| vh hel / ê ee
\ VW Û MOV,
Ë
Wols ig
eN re
wv
„5660. Es
TIJDSCHRIFT
voor
NATUURLIJKE GESCHIEDENIS ex PHYSIOLOGIE.
Al
TIJDSCHRIFT
VOOR
NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
DOOR
J. van DER HOEVEN, u. Do.
PROF. TE LEIDEN, EN W. H. pe VRIESE, u. DD.
PROF. TE AMSTERDAM,
ACHTSTE DEEL.
nmmr ad nd ad
TE LEIDEN, BIJ S. EN J. LUCHTMANS. 1841.
INHOUD
VAN HET
ACHTSTE DEEL.
IT, OORSPRONKELIJKE STUKKEN.
1. R‚ B. vas vex Boscu, Enumeratio plantarum Zeelandiae belgicae indigenarum, . bl. 1—55. 2, J.N. Ramaer, Iets over de Darmvlokjes, volgens Professor Berres. …. « bl. 56—70. 3. A. Braxrs, Bijdrage tot de kennis der mond- deelen van eenige vliesvleugelige gekorvenen (@nsecta hymenoptera). (PL I. tegen over bL126). … . *-. .… « «,bl,71—126. 4. Dassen, Iets over de Polypenstokken, ge- vonden te Groningen in den Hondsrug. bl,
127—152. 5. Lurren, Ontleedkundig onderzoek van een voet met zeven toonen. . … bl, 153-161.
6. W.H. pe Varese, Bijdrage tot de morpho-
logie der bollen. (PI. II, tegen over bl. 178). bl. 162178.
7. P. Harrixa , Gissingen betreffende de eerste vorming der cellen en derzelver kernen in plantaardige en dierlijke weefsels, gegrond op het onderzoek van anorganische praccipi- taten, (PI, II, tegen over bl. 202). bl.179—202.
8. H.C. van Harn, Nieuwe bijdragen tot de Ne- derlandsche Flora. . … bl. 203-259.
9. F. Dorr, Bijdrage tot de Flora Leidensis, bl. 261—269.
10, J. var pen Hoeven, Groote bloedschijfjes bij Cryptobranchus japonicus, „ bl. 270-272,
11.
12,
VI
J. van per Hoeven, Over de soorten van het geslacht Zimulus. . « « « bl. 273-276. J. L. C. ScurorveR VAN DER Kork , Bijdra- ge tot de Anatomie van Sfenops Kukang
ycticebus Jávanicus.) (PL, V. tegen over
13,
14.
bl,.336).. on a. 4 waw wee Dlt 277356. J. van per Hoeven, Eenige aanteekeningen over het geslacht Stenops van Irrraer en de daartoe behoorende soorten. (Pl, VL en VIE - tegen over bl. 348). . . . bl.337—348, F. Jorxenvan, Uitstapje naar de bosschen van de gebergten Malabar, Wayang en Tiloe op Java. ea oee Dn
IL, BorxKsescrouwine, LerrreekusDice Be- ©
an
RIGTEN EN VERTALINGEN,
W.H. pe Varese, Herinneringen aan F.J. F. MRYENs. e … neen Melker ven Did ude J. van per Hoeven, Verslag van N, Jory, Histotre d'un petit erustacé (Artemia salina Leäcn)etc. vate DI SOR J. vas ver Hoeven, Verslag van A. Waesen,
- Fossile Veberreste von einem Affen und eini-
ge andern Säüugthteren aus Griechenland — en van denz. Beschreibung einiger neven Wager! on, lose ge Eb J. van per Hoeven, Verslag van J F. BRANDT, Spicilegia ornithologica nova, Fascic. IT.
bl. 44, 46, J. van per Hoeven, Verslag van J. Mürrer »
Veber die Lymphherzen der Schildkrötene * bl, 46, 47.
6.
7.
8,
12.
13.
4.
15.
16,
VIE
J. van per Hoeven, Aankondiging van O, Kösruin, Die mikroskopische Forschungen im Gebrete der menschlichen P histologie. bl. 48. C.A. Beresma, Eenige Aanmerkingen betref- treffende J. Lieria, die organische Chemte. bl. 4965. J. van per Hoeven, Verslag van J. Excer, Veber den Hirnanhang und den Trichter, bl. 65, 67. J. van per Hoeven, Verslag van K‚, Voor, Zur Anatomie der Amphibiën. bl. 68, 69. J. VAN DER Hoeven, Verslag van F, Wir, Beitrüge zur Anatomie der zusammenge- sefzten Augen. …—… … ve …'… bl; 69, 70. J. van per Hoeven, Verslag van C, A. S. Senourze, Echiniscus Bellermanni bl. 71,72. J. vas per Hoeven, Nog een woord over Kororaa’s gevoelen aangaande het trapsge- wijze ontstaan der bewerktuigde wezens op ENE NAAPOD AE ee 72. J. van ven Hoeven, Verzameling van berig- ten over Ampiorus lanceolatus , eene visch- soort uit de orde der Cyclostomata. (PI, IV BEREN Over: DIGDE PN Cs DI 7903. J, van per Hoeven, Verslag van D. F. Escue micur, Anatomisk-Physiologiske Undersö- gelse over Salperne. . . . bl. 93—97. J. vas pen Hoeven, Verslag van D. F‚ Escu- RICHT, Anatomisk Beskrivelse of Ghelyoso- ma Mecleayanum. . . . . . bl. 98, 99. J. van pen Hoeven, Verslag van H. Sran- NIUus, Erster Bericht von dem Zootomisch-
17.
18.
19,
20.
21.
22.
23.
24,
27.
VI
physiologischen Institut der Universität Rostock. . « « « « « « bl. 99, 100. J. van per Hoeven, Verslag van F. b, Frerscr- MANN, Munus natal. anatom. de novis sub lingua bursis. « « « « … bl. 100, 101. J. van per Hoeven, Verslag van A. E‚ Gau- BE, Actininiën, Echinodermen und Wür-
mer des Adriatischen und Mittelmeers. bl, 101—107.
J, van pen Hoeven, Verslag van E‚ G. Zap- pAcH, de Apodis cancriformis Scnaerr.
anatome et historia evolutionis. « „ bl. 107—112,
J. var per Hoeven, Verslag van A, n'Or- BIGNY, ! Homme Américain. « bl. 113—116, W. H. pe Varese, Verslag van M. Lemarne, Tconographie des Cactées. . bl. 117, 118. W.H. pe Varese, Verslag van H. R. Goer-
PERT, Ueber den Bau der Balanophoren. bl. 118-122,
W. H. pe Vriese, Verslag van H. F. Link, Filieum Species in Horto Regio bot. Bero- ins oe varwerve nes stoa ierds bled 22taá W.H. pe Varrsr, Verslag van Pépin, Per-
sistance de la vie dans les végétaur etc. bl. 124—131.
W.H. pe Vriese, Verslag van A. P. pr Cav- DOLLE, Ficus Saussureana. bl. 131, 132.
. W.H. pe Vriese, A. P. pe CANDOLLE; ne-
erologische aankondiging. « bl, 133, 134. Prijsvraag der eerste Klasse van het Konink- lijk Nederl, Instituut. . … « bl, 135, 136.
___—
ENUMERATIO PLANTARUM, ZEELANDIAE BELGICAE
INDIGENARUM;
AUCT.
BEH van Aen BOSUH: M.D.
Enumerationem plantarum, in Zeelandia Belgi- ca hucusque detectarum, edituro pauca mihi lubet praemonere, quibus scriptiunculae rationem et consilium breviter exponam , eamque , tenuem quippe et imperfectam, ab immaturitatis culpa excusare tentem.
Regiones patriae nostrae, quae Germaniam et Belgium meridionale tangunt , respectu plantarum, quas proferunt, parum coguitae merito dici pos- sunt.[ Quo nomine Zeelandiae quoque insulas iatel- lectas volo, quae, a Scaldis ostiis amplexae , Flan- driae utrique septentrionem versus confines sunt] Quam ob rem non mirandum ,‚ parvum esse planta- rum Belgii septentrionalis indigenarum cognitum numerum, quod soli extensionem , ejusque situm geographicum et geologieam dispositionem. Neque etiam dubitandum, quin regioues lace, debito studio perlustratae , satis notandum incrementum plantarum nostratium numero sint additurae, ple-
MAT. ripscnHrR. D, VIII, St, 1, 1
2
niorque nobis inde cognitio Florae Belgii septentrio- nalis sit futura. Quamvisitaque merito honore ce- lebrandus sit Cl. van Harr, qui, undique collectis elementisdispersis, Floram Belgi septentrionalis anno 1825 eonscripsit ediditque anno 1836 sup- plementum ejus primum, quibus inchoatum paene studium plantarum indigenarum bono successu incitavit; tamen in his non esse subsistendum , sed contra quemvis, pro viribus, operiilli observa. tiones addere novas vel emendatas oportere, exi- stimo. Et hoe quidem consilium mihi erat Enu- merationem hanc edenti, tum ut huic proposito quantumpote satisfacerem, tum, ut magnam plan= tarum, quas regio nostra alit, rariorum copiam ostenderem nostrisque Botanophilis suaderem, ut hue quoque iter teneant, Florae nostrae divitijs cognitionem suam et herbarium aucluri. Eorum- que inventis et observatis, siquidem participem il- lorum me facere velint, quod enixe rogo, bonis meis rebus, ego optime fruerer, Illis autem affir- mare audeo, 600 circiter speciebus, hic enume- ratis, vix dimidiam plantarum nostrarum vascu= larium partem contineri. Nam, exceptis paucis, ex aliorum auctoritate receptis , omnes reliquas per parvum temporis spatium, scilicct ex anno 1837, ininsulis Walcheren et Zuid-Beveland ipse collegi; quarum hanc quidem regionem, quippe domi meae proximam, sedulo paragravi, illam vero ter tantum vario anni tempore per paucas dies adire potui. Restant ergo fere incognitae Schouwen , Zeeuwsch-Vlaanderen , Noord-Beve= land, Tholen. Longiori in hasce insulas vel diu-
3
turniori excursioni obstabant impedimenta variae indolis; prae caeleris regionum situs remotus, Me- dicique exspectantis major quam praxin factitantis servitus.
At, si quis maneum et incompletum Catalogum plantarum nostrarum titulo, quem gerit, profe- rentem me reprehendit, cogitet is velim , vix ali- quid prius actum esse in disquisitione plantarum nostrae regionis , nobisque non esse, quod sciam, qui huic studio ardenter et assidue operam na- vent, neque unius hominis viribus tale opus ab- solvi posse. Eo autem consilio, quod supra dixi, Catalogum edendum esse putavi, ut, quibus in- digeo quam maxime observationibus aliorum ea augere et emendare possim, quae ipse de plantis nostris sedulo notavi, Quod si ex votis mihi suc cedat, praeterlapso uno alterove anno, supple- mentum hujus Enumerationis in lucem proferre po- tero, talique ratione edendam aliquando Floram Zeelandiae sensim praeparare,
In elaboranda Enumeratione ‘universe ducem seculus sum Synopsin Florae Germ. et Helvet. CL. Kocurr, tum Rercuengacnranam Floram Germ. ezcursoriam, Praeterea, quantum per parvam librorum supellectilem licuit , varios adii auctores, eumque illorum in speciebus novis aut dubiis citavi, qui optime plantam meam interpretari videbatur. Nam ut suis oculis videre suoque uti judicio summum sit in studio Naturae monitum , tamen sententiam propriam magistrorum in scientia auctoritati sub- scribere tironem decet. Speciebus vero sponta- meis plures addidi cultas; easque inprimis, quae
1*
Á
sive in agris, sive in pomariis educuntur, omissis is, quae tantum in hortis vel in oleraceis, orna- mentì ususve gratia, coli solent, nisi hae frequen- tius efferatae oacurrant. Denique praeter species, quas ipse observavi, recepi quoque, quae ab auc- toribus Zeelandiae tribuuntur, tum et quas off- ciose mecum communicarunt viri doct. am. F, Dozr, J. Wrrewaar, Jr., Leidenses, F. Z. Er- MeriNs, L. J. pr Maare, G. B. C. van per Feen, Medioburgenses, J. N. van veR Grre, Ziericeënsis, praeposito signo (*), siquidem spe= cimina indigena non viderim, additoque citato auctoris vel inventoris nomine,
Quod superest Botanicos nostrates, quibus stu- dium plantarum indigenarum cordiest, rogo, ut, per litteras mihi communicare velint, si quae in Enumeratione mea, exceptis signo (*)_notatis, desiderio ipsis dignae videantur; cui ego pro viri- bus lubenter satisfaciam, sperans, fore ut selec- tum ex plantis indigenis , quarum speciminibus Herbarium meum caret, ipsorum vero abundat, mihi concedant,
-„PLANTAE VASCULARES,
Class. T. Exogeneae Dicotyledoncae.
Subclass. 1. TEALAMIFLORAF.
Ord. RANUNCULACEAE. Juss.
Clematis Vitalba. W. ZB. ZV. rara (Ll). Thalictrum flavum. W.
« minus. £. dumosum. Koch. Synops. Fl, Germ. et Helv. p. 4. W.
A speciminibus indigenis Zh. mzinoris, prope Bloemendaal et in Dorenwaard lectis, differt hoe : habitu ramosissimo maximeque diffuso propter folia et pedunculos, horizontaliter fere a caule ejusque ramificationibus distantes.
Caeterum caulis validus, pedaliset ultra, pro- fundius sulcatus, purpurascens ; rami inferiores 2-3ni; petioli pubescentes; folia ampla, jugis remotis, foliolis 3-lobis, lobis lateralibus obtu- sis, intermediis truncatis, acuminatis. — Syno- nyma: Th. majus. Sm. Fl, Britt. ed. Römer p. 585. Th, dunense. Dum, Prodr. Fl, Belg. p. 126. (ex Lej. et Court, Comp, Fl. Belg. p- 207.)
