata Willd. spec. 4. p. 141. As- 
plenium serrulatum. In flor. Ind, Oececid, 3, 
p. 1607. 


Ad truncos arborum Surinami, prope planta- 


tionem Onoribo, in Para. 
28 + 


400 


Caudex caespitosus. Radices setaccae, sgaepe 
ferrugineo-lomentosae. Frondes 1—3 pollicares, 
angustae, profunde-serratae, apice fructifero in- 
tegerrimae, basi altenuatae , sessiles, utrinque 
glabrae, nervosae, Sori oblongi, venis simplicibus 
impositi , demum confluentes. Sporangia pedicel- 
lata, subglobosa. Sporae globulosae, 


Taenitís. Swartz. 


Sorus linearis, subcontinuus, inter costam ct 
marginem solitarius, 


Taenitis angustifolia. Spreng. 


T. fronde lineari-lanceolata, elongata, integer- 
rima , glabra, soris marginalibus, 


T. angustifolia Spr. syst. 4. p. 42, Pteris an- 
gustifolia Sw. fl, ind, occid, 3. p. 1599, Willd. 
spec. 5. p. 375. 


Crescit ad ramos Crèescentiae, in Surinamo. 


Caudex repens, paleis lineari-setaceis, ciliola- 
tis , membranaceis, micantibus, tectus, Frondes 
5 — 10 pollicares, acuminatae, longe attenuatae, 
sessiles, coriaceae, virides, in vivo planae, in sic- 
co margine revoluto , utrinque glabrae, costa 
media subtus valde excurrente. Sori lineares, so- 
litarii , submarginales, brunnei. Sporangia sub- 
sessilia ‚ pilis innumeris, articulatis, subeclavatis 
mixta, 


Taenttis furcata, Willd, 


Frondibus dichotomo-partitis, lineari-lanceolatis, 


401 
sessilibus, subtus paleaceis, soris marginalibus. 


T. furcata.-W. spec. 5. p. 136. Spr. syst. 4. 
p. 42. Hook, et Grev. fil, tab, 7, Pteris fur- 
cata L. spec. 1531. 


Crescit ad ramos et truncos azsborum in Suri- 


namo,. 


Caudex ecaespitosus, radiculis ramosis, flexuo- 
sis, ferrugineo-tomentosis instructus, Frondes 
4—8 pollicares, dichotomo-lobatae , lobis linea- 
ribus, 2 lineas latae, sessiles, basi longe-attenua- 
tae, supra glabrae, subtus squamis minutis, api- 
culatis, nigrescentibus tectae. Sori lineares, con- 
tinui, in apice loborum margini approximati. 
Sporangia pedicellata, nec pilis intermixta. Spo- 
rae oblongae, 


Microgramme. Presl. 


Polypodiüi spec. Auct. 
Sori oblongi aut lineares, venulis secundariis 
intra maculam mediam impositi. 
Genus, soris linearibus, a Polypodio distinclissie 
mum, Grammitidi affine, 


Microgramme persicartaefolia. Presl. 


M, fronde lanceolata, utrinque acuminata, gla- 
bra , soris elongatis biserialibus, caudice repente 
squamoso, 


ML. persicariaefolia. Presl. Tent. Pterid. 213, 
tab. IX, f‚ 7. Polypodium lycopodioides, Schk,_ 
Kr, … Gew, 187, tab. 8. exclud. syn. Mayer 


402 


Prim. Esseq. 287. P, persicariaefolium. Schrad, 
Kunze! in Cat. flor. Bras. 228, 


Crescit non raro ad truncos arborum Surinami, 


Caudex longus, repens, parum ramosus, vesti-. 
gis palearum tectus. Paleae apicis ramulorum 
scariosae , lineari-lanceolatae , acuminatissimae, 
ferrugineae. Frondes 5—7 pollicares , 1—1E 
latae , acuminatae , utrinque glabrae, venosae, 
costa media subtus excurrente, nuda. Venae re- 
ticulatae, ut in Polypodio aureo. Sori oblongi vel 
lineares , rarissime rotundati, obliqui, inter co- 
stam et marginem medium pedicellati. Sporae 
oblongae, hine convexae, illinc concaviusculae, 
asperiusculae, 


Polypodium. L. 


Sori subrotundi, sparsi, vel seriatim venis im 
‚positi. Indusium nullum, 


Subgenus: Pleopeltis. 

Venae et venulae in maculas polygonoideas ana= 
stomosantes, maculis mediis magnis interne venu- 
las secundarias duas pluresve ‚ maculam apice sori- 
feram efficientes, continentes. — Presl. Pterid, 
p. 191. 


Polypodium percussum. Willd. 


P. fronde coriacea, lanceolata, integerrima, 
longissime acuminata, margine revoluto subtus 
squamulosa ‚ soris solitariis, caudice repente. 


P. percussum, Willd. spec. 5, p. 151. Spr. 


403 


syst. 4. p. 47. Pleopeltis percussa Hook, et Grev. 
fil, tab. 67. 


Ad ramos truncosve arborum Surinami vulgaris. 


Caudex repens, ramosus , radiculosus, paleis 
laxis, ferrugineis, tectus. Frondes 6—14 polli- 
cares, simplices vel rarissime furcatae, acumine 
tereti terminatae , longe-attenuatae, coriaceae , ri- 
gidae, supra glabrae vel rarius subsquamosae, in 
parte soris adversa foveolatae, subtus stipiteque 
compresso-peltato-squamosae, ad costam subpa- 
leaceae, Sori majusculi, convexi, pulvinati. Spo- 
rangia subobovata , pedicellata, pilis innumeris, ar— 
ticulatis, subclavatis, mixta, Squamas indusiifor- 
mes in speciminibus meis non vidi. Sporae oblon- 
gae, hinc convexae, illine concaviusculae, laeves. 


Var. 2. fronde ineurvata e marginibus revolutis 
subtereti. 


Legi una cum priore. 


Ab P. percusso differt: frondibus arcuatis, in- 
ecurvatis, marginibus maxime involutis, et propter- 
ea subteretibus. 


Polypodium salicifolium. Willd. 


P. fronde lineari, utrinque acuminata, glabra , 
elevato-venosa, soris uniserialibus, caudice repen- 
te squamoso, 


P. salicifolium, Willd, spec, 5. p. 149. Spr. 
syst. 4, p. 46, 


404 


Habitat, non raro, ad truncos arborum Surina 
mensium. 


Caudice longo, repente, ramoso , paleis lanceo- 
latis, acumimatissimis, ferrugineis, vetustis albi- 
dis, tectus. Frondes 2—5 pollicares, steriles 
3 — 7 lineas latae, fertiles paulo angustiores, ses- 
siles, utrinque glabrae. Venae crassiusculae, ve- 
nulis tenuissimis reticulatis. Sporangia pedicella- 
ta. Sporae oblongae, hinc convexae, illine pla- 
nae, asperiusculae. 


Polypodium aureum, L. 


P. fronde profunde-pinnatifida , glauca, laciniis 
laneceolatis, acuminalis, terminali elongata , soris 
sparsis. 


P. aureum L, spec, 1546. Meyer. Prim, Esseq. 
288. Plum. fil. tab. 76. P. auratum. Flor. Flum. 
11. tab. 74. 


Ad truncos arborum vulgaris. 


Filix speciosus, maximus, 3—5 pedalis. Cau- 
dex erassus. Stipites nitidae, subtus convexae, 
supra canaliculatae, Frondes eleganter reticulato- 
venosae. _Sporangia longe-pedicellata. Sporae 
oblongae, hinc convexae, illine planae. 

Legi prope Paramaribo, ad caudices palmarum, 
specimina fructifera pumila, frondibus Ì—4 pol- 
licaribus, simplicibus vel paucilobatis. An va- 
rietas ? 


Subgenus: Marginaria. 


Venae et venulae in maculis polygonoideis ana- 


405 


stomosantes, imfima e basi vel supra basin ve- 
nae inferioris emergens , libera, apice sorifera. — 
Presl. L, c. 186. 


Polypodium ciliatum. Willd. 


P. frondibus squamoso-setosis, ciliatis, sterili 
ovato-oblonga , obtusa, fertili lineari, soris soli- 
tariis , caudice filiformi, 


P. ciliatum Willd, spec. 5. p. 144. Kaulf. 
Enum. fil. p. 88. P. cajanense. Desv. Journ, de 
bot. 4. p. 257. 


Inter muscos ad truncos arborum Surinami, 
fere ubique. 


Caudex repens, filiformis, longissimus, parum 
ramosus, radiculosus, paleis laxis , lineari-seta- 
eceis, tectus, Frondes utrinque sparse squamosae, 
steriles ovatae, ovato-oblongae vel oblongae, ob- 
tusae, basi in stipitem brevem, paleaceum, atte- 
nuatae, fertiles lineares, obtusae 1 —3 pollica- 
res, linea parum latiores. Squamae minutae , 
peltatae , longe apiculatae, Sori magni, approxi- 
mati, brunnei, Sporangia longe-pedicellata, squa- 
mis setaceis, numerosissimis mixta, 


Polypodium incanum. S we 
P. fronde profunde pinnatifida , laciniis lineari- 
bus , integerrimis, obtusis, subtus stipiteque den- 
sissime ferrugineo-squamulosis, soris solitariis. 


P, incanum Sw. syn. fil. 35, flor. Ind. accid. 3. 
pe 1645. Meyer Prim, Esseq. 288, P. velatum, 


406 


Schk, Krypt. Gen, tab. 11%, P. squalidum. Flor. 
flum. 11. tab. 76. 


Crescit ad ramos arborum, praesertim Crescen- 
tiae, Surinami, 


Caudex elongatus, repens, crassitie vix pennae 
coryinae, paleis adpressis tectus. Stipites subtere— 
tes, rhachidibusque paleis patulis vestiti, uni-, bi= 
pollicares. Frondes 2— 4 pollicares, profundis- 
sime pinnatifidae, superne virides, squamis spar- 
sis, subtus ferrugineae, densissime squamulosae. 
Squamae membranaceae, peltatae, acuminatae, 
ciliolatae. Sori solitarii inter costam et margi- 
nem uniseriati , squamis subimmersis , brunnei, 
Sporangia brevi-pedicellata, Sporae oblongae, 


Subgenus : Gontophlebium. 


Venae pinnatae. Venulae in arcum triangula- 
rem anastomosantes, — Presl. L, c. 185 


Polypodium attenuatum. Willd. 


P. fronde pinnata, pinnis glaberrimis lanceola- 
tis, acutis, sessilibus, adnatis , sub-decurrentibus, 
terminalibus, subeonfluentibus, soris serialibus. 


P. attenuatum. Willd. spec. 5. p. 191. Humb. 
Bonpl. et Kth. nova gen. 1. p. 10. 


Grescit ad truncos arborum , in sylvis prope 
plantationem: Jagt/ust. 


Caudex repens, tortuosus, radiculosus, palea- 
ceus. Frondes 123 pedales, Stipes semiteres , 


407 


cum rhachide laevis. Pinnae subalternae, 4 — 7 
pollices longae, 6—S8 lineas latae, plus minusve 
falcatae, acutiusculae , basi adnatae, brevi-de- 
eurrentes, summae confluentes, utrinque glabrae, 
coriaceae , subtus eleganter reticulatae. Sori, uni-, 
rarius biseriales, costae approximati. Sporangia 
numerosa, pedicellata. Sporae oblongae, obtusae. 


Subgenus: Campyloneurum. 


Venae pinnatae, Venulae in arcum multangu- 
larem anastomosantes. Presl. 1. c. 189. 


Polypodium phyllitidis. L. 

P. fronde lanceolata, marginata, undulata, gla- 
bra, basi attenuata, soris intra venas parallelas 
biserialibus, 

P. phyllitidis. L. spec. 1543. Willd, spec. 5 
p: 157. Meyer Prim. Esseq. 287, Plum, fil, 
tab. 130. P. gladiatum. Flor, flum. 11, tab. 59. 


Habitat frequens ad truncos et ramos arborum 
Surinami, 

Caudex repens, brevis, radices numerosas emit- 
tens. Frondes fasciculatae, 1 —3 pedales, polli- 
ees 1E — 2 latae, inferne longe in stipitem atte- 
nuatae , subcoriaceae, utrinque glabrae , lacte 
virides, nitidae, margine cartilagincae, parum 
undulata, costa media erassa, tenaci, basi com- 
pressa. Sori parvi in apice venulis secundariis, 
Sporangia pedicellata, Sporae oblongae, uno 
latere convexae, altero planiusculae, 


408 


Subgenus: Polypodium verum. 


Venae pinnatae. Venulae apen aut furca- 
tae. Presl, l.c. 176. 


Polypodium pendulum. Sw. 


P. fronde subsessili, lineari-lanceolata , profun- 
dissime pinnatifida, glabra, laciniis alternis oblon= 
go-lanceolatis, obtusis, soris paucise 


P. pendulum. Sw. flor. Ind. occid, 3. p. 1637? 
Schkr. Krypt. gew. 12, tab. 10. 


Crescit inter muscos, ad truncos arborum, in 
sylvis Parae, 


Caudex caespitosus, brevissimus, paleis paucis, 
lanceolatis, reticulatis, micantibus terminatus. 
Radices numerosae, setaceae, nigrescentes, Fron- 
des, subsessiles 3—5 pollicares, lanceolatae , utrin= 
que glabrae. Lacintae 2-3 lineas longae, al- 
ternae, basi dilatatae, superiores et inferiores de- 
erescentes, infimae remotiusculae, Rhachis nigre- 
scens. Venae pinnatae, undulatae, venulis sim- 
plicibus, brevibus , remotis, apice soriferis. Sori in 
apicem laciniae 4—S8, biseriati, interdum con- 
fuentes. Sporangia longe-pedicellata, laevia, nec 
pilis echinata, Sporae subrotundae, 


Ab icone Schkurii differt: laciniis paululo mi- 
noribus, numerosioribus, et magis approximatis; 
soris in apiee, nec in met: ‘ociniarum; sporan- 
gits laevibus. 


409 


Polypodium hygrometrieum. Nob, 


P. frondelanceolata , profundissime pinnatifida , 
Taeiniis alternis elongato-lanceolatis, basi dilatatis, 
obtusis, margine undulatis, ciliatis, utrinque pi- 
losis, stipite pubescente, caudice repente, palea- 
ceo. 


Lecta ad caudices palmarum in sylvis Parae , 
ubi rara. 


Filix 3— 6 pollicaris, Caudex repens, brevis, 
subcaespitosus, paleis linearibus acuminatissimis, 
ferrugineis, teclus. Radices filiformes, {lexuosae, 
saepe ferrugineo=villosae, Frons lanceolata, fere 
ad coslam usque pinnatifida. Laciniae alternae, 
horizontales, 5— 10 lineas longae, apicem ver- 
sus decrescentes, lanceolatae, obtusae, basi di- 
latatae , coadunatae, sinubus acutis , utrinque 
pilis mollibus, articulatis, vestitae, sub-atrovires- 
eentes, exsiccatione tortae et inflexae, stipes sub- 
teres, El pollicaris, costaque pubescens et 
nigrescens. _ Venae pinnatae, undulatae, subtus 
exstantes, venulis distantibus, apice furcatis, So- 
ri rotundatí, in apice venulae superioris, inter 
venam mediam et marginem uniseriati, Sporan- 
gia pedicellata. Sporae oblongae. 


Polypodio chnoophoro Kunze! cat. herb. flor. 
Bras. p. 210, proxima species!, a quo differt, sta= 
tura minori, fronde atro-virescente , laciniarum 
basibus non sursum adscendentibus, nee stipite fla- 
vescente , brevi, pilosissimo. 


ie 410 


Subgenus: Goniopteris. 


Venae pinnatae, Venulae simplices infimae ar- 
cuatae , anastomosantes, — Presl, Ll, c. 181, 


Polypodium crenatum Sw. 


P. fronde pinnata, pinnis ovato-oblongis acu- 
minatis, grosse-crenatis, apice integerrimis „-subtus 
subpubescentibus, soris biserialibus. 


P. crenatum. Sw. flor. ind, occid. 3. p. 1661. 
Kaulf. Enum. fl. 109, Plum, fil, tab, 111. 


Crescit in sylvis Surinami , non raro, 


Filix 2—3 pedalis. Stipes 8—12 pedalis, sú- 
prà canaliculatus, subtus convexus, glaber, basi 
subpaleaceus, Pinnae sessiles vel subsessiles, 5 —7 
pollicares, 1 — 12 latae, ovato-, velelliptico-, ob- 
longae, apice integerrimae, acuminatae, inferio- 
res in stipitem attenuatae, superiores basi inace 
qualiter obtusa, margine lato, et obtuse-crenato, 
superne glabrae, subtus (in planta Surinamensi) 
glabriusculae. Venae pinnatae, parallelae, venu- 
lis infimis arcuatis, apice anastomosantibus, mê- 
dio soriferis. Sporangia pedicellata, pilis raris, 
pellucidis, rigidis, echinata. Sporae oblongae;, 
membrana suberenulata, alata. 


Polypodium tetragonum Sw. 
P, fronde pinnata, pinnis subsessilibus, pinnati- 
fidis, laciniis lanceolatis, obtusis, soris biseriali- 
bus, demum conflucatibus, stipite tetragono. 


AL 


P. tetragonum. Sw. flor. ind. occid. 3. p. 1670. 
Willd. spec. 5. p. 203. Spr. syst. 4. p. 56. 
Schk, Farrenkr. 23. tab. 18. Kunze! in cat. 
Herb. flor. Brasil. N° 319. 


Legi in sylvis prope Paramaribo, 


Filix 2—4 pedalis. Stipes obscure tetragonus , 
inferne glabriusculus, basi paleis paucis vestitus, 
superne cum rhachide puberulus. Pinnae paten- 
tes, oppositae vel alternae, inferiores 5— 7 pol- 
lieares, saepius brevissime pedicellatae, superiores 
sensim decrescentes, sessiles, omnes lanceolatae, 
pinnatifidae, apice integerrimae, superne glaber 
rimae, subtus in venis subhirtulae, costa media 
pubescente, Laciniae 3—6 lineares, plus minus- 
ve falcatae, margine ciliolatae , venis pinnatis, 
venulis infimis arcuatis, anastomosantibus. Sori 
marginales „ dorso venularum insertis, demum con 
Huentes. Sporangia pedicellata , rarissime pilis 
echinata. Sporae sub-oblongae , membrana den- 
ticulata, alata. 


Aspidium. Swartz. 


Sori subrotundi, sparsi vel seriati, venulis im- 
positi. Indusium orbiculatum, peltatum , mar- 
gine libero, integro, vel exciso. 


Subgenus. Oleandra. 


Venae pinnatae, subhorizontales, densissime pa- 
rallelae,. — Presl, Lc. p. 77. (An genus pro: 
prium ? habitus distinctissimus !) 


412 


Aspidium nodosum, Willd. 


A. fronde integerrima, oblongo -lanceolata ; 
utrinque acuminata, glabra, soris sparsis, stipite 
infra medium articulato-glabro, caudice paleacéo, 


A. nodosum Willd, spec. 5, p. 211. Plum, 
fil. 118. tab. 136, 


Crescit ad truncosarborum, in sylvis prope de 
Blaauwe berg. 


Caudex repens, paleis lanceolatis, setaceo-acu= 
minatis , patulis , ferrugineis , tectus, Stipites 
4—5 pollicares, (in figura citata Plumieri multo 
breviores) laeves, nitidi, infra medium nodoso- 
articulati, Frondes pedales vel longiores, gla- 
brae, nitidae, in rhachide subtus sparse-paleaceo , 
margine obsoleta. Venae simplices, vel furcatae, 
parallelae, approximatae, Sori in dorso venarum 
sine ordine positi. Indusium- suborbiculatum, uno 
latere excisum. Sporangia pedicellata, Sporae 
subglobosae, 


Aspidium pendulum Nob. 


A. fronde integerrima, lanceolata , acuminatis- 
sima, pubescente, sorisfsparsis, stipite basi articu- 
lata, caudiceque pendulo, paleaceo, 


Crescit ad caudices Oenocarpearum in sylvis 
maximis Parae, prope plantationem Berlijn. — 
Etiam in Guiana Anglicalegit clar. Schomburgk 
plant. exsicc, Ne, 416. ! 


Caudex ramosus, ramis pendulis, 3— 4 peda- 


415 


lis, paleis densissime imbricatis, adpressis, lan- 
ceolatis, aecuminatis, ciliolatis, ferrugineis, ves- 
‚ titus. Stipites semi-, ad 1-pollicares, prope ba- 
sin articulati, paleis paucis, patulis obsiti, Fron- 
des 6 — 12 pollicares, pollices 1 — 2 latae, acu- 
mine longo terminatae, basi attenuatae, margine 
subrepandae, ciliatae, utrinque, sed praesertim 
subtus, pilis mollibus , articulatis , pubescentes. 
Costa media superne sulcata , subtus. convexa 
et paleacea. Venae horizontales, parallelae, ap- 
proximatae, Sori inter costam et rhachidem sine 
ordine dispositi, Indusium suborbiculatum!, uno 
latere excisum. Sporangia brevi-pedicellata, pe- 
dicellis persistentibus. Sporae subglobosae vel ob- 
longae, scabrae. 

Aspidio Wallichii Hooker ! valde affine, 
sed differt, frondibus longe acuminatis , soris spar- 
sis, nec costae quasi adnatis, 


Subgenus. Aspidium. verum. 


Venae pinnatae, ramosissimae , venulis hexago- 
noideo-reticulatis, — Presl, Ll, c. p. 87. 


Aspidium macrophyllum, Swartz. 


A. fronde pinnata, pinnis oblongo-lanceolatis 
acuminatis, sinuatis, grosse-crenatis, infimis bi- 
terminali-trifidis, soris biserialibus, stipite glaber- 
rimo. 


A _macrophyllum. Sw. syn. fil. 43 et 239, 
Willd. spee 5. p. 217. Plum fil. Tab. 145. 


NAT, TĲDSCHR. D, VII, St, 3 en 4, 29 


414 


Crescit in: sylvis Surinami, prope plant: Jagt- 
dust. gpu Î 


Filix 2—3 pedalis. Stipes glaber, basi palea- 
ceus. Frondes dimensione varia. Pinnae 6- ad 12- 
pollicâres, L — 3 poll. latae , superiores uno latere 
in rhachide decurrentes , infimae brevi petiola- 
tae, ‘undulato-erenatae vel subintegerrimae, utrin- 
que 8 glabrae. Sori rotundi, inter nervos laterales 
biseriales, Indusium orbiculatum. _ Sporangia pe- 
dicellata. Sporae alatae, 


Suúbgenus. Lastreá. 


Venae pinnatae vel pinnato-ramosae , apice. 
simplices aut furcatae. — Presl. L, c. p. 73. 


Aspidium cteutarium. Swartz, 


A. fronde ternata, foliolis bipinnatis, pinnulis 
pinnatifidis, obtusis, dentatis, superioribus con 
fluentibus, soris solitariis „ stipite paleaceo-rha- 
chidibusque ferrugineo-puberulis, 


A. cicutarium’ Sw. syn. fil, 51 sec. Kunze! 
in Cat, Martii herb. flor. Bras, pag 209. 


Crescit in sylvis montosis prope Blaauwe berg. 


-Filix elegans.“ Caudex repens, paleis lanceola- 
tis; ‘dcuminatis, fuscis, tectus, Stipes longiludine 
frondis, supra canaliculatus , subtus econvexus , 
cum rhachidibus costisque ferrugineo - puberulus, 
praesertim basin versus paleis laxis, patulis, ves- 
titus, Frons glabriuscula, circumscriptione sub- 
triangularis, Pinnae oppositae vel alternae infi- 


415 


mae laterales, elongatae. Pinnulae inferiores pin- 
natifidae , lobis obtusis, erenatis vel dentatis, sus 
periores integerrimae, confluentes, Venae uni-, 
bifurcatae , venulis dorso soriferis ‚ ut in” Lastrea 
cristata Presl. (l.c. tab, 2. fig. 10). Indusium 
orbieulatum, peltatum, uno latere excisum, Spoe 
rangia brevi pedicellata. Sporae alatae, 
A specimine Brasiliano nullo modo differt. 


Nephrodium. R. Br. 


Sori subrotundi, apice venulae superioris insi- 
dentes. Indusium reniforme , latere verrucula af- 
fixum et sorum latere tegens. 

Nephrolepis. Schott, gen. fil, 1. tab, 5. Hook. 
gen. fil. tab. 35. Aspidi spec, Auct- sorum for- 
ma et praesertim habitu ab Aspidio distincta. 


Nephrodium rufescens. 


N, fronde pinnata, pinnis lanceolatis acumina= 
tis, crenato-serratis, basi superne auriculatis, in 
ferne rotundatis , subtus rhachique pubescentibus, 


Aspidium rufescens, Schrad. in Goett. Gel. 
Anz. 1824, p. 369, Kunze! in cat‚ herb, fl. 
Bras. N°. 322. 


Crescit in arenosis prope Joden Savanna, 


Caudex subperpendicularis, apice paleis linea- 
ribus, setaceo-acuminatis rufis tectus, Frons cum 
slipite 8 — 12 pollicaris. Stipes rhachisque sulca- 
tae, rufo-pubescens, subtus teres, glabriusculus, 
Pinnae 1 —2 pollicares , brevissime articulato- 


29 * 


á16 


pedicellatae supra fere glabrae ‚ nervo media 
puberulo ‚subtus - pilis mollibus, articulatis pu- 
bescentes ‚_ margine interdum obscure-serratae, 
apice. basique integerrimae, Venae densissimae , 
simplices;vel furcatae , in punctum nigrum margina- 
le terminantur. _ Sori- marginales, apiei venula- 
rum inserti, Indusium reniforme latere aflixum. 
Sporangia pedicellata. Sporae oblongae , hinc, 
convexae, illine concaviusculae. 

Specimina Herb, florae Brasil. omnino similis; 
sola: differunt statura minori. 


Nephrodium exaltatum. R. Br. 


N. fronde pinnata, pinnis lanceolatis- obtusius- 
culis serratis, basi superne auriculatis, inferne ob 
“tusis glabriusculis, rhachi stipiteque subpaleaceo- 
villosis, 


N. exaltatum R‚ Br. Prod. Nov. Holl. 148, 
H. B. Kth. nova gen. 1. p. 11. Aspidium exalta- 
tum. Sw. syn. fil. 45 Willd spec. 5. p. 229, 
Schk. Krypt. tab. 32b, mediocris. Polypodium 
exaltatum L. 


Ad fruneos arborum, in sylvis Surinami, non 
rara species. 


Filik 2—4 pêdalis, apice deflexus. Caudex 
cespitosus, ferruginco-paleaceus. Stipes subteres, 
superne sulcatus, paleis laxis, linearibus, ferru- 
gineis obsitus, rarius glaber, 2—3 pollicaris. 
Rhachis paleis setaceis, patulis, villosa. Pinnae 
subsessiles, mediae 1 —2 pollicares, superiores 
et inferiores decrescentes, alternae, rarius op}0- 


417 


sitae, lanceolatae, plus minusve falcatae, obtuse 
serratae , serraturis in apice pinnarum majoribus, 
superne prope marginem saepe albo-punctatae, 
subtus interdum minutissime puberulae. Venae 
ut in ‘praecedente specie, Sori marginales apici 
venularum inserti. Indusium reniforme. Sporan- 
gia pedicellata, Sporae oblongae, 


Nephrodium biserralnm, 


N. fronde pinnata, pinnis lanceolatis, elongatis 
glabris, crenatis, crenis dentatis, basi sub-cunea- 
tis, stipite rhachique glabriusculo. 


, 


Aspidium biserratum Sw. syn. 46 et 242, 
Willd. spec. 5. p. 231. Spr. syst 4. p. 98. 


Crescit ad arborum truncos, et mense Martio 
fructificat, 


Frondes 3—4 pedales. Stipes et rhachis su- 
pra canaliculata, subtus. convexa, paleis seta- 
eis, fuscis, subvillosa, rarius glabra. Pinnae fere 
semper alternae, 4—6 pollicares, latitudine se- 
mipollicari, superiores deereseentes, subsessiles , 
acuminatae , basi superiore interdum auriculata, in- 
feriore obtuse- vel rotundato- cuneata , nunquam 
cordata ‚ margine lato, crenatae, crenis rotunda- 
tis, denticulatis. Costa media paleis minutis, spar- 
sis, fulvis, obsita, Venae, ut in praecedentibus, 
Sori marginales, in apice venulae superioris, In- 
dusium reniforme, Sporangia pedicellata. Spos 
rae hinc convexae, illine concaviusculae. 

Planta Surinami a specimine Sieberi syn. fil, 


418. 


Ne, 31. non differt, nisi basi inferiore pinnarum 
rotundato-cuneata, nec subeordata. 


Asplentum L. 


Sori lineares. venis transversalibus impositi. In- 
dusium membranaceum ,e vena lateraliter ortum , 
versus costam liberum, 


Asplenium serratum La 


A. fronde lanceolata, acuminata, sinuata, ser- 
rulata , basi attenuata, integerrima , soris approxi- 
matis parallelis, 


A, serratum. L. spec. 1538. Willd. spec. 5. 
p- 304. Spr. syst. 4. p. 80. Plum. fl, tab, 124, 
Schk. Crypt. 61. tab. 64, 


Ad truncos arborum Surinami vulgaris. …:, 


Radices fibrosae, nigrescentes. Frondes fasci- 
culatae, 2— 81 pedales, subsessiles, glabrae, ve- 
nosae, venis simplicibus, vel basi furcatis, mar- 
gine sinuata, inaequaliter serrata, costa media 
crassa, subtus valde. convexa, Sori longissimi, 
subcontinui , ad costam approximati , venis impositi, 
Indusium membranaceum. Sporangia pedicellata, 
pilis longis, articulatis , apice clavatis, mixta. 
Sporae subtetraëdrae , angulis et margine alatis, 


Asplenium salicifolium, Le 
A. fronde pinnata , glabra, pinnis alternis lan= 
eceolatis, acuminatis , subfalcatis, crenatis, basi 
guperiore rolundatis , inferiore cuuealis, 


419 


‚A, salicifolium, _L‚ sp. 1538. -Willd; sp. 5. 
p. 313. Spr. syst. 4. p. 82. Plum. fl. „46. 
tab. 60. 


Whien 3 in» acumbrosis, prope her ane Jagtlust, 


Filix’ terrêstris , 1-2 li, Caudex caespi= 
tosus, paleis fuscis vestitus,” Stipes 4,— 6 pollica- 
ris, ut rhachis, compressus, submarginatus, glaber, 
Pinnae 4-pollicaris, superiores eeN ter- 
minali lonigiore , utrinque laeves , \membranaceae, 
brevi pedicellatae, lanceolatae, basi superiore plus 
mitiusve rotundata, inferiore cuneata. Venae pin- 
natae, bi-, rarius unifurcatae, Sori hineares, a 
dorso venulaë furcaturae superioris mecipientes, 
Indusium membranaceum. Sporangia ‘oblonga. 


Var. @. semicordatum.Nob. ' 


A. semicordatum Raddi, fil, Bras. p. 36. 
tab. 52. fig. 1.? 


Differt a specie deseripta : pinhulis breviori- 
bus, latioribus , basi superiore semieordatis „ accu- 
rate ut in icone citata.  Caudex, slipes, textura 
frondis et forma sororum, ut in A. salicifolio, Legi 
cum priore, 


Blechnum. L. 

Sori lineares, continui, aut interrupti, costae 
paralleli , approximati. Indusia membranacea , 
continua , interius dehiscentia. 

Blechnum angustifolium, Willd, 


B. fronde pinnata , pinnis-sub-oppositis, sessilie 


420 


bus, basi rotundatis, linearibus „ acutis, argute- 
serratis. 


B. angustifolium Willd. spec.5. p. 4lá. Spr. 
syst. 4. p. 93. Meyer Prim. flor. Esse. p. 290. 
B. serrulatum Schkr. Krypt gew. t. 108. 


Crescit in cultis Surinami , frequens, Pestis 
agrorum, 


Descriptio Meyeri l. c. optima, Frondes 2—3 
pedales. Stipites superne sulcati, glabri. Pinnae 
saepius oppositae, 4— 5 pollicares , superiores 
deerescentes , terminal interdum basi sub-pinnatie 
fida_ Sori continui, costae approximati, Spo= 
rae oblongae. 


Vittaria. Sw. 


Sori lineares, continui, submarginales. Indue 
sìum textum frondis bivalve, 
> 
Vittaria lineata. Sw. 
V. fronde pendula, tineari-longissima , soris so- 
litariis , intra-marginalibus. 


V. lineatà Sw. syn. fil, 109. Willd. spec. 5, 
p- 404. Schk. Krypt. gen. 94. tab. 101b. Pte- 
ris lineata L, — Plum. fil. tab, 143. 


Crescit ad truncos arborum Surinami, vulgaris, 


Caudex caespitosus, squamis linearibus, apice 
setaceis , membranaceis , micantibus, ciliolatis 
teclus. Frondes pendulae, 1—2 pedales, lineam 
latae, coriaceae, vems inconspicuis, marginibus 


421 


revolutis, virides , costa media canaliculata, sub- 
tus convexa. Sori angustissimi, marginales, fron- 
de immersi, continui, longissimi, atro-brunnei. 
Sporangia sessilia. Sporae oblongae. 


Pteris. L. 


Sori lineares, continui, marginales. Indusium 
marginis frondis continuum, introrsum liberum. 


Pteris arachnoidea. Kaulf, 


P. fronde tripartita, ramis bipinnatis, pinnis 
omnibus patentissimis , primariis apice pinnatis, lo- 
bulis interpositis lunaribus, pinnulis oblongis, ob= 
tusis, terminalibus elongatis, subtus nervosis, vil- 
kosis. 


P. arachnoidea Kaulf. Enum. fil. p. 190. 
Spr. syst. 4, p. 78. P, caudata, flor. flum, 11, 
tab. 80. 


Legi mense Martio in sylvis Paraensibus, prope 
plantationem Onoribo. 


Filix 4—5 pedalis , omnino habitu Pteridis 
aquilinae. Stipessubteres, glaber. Rhachides su- 
perne sulcatae, minute asperiusculae, vel subgla- 
brae. Pinnae 6— 12 pollicares, superiores de. 
erescentes. Pinnulae 1—3 pollicares, inferiores 
saepius pinnatifidae, superioresintegerrimae, rha- 
chidi adnatae, lobulis interpositis lunati, pin- 
na terminali elongata, omnes margine revolutae, 
superne glabrae, subtus nervosae, pilis paucis, 


422 


mollibus „ „vestitae.- Sori marginibus reflexis pinr 
nularum inserti, 


Planta Surinami a specimine, in Brasilia a clar. 
Pohlio! lecto, differt: rhachide communi fere 
glabra, pinnulis subtus multo minus vallosis, 


Pteris biformis. Nob. 