(1) Literis initialibus insulas mostras indicavi, in qui- bus species enumeratae lectae sunt, omissa omni additione pone eas, quae omnibus communes cen- sentur. W == Walcheren, ZB =s Zuid-Beveland, NB =z Noord-Beveland, S = Schouwen, Th = Tholen, ZV == Zeeuwsch-Vlaanderen.
Flores non vidi, Fructiferum legi, Julio men- se exeunte, aan de noordelijke helling der dui- nen tusschen Domburg en Westkappel.
Anemone Ranunculoïdes. W. Myosurus minimus. W. ZB. Ranunculus aquatilis. «. peltatus, Koch, Syn. p. 11. « « f- truncatus. Koch, « « y-tripartitus. Koch, Sturm. Deutschl, Flora. Bd, XVI. tab. 28! ZR. #ri- partitus. Nolte, Novit. Fl, Holsat. p. 51. ZB,
« « Ö. pantothrix. Koch,
« « €, succulentus. Koch.
« Flammula. W.
EN Lingua. ZB. rarus. Occurrit glaber
(R. L. « glabratus), et pubescens (R.L, @. hirsutus. Wallroth, Sched, crit. p, 288.).
« Ficaria,
« Auricomus. W. rarus, comm, am. de Marrée.
« acris.
« repens.
« « __ B. prostratus. DC, FL. Fran.
4642, B. ex van Hall, FI. Belg. Sept. I. p. 420. Sibi quidem constans, nec tamen specie diver- sus. Flores interdum minimi occurrunt, quo- rum petala sepalis paulo tantum sunt majora. In arenosis humidis reperitur. ZB,
« bulbosus.
« Philonotis. Ehrh, vulgaris. « sceleratus.
« arvensis. ZB.
* Caltha palustris, W. ind, am. v. d, Feen,
7 Eranthis hyemalis, Salisb, W‚, comm. am. de Marrée,
Ord. Berpenipeag. Vent.
Berberis vulgaris. W.
Ord. Nrurrnaracear. DC.
Nymphaea alba. Nuphar luteum. Sm.
Ord. Paráveracear. DC.
Papaver Argemone. ZB.
« __Rhoeas, a, ovale. Dum, ex Lej.et Court, 945.
« « B. globosum. Dum. ex ïsdem ; haee varietas raro occurrit pilis appressis var . y., aegrius tunc a P. dubio distinguenda.
« ‘ « _ ye.strigosum. v. Bönnighau- sen. Prodr. Fl. Monast. 659. ZB. Pilis pedun- culorum arcte appressis.
« _ officinale. Gm. Colitur rarius,
« ___somniferum, Colitur.
Chelidonium majus.
Ord, Fumarraceag. DC,
Corydalis digitata. Pers. W. « claviculata. DG. W. Fumaria officinalis. W. comm. am, v.d, Feen. ZV.
Ord, Crucirenar. Juss.
Trib. Siliguosae, Koch.
Cheiranthus fruticulosus. ZB. in ruderibus arcis Ostende,
8
Nasturtium officinale. R.‚ Br.
“le ve Amphibium. R. Br. W, ind. am, v.d. Feen.
« sylvestre, R. Br.
« palustre. DC.
Barbarea vulgaris. R, Br. W.
«_ stricta? Andrz, Koch. Syn. p. 36. Reichenbach. Fl. Germ. excurs 4355.
Ex uno specimine, ad latus fossae prope Goes lecto , pene deflorato, emarcidis foliis ra- dicalibus , speciem certo_cognoscere nequeo. Habitus vero plantae ramosus, strictus, siliquae arcte cauli appressae , petala angusta hanc, nec praecedentem, speeiem indicare videntur. Reticere nolui, quamyvis dubiam, quia specics hujus generis, Europae mediae et occidentali propriae, apud nos nondum rite distingui viden- tur. Cf. v. Hall. 1. 1. p. 828,
Cardamine sylvatica. Link. Koch. Syn. p. 43. Rchb. exc. 4303. Rehb. exsicc. 1580. Fl, Bat. 126. (C. hirsuta.) W. ZB. passim frequens.
« hirsuta. Koch. Syn. 43. Rchb, exc. 4304. Rehb. exsicc. 1581. W. frequens. ZB, rara. Auctoritatem amplexus Cll, Nolte, Koch, Reichenbach, species has distinxi, in qui- bus vero sapiens Cl. Fries effatum agnovi: ‚‚ Characteres non eficiunt species; multae va= „ rietates eximiüis et constantibus pollent, plures „optimae species parum palpabilibus. In vita „et historia diversa specierum essentiam pono, ' Mantissa 1. Novit. Fl. suec. p. 82.
« pratensis,
9
» Malcolmia maritima. R‚, Br. Indigenam indicat Dodonaeus. Cruydtboeek. Antw. 1644, p. 235. Sisymbrium officinale. Scop. « Sophia. « Alliaria. Scop. « Thalianum. Gaud. W. Erysimum Cheiranthoïdes. W. comm, am; v. d, Feen. Brassica oleracea. Colitur multis varietatibus. « _ Rapa. «. campestris. ZB, Syn. B. campestris, Sm. v. Hall. 773. « « _ @. sativa. Colitur, Syn. B. asperifolia. B. Rapa. v. Hall, 775, B. Rapa. y. annua. Koch. Syn. p. 54; « _ Napus. «. oleifera, Koch. « « B. annua. Koch. « nigra. Koch. W. Syn. Sinapis nigra. L, Bat. 250. Sinapis arvensis. ZB. « « B. orientalis. Koch. Syn. p. 55. ZB. rarior. Siliquis retrorsum hispidis. Num S. orientalis? v. Hall. 777; non L. teste Rehb. exc, 4425,
Trib. Zatiseptae. Koch. Alyssum calycinum, ZB, rarum. Draba verna. * Cochlearia officinalis. ZV, « Danica. W. rara. Armoracia rusticana. Fl. Wett. W. ZV. Camelina sativa, Crantz. ZB. rara.
10
Trib, Angustiseptae, Koch.
Thlaspì arvense. ZB.
Teesdalia nudicaulis. W.
* Lepidium sativum, S, ind. am. Dozy.
« campestre, R. Br. ZB. rarius. S, « vuderale. vulgare.
» Hutchinsia petraca. RBr. Th. Teste, Cl, Kops. ap. v. Hall, 739.
Capsella bursa pastoris. Mönch. a. integrifolia, B. sinuata. 7. pinatifida. v. Schlecht, Fl, Bee rol. sec. Koch Syn. p. 73.
Senebiera Coronopus. Poir. vulgaris,
Trib. Zomentaceae, DC.
Cakile maritima, Scop. W.
Ord. Vroragrrag, DC, Viola odorata, « u B. alba. W. rara. « _ sylvestris. Lam. W. « canina, W. «tricolor. «. vulgaris. Koch. W. « « @. arvensis. Koch. ZB. « « 7. (V.) Syrtica. Flörke, ex Rchb. exc. 4517. W.
Ord Drosrracear. DC,
Parnassia palustris, W.
Ord. Porycareár. Juss.
Polygala vulgaris. W.
mm
Ord. Siuexzag, DG,
Dianthus Armeria. ZB, non farus, * Saponaria vulgaris. ZV. S. ind. orù, v.d. Gryp. *Silene noctiflora. W. ind, am. v.d. Féen. Eychnis flos euculi. W.
« __ vespertina. Sibth,
« _ diurna. Sikth, =
« _ Githago. Lam.
Ord, Arsinear, DC,
Sagina procumbens. « __ apetala. W. ZB. comm. am. Wttewaall, Spergula arvensis. « _ nodosa. W. Alsine marina. «. minor, Koch, Syn, p. 111. Syn. Arenaria salina. Sér, v. Hall, 581. Bat, 367? « « B. obesior. Koch. Syn. Arerna- ria media A, L. v. Hall, 532, marina, Bat. 354! Alsine peploïdes, Wa hl, W. « __tenuifolia, Wahl. ZB, suis loeis eopiose, Pleraque specimina superne pubescunt, neque tamen pilis glanduliferis obsessa sunt, Moehringia trinervia, Clairv. Arenaria serpyllifolia. Stellaria graminea, « media. Vi H. Cerastium vulgatum. L, teste Rchb. exc. 4970. Bracteis herbaceis sepalisque apice barbatis, pe- dunculis fructiferis calycem vix aetpùantibus,
12
Syn. C. glomeratum. B. eglandulosúm, Koch. Syn. p. 121. C.vulgatum v. Hall. 546. excl, plur. Synon.
Gerastium vulgatum @. subviscosum. Rchb, exc. Pilis glanduliferis obsessum. Syn. C. glomeratum. Thuill, (sec. Rchb.) C. viscosum. v‚ Hall. 547. excl. omnibus Syn.
« semidecandrum. W. ZB.
Plerumque pentandrum, peduneculis fructife- ris valde elongatis, bracteis et sepalis late mem= branaceis, apice glabris ; superne glanduloso- pubescens, vel etiam
« « B. glandulosum. Koch. totum glandulis vestitum. Syn. C. elutinosum. Fries. Novit. p. 132. C, viscosum. Fl, Dan. tab. 1211. sec, Rchb. ZB.
« pumilum. Curtis, In Walachriae dunis rarum legi. A praecedente, cui simillimum, differt: habitu gracili, bracteis vix apice sca- riosis, sepalis anguste membranaceis stria her bacea excurrente, Huc C. semidecandrum, Pers, teste Koch.
« triviale, Link.
A C. vulgato diversum: bracteis sepalisque margine scariosis, apice glabris, pedunculis fru= ctiferis calyce duplo triplove longioribus, cauli- bus lateralibus radicantibus.
« arvense. W. ZB. rarius,
Ord. Lisear. DG,
Linum catarcticum. ZB. « __usitatissimum, Golitur.
13
Ord. Marvaczar. R, Br,
Malva sylvestris, « _ rotundifolia, Althaea officinalis. Vulgaris.
Ord, Tirracear. Juss. Tilia grandifolia. Ehrh. « _ parvifolia. Ehrh. Coluntur. Ord. Hryrericinear. DG,
Hypericum perforatum, « tetrapterum, Fries, ZB. frequens, Syn. H. guadrangulare, Sm. v. Hall. 623.
Ord. Aceninear, DC, Acer Pseudoplatanus, W. « _campestre, Ord, Hrrrocasranrar. DC.
Aesculus Hippocastanum, Golitur.
Ord. Geramaczrar. DC,
Geranium phaeum. W. comm. am. de Marrée, « pratense. ZB. rarum.
« pusillum; ZB, vulgare.
« dissectum. vulgatissimum.
« Columbinum. ZB, rarum.
« molle,
« Robertianum.
« « B. album. Disseminatione
constans, teste Lejeune, Flore de Spa, Révue p. 147,
14
Erodium cicutarium. 1'Hér, bede moschatum, 'Hér, NB, razissimum.
Ord. Oxarrpear. DC,
Oxalis stricta. Koch. Syn. p. 144,
Caule solitario, erecto, sparse puberulo; foliis exstipulatis; pedunculis folium subaequantibus; pedicellis fructiferis erecto-patulis ; stolonibus subterraneis, persistentibus, 2. Plantae color laete viridis,
« _ corniculata, ZB. rara, Koch. Syn, p. 144,
Caulibus diffusis pubescentibus basi radican- tjbus; stipulis oblongis petiolo adnatis ; pedun- culis folio brevioribus; pedicellis fructiferis re= fractis; radice ramoso-fibrosa, stolonibus nul- lis. ©. Plantae color glaucescens, Icon bona in Dodon. Cruydtb. p. 918:
Subelass. 2. CALYCIFLORAE.
Ord. Rraunear. R. Br. Rhamnus cataretica: ‘Indigenam testatur N ylandt, … Herbarius. Amst. 1682, p‚ 53,
Ord. PAPILIONACEAE. idee
…Frib. Loteae. DG: Ulex Europaeus. ‘W. rarus;’ Spartium scoparium. W. ZV,
Trib. Anthylitdeae. Koch.
Ononis spinosa. ZB. vulgatissima. « « ___g. flor. coerulescentibus:
15
Ononis repens. W. ZB. rara. Anthyllis vulneraria, Dodon. Ceuydtb. p. 880.
« maritima. Schweigger in Hagen. Chlor. Boruss. 265. ex Koch. Syn. p. 159, Rehb. exc, 3317. v. Hall, 8162.
Flexuosa , diflusa , 3 —8t pedalis, e radice ra- mosissima , capitulis axillaribus terminalibusque, Mense Julio incredibili copia inveni aan de bui tenhelling der duinen, palendeaan den noor= delijken hoek van den [Vestkappelschen dijk.
Trib. Trifolieae, Koch.
Medicago sativa. Golitur,
« __lupulina,
« « _@- Bönningh. Prodr. Fl. Mo- nast. p. 226. ZB. Leguminibus glanduloso-pilo= sis, pilis patentibus articulatis.
«__ maculata, Willd, ZB, passim frequens. S. Ineaute a Cl, v. Hall. p. 840. cum M. muri- cata confusa, quacum vix nisì obiter visa con- venit. Differt ab illa pedunculis. 2 — 3 floris, folio 2plo 3plove brevioribus, leguminibus bré- ve conicis, anfractibus 5 laxiuscule-incumben- tibus oblique-venosis, margine lato, 4-carinato distiche spinigero , spinis e basi “compressa me dio pellucida setaceis, curvulis, intricatis, pe- tiolis pedunculisque sparsim pilosis, pilis arti- culatis, foliolis maculam nigram disco” gerentie bus. Koch. Syn. p. 163. Rchb:exc.:8239. Moris. Hist, S, IL t: 15. £. 17. see Koch.