P. fronde tripartito-bipinnatifida, vel bipinnati- 
fida, pinnis infimis biparlitis , laciniis oblongis fal- 
catis, acutis, apice argute-serratis, stipite laevi, 


Legi, mense Januario, in sylvis prope plantatio- 
nem: Merveille. 


Filix 2 —3 pedalis, Radices fasciculatae. Sti- 
pites sublus convexi, superne sulcati, laeves, basi 
paleis paucis, interdum nullis, vestiti, Duplex hu- 
jus speciei observatur forma frondium, altera trí- 
partita, ramis bipinnatifidis, altera bipinnatifida;, 
pinnis infimis bipartitis. Pinnae inferiores petio- 
latae, superiores in rhachide decurrentes, lan- 
ceolatae , acuminatae, glabrae, profunde-pinna* 
tifidae , sinubus obtusis, apice integerrimae,. La- 
ciniae in fronde fertili indeab apice, in sterili fere 
utrinque serratae, serraturis argutis, ineurvatis; 
Venae, ut in genere Campteria Presliü. Sori 
lineares, marginibus superioribus et inferioribus 
inserti. Sporangia brevissime pedieellata. Spo= 
rae tetraquetrae. 

Pteridi biauritae L, proxima, 


403 
Lindsaea. Dryand. 
„ Sori lineares , continui, sub-marginales, Indu- 


sium continuum frondem ambierns, extrorsum lie 
Eerum, 


Lindsaea pusilla. Nob. 


L. fronde pinnata, vel basi bipinnata, glabra, 
pinnulis alternis trapezoideo-{labelliformibus , sub- 
denticulatis , terminali rhombea, stipite tetragono , 
laevi. 


Legi mense Novembri, in sylvis prope Parama- 


ribo, 


Filix 5— 7 pollicaris. Caudex caespitosus, pa- 
leis linearibus, ferrugineis tectus. …„Radices. filí- 
formes , desecendentes , ramosae ,… nigrescentess 
Erons simpliciter pinnata, vel basi pinna simplici 
aut bina instructa, utrinque glabra, membranas 
cea. Stipes 1E —2 pollicaris, tetragonus, fuscus, 
nitidus , ad basin interdum minute paleaceus, 
Pinnulae 4 — 5 lineas longae, pedicellatae, alter- 
nae , trapezoideo-flabelliformes; basi cuneatae, 
margine superiore saepe eroso-denticulatae, termi- 
nali majori , rhombea , sub-angulato-lobata, Venae 
radiatae, uni-„ bifurcatae, uti in L. stricta, Sori, 
continui, in margine superiore pianularum, Indu- 
sium membranaceum, Sporangia pedicellata, Spo- 
rae telraëdrae, 


L. polymorpha. Hook, et Grev, fil, t. 75. 
aflinis. 


434 


Lindsaea stricta. Dryand. 


L. fronde bipinnata, pinnis elongatis, ereclis 
slrielis , pinnulis trapezoideo-flabelliformibus, sub- 
integerrimis, stipite semitereti, nitida. 


L. strieta Dryand. Linn. Trans. 3. p. 42. 
Sw. fl. ind. occid: 3. p. 1722, Schkr, Krypt. 
Gew. tab. 114, Willd. spec. 5. p. 425. 


Crescit passim in sylvis Surinami, 


Caudex repens, brevis, nodosus, ferrugineo- 
paleaceus. Radices numerosae , nigrescentes, ple- 
rumque pilosae. Frondes 1—3 pedales, bipin- 
natae ‚interdum simpliciter pinnatae. Stipiles se- 
miteretes, supra plani, nitidi, basi paleis sparsis, 
subulatis , tecti, juniores virides , dein brunnei, 
Pinnae 2— 7, strictae, sub-fastigiatae, longitu- 
dine varia , lineari-lanceolatae. Rhachides qua- 
drangulares, in planta Surinami uitidae. Pinnu- 
lae alternae, vel oppositae, subsessiles, approxi- 
matae, trapezoideae, sublunatae, angulis basis 
sursum productis, 4— 5 Îineas longae, superio- 
res decrescentes , terminales elongatae, sub-lan- 
ceolatae, infimae flabelliformes, fructiferae mar- 
gine integerrimo, steriles denticulatae, glabrae , 
rigidulae, Sori continui, in margine rotundato 
pinnularum. Indusium membranaceum. Sporan- 
gia pedunculata. Sporae tetraëdrae, 


Lindsaea trapeziformis. Dryand, 


L. fronde bipinnata , pinnis sub-oppositis, paten- 


425 


tibus, pinnulis trapeziformibus, infimis cuneifor- 
mibus, 


L. trapeziformis. Dryand. Linn. Trans.-3. 
p. 42. tab, 9.? Willd, spee. 5. p. 424. 


Legi, mense Majo, in sylvis prope: de Blaauwe 
berg. 


Caudex repens, ‘parum ramosus, paleis subu- 
latis, ferrugineis, tectus. Frondes 1— 12 peda- 
les. Stipites subtus teretes, supra canaliculati, 
virides, basi atro,fusci , paleis paucis obsiti. Pin- 
nae in specie Surinamensi paucae 2—4, polli- 
ces 5—7 longae , lineas 8 — 11 latae, lineari- 
lanceolatae, utrinque attenuatae. Pinnulae op- 
positae vel. alternae , imbricatae, trapezoideae, 
terminali rhomboideo-lanceolatae , obtusae, infimae 
flabelliformes, cuneatae, utrinque glabrae, inte- 
grae, venis radiatis, furcatis, Sori continui in 
margine superiori pinnularum, Indusium mem- 
branaceum. Sporangia oblonga, pedicellata. Spo- 
rae obscure tetraëdrae, 

Ab icone citata differt : pinnis paucioribus, pin- 
nulis imbricatis, nee distantibus. 

Lindsaea nitidissima. Rich. 

L. fronde bipinnata, pinnis alternis oppositis- 
que, pinnulis lunato-falcatis, integerrimis, stipite 
tetragono, 

L. nitidissima Rich. in Willd. spec.5. p. 423. 
L. trapeziformis var, sec, Kunze Cat, herb, flor. 
Bras. p. 222. 


425 


Crescit in sylvis Surinami prope plantätionem 
Waïampibo. 


Filix elegans 15—3 pedalis. Caudex repens, 
parum ramosus, paleis ferrugineis obsitus, emit- 
tens, radices numerosas, perpendiculares , fusce- 
scentes. Slipites tetragoni, glabri, virides, basi 
fusco-paleacei. Pinnae alternae vel oppositae, 
5—12 pollicares, rhachidibus quadrângularibus, 
superne sulcatis. Pinnulae alternae , brevissime 
stipitatae, trapeziformes , lunato-falcatae, obtu- 
sie, 7— 12 lincas longae „ 3— 5 latae , terminali 
rhomboidea, imfimae flabelliformes, utrinque mar= 
gine integerrima, glabrae, laete virides. Venae 
súbradiatae , bi-, ter- dichotomae, Sorus conti- 
nuus, in margine rotundato pinnularum, Imdu= 
Sium membranaceum. Sporangia longe pedicellata. 
Sporae tetraëdrae, 


Adiantum. L. 


“Sori lineares, vel subrotundi, marginales;” In= 
dusium margini frondis continuum , forma” va= 
rium „ introrsum liberum, 


Adiantum tetraphyllum. Willd. 


A. fronde bipinnata, pinnulis oblongis, dimi« 
diatis, obtusis, basi truncatis, sterilibus margine 
superiore et apice serratis, soris oblongis, rhachí 
stipiteque hirtis. 


À. tetraphyllum. Willd. spee. 5. p. 44l. 
“ Á. prionophyllum- Humb. Bonpl. et Kth. 
nova gen. 1. p. 20. Spr. syst. 4, p. 112, 


427 
_Crescit'in sylvis Surinami, non rara. 


Filix l—3 pedalis. Caudex repens, paleis li- 
nearibus, apice patulis tectus, emittens radices 
numerosas, filiformes. Stipes subtetragonus, atro- 
fuscus, praesertim versus apicem ferrugineo-pube- 
scens. Pinnae 3—6, pollices 4 — 5 longae, rha- 
chide hirta, Pinnulae brevissime pedicellatae, 
8— 10 lineas longae, terminali confluente , infi- 
mae subflabelliformes, steriles margine superiore 
et apice incisae, serratae, , fertiles integerrimae, 
glabrae, subtus plus minusve glaucescentes. Sori 
in margine superiore et circum apicem pinnula- 
rum, approximati, nee continui. Sporangia pe- 
dieellata, Sporae obtuse-tetraëdrae. 


Var. ? microphyllum Nob. 
Pinnulis minoribus utrinque viridibus, soriferis 
angulatis. 


Crescit in sylvis, prope Paramaribo, 


À priore differt: pinnis 6 —10, pinnulis4—6 
lineas longis, interdum subtus sparse et minute 
paleaceis, soris oblongis sublunatis, 


Adiantum argutum. Nob. 


A. fronde bipinnata, pinnulis ovato-lanceolatis, 
acuminatis, basi dimidiatis, cuneatis, argute et 
inaequaliter serratis, utroque margine soriferis, 
apice nudis, rhachi stipiteque hirtis. 


Habitat in sylvis submontosis prope: de Blaauwe 
berg. 


428 


Filix 1&-=2 pedalis As tetragono Marti-Crypt. 
Bras.stab 68 affinis. « Caudex repens; longus, 
paleis ferrugineis tectus , radices numerosas-emnit- 
tens. Stipes subtetragonus „ atrofuseuús’, inferne 
mitidus, praeserlim apicem versus, et in rhachide 
paleaceo-hirtus. Pinnae 3 —á4, alternae, 5 — 7 
pollicares, Pinnulae subsessiles, 15 —2} pollici- 
ces-longae „acuminatae, basi cuneatae , serratae, 
serraluris argulis, inaequalibus „ saepe recùrvis; 
pinnula terminalis sub-rhombea, infimae mino- 
res, flabelliformes, utrinque virides, subtus in- 
terdum paleis paucis, minutis, setaceis, obsitae. 
Sori oblongi, -dislincti , rarissime. sub-confluentes + 
in medio utriusque marginis pinnularum , sed. 
basi et apice uudi, Sporangia pedicellata. Spo- 
rae tetraëdrae, 


Adiantum hirtum. Nob. 


A. fronde bipinnatà, pinnulis ovato-lanceolatis, 
grosse dentatis, acutis, basi -superiore truncatis, 
jnferiore abscisso-cuneatis, integerrimis , subtus hire 
tutis, soris oblongis, rhachi stipiteque hirlis. 


Legi, mense Majo, in sylvis montosis prope : 
de Blaauwe berg. 


Filix 1E —2! pedalis. Caudex nodosus, repens, 
paleis rigidis, linearibus , fuscis, obsitus. Radi- 
ces perpendiculares, ramosae , interdum hirsutae. 
Stipes obtuse-trigonus , atro- fuscus, nitidus, uti 
et rhachis paleis piliformibus , densis, patulis, fer 
rugineis, hispidus. Pinnae alternae, sex ad no- 


429 


vem, pollices 5 —9 longae, divaricatae. Pinnu- 
lae subpollicares, pedicellatae, basi cuneata, in- 
tegerrima, caetera margine grosse-dentatae, infi- 
mae flabelliformes, terminalis rhombeo-lanceolata, 
inciso-lobata , superne glabrae , subtus paleis 
subulatis, plus minusve numerosis vestitae. Sori 
oblongi vel subrotundi , in apiee dentium marginis 
superioris pinnularum, Sporangia brevissime pe- 
dicellata. Sporae obtuse-telraëdrae 


CrarHACzaE. Marr. 


Alsophila. R, Br. 


Sori globosi in medio dorso venarum simpli- 
cium, aut in ima furcatura venarum, Indusium e 
pilis squamisve laceris receptaculi elevati compo- 
situm. — (Indusium nullum, receptaculum ele- 
vatum pilosum, sec. Hooker Gen, fil. tab, 9 
et 21.) 


Alsophila armata. Mart. 


À. fronde bipinnata, pinnis alternis, pinnulis 
lanceolatis, acuminatis, profunde-pinnatifidis, la- 
ciniis lanceolatis, obtuse-serratis, rhachidibus pu- 
bescentibus, stipite caudiceque aculeato, 


A. armata, Mart. Plant. Crypt. Bras. 72. 
tab. 48. A. ferox, Presl. Pterid. p. 62, Poly- 
podium aculeatum Raddi, Spr. syst. 4, p. 61. 


Crescit in umbrosis Surinami, non rara. 
NAT. TIJDSCHR. D, VII. St. 3 en 4, 30 


430 


…‚Filix elegantissima. Caudex 3 —4 pedalis, dia 
metro. 8 — 5. pollicari,,intus-dacunosus-; aculeis 
numerosis ‚‚rectis, tectus, „apice «in frondes plu- 
rimas expansus,  Slipitessupra,canaliculati, sub- 
tus convexi juniores pubescentes, dein -glabrius- 
culi, utrinque. aculeati, -Frondes 4— 5 „pedales, 
bi-pinnatae.. Pinnae 12—2 pedes longae „/supe- 
riores „sensim deerescentes „alternae. _Pinnulae’ 
subsessiles, lanceolatae , longe-acuminatae ‚2 — 4- 
pollicares, profunde pinnatifidae, rhachidibus pu- 
bescentibus, _Laciniae lanceolatae , subfalcatae, 
obtusiusculae, praeserlim versus apicem dentatae, 
summis confluentibus, Sori in” laciniis biseriati, 
globoso-hemisphaerici, aurei, basi furcaturae ve- 
nae impositi. Indusium e pilis longis, flexuosis , 
articulatis, formatum. _Sporangia imbricata, obo- 
vata , annulo excentrico, brevi peliolata” Spo- 
rae trilobae, 


Alsophila subaculeata. Noob, 


A. fronde bipinnata, pinnis alternis glabriuseu= 
lis, pinnulis lanceolatis, acuminatis, pinnatifidis, 
laciniis oblongis, obtusis, dentatis, rhachi stipitee 
que subaculeatis. 


Legì, mense Decembri, in sylvis prope planta- 
tonem Canawappibo. 


Caudex brevissimus, squamosus, Frondes 3—5- 
pedales. Stipites semitereles , superne canalicula- 
ti, apice squamuloso-pubescentes , basin versus, 
glabriores, hinc inde aculeo recto, duro, plus 


431 


minusve «longiore ‚ instructi, Pinnae alternae , 
1 — 1E pedales , ovato-oblongae , acuminatae , 
apice pinnatifidae , rhachide minute squamuloso- 
hirta. Pinnulae inferiores tripollicares , ‘superio- 
res sensim decrescentes, terminales confluentes, 
subsessiles ‚ lanceolatae ,“ acuminatae , profunde 
pinnatifidae , costa media utrinque squamulosa: 
Laciniae oblongae, apice rotundatae, obtuse den- 
tatae , venosae , venis pinnatis, sìmplicibus vel 
furecatis. Sori hemisphaerici, brunnei, in medio 
vel ima furcatura venarum, in laciniis biseriali, 
Indusium breve pilosum, in receptaculum eleva- 
tum. Sporangia imbricata , brevi-pedicellata , 
obovata, annulo excentrico cincta. Sporae ob- 
tuse-tetraëdrae. 


A, nigra Mart. Crypt. Bras. tab. 47, affinis, 


PARKERIAGEAE. Enou. 


Ceratopteris, Brongn. 


Sporangia laxe disposita in soris „ venas longitudi- 
nales frondis occupantes, Indusium continuum e 
margine frondis revolutae ortum , sutura longitu- 
dinali dehiscens. 


Ellobocarpus. Kaulf, 


Ceratopteris thalictroides, Brongn. « 


C. fronde sterili pinnata, pinnis alternis bipin- 
30 + 


432 


natifidis ‚ laciniis obtusis acutisve, fertili supra: 
decomposita , lacinüs linearibus. 


GC. thalictroides, (et. Richardii) Ad. Brongns 
in Dict, class. d’hist, nat. 3. p. 351 Spr. syst. 
4, p. 28, Blume! Enum, 2. p. 240, Acrosti- 
chum thalictroides et siliquosum, L. 


Crescit in paludibus et aquis stagnantibus Sus 
rinami. 


Filix caespitosus, utrinque glabra, 12 peda= 
Iis , radiculis numerosis, filiformibus, …Frondes 
steriles, longe stipitatae, variabiles, pinnatae, pin= 
nis bipinnatifidis vel decompositis , lanceolatis, 
obtusiusculis, vel in fronde submersa brevi-linea- 
ribus, ecuspidatis. Frondes fertiles sterilibus multo 
‘longiores, longius stipitatae, decompositae, laci- 
niis elongatis, linearibus, acuminatis , margine 
hyalina, revoluta. Sporangia globosa , annulo 
striato, lato, plano, cincta. Sporae globoso-te- 
traquetrae, striatae, ut in icone Hookeri Gen. 
fil, tab. 42. 


Planta Surinamensis a specimine Indiae orien- 
talis non differt, nisi habitu tenuiore. 


ScHIzAEACEAE. MART. 


Schizaea. Sm. 


Sporangia ovata ,+sessilia „unilateralia ‚bi-, qua= 
driserialia, in spiculis linearibus , flabellatis, vel 


433 


pinnatis disposita,_ Indusium e marginibus inflexis 
spicae formatum, — Hooker Gen, fil, tab, 19, 


Schizaea elegans. Swartz. 
S. fronde stipitata, dichotome-partita, lacinüs 
apice dilatatis, multifido-laciniatis, spiculis pinna- 
tis, recurvatis, ciliatis, 


S. elegans. Sw. Syn. fil. 151. Willd. Spec. 
5. p. 88. Spreng. Syst. 4. p. 30. Aecrostichum 
elegans. Vahl, Symb. 2. p. 104. tab. 50. 


Habitat in sylvis Surinami, non raro. 


Filix 1—3 pedalis. Caudex brevis, paleis se- 
taceis, fuscis teclus. Radices numerosae, lena- 
ces, basi saepe hirtellae, nigrescentes. Stipites 
subtus convexi, superne canaliculati, glabri, basi 
hirsuti. Frondes latae , saepius tri-dichotomae, 
glabrae , sub-coriaceae , longitudinaliter crasso- 
nervosae , nervis dichotomis. Spiculae in apice 
frondis, numerosae , 10 — 20 jugae, recurvatae, 
margine longe ciliatae. Sporangia ovata , irregula- 
riter dehiscentia, apice radiato striata. Sporae 
oblongae, hinc convexae, illinc planae. 


Schizaea trilateralis, Schkuhr. 

S, fronde simplicissima , lineari-triquetra , spicu- 
lis fasciculatis, digitatis, 4—6 jugis, rccurvalis, 
ciliatis. 

S trilateralis Schk. Krypt. Gew. tab. 136, 
Spr Sysl.4. p.30. Hook, et Grev. fil, tab. 54, 


434 


S. pennula. Sw. syn: fil, 150 et 379. S, incur- 
vata. Meyer. Prim, Flor, Esseq. p. 2/1. 


Habitat in Savannis arenosis Surinami, in Para, 
et prope Joode Savanne , non raro, 


Caudex brevissimus, paleis minutis, setaceis, fer 
rugineis tectus, Radices filiformes, saepe pilosae. 
Stipites 1— 1E pedales, triquetrae, glabrae, ni- 
tidae, basi purpurascentes. Spiculae 5— 7 jugae, 
approximatae, lineares, pollicares, vel longiores, 
juniores erectae , dein recurvatae, margine longe 
ciliatae. Sporangia ovata , pyramidata, apice 
radiato-striata , lateraliter dehiscentia. Sporae 
oblongae, uti in specie praecedente, 


Schizaea bifida. Swartz. 


S, fronde lineari, filiformi , bifida ‚ subcanalicu- 
lata, spiculis pinnatis, 10 — 20 jugis, curvatis, 
secundis, ciliatis. 


S. bifida: Sw, syn. fil. 151. Willd. spec. 5. 
p. 87. Spr. syst. 4. p- 30. Meyer Prim. flor. 
Esseg. p. 292. exclud. syn. S, incurvata. Schk, 
Krypt. Gew. tab. 137. 


Habitat in arenosis, prope Joode Savanne, una 
eum S. trilaterali, 


Caudex brevissimus, paleis setaceis, ferrugineis 
obsitus, emittens radices filiformes, pilosas. Fron- 
des 8—12 pollicares, saepe bi-, bifidae, subtus 
convexae, supra canaliculatae, tactu scabriuscu- 
lae. Spiculae unilaterales, incurvatae, 15 —2 li- 


455 


rieas longae. Sporangia ovata , apice radiato=stria- 
ta. Sporae, uti im praecedentibus. 


Eygodium, Swartz. 

Sporangia subsessilia, ovata, resupinata, in spis 
culis marginalibus, dorsalibus, biseriatis disposita, 
Indusium squamiforme, cucullatum , venis trans- 
versis adnatum, supra liberum. Hooker, Gen. 


fil. tab. 28, 


Eygodium volubile. 's wartz. 


L. fronde conjugato-pinnata, glabra, pinnulis 
oblongo-lanceolatis , sterilibus repando-serrulatis, 
basi subeordatis, 


L. volubile. Sw. syn. fil. 152. Spr. syst. 4. 
p. 28. Meyer. Prim. Esseq. 293. Hydroglossum 
vo'ubile Willd. spec. 5. p. 78. Osmunda sean- 
dens, Aubl. Guian, 2. p. 961. 


Grescit in sylvis prope Paramaribo et alibi, vul 
garis. 


Caudex volubilis, semiteres, superne planiuscu- 
lus, laevis. Frondes eonjugatae, brevissime pe- 
duneculatae , pinnis divaricatissimis, Pinnulae 7—9, 
alternae, petiolatae, juniores ecordatae, adultae 
oblongo-lanceolatae, basi auriculato-cordatae vel 
rotundatae, tenuissime serrulatae, venosae, venis 
approximalis, arcuatis, bi-tri-furcatis, Sporan- 
gia in spiculis numerosis ,‚ margini pinnularum 
inserta, ovala, obtusa, apice radiato-striata, la- 


436 


teraliter. dehiscentia. … Sporae tetraëdrae, unovla- 
tere concavae , allero convexae, 


Lygodium polymorphum, Kunth. 


L. fronde conjugato-pinnata , pubescente, pin- 
nulis 8-5fido-palmatis, duplicato-serratis, Ee) 
media elongata, obtusa. 


L. polymorphum. Kth, in Humb et Bonpl. 
nova Gen, 1. p. 31. Spreng. syst. 3. p. 29. L. 
pubescens. Kaulf, Enum. fil, 47, Hydroglossum 
hirsutum, Willd. spec. 5. p. 80. 


In sylvis prope Paramaribo vulgaris, 


Caudex subteres, plus minusve pubescens, vo- 
lubilis._ Frondes conjugatae , brevi-pedunculatae, 
pinnis divarieatis, rhachidibus pubescentibus.’ Pin= 
nulae 9— 17, alternae, petiolatae, 1—3 pollica- 
res, utrinque pubescentes, adultae interdum gla- 
briores , forma varia, basi auriculatae, palmato-, 
vel-pinnato-lobatae „ lobo- medio elongato, obtù- 
so „grosse-dentatae, dentibus subserrulatis. Vee 
nae „ut in. praecedente. ‘Spiculae pauciores et mi- 
nores, Sporangia ovata, obtusa, apice radiato- 
striata, Sporae tetraëdrae, lateribus subconvexis, 


HymeNoeuvruar. Enpu, 


Hymenophyllum, Le 


‘Sori “marginales, _Sporangia receptaculo sub- 


487 


elavaeformi inserta. Indusium bivalve, monophyl… 
lum. 


Hymenophyllum clavatum, Swartz. 
H. fronde bipinnata ‚ pinnulis pinnatifidis, laci- 
nis linearibus, bifidis, obtusis, sub-emarginatisve, 
indusiis ovatis, obtusis, rhachi marginata. 


H. clavatum. Sw. fl, ind, oeeid, 3, p. 1756. 
Willd. spec. 5. p. 532. Spr. syst. 4. p. 132. 


Crescit inter muscos, ad radices arborum, in 
sylvis prope Paramaribo. 


Caudex repens, filiformis, radiculosus, glaber. 
Stipes nudus „ 1—1£ pollicaris , teretiusculus, 
nudus, vel angustissime alatus, Frons 2— 4 polli- 
ces longa, oblonga, fusca, glabra, plus minusve 
colore oliyaceo, Pinnae et pinnulae alternae, pin- 
natifidae , laciniis bifidis, apice obtusis, vel sub- 
emarginatis. _Rhachides utrinque alatae,. Indu- 
sium in apicem laciniarum, valvis ovatis , obtusis. 
Receptaculum. clavaeforme , longitudine “indusií. 
Sporangia globosa, sessilia. _Sporae tetraëdrae, 


Trichomanes. L. 


Sori marginales. Sporangia receptaculo fili- 
formi, producto, inserta, Indusium cyathiforme. 


Trichomanes subsesstle, Nob. 


T. fronde glabra, subsessili oblonga, bipinnatifi- 
da, laciniis emarginatis , bifidisve’, obtusis, indusiis 
exserlis , sub-pedicellatis ,‚ caudice longissime scan- 
dente. 


438 


T, radicans Hook-et Grev. fils: tab. 218,7 
non Swartz, 


Legi, mense Aprili, in sylvis Parensibus ad trun- 
Cos arborum, 


« Caudex scandens, ‘longissimus, filiformis, flexuo- 
sus, glaber, hinc inde radiculas brevissimas ex- 
serens. Stipites alterni, nudi , brevissimi, £— 1 
lineam longi. Frondes 8 —5 pollicares,  pollicem 
fere latae, fuscescentes, membranaceae, bipinna- 
tifidae, sinubus obtusis. Laciniae breves, oblon- 
gae, obtusae, emarginatae, vel bifidae, rartus in- 
tegerrimae, Venae pinnatae, versus apicem für- 
catae, Indusii exserti, in apice laciniarum brevis= 
sime pedicellati, eylindriei , os sub-integerrimum,, 
vix- dilatatum. Receptacula „exserta,, interdum 
soris duplo longiora, Sporangia subrotunda, ses- 
silia. Sporae sub-turbinatae, asperiusculae. 


Trichomanes pilosum, Raddi. 

T. fronde lanceolata, pinnata, praecipue juniori 
dense. ferrugineo-pilosa ‚ pinnis adnatis, approxi- 
matis , lineari-lanceolatis , obtusis, ‘denticulatis, 
apice soriferis, 


T. pilosum Raddi, Mart! Crypt. Brasil, 
pag. 104. tab. 68, 


Crescit in sylvis Parensibus „ad truncos arborum, 


Caudex repens, paleis setaceis, fuscis teelus. 
Radices numerosae , ramosae , saepe villosae. 
Frondes 5 —8 pollicares, pollice saepe laliores , 


439 


in planta Surinami obtusiusculae , nee acuminatae 
utinicone Martii, utrinque, sed praesertim sub- 
tus pilis mollibus, longis, reflexis, junioribus fer- 
rugineis, vestitae, Pinnae approximatae , sub- 
imbricatae, rhachi adnatae, margine undulata 
dentatae , obtusae. Venae pinnatae „ furcatae.' In- 
dusia apici pinnarum inserta, saepius terna, ore 
dilatato. Receptaculum exsertum.  Sporangia glo- 
bosa, Sporae tetraquetrae. 


Trichomanes floribundum. Humb, 


T. fronde pinnata, pinnis lanceolatis, serratis, 
superioribus deecurrentibus, indusiis exsertis,-nu- 
merosissimis. 


T. floribundum. Humb. et Bonpl, in Willd. 


spec. 5. p. 505. Spr. syst. 4. p. 129. Hook et 
Grev. fil. tab. 9. 


Habitat in sylvis Surinami, frequens. 


Filix polymorpha, 8—20 pollicaris. Caudex 
brevis, repens, minute paleaceus. Radices nu- 
merosae , tenaces, fibrosae. Stipites in fronde 
sterili 1— 1E pollicares, plus minusve paleaceo- 
pilosi, rarius prorsus glabri. Rhachis elongata, 
apice saepe radicante, Pinnulae oblongo-lan- 
eceolatae, approximatae, fere imbricatae,. supe- 
rioribus basi decurrentibus, membranaceae, ob- 
tusae, utrinque serrulatis, serraturis obtusiusculis, 
vel setaceis. Stipes in fronde fertili, 4— 12, pol- 
licaris , trigonus vel subteretiusculus, ad basin pa- 
leaceus. Pinnulae lanceolatae, elongatac, obtu- 


440 


sae , „distantes ;» superiores decurrentes,,„ setaceo- 
serrulatae, serraturis plerisque soriferis. Indusia 
lanceolata, exserta, sessilia, vel sub-pedicellata. 
Reeceptaculum indusio longius. Sporae obtuúse-te- 
traquetrae. ‚= 


Var. B. vittarta. 


Fronde fertili, simplicissima, lineari-elongata. 
T. vittaria Poiret, Eneycl. 8. p. 65. 


Legi mense Majo in sylvis prope: de Blaauwe 
berg. — Vidi specimina sicca, sine frondibus ste. 
rilibus, in herb. clar. De Candollii, 


Varietas insignis. Caudex , radices et frons 
sterilis exacte ut in specie descripta, sed frons 
fertilis diversissima. Stipes sub-bipollicaris, trigo- 
nus. Frons 6— 12 pollicaris, 9 — 10 lineas lata, 
integra; vel interdum hine inde lacerata, spinulo- 
so-denticulata, basi excepta tota sorifera; venae 
omnino ut in priori, 


OprnroGLOssear. KR. Br. 


Ophtoglossum. Le 


Sporangia ìn spicam disticham , artieulatam con- 
nata, lateraliter dehiscentia. 


Ophtoglossum ellipticum. Hook. 


O. spica caulina longe-pedunculata, fronde el- 
liptiea , obtusiuscula , reticulata, radice fibrosa, 


441 
O. ellipticum Hook. et Grev. fil. tab. 40. 


_ Habitat in solo argilloso Surinami, prope Plan- 
talionem: Rust en Werk. Legi mense Februarioe 


Filieula 4— 6 pollicaris, Radices fibrosae, al- 
bidae. Frons 1—2 pollices longa, 4 —6 lineas 
lata, basi in petiolo plus minusve longiore decur- 
rens, laxe reticulato-venosa , costa media apicem 
versus evanescente, Spica £— 1 pollicaris. Spo- 
rangia disticha , transverse dehiscentes,. Sporae 
globosae, 


LYCOPODIACEAE, 


Zycopodium. L. 


Sporicarpiis unilocularibus , uniformibus. — 
Spring. in Flora 1838, vol. IL. pag. 148. 


Lyecopodium linifolium. L. 
L. ecaule pendulo, dichotome-ramoso , foliis 


sparsis, sub-falcatis, lineari-lanceolatis, acumina= 
tis, capsulis axillaribus. 


L. linifolium. L. spec. 1563, -Willd. spec. 5. 
p: 47. Spreng. syst. 4, q.20. Humb. Bonpl, 
et Kth, nova gen. 1. p. 41, 


Crescit ad truncos arborum et stipites palmarum 
Surinam. 


Radicesnumerosae, fasciculatae , ramosae Cau- 
lis 4—8 pollicaris, pendulus, teres, vel sub-com- 


442 


pressus. „Folia 6 — 9 lineas longa, acuminata, 
basi saepe obliqua, parum angustata, nec petio- 
lata, patula, plus minusve falcata, läete. viridia, 
laevia, Sporocarpia in axillis foliorum superiorum , 
sessilia „ sub-reniformia „ bivalvia , albida. 


Lycopodium carolintanum. Le 
L, caule repente, foliis sub-distichis, patulis, 
lanceolatis , pedunculis erectis ‚ elongatis, mono- 
stachis , bracteis sub-cordatis, acuminatis, denti- 
culatis, apice patente reflexis, 


L. carolinianum. L. spec. 1567. Willd. spec. 5e 
p. 14 Spr. syst. 4. p. 13. 


Legi, mense Martio, in arenosis humidis, prope 
plantationem Oxnortbo in Para. 


Caulis repens, humifusus, hinc inde ramosus, 
teres, Radiculae breves, albidae. Folia 2 —3 
lineas longa, rigida, acuminata vel acuta, plus 
minusve falcata, secunda, integra „ sublutescen- 
tes. Pedunculus teres, erectus, basi geniculatus, 
4— 6 pollicari, foliolis linearibus, laxis tectuse 
Amenta 1—2 pollicaria, Bracteae imbricatae, 
octofariam dispositae, subeordatae, concavac, den- 
ticulatae , acumiue integerrimo, patulo: Sporo- 
carpia sub-reniformia, farina sulfurea repleta. 


LEycopodium cernuum, Le 
L. caulelerecto, ramoso, foliis sub verticillatis;, 
subulatis, incurvis, spicis cernuis, bracteisadpres- 
sis, ovatis, acuminatis, ciliatis. 


443 


L. cernuum. ke „spec, 1566, :Willd. „spec, 5 
p- 15, “Spring: in--Flora, b. cp. 163, Flora 
flum. 11, tab, 112, Ì 

Crescit in fruticetis humidis, prope Paramaribo, 
non raro, 

Descriptio Springii optima. Caulis erectus, 
45 pedalis,, Folia 1 —2 lineas, longa, patula, 
ineurva ‚ approximata „rigida, „pallide  viridia. 
Spicae. terminales , 2— 4 lineares „ cylindricae , 
obtusae ‚ maturae flavescentes, :Bracteae arcte im- 
bricatae , cuspidato-acuminatae, fimbriato-cilia- 
tae. Sporocarpia subglobosa. 

A specimine Indiae orientalis non differt. 


Selaginella, Pal. Beauv. 
-Sporocarpiis unilocularibus ; difformibus, — 
Spring. L c. p. 148, 

Lycopodii spec. Auct. 


Selaginella Poeppigiana. Spring. 


S, caule repente, ramoso-articulato, foliis late- 
ralibus, distichis , planis, lineari-oblongis , acutius- 
culis, intermediüs adpressis, convergentibus, semi- 
cordato-ovatis , acuminatis, spicis tetragonis, ab- 
breviatis, 


S, Poeppigiana, an sub-species S. sulcatae, 
Spring. Le. p. 185? Lycopodium Poeppigia- 
num. Hook. et Grev. En, fil, N°, 143, 


Legi, mense Majo, in sylvis maximis prope : de 
Blaauwe berg. 


444 


Species elegantissima. Caulis pedalis, vel lon- 
gior, repens, apice adscendens, semiteres, sube 
tus convexus, supra bisulcatus, articulatus, ine 
ferne nodosus, ramis distichis, „Radiculae com- 
pressae, apice dichotomo-ramosae. Folia Zate- 
ralia 2 — 2E lineas longa, alterna, horizontaliter 
patentia , plana , atroviridia , caulina remota, 
ramea sub-imbricata , aecutiuscula , ocule nudo 
integerrima, sub lente minutissime denticulata. Fo- 
lia intermedia lateralibus duplo triplove minora, 
confertim imbricata , valde adpressa, incurvato- 
ovata, latere exteriore cordata, basi subpeltata,, 
brevi-acuminata , sub lente minutissime denticu- 
lata, Amenta 2, rarius usque ad 5 lineas longa. 
Bracteae ovatae , acuminatae, adpresse-imbrica- 
tae, inferiores laxae. Sporocarpia minuta, sub- 
rotunda. ‘Gongylocarpia 1—3, ad basin spicula- 
rum, subglobosa, bivalvia, fuscescentes; _Gon- 
gyli globosi 2—4, semine Papaveris paulo ma- 
jores , albidi, eleganter elevato-reticulati. 


Scripsì Amstelodami, mense Majo, 1840. 


oe 


K: 
z5, 
% 


SN BERLCT END! 


vr 


u tal tis OMTRENT DE 


NATUURLIJKE GESCHIEDENIS 
VAN 
"HET EILAND ROTTUM. 


Gedeeltelijk getrokken uitde aanteekeningen-der 
HH, J. O. Kansresen Jpr, GraArss 


MEDEGEDEELD DOOR 


we sE. AS COHEN, Med. Doct.” 


mos 


Willst Du immer weiter schweifen 2 
Sieh , das Schöne liegt so nah. 
Ì Ì GÖTHEs 


EEE 
1 E 


Wanneer wij uit een natuur-historisch oogpunt 
ons Vaderland en deszelfs eilanden beschouwen, 
en nagaan wat er ten dien opzigte tot nu toe 
_ verrigten medegedeeld is, dan zullen wij voor- 
zeker niet aarzelen te bekennen , dat veel, zeer 
sveel nog nict onderzocht of bekend gemaakt is. 
Elke bijdrage derhalve, dienende om de Natuur- 
lijke Geschiedenis van ons Land uit te breiden , 
of om de mededeelingen van anderen dienaan- 
gaande te bevestigen of te regt te wijzen, zal iede- 
ren beminnaar van Natuurlijke Geschiedenis wel- 
kom zijn; te meer daar het ons eigen Vaderland 

NAT, TijnsGuR. D. VIT, St, 3 en 4, 31 


446 


geldt, niet zoo zeer uitmuntende door buitenge- 
wone natuurvoortbrengselen , door gewrochten , 
gelijk aan die van den heeten aardgordel, als 
„wel gekenmerkt door de minder in het oog loo- 
pende voortbrengselen van de gematigde lucht- 
streken, Doch « het onbegrijplijk wonder ‚ is 
«zoo wel in 't klein als ’t groot, ” gelijk onze 
Hooevrier teregt aanmerkt. Wat toch kunnen 
wij in-onze wetenschap gering, wat groot noe- 
men, en welk land is, uit dit oogpunt beschouwd , 
van belang ontbloot? Trouwens, wanneer ons 
vaderland natuurhistorisch beschouwd , ook min- 
der aantrekkelijk moge schijnen, dan zal het 
minder aanlokkelijke door het meerdere belang » 
hetwelk er voor ons in gelegen is, ruimschoots 
vergoed worden, 

Toen derhalve in de maand Junij dezes jaars, 
de HH. Karsten en pe Graar, een uitstapje de- 
den naar het eiland Roffum en mij hunne be- 
knopte aanteekeningen mededeelden, rekende ik 
het wel der moeite waardig, dezelve in een kort 
verslag van de Natuurlijke Geschiedenis van dit 
eiland op tenemen en ‚dit verslag, door middel 
van dit Tijdschrift mede te deelen; te meer , daar 
onze eilanden nog weinig opzettelijk onderzocht 
zijn en elke mededeeling , dezelve betreffende , dus 
niel van belang ontbloot geacht kan worden, 


mmm 


Het eiland Rottum of Rotllummeroor , het 
eenige der eilanden, die voor eeuwen nog met 


441 


het vaste land der Provincie Groningen verbonden 
svarén en daarna als verschillende eilanden bij de- 
ze provincie behoorden, heeft aan het geweld 
der golven de eeuwen door, het hoofd kunnen 
bieden en den naam van eiland kunnen behou- 
den. Het behoort tot de gemeente Warfum , 
svaarvan het drie uren verwijderd is, en moet 
vroeger aanzienlijker geweest zijn dan thans, daar 
in 1794 de omtrek van het eiland nog op één en 
een half uur gerekend werd (a). Dat deze op- 
gave allezins voor waar mag gehouden worden , 
leert ons de geschiedenis van dit eiland zelve, 
daar het bekend is, dat Roftum aan de W. en 
N. W. zijde door verstuiving en golfslag steeds 
sterk afgenomen heeft en nog afneemt, terwijl het 
aan de O. en Z. O. zijde gedurig vergroot wordt. 
Langzamerhand heeft dus het eiland zich Oost- 
Zuidoostelijk verplaatst ; zoodat, wanneer men 
aanneemt, dat de gang der Natuur voor eeuwen 
dezelfde geweest is als thans, bij den aanvang 
der Christelijke jaartelling, Rottum, volgens vrij 
zekere berekeningen, bijna vier uren gaans vere 
der van de Groninger kusten verwijderd geweest 
moet zijn, dan thans (5). 

De grond van het eiland bestaat uit zuiver zeee 


(a) Tegenwoord. staat van Stad en Lande, D. II. 
pag- 398. 

(6) Natuurlijke Historie der Provincie Groningen, 
door Dr. Wesrernoer en Dr. SrrAriNGH. Gro- 
ningen 1839, DL. St. IL. pag: 214. 


3l* 


448 


zand „ hetwelk grootendeels als-duinen zich voors « 
doet, „De hoogste dezer, duinen bevinden zich aan, 
de,N, en ‚N. W. zijde, terwijl de grond, ‚die 
buiten deze duinen, gelegen is, langzaam afhelt, 
vooral Oost- en Z, Oostwaarts, Kleistrehen treft 
men. op, het eigenlijke eiland, niet aan , hetwelk 
sommigen echter beweren. (a). > Buiten, de duinen 
treft men soms, wel eenige van elders aangespoel- 
de-kleibrokken, aan, die eenigen tijd liggen blij- 
ven en ‚dan meestal wederom verdwijnen. Door 
de vele. drekstoffen van vogels en ook van konij- 
nen en_door ‚plantaardige en dierlijke overblijfsels , 
treft men op-‚sommige plaatsen ook eene soort van, 
tuinaarde aan. fr 
‚Wanneer men aan de Zuidzijde het strand betre- 
den heeft, en zijne oogen over.het eiland rond laat 
weiden ‚dan bemerkt ‘men vooral twee aanzien= 
lijkerijen van kale, zandduinen , en eenige schrale 
planten , die, haren onvruchtbaren bodem verra- 
den, De woning van den Voogd des eilands ziet 
men, op eenigen afstand en, wanneer men den, 
trap‚aan de, oostzijde van het huis beklommen 
heeft, die-boyen tot eene soort van Observatorium, 
ingerigtis, dan overziet men het geheele eiland , 
hetwelk, thans ongeveerseen uur in den omtrek 
heeft; aan de eene zijde vooral met hooge en 
aan de andere zijde met meer lage duinen om- 
zoomd is, gedeeltelijk uit lage valleijen bestaat 


« 


(a) B. v. WestERHOFF en STRATINGH, ts à. Pe 


pas: 212 


44) 


= er’ duizeriden van” vogels tot schuilplaats en wát 
ning verstrekt. Ontzettend is de menigte van von 
gels, die op dit geenszins uitgestrekte eiland ’s z0- 
mers, van de laatste helft van Mei tot het eindé 
van Jûnij hún verblijf hebben en nestelen; het 
welk men riagaan kan, als men bedenkt, dat op 
vele plaatsen van het eiland, de nesten zoo digt 
over eene groote uitgestrektheid bij elkander lig- 
gen, dat men geen’ voet verzetten kan, zonder 
eijeren te vertreden. Het ongeloofelijk getal der eije- 
ren, die jaarlijks op Rottum verzameld worden, 
kan men ook eenigzins berekenen door te over- 
wegen , dat eene zeer groote hoeveelheid naar 
Groningen vervoerd wordt, alwaar men echter 
niet juist wist, van welke vogelsoerten dezelve 
alle afkomstig waren; dat er verder oneindig 
veel naar elders gezonden worden en dat op het 
eiland}zelf eene aanzienlijke menigte door de be- 
woners, de paarden en de zwijnen genuttigd 
wordt. ‚ 
Bij de woning van den Voogd ziet men eene 
groote hoeveelheid vellen van zeehonden, die 
aldaar gedroogd worden. De zeehonden worden 
op bet eiland afgemaakt en tot het verkrijgen 
van eene niet onbelangrijke hoeveelheid traan ge- 
bezigd, daar zij in de nabijheid van het eiland 
ruimschoots voorhanden zijn. Meerendeels is het 
de Phoca vitulina, terwijl enkele malen de Pho- 
ca mitrata hier voorkomt en gevangen wordt. 
Men vangt hen aldaar in groote netten van dertig 
voeten. hoog en honderd vademen lang, welke 
langs de platen of banken geschoren worden, 


450 


terwijl de zeehonden, die aan de zijden van die 
platen liggen, er in gejaagd en soms ten getalle 
van achttien tot twintig te gelijker tijd gevangen 
worden. 

De vischvangst op dit eiland is niet kijtoder 
belangrijk. Men ziet er vele roggen, die men 
aan palen en spijkers in de lucht hangt en des 
te smakelijker door de eilanders geacht vorden, 
hoe meer zij aan weêren wind waren blootgesteld. 

De zoogdieren op het eiland aanwezig, zijn wei- 
nig in getal. Behalve de huisdieren van den 
Voogd, treft men er slechts wilde konijnen aan, 
Deze zijn hier niet meer zoo talrijk als voor- 
heen (a), daar men hunne vermenigvuldiging zoo 
veel mogelijk tegenwerkt. Zij houden zich in de 
duinen op. Behalve de kleine zandige heuveltjes 
bij Harendermolen, Noordlaren en ter Apel, 
waar, in de provincie Groningen, de konijnen 
zich in kleinen getalle ophouden (5), mag men 
dus Rottum als eene hunner voornaamste verblijf- 
plaatsen (althans vroeger) in deze provincie be- 
schouwen. 

Uit de klasse der vogelen vindt men er des te 
meer soorten en vooral individuën. De eerste vo 
gel, die de aandacht van den bezoeker tot zich 
trekt, is de Sterna cantiaca, welke thans de 
meest gemeene vogel op het eiland is en er zich, 


(a) Zie b.v. Prof, Ackerspijk , in den Wriend des 
Vaderlands, D. VIT. No. II. pag. 430. 
(5) Wesrernorr en STRATINGH, t a, p. pag: 215, 


451 


even als op de eilanden van Noord-Holländ (a), 
in groote ‘menigte ophoudt. In 1826: heeft deze 
Stern-soort zich-het eerst hier gevestigd en is on- 
der haren waren naam: nog niet opgegeven, “Want 
gelijk de HH. Wesrtnxorr en Stmarineu oûs' bee 
rigten:(b) ‚vindt men op’ Rottum alle die Stern: 
soorten ‚welke ophet vaste land van de provincie 
Groningen te huis behooren, namelijk: de Ster: 
na Hirundo, S. nigra en-S. minuta, Doelt de 
Sterna migra is er niet. aanwezig ‘en "iser inde 
laatste- dertig jaren althans niet geweest. Maar 
het is de Sterna cantiaca, die het overvloedigst 
aldaar „aangetroffen wordt „ zoodat ‘thans wier 
soorten van het geslacht Sterna en wel: Sterna 
eantiaca, Hirundo , minuta en nigra, onder de 
Groninger vogelen gerekend moeten worden. Om 
zeker te zijn , is een Exemplaar. van dezen vogel 
door de HH. K, en p.'G. van het eiland medes= 
genomen … en voor het. Museum van Pamiiike 
Historie alhier opgezet. 

‚De Sterna cantiaca (groote Ikstern) nestelt bij 
scholen aan de binnenzijden der duinen ; zij maakt 
een zeer eenvoudig nest door een kuiltje in 
het zand te krabben. Sommige nesten bevatten 
een weinig gras, hetwelk men echter als eene 
uitzondering. mag aanmerken, Wanneer mende 
plaatsen „ waar deze vogels zich ophouden, 


(a) Manuel d'Ornithologie etc., par Temminck, 
2e Edit. II Part, pag. 738. 
(6) Nat, Wist, der prov-Groningen ete. pag. 216 seg. 


452 


van. verre overziet, dan schijnt. het als of men 
eene groote menigte. sneeuw opgehoopt zag ‚en 
nadert men dezelve, dan vliegen zij ter-gelijker 
tijd op en, even als een zwerm bijen „verheffen 
zij zich bij duizenden in de lucht, terwijl-zij te- 
vens een zóó vervaarlijk geschreeuw aanheffen; dat 
men elkander, naauwelijks. verstaan kan, Er «is 
op het eiland ‚eene plaats, twee en twintig stre= 
den lang en tien breed en door houten pennen 
afgebakend. Alle, nesten „die binnen deze omhei- 
ning liggen , worden niet, van de eijeren; beroofd, 
daar deze tot broeden bestemd zijn: Binnen de= 
ze omheining. waren twaalf honderd «en vijftig 
nesten aanwezig, die ieder. twee eijeren bevatte- 
den [terwijl men somtijds ook wel drie eijeren in 
een nest aantreft (a)]. Alle nesten, die buiten de 
ze plaats liggen, worden geledigd, en zijn zoo 
talrijk, dat men soms met eenige personen, ineen 
half uur, wel twee duizend vijf honderd eijeren 
van deze soort alléén verzamelen kan, Er zijn 
verscheidene plekken , waar deze nesten geen’ 
voet van elkander verwijderd zijn. 

Sterna Hirundo, De zeezwaluw (Seer) wordt 
er zoo menigvuldig niet aangetroffen als de voor= 
gaande soort, Wanneer men de berigten, aan- 
gaande dezen vogel elders opgeteekend (5), na- 
gaat, moet men besluiten , dat deze Stern-soort 
vroeger hier talrijker aanwezig geweest moet zijn, 


enen 


(a) Temminck, Manuel etc. pag. 738. 
(B) Wesrernorr en SrnAriNcu, t. a. p. pag. 217. 


453 


dan thans. Zij nestelen aan de binnenzijde der 
duïnen, maâr niet zoo digt bij elkander en zijn 
gok door het geheele eiland verspreid. Soms ech- 
ter treft men verscheidene nesten bij elkander 
aan, die insgelijks twee eijeren (of ook drie vol- 
gens Teamr.) bevatten. Deze soort is kwaadaar- 
dig, daar zij met geweld op den bezoeker aan- 
vliegt en hem aanvalt. De nesten zijn even als die 
der vorige soort. 

Sterna minuta. De kleine Ikstern komt hier 
niet zeer in aanmerking wegens de kleine eijeren, 
die zij legt. Deze vogels nestelen vooral buiten 
de duinen en ook wel op de lage duinen zelve; 
het nest is zeer eenvoudig, want zij graven een 
kuiltje in het zand en leggen hierin hunne eijc= 
ren, twee of ook wel drie jn getal. Ook vindt 
men de eijeren soms tusschen of in de schelpen , 
die op het strand verspreid liggen. 

Larus argentatus. De Kobbe of Kaap is hier ook 
in groote menigte aanwezig; de vogels dezer soort 
nestelen ook in gezelschap aan den buitenkant der 
duinen, tusschen de Helmplanten, en ook op de 
hooge noorder duinen, terwijl men op de weste!ij- 
ke en N. westelijke duinen insgelijks soms hunne 
nesten aantreft. Deeijeren der Kobbe zijn moeije= 
lijker te verzamelen dan de voorgaande, doordien 
zij tusschen de vrij lange helmplanten verscholea 
liggen. Even als al- de andere eijeren, worden 
zij om den anderen dag weggenomen, behalve 
uit die nesten, waar slechts drie eijeren in aanwe- 
zig zijn, daar men deze ter bebroeding liggen 
jaat. Het nest is insgelijks zeer eenvoudig en be- 


454 


staat-uit eenen in het, zand. gekrabden ‚kuil, „een 
weinig soms opgevuld met helmplanten,, Soms 
worden op éénen morgen meer. «dan. vijftienhon- 
derd stuks van deze groote eijeren verzameld, 
Haematopus. ostralegus, De Oestervisscher 
ds, er niet zoo talrijk als de voorgaande,;vogel „„of- 
schoon hij 's-zomers en in den herfst zeer menig- 
vuldig aan de kusten van: Holland voorkomt (a). 
Deze vogels graven een’ kuil in het zand. of nes- 
telen in schelpen buiten: de duinen, en zijn kwaad- 
aardig, weshalve de Voogd hen gaarne ziet, daar 
zij hun nest tegen aanvallen van vreemde vogels 
heldhaftig verdedigen. Zij leggen vier eijeren in 
ieder. nest; de eijeren worden insgelijks. weggenoe= 
men , behalve daar, waar slechts vier stuks aan- - 
wezig zijn. Volgens den Heer Temmuxek echter, 
legt deze vogel twee en zeldzaam drie eijeren (5). 
Anas Tadorna. De Bergeenden zijn de fraaiste 
en belangrijkste vogels van het eiland, Zij zijn er 
talrijk en het is een heerlijk gezigt, wanneer men 
soms geheele scholen te zamen wandelen ziet, 
Zij zijn niet wild en blijven op het nest zitten „als 
men de eijeren onder haar wegneemt, Zij neste- 
Jen aan de binnenzijde der duinen in holen, die 
horizontaal gelegen zijn en eenen halyen cirkel 
vormen. Aan het eene einde dezer holen is de 
ingang voor de eend en aan het andere het nest 
zelf geplaatst; welk hol eerst met eene zode 


(a) TemauneK, 1. ec. pag. 532. 
(6) O. c. pag. 932, 


455 


toegedekt is, die in de opening pasten dan wer 
derom van eene grootere, over. de eerste heen, 
voorzien is, zoodat er volstrekt geen licht inhet 
_ nest kan doordringen en de vogels anders geene 
eijeren zouden willen” leggen. Vroeger-legden 
deze vogels hunne eijeren in de holen der konij- 
nen. Doch daar men deze zoo veel mogelijk 
weert, worden de. holen thans meestal doorde 
knechten van den Voogd gemaakt. De veijeren 
die meer dan vijf in deze nesten liggen ‚worden 
aanhoudend weggenomen. De Bergeend legt vele 
eijeren, zoodat men soms twintig aantreft in, nes- 
ten, die in een diep ingegraven kunstmatig of 
konijnenhol gelegen zijn. De eijeren worden niet 
dadelijk, zoo als de andere, verzonden , maar door 
den Voogd, in met kalkwater gevulde tonnen, 
bewaard en 's winters verkocht. 

Anas Boschas. De gewone wilde Eend bet 
hieer weinig gezien, doch komt er. van tijd tot 
tijd voor, gelijk er dan ook dezen zomer jongen 
gezien zijn, 

Behalve deze zeevogels worden op Rottum nog 
aangetroffen : de Spreeuw (Sturnus vulgaris) 
de gewone Leeuwerik (Alauda ar vensis), de 
witte Kwitstaart (Motacilla alba), de Motacilla 
Aava, de Zwaluw (Hirundo rustica), waarvan 
er slechts één mannetje en wijfje thans aanwezig 
zijn, de Kemphaan (Tringa pugnax) ‚de Ture- 
luur (Totanus calidris), de Witstaart (Saxzteola 
oenanthe), de Pieper (Anthus pratensis), de 
Zandlooper (Charadrius hiaticula). Corvus co» 
rone en Corvus frugilegus zijn er niet meer, 


456 


daar zij wegens de schade, die zij de eijcren ini 
brengen, vlijtig geweerd worden. 

Van kruipende dieren zijn er twee soörten: de 
gewone Padde, Bufo varlabilis, die ‘hier in háar 
vaderland én de Kikvorsch, Rana temporarta, 
die hier voor eenige jaren aangebragt en nu menig 
vuldig aanwezig is. Men heeft den Kikvorsch her- 
waarts overgeplant en derzelver vermenigvuldiging 
bevorderd om de Padde te verdrijven, hetwelk 
ook in der daad het geval is. Wij weten de reder 
van deze uitroeijing der Padde en de aankweeking 
van den Kikvorsch niet, ten zij men eene belag- 
chelijke vrees voor de Padde, die vrij algemeen is, 
als ‘zoodanig wil aanmerken, daar toch het nut, 
door de Padde aangebragt, gelijk aan dat van deu 
Kikvorsch is. Thans zijn derhalve op Roëtum even 
zoo goed Kikvorschen als op Borkum, zoodat 
de vroegere berigten, alsof men op Rottum geene 
Kikvorschen aantrof («), thans niet juist zijn. 

Moeijelijk is het te bepalen, welke insekten men 
op Roltum vindt. Ieder die slechts eenige ken- 
nis van de Insektenkunde bezit, weet genoeg- 
zaam, dat de insekten niet gedurende het gehee- 
le jaar zich op dezelfde plaats bevinden; dat zij, 
die in April of Mei aangetroffen worden, in Junij 
of Julij meestal niet meer aanwezig zijn en dat 
sommigen kort, zelfs weinige dagen of nog min- 
der, “leven. De lijst der insekten, die wij voor 
het tegenwoordige hier mededeelen kunnen, is 


(a) Westenrnorr en SrRATINGH, La. p‚ pag: 216. 


457 


«us hoogst gebrekkig en onvolledig „daar er‚trou= 
wens nergens dienaangaande berigten opgegeven: 
zijn en, alleen een henna narhuiens ‚bezoek 
van het eiland ten dien, opzigte. zekerheid „kan. 
verschaffen, Onder de weinige Insekten „door 
de HH, K. en pr G. aldaar aaugelroffen, bevine 
den zich Cephalotus vulgaris Bon, Dermestes 
roseiventris,. Balaninus nucum Fann,. „Mister 
nitidulus Farm, Verder zijn er: Telephorus fu- 
scus, Lipurus binotatus, Calandra granaria, 
welke laatsle er zoo, menigvuldig, aanwezig is, 
dat zij het koren van den Voogd ten hoogste bee 
nadeelen zouden, zoo, niet de noodige voorzor- 
gen genomen werden. Met de Zepidoptera was 
het zeer schaars gesteld, daar slechts eene soort 
aangetroffen werd, die er in aanzienlijke hoe- 
veelheid aanwezig was, namelijk de Ca/limor- 
pha Jacobaea. Onder de Deptera zag men er 
Musca ludifica , M. carnivora en Culex pis 
piens. 

‚De plantengroei is hier arm, even als_de insek- 
ten-wereld, Plantsoorten, die op de naburige ei- 
landen voorkomen, worden hier zelfs niet aange. 
troffen , daar trouwens de grond hier zoo schraal 
als ligt verstuivende is. Cryptogamen vindt men 
aan de lage binnenduinen nog al aanwezig. 
Doch de gewone Helmplant, Arurdo arenaria, 
is de voornaamste en belangrijkste plant van het 
eiland. Zij wordt. zoo veel mogelijk aange- 
kweekt, om het verstuiven der duinen te belet- 
ten. Door de bijzondere zorg, waarmede men 
op dit eiland de helmplanting in’ het werk stelt, 


458 


verliest hetzelve ook minder door ‘versttiiving ért 
afslag, dan ‘wel andere eilanden; wäar’tien zicht 
minder op deze beplanting toelegt. Daarcùbóver 
gröeit hier nog het baltische riet, Arundobalti= 
cá, hetwelk veel fijner is dan Arundo urenarid 
eit hier en daar van zelf voortkomt. “Voor zo 
verre bekend is, is het eiland Ro/fwm de eenige 
plaäts in’ ons Vaderland „alwaar men dit riet 
wildgroeïjende heeft aangetroffen. Dit geïdt ook 
teii'aänzien van Sagina maritima en Myosotis'col- 
lina (a). Zeer schoon groeit tusscher de” Helm= 
planten. het zeeraket, Cascile maritüna. Het 
eerste plantje, hetwelk zich op ‘het pas ontstane 
strand voordoet, is het scherpe huislook ‚ Sedat 
dere, waarna langzamerhand de grond geheel 


met een sierlijk plantje, het zeemelkkruid, Glau « 


maritima , bedekt wordt, welke plant eenige dui 
men hoogte bereikt en door de schapên en lamme 
ren van den Voogd gaarne gegeten wordt, Inde 
duinen groeijen verscheidene grassoorten, inzon= 
derheid daar, waar de jonge vogels opgebragt wore 
den. Waar echter de vogels broeden, blijft alles 
het volgende jaar onbegroeid. De tuinvruchten 
daarentegen tieren hier welig voort, daar hier mest , 
van de huisdieren van den Voogd, in genoegzame 
hoeveelheid aanwezig is, zoodat aardappelen , 
boonen, erwten, kool enz, zoo goed als bij ons 


y 

(a) H. C. van Haur, Derde Walezing op de Flor. 
Belg. Sept. in Bijdrag. tot de Nat, Wet., D. UI. 
pag. 48, 50 en 54, 


459 


voortkomen. en smaken; ‚„Boomen- of heesters zijn 
er. niet veel aanwezig; ruim, honderd wilgen staan 
rondom „den tuin,;van „den, Voogd „die; er‚‚ vrij 
goed uitzien ‚… hetwelk, vooral „van. onze, gewone 
waterwilgen geldt, De vruchtboomen komen ins- 
gelijks. goed voort, terwijl de, kleine heesterge- 
wassen , bij voorbeeld de bessen, zoo.-goedzijn 
als ergens. Wij willen nog aanmerken, dat onder 
iederen boom of heester een zeehond begraven ligt, 
hetwelk natuurlijk niet weinig tot het welig. tie- 
ren van dezelve zal toebrengen. 

Ten slotte moeten wij nog mededeelen , welke 
voortbrengselen men , behalve de reeds genoem… 
de, nog op het strand van Rottum aantreft, ter- 
wijl nadere onderzoekingen ons waarschijnlijk 
nog sommige andere week- en ringdieren zullen 
doen kennen. De gevondene weekdieren. zijn: 
Paludina littorea, Natica brittanntica, Bucci- 
num undatum, Mytilus edulis, Cardium edu- 
le, Donax anatinum, Tellina solidula, Luci= 
na sinvata, Mactra solida, Mactra crassa. 
tella, Mya truncata, Mya arenaria, Pholas 
crispata en Balanus miser, Onder de ringdie- 
ren zijn gevonden: Terebella conchilega en. Ares 
nicola piscatorum, Onder de straaldieren zijn 
twee soorten van het geslacht Medusa aange 
troffen, welke echter, door het moeijelijke, der 
bewaring, niet duidelijk genoeg meer zijn om 
naauwkeurig bestemd te kunnen worden. 

Wij eindigen deze korte mededeelingen met 
den wensch, dat dezelve iets mogen toebrengen 


460 
‘tot de kennis” van. onzen aderlandschien ‘bodert, 
en. dat zij den lust voor, nadere + onderzoekingen 


aanwakkeren en nadere mededeelingen ten opzigte 
van Rollum en onze andere. eilanden “uitlokken 


mogen. 


Groningen, 10 Julij 1840. 


OVER DE VERANDERING y "WELKE DE DAMPKRING 
veert ÔÖNDERGAAT”, STAANDE HET ONTWIKKELEN 
omtso vs VERHOOGDE WARMTE iN DE BLOEI | 

lon KOLF DER CoËOCAstA ODORH. 


ed 


Door 
G. VROLIK en W. H. pe VRIESE, 


me 


(Voorgedragen op den 13 Augustus 1840, 
in de Vergadering der Eerste Klasse van 
het Koninkl, Nederl, Instituut.) 


TT Vm 


Nadat wij, in het afgeloopen jaar aan dé Eerste 
Klasse van het Koninklijk-Nederlandsche Insti- 
tuut (a) onze proefnemingen hadden medegedeeld, 
Omtrent den invloed van de bloeikolf der Colocasta 
odora op den omringenden dampkring, tijdens 
de verhoogde warmte-ontwikkeling , hebben wij 
bij herhaling gelijke uitkomsten verkregen, ter- 
wijl wij dezelfde proeven meermalen op de bloec- 
men dezer plantsoort in liet werk gesteld hebben. 
Overtuigd, dat dezelve hierdoor in wetenschappe- 
lijke waarde hebben gewonnen, bieden wij nu 


(a) Berigt van de werkz, der-4ste KL. van het Koninkl. 
Nederl, Inst. enze p. LXII. Deel IX der Nieuwe 
Werhand. 1840. ho, 


NAT. TĲDscHR. D, VII. St, 3 en 4. 32 


462 


de slotsom van dit wetenschappelijk onderzoek 
aan. é gi ab ze 

Wij bezigden tot die proefneming ‘dens toestel, 
welken wij vroeger hebben beschreven en afge- 
beeld (@), doch bewerkten de afsluiting nu niet 
door water, maar door middel van kwik „ gelij= 
kerwijze zulks ook bij de proeven , in het vorige 
jaar medegedeeld, had plaats gehad. 

Wij plaatsten onze bloem in dezen toestel, na 
vooraf het grootste gedeelte van de bloemscheede 
te hebben afgesneden, en het’ overige. derwijze 
met vernis te hebben overtrokken, dat alle uit- 
waseming of opslurping door hetzelve verhinderd. 
werd en de groene oppervlakte alzoo’ geenerlei 
invloed vermogt uit te oefenen, 

Wij hebben den warmte-graad «op de gewone 
wijze nagegaan , doch de aanteekeningen daarvan 
niet met die uitvoerigheid, als vroeger gehoue 
den. Het kwam er toch nu niet zoo zeer op aan, 
om dezen te doen kennen, als wel om de warm= 
te-ontwikkeling te beschouwen in verband met 
de verandering, welke de dampkring, staande de- 
zelve, ondergaat. Om dezelfde reden wordt hier 
ook geen’ verslag gegeven van alle de, door ons 
gedane, proefnemingen. 


9 Junij--4839,  Proefneming op eene plant, 


staande in den vollen grond, in eene warme kas. 


(@) Tijdschrsvoor Nat. Geschwen PhysiyVeD: p- 139. 
Pl.V. Ann.id. Se. naturs, Bec, série. Févr. 
1839, Î ke 


463 


„Men kan zieh moeielijk eene voorstelling ma- 
ken van de krachtige ontwikkeling van dit, op 
die “wijze „behandelde „gewas, Aan de meeste 
bladen was een bladsteel van 1,60 Ned. el lengte. 
Te rekenen-van de aanhechting van gemeldenst eel 
tot aan de-punt van de midde nerf , was de leng- 
te 0,66 —0,80 Ned. , de breedte op den-grootsten: 
diameter bedroeg 0,68, De bloeikolf ‘overtrof bij- 
na eenmaal de. gewone groolte, - 

“_Wij-mogen niet afzijn om, bij deze gelogen 
heid , te herinneren, dat wij ous- vroeger (in 1835) 
verklaard hebben- aangaande de identiteit der. C'o- 
locasia odora met Arum cordifoltum, in eenige 
trekken beschreven door Borv pe Sr, Vincent (a). 
Deze geleerde zelf heeft de meening „door ons, 
in 1835,-ìn onze eerste verhandeling over de ver- 
hoogde temperatuur der Colocasia, odora geuit, 
allezins bevestigd. … In het handschrift, der Fran- 
sche. vertaling-van,die verhandeling, ‚ toegezon- 
den-aan de redactie der Annales des sciences 
naturelles, waren. onze’ gevoelens dien aangaan- 
de breed ontwikkeld. Het heeft der redactie, van 
gemeld Tijdschrift niet goed gedacht, dezelve in 
dat stuk mede op te nemen. Zoo er derhalve 
vne faute d'érudition botanique, heeft plaats 
gehad, door wien dan ook, door ons is zij niet 
begaan (6). In Fronree's- Vo/izen-van-1836, is 


(a) Voyage dans les quatre grandes Îles de la mer 
d'Afrique, fait en 1802, IL, Paris 1804, p. 66. 

(6) Zie: L'Institut, 30 Mai 1839..No, 283. p. 184. 
5 Sept. 1839. No, 297, p. 312. 


32 * 


464 


onze verhandeling niet ‚bij, wijze. van uittreksel, 
maar in haar geheel, ‚uit het Tijdschrift. voor 
Natuurlijke, Geschiedenis overgenomen, … Men 
kan-zich, alzoo, ook aldaar, overtuigen, datde 
overeenkomst van, Colocasia. odora: met Arum 
cordifolium ons van den beginne af niet twijfel- 
achtig is, voorgekomen (a). Welligt komen wij- 
later, op dit onderwerp terug. 

Na deze korte uitweiding, laten wij hier de 


tabel, volgen, van, onze waarnemingen op den 9 
Julij 1839, 


Uur van Temperatuur van Van de 
waarneming. den Spadiz. Klok. 
Voormiddag 9% .,.,.18°C,...,.18°C. 
A RR | 185 
WIE vervent ed a òse enen 
VEV iele 
Namiddag 125... . 22 eee ese € 
Eenes 23E zoe ene & 
1 oe eee olet keld 
2E ee ee 235 see se 184 
Dinand A EM ERPERET 


Allengskens hield de warmte-ontwikkeling dien 
dag op, en was den daaraanvolgenden, zelfs op 
den middag, naauwelijks gedurende: een half uur 
waar te nemen. De lucht in de klok werd daar- 


an 


(a) Zie gemeld Z'ijdschrift, IX Deel, 


465 


op scheikundig” onderzocht. Er werd geen zuur 
stofgaz in aangetroffen, doch bleek daarentegen 
dit gaz door koolstofzuurgaz te zijn vervangen. 
__- Het is eer zeer in 't oog loopend verschijnsel, 
dat, terwijl de verhooging van warmte door- 
gaans gedurende drie dagen is waar te nemen, 
deze nu reeds bijkans geheel met den eersten.dag 
ophield, 

Het verdwijnen van gaz oxygenium en het in 
de plaats komen van gaz acidum carbonicum is 
hiervan, naar onze meening, de oorzaak, ter- 
wijl de hoeveelheid zuurstofgaz, in de klok aan= 
wezig, eenmaal opgenomen zijnde, de warmtee 
ontwikkeling moest ophouden, missende haren 
prikkel als volstrekte voorwaarde tot haar ont- 
staan. 

Terwijl wij alzoo oordeelen, door deze proef 
tot de verklaring van dit verschijnsel, voor een 
groot deel, genaderd te zijn, meenen wij dat, 
vooral onze in 1888 gedane (a) proef, betreffen= 
de den invloed van stikstofgaz op den spadix van 
de hier bedoelde plantsoort, met dezelve moet 
worden in verband gebragt. Dáár was geene 
ontwikkeling van verhoogde warmte hoegenaamd , 
omdat het zuurstofgaz gemist werd; hier hield 
dezelve, na eenige uren op „ omdat al het zuur. 
stof-gaz uit den dampkring was opgenomen. 