« minima Lam. ZB. rara, Th,
Melilotus officinalis, Willd,
16
Trifolium pratense.
« « B. flor. albis,
« ___arvense.
« __ fragiferum. Vulgare.
« __ repens.
«___ procumbens. «‚ majus. Koch,
Syn. T. campestre. Schreb, in Sturm. Heft. 16. t. 13. v. Hall. 848,
u « B. minus. Koch,
Syn. T. proeumbens, Schreb, in Sturm. t. 14. v. Hall. 849.
« __ filiforme.
« « B. minimum, Koch.
Lotus corniculatus,
« « B. hirsutus. (7.) Koch. W.
Syn. ZL. c. p. crassifolius. Pers, v. Hall p. 840. j « « y. tenuifolius. (ò.) Koch. ZB. « major. Scop, W. non rarus. Koch. Syn. p. 178. Syn. L, corn. fp. uliginosus. Hoffm. v. H. 852. . excl. Syn. Thuill,, ad var. 6. praecedentis referendo.
Trib, Hedysareae. DG. Onobrychis sativa, Lam. ZB. Golitur.
Trib. Vzcieae. DG. Vicia hirsuta. Koch. ZB. rarior. « tetrasperma. Fl. Wetter. ZB. vulgaris,
« _Cracca. « Faba. Colitur.
17
Vicia sepium. W. comm, am. v. d. Feen. « sativa, « _Lathyroïdes, W.
Pisum arvense. « _ sativum. coluntur.
Lathyrus Nissolia, ZB, rarissimus.
Pedunculis 1 —2 floris, petiolis foliiformibus lanceolatis, cirrho destitutis, stipulis subulatis, basi semihastatis. — Flores purpurei. Semina tuberculato-scabra, Dodon. Pempt. 529. £‚ 1. sec. Koch, Syn, p. 199.
« tuberosus. ZB, vulgaris,
« pratensis,
Trib. Phaseoleae. DG.
Phaseolus nanus.-W, ZB. colitur,
Ord. Aarreparear, Jusgs,
Prunus spinosa. ZB. vulgaris, « insititia. ZB. quasi spontanea. « domestica, culta et in pomariis et sepi- bus efferata, « _ Cerasus, « _avium. W. quasi spontanea. Utraque in. numeris fructus varietatíbus colitur. « __Padus. W.
Ord, Rosacrar. Juss. Trib, Spiraeaceae. DG, Spiraea Ulmaria. Trib. Dryadeae, Koch,
Geum urbanum, xar. mijpsceR, D. VIII, St, 1. z
18
* Geum rivale. S. ind, orn. v‚ d. Gryp. ; Rubus Idaeus. W. « caesius. « __ fruticosus. Reliquos, in regione nostra a me lectos, se- pono, donec fontem laudatissimum adierim. Fragaria vesca. Potentilla anserina. *__« argentea. W. ind, am. v. d. Feen, « reptans, Tormentilla, Sibth.W. Cf, Flora. 1840, p. 369. « « g. petiolata, W. rarior. Foliis inferioribus quinatis, mediis ternatis, sum- mis simplicibus , cunctis petiolatis, petiolis raro toti , semper fere dimidiae folioli intermedii lon- gitudini aequabibus. Num hue P, proeumbens 2 Grew. Cf. Drejer, Fl. exc. Hafn, p. 185. *__« nemoralis. Nestl. W. repertam ab orn. Wils ind. am, Dozy. Agrimonia Eupatorium,
Trib. Roseae. DC.
Rosa spinosissima. W. comm. am. v. d. Feen,
« canina. « vulgaris. Koch.
« « ___p. dumetorum. Koch,
« « y. collina. Koch. W .ZB.
« rubiginosa.
«tomentosa. Sm. ZB. salis frequens, : Hujus quoque generis multas formas, defi-
ciente supellectili literario, non rite determi-
mandas, reticere cogor.
19
Ord. Saxcursorsrar, Lindh,
Alchemilla vulgaris. ZB. rara. S. « arvensis. Scop. ZB. frequens.
Ord. Pomacrar. Lindl. Crataegus oxyacantha. Bat. 399. (C. oxyacanthoï- des). « monogyna. Jacq. Bat. 398, (C. ozya- cantha). Mespilus Germanica. colitur. Cydonia vulgaris. Pers, colitur. Pyrus communis. colitur, « _ Malus. colitur, in W. efferata. Sorbus aucuparia. W.
Ord. Osacznanrar. Juss.
Oenothera biennis. W. _ Epilobium angustifolium. WW.
« hirsutum. W. ZB. vulgare.
« parviflorum, Schreb.
« montanum.
« virgatum. Fries. W. in dunarum val- Iibus,
Puberulum, ex adscendente basi strictum. Foliis lanceolatis, a basi sensim angustatis, re- mote denticulatis, basi rotundata subsessilibus, opacis, inferioribus oppositis, in lineam combi- natam utrinque decurrentibus , stigmatibus in clavum coalitis vel subpatentibus, Cf. Koch. Syn. 241. Rchb. exc. 4089.
« tetragonum, ZB, non rarum,
« roseum. Schreb, NB. rarum,
2.
20
Circaea Lutetiana. W. Ord, Haronaazrar, R. Br, Myriophyllum spicatum, ZB. Ord. Hieeurimear., Link, Hippuris vulgaris. ZB. loco unico, in quo non flo- ruit ultimo biennio. Ord. CarrrrRrcurnear. Link,
Callitriche sessilis. (DG.) «, platyphylla. Se hlech- tend. Syn. C. verna L. C.v.a. v. Hall. 5, « « ___. heterophylla. Spenn. Syn. C. intermedia. plurim. auctt. C. ver.
na. B. v. Hall. « « « y. isophylla Schlech- -
tend, Num C. aufumnalis 2 v. Hall. Linnaei enim planta ad rarissimas pertinet.
« « _ ò.leptophylla. Schlechtend. C. verna. y. v. Hall. Cí. Schimp. et Spenn. FL. Frib, I. p. 28.
Ord, CrRATOPEYILEAE. Gra ye Ceratophyllum submersum. ZB. vulgatissimum, Ord. LrYrrRARIEAE, Juss. Lythrum Salicaria, Ord. Cucuasrracear. Juss.
Bryonia dioica. ZB, frequens. Mas feminâ rarior.
Ord. Screnaxrrear. Link,
Scleranthus annuus, ZB. rariors
21
‘Ord. Crassuracgag. DC. Sedum Telephium. W. ZB. Numquam flores al- bidos in indigenis vidi, « acre. Sempervivum tectorum. quasì spontaneum,
Ord. Grossvranrear. DG, Ribes Grossularia. «. glanduloso-setosum, Koch, Syn. p. 265. ZB. in sepibus efferatum. Syn. R. Grossularia. L. « « B. pubescens. Koch. W. Syn. R. uvacrispa. L. v. Hall. 293. « rubrum. W. ZB.
Ord. Saxrrracrar, Vent, Saxifraga tridactylites. W. ZB,
Ord. Unzerrirerag. Juss.
Trib, Hydrocotyleae. Spr. Hydrocotyle vulgaris, W,
Trib. Santculeae. Koch.
Eryngium campestre. ZB, passim frequens. « maritimum. WW.
Trib. Ammineae. Koch. Apium graveolens. vulgare. Aegopodium podagraria. 3 Carum Bulbocastanum. Koch. Ind, Dodon, Cruydtb, p. 538. Syn. Sum Bulboc, Spr. v. Hall. 374,
9 mia
Pimpinella magna. ZB. rarior. Berula angustifolia. Koch. ZB. rarior. Syn. Stum ang. L. v. Hall, 371. Bupleurum tenuissimum, ZB. passim frequens. S, Koch. Syn. p. 288. v. Hall. 3472. p. 782,
Trib. Seselineae, Koch. Oenanthe fistulosa.
« Phellandrium.
« _ Pimpinelloïdes. v. Hall. 353. Rchb. Fl. exsicc. 1359? W. S. non rara.
Dubie a Lej. et Court. (p. 235.) ad Oe, Lachenalii. Gm. refertur, quorsum icon apud v. Hall. citata (Engl. Bot. 347.) pertinet. De speciminibus’ mancis sententiam proferre nolo.
Aethusa Cynapium, * Crithmum maritimum. Ind. Gorterus, Fl. VII.
Prov. 1814. 254.
Trib. Angeliceae. Koch.
“ Angelica sylvestris.
Trib. Peucedaneae. DG.
Pastinaca sativa. Heracleum Spondylium. ZB. rarius.
Trib. Dauctneae. Koch. Daucus Carota, « « ____@. sativus. colitur. Trib. Caucalineae. Koch.
Torilis Anthriscus. Gärtn.
23
Torilis Helvelica. Gm. ZB. ad aggeres rara. Humilis, rigidula, ramis divaricatis; foliis in- fimis bipinnatis, superioribus pinnatis ternatis- ‚que, folio extimo lineari-lanceolato; umbellis longe pedunculatis, involuero monopkyllo vel nullo ; aculeis fructus glochidiatis. Curt FI. Lond. fasc, 6. tab. 23. (nomine Caucalis infe- sta) sec, Koch. Syn. p.314. Rchb. exc. 2909, Flores nivei. Cum praecedente verosimiliter apud nos confusa. « _ nodosa. Gärtn. ZB. passim frequens.
Trib. Scandicineae. Koch.
Scandix pecten. ZB. passim. Anthriscus sylvestris. Hof fm, « Cerefolium. Hoffm. ZB, efTeratus, « vulgaris. Pers, W. ZB. non frequens.
Trib. Smyrneae. Koch,
Conium maculatum.
Ord. Anartraczag. Juss. io Hedera Helix.
Ord. Cararrorraceag, Juss,
Sambucus nigra. colitur. Viburnum Opulus. W. Lonicera Periclymenum. W.
Ord. Srervarar. L,
Sherardia arvensis. ZB, passim, Kubia tinctorum. colitur,
24
Galium tricorne. With. ZB. rarum, S. Koch. p. 339. v. Hall. 1922. p. 764, « Aparine. —« « B. Vaillantii, Koch. ZB. rarum. Syn. G., Vaillantii. DG. v. Hall. 194, « uliginosum. W. « palustre, « verum. W. « __ Mollugo. ZB. passim.
Ord. Varrrranear. DG, Valeriana officinalis,
« « B. minor, Koch. in Flora 1840. p. 359. ZB. passim in pratis udis. Fo- lola lineari-lanceolata vel linearia, integerrima , infima raro paucidentata. É
Valerianella olitoria, Mönch. „ « Morisoniüi. DC. ZB. passim copiose. Koch. Syn. p. 340. Variat:
a. leiocarpa —= Fedia dentata plurim. auctt. Germ. et v. Hall. 40*. p. 712. exel. syn. Cand.)
2: lasiocarpa. ZB. rara cum typo.
Ord. Dresaczar. DC.
„ Dipsacus sylvestris. ZB. vulgaris.
Knautia arvensis. Goult. W.
Succisa pratensis, Mönch. W. comm. am. v. d, Feen.
Scabiosa Columbaria. W, comm,am. Ermerins.
Ord. Courosrrae. Adans. Subord. Coryunrirenar. Vaill,
Trib. Zupatorieae. Less. Eupatorium Cannabinum,
25
Trib. Tussilagineae, Cass.
Tussilago Farfara, Petasites officinalis. Mönch.
Trib. Astereae. Cass. Aster Tripolium. vulgaris. « « pg. radio albo. « « y. radio deficiente. Bellis peérennis. Erigeron Canadensis. Interdum pollicaris, uniflorus. « _ acris, ZB. vulgaris,
Trib. Heliantheae, Cass. Bidens tripartita, « _cernua. ZB. rara,
___ Trib. Znuleae. Gass.
“Inula Helenium. ZV. efferata. Pulicaria dysenterica. Gärtn. vulgaris, Conyza squarrosa. W. ZB, vulgaris. S, Filago Germanica, W. ZB. Gnaphalium uliginosum,
« luteo-album. ZB. rarissimum,
« dioicum, ZB, rarum,
Trib. Anthemideae. Koch. Artemisia Absynthium, ZB.
« vulgaris, « maritima. « « B. Gallica. Koch, Syn, p. 369.
Syn. A. Gallica. Willd. v. Hall. 918, Utraque frequens in liltore marino.
26
Tanacetum vulgare. ZB. non rarum. Achillea Millefolium.
Anthemis Cotula, ZB. vulgaris. Matricaria Chamomilla. Chrysanthemum Leucanthemum.
« Parthenium. ZB. efferatum. « inodorum. ZB. frequens, « « B. maritimum. Koch,
Syn. Pyrethrum mar. Sm. v. Hall. 965.
Trib. Senectoneae. Koch. Cineraria palustris. ZB. passim frequens. W. Senecio vulgaris,
« __ viscosus. W. « _ Erucifolius. ZB, vulgaris, Koch. Syn.
p. 97. Syn. S. fenuifolius, v. Hall. 939, « __ Jacobaea.
Subord. Crnagocervarar, Vaill,
Trib, Carduineae. Cass.
Cirsium lanceolatum. Scop. « ___ palustre. Scop.
« « B. flor, albis. « arvense. Sc op. « « B. flor. albis,
Carduus crispus, W. « __ polyacanthos. Curt. ZB. uno loco. Foliis decurrentibus, sinuato-spinosis, glabrius- culis; anthodiis globosis, aggregatis , subsessi- libus, squamis linearibus, arcuato-patentibus.