(a) Zie Tijdschr. voor nat. Gesch. en Physiologie, 
V Deel, pag. 222 en volgg. 


466 


“Bij de overweging ‘ van” dit verschijnsel doet 
zich gereedelijk de:‘vraag op « vereenigtzich “de 
zuurstof „onder vrijlating van warmte) met de 
koolstof, in de plant aanwezig „om ‘koolstof- 

“ zuurgaz” te vormen ‚en is” alzoo’ de! warmte= 
ontwikkeling: eene ‘verbranding? Wij zijn» niet 
vreemd van dit” besluit, Immers; wanneer de 
warmte-ontwikkeling het sterkste is „’t geen mid- 
den op den dag “plaats ‘heeft , dan ‘is ook ,-zoo 
als’ ons-door eene “opzettelijk - daartoe „-op'-den 
27sten Junij IL „ genomene proef, is’ gebleken, de 
verandering, die de afgesloten lucht‘oridergdat4 
de sterkste. Wij hadden ‚tot; dit einde, opdat 
tijdstip potassa caustica geplaatst-in “der toestel; 
‘waarin eene bloeïkolf was besloten’, ten einde het 
‚gaz acidum carbonicum in dezelfde rede op «te 
nemen , als het uit-de bloeikolf werd afgezonderd 
en “uitgelaten; «Terwijl ‘nu -die «opneming »plaats 
had, zagen wij ‘het kwik, binnen-den: tijd van 
een uuùr, tot de hoogte van eenige duimen: opstij- 
gen. 

Wij hadden deze proeven tot uu toe in het werk ges 
steld met dezelfde soort van thermometers, als vroe= 
ger door ons waren gebezigd, Doch verlangende 
dezelve te herhalen met een’ thermo-electrischen 
toestel , hebben wij ons daarvan voorzien. De Heer 
Beeker, Physisch Instrumentmaker te Groningen 
vervaardigde ons verleden jaar, na het bloeijen 
onzer Colocasia's, een zoodanig allerkeurigst en 
zeer gevoelig werktuig, met de daar bij te bezi- 
gen physiologische naalden van BecqorReL: 


467 


„Wij hebben-bevonden-dat ‚ „bij deze. en andere 
proefnemingen, de verhoogde temperatuur op. den 
tweeden dag wel niet geheel onmerkbaar „maar 
toch te onbeduidend was, om er bijzondere waar- 
de aan te hechten: «Wij meenen daaruit te-mogen 
verklaren, dat op den eersten dag niet volstrekt. 
al het oxygenium was opgenomen. 

Ook deze proeven „met den-thermo-electrischen 
toestel hadden „even als alle andere, plaats in een 
lokaal. van nagenoeg standvastige temperatuur, De 
uitkomsten leverden „geen in ’t oog loopend ver- 
schil, in ’t duister, of bijhet licht. De physiolo- 
gische naald ‘was ter diepte van 1 millimeter in den 
spadix gestoken en, tot dat einde, door den wand 
van de klok gebragt, gevat zijnde in eene ‚naar 
alle rigtingen beweegbare koperen staaf; welk 
toestel, met de uiterste naauwkeurigheid-vervaar- 
digd is door den Heer E. Wencrezacn , Phy- 
sisch Instrumentmaker, te- Amsterdam. 

De ontleding vanden dampkring heeft gelijke 
uitkomsten opgeleverd, als bij de vorige proe- 
ven ‚namelijk de vervanging. van. zuurstofgaz 
door koolstofzuurgaz. 

Zoodra zich de gelegenheid zal aanbieden „ tot 
het nogmaals herhalen dezer proeven, zullen wij, 
door het aanvoeren van zuurstofgaz in gelijke re» 
de, als het blijkt uit den (afgesloten dampkring 
te worden opgenomen ‚en ‘het doen verdwijnen 
van hel nieuwelings gevormde koolstofzuurgaz ‚de 
gewone evenredigheid der gazsoorten van den 
dampkring in de klok zoo veel mogelijk trachten 


468 
te onderhouden. Wij twijfelen niet, of op deze 
wijze zal, ook den tweeden en derden dag, en 
welligt nog later , de verhooging van warmte 


in de bloeikolf der Cclocasta odora kunnen 
worden gaande gehouden, 


BOEKBESCHOUWING, LETTER- 
KUNDIGE BERIGTEN 
EN VERTALINGEN. 


BOEKBESCHOUWING, LETTER- 
KUNDIGE BERIGTEN 
EN VERTALINGEN. 


Einige Worte gegen die Theorie der stufen- 
weisen Entstehung der organischen Wesen 
auf der Erde von Dr. Srepnan Kuroraa, 
Professor P. O. an der Kaiserlichen Unt- 
versität zu St. Petersburg, Mitglied der Mi- 
neral. Gesellschaft daselbst, der Naturfor- 
schende Gesellschaftenzu Moscau und Dan- 
zig und der Cuvier'schen Naturforschende 
Gesellschaft zu Paris, Bonn, H. B. Könre. 
1839. 8’. 


Deze brochure van 25 bladzijden behandelt een 
der belangrijkste onderwerpen van de geologi- 
sche wetenschap , en verdient daarom ook wel, dat 
wij er de lezers van ons Tijdschrijft nader mede 
bekend maken. Sedert men de overblijfsels van 
eene vroegere planten- en dierenwereld naauwkeu- 
riger heeft onderzocht, heeft men ook de opmer- 
king gemaakt, dat dezelve onderling zeer ver= 
schillen naar verschil der beddingen, waarin zij 
vervat waren. De oudste berglagen, waarin men 
versteeningen waarneemt , Grauwacke , Overgangs» 

a* 


4 


„ 


kalk, de zandsteenen der Steenkolenformatie, ver » 
toonen ons andere organische vormen dan de Mu- 
schelkalk, deze weder anderen dan de Lias en 
Jurakalk, en deze wederom amderen, dan de 
Krijtformatie. Eerst in de, boven de krijt gelege- 
ne en na de krijtvorming ontstane beddingen be- 
gint de planten- en dierenwereld meerdere gelijk- 
heid met onze tegenwoordige geslachten en soor- 
ten aan te bieden en in deze, door de Geologen 
gewoonlijk tertiaire genoemde beddingen is we= 
derom eene trapsgewijze wijziging. der vormen 
op te merken, en eene gedurige toenadering tot 
de thans bestaande orde der zaken : zoodat over- 
blijfsels van thans nog levende soorten al minder 
en minder spaarzaam begirhen te worden, hoe 
meer men tot lagen nadert, wier ontstaan vol- 
gens welenschappelijke gronden tot de laatste 
tijdvakken der voorwereld moet gebragt worden. 

Wij gelooven in deze regels een algemeen re- 
sultaat der Petrefactenkunde, zonder eenige uit 
theorie ontleende bijvoegsels of verminkingen, te 
hebben nedergeschreven, hetwelk op ‘de algemee- 
ne toestemming van allen, die zich met een onbe- 
vooroordeeld onderzoek der zaak willen inlaten , 
aanspraak heeft, en ook door het getuigenis sen 
het gezag: van bijkans alle schrijvers van lateren 
tijd “(de vroegeren konden hier geen-oordeel vel- 
len „ omdat de noodige data eerst later. bekend 
werden) gestaafd zoude kunnen worden, Maar 
er is eene andere beschouwing, die men „evenzeer 
als resultaat van waarneming wil doen doorgaan, 
en welke echter den. toets ‘vanhet onderzoek niet 


5 


zoo-gerust zou kunnen doorstaan, . Het is-die van 
eene trapswijze opklimming en volmaking der die- 
ren- en plantenwereld ; volgens dit gevoelen ontston- 
den er eerst minder zamengestelde en eenvoudige 
planten en dieren, en laterin geregelde opvolging 
steeds meer volkomene en hooger bewerktuigde: 
eerst b.v. plantae cellulares, acotyledoneae , toen 
monoecotyledoneae, eindelijk dicotyledoneae , eerst 
straaldieren, toen weekdieren en gelede -dieren, 
daarna gewervelde dieren en onder dezen eerst vis- 
schen en allerlaatst zoogdieren. Sommigen denken 
zich die opvolging zoo regelmatig als de ‘stelsel 
matige optelling der familiën in onze nieuwere 
botanische en_zoologische handboeken, 

Er is bijkans niets, waarvoor men zich in eene 
nog jonge wetenschap, gelijk de geologie onte- 
genzeggelijk is, zorgvuldiger behoort te wachten 
dan overdrijving; en, ontkennen mogen wij het 
niet, zij, die de laatstgemelde meening voorgedra- 
gen en ontwikkeld hebben, bleven van overdrij- 
ving niet altijd vrij. In zoo ver verdiende deze 
zaak wel eene meer aandachtige en kritische 
overweging, en teregt koos daarom voor weinige 
jaren de Hollandsche Maatschappij der Weten- 
schappen haar tot het onderwerp eener harer 
Prijsvragen. Met belangstelling namen “wij dan ook 
het voor ons liggend geschrift in handen „ doorla- 
zen het, maar vonden ons in onze verwachting te 
leur gesteld, Wij lieten ons daardoor van eene 
herhaalde lezing niet afschrikken, maar leiden het 
andermaal onvoldaan neder, Dit ongunstig oordeel 


6 


avilden wij bij deze gelegenheid dan ook onbe- 
„wvimpeld bloot leggen, al is het niet waarschijn- 
lijk, dat het onder de oogen des ver verwijder- 
den schrijvers komen zal, Het grondt zich hoofd- 
zakelijk daarop, dat de Heer Kvronca, bij het 
bestrijden van eene meening, waarin veel over- 
drevens is , zich zelven van zijnen kant aan nog 
grootere overdrijving heeft schuldig gemaakt, 
Vooreerst is deze overdrijving zigtbaar in de wij- 
ze, waarop hij het gevoelen afschetst, waarte- 
gen hij ten strijde trekt. Zóó, gelijk hij het 
afschildert, verdedigen niet allen, verdedigen of 
verdedigden slechts weinigen de door hem bestrede- 
ne theorie, Het is toch niet zoo roemrijk theo- 
riën, die men zelf als luchtkasteelen opslaat, 
daarna met weinig moeite weder in rook en damp 
op te lossen. Maar ten andere blijkt deze over- 
drijving nog duidelijker in de stellingen, die de 
schrijver voor de door hem bestredene meening 
in de plaats stelt en die hij als de slotsommen 
zijns onderzoeks opgeeft. « In het leven onzer 
planeet „' zegt hij («), « moet men drie hoofd- 
« tijdvakken onderscheiden, dat der ontwikke- 
« ling, het geolagische tijdvak en den tegenwoor- 
« digen tijd. Het eerste bevat in zich de ontwik- 
« keling van alle, zoowel organische als inorgani- 
« sche vormen uit eene grondstof. In dat tijdvak 
« bestonden er nog geene delfstoffen, geene lucht, 
« geen water; er waren nog geene planten en 


(a) Het zijn zijne eigene woorden: »Zrn dem Leben 
»unseres Planeten’ us. we S. 23. 


7 


« dieren voorhanden (alles war noch in gegen- 
«wseitiger Differenzirung und Entwickelung 
« begriffen). Aan het slot dezer periode verscheen 
« deaarde met alle planten en dieren, die thans 
« leven en wier overblijfsels wij in fossilen toe= 
« stand aantreffen.” 

« In het tweede tijdvak ontstonden op dezelfde 
« wijze, waarop zij zich tegenwoordig vormen , alle 
« dethans zigtbare beddingen der menigvuldige, uit 
« lagen bestaande formatiën en begroeven in zich 
« de overblijfsels van vele organismen , die hunnen 
« levenskring hadden volbragt. Dit tweede tijd- 
« vak eindigt met de geweldige catastrophe, ge- 
« durende welke veelligt al onze bergen zich uit 
wv de diepte der wateren ophieven, terwijl een 
« ander aanzienlijker deel der vroeger bewoonba— 
« re oppervlakte van de aarde door de zee bedekt 
« werd, het klimaat der buiten de keerkringen 
« gelegen landen verkoelde, en velerlei planten 
« en dieren uitstierven.” 

« Hiermede. begint de tegenwoordige toestand 
« der aarde, wiens naauwkeurige waarneming 
«uit een geologisch oogpunt des te gewigtiger 
«is, daar wij alleen uit de ‘wijze van ontstaan 
« der tegenwoordige formatiën tot de gebeurtenis- 
« sen van het tweede of geologische tijdvak kun 
« nen besluiten.” 

Volgens deze wijze van beschouwen zouden dus 
alle dier- en plantsoorten van alle geologische 
formatiën , even als al de thans levende soorten , 
gelijktijdig zijn voortgebragt. Is deze meening 
gegrond, dan vervalt ook hetgeen wij hoven als 


8 


hoofdresultaat der-palaeontologie hebben opgege- 
ven. Maar, terwijl wij voor deze meening bij an- 
dere schrijvers en in de waarneming der feiten 
geene bewijzen kunnen vinden, zoo zoeken wij 
ze ook vruchteloos in het geschrift van den-Heer 
Kuvrorca. Werden alle soorten van. planten- en 
dieren ‘gelijktijdig voortgebragt , waarom vinden 
wij dan de fossilen der tertiaire formatiën niet 
ook met en bij die der secundaire; ja, waarom 
vindt men dan geene overblijfsels van thans nog 
bestaande soorten en geslachten in alle formatiën 
van de Cambrian group der engelsche geologen 
af tot aan de nieuwe Pliocene-beddingen van 
Lyeuu? — Wij spreken niet van de vreemde stel- 
ling, dateene enkele geweldige catastrophe al on- 
ze bergen naar omhoog zou geheven hebben; het 
moge voorzigtig zijn , om de theorie van Erie pr 
Beaumont, over de aehtereenvolgende opheffingen 
der verschillende bergketens (a), nog niet in 
haar geheel aan te nemen, zoo veel nogtans kan 
men veilig stellen, dat deze opheffingen geenszins 
alle gelijktijdig, als door éénen schok , -zijn te 
weeg gebragt. 

Men vraagt welligt, wat den schrijver hoofdza- 
kelijk tot deze, alle tot nog toe aangenomene be 
grippen omver stootende stellingen aanleiding ge= 
geven heeft. Het schijnt eene zandsteenformatie 
in het westen van het Ural-gebergte te zijn, waar- 


(a) Extrait d'une série de) Recherches sur quelques= 
unes des révolutions dela surface du globe etc. 
Strasbourg 8°. (zonder jaartal), * 


9 


van hij (S. 7) gewaagt, en die als een onderge- 
schikt gedeelte eener groote steenkolenformatie 
beschouwd zou moeten worden. In dezen ouden 
zandsteen vond hij overblijfselen van Mammalia 
(Pachydermata en Edentata). Wanneer werke- 
lijk de oudheid dier zandsteenformatie buiten al- 
len twijfel kan gesteld worden, dan is echter 
het factum nog geheel eenig in zijne soort en 
het is dus gewaagd, uit ééneenkele op zich zelve 
slaande daadzaak , algemeene gevolgen te trekken. 
Maar, wanneer men ook hierin den schrijver niet 
belemmeren wilde en aan dit enkele feit de meest 
mogelijke algemeene strekking toekende, dan be- 
wijst zulks echter geenszins het ontstaan van alle 
soorten —, uitgestorvene en nog levende, — in éénen 
en. denzelfden tijd, Om zoodanig een besluit op 
de maken, zoude men soorten, die thans nog 
leven, in deze oudere formatie onder en met de 
uitgestorvene soorten moeten gevonden hebben, 
Alle tot nogtoe bekende daadzaken geleiden veel- 
eer tot de aanneming van-verschillende schep- 
pingen , die in achtereenvolgende tijdvakken plaats 
hadden, terwijl vroegere vormen uitstierven en 
verdwenen : eene stelling, tegen welke de schrij- 
ver geene andere gronden aanbrengt, buiten de, 
zekerjvoor allen niet even geldige tegenwerping; 
dat wij hierbij het hoe en waarom niet regt ver- 
staan (a). Het koe -en waarom mogen wij niet 


(a) » Mit den successiven Schöpfungen kann.sich kein 
rationeller Naturforscher recht verständigen; er 
Jragt nach dem Wie? und Warum? und erhält 


10 


verstaan , dit is noch in dit, noch in eenig ander 
geval een regtmatige grond om verschijnsels té 
ontkennen, 

Wij moeten derhalve tot ons leedwezen getui- 
gen, dat het stukje van den Heer Kvrorca ons in 
de oplossing der vraag, over eene trapswijze op- 
klimming der organische wezens in de schepping, 
niet veel verder heeft gebragt, terwijl het daar- 
enboven vele stellingen bevat, die tegen de be- 
kende daadzaken der palaeontologie en geologie 
strijden. 

In onzen tijd bespeurt men bijkans in alle we- 
tenschappen de strekking van sommigen, om tegen 
hetgeen tot, nu toe algemeen aangenomen is, ten 
strijde te trekken. Met den schoonen schijn van 
onbevooroordeeld onderzoek en afkeer voor hy- 
pothesen wordt deze strekking gemeenlijk beman- 
teld ; maar in den grond is het dikwijls nieuwig- 
heidszucht, even als van dien Hrepras, welke zich 
verwonderde, dat Socrates steeds hetzelfde bleef 
zeggen en leeren, terwijl Aij met zekere zelfver- 
heffing zich beroemde: « sreigbuar zaiwóv ze Aéyep 
« det” (Xenorm, Memor. Lib. IV, c. 4). 


J. ve». H‚ 


Ueber die Nerven der Kiefer und des Zahn- 
Hleisches, von M. Scnumacurn aus Bremen. 


keine andere Antwort, als eben die, das die 
Schöpfung so und nicht anders vor sich gegangen 
sey’ S, 18. 


1 


Znaugural-Abhandlung der Untversität-Bern. 
Bern u. St, Galen 1839. 4°. 


Men vindt in deze dissertatie uit de school van 
VarexrtiN , eene uitvoerige beschrijving der talrij- 
ke zenuwvlechten en takken, welke naar de tan- 
den en het tandvleesch loopen, hoofdzakelijk bij 
den mensch, met vermelding evenwel van eenige 
bijzonderheden bij zoogdieren, vooral bij het 
paard, waar eene ongemeene ontwikkeling dezer 
zenuwen wordt opgemerkt. Op eene bijgevoegde 
steendrukplaat is de onderkaak van eenen volwas- 
senen mensch van de binnenzijde voorgesteld , om 
de verdeeling van den onderkaakstak van den der- 
den tak des vijfden paars aanschouwelijk te ma- 
ken, waarbij de binnenste beenplaat voorzigtig 
is weggenomen , zoodat de onder haar aanwezi- 
ge sponsachtige beenzelfstandigheid bloot ligt. 
Bij het, onderzoek dezer zenuwtakjes is het om- 
liggend vet een groote hinderpaal, waarom de 
Schrijver zijne praeparaten in wijngeest uitgekookt 
heeft , waardoor dit vet opgelost wordt; tot meer- 
dere duidelijkheid lag hij ze daarna, gedurende 
eenige dagen in terpentijnolie, waardoor de ze- 
nuwen meer ondoorschijnend en melkwit worden. 


J. v. ». H‚ 
ed 


Beiträge zur Kenntniss der Naturgeschichte 
der Vögel mit besonderer Beziehung auf Ske- 
letbau und vergleichende Zoologie von Dr. 
J. F. Baanpr, Katserlich-Russischem Staals- 


12 


rathe und Ritter , ordentlichem  Mitgliede 
der Kaiserlichen Academie der Wissenschaf- 
ten und Director des Zoologischen und Zoo- 
tomischen Museums zu St. Petersburg, vie- 
ler gelehrten Europäischen Gesellschaften 
Mitgliede ete. Mit XIX Mithographirten Ta- 
feln. Erste Lieferung. (Aus dem V Bande 
der Mémoires de Acad. imp. des Sciences de 
St. Petersbourg, Vlème Série, Sect. des sc. 
nat., besonders abgedruckt) St. Petersburg 
1839, 4°. 


Van deze voor de vergelijkende osteologie be- 
langrijke bijdrage, voor welker toezending wij 
den geachten Schrijver ‘ook nu wederom onzen 
dank betuigen, willen wij kortelijk den hoofdin» 
houd opgeven. 

Vooreerst behelst dit werk eene nadere beschrij- 
ving van twee door den Heer Branpr, bij verschil- 
lende zwemvogels- aan den schedel gevondene 
beentjes. Het eerste noemt hij osstculum supra- 
jugale. Het ligt aan weêrszijde boven het voor- 
ste gedeelte van het jukbeen en onder het os la- 
chrymale en heeft eene langwerpige gedaante van 
achter naar voren loopende. Bij Plotus Anhinga 
werd dit beentje door den schrijver waargenomen, 
en wij kunnen er bijvoegen, dat het evenzeer bij 
de soort der oude wereld (Plotus Levaillantii) 
aanwezig is. Bij het geslacht Carbo vindt men, 
hoezeer niet bij alle soorten, een spoor van dat- 
zelfde beentje ‚maar bij andere zwemvogels be- 
merkte Branpr-hetzelve niet, Alleenlijk teekent 


13 


hij op , dat bij Su/Za-het voorste einde vanhet juk- 
been ongewoon dik is. Hij beschouwt daarom 
dit beentje als een aanhangsel van het jukbeen. 
Het andere beenstukje-is mede van weêrszijde 
voorhanden en gaat van boven naar beneden lang- 
werpig schuins van het traanbeentje naar achte- 
ren en naar binnen tot-het verhemelte. Van hier 
heeft onze schrijver aan hetzelve den naam van 
ossiculum lacrymopalatinum gegeven. Hij vondt 
dit beentje bij Diomedea brachyura (wij zagen 
het ook in volkomen gelijken vorm bij Diomedea 
ezulans), bij Puffinus anglorum en bij Fregata 
(Pelecanus aguilus L.). Met de oogholte staat 
dit beentje in geene betrekking, maar veelëer 
met het verhemelte en. veelligt met. het reukor= 
gaan. ' 
De tweede verhandeling, welke verre. weg „de 
meeste uitgebreidheid heeft en het grootste gedeel- 
te uitmaakt van den inhoud dezer bijdragen , 
handelt over het skelet der Steganopoden en de 
natuurlijke verwantschap dezer vogels met-ande- 
re familiën- van hunne klasse. Eerst beschouwt 
de schrijver den schedel. Deze is:bij Carbo-en 
Anhinga door zijne lengte en door eene sterke 
bolligheid achter de oogholte- gekenmerkt, welke 
door het onderste gedeelte-der wandbeenderen in 
verbinding met de groote. wiggebeensvleugels in 
het schubbige deel-des slaapbeenswordt gevormd. 
Een driehoekig, langwerpig en“ puntig «beentje, 
reeds. door Correr- ontdekt, is aans het achter- 
hoofdsbeen- bevestigd, «De schedels bij Anhinga 
platter en langwerpiger dan bij Carbo. Bij Sula 


124 


is de ‘schede miet 200 langwerpig en breeder; de 
traanbeenderen zijn bol en inwendig vol cellen. Dat 
de schedel der Kropganzen of Peiekanen zich door 
eene, met groote verlenging verbondene, aanmer - 
kelijke verbreeding der kaakgedeelten onderscheidt, 
is bekend, Er zijn buitendien nog eene menigte 
andere kenmerken van meerder of minder gewigt, 
die den schedel, even als het met luchteellen ver- 
vulde skelet, eenen eigenaardigen vorm verleenen. 
Het achter de oogholten gelegen gedeelte van den 
schedel is. kort; het achterhoofdsbeen heeft eérie 
zeer aanzienlijke pars occipitalis, welke vam 
achteren gezien , zich halfmaansgewijs vertoont, en 
aan weêrszijde eene groote, breede uitholling heeft. 
De schedel der Fregatvogels gelijkt in de kaäk- 
beenderen naar dien van Carbo, maar is in ans 
dere opzigten zeer verschillend, kort en breed, 
met een van achteren zeer bol achterhoofdsbeen 
en eene groote menigte luchtcellen. 

Bij Phaëthon heeft de schedel eenige overeen- 
komst met dien der Zarides en vooral van Rhyn- 
ehops. Dezelve is buitengemeen breed, en voor 
de oogholte zeer gewelfd, daarachter meer plat. 
De beenige spleten der neusgaten zijn grooter dan 
bij eenig ander geslacht der Steganopoden. Bij 
Carbo zijn de beenderen niet zeer pneumatisch 
en van daar niet sterk gezwollen; meer pneuma- 
tisch ‚is het skelet bij Plotus en nog meer bij 
Pelecanus, Bij dit laatste geslacht zijn de vleu- 
gelbeenderen, ossa coracoïdea en de furcula, 
aan het boveneinde, hetwelk zeer gezwollen is, 


15 


vol luchtcellen. Plotus en Carbo hebben acht- 
tien halswervelen en de buitengemeene lengte van 
‚ den hals bij het genoemde geslacht is geen ge- 
volg van vermeerderd aantal van wervels, maar 
van derzelver lengte; vooral geldt zulks van den 
derden, vierden, vijfden en achtsten halswervel. 
Het bekken is lang bij Carbo, kort daarentegen 
bij Pelecanus ; het eerstgenoemde geslacht heeft 
acht paar ribben, het laatste slechts zes, die 
breeder en dikker zijn dan bij Carbo. Bij Pele- 
canus zijn de ulna en radius zeer lang , meer nog 
bij de Fregatvogels, waar deze beenderen nog 5 
langer zijn dan het zeer verlengde os Aumeri, 
eene verhouding, die bij geen ander vogelgeslacht 
tot nogtoe is waargenomen. Bij de Fregatvogels 
zijn daarentegen de pooten weinig ontwikkeld en 
bijzonder in den farsus zeer kort. Bij Phaëthon 
phoenicurus zijn de hand- en vingerbeenderen 
langer, waarin zij met de Zariden overeenko- 
men, gelijk ook in de dunne en slanke teenbeen- 
deren. De vleugelbeenderen bevatten slechts zeer 
weinige luchtcellen. — Op deze en andere osteo- 
logische opmerkingen berust voornamelijk ’t geen 
de schrijver vervolgens van de natuurlijke verwant 
schap der Steganopoden zegt, zoowel in betrek- 
king tot de orde der zwemvogels als tot die der 
roof- en moerasvogels (Grallatores) , en eindelijk 
ten opzigte der onderscheidene geslachten dezer 
familiën. Ook Podoa rekent de schrijver tot de 
zwemvogels en drukt op de affiniteit met Plo- 
tus, terwijl de Fregatvogels aan roofvogels, de 
Pelekanen aan de Lepelaars (Plataleae) herinne- 


16 


ren. “ Inzonderheid ontwikkelt de schrijver de affi- 
niteit tusschen Carbo en Podiceps, gelijk oók 
tusschen Sterna en Phaëthon. Bijzonder belang- 
rijk is hetgeen de schrijver uitvoeriger over de 
kenmerken der verschillende geslachten van S4e- 
ganopoden zegt, waarop hij ook zijne verdee- 
ling dezer familie in drie groepen: Carbonidae 
(Carbo, Plotus, Sula, Pelecanus), Tachy- 
petidae (Tachypetes) en Phaëthontidae (Phaë- 
thon) grondvest. 
“Eene derde verhandeling bevat eenige opmer- 
kingen over Podoa en de betrekking van dit ge- 
slacht tot Fulica, Podiceps en de Steganopoden. 
De uitmuntende Nrirzscn had Podoa reeds als 
een aanhangsel onder deze laatstgemelde vogels 
opgenomen. Cuvier bragt dit geslacht bij Podz- 
ceps. De meeste analogie heeft echter dit ge- 
slacht, ook volgens onzen schrijver, met Fulica, 
waarom wij ook gelooven, dat het veelligt in 
deszelfs nabijheid de meest natuurlijke plaats vin- 
den zal (zie ons Handboek der Dierkunde, IT. 
bl. 415). 

De vierde verhandeling heeft de geslachten Po- 
diceps en Eudytes, als twee bijzondere typen in 
“de orde der zwemvogels ten onderwerp.’ De 
schedel van Zudytes is breeder dan bij Podiceps 
en bezit eene de oogholten bedekkende en ge- 
welfde beenplaat, op welke zeer diepe groeven 
liggen. Podiceps heeft achttien, Eudytes slechts 
dertien halswervels, Het borstbeen is kort bij het . 
eerste, lang bij het laatste geslacht. “De ribben 
zijn zeer lang bij Zudytes; de voorste borstwer- 


iz 
vels zijn met een onderste doornuitwas voorziet 
hetgeen vorksgewijze gespleten is, hetwelk men 
bi Podiceps niet opmerkt. Terwijl Eudytes 
meer tot de Alken nadert, komt Podiceps daar- 
entegen nader bij Fulica en Podoa, ja zelfs bij 
de Steganopoden (Carbo). 

De vijfde verhandeling behelst eenige opmerkin- 
gen over de vetganzen (Zmpennes s. Aptenodyti- 
dae) , als eene bijzondere groep onder de zwem- 
vogels uitmakende. Deze groep heeft affiniteit 
met Podiceps, Eudytes en Alca, waartusschen 
zij het midden houdt, maar moet echter, uit 
hoofde van verschillende eigendommelijke kentee- 
kenen, als een eigenaardige vorm onder de zwem- 
vogels worden aangemerkt, 

De zesde en laatste verhandeling beschouwt het 
skelet van RAynchops in vergelijking met Zarus, 
Lèstris en Sterna. Terwijl RAynchops met de- 
ze Lariden en bijzonder met Sterna vele affini- 
teit heeft, onderscheidt zich echter ook dit ge- 
slacht door vele eigenaardige bijzonderheden, 
vooral door den schedelvorm. Bijzonder lang 
zijn hier de vleügelbeenderen, even als bij de 
Fregatvögels, en, daar bij RAynchops ook de ossá 
metacarpi en de middelste vingers buitengewoon 
lang zijn, sclijnt dit geslacht in ontwikkeling 
der vleugelbeenderen alle andere vogels te over= 
tteffen. De buitengewoon groote kop wordt door 
eenen sterken hals, van vijftien dikke wervels ge- 
dragen. De schedel heeft diepe en hoog tot bo= 
ven op den schedel opklimmende fossae tempo= 
rales, die door eenen uitspringenden, bladvor- 

6 


Ïg 


migen rand in eene vóorste en achterste helft ver- 
deeld zijn. De Schrijver maakt ook in 't voorbij- 
gaan op de affiniteit met Phaëthon opmerkzaam, 
waarop hij vroeger reeds gewezen had. Veelligt 
zoude ook de groote kop en sterke hals eene affi- 
niteit met eene geheel andere familie aanduiden, 
ik bedoel die der Aleedinès, waarvan echter“on- 
ze schrijver niet gewaagt. Bij Buceros vooral 
zijn de halswervelen EE dik en groot, meer 
nog dan bij RAyrchops. 

De talrijke bijgevoegde afbeeldingen van sche- 
dels én skeletten zijn duidelijk en leerzaam. 
J. v.p. H. 


eel 


Veber die Gattüng Mephitis. Bite Akademi- 
‚sche Abhandláng von H. Ercurenstein, Dr- 
“Berlin 1238. 4°. 


Beze met twee steendrukplaten voorziene ver- 
handeling is afzonderlijk afgedrukt uit de verhan= 
delingen der Berlijnsche Akademie der Weten 
schappen voor het jaar 1836. Toevallige redenen 
veroorzaakten, dat wij er vroeger geene melding 
van maakten. Wij willen echter dit verzuim thans 
herstellen, den Schrijver onzen dank voor de ver- 
pligtende toezending betuigende. , 
„ De beroemde Berlijnsche Hoogleeraar schijnt tot 
het bepaald onderzoek van dit geslacht gebragt 
te zijn, door de onzekerheid, die omtrent het 
aantal en de onderscheiding der soorten bij ver- 
schillende schrijvers heerscht. Cuvier, die het 
eerst de zwart en witgestreepte dieren, die met 


19 


ohze marters en bonzems zoo vele overécnikörmst 
hebben , onder den geslachtsnâam Mephitis veree= 
nigd heeft, kon bij eêne vergelijking der berig= 
ten van vroegere schrijvers en reizigers geene stel= 
lige resultaten bekomen, en is niet ongentigd ont 
alle Amerikaansche dieren van dezen vorm áls 
variëteiten van twee soorten te beschouwen («). 

Daarenboven scheidt Cuvier Viverra zorrillà 
Var Guerin (den Muishond van de Kaap) van Me- 
phitis af en plaatst haar onder het geslacht Mus- 
tela (subgen. Putorius). 

De Heer Licnrenstern oordeelde een chronolo- 
gisch onderzoek der bronnen noodzakelijk, en uit 
dit onderzoek en eene vergelijking van voorwerpeù 
in verschillende verzamelingen, vooral in het Ber= 
lijnsche Museum, ontstond deze verhandeling , die; 
ofschoon zij ook geenszins als eéné Monographie 
Var het geslacht Mephitís kan worden beschouwd , 
en hier en daar gapingen en onzekerheden óver- 
laat, echter voor volgende schrijvers over dit on- 
derwerp tot een' wegwijzer verstrekken zalen voor 
de wetenschap in meer dan een opzigt belangrijk 
moet genoemd worden, Vooral is ook het aan= 
hangsel te vermelden , waarin volgens chronolo- 
gische orde de schrijvers opgenoemd en uittrek- 
sels uit hunne schriften medegedeeld worden, dië 
tot Mephitís betrekkmig hebben. 

Voor het overige heeft de schrijver de opmer- 


(a) Zie Pech. sur les ossemens fossiles, TV. 3iëme 
éd, 1825, p.473en Hègrie ani, 1. sec. éd. p. 146. 
b* 


20 


king gemaakt dat al de hem bekende Zuid-Amé- 
rikaansche en eenige der groote soorten van lro- 
pisch Noord-Amerika in de bovenkaak slechts-drie 
kiezen bezitten , terwijl de andere soorten er evert 
als de Mustelae vier hebben. De eerstgenoemde 
soorten. vereenigt hij daarom in een afzonderlijk 
ondergeslacht , waaraan hij den naam van ZAi- 
osmus geeft (van Oev sulphur en öouos odor). 
PBeze dieren hebben ook eenen meer snuitvormig 
verlengden neus, met de neusgaten naar voren 
en naar beneden , en kleinere ooren, Hiertoe brengt 
hij tien: soorten, namelijk: Meph. Mapurito , 
Meph. leuconota, Meph. mesoleuca, Meph. Mo- 
linae, Meph. chilensis , Meph. quitensis , Meph. 
suffoeans, Meph. patagonica, Meph, amazoni- 
ca en Meph. Gumillae” De overigen, die hij in 
den eigenlijken zin Mephitis noemt en die de door 
Cuvier opgegevene tandformule bezitten, zijn 
door hem tot zeven soorten gebragt, namelijk: 
Meph. mesomelas, Meph. macroura, Meph. vits . 
tata, Meph. chinga, Meph. interrupta, Meph. 
zorrilla en Meph. africana. Deze laatste is de 
zoogenoemde mwishond van de Kaap, welke 
Cuvier als Mustela zorrilla van Mephitis afzon- 
dert, met welke Lrcurensrei haar op goede 
gronden vereenigt. Bij. deze soorten staan de 
neusgaten meer zijdelings en de ooren zijn meer 
ontwikkeld en eirond. 