27
_ Curt. Lond. IT. 1. 169. Rchb exc. 1894, Syn. C. Acanthoïdes, Engl. Bot. 973, teste
v. Hall. 900, ab icone Fl. Dan. diversissima. Obscure virens, 2—3E pedalis, rami divergentes ; foliorum infimorum laciniae rotundatae, angula- to-spinescentes ; anthodii squamae aequalis lon- gitudinis, flos purpureo-violaceus. Rchb. 1. 1.
Onopordon Acanthium,
Lappa major. Gärtn. « __ tomentosa. Lam.
Trib. Carlineae. Cass.
Carlina vulgaris. ZB, vulgaris.
Trib. Centaurieae. Less,
Centaurea Jacea, « Cyanus. ZB. rarissima, « Calcitrapa. ZB. miuime rara, W,
Subord Ctcnonacear. Juss.
Trib Zapsaneae, Less.
Lapsana communis.
Trib. Hyoserideae. Less. Cichorium Intybus. W.
Trib, Zeontodonteae. C. H. Schultz.
Thrincia hirta, Roth. ZB. copiose. W. S. «__ hispida? Roth. Dubiusad hanc speciem exemplaria indigena refero,
Leontodon autumnalis,
28
Helminthia Echioïdes. Gärtn. W. ZB. passim. Koch. Syn. p. 122. v. Hall. 874,
Trib. Scorzonereae. CG. H. Schultz,
Tragopogon porrifolius. ZB. rarus. Th, « pratensis,
Trib. Aypochoerideae. Less.
Hypochoeris radicata.
Trib. Chondrilleae. Koch.
Taraxacum officinale. Wigg.
« « B. arcuatum. (ò.) Wimm, et Grab. Fl. Siles Il. 2. p. 225. W. in dunis, Foliis aequaliter runcinatis, laciniis triangulari- integris, margine superiore deorsum arcuato.
Trib. Lactuceae. Koch.
Lactuca Saligna. ZB. rarissima. ZV. Koch. Syn.
p. 432. v. Hall. 865*. p. 727. Sonchus oleraceus. «, integrifolius. Wallr,
« « B. runcinatus. Wallr,
« « 7. lacerus. Wallr. Sched, erit.
Hal. 1822. p. 532,
« asper. Vill. ZB.
« « _ laciniatus.
« arvensis.
Trib. Crepideae. Koch. Crepis biennis. W. «_tectorum. ZB, ‘minime rara. E « _virens, (Vill.)«. capillaceus. Rc hb, exc, 1690,
29
Syn. C diffusa. v. Hall. 825. ex DC. Crepis virens. fl. pinnatifida. Rchb. Syn. C. virens. v. Hall. 884,, quorsum per- tinet C. fectorum Engl. Bot. 1111, test, auctt. Hieracium. Pilosella,
« Auricula. ZB. rarissimum. Koch. Syn, 448. v. Hall. p. 844. « umbellatum. W.
Ord. CamrANvLACBAE, Juss. Jasione montana. W. Campanula rapunculoïdes, ZB, gregarie. Prismatocarpus Speculum. l'Hér. Ord. Prroraczar, Nutt.
Pyrola Rotundifolia. W. rara.
Subclass. 3. CoROLLIFLORAE.
Ord. AouvrrorLracear, DG.
Ilex Aquifolium, colitur.
Ord. Oreaczar. Lindl.
Ligustrum vulgare, colitur, Fraxinus excelsior. colitur.
Ord. Arocyxeag. R. Br,
Vinca minor. W. ZB. efferata ?
Ord, GerrianeAr. Juss, * Menyanthes trifoliata. ZV. Erythraea Centaurium Pers. W. ZB, « pulchella, Fries, ZB, frequens,
30
De formis Cf. Comp. Fl. Germ. Ed, 2. LL. 1. p- 390.
Ord. Corvorvoracear. Juss.
Convolvulus sepium.
« Soldanella. W. in dunis uno loco co- piose. « arvensis.
Ord. Bozaarisear. Desv.
Cynoglossum officinale. ZB. frequens. W. Borago officinalis. ZB, ex hortis elapsa. Lycopsis arvensis. W. ZB. rarior. Symphytum officinale, Pulmonaria officinalis. W. rarior. Lithospermum officinale. ZB. passim frequens. « ‚_arvense, ZB. rarum. Myosotis caespitosa. Schultz, W. ZB. passim. Cf. Koch. Syn. p. 505. Sturm. Heft. 43. t. 8. v. Hall. 231e, p. 770, Bat. 566, « intermedia. Link. ZB. vulgaris. Sturm, LD CO, « hispida. Schlecht. W. Koch. Syn. p.506. Syn. M. collina? Rehb. in Sturm. t, 12 v. Hall. 2342. p. 772. Cum icone Sturm. speciminum meorum habitus non convenit; ob slylum vero calycemque brevem foliorumque disposilionem alienam, ad sequentem ea refer- re nequeo. « _ versicolor. Pers. W. Koch Syn. p. 506. Sturm. t‚ 13. A M. stricta diversa corolla versicolore, stylo exserto.
31
Hyosotis stricta. Link. ZB. rara. Syn. M. arvensis. Rchb. in Sturm. t. 15. 16.
Ord. SorLanear. Juss. Solanum nigrum. « dulcamara. « tuberosum. colitur. Hyoseyamus niger. ZB. passim. ZV. Datura Stramonium ZB. rara. ZV. Lycium barbarum prope Domburg, pariter ac in alis patriae locis, occurrit in sepibus cultum aut efferatum.
Ord. Verzasczar. Bartl, Verbascum Thapsus. Serophularia nodosa. « aquatica,
Ord, Anriarninear. Juss,
Linaria Cymbalaria. Mill, W. « _Elatine. Mill. ZB. frequens. S. « __ spuria. Mill. ZB. rarior. S. « minor. Desf, ZB. « _ vulgaris. Mill, ZB. non frequens. Veronica scuteliata, W.
« Anagallis.
« Beccabunga.
« Chamaedrys,
« « 2. umbrosa, ZB. in umbrosis,
Elatior , 2—3 pedalis, foliis summis petiolatis, racemis pluribus, Num V. Zamtifolia? Hayne. « officinalis, W. ZV,
32
Veronica Serpyllifolia.
« arvensis.
« « __ «, (V.) polyanthos. Thuill. in agris humidis,
« « __@. nana, Lam, in incultis aridis,
« triphyllos, ZB. rara.
« agreslis. Cf, Koch. Syn. p. 530. Sturm, XIV. t. 14. Comp. Fl, Germ, I. 1. p. 28.
« polita, Fries, ZB. minime rara.
Foliis cordato-ovatis , inciso-serralis , laevibus, subglabris ; laciniis calycis ovalis, acutis , nervosis, corollam coeruleam, concolorem aequantibus; capsula turgida, glanduloso-villosa , stylo exserto. Cf. Comp. Fl. Germ, [, 1, p.28. Sturm. t. 16.
Syn. V. didyma. Ten. Koch, Syn. p. 531. «Si haec unquam jure econjungatur cum V. « agresti, equidem sane nescio, quid species sit,” Fries, in Novit. Mant. 1. p. 8l.
« -— Hederaefolia,
Ord, Ororancuoar, Juss, Orobanche Galii, Duby. W. Syn. 0. caryophyllacea. Sm. v. Hall, 725.
Ord Rurnvanraacear. DC. * Melampyrum arvense. Ind. CL Ko ps in Bat. 189. Rhinanthus major. Ehrh. Euphrasia officinalis, « Odontites. « u B. flor. albis, ZB.
Ord. Larrarag, Juss.
Trib. Menthoideae. Benth. Mentha sylvestris. ZB, Bat 209.
83
Mentha aquatica. vulgaris, Bat. 165. « « g. pedunculata. v. Hall, « _ arvensis. ZB, vulgaris. S,
Lycopus Europaeus.
Trib. Satureïneae. Benth.
Origanum vulgare, * Thymus Serpyllum. ZV.
Trib. MNepeteae, Benth,
Glechoma hederaceum. « « B. majus. Gaud. ex Koch, Syn. p. 563. ZB, in umbrosis,
Trib. Stachydeae. Benth.
Lamium amplexicaule, W. ZB. « __ incisum, Willd, W. ZB, rarum. « purpureum, « album, Galeopsis Tetrahit. Stachys palustris. ZB. « « B. ambigua. (7.) v. Hall, 687. p. 814. Bat. 106, quam. etiam huc trahit Nolte. Novit. p.53. ZB. inter segetes. S, sy/- vaticam in insula nostra nusquam vidi, * Betonica officinalis. ZV. * Marrubium vulgare, ZB, ind, orn, Soutend am. Ballota foetida, Lam.
Trib. Scutellarineae. Benth. Scutellaria galericulata, ZB. rara, W.
Brunella vulgaris, NAT, TIJDSCHA, D, VII[. St, 1, 5
34 Brunella vulgaris. $. flor. laete roseis.
Trib. Ajugoïdeae. Benth.
Ajuga reptans. W. comm. am, v.d, Feen, Teucrium Seorodonia, W.
Ord. Vrrnesacear. Juss.
Verbena officinalis. vulgaris,
Ord. Pamruvracrar. Vent.
Lysimachia vulgaris. W. ZB, passim.
« Nummularia. Anagallis arvensis. « « B. fol. super. ternis, « « 7. calyciflora. ZB. Monstrum
elegans, de quo cf. Wimm. et Grab. Fl. Siles. 1. p 179. :
Primula acaulis. Jacq. W. Num indigena ?
Samolus Valerandi.
Glaux maritima,
Ord. -PruunacineaAr, Juss,
Statice Limonium. Armeria vulgaris, Willd.
« « B. pubescens. (7.) Dethard, Comp. Fl. Megapol. p. 28. ZB. RRC: maritima. Willd, S. ind. am, Dozy.
Ord, PrLANTAGINEAR, Juss.
Plantago major. « « B. bracteata. Bracteis foliaceis, «, « _ 7. minima. In marilimis,
35
Plantago lanceolata.
F « Ê- angustifolia. v. Hall. 198. g. p « 7. minima. v. Hall, 198. « maritima, « genuina, Koch, Syn. p. 598. « « fp. dentata, Koch;
« Coronopus.
Subclass. 4. MoNocHLAMYDEAE.
Ord, AmARANTHACEAE, Juss.
Arnaranthus Blitum. ZB.
Ord. Crexoronzear,. Vent.
Trib Salsoleae. C. A. Meyer.
Schoberia maritima. C, A. M.
elf fruticosa, C, A.M. W. ind. de Gorter. p 70.
Salsola Kali. W. ZB. rara.
Trib. Salicornieae, G. A. M,
Salicornia herbacea,
Ad procumbens. Sm. Ind. Dum. ap. v. Hall. p. 5. Diuturniori examine hoc genus in- diget. Interim prae alijs notabiles vidi, quae formae indicantur a Detharding, l, Lp. 3.
Trib Chenopodieae. GC. A, M,
Kochia hirsuta. Nolte. S. comm. am. Dozy. Chenopodium murale, ZB. rarum. « album. «. spicatum, Koeh. Syn. p. 606. Sturm. XVIL tab. 54. Syn, C. album, L. 3*
36
Chenopodium album, f, cymigerum,K o ch. S tu rm. tab. 55, Syn. C. veride. L. « polyspermum. a. cymoso - racemo- sum. Koch. Syn. p. 607. Sturm, tab. 60. Syn. C. polyspermum, L. « « B. spicato-racemosum. Koch. ZB. S. Sturm. tab. 61. Syn. C. acutifolium, Kit. Blitum rubrum, Rchb. Syn. Chenop. — L, « glaucum, Koch. Syn, Chenop. — L. Beta vulgaris. colitur, É
Trib. Atriplicieae, C. A. M.
Halimus Portulacoïdes, Wallr. vulgaris. Syn. Atriplex Port, L. v. Hall. 319,
« __pedunculatus. Wallr. ZB. uno alterove loco gregarie. Koch, Syn, p. 609. Nees ve Esenbeck. Gen. pl. Fl. Germ. fasc, VII. t. 13.
Syn. Atriplex pedunc. L. v. Hall. 3192. p- 780. Atriplex hortensis, ZB, rara (efferata?) Koch. Syn. p. 610.
« patula. Koch. ibid,
Syn. A. angustifolia. Sm, v. Hall. 323.
« « B. microcarpa. Koch, ZB. in arvis arenosis vulgaris,
Perigoniis vix semine majoribus, luculenter muriculalis,
« _ latifolia. Wahl. Koch. ibid,
Syn. A. patula. v. Hall, 322. Bat. 523. A.
kastata. Fl, Dan, 1286, sec. Rchb. exc. 3732,
87 Atriplex latifolia. $. mierocarpa, Koch, « « y. salina, Koch. Utraque in maritimis. « __hastata. Koch. Syn. p. 611. ZB. rarior.
Distinguitur foliis hastatis, profunde sinuatis, concoloribus, calycibus fructus sinuato-denta- tis, dentibus acuminatis.
« __ marina, L. Dethard. 1.1. p.24, Rchb. exsicc. 1473! ZB. rarior.
Syn. A. littoralis. Bat. 352! (et analysis ca- Iycis fructiferi irmmaturi,) Cf, quoque v‚ Hall, 824. in add.
Ab hae differt A. &ttoralis. L. foliis omni- bus linearibus, perigoniique fructiferi figura.
Ord. Porrcorear. Juss.
Rumex maritimus. ZB. Sturm, XVII. t. 17,
« palustris. With, ZB. Sturm. t. 18. Bat. 568, Dentes perigonii fructiferi lacinia anterio- re valvulae in hoc breviores, in illo multo lon- giores sunt.
« __ conglomeratus. Murr. Koch, Syn. p. 613.
Num huc B. acutus? v, Hall, 443; quo scilicet Engl. Bot. 724, pertinet, teste Koch,
« sanguineus, «, viridis, Koch, Sturm, t. 21, ZB. vulgaris.
Syn. A, nemorosus, Schrad. Nees. v. Esenb, Off, PA, 108, 109, 2, Vemolapathum 2 v. Hall, 440.
« « £. genuinus, Koch; Sturm. t. 22, ZB. semel,
Syn, R‚ sanguineus. v. H‚ 441.
38 Rumex obtusifolius. ZB, nonnullis. locis gregarie:
Sturm: t. 25 N. v.,Es. 106.
« _ pratensis. M, et K. ZB, uno loco, v‚ Hall, 44Aa. p. 792. N. v. Es, Suppl. 29!
«-_erispus.
« _ Hydrolapathum. Huds. ZB. uno loco. Koch. Syn. p. 614. v, Hall. 4382. p. 790. Sturm. t, 3l.
« __ Acetosa,
« Acelosella.
“Polygonum bistorta. ZV,
« Amphibium. «. natans, M back ZB, « « p- terrestre, Leers, W, ZB. « Lapathifolium. ZB. « « £. incanum. Koch. Syn. p. 617. ZB. passim, « « y. nodosum. ZB. Bat. 602 « Persicaria, « aviculare, « Convolvulus. « — _ -Fagopyrum. colitur. x « ‘Tataricum. ZV. ind, orn. van der
Trappen in Bat. 598, Ord. Eraracneag. R, Br, Hippophaë Rhamnoïdes. W, - Ord. Arrsrorocuriear. Juss. * Asarum Europaeum. ZV. Ord, Exrzerrear. Nutt.
« Empetrum nigrum, Ind, de Gorter. p. 265.
39
Ord. Eurmonsraczag. Juss. Euphorbia helioscopia. dk Paralias, ind, Dodon, p. 602. « Peplus. « exigua. « Lathyris. ZB, efferata ? Mercurialis annua,
Ord, Uaricear. Juss,
Urtica urens.
« _ dioica. Parietaria diffusa. M, et K, W. ZB. rara. Humulus Lupulus, Ulmus campestris. colitur.
« _suberosa. Ehrh.
« major. Sm. ZB, colitur. Rchb. exe, 1103.
Ord, Jucranpear. DG.
Juglans regia. colitur.
Ord, Curuuirenag, Rich, Fagus sylvatica, colitur. Quercus sessiliflora, S m. « pedunculata, Ehrh, coluntur, Corylus Avellana.
Ord. Sarrciseag, Rich, Salix fragilis. ZB, passim. Koch. Syn. p. 643. v. Hall. 1092. N. v. Esenb. Off. Pl, 91, « alba, N. v‚, Es. Suppl. 17. « « __@. coerulea. Koch. Syn. p. 644.
40
Salix alba. 7 vitellina, Koch. Syn. $. vitellina, L. v. Hall, 1091. N, v. Es. Suppl. 18. « __amygdalina, «. discolor. Koch. Syn. p. 644. Syn. S. triandra. L, v. Hall, 1088, Bat, 494, « _ monandra, Hoffm. Hist. Sal. 1787. Tab. I. f, 1,2, V.1. XXIIL 1. ZB, rarior, N. v. Es.
Suppl. 16. Syn. S. purpurea. Koch, Syn. p. 646, « _ Babylonica. « _ viminalis, « « B. angustifolia, « cinerea, Koch. Syn. p. 650.
Syn. S. acuminata, Hoffm, Tab, VI. XXII, f. 2. v. Hall. 1100. « _ caprea. « __aurita. « repens. a, vulgaris, Koch. Syn, p. 656. Syn. S. depressa. Hoffm. Tab. XV. XVI, _S. repens. Sm. v. Hall, 1095, « « B. fusca. Koch. Syn. S. fusca. Sm. non L., teste Koch; nam v., Hall. 1096? Sola haee species vere spontanea est; zepne omnes in varios usus colunlur. Populus alba. W. spont. ZB. culta. «__ tremula. ZB. rarius colitur. «__pyramidalis, Rozier. colitur. « _ nigra, W. « __monilifera, Ait, frequenter colitur.
ál
Ord. Berouringag, Rich.
Betula alba. Koch, Syn. p. 662. « « B. (B.) pendula, Roth, « « 7. (B.) verrucosa, Ehrh, « _ pubescens. Ehrh, coluntur. Alnus glutinosa, Gärtn. colitur,
Knee
Class. II. Endogeneae s. Monocoty- ledoneae,
Subclass. Ï. PHANEROGAMAE.
Ord, Arismacrar. Juss,
Alisma Plantago.
« « B. lanceolatum. ZB. rarum. Syn. A. Ranunculoïdes. Bat. 283, Specimina interdum occurrunt 11E pedalia.
« natans, ZB, uno loco,
Ord, Bvroxzazg. Rich,
Butomus umbellatus. WW.
Ord. Juxcaaingag. Rich. Triglochin maritimum, « palustre, Ord. Poramzear, Juss
Polamogeton natans. ZB. uno loco, « _ _« _ @- intermedius, (ò.) M. et K: ex Comp. Fl, Germ, I, p. 268.
42
Potamogeton. natans, ‚7. minor. (z) M. et K. ibid.
Utraque cum specie ipsa, at rarior, in, locis aqua derelictis,
« „crispus,
« pectinatus, ZB. vulgaris, Koch, Syn. p. 677. Rchb, exc, 12.
Syn. P. marinum. Bat. 152.
P. marinum L., qualis describitur ab auctt. cit., numguam apud nos observavi, Folia qui- dem “in supra. dicta «specie longitudine, latitu- dine, densitate variant, sed fructum maturum semper video lunatum, ecompressum, laevem, carinatum. _P. marinum. DG. v.-Hall. 225, p. videtur var, tenuifolia P. pectinati. L,
Ruppia maritima, ZB, frequens, N, v. Es. gen. fasc, VI. t. 12,
«___rostellata. Koch. Syn. p. 678. ZB. mi- nime rara. v. Hall. 227“. p. 716. Bat. 361. Zanichellia palustris, «. major. Koch, Syn. p. 679.
« « B. repens. Koch,
« « 7. stipitata. Koch. ZB.
Ord. Narapear, Link.
Zostera marina. ZB. frequens. N. v. Es. gen. fasc,
VL t. 14, £, 15 — 20.
« « ___@. angustifolia, Meyer. Chloris Hannover, 1836. p. 529. Dan. t‚ 1501. ZB. in fundo arenoso Scaldis infer. frequens. Syn. Z. minor. Nolte ap. N. v. Es, tab, cit. £, 1—14, A specie non nisi „magnitudine. diversa; vix nempe ést pedalis ,multoque illa tenerior, quae 2 —3 pedalis esse solet.
wm nd nnen
43
Zostera nana. Roth. ZB. In iisdem locis cum antecedentis var, }. promiscue crescens, cujus ideo modificatio ex solo vel aqua esse nequit.
Caule compresso, reptante , geniculis incras- satis, foliis uninerviis, stipulis membranaceis, spathae pedunculo fliformi, superne vix latio- re, compresso. Koch. Syn. p. 680.
Syn. Z. uninervis. Vahl, non Rchb. exc. 2%. p. 137. secundum add. diagnos. ; Z. Volti. Hornem, Dan. t. 204l.: quod quidem Syn. suspectum, quia eo utitur N, v. Es, in analysi cit. var. @. Z. marinae. 8
Folia sterilia revera spithamaea , sed pedun- culi spatham gerentes, breviores , digitales.
Procul dubio magna copia in syrtibus nostris erescit, cujus quippe folia marcescentia, nigra autumno ineredibili quantitate a maris undis in litora nostra rejiciuntur, ibique cum _Algis aliisque plantis marinis coacervantur.
Ord, Lexnacrear. Link, Lemna minor. « gibba.
« _ trisulca,
Ord. Trrnaczag. Juss.
Typha latifolia, a angustifolia. ZB, passim. Sparganium ramosum, Huds,
4Â
Ord. Anoïprar. Juss.
Arum maculatum. (e). W. comm. am. de Marrée. * Acorus Calamus. ZV.
Ord. Oacuipzrar. Juss,
Orchis Morio. « _ latifolia. « « B. pallidiflora. ZB. * Ophrys muscifera, Huds. W. teste ill de Wit- te van Citters ap. v. Hall. p. 853. Epipactis latifolia. All. ZB, vulgaris. « _ palustris. Crantz. W. ZB. Listera ovata, R. Br.
Ord. Irrprar, Juss,
Iris Pseudacorus.
Ord. Amaryruimear, R. Br,
Galanthus nivalis. ZB,
Ord. Asranacrar. Juss.
Asparagus officinalis.
Ord. Lirracear. DC,
Tulipa sylvestris. W, rara. comm,am. de Marrée. Ornithogalum umbellatum. W. ZB. frequens, « nutans. W.
(a) A. Italicum. Mill, occurrit etiam prope Goes, ex horto quodam aufuga, indigenis stirpibus non annumerandum,
45
Scilla bifolia. W. in fossis exsiccatis nemorensi- bus rara. Comm. am, de Marrée.
Bulbo bifolio, foliis patentibus recurvatisve, lanceolato-linearibus, canaliculatis, in apicem teretem complicatis , scapo tercti, pedunculis e_ rectis, (racemoso-corymbosis) , bracteis nullis, Koch. Syn. p. 714. Engl. Bot. 24. secundum Comp. Fl. Germ, IL. p. 591; cujus auctt, Dan. t. 568 citant ad S. werzam, Huds,
« nutans, Sm. W. non rara. « « B. flor. carneis. W,
Allium ursinum. W. comm. am, de Marrée., « _ vineale,
* « _ oleraceum. S, ind. am. Dozy.
Muscarí botryoïdes. Mill. W. comm, am. Er me- rins,
Ord: Juxcaczar, Bartl.
Juncus maritimus. Lam. ZB. suis locis copiose. Sturm. XVI, t‚, 12! Rchb, Fl, exsicc. 1411! « _ conglomeratus. W. Sturm. t. 8.
« « B. effusus. Hoppe. sec. Comp. Fl, Germ. I. p. 557. ZB. in humidioribus. « __ effusus. ZB, Sturm. t. 9. Bat. 84, Syn. J. subuliflorus. Drej. Hafn. 362. « _diffusus. Hoppe. Koch. Syn. p. 727. Sturm. Heft. 77, t. 10. Sprengel. Syst. veget. IV. 2. p. 138. W. in dunarum arenosis humidis. Omnibus notis J. effwso et glauco inter- medius, Floribus hexandris, majoribus, ob- scurioribus , culmo striato“, medulla laxiore farcto, ab illo; ab hoe culmo viridi, tenuius
46
striato, firmiore medulla repleto distinguendus,
Syn. J. effusus. Drej. Hafn. 363. ex add. Diagn.; Schumacher. Enum. plant, Saelland- 1801. 326.
Juncus glaucus. Ehrh, Koch. Syn. p« 727. Sturm. XVI. t. 10. ZB, vulgaris. « « £. (J.) paniculatus. Hoppe. Koch. 1. 1, Sturm. Heft. 77. t. 16. ZB. W. Forma luxurians, ut videtur, in humidis um- brosis occurrens, ibique, nec tamen in locis magis aperlis , specie ipsa pallidior.
Vaginas basilares in utroque semper video in- fra atropurpureas, sensim versus apicem in co- lorem ochraceum transeuntes,
* «_ _obtusiflorus. Ehrh, ind. Dum, ap. vs Hall. 421.
* « __acutiflorus, Ehrh, ind, Dum, ap, v. Hall. 423. « lamprocarpos. Ehrh. ZB. vulgaris, Sturm. sA21 « « p. anthela supradecomposita, pedunculis valde elongatis. Meyer. Syn. Jun- corum. 1622. p. 23. ZB. ad ripas fossarum. « « 7. glomerulis magnis 3—8, remolis, In subhumiklis. « « Ò, caule radicante, Meyer. p- 24. In inundatis. « « &. perigonìi phyllis in folio- rum fasciculos densos abeuntibus. Cf. Schrank. Baierische Flora. 1789. 1. p. 615. ZB. in areno- sis subhumidis. « __compressus, Pers, W. frequens. ZB. rarus.
47
Syn. J. bulbosus. v. Hall. 429; non Lv, qui ad seq. pertinet, teste Meyer. Chl. Han. p. 569. Sequente apud nos 2—3 hebdomades serius floret,
Juneus compressus. }. elongatus, Anthela- supra- decomposita, laxa, culmo 2—3E pedali. ZB. ad margines fossarum.
Syn, J. compr. B. scapigerus. Meyer. Syn. p: 46.
« _ Bottnicus, Wahl. ZB. vulgaris. v. Hall. 429s. p. 790.
Syn. J. Gerardi. Lois. Koch. Syn. p. 731. Sturm. t. 13. Rchb, Fl. exsicc. 1413. Utrius- que specimina in hoc herbario graciliora sunt, quam umquam in argillosis salsis apud nos vidi. Ibi autem non raro 1£—2 pedalis evadit, om- nibusque partibus obesus et robustus, dum prae- cedentis quoque var. @. tenuis semper est et gracilis.
« _ bufonius, Luzula campestris. DC.
Ord. Crrenacgag, Juss.
Schoenus nigricans. W. Heleocharis palustris, R. Br. « « _@. minor, RS. v. Hall. 59. p. « uniglumis. Link, ZB, unico loco magna copia, „Sturm, Heft. 78. t. 10! Dan, t. 167, teste Nolte, Novit. p. 7, Scirpus selaceus. W. « _ Tabernaemontani, Gm, ZB, vulgaris. « __marilimus,
48
Scirpus maritimus. «. compactus (non raro spi- ca unica.). Rchb, Fl. exsice. 1506,
« « B. macrostachys. ZB. rarior. Scheuchzer. Agrostographia. 1719. Tab, IX. f. 7. 8. .