Hoezeer men nu misschien niet behoedzaam ge- 
noeg wezen kan met enkel op berigten van reizí- 
gers, die dikwerf kort en oppervlakkig zijn, soorten 
te grondvesten en daarom ook in deze lijst enkele 


21 

soorten nog onzeker blijven, heeft echter de ar? 
beid van Licurensrein door scheiding en afzondee 
ring den weg voor volgend onderzoek vereenvou- 
digd. Daarenboven zijn de meeste der opgenoem- 
de soorten door hem naar welbewaarde voorwer= 
pen beschreven en derhalve als wel bevestigd te 
beschouwen. Vele dezer soorten had hij reeds 
vroeger in de schoone verzameling: Abbildungen 
newer over wenig bekannter nijd be 
schreven en afgebeeld, 

Op de bij dit opstel gevoegde platen zijn de 
schedelsen tanden van Meph. (Thiosmus) meso- 
leuca, Meph. interrupta, Meph. africana en 
Mustela Putorius afgebeeld, gelijk ook Meph. 
zorrilla en Meph. interrupta Rarrisesovr. De- 


ze Meph, zorrilla is, gelijk Lreurvensrein aans 
toont, de zorri//a van Burron , Hist, Nat. Tom. 
KIL PI, 41, eene afbeelding, die gewoonlijk bij 
de Meph. africana wordt aangehaald («), en in 
het bekende werk van Scuanrzen , Tab. 128, over- 
genomen is, Men vindt deze soort volgens Licu- 
TENSTEIN in nieuw Californie. Lrenrensrern heeft 
den naam van Burron behouden, hoezeer Zor- 
rilla (een diminutivum van het spaansche Zor= 
ra, een vos) bij Gemert CanrrrI, van wien 
Burrox deze naam ontleende, eene andere soort 
aanduidt, welke met geene zekerheid te bepalen 
is, Het Rijks Museum bezit sedert eenigen tijd twee 


(a) Deze Afrikaansche soort is daarentegen in den 
laatsten tijd vrij wel afgebeeld door GuíÉnin, 
Teonogr. du Ligne ani,, Mammif. Pl. 14, fig. de 


22 


Exemplaren van deze soort, die uit Mexico af- 
komstig zouden zijn en door den Heer Temamex, 
met den naam van Mustela picta bestempeld war 
ren. Deze exemplaren hebben ons van de volkome» 
ne juistheid der aanhaling van Lregtensrein oyer- 
tuigd; Burzox heeft op gemelde Plaat geenszins den 
Kaapschen muishond, maar wel deze soort afge» 
beeld, Ook van Mustela interrupta Rarrinesr 
Que bezit het Rijks Museum een exemplaar, 't 
geen met de afbeelding van Lricurenstein over- 
genkomt; het werd aan het Museum toegezonden 
door den Heer Tnoosr en is uit Zouistana afs 
komstig. Wij zouden zeer geneigd zijn om deze 
Meph. interrupta voor eene enkele varieteit van 
Meph. zorrilla te houden, te meer daar een der 
twee exemplaren van deze laatste soort in de 
kleurverdeeling tot haar den overgang vormt. 
Licurassrein maakt het waarschijnlijk , dat de 
bekende afbeelding van Garzsnr , met den naamPo- 
lecat, welke door Scurener en anderen zoo dik- 
werf gecopieerd en door alle schrijvers aangehaald 
js, hoe zeer men geen dier kent, dater wezenlijk 
naar gelijkt, voor eene onvolkomene en vluglige 
afteekening van Meph. interrupta te houden is. 
Wat de Conepate van Burron betreft, (Tom. XIIL, 
Bl. 40), het is miet moeijelijk te gissen „dat deze 
figuur naar die van Enywanps gevolgd is, en de 
schrijver gaat hier wat ver, wanneer hij zegt: 
« selbst Cuvier wird nicht gewahr das er es 
« hier mit eine Täüuschung zuthun habe” (S. 47). 
Men zou hier bijkans genegen zijn de woorden ; 
die Licuzessrein van Couvaer later bezigt (S. 53) : 


23. 


« die vollgültige Autorität , die man dem hoch 
« verdienten Mann beïzumessen berechtigt ist, 
« macht eine Rüge hier zu Pflicht' op hem 
zelven toe te passen. In Covren’s Rech. sur les 
Ossem. fossiles namelijk lezen wij: « Le conepa- 
«te de Buffon ,…....»— Je crois sa figure 
«composée d'aprés celle de Catesby; car s'il 
«en eut ewisté une peau au cabinet, Dauben- 
«ton m'aurait pas manguê de la décrire, ce 
«gwil n'a pas fait.” (IV, 469). 

Wij willen nog vermelden, dat wij in het Leidsch 
Museum een skelet van Mephitis africana hebben 
kunnen nagaan, van welke soort Lrcurensrer 
enkel een schedel kon onderzoeken. Terwijl er 
vijftien rugwervels zijn (vijftien paar ribben even 
als bij Mephitis in ’t algemeen: ‘de Mustelae heb- 
ben er slechts veertien), heeft dit skelet niet meer 
dan vijf lendenwervels, daar de Mustelae er zes 
bezitten. Het gat aan het onderste gedeelte van 
het armbeen voor den doorgang der armslagader 
en van den zervus medianus is, even als bij de 
Mustelae, aanwezig en schijnt geen verschil aan 
aan te bieden. Het Rijks Museum bezit tot nog 
doe geene schedels of skeletten van Mephitis, 
dan alleen van deze afrikaansche soort. Ook ont- 
breken er huiden van al de soorten, die het ge- 
slacht Fhiosmus Lrcurensrein, vormen. Van de 
Afrikaansche soort zijn vijf opgevulde huiden, waar- 
van drie van de Kaap , een van Tunis en een van 
Egypte. Voorts zijn er aanwezig : twee exempla- 
ren, van WV. Amerika afkomstig , onder den naam 
Meph, leucauchen, volgens Lrcurensrrin jonge 


24 


voorwerpen van Meph. vittata (a), twee exem- 
plaren van Meph, zorrilla Licuntensrein, een van 
Meph. interrupta, twee groote exemplaren onder 
den naam van Meph. putorius uit N. Amerika, 
welke tot M. mesomelas van Licutensrern schijnen 
te behooren, en eindelijk een, reeds zeer oud en 
uit de vroegere verzameling afkomstig voorwerp, 
t geen met de Chinche (Burron Tom. XIII, 
Pl. 39) overeenkomt, in hetwelk de grondkleur 
kastanjebruin is (eene verkleuring van zwart, bij 
oude huiden van dit geslacht dikwerf waarge- 
nomen) en hetgeen uit Chili afkomstig zoude zijn, 


J. v. ». H. 


sn 


Berigten nopens de nieuwere onderzoekingen 
betreffende de eigene warmte der Gewassen; 
medegedeeld door W,H. pe Varese, 


Sedert de bekendmaking der in Nederland ge- 
dane onderzoekingen, omtrent dit belangrijk on- 
derwerp, dat thans de aandacht der physiologen 
meer algemeen schijnt tot zich te trekken , heb- 
ben enkele geleerden buiten ons land, hunne 
waarnemingen dienaangaande medegedeeld. On- 
der dezen bekleedt de verdienstelijke Duraoczer 
eene eerste plaats, Ik acht het doelmatig, dat, 


(a) Moet men tot Meph. vittata brengen de, na de 
uitgaaf van deze verhandeling in de prachtuitga- 
ve van het Bègne animal bij CrocuArp afge- 


beelde Mph. putorius (Mammif. Pl. 5. fig 1)? 


25 


in dit Tijdschrift, “waarin vroeger menigmaal 
mededeelingen over dit gedeelte der physiolo- 
gie zijn opgenomen, de gang der vorderingen 
van dit soort van onderzoek worde medegedeeld ; 
terwijl ik mij overtuigd houde, dat dusdani- 
ge mededeeling onzen landgenooten aangenaam 
zijn zal. Welligt zal deze of gene van oordeel 
zijn, dat dezelve, hier ter plaatse, veel van haar 
belang zullen missen, zoo daar niet worde bijge- 
voegd eene kritiek, waardoor aangewezen wor- 
de, op welk standpunt de zaak nu gekomen ís, 
Op zoodanige aanmerking zoude ik meenen te 
kunnen antwoorden, dat ik, door eene veelja- 
rige behandeling van dit onderwerp, door eigene 
waar-, en proefnemingen, mij, des noods, be- 
voegd zoude achten, en dat ik ook niet zoude 
schroomen , om, zoo de tijd dáartoe reeds ware 
gekomen, over die zaken eenig oordeel uit te 
brengen: Maar wij gelooven dát, zóó lang men 
geene meerdere data hebbe ‚ menizich hiervan moet 
onthouden en nog steeds, gelijk vroeger in dit 
Tijdschrift is aangemerkt, met Bjrroronr kan zeg- 
gen: « Zngens hac in re, novwsque experiendi 
« campus physiologis patefit. 

Wij geven dan, ingevolge het boven door ons 
aangemerkte, hier, naar chrgnologische orde, 
den zoo kort mogelijk zamenkgedrongen zakelije 
ken inhoud van hetgeen, sederf de mededeelingen 
door onze landgenooten, den Hoogleeraar G. Vro- 
Lik, in gemeenschap met den steller dezer blad- 
zijden, Prof, CG, A. Berosma en den Heer A, vax 


26 


Beek , (tot, 1838 ingesloten) aan het geleerd pu- 
bliek is bekend gemaakt, 


Over de ontwikkeling van warmte in planten ; 
eene physiologische bijdrage van K, Hass- 
kaRL. Batavia 1838 in octavo, ( overgedrukt 
uit de Verh, van het Bataviaasch Genootschap 
van Kunsten en Wetenschappen). 


Wij hebben reeds in het vijfde deel dezes Tijd- 
schrifts (bladz. 230), verloopig medegedeeld dat 
door den schrijver dezer physiologische Bijdrage 
aan het Bataviaasch Genootschap eene verhande- 
ling over de eigene warmte van de bloemen van 
eenige Aroideën was aangeboden. 

De bedoelde waarnemingen zijn gedaan in No- 
vember en December 1837 (te Buitenzorg) met 
Colocasta odora, Zij komen hierop neder : 

6 Nov. In de zog zief geheel geopende bloct- 
kolf van eene geopende blaem geene verhooging 
van temperatuur, 

7 Nove Verhoogde temperatuur op ’t aan- 
voelen en ook met den thermometer waar te ne- 
men, aan het benedengedeelte. Het maximum van 
versclil was van 52—8° Fahr. Op den middag 
‘hield alle warmte op. 

Ll Nov. De bloem geheel geopend. 's Mor- 
gens 6 uren was er een maximum van 17° Fabr. ; 
te 7 uren verminderde de warmte. 

12 Noy. Er is nog warmte op te merken, van 
2, S° Fabr., aan de onvruchtbare meeldraden, 
echter niet aan de spits. b 

16 Nov. (De schrijver geeft dit niet aan, 


27 


maar ik zoude bijna genegen zijn om te veron- 
derstellen, dat hij hier een’ nieuwen spadix 
bedoelt). De punt 22° Fahr., de meeldraden 
7,5° Fahr. 

21 Nov. 's Morgens 23° Fahr. verschil aan de 
bloeihoos, zoo als de schrijver zich uitdrukt, 
terwijl de meeldraden slechts een maximum van 
14° Fahr. verschil gaven ?? 

22 en 29 Nov. Iets meer of minder dan een 
maximum van 6° Fahr. verschil, 

83 Dee. Een helft van den verticaal doorgesne- 
den spadix wees, met de buitenvlakte terstond 
aan den thermometer aangebragt zijnde, nog 
11° Fahr. maximum van verschil aan. 

10 Dec. 's Morgens 20° Fahr. verschi!. Het 
geheel wegnemen van de spatha gaf eene daling 
van iets meer dan 2° Fahr. en later weder rijzing. 
De longitudinale doorsnijding toonde in den, in 
de wonde gebragten, thermometerbol , een slechts 
zeer gering verschil met de uitwendige warmte. 

Deze proeven zijn, met ongelijk maximum van 
verschil, voortgezet tot 15 December, Hoofdzake- 
lijk sluiten de waarnemingen van HasskArr zich 
aan die der Europesche onderzoekers der warmte 
in de Aroideën, Het is wenschelijk dat de schrij- 
ver zich de moeite blijve geven om dit onderwerp 
nate gaan, en deze (hij houde ons de aanmerking 
ten goede) te korte, voorloopige, en daarom niet 
ep haren juisten prijs te waardeeren waarnemin- 
gen , eerlang door nadere en uitvoerige mede- 
deelingen doe volgen. De Javaansche vegetatie 


28 


geeft hem daartoe, in menig opzigt, betere gez 
degenheid, dan de kruidkundigen in Europa die 
„hebben. ë / 


Lettre de M‚ Durrocner, sur le développement 
de chaleur dans le spadice de U Arum -macu* 
latum. (Compt. rendus de l'Ac. d. Sc, ps 
695. 1839.) 


Durroczer heeft, door een thermo-electrischen 
toestel , ontdekt dat de gezwollen vleeschachtige top 
van den spadix van Arum maculatum, ongeveer 
twee dagen vóór het openen van de spatha, eene 
verhooging van temperatuur ondergaat. Wanneer 
de spatha op het punt is van zich te openen, 
stijgt die warmte allengskens en overtreft den 
omringenden dampkring van 11—12° C., blij- 
vende omstreeks 2 uren voortduren, daarna traps- 
gewijs verminderende. Na verloop van 12 uren 
verdwijnt dezelve, om niet terug te keeren. 

Deze ontdekking is, zoo wij ons niet bedrie- 
gen, geheel nieuw. Men had, tot dus verre, 
alleen aan de mannelijke vruchtmakende deelen 
eene verhooging, en wel van weinige graden Fahr, 
waargenomen, 


Zettre de M. Durrocner, sur la chaleur déve- 
loppée par les fleurs. (1. l. p. 741), 


Uit nadere waarnemingen, op dezelfde soort 
van bloemen, blijkt, dat bij ’t openen der bloem, 
de warmte zich, in minderen graad „ ontwikkelt 
in de voortplantingsdeelen tot een maximum van 


29 


Sreinige graden, De warmte in de pint. hoúdt‚op 
in den nacht, die op de geheele ontwikkeling der 
seheede volgt: de warmte in de mannelijke en. 
vrouwelijke bloemen duurt den geheelen nacht ; 
maar met eene aanzienlijke vermindering, voort; 
maar , demrdaaraanvolgenden dag , wordt de warme 
te op nieuw hooger en stijgt meer dan den vol- 
genden dag; zij komt des morgens tot haar ma- 
ximum, en neemt vervolgens af‚ om, in den 
volgenden nacht op te houden, zonder terug te 
keeren. Hierbij gaat de warmte steeds vermin- 
derende van de punt van den spadix tot de basis, 
in dier voege, dat de knods warmer is dan de 
mannelijke bloemen en deze warmer zijn dan de 
vrouwelijke. In alle deze deelen is des nachts 
eene vermindering, over dag eene verhooging van 
temperatuur. Deze waarneming (hiermede eindigt 
de mededeeling) van dagelijksche paroxysmen is 
eok overeenkomstig met die, in de Colocasia odo- 
ra, opgemerkt door Aporrue BroxenranT (wij 
nemen. de vrijheid er bij te voegen: door Vrorik en 
pe Vainsr) en van Beek (niet van Beck) en Benas-+ 
MA. Zij levert, deels nieuwe uitkomsten , deels is zij 
geheel en al in strijd met die van SÉnerrer, LAMARCE 
en Tukonore pa Saussune. Zij verdient, ookin dit 
opzigt, ten hoogste de aandacht der physiologens 


Récherches sur la température propre des vés 
Zétaux, par Mr. Dorrocuer. (LL. 907). 


Dezelfde geleerde heeft, in Julij 1838, een geca- 
cheteerd pakje , bevattende een verslag van ’s mans 
bevindingen over de eigene temperatuur der plan- 


30 
ten bij de Académie des Setences ter neder gê: 
leed; en op den 1Oden Junij 1839 heeft de voorle= 
zing daarvan plaats gehad, Deze ende 
tot opschrift : 

Ezpériences faïtes sur la tempérdture des 
végélaut avelt Vappareil thermozélectrigue,; 25 
Juin, 1888. Zij komt hoofdzakelijk hierop neder. 
- De planten hebben eene eigene wârmte , waar= 
bij zich voegt de temperatuut van den dampktings 
Deze warmte gaat geheel en dl vérlören door de 
verdamping van het sevum, door de gazvormitig 
van de zuurstof gedurende dé dag, en die vant 
kookstofzuur gedurende den nacht. Hiefuit volgt 4 
dat de planten, in haren natuurstdat, immer lä- 
ger zijn in temperatuur dart de dampkring; zij 
schijnen alzoo koude voort te brengen. Onder 
die ootzaäken van bekoeling is de verdampirg of 
üitwäsemiig eene der meest duidelijke, Tot dat 
einde heeft men de planten slechts te plaatsen ix 
gert’ mêt water verzadigden dampkring. Zulk eert 
toestel kan bestaar uit een groot glas, waarin een 
weinig water, em dat met een kurk gesloten is, 
De twee verbindingen van den thêetmo-electrischerf 
stroom zijn in het inwendige van de klok gelegen, 
Fene van dezelveri is ingehecht aan éen, door in- 
dompeling in heet water, gedood en dáarna ver= 
koeld plantendeel, De andere steekt in een vol= 
komen gelijk , maar levend plantendeel. , De 
naalden zijn met gomlak vernist, om alle moge= 
lijke oxydatie en inwerking van zuren voor te 
komen. Zoo zijn beide de plantendeelen, het 
levende en het doode, onder dezelfde uitwendige 


31 


Oinstandigheden ‚ die hunne temperatuur zoudeit 
kúnnen wijzigen. Het doode deel neemt de tem- 
peratuur van den omringenden dampkring aan. 
Het levende geeft bovendien nog te kennen den 
graad van warmte, dien het deelachtig is ten 
gevolge van het leven, en welke, door de ver- 
damping van het uitwaserhingsvocht, was verlo- 
ren gegaan. Deze warmte heeft een maximum 
van 2° C.; zeer dikwijls is zij slechts van 3°, of 
zelfs van „5° of £°, iets ‘tgeen door Durrocner 
zeer dikwijls is waargenomen in het nog groene 
merg van jonge stengels, in de bloemen, welke nog 
in knop zijn, in de bladen, welke eene reeds ge- 
noegzame dikte hebben om er de naalden in te 
brengen: zoo als bsv. die van Sempervivum tecto= 
rum. Die eigene warmte gaat des nachts, of ook 
in kunstmatige duisternis verloren, dezelve keert 
daarentegen weder, onder den voortdurenden in= 
vloed van het licht. Zij blijft echter des nachts voort- 
duren in de bloemknoppen. Hoe hooger de uit- 
wendige warmte is, des te hooger klimt de eige= 
ne warmte der gewassen; Om nu in 'toog loopen= 
de uitkomsten te hebben , moet men dezelve doen; 
bij eene temperatuur, boven + 15° G, of zelfs + 20° 
GC; Het is op het warinste gedeelte van den dag, 
en wanneer het licht de meeste intensiteit heeft Ei 
dat de eigene warmte der planten het hoogst is 
Haar vermogen om warmte voort te brengen is 
in duidelijke overeenstemming met hare respis 
ratie, even als bij de dieren. Want zij leveren, 
op gemeld tijdstip, de meeste hoeveelheid zuurstof 
op, die in hare luchtyoerende holten doordringt. 


32 

Overigens is de warmte, welke bij de planten fs 
waar te nemen, wanneer men dezelve omgeeft 
„met een met water verzadigden dampkring, slechts 
een gedeelte van de geheele warmte, welke zij 
voortbrengen „ omdat een ander gedeelte noodza- 
kelijk verloren gaat, door de gazwording van 
het oxygenium, onder den invloed van het licht. 

De brief van 10 Junij 1839, waarbij de ope- 
ning van het MS. werd verzocht, bevatte eene 
Note additionnelle van 6 Junij 1839, hoofdza- 
kelijk hierop neder komendé. 
De vrecs voor eene mogelijke dwaling, had 
den Heer Dorrocùert van de bekendmaking van 
zijne waarnemingen terug gehouden, totdat de ge= 
fegenheid zich zoude aânbieden , om zich van iedere 
dwaling te vergewissen. Dé thermo-electrische toe= 
stel, welke tot de proëven gediend had, gaf, in 
de naalde, zes graden afwijking op één graad C. 
Dit jaar (1839) verkreeg Durrocner, 16 graden 
afwijking voor één graad C. in een uitmunten= 
den galvanometer van Gounson. Nadere, daarmede’ 
genomene proeven hebben de’ naauwkeurigheid 
der vroegere waarnemingen volkomen beves- 
tigd. Vroeger had híj slechts afgesnédene deelen; 
nu geheele plantea gebezigd. Hij belooft de be= 
schrijving van den, daartoe gebezigden toestel „ 
in eene afzonderlijke verhandeling, later uit te 
geven. Hij deelt nu slechts mede, dat daartoe een” 
vrij hoogen, glazen cilinder door hem is gebezigd ; 
dat de naalden eenigzins anders zijn zamenge- 
steld dan de te voren gebruikte, en wel uit zeer 
fijn koper- en ijzerdraad. Dezelve zijn in een 


33 


zeer scherpen hoek, ter plaatse der vereeniging 
(soudure) dezer draden, tegen elkander omge- 
bogen (reployées sur elles-mêmes), zoodanig, 
dat die vereeniging de punt van den hoek in- 
neemt, van welken de twee zijden, ijzer en ko- 
per, bijna naast elkander zijn gelegen, eeniglijk 
door eene laag van vernis, dat dit geheele ge- 
deelte der naalden omgeeft, van elkander ge- 
scheiden. De soudure is immer tot op dezelfde 
diepte van 5 millimeters gebragt in het tot de 
waarneming bestemde plantendeetl, 

De warmte van de groene deelen der planten , 
waarvan het maximum door Durrocuner gesteld 
was op £° C., klimt somwijlen tot op £° GC, Dit 
heeft hij waargenomen in den stengel van Zu- 
phorbia lathyris. Deze stengen hebben slechts 
zoo lang eene eigene warmte, als zij kruidachtig 
zijn; zij verliezen die, wanneer zij houtachtig 
worden; of dan althans is hare eigene warm- 
te niet meer duidelijk. Ook in de wortels, de 
vruchten en de kiemen der zaden en in zwam- 
men heeft Dorrocuer de verhooging der tempe- 
ratuur gezien. De groote Cotyledones van Vicia 
faba zijn, als zij nog groen zijn, tot die soort 
van waarnemingen bijzonder geschikt, De bloem- 
knoppen wijzen alleen dan vermeerdering van 
temperatuur aan, wanneer de soudure in het 
vruchtbeginsel is doorgedrongen. In de bloembla- 
den is geene verhooging op te merken. In’ de 
jonge stengels blijft zij wel sonrwijlen gedurende 
den nacht, maar ondergaat echter alsdan eene 
aanzienlijke vermindering. Het maximum is meest 


CG 


34 


van 12—3 ure op den middag. Op dit uur 
van den dag heeft men doorgaans , echter niet 
altijd de meeste warmte en licht, Na dat het 
uur van maximum van temperatuur, aan iedere 
plant eigen, verstreken. is, vermindert die eigene 
warmte, al vermeerderen. dan ook uitwendige 
warmte en licht in intensiteit, Deze dagelijksche 
paroxysmuús van warmte-verhooging in. de groene 
deelen der planten, biedt slechts bij volslagene 
afwezigheid van het daglicht, eenige. tusschen- 
poozing aan; en, 'tgeen zeer opmerkelijk. is, 
dezelve komt niet altijd op den eersten dag van 
de volkomene duisterheid, Integendeel, op dien 
eerslen dag, en somwijlen ook op den tweeden, 
maar nooit op den derden van blootstelling aan 
duisternis, komt de warmteontwikkeling te voor- 
schijn. De blootstelling aan het licht is voldoen- 
de om die verloren warmte, en dit wel zeer 
spoedig, in de plant te herstellen. Ik veroorloof 
mij hierbij den geëerden lezer te doen opmer- 
ken, dat, gelijk uit hieronder mede te deelen, 
later door den Heer Durnocuer gedane mede- 
deelingen, zoo ook uit onze eigene, in gemeen- 
schap met mijn’ geëerden ambtgenoot, den Hoog- 
leeraar G. Vrorik, in Julij 1838 gedane en drie 
maanden later bekend gemaakte waarnemingen, 
is gebleken, dat de afwezigheid. van het licht, 
tot. het verschijnsel der warmte in de planten, 
niefs afdoet. Zie dit Tijdschrift, Deel V. bladz. 
213, Ann. d. Se, Nat. partie botanique, nouv. 
Sér. T. XL. p.65. 1839. 

Durrocuer heeft de eigene warmte der planten 


35 


met die van dieren van eene lage temperatuur 
vergeleken. Hij bevond, dat de warmte der plan- 
ten, in 't algemeen, weinig lager is dan die van 
insekten. De temperatuur van Rana esculenta 
is veel lager dan die van de meeste planten, Noch 
bij Astacus fluviatilis, noch bij Limax rufus 
werd eenige temperatuursverhooging opgemerkt, 
Zoo zijn, ten opzigte van den graad van eigene 
warmte, de planten hooger geplaatst dan sommi- 
ge dieren, 


Observations sur les moyens à employer pour 
évaluer la température des végétaux ; par 
Beeovraer. (ll, 939, 17 Juin. 1839). 


De aanwending van thermo-electriciteit, tot be- 
paling van den warmte-graad van inwendige dee- 
len van den mensch en de dieren, heeft geleid tot 
eene gelijke wijze van proefneming op de planten. 
De algemeene behandeling bestaat in het gebruik 
van twee volkomen aan elkander gelijke naalden, 
ieder uit twee andere naalden zamengesteld : de-eene 
van ijzer, de andere van koper, met een harer 
uiteinden vereenigd, terwijl de vrije einden met 
elkander in gemeenschap gebragt worden , te we- 
ten; de ijzeren met een’ draad van hetzelfde me- 
taal, en de koperen met de twee uiteinden van 
den draad, die den omloop vormt van een’ multi- 
plicator. Wanneer aan de beide vereenigingspun- 
ten de temperatuur dezelfde is, blijft de mag- 
neetnaald in evenwigt; maar, al is er slechts 
graad verschil, dan wordt zulks door de afwijking 
van de naald.aangetoond, Hieruit nu volgt dat, 

rd 


36 


wanneer men eene der soudures in eene stand> 
vastige temperatuur houdt ,‚ men door middel van 
eene tabel, die de verhouding tusschen de afwij- 
kingen van de naald en het verschil van. tempe- 
ratuur aanwijst, de temperatuur van de soudure, 
welke aan de verandering onderhevig is, kan lee- 
ren kennen. 

Bij den mensch en de dieren kat dit door 
zcupunctaur van het deel, dat men wil onderzoe- 
ken. Bij de planten geeft het grooter moeijelijk- 
heid, om het gering verschil, dat tusschen de 
temperatuur van de lucht en die van de planten 
moet plaats hebben, terwijl de voor de dieren 
gebezigde toestel een verschil van een zeker aan- 
tal graden vereischt, om met nut gebezigd te 
kunnen worden. 

Eene eerste proefneming , twee jaren gele- 
den gedaan in den Parijschen tuin, had geen 
gewenschten uitslag. De in een’ stam gebragte 
soudure werd weldra aangetast, ’t geen een’ 
electro-chemischen stroom te weeg bragt, om 
welken voortaan te verhinderen de naalden met 
verschillende lagen van vernis van gomlak bedekt 
werden. Daar echter, in twee soudures, de af- 
straling niet dezelfde was, zijnde de eene gesto- 
ken in houtweefsel en de andere vrij gesteld in 
den dampkring, zoo vloeiden daaruit onzuivere 
uitkomsten, welke moeten worden weggenomen, 
voort. Tot dat einde werd later de, te voren 
vrije, soudure in een’ dooden tak gestoken van 
dezelfde soort en bijna gelijke dikte als de levende 
stam was, De proef slaagde volkomen en in kor 


37 


ten tijd zag men verschil tusschen de levende en de 
deode plant , zonder dat er echter , door oorzaken 
buiten des schrijvers toedoen, regelmatige aan- 
teekeningen gehouden zijn. Brceoveger heeft van 
deze zijne bevindingen mededeeling gedaan aan 
Dorrocuer, die daarvan, voor zijne reeds aan 
het geleerd publiek medegedeelde waarnemingen 
heeft gebruik gemaakt, 


Réponse & la note de Mr, Becqveren, à !' A- 
cadémie des sciences, dans la séance du 
J7 Juin dernier, relativement au procedé 
pour évaluer la température des végétaur; 
par M. Dorrocner. (Ll. 1, Deuxième semestre. 
1839, p. 47, lue 1 Juillet 1839). 


Dit antwoord dient 1°, om de verdiensten en 
mededeelingen van Becgverer teerkennen. 2% Om 
aan te wijzen, dat de proefneming van Becguerer 
en Mirsen niet boven alle bedenking en twijfel 
verheven is, en dat alzoo niet aan deze Heeren 
de prioriteit der ontdekking van de eigene warm- 
te der stengels van de planten toekomt. (Wij 
laten ook die bewering voor rekening van Du- 
TROCHET. Aan kleingeestigheid, waartoe zeker 
de geleerde harddraverijen, die voor de weten- 
schap tot niets goeds leiden, behooren, heeft 
het ten dezen niet ontbroken), Duraoguer be- 
weert, dat het beproeven van in den grond en 
de opene lucht staande planten, tot onnaauw- 
keurige uitkomsten moet voeren, en wel ten ge- 
volge van het steeds veranderen van de tempe- 
ratuur, door 't opstijgend sap, dat aan den stam 


38 


en de takken den graad van temperatuur van 
den grond mededeelt. Die temperatuur is in 
den stam gewijzigd door de warmte van de om- 
ringende lucht en dikwijls door de onmiddellijke 
werking van de zonnestralen, zoodanig, dat men 
eene verschillende warmte vindt in den stam van 
denzelfden boom, al naar de hoogte, op welke 
men hem op een en hetzelfde tijdstip waarneemt, 
De stam behoudt, gedurende verscheidene uren, 
de eenmaal verkregene warmte, zelfs dan wan- 
neer deze in den dampkring heeft opgehouden te 
bestaan, en het sap, dat dit deel bij de opstijging 
in de takken doorloopt, deelt aan dezelve de 
verkregene warmte mede. Deze aanleiding tot dwa- 
len kan men, bij het onderzoeken van de eigene 
warmte van den boomstam en de takken van in 
den open grond staande gewassen, niet wel vermij- 
den. Meenende, dat de;eigene warmte der planten , 
zoo zij namelijk bestaat , eer in de zachte deelen, 
waarin het leven zoo werkzaam is, dan in de 
vaste , waar in het den minsten graad van werk- 
zaamheid heeft, moest zijn op te merken, zoo 
waren het de eersten vooral, die den Heer Durno- 
crer tot deze ondezoekingen moesten dienen. 

De toestel van Souru, dienstig om eene stand» 
vastige warmte voort te brengen, waaraan men 
eene van de twee soudures van den thermo-elec- 
trischen eirkel blootstelt, kon bij die soort van 
nasporingen niet worden gebezigd. Becourrer 
wilde hieraan te gemoet komen, door van de 
Twee soudures van den cirkel de eene in een’ 
levenden, de andere in een’ dooden tak (beide 


39 


van gelijke dikte) van denzelfden boom te steken. 
Het spreekt van\ zelve, dat beide takken, uit 
hoofde van hunne gelijkheid, gelijkelijk de ver- 
anderingen van den dampkring moesten aanne- 
men, zoodanig, dat, indien de levende tak eene 
eigene warmte had, die moest in rekening komen 
en gevoegd worden bij de warmte, welke van 
buiten kwam, en alsdan zijne overmaat boven 
de warmte van den dooden tak moest aanwij- 
zen door eene afwijking der magneetnaald van 
den multiplicator, Dourzocuer heeft zich gehaast, 
om deze wijze van experimenteren te volgen. De 
eerste proef werd genomen op een’ jongen afge- 
sneden stengel van Campanula Medium, die in 
een glas water geplaatst was, Eene der soudures 
werd in zijn binnenste gebragt; de andere werd 
gestoken in een’, sedert een jaar , dooden stengel van 
dezelfde dikte. De levende gaf steeds eene geringe 
warmte aan, Den volgenden dag werd de gedroog- 
de steng vervangen door eene groene, vooraf vijf 
minuten lang in heet water (tot 50°) ingedompel- 
de en daarna bekoelde steng van dezelfde soort. 
Hierbij was de uitkomst omgekeerd. De leyende 
steng duidde voortdurend, met eenige wijzigin- 
gen, eene meerdere warmte aan, De tegenstrij- 
dige uitkomsten dezer twee proeven gaven aan- 
leiding ‘om te veronderstellen, dat de bekoeling, 
voortgebragt door de verdamping der vloeistoffen 
in die stengels bevat, de oorzaak was van de 
vreemde verschillen hunner onderlinge tempera- 
tuur. De vergelijking toch van de levende steng 
met de doode en gedroogde toont, dat de eerste 


40 


door de uitdamping van hare vloeistoffen eene 
bekoeling ondervond, die niet in de tweede was 
waar te nemen, zoodanig, dat deze eene meer- 
dere warmte aanduidde. 