* « _ compressus. Pers, ind. Dum. ap. v. Hall. 45. Eriophoron angustifolium. Roth. W. ZB. Carex arenaria. W. « « pg. elata. W. culmo debili, 2 pedali. « __disticha, Huds. ZB. frequens, Syn. C. intermedia. Willd, v, Hall, 1015, « __ vulpina. « __muricata, ZB, vulgaris, « _leporina, caespitosa, « __glauca. Scop. ZB. vulgatissima. * «_ distans, W. ind, am, Wttewaal. « laevigata. Sm. ZB, vulgaris. Sturm. Heft, 55. t. 10. Syn. C. beligularis, DG. v. Hall. 1036, « … Pseudocyperus. « __riparia, Curt, « _ hirta, « « __@. sublaevis, Horn,
Ord. Graminear. Juss.
Trib. Pantceae. Kunth. : Setaria verticillata, Pal. de Beauv. ZB. rara. Anno 1835 indigenam reperìi, ex quo tem-
pore non amplius obvia fuit. « viridis, PB. ZB,
49
Trib. Phalarideae. Kunth.
Phalaris Canariensis. efferata.
« arundinacea. Hierochloa odorata. Wahl. W. ZB. Anthoxanthum odoratum.
ze « B. paniculatum, v. Hall, 24. B. Bat. III. a « 7. villosum. v. Hall, 24. 7. Trib. Alopecuroïdeae, Koch. Alopecurus pratensis. WV. : « agrestis, ZB. vulgaris. « « _ B. viviparus, ZB. rarus, « geniculatus,
Phleum arenarium. W. « _ pratense.
« « B. (P.) nodosum. L.
« « _ 7e radicans. ZB. in graminosis, Culmo gracili, elongato, ex geniculis radicante, « « ò. repens. ZB. in arenosis hu- midis.
Radice repente, stolonifera, Num P, stolos niferum? Host. Rchb, exc. 189. 7.
Trib, Chlorideae. Kunth,
Spartina stricta, Roth. W. ZB. gregarie in ri- pis limosis Scaldis inferioris, Koch. Syn. p. 779, v. Hall, 672. p. 754. N. v. Es. gen. fasc, XI, t. 19, £, 1—3,
sar. riupscunR. D, VIII. St. 1, he
50
Trib. Agrostideae. Kunth.
Agrostis vulgaris. With. Sc hrader. Fl, Germ: 1806. p. 206. Tab. IL. f. 3. « alba, «. floribus albis vel albidis. Schrad.
« « B. floribus purpurascentibus. Schrad, ‚p. 209. Tab. IL f. 1. « « 7. gigantea, Comp. Fl, Germ. I.
„p. 12, 2.7. Koch. Syn. p. 781. 1. p. Forma umbrosa, panicula pallida, floribus muticis, culmo elato,
« «& _ò. aristata. Panicula colorata, arista geniculata , florem longe superante. « « _« stolonifera. (7.) Koch, Robusta,
reliquis ‘hispidior, nec tamen stolonibus diver- sa, quae reliquis eliam sunt, Syn. 4. diffusa. v. Hall, 79. Apera spica venti, PB. Calama grostis lanceolata. Roth, W. ZB. c Epigeios. Roth. Ammophita arenaria. Link, W.
Trib. Arundrnaceae. Kunth.
Phragmites communis. Trin.
Trib. Avenaceae, Kunth,
Corynephorus canescens. PB, W. Holcus lanatus.
«mollis, Arrhenatherum elatius. M, et K, « «__ @, bulbosum, Koch, Syn.
p. 793. ZB, passim.
Avena sativa. colitur. « _ fatua, ZB. passim vulgaris. « _ flavescens. ZB, NB. vulgaris. « __ praecox, PB. W. * Melica ciliata, W. ind, doet, van Hertum ap. v. Hall. p. 861.
Trib. Festucaceae. Kunth,
Briza media. ZB. rarior, Poa annua. « _trivialis, « pratensis. «. latifolia, Weihe. v. Hall. 108, « « B. anguslifolia. Gaud. « « 7. variegata, v. Hall, u compressa. ZB, Glyceria spectabilis, M. et K‚
« fluitans.
« __ distans. Wahl. ZB. copiose, v. Hall. 113. Bat. 381.
« « B. coarctata, ZB. rarior,
Culmi foliosi decumbentes, folia lata, plana, brevissima , panicula subsecunda , coarctata , spiculis subsessilibus , rami fructiferi angulo acuto a culmo distantes,
« maritima. M. et K,‚
Dactylis glomerata. a d p. abbreviata, («.) Drej. Hafn. 126. «.
Humilior, glauca, glomerulis, inferioribus sub-
sessilibus, ZB.
Cynosurus cristatus,
Festuca heterophylla, Lam. Koch. Syn. p. 813, ZB. ad margines fossarum rara.
he
52
A seg. differt: foliis culmeis planis, radicalibus
longissimis setaceis, radice fibrosa, Festuca rubra. ZB. vulgatissima. « « B. villosa. Koch. ZB. in arenosis.
Syn. PF. dumetorum. L. F. rubra. B. dume= torum. v. Hall, 154, 9. p. 760,
« ___arundinacea. Schreb. «__elatior. Brachypodium sylvaticum, R. et S. W. ZB. S.
Oeccurrit spiculis glabris, scabris, pubescen- tibus.
+ Bromus nitidus, Dum, ap. v. Hall. p. 716.
A Rchb. trahitur ad B. multiforum, Sm., et quidem ad B. velutinum. Schrad., illi ceu var. subscriptum. Cf. quoque v. Hall, p. 758. 760.
« mollis.
Magnopere variat habitu : occurrit enim, prae- ter formam vulgarem, panicula magis minusve effusa, et pusillus spicula 1—2, etelatus, pani-
- eula depaupetata, spiculis 12—16floris sub- sessilibus, vaginis superioribus glabrescentibus. « __ arvensis. ZB. vulgaris, Fallor, ni sub hoe lateat B. commutatus. Schrad., ulteriori observatione extricandus, « sterilis.
« tectorum. W.
« racemosus. ZB, rarior.
Trib. Hordeaceae, Kuntb,
Triticum vulgare. Vill, «. aeslivum. « « g. hibernum, coluntur.
55
» Triticum junceum. ind, Dum, ap. v‚ Hall. 161, NK acutum. DC, ind. Dum, ap. v. Hall. 162. « « _ B. affine. Dethard, Novit. Fl. Megapol. ined. ap. Rchb, exc, 103. add, p. 140. W. Spiculis numerosis obtusioribus, rhachi laevis- sima , foliis planis supra scabriusculis. Mik obtusiflorum. Dum, ap. v. Hall. 163. Syn. Agropyrum intermedium. Host. sec. Rchb. exc. 99e, p. 140.
« repens. «. subulatum. flor. subulatis.
« « B. aristalum, flor. aristatis,
« a _7- obtusum. flor. obtusis.
« « __ò. glaucum, flor. obtusis, mu- ticis.
Syn, Frit. firmum. Presl.
« «& __& arenarium, glaucum , flor.
obtusis , foliis apice involutis, horizontaliter di- stantibus , rigidis.
Syn. Tril, repens maritimum. Koch.et Ziz.
« « __ 6. caesium. valvis spiculam ae- quantibus, flor. longe aristatis. Bat. 607. _
« littorale, Host, Rchb. exc. 99%. p. 140. ZB.
Multo elatior praecedente, folia rigidiora, angustiora , asperiora, magis convoluta, rhachis glabra, valvae acuminatae, spiculam subae- quantes,
Secale cereale, colitur. * Elymus arenarius, ind. Dum. ap. v. Hall. 167. Hordeum vulgare, colitur,
54
Hordeum murinum, « nodosum. Koch. Syn. p. 827. Syn. H. pratense. Huds. v. Hall, 171,
« maritimum. With. ZB. frequens. Lolium perenne, v. Hall. 158. « « B. (L.) tenue. L. « « __ 7. (B-) cristatum. Pers. ZB, ra- rum. Scheuchz. Agrostogr. Prodr. Tab, II. £, 1, « « _Ò. ramosum. ZB. frequens.
« __arvense. With. ZB. passim inter Linum. Lepturus incurvatus. Trin, ZB, copiose. W,
Quid Z, sfrigosus Dum. sit, ignoro. Sac» pissime inter gramina altiora oecurrit Z, @ncur- vati forma major, gracilior, spicis elongatis, rectiusculis, quae varietas ex loco dicenda est, Caeterum a specie illa Dum, distinctissimam esse Rottbölliam erectam Savi. (ZL. flifor- mem. Trin.), optime patet ex Sprengelii diagnosi in Syst. Veget. IL. p. 269, qua huic adseribitur radix perennis, valva obtusa. Cf, v. Hall. p. 762,
Subclass. 2. CRYPTOGAMAE.
Ord. Frrrces. DCG,
Polypodium vulgare. ZB, vulgatissimum, Aspidium Filix mas. Sw. ZB. passim,
« dilatatum. Sw. W. Asplenium Ruta muraria. ZB. Ophioglossum vulgatum. W.
55
Ord. Eoquiseraczeag. Rich.
Equiselum arvense, « palustre. « limosum. ZB.
Plantarum cellularium tenuem, quam nunc ha- beo, messen huic enumerationi addere nolo. Est vero mihi animus in posterum eas communicare si« mul cum vascularibus novis, quas diligens regio- nis nostrae studium, fautorumque et amicorum benevolentia mihi suppeditet,
|E: SM VNS
OVER DE
DARMVLOK JES,
voLrGEns ProressoR BERRES,
MEDEGEDEELD DOOR
J.N. RAMAER, xm. pe
De onderzoekingen van Professor Brrrrs, te Weenen, betreffende den. bouw der vlokjes van het darmkanaal, verspreiden zoo veel licht over de natuur en de verrigtingen van deze werklui- gen, dat wij het ons tot eenen aangenamen pligt rekenen, dezelve, nog voor dat zij door den be- roemden Schrijver zijn bekend gemaakt, ter ken- nisse van het publiek te brengen. Vooraf echter zij het ons vergund, eenige regels te wijden aan de algemeene hoofdpunten van de leer diens be- roemden Geleerde, om ook verstaanbaar te zijn voor diegenen, welke zich niet bekend maakten met 's mans onderzoekingen en nasporingen in. het gebied der microscopische ontleedkunde.
De doormeter der slagaderen wordt kleiner bij iedere verdeeling , welke zonder eenige bepaalde orde geschiedt en eene eenvoudige boomtakachti- ge verdeeling is; het slagaderstelsel eindigt met de capillaire slagaderen, die het bloed voeren in
57
het eigenlijke haarvaatstelsel, dat door Br nes systema intermedium genoemd is, en aan het- welk wij den naam van middelvaatstelsel zullen geven ; de slagaderen dienen slechts om het bloed van het hart naar de peripherie (in tegenoverstel- ling van het hart als middelpunt) te brengen, waarom zij niet ten onregte met de buizen der waterleidingen worden vergeleken; uit dien hoof- de zijn zij voorzien van dikke wanden, welke, behalve van het aan alle vaten des ligchaams toe- behooread inwendig vaatvlies, nog van het cel- vlies en het eigenaardige veerkrachtige slagader- vlies voorzien zijn. Deze wanden nemen te gelij- ker tijd met den doormeter der vaten aan dikte af, zoodanig dat het veerkrachtige vlies in de kleinere takjes niet meer wordt opgemerkt en de capillaire slagaderen nog slechts van eene hoogst- dunne laag van ecelgewijsweefsel omgeven zijn; zoodat de wanden der capillaire slagaderen reeds doordringbaar worden , en deze reeds kunnen toebrengen tot de voeding en de verrigtingen van het orgaan, in hetwelk zij zich verspreiden; ook merkt men op , dat de vertakking der laatste slagaderen allengskens meer overeenkomst krijgt met de eigenaardige verspreiding van de middel- vaten des orgaans, ofschoon men in dezelve al- tijd de boomtakachtige verdeeling der slagaderen blijft waarnemen; de aderen dienen , even als de slagaderen, voor de voortleiding des bloeds , maar zijn, daar haar getal grooter is, en zij nict aan de eerste werking van het hart zijn blootgesteld, van minder sterke wanden voorzien ; overigens
58
vindt men ook in de aderen, dat de wanden in evenredigheid zijn van den doormeter der vaten, zoodat ook de capillaire aderen, die moeijelijk van de capillaire slagaderen zijn te onderschei= den, maar waarschijnlijk in grooter aantal, dan de capillaire slagaderen aanwezig zijn, nog gele- genheid geven voor de doorzweeting van de voc- dende deelen des bloeds, en daardoor ook reeds toebrengen tot de voeding en de verrigtingen des orgaans, in hetwelk zij zich verspreiden. Tusschen de capillaire (d, i. de kleinste) aderen en slagade- ren bevinden zich de middelvaten (vasa intermedia); het is niet onbelangrijk te doen opmerken, dat er, behalve de anastomosen, welke de slagaderen even als de aderen onderling vormen, ook anastomosen tusschen de capillaire aderen en slagaderen wor- den aangetroffen, waardoor het mogelijk wordt dat het bloed, zoo er eenige oorzaak bestaat, die deszelfs overgang uit de slagaderen in de aderen door de middelvaten verhindert, niet in deszelfs loop worde gestuit. Het middelvaatstelsel onder- scheidt zich door de volgende eigenschappen :
L. Terwijl de slagaderen en aderen bij iedere verdeeling der takken kleiner worden , verandert de doormeter der middelvaten niet: in hoe verre dit in verband staat met de grootte der bloedbol- letjes, is mij onbekend, maar het is zeker, dat de doormeter der middelvaten het grootst is bij de dieren, welke de grootste bloedbolletjes hebben.