Bij de vergelijking van de levende met de doo- 
de, maar nog met sappen vervulde steng, was 
de bekoeling ongelijkmatig, door de ongelijkma- 
tige verdamping van de vochten; in de doode 
was de temperatuur minder. Onder overeenkom- 
stige omstandigheden is de uitwaseming sterker 
bij doode, dan bij levende plantendeelen van 
gelijken omvang en gesteldheid. Dit nu bewijst, 
dat de levende stengen de eigenschap schijnen te 
bezitten om hare organische sappen, althans voor 
een gedeelte, te onttrekken aan de oplossende in- 
werking van den dampkring. In de levende steng 
is de uitwaseming een physiologisch en physisch, 
in de doode een bfoot physisch verschijnsel. Bec- 
oveREL zegt niet of de door hem gebruikte tak ge- 
droogd zij geweest, of nog voor een deel doortrok- 
ken met de levenssappen; doch te oordeelen naar 
de uitkomsten van zijne eigene proeven, meent Du- 
rrocxer tot het laatste te mogen besluiten. Maar, 
de twee bovengemelde proeven , waarvan de uit- 
komsten met elkander in strijd waren, bewezen, 
dat er in de aanwending van de wijze van proef- 
nemen, zoo als Becgveren die had aangeduid, en 
waarvan het beginsel goed was, maar die eene 
verbetering behoefde, eene fout was. Men moest 
de uitwaseming, eene onophoudelijke, afwisse- 
lende en ongelijkmatige oorzaak van bekoeling, 
die in de twee stengen anders was, wegnemen, 


Ál 


Bit doel nu konde men bereiken, door de twee 
stengen, de eene dood, de andere levend te 
plaatsen in een groot glas met eene kurk gesloten 
en op den bodem bedekt met eenig water, die- 
nende om de lucht en het glas met water te ver- 
zadigen, en het leven van de plant, die met 
haar ondereinde daarin geplaatst was, te onder- 
houden, 

„Uit een en ander moet volgen, dat Becovr- 
REL in zijne “wijze van proefnemen gedwaald 
had; eene dwaling, welke door Duraocxer bij 
zijne proeven was voorgekomen. Hij houdt het 
er voor, dat het aan die dwaling is toe te 
schrijven, dat door hem in den levenden tak van 
een’ boom eene hoogere warmte was waarge- 
nomen, danrin denzelfden oogenblik in een’ doo- 
den tak. De warmte der stengels bereikt. nim- 
mer meer dan ;° maximum, volgens de waarne- 
mingen van Durrocxrer. Overigens hebben hem 
zijne waarnemingen geleerd, dat stengen, alleen 
in den weeken of kruidachtigen toestand, eenige 
warmte ontwikkelen. In houtweefsel heeft hij 
nimmer het geringste spoor van eigene warmte 
ontdekt, terwijl nogtans zijn thermo-electrische 
toestel hem , zonder eenige moeite, #C., overeen- 
* komende met 5 afwijking van de magneetnaald, 
aanwijst. De waarneming van de uitloopers van 
jonge stengen, als van Ailanthus glandulosa, 
Desr. en Sambucus nigra, die in haar bovenste 
gedeelte eene genoegzame warmte ontwikkelen 
om voor dergelijke proeven te dienen, deed ceni- 
ge warmte kennen; lagere internodiën duidden 


42 


dezeri warmtegraad niet aan, * Er is’ des te min- 
der warmte waarneembaar geworden in hout- 
weefsel van oudere takken. 

Ten: slotte oordeelt Durroaner, dat de warmte, 
door Brcoverer en Minnen waargenomen, niet 
de ware, de leveuswarmte van dien tak was; 
wâaruit dus, naardien natuuronderzoeker , zoude 
moeten volgen, dat, vóór hem, niemand deze 
levenswarmte in de stengen der planten zoude 
hebben gezien of bewezen. Proeven met ther- 
mometers toch , ‘gebragt in gaten in den stengel, 
bewijzen, volgens zijne uitspraak, niets. Durro- 
cuer besluit met de mededeeling, dat deze proe- 
ven’ niet in de open lucht moeten geschieden, 
maar in een vertrek, waarop de zonnestralen geen 
regtstreekschen invloed uitoefenen , en ’t welk op 
't noorden is gelegen. 


Expériences sur la température des végétaus, 
par M. M: van Beek en Benasma (Compte rendu 
2 Sept. 1839. p. 328). 


De Heeren Beresa en vAn Berk deelen aan 
de Fransche Academie de uitkomsten mede van 
eenige proeven in de maand Januarij 1839 geno- 
men, overeenkomstig aan die van Durrocuer. De- 
ze proeven strekken om aan te toonen, dat de wa- 
terachtige uitwaseming der planten moet’ worden 
beschouwd als de oorzaak der moeijelijkheden , 
die men tot dus verre ontmoet heeft om de eige- 
ne warmte der planten, hoewel die wezentlijk 
bestaat, als een noodzakelijk gevolg harer leyense 
verrigtingen, regtstreeks aan te wijzen. 


43 


Ten einde op de inwendige temperatuur der 
planten eenige waarnemingen te doen, diende 
eene bloeijende hyacint (Hyacinthus orientalis, 
L,.) met den bol geplaatst boven een met water 
gevuld glas, waarin een thermometer geplaatst 
was, Dit glas werd in een ander geplaatst, met 
het doel, om de temperatuur van het water in 
de flesch, vvaarin zich de wortels bevonden, te 
kunnen doen toenemen. Er werd in de opper- 
vlakte van de bloemschaft eene soudure, uit 
platina en ijzer, van de physiologische naalden 
gebragt. Men verhoogde alstoen allengskens de 
temperatuur van het water in de flesch, waarop 
de bol geplaatst was. In stede van nu in de 
schaft verhoogde warmte te ontwaren, zoo als 
te verwachten scheen, was er daarentegen ver- 
mindering van temperatuur duidelijk, naarmate 
die van het water hoog werd; zoodanig, dat, 
terwijl dit de temperatuur had van 28°,5 C , de 
magneetnaalde wees op 17°,5. Men heeft, bij 
herhaling , een overeenkomstig resultaat gekregen, 
zelfs bijaldien de naalde gebragt werd in de 
bloembladen, Een gelijk verschijnsel werd ver. 
kregen bij de aanwending van denzelfden appa- 
raat in den bladsteel van Zntelea arborescêns 
R. Br., na den pot, waarin de plant stond, in 
warm water gezet te hebben, 

Door de, aan de wortels aangebragte warmte, 
moesten noodzakelijk de levensverrigtingen der 
plant verhoogd, en daardoor de exhalatie ver- 
meerderd worden, waardoor eene groote hoe- 
veelheid vrije warmtestof moest gebonden wore 


44 


den. Het is hoogstwaarschijnlijk, ook ten ge- 
volge van de uitwaseming der planten, dat de: 
galvanometer, gedurende den wasdom, nabij de 
oppervlakte van bijna alle de kruidachtige deelen 
eene lagere temperatuur aanwijst, dan de om- 
ringende lucht; eene zaak, welke bovengemelde 
onze vaderlandsche natuuronderzoekers betuigen, 
reeds van hunne eerste proefnemingen af, te 
hebben waargenomen, 

Eene andere waarneming had de schrijvers in 
hunne wijze van beschouwen bevestigd. Wil 
lende namelijk, zoo veel als mogelijk was, de 
uitwerkselen van de uitdamping, op de opper- 
vlakte der planten voorkomen, bragten zij de 
punt van eene soudure, van eene andere physi- 
ologische naalde, uit koper en ijzer, waarvan 
de uiteinden onderling vereenigd (soudés ensem- 
ble bout à bout) waren, bijna midden in de hya- 
cinthenschaft; de afwijking van de magneelnaald 
toonde in dit geval, nog steeds een verschil van 
temperatuur aan ‘tusschen het gedeelte, waarin 
zich de soudure bevond en den omringenden 
dampkring : ditmaal echter in tegenovergestelden 
zin; de temperatuur van het inwendige van de 
schaft toch, overtrof 1°C,-den warmtegraad van 
den dampkring. 

De vergelijking van deze mededeeling met die 
van Duvrgocner hierboven aangehaald , toont, dat 
de H.H. Berasma en van Beek, door geheel te- 
genovergestelde middelen, tot gelijke uitkomsten 
als die van den Franschen geleerde, geraakt zijn; 
terwijl hunne proeven op nieuw het gewigl en 


45 


_ nut bewijzen van het gebruik van thermo-elecs 
trische toestellen bij botanisch-physiologische on- 
derzoekingen. 


Récherches faites avec appareil thermo-élec- 
trigue sur la chaleur vitale des végétaur ; 
par M. Durrocnert. (Extrait). Compte rendu 
etc, Séance du Lundi, 21 Novembre 1839, 
p. 613. 


Sedert de proeven, vroeger door Durroazer 
medegedeeld, is dit onderzoek door hem voort- 
gezet, en de uitkomsten hebben bewezen , dat de, 
vroeger verkregene, resultaten volkomen naauw- 
keurig zijn geweest. In dit en het vorig jaar 
zijn de proeven, gedurende drie honderd dagen 
en somwijlen ook gedurende de nachten, van uur 
tot uur, voortgezet. Het groot gewigt der zaak 
en de noodzakelijkheid oi iedere mogelijke mis- 
tasting of dwaling: voor te komen, maakte die 
aanhoudende voortzetting van den arbeid nood- 
zakelijk. Er zijn dan ook, uit denzelven, voor- 
taan onwedersprekelijke uitkomsten opgemaakt. 

Dourrocner heeft bevonden, dat- de top vooral 
van jonge en zich in volle ontwikkeling bevin- 
dende planten, die niet meer dan 1 -centimeler 
dik is, de eigene warmte en den dagelijkschen 
parorysmus aanwijst, en dit bovenal in de len- 
te. Later zijn de planten voor de proefneming 
minder geschikt, aangezien de stengen alsdan 
dunner of pijpachtig worden. 

Euphorbia lathyris L, b. v.‚ gedurende twee 


46 


achtereenvolgende dagen waargenomen, verhoudt 
zich als volgt: 

De steng, welke reeds aanving, te bloeijen, 
had onder het bloemscherm, zijnde de plaats, 
“waar de soudure van de naalde ter diepte van 5 
millimeters, als naar gewoonte, moest ingebragt 
worden, de diameter van 1 centimeter. De steng 
‘was afgesneden en met haar onderste deel in wa- 
ter gedompeld. De proef was des avonds inge- 
steld, ten einde een doelmatig evenwigt van tem= 
peratuur te hebben, tusschen alle de deelen van 
den apparatus en de omringende lucht, terwijl 
met de eigenlijke waarnemingen op den öden Ju- 
nij, ’s morgens een aanvang gemaakt werd. In 
den thermo-electrischen toestel door Durrocner 
gebezigd, wijzen 16 graden afwijking van den 
magneetnaald 1°C, verschil van temperatuur der 
twee soudures aan. De onderstaande tabel wijst 
de reeks van waarnemingen, van uur tot uur, 
twee dagen lang voortgezet, aan; terwijl hier 
onder wordt aangeduid het getal der graden van 
den cirkel, welke de naald van den multiplicator 
is afgeweken, en de graad van levenswarmte 
der. plant, welke, door die afwijking, wordt 
aangeduid. 


10 


Afwijking |Eigene warmte |Tempera= 
Uren vanf van de | van de plant ftuur van 
den dag. [magneet- [boven die van|den damp- 
paalde, [dendampkring.{kring. 
En 


5 Junij. | 6 uur. | Ls gr. | 0,09 gr.C. | + 16,8 
7 


« 18 « 0, [8 16,8 

8 « 2 « 0, 12 « 16,8 
9 « 3 « [018 « 16,9 
10 « [4 « [025 « 17,0 
IL « 4E « [028 « 17,2 
12 « 5 « 031 « 17,3 
1 « [57 « [034 « 17,5 
2 « [42 « [028 « 17,7 
Barel Lies 0.2S rd 17,7 
Aser tl IS « 17,8 
5 « 12 « | 012 « 17,6 
6 « 1 « 1006 « 17,5 
Jerk eK ‚03 « 17,4 
8 « E « [0,03 « 17,2 
9 « 5 « | 0,015 « 17,0 
10 « {0 « |0,09 « 17,0 
6 Junij. | 6 « 0 « | 0,00 « + 16,2 
7 « ZE « | 0/03 « 16,2 
8 « | « [0,06 « 16,3 
9 « IE « [0,09 « 16,5 
10 « 13 « TOI « 16,8 
hk 4 2 « [015 « 16,8 
12 « 2E v 1015 « 17,1 
1 « 3 « 1018 « 17,2 
2 « 2 «| 013 « 17,4 
3 « 2 « 1012 « 17,6 
4 « 1 « [0,06 « 17,5 
5 « z « | 0,03 « 17,5 
6 « L « 10,03 « 17,4 
Ti E « | 0,015 « 16,0 
8 « 0 « [0,00 « 16,8 
9 « 0 « [0,00 « 16,5 
10 « 10 « [0,00 « 16,3 


48 

Den 7den Junij kwam zich de gewone pato- 
xysmus, hoewel flaauwer, vertoonen, en den 
Ssten had de eigene warmte nagenoeg geheel op- 
gehouden. Durrocner heeft deze plotselinge op- 
houding van warmte in afgesnedene plantendee- 
len , waarvan de voeding door water, in hetwelk 
zij gedompeld zijn, onderhouden wordt, stand- 
vastig opgemérkt. Bij proeven, welke gedurende 
een’ langen tijd moesten worden voortgezet, wer- 
den de planten immer geplaatst in potten. 

Euphorbia lathyris heeft, in deze onderzoe- 
kingen, de meeste vitale warmte aangetoond. Zij 
verdwijnt geheel en al des nachts. De meeste 
planten echter, die eene geringe warmte hebben, 
behouden daarvan, ook des nachts, een klein 
gedeelte. Bij de meeste planten heeft de vitale 
\varmte haar maximum op hetzelfde uur, en wel 
tusschen 10 uur voor-, tot 3 uur na den mid- 
dag, zoo als de onderstaande tafel die aanwijsts 


) 


Namen der planten. 


mmm 


Rosa canina, L. „… «ee « «ee 


Allium Porrum, LL... 
Boraga officinalis, L,...« 
Euphorbia Lathyris, L. «« 
Papaver somniferum, L..» 
Cactus flagelliformis, LL... 
Helianthus annuus, L. .«« » 
Impatiens Balsamina, L... 
Carthamus tinctoria, L. « .. 
Aylanthus glandulosa , Dess. . 
„Campanula Medium, L. En. 
Sambucus nigra, L. . 
Lilium candidum, L.«... 
Asparagus officinalis, L.,. 
Lactuca sativa, L. . ee... 


. 


. 


Uur van 
maximum, 
10 uur. . 
Il « 
12 « 

l « 

l « 

1 « 

1 « 

l « 

1 « 

1 « 

2 « 

2 « 

2 « 

3 « 

3 « 


Afwijking | Maximum [Temperatuur 
vandemag-|der levens-| van den 
neetnaald, [warmte. dampkring. 
= nn 
sgr | 0,219 Ge 422 Ge 
.…2 « | 0,12 23,8 
e. 1E «| 0,09 19 
„5E « | 0,4 17,5 
bate | 02 20,4 
AR € 0,12 19,5 
‚…3% « | 0,22 138 
13} « | O1, 16 
.…4 « [O5 17 
. 2e | 0,16 20 
‚….5 « | 031 16,2 
85 w | 0,21 19,3 
‚4E « | 0,28 19,5 
.. 4 « 0,25 12 
‚… lj « | 0,09 21,8 


50 


Het verdient opmerking, dat de warmte in de 
stengen niet op alle punten, noch in alle deelen 
derzelve dezelfde is; de eindelingsche knop heeft 
die warmte in den hoogsten graad , zij vermindert 
van af dit punt naar beneden. Zoo heeft b v, 
de aspergie den hoogsten graad van hare eigene 
warmte in den eindknop, in den tijd dat zij voor 
ons tot spijs geschikt is; alsdan in de levens- 
werkzaamheid het grootste. In houtachtige plane 
ten ‘wordt de levenswarmte alleen in den top 
der jonge uitloopers en stengen waargenomen, 
zoo als Durrocner heeft opgemerkt in Sambu= 
cus nigra en Rosa canina, dáár vooral , waar 
het merg vol is van organische sappen. Deze 
warmte verdwijnt in het onderste gedeelte der 
stengen , waar de mergzelfstandigheid met lucht 
gevuld is, of de houtstof de kruidachtige natuur 
vervangt. Het houtweefsel heeft, zelfs in den 
verschen toestand 5 aan Durrocner geene warmte 
hoegenaamd aangetoond. Hij beproefde daartoe 
1—2—3 jarige takken van linden, olmen en 
eiken. 

Volslagen duisternis verhinderde de dagelijksche 
terugkeer der warmte niet, en dit wel gedurende 
eenige dagen, allengskens in intensiteit verminde- 
rende tot volkomene ophouding (exstinction) der 
levenswarmte. Ook deze proef kan niet anders 
genomen worden , dan met planten, welke in pot- 
ten staan ; want de warmte van afgesnedene plan- 
tendeelen gaat, ook niettegenstaande de blootstel- 
ling aan het licht, allengskens te niet. Om de- 
ze volkomen te hebben, wordt de klok , waarin 


51 


de plant staat, welke voor de proefneming dienen 
moet, bedekt met een bordpapieren deksel, enz. 
ten einde alle indringing van zonnestralen voor 
te komen. Wij laten hier volgen eene tabel met: 


Waarnemingen op de warmte van 
Campanula Medium. 


Afwijking | kigene warmte] Tempera- 
Uren van | van de | van de plant | tuur van 
den dag. [magneet- {boven die vanfden damp- 

naald. |den dampkringfkring. 


22Mei. | 6 uur. | 1 gr. | 0,06 gr.G. [+15,5°C. 


de 2 « | 0,09 « 15,5 
8 cul 25e 10,13’ 15,5 
9 « BN « OR « 15,6 
IO « {3 « | 0,18 « 15,7 
LL « 4 « [0,25 « 15,8 
12 « E « | 0,23 « 16 

| 2 « [0,28 « 16,3 
2 « 5 « {031 « 16,2 
3 « z « | 021 « 16 
Â « 35 « | 0,20 « 15,7 
5 « 25 «105. « 16 
6 « 2 « [015 « 15,8 
dee 2 « 1015 « 15,4 
8 « 2 « {012 « 15,2 
9 « 1 « | 0,06 « 14 
10 « 1 « 10,06 « 14 


Des avonds te tien ure werd de klok met den 
koker van carton bedekt, zoodanig dat, van dien 
oogenblik af aan, de plant in eene volkomene 
duisternis was. 


52 


Afwijking| Eigene warmte ]Tempera- 
Uren van | van de | van de plant [tuur van 
den dag. fmagneet- {boven die vanden damp- 
naald, [den dampkring |kring. 


23 Mei, | 6 uur. 


nn je 
L gr. [ 0,06 gr.C. |+ 12,5 

7 « l « 0,06 « 12,5 

8 « [1 « [006 « 12,5 

9 « IE « | 0,09 « 12,7 

10 « 12 « [0,10 « 12,3 
IL « [2 « {0,12 « 12,7- 
12 « 2 « 1015 « 12,7 
L « | 2E « |0,15 « 12,5 

DusrernilrBit- ie nin IB: 12,5 

3 « 2 « 0,12 CC 12,3 

4 « 13 « OIL « 12,5 

Be je « | 0,09 « 12,5 

6 « 1 « 0,06 « 12,3 

7 « |I « | 006 « 12,4 

8 « % « 0,03 « 12,3 

9 « «€ « « 12,8 

0 reld ed Ie ore 11,5 


53 


Afwijking |Eigene warmte 
Uren van | van de | van de plant Temperatuur 
den dag. |magneet- [boven die vanf van den damp- 
naald, [dendampkring. kring. 


ns 
24 Mei. | 6 uur. | Ll gr. | 0,06 sr. G. | + 10,5 gr. Cs 
7 « 1 « | 0,06 10, 5 « 
8 « 1 « 0, 06 « 11 « 
9 « |L « [0,06 « IL « 
10 « |L « [006 « 11,4 « 
IL « IE « | 0,09 « |D NS 
12 « 1 « | 0,09 « 11,2 « 
Kd 20 Pe 0,12 « 11,8 « 
2 « 12 « |012 « 11,9 « 
3 « [2 « }O12 « 11,8 « 
4 « 1 « | 0,09 « 11,8 « 
5 « |I « 1009 « 11,8 « 
6 « 1 « [006 « 1,5 « 
7 « [IE « {0,09 « 1,4 « 
8 « 1 « {0,06 « 11,2 « 
9 « 0 « [0,00 « EI 
10 « 0 « 0,00 « u « 
25 Mei. 6 « 0 « 10,00 « +10 « 
7 « 40 « {0,00 « 10 « 
8 « 0 « [0,00 « 10 « 
9 « 0 « | 0,00 « 10,3 « 
10 « E « 1003 « 10,3 « 
1 « 1 « | 0,06 « 10,5 « 
12 « 1 « {0,06 « IL « 
1 « 1E « [0,09 « Il « 
3 « IE: « fOIL « IL « 
3 « 1 « [0,09 « Il « 
4 « 1 « | 0,06 « 108 « 
5 « E « [003 « 10,7 « 
6 « 7 0,03 « 10,5 « 
ee 0 « {0,00 « 10,3 « 
8 « 0 « [0,00 « 10 « 
9 « 0 « [0,00 « 9,8 « 
10 « 0 « [0,00 « 9,5 « 


54 


Den 26sten Mei was de levenswarmte ván de 
plant den geheelen dag als uitgedoofd, / Op den 
27sten 's morgens te 6 uur, werd de koker van 
carton. weggenomen en de plant alzoo weder aan 
den vollen invloed van het licht blootgesteld. 
Op den middag toonde de plant, bij eene damp- 
krmgstemperatuur van 9,5, eene afwijking in de 
magneetnaald van 1% graad, en alzoo 0,09 C. 
Dien dag kwam de warmte niet hooger. Den 
volgenden bereikte dezelve 0,15 graden maximum 
op het gewoon uur, Durrocner heeft deze waar- 
neming niet verder voortgezet. Zij wees genoeg- 
zaam aan, dat de levenswarmte, door de duis- 
ternis opgehouden, zich althans gedeeltelijk her- 
stelde door den terugkeer van het licht. In het 
vertrek , waar hij zijne proeven nam, hadden de 
zonnestralen geen onmiddellijken invloed. De wis- 
selingen van temperatuur waren er daarom flaau- 
wer én langzamer, waarin eenige der voorname 
voorwaarden, tot het welgelukken van dergelijke 
proefnemingen gelegen zijn. 

De tijd, welke noodig is om de levenswarmte 
in de duisternis te doen ophouden, is niet in alle 
planten dezelfde, en verschilt waarschijnlijk ook 
náar den graad van warmte van den dampkring. 
Bij eene andere gelegenheid , was door Durgocuer 
aangetoond, dat de levensverrigten der planten, 
in ’t duister, des te eer ophouden, naarmate de 
warmte van den dampkring hooger is. De gerin- 
ge levenswarmte eener plant is niet altijd het be- 
wijs voor het spoedig uitgebluscht worden van die 
warmte in de duisternis; zoo zag Durrocuner b, v. 


55 


in Borago officinalis L., waarvan de warmte- 
graad zeer gering is, deze zeer spoedig ophou- 
den, en wel van af den eersten dag der proefne- 
ming, in de duisternis, Daarentegen zag hij bij 
eene steng van Zactuca sativa L., waarvan de 
warmte die van Borago niet overtreft, deze, in 
't duister, eerst op den derden dag ophouden. 
Een' nog langeren duur van levenswarmte en van 
den dagelijkschen paroxysmus in 't duister , toon- 
de Cactus flagelliformis L. Dezelve werd tot 
den elfden dag toe waargenomen, zonder dat, in 
al dien tijd, het licht was toegenaderd, 

Deze proeven nu bewijzen genoegzaam dat de 
levenswarmte der planten en de dagelijksche te- 
rugkeer van dezelve ontstaat en onderhouden wordt 
onder den invloed van het licht, Waarom ver- 
nieuwt zich dan die terugkeer op hetzelfde uur, 
bij afwezigheid van de werkende oorzaak, wan- 
neer eene volkomene duisternis de plant schijnt 
te hebben onttrokken aan den invloed, dien het 
uur van den dag op dezelve uitoefende? Dit is 
inderdaad een diep geheimzinnig verschijnsel. 

Durrocner heeft nog proeven gedaan op Cham- 
pignons ; namelijk op drie Agarici, een Boletus 
en een Lycoperdon. Zij komen voor in de vol- 


gende tabel, onder de nomenclatuur, volgens « - 


Bururaap. 


56 


Afwijking| Eigene |Damp- 


Nam der van de |warmte der|krings- 
Champignons. magneet-,Champi- _ [tempera 
naald. [gnons. tuur, 


nemend 


Agaricus eburneus. . | 3: gr. | 0,20°C. | + 20,5 


« colubrinus, | 12 « | 0,10 20,2 
« annularius. | 12 « | 0,10 117,5 
Boletus aëreus. . . . | 75 « 0,45 19,3 
Lycoperdon hirtum. | 45 « | 0,26 21,7 


Bij deze waarnemingen werd de soudure van 


de naald gebragt in den steel nabij den top, al- 
thans bij Agaricus en Boletus. 

Champignons, als zijnde niet groen, behoe- 
ven den physiologischen invloed van het licht 
niet, Het moet dus zeer waarschijnlijk voorko- 
men dat zij niet, zoo als deze laatsten, een’ da- 
gelijkschen paroxysmus van warmte zullen aan- 
toonen , die overeenkomt met een uur van de da- 
gelijksche wenteling onzer aarde. Dit vraagstuk 
kan alleen door regtstreeksche waarneming wor- 
den uitgemaakt, — Het ontbreekt Douraocner tot 
nog toe aau juiste waarnemingen dienaangaande. 

Boletus aëreus gaf bijna £ graad C, aan le- 
venswarmte, en alzoo den hoogsten graad van 
eigene warmte, welke Durrocuer, uitgenomen 
de veel hoogere , maar voorbijgaande in Ároideën, 
tot dus verre had mogen bespeuren. 


Note sur la chaleur propre du spadice de P’A- 
rum maculatum, à Vepoque de la floraison ; 


57 
par Mr. Duraocuer. (Compte rendu de l'Ac. 
d, Sc., Lundi 16 Dec. 1839. p. 781). 


Verwijzende op vroegere mededeelingen (van 
6 en 13 Mei in de Compte rendu), wil Durro- 
crer nu slechts het onderzoek mededeelen over 
Arum maculatum. In deze heeft het maximum 
plaats op den Isten dag der bloeijing, en heeft de 
warmte haar’ voornamen zetel in het bovenste ge- 
zwollen vleeschachtig gedeelte van den bloeikolf, 
en het is door den invloed dier warmte, dat de 
bloemscheede in die plant zoo spoedig, in 3 uur 
tijds, verwelkt. Den tweeden dag isde paroxysmus 
veel minder, en bovenal in de mannelijke bloe- 
men waar te nemen. Gedurende denzelven heeft 
de uitstorting van het stuifmeel plaats. Bij eene 
Arum, die in volkomene duisternis geplaatst was, 
heeft Dvrrocner bevonden, dat de paroxysmus 
van den tweeden dag (altijd komt deze vóór den 
middag) even als naar gewoonte, terugkomt. 
Zoo toont de Arum maculatum in 't groot, in 
de bloeikolf, hetzelfde verschijnsel als de jonge 
stengen, maar bij veel geringere verhouding van 
eigene warmte, doen; dat is, zij hebben den 
paroxysmus der warmte bij dag, die, niettegen- 
staande eene volkomene duisternis op het tijdstip, 
waarop hij zich moet voordoen , terugkeert. 

Hoezeer ons in 't algemeen van aanmerkingen 
onthoudende, meenen wij echter hier niet te mo- 
gen afzijn van te herinneren, dat de waarnemin- 
van eigene warmte in 't duister,-in de- plan- 
ten geen nieuws meer was, als zijnde reeds vroe- 


58 


ger aangetoond. Men zie de dienaangaande gedane 
mededeeling in dit Tijdschrift, Deel V. bladz. 190 
en volgg. — Wat aangaat den tijd van den dag, 
waarop de warmte-ontwikkeling, door Dorrocger 
is waargenomen, deze levert een met de waarne- 
mingen van anderen, zoo uiteenloopend verschil 
op, dat het allerbelangrijkst kan geacht worden 
deze zijne proeven te herhalen. 


Température propre des plantes ; observations 
de Mr. van Beek, l.c. 6 Jan. 1840. p. 36, 


De Heer A. van Brek heeft de belangrijke 
waarnemingen van Durrocuer, betreffende de 
eigene warmte der planten, met volkomen goeden 
uitslag herhaald, door middel van den galvano- 
meter van Gounmjon en de physiologische naalden 
van Brcgverer en Beescner. 

Tot de proeven werden gekozen Sempervivum 
spathulatum en Sedum cotyledon, geplaätst in 
potten, en gesteld bniten den regtstreekschen in- 
vloed van de zonnestralen, in een vertrek, waar 
de gewone temperatuur’ verschilde tusschen 15°, 
75—16°,75 C., en alzoo geene groote noch plot- 
selinge veranderingen onderging. 

De gesoldeerde punt der naald, vooraf bedekt 
met onderscheidene lagen vernis van gomlak, werd 
in een jong blad der plant gestoken , terwijl de 
punt van de andere naald gestoken was in een 
gelijk blad van dezelfde plant, ’t-welk dood was; 
zijnde daarin vooraf, door middel van heet wa- 
ter, het leven vernietigd, 


59 


De toestel voor de proef volkomen’ goed ge- 
steld zijnde, nam men eene lage temperatuur 
waar in de plant, en hieruit was op te maken „ 
dat het verschijnsel van de eigene warmte, door 
de onregelmatige werking van uitwendige oorza= 
ken, als 't ware, verborgen werd, 

De plant werd vervolgens, met eene hoeveelheid 
water, geplaatst onder een grooten glazen klok , 
welks inwendige wanden bevochtigd waren. Er 
was daaronder mede geplaatst een psychrometer ; 
toen deze aanwees, dat de lucht met water 
verzadigd was, begon ook het verschijnsel der 
warmte zich in al zijne kracht te ontwikkelen, 
op duidelijke, dagelijks terugkeerende tijden. 
De warmte nam, tot in den loop van den na- 
middag toe, verminderde later, verdween ver- 
volgens gedurende den’ avond en nacht, en 
keerde des daags op nieuw terug. Het maxi- 
mum van eigene warmte, waargenomen op den 
29sten September, 1} uur des namiddags, in 
een jong blad van Sedum cotyledon, door ver- 
schillende reeksen van vergelijkende proeven be- 
paald, was weinig meer dan 0°,25 C., door- 
gaans geringer. Bij regenachtig en minder helder 
weder vertoonde zich het verschijnsel van de eige- 
ne warmte veel minder duidelijk, dan bij eene 
heldere lucht. 

Tot dus verre komen de proeven van onzen ge- 
Eerden landgenoot, en die van Durrocuer volko- 
men overeen, in één opzigt evenwel, 't geen van 
belang is op te geven, verschillen zij. 

Durrocner namelijk betuigt dat door hem een 


60 


dood blad, ín den niet met vocht verzadigden 
dampkring, altijd kouder bevonden is dan een 
gelijk blad aan delevende plant, terwijl de proe-_ 
ven van den Heer van Breek, hoewel op verschil- 
fende wijzen herhaald zijnde , daarentegen stand- 
vastig de grootste koude aan de zijde van de le- 
vende plant hebben aangewezen. 

Deze uitkomst komt den Heer van Beek niet 
geheel onverwacht voor, omdat, aangezien de 
koude op de oppervlakte der plantén zeker het 
product der uitwaseming is, en deze uitwase- 
ming tevens in naauwe betrekking staat met de 
levensverrigtingen der planten, het zeker te ver- 
moeden «was, dat, nieltegenstaande de eigene 
altijd geringe warmte in de levende plant, deze 
zich in de open lucht, waar de uitwaseming nog 
kan plaats hebben, standvastig kouder zoude too- 
men dan het doode blad; omdat in dit laatste 
de uitwaseming alleen ten gevolge van de gewone 
physische werkingen zal plaats hebben, terwijl 
zij door de levenswerking inde levende plant 
vermeerderd is. 

Een zeer opmerkelijk verschijnsel, dat de Heer 
vAn Beek standvastig in den loop zijner proeven 
heeft waargenomen, is, dat door de wegneming 
van de klok van boven de plant, de warmte in 
de laatste altijd plotseling eenige tienden van een 
graad toenam. Dit verschijnsel intusschen was 
niet van langen duur, want weldra ging de naald 
weder terug voor het O punt van den graadboog 
en toonde door zijne tegengestelde en blijvende 
afwijking, dat de levende plant zich op eene la- 


61 


gere temperatuur bevond dan. het doode blad, 
zoo als zulks in den dampkring, standvastig plaats 
heeft. 

Zoude dit verschijnsel moeten worden toege- 
schreven aan de plotselinge toenadering van vrije 
lucht tot de plant, die de, door het vertoeven 
in eene min zuivere atmospheer, neêrgedrukte le- 
vensverrigtingen opwekkende, tevens de eigene 
warmte vermeerdert, vóór dat de tegengestelde 
verkoelende werking van de uitwaseming her- 
steld zijnde, zich heeft kunnen doen gewaar- 
worden 2 

De Heer van Berk wil dit laatste nog niet be- 
slissen, wenschende dat nog andere natuurkundi- 
gen zich met deze onderzoekingen bezig houden, 
om dit belangrijk onderwerp der physiologie 
toe te lichten. 


Note à occasion des observations de Mr. var 
BeeK , sur la température propre des plantes ; 
par M. Durrocner. (ll. 13 Janv. 1840. p. 47.) 


In deze mededeeling brengt de beroemde Fran- 
sche Geleerde zijne hulde aan onzen verdienste- 
lijken landgenoot, wegens zijne bovengemelde 
proeven , die 's mans eigene proeven bevestigen 

Het verschil van uitkomst in de proef met het 
doode deel en de levende plant (Durrocuer had 
in de laatste altijd eene meerdere warmte aange- 
troffen) wil. Durrocuer. verklaren uit de wijze 
van de proef in te rigten. 

Hij meent, dat welligt de Heer van Breek, na 
het plantendeel in zeer heet water gedompeld. te 


62 


hebben, hetzelve vervolgens in de vrije lucht kan 
hebben laten bekoelen, en aldus uit hetzelve, door 
uitdamping, een gedeelte van het water, dat des- 
zelfs oppervlakte bedekte, hebben doen verloren 
gaan. Dovrrocuer zelf bekoelde het door indom- 
peling in koud water, en het was alzoo, wan- 
neer het voor de proef zoude dienen, geheel met 
water doortrokken. Er moest dus daarin eene 
sterkere uitwaseming zijn, dan in het minder 
vochtige levende plantendeel, en dit dus kou- 
der wezen, terwijl bij de wijze, welke de Heer 
van Beek volgde, eene tegenovergestelde uitkomst 
kon worden verkregen. Ook kan tot dit verschil 
aanleiding geven de eigene natuur van de ge- 
bezigde gewassen. Tot deze bedenking van Do- 
TROGHET geeft echter de mededeeling van den Heer 
van Beek geene aanleiding. 