IL. De verdeeling der middelvaten is niet boom- takachtig, zoo als die der aderen en slagaderen, maar is meer eene nelvormige uitbreiding, die zich
59
in ieder orgaan in het bijzonder zoo eigenaardig verhoudt, dat men het orgaan zonder de minste moeite erkent uit den vorm der maasjes van het vaatnet en de wijze van deszelfs uitbreiding.
HL, De wand der middelvaten bestaat slechts uit een allerfijnst vliesje van de gladde vaathuid, waardoor het mogelijk is, dat het bloed aan den invloed der zenuwen worde blootgesteld, hetgeen de eerste noodzakelijkheid is voor de voeding des ergaans en de uitoefening van deszelfs verrigtingen.
De middelvaten komen onder twee vormen voor , namelijk van de lis en het maasje. De eerste is een vaatje, hetwelk zich verheft boven de opper- vlakte van de capillaire slagader, waaruit het ont- springt, zich dan ombuigt en weder naar de nabij- heid van zijnen oorsprong terugkeert, om zich met eene capillaire ader te verbinden, waardoor eene soort van U gevormd wordt, die in lengte en breedte in de verschillende organen verscheiden is. Het maasjesvat is een vaatring, welke in vereeni= ging met soortgelijke vaten een vaatnet vormt, hetwelk naar gelang van de grootte der vaatringen, derzelver vorm, de wijze van verbreiding, enz. de duizenderlei verscheidenheden kan opleveren, die het kenmerkende der vaatverspreiding in ieder or- gaan in het bijzonder daarstellen. Het is opmer kenswaardig, dat deze beide hoofdverrigtingen van vorm de uitdrukkingen zijn van de twee hoofd- verrigtingen des dierlijken Jigehaams ; want men vindt de lisvormige vaten alieen dáár, waar het gevoelsvermogen in hoogen graad ontwikkeld is, terwijl men het mazennet dáár aantreft, waar
60
afscheiding en voeding werkzaam zijn, en wel met dit onderscheid , dat een in de diepte door- dringend net der voeding, een, dal in eene effe- ne vlakte uitgebreid is, der afscheiding gewijd is; iu sommige organen, in welke de beide verrig- lingen van gevoel en afscheiding gepaard gaan , vindt men het lis- en mazenstelsel vereenigd, zoo als b. v. in de slijmvliezen van tong, neus, oog , enz., de huid en meer anderen.
Ofschoon de bloedvaten alleen dienen, om het bloed te voeren naar, en te doen stroomen door de plaatsen, waar hetzelve voor de voeding en de verrigtingen dier deelen kan dienstig zijn, zoo worden juist daardoor de middelvaten de uit- drukking van het leven, en men kan zeggen, dat het werkzame deel des orgaans zich bepaalt tot die plaatsen, waar de middelvaten worden aan- getroffen ; want deze zijn omgeven door eene stof, welke uit microscopische bolletjes bestaat, en door Berres moleculen-massa genaamd is. Welke de verrigting en het nut van deze moleeulenstof zijn, is moeijelijk te bepalen, maar het gaat vast, dat er uit of tusschen deze bolletjes buisjes hun- nen oorsprong nemen, welke eenen doormeter van ongeveer zoos van eenen duim hebben. Men onderscheidt twee soorten van buisjes, van welke de eene altijd min of meer de rigting der regte lijn volgt, zich nooit met andere buisjes verbindt, maar door nevenplaatsing grootere takjes en tak- ken vormt, van welke ieder uit eene ontelbare menigte van oorspronkelijke buisjes bestaat; de andere buisjes, die geenen bepaalden loop vol
61
gen ‚ maar eene slingerende rigting hebben , monden onophoudelijk met buisjes van dezelfde soort in , en nemen bij die vereenigingen allengs- kens in omvang toe, om eindelijk de grootere stammen der watervaten te vormen; de regtlijni- ge, niet inmondende buisjes zijn de primitieve ze- nuwdraden. Uit dezen oorsprong der waterva- ten verklaart men gemakkelijk, hoe het mogelijk is, dat men dezelve met kwikzilver kan vullen, door eenvoudiglijk het uiteinde der inspuitingsbuis in het parenchyma des deels te plaatsen, door- dien men ligtelijk de opene mondjes van de water- vaten aantreft, die aan het kwikzilver de gelegen heid geven, om in de grootere takken te geraken; maar ook daardoor is de wederkeerige werking van bloed en vaste stof te verklaren, want, ter- wijl het bloedvocht, door de pori van de wan- den der kleinste bloedvaten doorzweetende, aan den invloed der zenuwen wordt blootgesteld en de stoffen levert voor de voeding des orgaans, d. i, voor de vorming der moleculenstof , worden de overvloedige deelen door de inzuigende mond- jes der lymphatische vaten opgenomen en langs den bekenden weg weder in den bloedstroom ge- voerd, Evenwel is het niet alleen uit de inwen- dige deelen, dat er voedingsstoffen door de wa- tervaten in het bloed worden gebragt, maar het zijn vooral de oppervlakten des ligchaams, welke met de buitenwereld in aanraking zijn, die door de natuur tot hoofdwerkplaatsen der opslorping bestemd werden, en wel hoofdzakelijk dat ge- deelte van het darmkanaal, hetwelk wij onder
62
den naam van dunne darmen kennen, door na- melijk dit deel zoodanig in te rigten, dat zich op deszelfs slijmvlies het grootst mogelijke getal van inzuigende mondjes op eene kleine uitgebreid- heid opene: dit heeft zij bewerkstelligd door mide del van de darmvlokjes, die het onderwerp van deze beschouwing zijn,
De darmvlokjes zijn kleine verhevenheden, die boven de oppervlakte van het slijmvlies der dun- ne darmen uitsteken , in verschillende individuen niet altijd in vorm overeenkomen, de lengte heb- ben van E—l lijn, en de oorzaak zijn van het fluweelachtige voorkomen van het slijmvlies der dunne darmen. Hun getal wordt door sommigen op 500,000, door anderen op 1,000,000 berekend, en Mecker stelt hetop vier millioen ; dit nogtans is zeker, dat zij in grooteren getale in het twaalf- vingergedarmte dan in de lagere deelen der darm- buis worden aangetroffen; ook vindt men dezelve reeds in het poortiergedeelte der maag; maar hier zijn zij zeer klein en hebben, ten minste in al de praeparaten, die mij voor oogen kwamen, eene kegelvormige gedaante. Aangaande het inwendig maaksel van de darmvlokjes heerscht de grootste verscheidenheid bij de verschillende schrijvers: daar zijn er (Bruxser), die dezelve voor vliezige buizen verklaard hebben; Leruwenrnoek geloof. de, dat zij tot het spiervlies behooren; anderen (Herveriros, Hewson) hielden dezelve voor kleine Kerckringsche kleppen; volgens Mascaarxrt bestaan zij uit een net van bloedvaten en kleine waterva= ten, hetwelk bedekt is met een zeer dun vlies,
63
dát uit watervaten bestaat; Rasrar vergelijkt de- zelve met de ademhalingswerktuigen der lagere diersoorten; Lieseakünn beweerde, dat de vlok- jes hol zijn en eene soort van flesch vormen, die zich met ééne opening aan de punt van het vlokje in het darmkanaal opent; deze flesch met hare opening is het begin der watervaten eu rondom dezelve verspreiden zich de bloedvaten; anderen (HuxreR, Cauiksnask, Henwie, Breuer LAxD) niet te vreden met eene enkele opening; namen er meerdere aan, en Cruiksnanrk en Hux- mer beweren er meer dan twintig gezien te heb- ben. De slrijdvraag over het al of niet aanwezig zijn van eene opening aan het uiteinde der vlok- jes, bleef tot in de laatste jaren toe een onderwerp van oneenigheid tusschen de geleerden, en werd alleen door vele, meer belangrijke physiologische vraagpunten voor eenigen tijd op zijde gesteld; maar nog is men het niet regt eens over deze zaak, en met verwondering leest men, dat J. Mür- ven (Physiol. 1. 1835) zich op p. 250 en 252 tegen het bestaan der openingen verklaart, en op p. 254: « ofschoon met sterke terughouding en veel mistrouwen’’ herhaalde waarnemingen me- dedeelt van door hem over de geheele oppervlak- te der vlokjes heen geziene openingen, waarna hij zijne lezers in het onzekere laat of er openin- gen bestaan, dan niet, daar hij zegt: « Die « Darmzotten, mögen ste nun Oef nungen ha- «ben oder nicht, können unmöglich die einzi- « gen Organe der Hinsaugung seyn , da sie so « vielen Thieren fehlen,' Ook Anxoup laat ons
6í
in het onzekere over de openingen der darmvloks jes; maar het schijnt, dat de meesten der tegen= woordige physiologen zich voor het niet bestaan der openingen in de darmvlokjes verklaren (a). Berres leert het volgende: de capillaire slags aderen, welke aan de grondvlakte der vlokjes verloopen, geven het bloed aan het mazennet van middelvaten , hetwelk de oppervlakte van het vlokje bedekt; de middelvaten storten hun bloed uit in de capillaire aderen, die zich veldra tot een vrij aanzienlijk adertje vereenigen, hetwelk midden door de lengte-as van het vlokje loopt ; de middelvaten gaan over in de capillaire aderen aan het vrije uiteinde van het vlokje, alwaar zij zich ombuigen, hetgeen ten gevolge heeft, dat er een klein kuiltje aan de spits van het vlokje ontstaat, hetwelk de aanleiding schijnt te hebben gegeven tot het aannemen van eene opening aan het uit- einde van het vlokje, en waarbij de vruchtbare verbeelding van LieserKünn nog eene flesch ge- voegd heeft, enz. ; tusschen de middelvaten vindt
Knee tent
(a) Wij hebben onze lezers niet willen vermoeijen met de wijdloopige uiteenzetting van de denk- beelden der verschillende natuurkundigen over het wezen en de verrigtingen van de darmvlok- jes, daar men dezelve in bijna al de grootere handboeken der physiologie aantreft. Voor die- genen, welke zich met de litteratuur van dit on- derwerp wenschen bekend te maken levert T. Hinpenranpt’s Mandb. d. Anatomie des Men schen, besorgt von E.H. Wenen, IV B. p. 177 en 275, eene rijke bron op.
65
men ook hier de moleculenstof, uit welké zoo» wel zenuwen als watervaten hunnen oorsprong nemen ; deze laatsten vormen weldra eenen vrij aanzienlijken tak , die naast de ader door het midden van het vlokje heenloopt, en, zich met anderen van zijne soort verbindende, de grootere watervaattakken der ingewanden helpt vormen (a). De vlokjes zijn met een zeer dun epithelium be- dekt en hunne grondylakte is omringd door eenen kring van slijmfollikels, welker mondjes zich als kleine openingen in het slijmvlies, dat de vlokjes aan hunne grondvlakte verbindt, vertoonen. (Zie hierover hetgeen Mürrer zegt in zijne Phystol. I. S. 254). De vlokjes zijn dus niet de eenige orga- nen der opslorping , zoo als ook Mürrer in de bo- ven aangehaalde plaats aanmerkt, op grond van derzelver afwezigheid in verscheidene dierklassen; maar zij zijn te houden voor middelen ter vergroo-
(a) Wij herinneren hier aan de waarneming van Crv- VEILHIER, welke, wel is waar, door velen (Cf, SEBASTIAN, Phystol. special. 8 153.) betwijfeld wordt, maar als eene schoone bijdrage kan be- schouwd worden tot bevestiging van de leer van den Weener hoogleeraar; zie hier wat Cruvrru= HIER in zijne „Anatomie pathologiqgue du corps humain, Z2me livraison, medédeelt omtrent eene tuberkelvorming in de lymphatische vaten van het darmkanaal, welke hij daardoor tot in de vlokjes vervolgen kon: »Ze même vaisseau lacté precevait sucvessivement les vaisseaur de trois val- »vules conniventes. Arrivés près du bord libre de »ces valvules, les waisseaur lactés se terminaient
NAT. Tijnscra, D, Vill, St, 1, 5
66
ting van de inzuigende oppervlakte. der darm- buis («) : op welke wijze dit geschiedt, kan men gemakkelijk uit het bovenstaande begrijpen: want
»par deur, trois, guatre, ordinatrement par trois „branches. J'étais bien près de leur origine; je »ne la cherchais cependant pas cette origine que »je regardais comme impossible à démontrer, vu »binutilite des efforts de tant de laborieux inves »tigateurs; mats voulant étudier à la loupe et au »soleil les points noirs dont les papilles intestina- »les étatent tachetées à leur sommet, je ne fits pas »peu surpris de voir à cóté de ces papilles notres »d'autres papilles jaundätres dans 'épaisseur des= »guelles était un vaisseau blanc gui en parcourait »toute la longueur et se terminait près du sommet »de ces papilles, tantöt par une eztrémité déliée, »tantöt par une sorte de renflement. C'était un »beau spectacle que la vue de ces racines lactées, »yflottant sous Veau, libres de toutes parts à la ma- »nière des racines chevelues: deux, le plus souvent » trois racines lactées se réunissaient pour consti- »tuer unde ces vaisseaur parallèles que Von voyait »dans lépaisseur des valvules conniventes. Tous » ces vaisseaur parallèles, gui mont paru s’anasto= »moser rarement entre eur, venaitent se rendre à »un vaisseau plus volumineuxr qui longeait le bord »adhérent de la valvule connivente. Dela réunion »de ces derniers vaisscaux en naissaient d'autres »plus volumineux qui rampaient dans l'épaisseur »des parois intestinales, dont ils fraversatent suca » cessivement les diverses couches pour venir se ra- »mifier sous la membrane péritoncale et se rendre »en definitive aux ganglions mesenterigues ”
A. Meekeren, (Ueber die Willosa des Menschen und einiger Thiere, in J. F. Meekru's deutsches Ar-
67
het melksap (chylus , geheel geschikt om opge= slorpt te worden, komt met de inzuigende mond- jes van de oppervlakte van het vlokje in aanra= king, en dringt misschien gedeeltelijk tusschen de moleculenstof door, alwaar het ook inzuigende mondjes aantreft : aldus opgenomen zijnde, is het in de watervaten, door welke het, zoo als be- kend is, weldra in den bloedstroom gevoerd wordt; welke evenwel de bewerktuiging van de inzuigende mondjes is en wat er eigenlijk bij de opslorping gebeurt, is minder gemakkelijk te be- palen en hieromtrent verwijzen wij naar de hypo- thesen der physiologie, die dit onderwerp meer opzettelijk behandelen.