Wij eindigen hier de mededeeling der over dit 
onderwerp gedane onderzoekingen. Terwijl wij 
eerlang onze eigene , gemeenschappelijk met Prof. 
Vrouik gedane nieuwe nasporingen mededeelen , 
zal welligt nader op dit onderwerp moeten wor- 
den teruggekomen, wanneer de Heer Dormrocner 
zijne beloofde uitvoerige verhandeling zal hebben 
bekend gemaakt, 


Prijsvraag der eerste Klasse van het Konink 
ljk-Nederlandsche Instituut van Wetenschap- 
pen, Letterkunde en schoone Kunsten, aan 
gekondigd in hare openbare Vergadering, 
den 23 October J839, 5 


63 


De onderzoekingen der Kruidkundigen in de 
latere jaren, inzonderheid in betrekkiag tot den 
stengel der gewassen, gedaan, en de theoriën om- 
trent het ontstaan, den bouw en den groei dezes 
deels, daaruit voortgevloeid, niet zelden in te- 
genspraak zijnde, zoowel onderling, als met het- 
geen men vroeger in de wetenschap , op het voet- 
spoor van Desroxrarses, De Canporze en anderen, 
voor bewezen hield, schijnen eene geheel nieuwe 
bewerking van dit onderwerp hoogstwenschelijk en 
noodzakelijk te maken. 

De Eerste Klasse heeft daarom goedgevonden, 
als prijsstoffe voor te stellen: 

Eene verhandeling over de anatomie en physio- 
logie van den stengel, zoowel op eene juiste 
beoordeeling van vroegere nasporingen, als eigene 
nieuwe onderzoekingen gegrond. 

De antwoorden worden vóór den laatsten Fe- 
bruarij van het jaar 1841 ingewacht. 

De stukken, welke naar eenen prijs dingen, 
moeten in de Nederduitsche, Fransche, Latijn- 
sche, Engelsche of Hoogduitsche Taal, maar met 
de algemeene Italiaansche Letter geschreven zijn, 
en aan den vasten Sekretaris der Eerste Klasse 
(G. Vrorik) vrachtvrij bezorgd worden. 


a 


DRUKFOUTEN, 

Bl, 1, reg 5 de daarin gevondene lees den 
daarin gevondenen 

„» _ 2 aanteek, reg. 3 in dit Tijdschrift, lees 
in dit Tijdschrift, D.V, 

» 58, reg. 8 v, o- van. den. achterpoot lees 
van den linker achterpoot 

…» 60, reg. 10 regter, achterpoot lees regter 
voorpoot 

». 132: reg. 7 Sannen. gen, lees Lita, Scunez. 
gen. id: A 

»238, reg. 2 onafgebroken lees afgebroken, 

» 281, reg. 10 v, 0. locailteiten Zees localiteiten, 


BOEKBESCHOUWING, LETTER- 
KUNDIGE BERIGTEN 
EN VERTALINGEN. 


Vergleichende anatomische Beschreibung des 
Kehlkopfs mit besonderer Berücksichtigung 
des Kehlkopfs der Reptilien , von D. J. 
Herre , Prosector und Privat-Docenten in 
Berlin. Leipzig 1839. 4°. 


De voor ons liggende Verhandeling van Hesre 
is eene grondige bijdrage tot de vergelijkende ont- 
leedkunde en vervult eene gaping in deze weten- 
schap op eene uitmuntende wijze. Hoezeer toch 
tot de ontleedkunde van den Zarynx der Reptilia , 
vooral door Mecker en Marem in den laatsten 
tijd belangrijke bijdragen geleverd waren, en de 
laatstgenoemde in het eerste stuk zijner Analekten 
daarbij ook onderscheidene afbeeldingen gevoegd 
had, ontbrak echter tot nog toe eene algemeene 
vergelijkende beschouwing, met de noodige af- 
beeldingen doorloopend opgehelderd. De Schrij- 
ver heeft daarbij eene ontwikkelingsgeschiedenis 
van den larynx gegeven, zoo als dezelve uit eene 
vergelijkende beschouwing door de geheele rij 


€ 


66 


der gewervelde dieren voortvloeit (a), Wij ge- 
leoven ‘ons niet te ‘vergissen, wanneer “wij aân 
dit werk eene blijvende waarde in de litteratuur 
van het vak voorspellen. 

In den beginne is strottenhoofd en luchtpijp één 
geheel ; onze Schrijver geeft aan dit deel den naam 
van Stimmlade. Bij Lepidostren is dit deel nog 
geheel vliezig. Bij Proteus is aan weêrszijde 
eene kraakbeenige streep aanwezig ; van deze 
streep ontwikkelt zich later bij de Bafrachii het 
voorste gedeelte tot eene cartilago arytaenoi- 
dea; het achterste gedeelte krijgt dwarse ùitstcek- 
sels, die zich eindelijk tot luchtpijpringen ontwik- 
kelen, Zulke dwarsuitwassen aan den bovenrand 
van de cartilago laryngo-trachealis zijn het, 
die zich bij de kikvorschen in het ringvormige 
kraakbeen veranderen, op hetwelk de eartilagi- 
nes “arytaenoideae rusten. Bij Discoglossus 
zijn beide zijdelingsche kraakbeenderen nog or- 
verbonden ; elk dezer kraakbeenderen heeft de 
gedaante van een’ hamer, wiens hoofd door den 
voorsten en-achtersten dwarstak ‘en wiens’ steel 
door het oorspronkelijke gedeelte van de cartila= 


(a) Tek hatte mir die dufgabe gestellt, die Dntwicke 
lung des knorpligen Kehlkopfgerüstes durch die 
Peeihé der Wirbelthiere in der Weise zu verfolgen, 
dass die Formen, die auf verschiedenen Stufen nez 
ben einander ezistiren, als successiv forfschreitende 
Bildungen desselben, Organs sich „daystellten „mit 
andern Worten, dass die räumliche B niwickelungs- 


geschichte statt einer zeitlichen gellen kinne,” ne 
li ed : 


67 


lago laryngo-trachealis gevormd, wordt, Bij 
Pelobates hebben zich de voorste dwarstakken 
reeds tot „eene zamenhangende plaat verbonden, 
aan de rugzijde is echter de verbinding niet tot 
stand gekomen; het ringvormige kraakbeen is van 
achteren. open, even als, de-luchtpijpringen bij den 
mensch. Bij „de overige kikvorschen. is de-ver— 
binding der bovenste dwarse uitsteeksels, tot een? 
ring volkomen, en gevolgelijk bestaat de kraak. 
beenige toestel der ademhalingswerktuigen., behal- 
ve uit de cartilagines arytaenoideae, uit een 
enkel stuk, hetwelk een. ringvormig gedeelte heeft, 
benevens twee overlangsche nederdalende, zijde- 
lingsche verlengsels, Dit eenvoudige kraakbeen is 
alzoo „even als de cartilagines laterales der Ba- 
trachii caudati, te gelijk schild-, ring- en lucht- 
pijp-kraakbeen- der hoogere orden en klassen, Nog 
meer, het beantwoordt tevens ten deele aan de 
bronchiale kraakbeenringen. « Bij, Pseudes en. Bu 
fo strekken zich deze zijdelingsche nederdalende 
uitsteeksels: over het voorste, naauwere gedeelte 
der longen, bij ‘Eugystoma zelfs tot, over het 
midden der longen: naar beneden uit, 

Bij Pipa en Xenopus verbinden zich de ach- 
terste beenige hoornen van het tongbeen (door 
Hesue colwmellae genoemd) met den laryaax, 
wiens zijdelingsche randen zij vormen; van ach- 
teren reikt het ringvormige. kraakbeen hooger dan 
van’ voren,” De toegang tot. den larynx. wordt 
alzoo” van voren-door de middelste tongbeenplaat, 
van ter zijde door de genoemde tongbeenshoor- 


nen en van achteren door het ringvormige kraak- 
c* 


68 


been gevormd. Van dezen ingang in-den Zaryne 
strekken-zich de cartilagines arytaenoïdeae. met 
uitsteeksels. naar: beneden »uit „welke -bij-het-mans 
netje bijkans tot ‚de inmonding der…57 aen reis 
ken, 32 

„Bij geene,staartlooze Bafrachit, behalve bij P Pi- 
pasen Kenopus „ontbreken eigenlijke „aan de Ji= 
gamenta» vocalia-inferiora der zoogdieren -be- 
antwoordende , stembanden. Zij zijn-van” voren 
envan-achteren. aan de eartilagines-arytaenoi= 
deae- bevestigd.» Daar zij. door twee-holle randen 
omschreven. zijn, ‘wier. bogt tegen velkander-gez 
keerd: is, worden zij. in het midden smal, terwijl 
zij"van. voren en van achteren aan de plaats van 
aanhechting breeder zijn. Bij de meeste soorten 
dezer. afdeeling komt. een „tweede, paar-vanvsteri= 
banden onder de zoo even beschrevene voor (liga= 
menta vocalia. infima) ;.zijv vvorden. door eene 
eenvoudige duplicatuur van het slymvlies gevormd. 
Slechts-Marer heeft er bij Bufo lazarus en Aly= 
tes melding «van „gemaakt „ doch zij zijn ook: bij 
vele andere soorten, hoezeer in verschillende wel 
te. „aanwezig 

Bij de „eenvoudigste , laagst bewerktuigde ge- 
schubde-amphibiën is slechts een enkel kraakbeen 
inden larynx voorhanden (cartilago laryngea), 
hetwelk in - drie hoofddeelen, onderscheiden is, 
Het eene.is de basis (cartilago thyreo-cricoidea) 
de twee andere. zijn „de progessus- arytaenoidei; 
die , zoo zij’ zich. afscheiden „…cartilagines,ary- 
taenoideae worden, De afscheiding. der cartila- 
gines varytaenoideae van. de cartilago. éhyreon 


ericoïdea “volgt slechts zeer langzaam en trapsge- 
wijze in derij der geschubde kruipende dieren. 
Deze deelen zijn gescheiden en tot breede kraak= 
beenderen ‘ontwikkeld bij” Python en Boa Im 
het geslacht CoZuber zijn zij afgescheiden bij som- 
mige «en vamengegroeid bij andere soorten. De 
scheiding geschiedt door eenen naad of dooreen 
vezelachtig weefsel. Eene ware geleding kon H. 
hier nergens duidelijk waarnemen, . De cartilago 
thyreo-cricoïdea bestaat uit een verschillend -aan= 
tal van zamengegroeide ringen. Somtijds zijn de= 
zesaan de voorvlakte duidelijk gescheiden, ter= 
wijl de achterste vlakte grootendeels vliezig blijft, 
zoo als bij de meeste slangen. Bij Bou en Py- 
thon. vereenigen zij zich meer. Er blijven nog 
slechts-sporen van tusschenruimten in dit kraak- 
been (als-overblijfsels der zamengegroeide ringen) 
over ‚bij de meeste Sauri en Chelonii. 

Bij-de slangen vindt men twee paar lange spie- 
ren, die den laryna bewegen, Twee, die van 
de onderkaak naar de achterste vlakte van den 
dlaryna en somtijds ook naar den eersten ring der 
luchtpijp loopen, trekken het strottenhoofd maar 
voren; twee anderen, die van de ribben of ge- 
meenlijk van de hoornen van het tongbeen, die 
zich zeer naar achteren verlengen, naar de spits 
van den larynx loopen, trekken dezen naar ach- 
teren en smelten met den musc, dilatator zamen. 
Deze laatste is bij de meeste slangen onparig, 
ontspringt van den achterrand des ondersten wands 
en gaat naar den binnenrand der eartilagines 
arytaenoideae, Deze spier ontwikkelt zich later 


70 


in de Saurii en Chelontí in eenen’ compressor 
laryrigis en twee dilatatores. De m,‘compres= 
sor ontspringt van het ligchaam van het tongbeen 
of van het ligamentum hyothyreoïdeum en loopt 
naar achteren, van beide zijde dwars naar één 
op de cartilago ericoidea, welke zij naar de 
tong trekt, terwijl de aditus laryngis ver- 
naauwd wordt. De twee mm. mm. dilatatores out- 
springen van den onder- of achterrand vande car- 
tilago thyreo-cricoidea ; hunne vezels loopen 
van de vorige spier heen, naar voren ‘en planten 
zìch aan den binnenrand der ecartslaginesarye 
taenoïdeae in, welke kraakbeenderen zij näar 
buiten trekken. 

Bij de slangen ligt de spleet, die tot de adem- 
halingsholte geleidt, op de scheede der tong.” Bij 
de overige geschubde kruipende dieren ligt zij 
digt achter den wortel der tong; bij sommige 
soorten heeft de tong van achteren twee aanhang. 
sels, die zich ter zijde van deze spleet uitstrekken , 
zoo als bij Polychrus s bij Hhryhosoma vers 
groeijen deze twee deelen met elkander en de 
strottenhoofds-spleet ligt alzoo op den grond der 
tong „zelve, 

Bij meerdere ontwikkeling van den Zargne 
wordt nu ook een processus epiglotticus uit de 
voorste spits der cartilago thyreo-crtcöideá vrij. 
Niet altijd dringt deze ep:glottis ih eene plovi 
van het slijmvlies, en er kàn eene vliezige egyZot… 
tis bestaan, zonder dat er eene kraakbeenige ‘ep?- 
glottis aanwezig is. Over het geheel is ‘het aan- 
wezig zijn van de epiglottis bij de Reptilia’ zeer 


al 


ghbesterdig en-voor. de natutürlijke. verdeeling, van 
geringe waarde. De meeste slängen en eenige 
Sawrii-bezitten eene epiglottis. 

Wanneer er zich nu uithet schild-ringvormige 
kraakbeen van ‘achteren een: zelfstandig. afgeschei 
den kraakbeen ontwikkelt; zoo. als, bij de schilde 
padden en vogels; kan men dit deel als ringyor- 
mig kraakbeen beschouwen. „Dit deel draagt als- 
dan cartilagines. arytaenotdeae.… Bij. vele vo- 
gels. scheiden zich. van het overgeblevene schild- 
vormige kraakbeen. twee zijdelingsche stukken aan 
den grondaf ‚die in hun midden van achteren 
het. ringvormige kraakbeen opnemen, … Bij de 
zoogdieren vereenigen zij zich met dit laatste, en 
het ringvormige kraakbeen bestaat in deze kläs- 
se uit het middelstuk, als ligchaam , en uit ‚de 
twee daarmede vergroeide bogen, die bij de vogels 
als vierkante, zijdelingsche stukken „gewoonlijk 
meer met het voorstuk (het schildvormige kraak- 
been) vereenigd zijn. 

Wij hebben getracht, een beknopt overzigt-te 
geven van een groot gedeelte van den. rijken in- 
houd dezer ontleedkurdige. Monographie, Eéne 
bedenking willen wij echter ten besluite, niet ver- 
zwijgen. De talrijke, grootendeels zit den aard 
der zaak zeer kleine figuren, die met zorg. zijn 
uitgevoerd , vinden wij op vijf groote platen op 
één gehoopt. Waarom niet liever een ander for- 
maat gekozen, waardoor het vinden der figuren 
gemakkelijker zou zijn? Wilde men, echter het 
4to formaat hier bezigen; dan zouden wij steeds 
wensehen ‚de aanwijzing der zaken opde plaat 


72 


zelve te vinden, b, v. de verklaring. der letters 
onderaan ‚en de namen der diersoorten. bij elke 
figuur, gelijk in de platen bij de, Philosophie 
anatomigue van Georraox SArwr-Hinarme,, Een 
Schrijver wenscht toch gaarne, datde lezer hem 
met aandacht volge, en mag dus ook-de kleine 
hulpmiddelen niet versmaden, die dezen gemak 
bezorgen en tijdverlies en vermoeijenis er 
kunnen, 
Jevebe . 


Untersuchungen über die ehemalige Verbreie, 
tung und die gänzliche Vertilgung der. 


von Sreuren beobachteten Nordischen Seer 
kuh (Rytina Ier.) von Dr. K. E. v. Barn, 
(Extrait des Mémoires de U' Acad. imp. des, 
Sc. de St. Petersbourg, VI Série .T. V.) 
St. Petersburg 1838. 4° 


De Noordsche Zeekoe, welke Sterren in 1745 
aan de kusten van het toen ontdekte en onbe- 
woonde Bering-eiland aantrof, is in weinige ja- 
ren. uitgeroeid en sedert, 1768 niet meer ‚gezien, 
ve Baen heeft deze zaak inde Verhandeling, 
wier titel wij opgaven ‚ op eene overtuigende wijze 
uiteengezet, Ook de verbreiding dezer soort, die 
men ten onregte tot de Westkust van Amerika, 
aan den eenen, en tot Kamschatka en de Kurili- 
sche eilanden, aan den anderen kant heeft uitge- 


dd 


73 


strekt, geeft de Schrijver met naauwkeurige be- 
hoedzaamheid op. Het schijnt op zich zelf een 
vrij dor en schraal onderwerp, dat weinig onder- 
houdends ‘belooft en 't geen slechts eene compi- 
latie van ‘berigten van reizigers zijn kan; doch, 
wanneer het anderen gaat gelijk ons, dan worden 
zijvdoor-den Schrijver aangenaam bezig gehou- 
den-en op eene leerzame wijze, in vele met het 
onderwerp in verband staande zaken ingelicht, 
Dat is het keamerk der ware genie, die op alles 
haren stempel weet te zetten, Onder onze voor- 
treffelijkste hedendaagsche geleerden behoort-gee 
wisselijk v. Baer, Hoe geheel anders zoude de 
toestand der natuurlijke geschiedenis en vergelij= 
kende ontleedkunde wezen, zoo deze wetenschaps 
pen onder hare beoefenaars vele mannen telden, 
die zijnen helderen, wijsgeerigen blik , zijne alge- 
meene kunde en zijne duidelijke, diep doordach- 
te en hoogst eenvoudige voordragt bezaten! Wie 
zou niet gaarne voor éénen zulken Geleerde een 


dozijn van gewone beroemde mannen geven wil- 
ten? 
J.v.o. H. 
ee 
De Symmetria et Asymmetria organorùm ant= 

malitatis ‚ ömprimis Cranii. Dissertatio 
tabulis lithographicis praedita, quam of- 
Jert Dr. Jo. Cun. Gesravos Lucar , Moeno- 
Francofurtensis. Marburgi 1839. 4°. 


In deze dissertatie vindt men de afbeelding van 
eer’ menschelijken schedel, waarin aan de reg- 


74 


terzijde de eene helft van het voorhoofdsbeen. met 
het wandbeen is vergroeid, terwijl het van dean = 
dere, helft van het voorhoofdsbeen door eenen naäd 
is.afgescheiden (met andere woorden: er bestond 
eene sutura frontalis, en de sutura coronalis 
ontbrak aan den regterkant) ; voorts van eenen an= 
deren, die aan de achterzijde zeer scheef iss ter- 
wijl de linkerkant ingedrukt en de regterkant vooraf 
bij de slaapbeederen bolis ; ook het achterhoofds= 
gatis scheef, … De eerste schedel is opeen kerkhof 
opgedolven en ook ‚bij den tweeden. heeft, de 
Sehrijver niets bijzonders aangaande, den; mensch 
te. weten. kunnen komen, van wien: de schedel 
af komstig was.” Eindelijk is een misvormd. hoofd 
vaneene… menschelijke nrisgeboörte afgeteekend, 
waarin de schedel geheel vliezig was ‚uitgenomen 
het voorhoofds-, wand-. en. slaapbeen. der-regtef 
zijde, „De twee cersigenoemde beenderen. waren 
zamengesmolten, Het hoofd met de weeke deelen 
was veél.grooter dan de schedel en vertoont in profil 
eene. zonderlinge. gelijkvormigheid. met dat van 
eenen volwassenen «of reeds bejaarden man, met 
eene: gevulde kin ; „het kwam. ons voor, als „ware 
het eene afteekening van het borstbeeld van. George 
den derde opeen. muntstuk, Overigens behelst de- 
ze dissertatie vele algemeene beschouwingen. over 
symmetrie en asymmetrie in het geheele dieren 
rijk, welke, zonder veel tot opheldering der zaak 
of vermeerdering onzer kennis te, verstrekken , uit 
allerlei geschriften gecompileerd zijn. Ook kunnen 
wij het latijn” dezer Verhandeling niet prijzen: 
J, vs oe He 


Beschreibung und Untersuchung des Monö- 
stoma bijugum. Einladungsschrift zu dér 
Rede des zeit. Rector magnificus Herrn 
Prof. Dr. Fa. Frscnen. Von Prof. Dr. Fa. 
MrescreR. Basel 1838. 4°, 


De Hoogleeraar Mriescner ‘beschrijft in dit ge- 
legenheidsgeschrift, 't geen ons eerst onlangs in 
handen kwam, een entozoon, hetwelk bij sommis 
ge soorten van het geslacht Fringilla (Fr, do= 
mestica, Fr. spinus , Fr. canariensis) door 
hem en anderen eenige malen waargenomen is 
en hetwelk in vliezige zakjes, onmiddellijk onder 
de huid, gewoonlijk aan den buik of rug, of ook 
wel op de dijën voorkomt. Deze zakjes veroor= 
zaken ronde, veerkrachtige knobbels van de groot= 
te eener erwt. In elk zakje liggen twee wormen in 
een weinig vocht ; zij zijn ruim 1% of hoogstens’2 
lijn lang en even zoo breed, en behooren totde 
trematoden. Mrescner geeft ‘aan deze soort den 
naam van  Monostoma biytgum. De Schrijver 
geeft van helzelve eene ontleedkundige beschrij- 
ving met de noodige afbeeldingen opgehelderd, 
Hij vermoedt, dat het zakje, waarin ‘deze mono- 
stomen zich ophouden, oorspronkelijk een veder- 
balg is, en dat deze monostomen in hun eerste 
levensperk veelligt buiten het ligchaam in het nest 
zich ophouden, 

In eene aanteekeming op bl, 3 verméldt de 
Schrijver, dat, volgens eene mondelinge mede- 


76 


deeling van. Biscnorr en-Escnnicaryvin Scumarz’ 
Tabulaes Anatomiam  Entòzoorwinilhistrantes 
iets dergelijks voorkomt , ‘maar dat hij’ dat werk, 

ondanks ‘vele moeite ; miet heeft kunnen ‘bekomen; 

Hoe dit mogelijkis, begrijpen wij niet regt. Maar 

daar wij het werk van Sanmarz- kunnen raadple- 

gen,» moeten wij berigten, dat werkelijk hetzelfde 
dier; reedsdaar, op Tab. VI. , volgens teekeningen 

van W.-Sormmermine en Zenner, is afgebeeld, 
hetwelk» door den … uitmuntenden-S, Tu, “vor 
SornmerinG ontdekt en door” Brämsen Monosto- 

ma Faba. genoemd is, De ontleedkundige-aftee= 

keningen:-komen ook vrij. wel overeen „behalve 

dat-Bremser de mondopening niet gekend en het 

naar de-opening van hel huidzakje liggende fo- 

ramen caudale (Mrirscuer fig. 8. z.) voor den 
mond heeft aangezien (Scnmarz-Tab: VL. fig 8, 

9. a.). Men-moet-dus de figuren bij Sanmauz 

omkeeren;, om’ ze met die van Miescuem te ver- 

gelijken, 

Svr 


H. Scurecen, Abbildungen never oder un- 
vollständig bekannter Amphibien,:4° De- 
cade, Düsseldorff, ’ 


In ons vorige deel gaven wij een: beknopt ver 
slag van de tweede en derde Decade dezer Af- 
beeldingen, na “welke aankondigingen; “wij ver- 
wijzen-om den aard en de inrigling van het werk 


77 


te ‚doen kennen. (VI -Deel, -Boekbesahouwing , 
bl 37, 38-en-74— 76). « Bij den tekst van deze 
aflevering vindt men -nu_ ook de beschrijving der 
vroeger „reeds: „bekend: gemaakte afbeelding “van 
Hyla Reinwardti, Afgebeeld zijn in deze vierde 
Decade: Frionyz- Japonicus; verscheide soorten 
van Typhlops-en-Tortriz. (de koppen ‚staarten 
en-ook schedels) „ Torfria pseudo-eryz , Tortriz 
Kenopeltis, Dryophis Catesbyiy Hydrophis hi- 
brida „ Trigonocephalus puniceus ; Caecilia 
hypocyanea, Salamandra pleurodeles, Salam, 
naevta ‚ Salam, Genet, Salam. -subcristata;, 
Salam. scutata, Salam. nebulosa. Dat-ook de 
schedels gekleurd zijn, kunnen wij” niet: goedkeu- 
ren; hetis nutteloos en dus ook strijdig met den 
goeden smaak, Hartelijke wenschen wij , dat deze 
belangrijke” onderneming genoegzame ondersteu= 
ning vinde en verder worde voortgezet, 
8 Jev. po Hs 


Tr. LW. Biscnorr , Zepidostren-paradoxa;, 
anatomisch untersucht und beschrieben. Mit 
7 Steindrucktafeln. Leipzig 1840, 42 

R. Owen, Description of the Zepidosiren an= 
nectens, Read April 29',--1839. « Traxnsac 
tions of the Linnean Society, Vol. XVID 
1840. p. 327 — 361. 


Wij voegen in onze aankondiging beide deze 
geschriften over twee „zeer. naauw … verwantè; 


78 


‘hoezeer dan ook. van ‘elkander. verschillende die-_ 
ren. bijéén.… Reeds vroeger, maakten wij van Le 
pidosiren melding en vergeleken, dit;diergeslacht » 
in „belangrijkheid, met Ornzithorhynchus „ eene 
vergelijking, die wij thans ook in Owen’s Verhan- 
dejing- wedervonden „… gelijk: zij zich, dan, ook ge- 
reedelijksopdoet aam elk „ die in dergelijke onder- 
werpen. een levendig, belang stelt. Door Owen’s 
goed willigheid hebben wij in Augustus. l, 1, in het 
Museum van het College of Surgeons, de praepa- 
raten van Zepidostren annectens met hem naauw- 
keurig kunnen bezigtigen en ten deele zelfs, uit de 
fesschen nemen en door onze handen laten gaan. 
En toch blijven wij weder twijfelachtig.  Zucer- 
tores sumus multo quam dudum. Daarom ho- 
pen wij ook nader op hetzelfde ondersverp terug 
te komen. Thans willen wij slechts. kortelijk ze- 
fereren. … Het gewigt van het onderwerp. noopte 
ons, zulks niet tot de uitgave van een volgend 
deel van dit Tijdschrift uit te stellen. 

1. Zepidosiren paradoxa. In Brazilië door 
Narrener ontdekt, gelijk wij vroeger vermeld- 
den; (LV. Deel. van dit. Tijdschr. _bl,-407 , 408). 
Wij zullen. hier niet herhalen, 't geen aldaar is 
gezegd; «De ontleedkundige beschrijving in de 
Verhandeling van Narrerer, aangekondigd als in 
een „volgend stulk der Annalen, des. Wiener. Mu- 
seums-te zullen worden uitgegeven;,-zag thans 
in eene afzonderlijke Verhandeling van den; Heer 
Brscrorr het licht. Zij behelst slechts fragmen- 
ten ‚daar B. geen volkomen, exemplaar onder- 
zoeken kon en de ingewanden grootendeels wa- 


79 


ren’ “weggesneden. ‘Het volledigst “is het “skelet 
beschrever én van de weeke” deelen’ het hart, de 
kieuwen en de longen. 

2. Zepidosiren annectens. Owen berigt ons, 
dat dit dier în Junij 1837, door den Heer Tuo- 
mas Wer aan het Royal college of Surgeons 
ten geschenke wäs gegeven. Het werd in de ri- 
vier Gambia gevangen (zie ons Tijdschrift VI; 
Boekbeschouwing bl. 61, 62). Eerst had hij het 
dier in den geschreven Catalogus vanhet Mu= 
seum van het College of Surgeons met den naam 
van ‘Protopterus anguilliformis “bestempeld; 
doeh na de beschrijving van Narrerer te heb= 
ben ontvangen , zag hij in, dat kij hier eene nieu= 
we soort van het, door dezen reiziger ontdekte 
genus voor zich had, en, daar deze soort nog 
meer dan‘de zijne aaflvormtg was, kon ook de 
soorts-naam axguilliformis niet bewaard bhijven. 

Beide dieren zijn twee zeer ‘goed onderschei- 
dene soorten, gelijk reeds uit het vaderland voor= 
af te vermoeden was: Uit de ontleedkundige be- 
schrijving van Owen, vergeleken met die van” Bre 
scuorr volgt nogtans, zoo het ons voorkomt, 
dat beide dieren tot één genus behooren. De 
tanden en het skelet bewijzea zulks niet mindere 
dan de geheele Aabitus. , 

Er zijn bij beiden twee snijtanden in de boven= 
kaak (in het tusschenkaaksbeen) , welke kegelvor- 
mig zijn en de gedaante van hoektanden hebben; 
voorts ziju de beide kaken aan den rand in tande 
platen veranderd „ waarin ‘het been zelf. overgaate 
Eene « doorlooponde: kraakbeenige streng isde. 


80 


„grondslag der ruggegraat en vervangt de plaats 
van, „afzonderlijke wervelligchamen ; zij wordt door 
eene vezelachtige, scheede omgeven. e HAU 

Het ligchaam is meer zamengedrukt en korter 
bij de Afrikaansche soort. Het getal der wervels, 
volgens de bovenste doornuitwassen bepaald, is 
94 bij de Amerikaansche soort en 82 bij de Afri. 
kaansche; de eerste heeft 55 paar ribben, de 
laatste slechts 36, Voorts zijn de draadvormige 
vinnen bij de Amerikaansche soort betrekkelijk 
kleiner, minder dan 5 van de lengte, bij de Afri- 
kaansche daarentegen 5 van de lengte van het 
geheele dier, « Eindelijk heeft de Amerikaansche 
soort 5 paar kieuwbogen, de Afrikaansche 6, van 
welke echter slechts 4 kieuwen dragen. 

Briscuorr houdt zijne Zepidostren voor. een 
Reptile ; Owen daarentegen de door hem beschre- 
vene soort voor eenen visch, De eerste beweert, 
dat het hart twee ooren heeft; de laatste vond 
slechts een hartoor, hoezeer de vera pulmonalis 
afzonderlijk en, van de venae cavae verwijderd 
in het hartoor uitkwam. 

De urinblaas-ligtachter het rectum, Dit is eene 
‚ vischachtige structuur, gelijk wij in dit Tijd- 
_schrift, bij gelegenheid van de aankondiging van 
Hoscuke's Programma de Bursa Fabricii, optee- 
kénden: De long opent met eene glottis aan de 
onder- of buikzijde van den pharyna, eene om- 
standigheid, die van het hoogste gewigt ter beslis. 
sing der twistvraag is en misschien niet genoeg 
door beide Schrijvers op den voorgrond is gesteld ; 
hoezeer deze ligging uit de afbeeldingen ‘van beiden 


8l 


én, vooral ook uit de beschrijving van Bíscrtorr 
blijkt, die ons daarenboven in eenen brief van 
„25 October. 1,1, daaromtrent de stelligste verze- 
kering gaf. Dit pleit voor de amphibiën-natuur 
van, Zepidosiren, „want het bewijst, dat hier 
deze. celachtige zakken geene zwemblazen zijn (a). 
„Bij Zepisosteus , die eene met ware parietale cel- 
len. voorziene , lange en bijkans dubbele zwemblaas 
heeft „ vonden. wij onlangs in den pharynx, digt 
achter de ossa pharyngealia supertora, eéne 
7 millim, lange glottis (6), maar deze lag aan 
de rug- of bovenzijde. De zwemblaas is eene uite 
stulping van het darmkanaal aan de rugzijde, zoo 
als vooral von Bara ons heeft geleerd, 


de 


_ (2) Zoo dacht ik gisteren, maar heden zie ik uit 
eenen brief van den voortreffelijken Jori. Mür- 
LER, mij den 10 Nov. van Berlijn toegezonden, dat 
dlthans bij eene vischsoort, Polypterus bichir de 
glottis, die naar de twee zwemblaaszakken geleidt, 
aan de buikszijde ligt, » Zch habe sehen müs= 
> sen” schrijft Mürrer. Zoo vervalt ook veel 
van de kracht van het bewijs voor de „Repliliën- 
vorming hetwelk uit deze bijzonderheid van Ze- 
pidosiren ontleend is. (Aanteekening van 16 Nov.) 
(3) Wij zagen eerst later dat reeds Aaasstz deze 
glottis-achtige opening der zwemblaasbij dit jvisch- 
geslacht had waargenomen. (Proceedings of the 
Zool. Soe. 1834. p. 119.) Van de ligging de- 
dezer opening aan de rugrijde wordt echter al- 
„ daar niets’ gemeld, omdat deze onderzoekingen 
niet in verband zijn gebragt met de tegenwoordi= 
ge, eerst na de ontdekking van preirnie: ont- 
stane twistvraag. 
£ 


py 


Eindelijk vermelden wij nog ‚ dat Ower geêne 
inwendige ‘opening van het reukorgaan gevònden 
heeft , en daarop bovénal zijne meening grondt , dat 
Lepidostren een visch is, Biscnorr zag daarentegen 
bij zijne soort eene achterste opening van het reuk= 
Orgaan bij den fnondhoek aan de binnenzijde der 
bovenlip, welke door de neusholte doorboord is. 

Biscrorr gelooft , volgens dit alles „ dat Owen 
zeer wel regt kan ‘hebben «om zijne soort tot 
de visschen ‘te brengen ; terwijl hij de -zijne'met 
evenveel regt als eén „kruipend dier mag beschou- 
wen, gêlijk hij mij in. den aangehaalden brief 
schreef. Ik voor mij kan zulks niet wel vaanné- 
men. Dé dierên door B.en O. beschreven,’ kan 
ik, gelijk ik reeds zeide; niét wel voor soorten 
van twee onderscheidene geslachten aanzien, eit 
zij kunner dus nog minder zelfs tot twée ver- 
schillende klassen behooren, Overigens Kunnen 
wij de.beslissing afwachten, dië aan deze bitmune 
tende en waarheidslievende mannen gerust is toe- 
vertrouwd , wanneer zij elkanders gelijktijdig uit= 
gekomene geschriften, waarmêde zij de weten- 
schap hebben verrijkt, zullen hebben vergeleken. 
Owen , hoezeer een kleiner dier voor zich heb- 
bende , heeft een vollediger exemplaar onderzocht 
en ons oök met vêle bijzonderheden bekend ge- 
maakt , waarvan Brscuorr niet gewagen kon. 
Zoo beschrijft hij de hersenen, het gehoororgaan 
en de ingewanden; Op den schedel.en den eigen- 
aardigen vorm van ‘deszelfs wepe komen wij 


veelligt later .terrigs 
J. v.D. Ben 


8d 


Die Farrenkräùter in kolorirten AGbbildunz 
“gen naturgetred “erlüutert und beschrie- 
“ ben; von Dr. Gosrav Koxze, IT. Bd. 1 ùnd 2 
Lieferung (Text Bogen 1—5. Kupfer: Tafel 
1==20.). Scakuum’s Färrenkräuter, Spe 
line Leipzig, 1840. 4e. 


oiDonrichdidzals als een ae op het pekende 
werk van Seukvnr, slechts zoodanige soorten 
bevatten „als welke door dien Kruidkundige niet 
waren behandeld , of afgebeeld. Kunze zal er 
echter ook, als bij uitzondering, bijvoegen eeniz 
ge afbeeldingen vau soorten in andere kostbare 
werken voorhanden. De meeste gekweekte, in 
den Hortus te Leipzig voorhanden soorten , wor- 
den naar het leven geteekend. Deéze afleveringen 
bevatten: Thyrsopteris elegans Kurzer, Acro- 
stichum lonchophorum Kuxze; Wotochldena sul: 
cata, Lk., Scolopendrium Durvillet Bonr; 
Doodia connexa Kunze,; Lindsaya Davallioides 
Brome; Cheilánthes Bicksontiotdes Enpu.; As< 
pidium Singaporianum Waru:, Aspidiuúm (Nez 
phrodium) Cumingianunt Künze; Lyeopodiun 
(Segatinella) scandens Patris, Sphaerostepha- 
nos Asplenioides 5. Suirn, Polypodium (Mars 
ginaria)tridens Kusze, P. macrocarpuúm Presr, 
Asplenium Schuttleworthianum Kunze, Adian= 
tum fructuosum Konze, Lindsaya reniformis 
Darasnen, Cheilanthes profusa Kusze, Aspi- 


84 


dium (Oleandra) neriiforme Swartz, Aneimia 
Dregeana Konze. ° 

De Schrijver heeft mede het thans zoo te regt 
hooggeschat, en-door Paes zoo uitmuntend uit- 
eengezet beginsel in de bepaling der Varens, na- 
melijk de gesteldheid der aders, gevolgd. De 
analysen zijn voldoende en de afbeeldingen uit- 
muntend. Na en met het werk van Hooker en 
Fraxcis Baven (The genera of Ferns) kennen 
wij, in deze familie niets, 't geen beter is uitge- 
voerd, 


De Y. 


BLADWIJZER. 


(N. B. De letter B. beduidt Boekbeschouwing of Letke 
’ Berigten.) 
Acer.. … « « » « * 330. Alsophila ferox. „ « « 429. 


Acacia heterophylla. . 339. 
Aconitum Napellus.. „ 205, 


Acrostichum. « « « « 393. 
aureum, « 393» 3oú. 
== Calomelanos. . » 397. 


mm Citrifolium. . . . 395. 
elegans. …. « » 633, 
erythrodes,. . . 304. 
inaequale. . . „ 393. 
lonchophorum, B, 83. 
siliquosem.. . . 432. 


== thalictroides. . „ 432* 
Adiantum. . . . . . 426. 
== argutum. ‚  … 627. 


== fructuosum. «B. 83. 
—— hirtum. . . « . 428. 
== tetraphyllum . . 426, 
Aeschma grandis, , . . 183, 
Aesculäsiete.… …. «330, 
=—= hippocastanum. … 143, 
Agarici. « …  . B. 55. 
Agaricus Rhinocerotis. , 292. 
Agrion puella. …. . . 183. 
Ailauthus glandulosa, B. 41, 
Alauda ârvensis.. . „455, 
Aldrovanda vesiculosa. 343. 
Alsophila, . . h2g. 


mm armata. , « , « 42g 


—= bigra. . « 
== sub-aculeata, … 
Alstroemeria. . … « 
Amaryllis, „e . « « - rhb. 
== longifolia. . « « 140, 
Amygdalus Persica.. « 254- 
Amylum-korrels., . . 156. 
Anas Boschas.. . . . 455. 
Anas Tadorna, . . . 656. 
Aneimia Dregeana. B, 54. 
Anêtium., tiger, 395. 
—== citrifolium. . … . 395. 
Anhinga. .… .…B. 13. 
Anisophyllum, . . . 3ar. 
Anthus pratensis, 655 
Antiaris macropbyila. „ 317. 
Apis mellifica. . . . 183, 
Aptenodytidae. „ .B. 16, 
Ardisia coccinea, . « Tú, 
Arenicola piscatorum, . 459. 


‚ h3r. 
. h3o, 
. 2h2, 


Aristaria, . . . « . 296, 
mem barbata, , . « . 227, 
Aristolochia. 325, 39 
API ter te EE. 
=== macrorrhizon, . , 3of. 
== maculatum, « B, 28. 
Arum ramosum, „…. . 324, 
Arundo arenaria, « , 458, 


BL AD WIJZE R, 


Arundo baltica, … „ 
Ascarides. „ . 
Ascaris oculi ranae. 
mer pellucida,» « « 367. 
== vermicularis, … . 368, 
Ascidies calyptrimor phes. 
Jar. 
me monophylles. „ „321. 
== polyphylles. … « Jar. 
Ascidium, « 34g- 
Aspidium, . « « á1t, 613, 
mm biserratum,e « « Á17e 
cicutarium., … « 4tís 
Cumingianum. B. 83, 
macrophyllum, … 413 
neriiforme, ‚ « B. 83. 
nodosum. „ « «413. 
pendulum. . … . 412, 
Asplenium salicifolium. 418. 
mmm schuttleworthianum, 


‚ 458. 
« 378, 
368. 


B. 83. 
mm SCrTatum. « « « 518, 
Astacus fluviatilis. „B, 35, 


Antersd nb op valve 
Astrea. «. . … « 
Aterica pholus. . . 


« 230, 


276, 


Barn, (v.) Untersuchungen 
über die nordische See- 
kuh (J. van pen Hoeven, 
Verslag van). . «B. 72. 

Balaninus nucum, « … 65e 

Balanus miser. … … « 45g: 

Barclaya. … + « « «325. 

Bauhinia, . « « « «328. 

em een . 35h. 

197: 

* 325 

« 327. 


. . . . 

Bacillariae., « « » 
Begonia... … … … « 
meme CuCullata, . . 


« 200: 


Bellsche leer over de voor- 
ste en achterste rugge- 
mergstrengen. « « … 

Bignonia articulata,. « 330. 

Biscuorr , Lepidosiren para 
doxa. (J. van pxr Hoeven, 
Verslag van). . B. 77. 

Blechnum. . « … » « úrg. 

angustifolium, , « 419. 

Bloedschijfjes.. . « «175. 

Boletus. . B „55: 

Bolletjes in chorionvlokken, 

176, 

Bombax. « « « « « 324, 

Bombyx Mori. « 257, 274. 

Borago officinalis. «B, 55, 

Baasort, J.F. Natürgeschiche 
te der Vögel (J. van pen 
Hoeven, Verslag van), 

B. 18, 

Broussonetia papyrifera , var. 
cucullata, „ « ee 327. 

Bryoidei, „ . « » » 298. 

Bryum. . « « « « « 293: 

mm ferrugineum. « « 293: 

Buccinum undatum, „459. 

‚B. 18. 

. « 656. 

« 302, 


starte 


Buceros.. …« « « 
Bufo variabilis, « 
Buttneriaceae. « « 


Cabomba. « « « 324 , 325. 
Cacalia, „ « « « … 325 
Cactus flagelliformis. B, 55. 
Cakile maritima. « «458. 
Caladium, » e « 325. 
Calandra granaria, » « 657 
Calceolaria « « « 336, 3úge 
Callimorpha Jacobaea. » 457e 
Campanula medium, B, 59. 


BL A D WIJZE R 


Cantharellus spathulatus.289. 
Carabus sycophanta. . 183. 
Carbo. . B. 12, 13, 14; 15e 
Carbonidae, . „ .B. 16. 
Cardium edule. . . « 659. 
Catocala modesta. 282, 283. 
Gecropia. … . ‚325, 
_—__ peltsta. are. e 3ah. 
Centaurus. „ « « « «277. 
Cephalotus, „ «343, 345. 
== follicularis,. « «335 
— vulgaris, , « « « 657 
Cerasus.. » « « « « 320: 
Ceratonia siliqua. « « 318. 
Ceratopteris. . « . . 43r. 
mm thalictroides. „ » 431. 
Cheilanthes Dicksonioides. 
d B. 83. 
—— profusa. . « « 83. 
Chelidonium majus. „ 208. 
Chelonia galactina. . „ 280. 
Chinche. … . . «B. aú. 
Cblorophyl-korrels, _. 176. 
Cimicifuga. « …« . « 325, 
Circulatio nêrvea. … 2, 52, 
Cissampelos. „ « „ . 325. 
Cissus. . en mer EEE 
—_ macrophylla. . . 306. 
Citrus. …  « « - « 339. 
== hystrin « . « « 330, 
Cliffortia. . . «329, 355. 
Coccoloba. „ ‚ 325, 
“Colocasta odora (Vrouik en 
“* pe Vuiese, over de veran- 
“dering, welke de damp- 
“Kring ondergaat, en de 
_ waärmte-ontwikkeling in 
dezelve door de Lloemen 
HEEL ese ane 


Colocasia odora, « «B, 29. 
Genepate, « « „ … « 22. 
Connectivum . 32g 
Gonvolvulus, . . . « 325, 


Cornus sanguinea, „ „ 196, 
Corvus corone. „  . 455. 
—— frugilegus. „ . „455. 
Cotyledon umbella. 354. 
Crinum.. . , Bn VAA 
mm capense (van Haus over 

de bolvormige zaden van) 


9 rho. 
Crotalaria Javanica. 303. 
Groton. … … „3 '… 5,325; 
Grozophora, …; . 325. 
Cucurbitaceae. , .. 349. 
Culex pipiens. . . hg. 
Cussonia spicata, „ „330, 
Cyatheaceae, „ . , 7 429. 
Cyclocarpus, „ . «310, 
mm Japonicus. « ‚ . 3ite 
Cymatoderma. . „ « 296. 


— elegans. « 290, 
Cypripedium galceolus. 336. 
Cyrtandra. , . Jar, 325, 
Cystica. „ …. . ‚ 360. 
Cysticercus. „ « « . 360. 
== cellulosae, „ „ 362, 


Dahlia. . ale 
Datura stramonium. _. 202, 
Dermestes roseiventris, 457. 
Dianthus caryophyllus. 208. 
Diomedea brachyura; B. 13, 
== Exulans, ë on1018. 
Diplostomum clavatums-360, 
_— volvens, , « 360, 
Distomum annuligerum. 360, 
Dischidia, „ 341, 343 ‚346, 


. « 200: 


BLAD WIJZE B 


Distoma hepaticum. 375, 378. 
mm lanceolatum. 5, 

Ditassa decussata. « . he 
Dombeyaceae. « » » 306. 
Donax avatinum, « - 459» 
Doodia connexa, «B. 83. 
Doryanthes excelsa. . 348. 
Dorstenia, . . « « « 325. 
Draden van spinnen. . 176. 
Drosera. . . « «325, 3úg. 


== Angeli. . . « « 324. 
=== macrantha, , « « 324 
Edentata. . ...B. g 


Enteleas"” «/…« "en «4de 
Epeira Diadema. „ «188. 
Epidermis-cellen. … . 176, 
Epilobium montanum,. 272, 
Erebus omma. . . .28tr. 
Etterbolletjes., « « « 175, 
Eucalyptus. …. « . 3ú8. 
== peltata, „ … 323, 354» 
Eudytes, … . » „B. 16, 
Eupalus. . … . - «277, 
Euphorbia lathyris. B, 33, 46. 
me peplus. « « 196, 202, 
Euryale. . « 32, 325, 3úg. 
== amazonica.. « « 325. 


Fagus sylvatica (heterophyl- 
SRR ene ei 
Farrenkräuter erläutert und 
beschrieben von 
(Verslag van, 
VarnsEl, « « « 
FiEUAt legioen a sldAOE 
Filaria crassiuscula, « 366. 
—— equi. . « + 3Ôrs 367. 
. 36g. 


Kunze 
door ve 
‚B. 83. 


— lacrimelis, 6 


Filaria oculi humani. « 369; 
== papillosa, . 367, 369, 
Filices Surinami , auctore F, 


L. Sptircenzen. … … 39fe 
Fovilla van het stuifmeel. 
176, 


Fragaria vesca. « « « 196, 


Eregata., … … ear ide 
Fulicass … ‘ete vermiibe 
Eurculaager ee werniekde 


Gasteromycetes trichogaste- 
Ren TS 
Geaster triplex. « » « 287, 
Genera et species Florae 
Javanicae, auctore F. Junc= 
HUHNIO, « * e . 285, 
Georgina variabilis, „ 206, 
Geranium, « « « « « 325. 
—— robertianum. » « 199» 
Gistblaasjes. « « « « 176 
Glaucopis _Boisduvallii. 
279 
« 167. 
. 658. 
« 06, 
‚ h10. 


Glasmicrometers, » 
Glaux maritima. . 
Goniophlebium, . . 
Goniopteris. … … « 
Goodeniaceae.. « « - 369: 
Gossypium. « « « « 324» 
Gordius equinus, -« « 367, 
Grallatores. , . «B. 15. 
Gramineae, … « « « 29ú» 
Gramratis, « ‚ 398. 
== squamulosa, … « 398 
Gyrananthus, » ‚ 308. 
=—=— paradoxus.» « « 308, 
Gymnogramme. „ „ « 396. 
=—= pumila. « « « » 396. 
we calomelanos, « „ 397 


B L AD WIJZE R, 


Haemanthus puniceus. rh/» 
Haematopus ostralegus. 454, 
Harpalyce. . « « « « 277. 


Hedera heptaphylla. , 3o1. 
=== Japonica. « « « 307: 
mm SQUAITOSA, « . JOL, 
Hederaceae. _ « # 301, 307 
Heliamphora nutans. 338, 

353. 
Helianthus annuus. , . 252 
Helleborus. . «. …« « « 345 


Hesre , Beschreibung des 

Kehlkopfs. (5. van ver Hoe- 
“ ven, Verslag van). B. 65. 
Hemerobius perla. . . 183. 
Herfstdraden. . . . . 176, 
Hernandia, . . 323, 5, 28, 
Hetarelytron. „ . « , 29í. 


am sCabrum. « « «295. 
Hirundo rustica,. « « 455. 
Hister nitidulus, . . . 457. 


Holostomum brevicaudatum, 

360. 
. 36r. 
Hoornvlies-facetten. 3o, 35, 


mm Cuticola;. « 


Hornera; <'.'’ .’e. 3tú. 
== glomerata. . « « 316, 
mm uribellata. « » « diÁ- 


Hyacinthus orientalis. B, 43. 
Hydatis Finnà. . . » 363, 
Hydrocotyle. . . 324, 325. 


em americana. « … . 326. 
mm bonariensis, . Jah. 
em Hatans, « « « « 326. 


== vulgaris,* „ « . 323e 
Hydroglossum hirsutum, 436. 
mmm volubile. „ . 435. 
Hydropeltis, . .324, 325. 
Hyinenomycetes pileati. 290, 


Hymenophylleae. & . 436, 
Hymenophyllum,. 436 , 437. 
Hyosciamus niger. „ . 205. 
Hyphomycetes mucorini. 285. 
Hypocyrta hirsuta, . . 336, 


Impennes, „ . „B, 15. 
Imperata Allang. „ . 295. 
=—— klaga.. « « . . 296. 
Infusoria. , . . … . 175 
Iris pseud-acorus. « . aor 


Jatropha, .’. . » » 325. 
Jeffersonia. . « «329, 356. 
—= diphylla.. „ . » 34ge 


Kemphaan. . « » « « 455. 
Kruikvorm in de bladen (J. 
F. Horrmann, over den). 
318, 

Kvronca, über die stufenweise 
Entstehung der organische 
Wesen auf Erde, (J, van 
pen Hoeven, Verslag van) 


B, 3, 
Kwikstaart.. « . . . 455. 
Lactuca sativa. „ .B. 55, 
Lamium album. . « 205. 


=—=— purpureum. « . 205. 
Larides, … « «B, 14, 15. 
Larus argentatus. „ . 453, 
EasWreas ts» rp ive ze Keta i 
Lathyrus odoratus, zor, 203, 
Lecythis. . « ee. 349. 
Leeuwerike. . « « « 455. 
‚ 303, 
. Il. 
« 202, 


Leguminosae, « « « 
Leiphaimos. « … « 
Lemna minor. … . 


BL A DW ID 'Z 3E SR, 


Lemma trisulca, … « « 3híe 
Leontodon taraxacum.. 202. 
Lepidoptera (J. vaN peu 

Hoeven, Beschrijving van 

eenige nieuwe). « « 276. 
Lepidosiren annectens, B. 79. 
== paradoxa. « « B. 78. 
Lepisosteus. …« , « B. 8r. 
Lrcurensrein, über Mephitis 

(J. van pen Hoeven, Verslag 

van). … « ‚B. 11. 
Lilium candidum, „ « 194. 
Limax rufus. . . «B. 35, 
Limnanthemum. . . . 325. 
Lindsaea. . . « . 623. 


. 


—— nitidissima.. « „425. 
=—— polymorpha. « « 423. 
—— pusilla. „ « « . 423 
meme SCTICtA. eo: 6 oiv o li9lje 


—— trapeziformis, , « 405. 
Lindsaya Davallioides. B, 83, 
== reniformis. « « 83. 
Lipurus binotatus. …. 457. 
Kita, „ ou «se e E20. 
Lonicera Periclymenum. 196. 
Lotus pubescens, … «325. 
mem thermalis. „ « « 325. 
Loxostylis alata... » « 335, 
Luvcae , ‚de symmetria et 
asymmetria Cranii, (J.van 
pen Hoeven, Verslag van). 
B,» 73, 

Lucina sinuata, …« „ .65g. 
Lycoperdon. . . .B. 55, 
Lycopodiaceae. „ « …bát. 
—— Surinami, auctore F, 
L. SPrirceEuBER, « 
Lycopodium. «… . . 
== Caroliuianum, « « bh2, 


. 391. 


. bbr. 


Lycopodinm cernuum.…. 4úss 


— linifolium. « « « blt. 
—= scandens, „ B, 83, 
Lycopodium Poeppigianum; 

43. 
Lygodeum,. . « « « «435 
—— polymorphum. . 436. 
== volubile. . « . . 435. 
Lymphabolletjes. „ „ 175, 
Mactra crassasella. . . 459. 
=== solida, . « « «459 


Magnoliaceze, „ . » « 308. 
Majéta. 5» … atscer frets dae 
Malva rotundifolia,. „ 20t. 
Mappa. « « . « « «325, 
== moluccaua. . … « 32. 
tomentosa, « « « 32e 
Marcgravia. « «341, 348. 
—— spiciflora, « « « 3hve 
—— umbellata. , « « 345. 
Margivaria., « « « «hoú. 


emee u Nede BHD. 
Medusa. . . « … « 459 
Melkbolletjes. . … « « 175e 
Melochia odorata, « « 303. 
Meniscium., « » . « 398. 
== serratum. « « 398. 
Menisperinum, ……« =325. 
Menyanthes, . « « «325 


Mephitis. « . « «B. zo, 
=== africana. _ « « 20. 
mm amazoniCas „… « 49»; 20e 
—— chilensis. „-« 3, 20, 
=== chinga, « « > ,, 20. 
=—— gumillae, . „ ,, 20. 
mn interrupta. el daten AOK 
== leucauchen. . „23. 
mmm leuconota, „ «4, 20 


Br ADE W 13 AR WB 


Mephitis macroura. . B. 20. 
em Mapurito. « … 
—_ mesoleuca.. « », 


ma mesomelas. . „ 


2Ce 


mem Molinae.. « « 20: 
mmm Patagonica. .s 23e 
== quitensis, « +; 20. 
wm Suffocans. « e» 20 
mem vittata. « « « 20, 
Microgramme.. „ « « hor. 


== persicariaefolia. , hor. 
Mrescaer , Beschreibung und 
Untersuchung des Mono- 
stoma bijugum. (J. van per 
Hoeven, Verslag van. B. 75. 
Mikrometrische bepalingen , 
door Haurisc. « … «165. 
Monostoma bijugum. B. 75. 
. B. 76. 
. « 390. 
. 655. 
. 465, 
e 235. 
. 57 


— faba, « … « 

——Settenii, „ » 

Motacilla alba, . « 
mmm flava, « « + 
Mucor mucedo, . » 
Musca carnivora. 
mmm Îudifica. den 657. 
—= vomitoria. . « . 183, 
Musci frondosi. . „ . 293 
Mustela (Putorius). B. 19. 
mm interrupla … ‚5 2% 
mm picta, se 22 
Mya arenaria.. « « «459. 
mmm truncata, en 45ge 
Myosotis collina,. . . 458, 
Myristica, . . . « 325, 
Myrsincae, . « . « roú. 
Mytilus edulis. „ . . 459. 


Natica Brittanuica, „ . 459. 
Nelumbiuin, „ . 324, 325, 


Nelumbium luteum. . 357. 
Nematoidea, « „ . « 360. 
Nephrodium. . ‚B. 83. 
Nervus vagus... « « bo. 
Nepenthes, 339, 334 , 345, 
396. 

== gymnamphora. 338 , 
356. 

Nephrodium exaltatum. 416. 
—— refuscens. … « « 615. 
Nephrolepis. „ „ « . 415. 
Noctua dotata. „ 282, 283. 
Norantea (Ascium). Sr, 
343, 345, 348. 

=== Goyanensis, . . 343. 
Notochlaena sulcata. B. 83. 
Muphar.. «… . 325, 347. 
Nymphaea. „ . 202, 325. 


— lutea, . « 202, 


« 257. 


oer 


Nymphalis populi, „ 


Oestervisscher. « . 
Oleandra, …. . « » 44. 
Ophideres elegans. „ . 280. 
Opbioglossum. . „ . 440, 
—_ ellipticum. . &ko, här, 
Osmunda scandens. . 435. 
Ossa coracoidea. ‚B. 14, 
Ossiculum supra-jugale, „12. 
Osyris. D ee dee DG: 
Owen, Description of the 

Lepid. annectens. (J, van 

pen Hozven , Verslag van). 


e kle 


B. 77. 
Oxalis candida. . , . 329. 
— smithiana. « … , 32ge 


Oxyuris velocissima, . 360, 


Pachydermata. « .B. g, 


B LAD WIJZE B 


Pachistemon trilobum 324. 
Padde, gewone. . . 456. 
Paludina littorea. . . 459. 
Pancratium. . « … … r4ú. 
Papilio Ceres Fasn. . 275. 
==, (Nymphalis) Erythoni= 


US enervere … e277e 
== Lucille, ,  „ . « 277. 
== Medon, . . 276, 297, 
Parkeriaceae. … . . 31. 
Bassiflora, …  amuatrwehdstp 
Pelecanus. ‚. „ . B, 14, 15. 
== aquilus, . … „ B. 13. 
Pelargonium, „ . . « 325 
== cucullatum, _« 327. 
Peltanthera. . . … .34g 
Peltodon. « ‚ . . 349 


Peperomia. , „ … « « 325 
Phaëtonus! ec iBblhs 
=== phoenicurus. „„ 15- 
Phaëtontidae. , . .s 16: 
Phalaena noctua heteroclita 

subcristata. « . … « 272% 
Phoca mitrata, … … …4&kg. 
== vitulina,. « … « búg 
Pholas crispata. « … . 45g. 
Photinia integrifolia, . 305, 
Phryganea grandis. . 187, 
Pieper, … - « « . 655: 
Pigmentblaasjes. ‚ . „175, 
Pipen, mgterijsusects ‚«.d20 
Pileanthus, „ « . 348. 
Plaatjes der kristallens, 175. 
Plantago cucullata. . . 572, 
== lanceolata, . …. . 202 
Plataleae. „arer«.B. 15, 
Pleopeltis, „ „ … … « Atze 
. 403. 
Pliocene-beddingen. B. 8, 


me percussa. . 


Plotus, . . . ‚Be 1ú, 16. 
== Anhinga. …. „B, 1a, 
=== Levaillantij. … , 12. 
Podiceps. er Â®, vorrvecranGe 
Bodoa,. … e warten 
Podopbyllum. . . . 325. 
Pollenkorrels, _. . . 156. 
Polybotrya. oli ven eigne tap 
=== Caudata,  … « Jg? 
mes Pubens. over mans dhfe 
Polycephalus _ cerebralis, 
375, 378. 
Polypodium macrocarpum. 
B. 83. 
== tridens, , „ ‚B. 8% 
Polypodiaceae. ... 3gte 
Polypodium. „ . ., hoa, 
=== aculeatum. ‚ „ … Gag 
=== attenuatum, . . 406, 
=== AUTEUM, _. … … hof, 
== Cajanense, „ « « ho5. 
mm ciliatum., … , . hob. 
mm CrEnatum, „ … « ÁI0, 
== gladiatum, . … « 4o7s 
== bygrometricum, … Gog 
== meanum. … . 405, 


=== lycopodioides. … „ 402, 
=—— percussum. _ . „ 4or. 
== persicariaefolium, 402, 
== salicifolium, „ 403, 
=== Squalidum,, … . 406, 


me tetragonum. „ … 410. 
== velatum. … . « h05. 
mmm VErUMD, + « « - 408: 


Polypterus, . « „ B: 8n 
Polyporus udus, „ . 289. 
Pomaceaë, . « « « «305, 
Pothos scandens, 339, 340. 
Primula chinensis, ‚ „ 3i9, 


BLAD WIJZE B. 


Primula imperialis, . « 296, 
Primulaceae. « « « 208, 
Prijsvraag van het Koninkl, 

Nederl, Instituut. Be 62e 
Prunus. … « « 328 
Pteris angustifolia, „ „ boo» 


mmm arachnoidea, …. «b2Ie 
mmm biformis, « « «62% 
me Caudata. … … « h2te 
Pteris furcata, … … «400 


Pterospermum Javanicum. 


306, 
Rana esculenta. . . B, 35, 
== temporaria, « « 56, 


Reflexie-beweging. 18, ú1- 
== gevoel, « „ « . út 
Rhizophora Mangle. . 151 
Ribben op de schubben der 

insekten. ‚ 176. 
Ricinus.. . . « 325, 330, 
—= COMMUNIS, « 323, 32he 
== SCaber. « … … « 32á, 
Riedleia corymbosa. „ 303. 


mmm odorata. „ « « 303. 
— tiliaefolia. „ „ « 3o2, 
== velutina. « „ « 302. 


Rochea (Larochea) falcata, 


343, 
Rosa canina. . « „B. 50, 
Rottlera. . . « © . 355. 
Rottum (J. Conen, Kan- 


STEN Een pe Gaaar, Nate 
Gesch. van het eiland), 
45b 

Ruggemerg (J. van Dren, 
over den Zenuw-omloop 
irr Ne Moeren 
Rumex acetosa. „ « 207. 
Ruyschia. „341, 343, 348, 


Rynchops, „ « « B. 1ú, 
Rytina. . « « … B. 72 


Sagina maritima. … « 458 
Sagittaria sagittifolia. « tore 
Salix alba. . „ « « zrú3. 
Sambucus nigra. 197. B. út. 


Sarracenia, … … 333, 34ú» 
Saxicola oenanthe, . 455. 
Scaevolaceae, « „ « « 349, 
Schizaea. … sne rvilker 4328 
bifida. « « « « h3ú. 
—— elegans. . « . « 433. 
—== inCurvata. … ‚ « (3ís 
== trilateralis, „ « 433e 
Schizaeaceae. « . . 432. 


Scurecer, Abbildungen neuer 
Amphibien. (J. vAn DER 
Hoeven , Verslag van). B. 

76. 

Schroef-micrometers. « 167. 

Scuomacnen ; Ueber die Ner= 
ven der Kiefer (J. van pen 
Horven,Verslag van). B. 10. 

Scolopendrium Durvillei. B, 


38. 
Scutellaria. „ « « « 3ág. 
Sedum acre, „ « « … 458. 
Sedum Cotyledon.. B. 59. 
Segatinella, « ‚ B, 83, 
Selaginella. „ . « . 443. 


== Poeppigiana, « . 443. 
Semina bulbosa. „ . 143. 
Sempervivum tectorum. B. 

3te 
« 200. 
. 325: 
« 327. 
« 300, 


Senecio vulgaris. . 
Dias tel wake ie 
—— rhombifolia. … 
Solaneae, « « « « 


B L A D 


Solanum amoenum. . 3oo. 
Sphaeria (Poronia) incras- 
Sata. « « « 788. 
Sphaerostepbanos Asplenioi- 
dese 1e A83, 
Sphinx didyma. « . . 278. 
—=— lugubris. . „ « 278. 
278. 
27he 
278. 
67. 
176. 
176. 
455. 
156. 
313. 
313. 
13. 
325, 
16, 


. … h5g 


— Pereus. RN neer er 
an Pilger es 
_ tridymas. « . « 
Spiertrillingen, . « . 
Spiraalbuizen, « … » 
mm draden. . „ « « 
Spreeuw. .« . … e* 
Staafjes der Euphorbiae. 
Stapbylea Cbrysodonta. 
Staphyleaceae. . « . 

Steganopoden. « .B. 
Sterculias «© .'.*. « 
Sterna. « « e e 
—— Cantiaca. . 


== hirundo. « . « b5t. 
minuta, « . 651, 453, 
—— nigra. . h5r, 452 


Stippels der planten. . 176. 
Stomutais Weerts ee 170: 
Stratiotes aloides. . . 357, 
Strongylas aneurysmaticus, 
375: 
mem armatus minor. „ 367. 
Sturnus vulgaris. « . 455, 
Subphosphas ammoniae. 
253. 
Substantia medullaris anti- 
Cd, eee ree 
a ee postica, 


Set ee 4 Bs 


Tachypetes. „ « « B, 


W ij Z E B. 


Tachypetidae, . .B. 16. 
Taeniae. „ ‚ « « «379. 
Taenitis. « « boo. 
—_— angustifolia. ‚ hoo. 
== furcata. « « « » hoo, 
Telephorus fuscus, 457, 454. 
Tellina solidula. . . 45g. 
Terebella conchilega. » 45ge 
Thalictrum. … . . «325. 
Thymeleae. „ . . .3:úe 
Thyrsopteris. . „ « . 3úôe 
== elegans. . . «B. 83, 
Tococa, . .-…. « …d2r. 
Totanus calidris, « , 455, 
Tranen-draadworin, « 369 
Trematoda,. „ « « « 360. 
Trichomanes, . « « « 437, 
. ú3g. 
. 438. 
. 438. 
. 637. 
. bho. 
e 53. 
. 325, 
. Jae 
. 6455. 


—— floribundum. . 
—m= pilosum. … « 
mm radicans, « « 
—=— subsessile. ‚ , 
== vittaria, « ps 
Tringa pugnax. … « 
Tropacolum, „ « « 
== Majus, « … « 
Tureluur. ,„ « e « 


. 357. 
… 197e 


Urtica biloba. « . 
mm IENS, s eo « 
Vasa laticis, „ « « . 256, 
Vetblaasjes. … « « «1576, 
Verbena tripbylla. . « 329. 
Vibriones. , . « « s 197. 
Viburnum opulus, « « 200. 


Vicia faba. …. . «B. 33. 
Victoria, _e ee ee Olle 
—— Reginae. « « « 3:5. 
Villarsia. « … « « «325. 


BL AD WEJ Z ESR, 


Visenia indica. „ . .3°3. 
—= umbellata, , 302, 3ng, 
Mitess … Jt el 300 
VILS! oo var velile velen 318. 
m—_ vinifera. „ « « 340. 
Vittaria. , … eve erl20s 
— Ïineata. „ « « « ú20. 
Viverra Zorrilla. „B. rg. 


Vlinders met rupsenkoppen 
(J. van ven Hoeven, Ge- 
schiedkundige aanteeke- 
ningen over), « « « 248, 

Voluria, . . . … « «232. 

Volkameria Japonica, . 355 

Vorticella umbellata. . 177. 

Voyria (F‚,L, SrurGEnBEn, 
Observationes de). « 129. 

Voyria, „ …« » e« 129. 

—_— aurantiaca, „ 130, 135, 

—— breviflora, „ « . 135. 

133 

136. 

136, 


em clavata. „ « 130, 
—— coerulea. . 130, 


=— corymbosa. . . . 


=— Mexicana. «130, 136. 
0 F7 
=—— FOSEa. _,‚ 130, 136, 


mm tenella. „ « . . 
== spathacea. „ » „ 


136. 
131, 


Voyria uniflora, 130, 153, 
Warmte der planten (Berig- 
ten over nieuwe onder= 
zoekingen , betreffende 
de). trede eldeke Bean 
Wils-indruk. « „ .. 18, 
Witstaart, „ … … … «455, 
Wormen in de oogen van 
den mensch en de dieren 
(A. Numan, Over). , 358, 


Xanthoxylam Pterota, 330. 
Xyphopteris. „ . . . 399. 
== serrulata, « … . 39c. 


Zandlooper. . . . «455. 
Zandsteenformatie in het 
Ural-gebergte, . „B. 8. 
Zeezwaluw. . . . «452. 
Zarasai Mei Be are 
Zorrillag® > rs vervel ie Sar 
Zwaluw. . e 655. 
Zijdeworm (J. J. Bruinse 
MA, Afwijkingen bij de 
gedaante-verwisseling van 
den) ee ie Rent ea 
Zijdeworm-draad, „ . 156, 


Di 


ers, egte ok 4 ui eenctd 
owe zr. a slarerscn ci, 
IE LEE „amal A) 


hs pee” auubraodss „ 
1 merke ele mgr 


akin » stänlorena, dend 


BRA bile smeris den :e dek. "7 
tud Bi, slsgsevkuashbua dt EB on nwe 
\ Ee js Ke vnl sghatkk Jkt, on, ks, ven 
et „it rho Aire Pines rate be 
Mdkatare ù« re dt 
AES Wise de Vn, alike ae 
Ahaus. s ve talen AES 
sgr. U) mmol 03 
wir Eek, lopende Aa ia 
Bergler wer enbeenniag Sr 
ARES eintadiek Hind 4e 


her eha dammrhs „ 


. 


sb inl a D. 


> Fi 


Di e 

Tes 

SR ) 
Ee 


| gr 


IA 
KA 


A Nl HA 
mm, M eN g, 


r. EA | AEN, Ü 


im 


RON ENEN 

ON KAARS ALIEN KAG AAN f | AA. Ik REN AN if FASA \Ad AA AAA f 
HENNEN DEDEN AAR 
Ee N n : A (Ad, U AU A AAT AAT HAAN LAA 
AR A MAS HN LAAN ANNA A Kij NPN Fn HAN A AAR paAA:l 


IA AA 
AAN 


Nr 
te 


FAAn 
HEEN EN Aln GAN A SNIA if AN, 
DAAN sl Wale AN Man: 


# AAA (hi | ik AN AS ' PNG wal TA 
as goon A il fn la A A SE AAANGAAN EN 
VA, A GENE PEAMIEAARN Ansen AAN 
nnn OD 


DD 
> 
) 

Dd 
2 
DD 
_» 
> 
> 
Rn 
» 
p 
D 


AAN 


arn NEA 


ve gE mi 'e 


Nee 


Atl 


bed 


% 


Mr 


ema 


BA 


ie 


if 


ief 


HE 


A