Een belangrijk verschijnsel, hetwelk wij niet onaangeroerd mogen laten, betreft de vormver- anderingen, welke de vlokjes in de verschillende tijdperken des levens ondergaan: men vindt na- melijk in de vrucht het slijmvlies bedekt met klei- ne plooijen, over welke zich een mazennet van middelvaten verspreidt, hetwelk zijn bloed uit- stort in drie of vier adertjes , welke van den vrijen rand van het plooitje, midden door hetzelve, naar deszelfs grondvlakte verloopen. Ongeveer eene
chiv für die Physiologie, NV. Bd. S, 179.) is van hetzelfde denkbeeld, daar hij zegt: »Vergrösse- »rung der Fláche, welcher an jeden Punkte Ein- wsaugungsvermögen zukommt , ist als Haupt: waweck aller Falten und Vertiefungen der Schleime » haute anzuschen,”
5
68
maand na de geboorte is het als of er zich tus- schen de adertjes insnijdingen of insnoeringen in de plooitjes vormen, welke allengskens dieper wordende, het plooitje, in evenveel deelen als er adertjes waren, verdeelen: dit is de oorsprong der vlokjes, die in de eerste levensjaren kegelvor- mig zijn, en over hunne geheele oppervlakte met een mazennet van middelvaten zijn bedekt; lang- zamerhand verminderen zij aan hunne grondvlak- te in omvang, tot dat zij , omstreeks het 15de — 18e levensjaar, eene cilindervormige gedaante hebben gekregen ; ook dan blijven zij nog altijd over hunne geheele oppervlakte met het middel- vaatnet bedekt , zoodat de geheele oppervlakte de werkplaats is van de verrigtingen des orgaans; maar bij toenemenden leeftijd vindt men, dat het middelvaatnet aan de grondvlakte begint te ont- breken ; de haarslagadertjes verlengen zich van de grondvlakte tot aan de overgeblevene middelva- ten, die zich aan het vrije uiteinde van het vlokje bevinden, waardoor de verrigting van het vlokje zich alleen aan het uiteinde blijft bepalen; hier- door ontstaat er eene atrophie aan de grondvlak- te van het vlokje, zoodat deze in omvang af- neemt, terwijl het vrije uiteinde de vroegere uit- gebreidheid blijft behouden; hetgeen aanleiding geeft, dat het vlokje thans de knodsvormige ge- daante van sommige schrijvers verkrijgt, Deze -atrophie neemt bij gevorderden leeftijd het. gehee- le vlokje in, zoodat men dan niet anders dan capillaire vaatjes aantreft, welke echter het bloed niet meer naar werkzame deelen te voeren hebben,
69
de, steeds kleiner worden, zoodat er eindelijk geen spoor van het vlokje meer overblijft. Hier- uit wordt de betrekkelijk zoo geringe hoeveelheid van vlokjes verklaard, die men op het slijmvlies der darmbuis van oude lieden aantreft.
Ten slotte doen wij de overeenkomst opmerken , welke er tusschen de vlokjes van het darmkanaal en die van het chorion bestaat, De met het bloote oog zigtbare vlokjes van het chorion zijn in de volwassen vrucht bedekt met eene groote menigte van lisvormige vaten’ welker bestemming langen tijd een raadsel bleven voor den anders zoo door- dringenden geest van den Hoogleeraar Benres; maar daar hij zich bleef bepalen tot het onder- zoek van de vlokjes der volwassene vrucht, bleef hij steeds het zoo zeer tegen de grondregels van zijne leer strijdende verschijnsel waarnemen, tot dat hij voor eenige maanden eene inspuiting maak- te van de vaten van het chorion eener vrucht van vier maanden, alwaar hij tot zijne groote ver- wondering en blijdschap vond, dat ieder van de zoo raadselachtige lisjes, in de vrucht van vier maanden een eigen vlokje is, dat, cilindervor- mig van gedaante, met een mazennet van mid- delvaten bedekt is, hetwelk zijn bloed uit een slagadertje, dat midden door de lengte-as van het vlokje loopt, ontvangt, en overgaat in de ca- pillaire adertjes, die aan de grondvlakte van het vlokje hunnen oorsprong nemen; zoodat de bij de vrucht van negen maanden voorkomende lis- vaatjes waarschijnlijk niets anders zijn dan capil- laire aderen en slagaderen, die als laatste over-
70
blijfsel van de bloedvaten van het vlokje te be« schouwen zijn. Welke nogthans de vormverande= ringen zijn, die de vlokjes van het chorion on- dergaan, is nog onbekend en wij wachten hier- omtrent nadere onderzoekingen van den Heer Bernes af.
4
BIJD RAGE
TOT DE
KENNIS per MONDDEELEN
VAN
EENIGE VLIESVLEUGELIGE GEKORVENEN (ANSECTA HYMENOPTER4),
DOoOoR
Dr. A. BRANTS,
enen.
Het is bekend, dat de voortreffelijke G. R. Tae- viraxus het onderzoek, of en hoedanig het op- zuigen van vloeistoffen door den tromp der bijen plaats had, gedurende tien jaren voortzette, voor dat hij besloot zijne bevindingen openbaar te ma- ken; en dat hem, volgens zijn eigen getuigenis (a) , toen zelfs nog veel, wat duister was, overbleef in de wijze, waarop dit zuigen geschiedde; omtrent het kanaal, waardoor de opgezogen stoffen in den oesophagus kwamen, en in de verbinding dezer laatste met de mondholte,
Nieuwsgierig om dit ingewikkeld vraagstuk eenie germate van nabij te leeren kennen, heb ik mij eenen geruimen tijd op hetzelve toegelegd, en op het voorbeeld van Trevrmanvs de monddeelen der
(a) Tagvinanus, Wermischte Schriften, IL. pag. 1I6,
72
Honighij met die der Wespen vergeleken. Het spreekt nu wel van zelve, dat mij, zoo niet meer, evenwel veel duister is gebleven, en ik ben er ver van verwijderd, mij aan te matigen, de vraag over het zuigen der bijen op te kunnen lossen , doch niet te min heb ik gemeend mijne opmer- kingen, die hoofdzakelijk genoemde dieren be- treffen, mede te mogen deelen ; dewijl mij eenige onnaauwkeurigheden in den meesterlijken arbeid van Treviranus zijn voorgekomen, en ik boven- dien de opening van de speekselbuis bij de vlies- vleugeligen heb gevonden, en een tot nog toe niet beschreven orgaan bij de wespen ontdekt heb.
Toen ik mij in den aanvang met de bestaande beschrijvingen. van de monddeelen der Hymeno- ptera ‚welke ons zullen bezig houden, bekend had gemaakt, trof het mij, hoe hoogst onvolledig men deze deelen ten;allen tijde gekend heeft; ja zelfs nog lang nadat Savraxr door zijne belangrij- ke theorie den weg had aangetoond, dien men fot het erkennen der onderscheiden monddeelen moest inslaan. Niettegenstaande dit hulpmiddel, hebben de meeste latere schrijvers, al kenden zij de monddeelen meer of min volledig, de mond- opening zelve, niet gezien, en men stuit daardoor bij hen, op bijna evenveel verschillende gevoe- lens als er schriften over dit onderwerp bestaan, Niet minder heeft dit plaats bij de oudere schrij. vers, als Swammervam, Reavmur en anderen , welker werken men altijd moet blijven raadple- gen, daar hunne verzekering op veelzijdig eigen onderzoek gegrond is,
73
Het kan nu wel niet anders, of deze veelvul- dige en tegenstrijdige meeningen en beschrijvingen moeten den aanvangenden beoefenaar groote be- zwaren in den weg leggen. Deze toch zal met geringe oplettendheid , bij een eenigzins gezet on- derzoek, zelfs de meest geachte Schrijvers op grove onnaauwkeurigheden betrappen; en daar- door eindelijk niet weten, wat van genen, wat van dezen te moeten aannemen of verwerpen. Ik rekende het uit dien hoofde van eenig belang om mijn onderwerp eenigermate toe te lichten door het opsommen der voornaamste verkeerde begrip- pen omtrent hetzelve, om daarna over te gaan tot de beschrijving der monddeelen der eigenlijke wespen (Polistes) en wel van die van Vespa crabro vergeleken met die der Bijen, voor zoo verre dezelve onvolkomen bekend zijn.
SwammerDaM houdt verkeerdelijk den snuit der Bijen voor derzelver eenige mondopening. Iets, hetgeen deswege verwondering moet baren, de- wijl hij na deze verklaring volgen laat (a) « dat « de Wespen bovendien eenen anderen weg heb- «ben om haar voedsel daardoor in te nemen.” De snuit der Bijen en Wespen is dus volgens hem eene buis, door welke vochten worden opgezogen.
Rravxer heeft daarentegen de mondopening der Bijen volkomen gekend (5), doch bij de
(a) Biblia naturae, II. p. 451. (6) Mém. pour servir à l'hist. des Ins., Ed, in 8vo, Tom. V. p. 398,
74
Wespen. zocht hij deze verkeerdelijk aan de on- derzijde van ‘den, snuit (lgwua) aan deszelfs grondstuk (a). Volgens hem is de snuit geene buis en niet tot opzuigen geëigend,
LarreivvE kende de monddeelen der Wespen nog geenszins in. het. Nouveau Dict. d’ Hist. Nat. , Tom. IV. p- 251, evenmin in de tweede uitgaaf vanhet Règneantmal (b); de plaats toch, welke aldaar voor de mondopening wordt aan- gewezen , is die der opening der speekselbuis; wat de Bijen betreft , heeft deze uitmuntende Gee leerde het gevoelen van Rraumur als waar doen kennen (c).
Treviranus bekleedt in dezen door zijne uitvoe- rige beschrijving en naauwkeurige afbeeldingen, eene voorname plaats; hij heeft de mondopening der Bijen (d) volledig doen kennen; doch bij de Wespen heeft hij dezelve niet gezien, en heeft als zoodanig beschouwd -(e) hetgeen wij later als een, den Wespen eigendommelijk orgaan zullen beschrijven;
Overigens houdt hij den snuit der Bijen voor doorboord en tot zuigen geschikt, zoodat deze dieren, volgens'hem, twee mondopeningeu zoudeu
(a) Ibid. Tom. VI. p. 192.
(6) Règne anim. distribud d'après son org., Ed. II, Tom. V. p. 264.
(c) Ibid. Tom. V. pag. 361.
(d) erm. Schrift, Tom. MI. p. 126.
(e) Werm. Schrijt., IL. p. 154.
75
bezitten, door welke zij hun voedsel tot zich nemen.
Cauus kleeeft in de eerste uitgaaf van zijn hand- boek, wat de Bijen betreft, het verkeerde ge= voelen van SwaAmmeRrDAm aan, en volgt ten op- zigte der Wespen, de evenzeer verkeerde meening van Rracmur («). Hoewel dit in de tweede uits gaaf van gemeld werk niet herhaald wordt, wordt het echter ook niet herroepen, en het opzuigen van vloeistoffen door den snuit wordt als eene daadzaak voorgedragen, schoon het op eene an= dere wijze dan volgens Treviranvs geschieden zoude (5). :
Cuvier heeft geenszins de bewerktuiging der Hymenoptera in dit opzigt gekend; hij schijnt bij allen de mondopening aan de onderzijde van den snuit aan deszelfs oorsprong gezocht te heb- ben (c). Deze verkeerde opvatting vindt men weder in de tweede uitgaaf der Legons d'Ana- tomie comparée, door Duversor bezorgd, zon- der eenige aanmerking op dezelve toepasselijk; de aldaar geplaatste bijvoegselen betreffen eenige minder belangrijke punten en zijn vrij onvolledig.
Eerst Saviasr (d) toonde, dat bij de vliesvleu- geligen dezelfde orde in de monddeelen , als bij de overige gekorvenen plaats vindt, doch dat de ope-
(a) Mandbuch der Zootomie, 1818, p. 345.
(4) Mandb. der Zootomie, Kl, ML, Tom. IL. p. 445.
(e) Vorlesungen ueber vergl. Anat., Tom. 1IL. p. 326 en pag. 356.
(dl) Mém, sur les animaux sans vertèbres, 1, p. 12,
76
ning van den Pharynx aan de bovenzijde, door éen bij anderen ontbrekend deel, den Zpipha- rynx (de Epiglotte van Larreice) bedekt wordt, terwijl aan de onderzijde van dezelve bij sommi- gen, gelijk bij Zwcera een deel wordt gevonden, dat hij als de eigenlijke tong beschouwt, en het- welk hij Mypopharynxe noemt. Dit is echter miet alleen het geval bij Zucera, doch, zoo als Mecxer (a) te regt opgeeft, bij alle wespachti— gen; Savrenr’s wijze van zien is nu de eenige, welke juist is, en niet te min kende hij de mond- deelen der Wespen nog onvolledig, gelijk uit het vervolg zal blijken, en dit zelfde is dus- van toe- passing op die Schrijvers, welke met hem in de hoofdzaak overeenstemmen, als Kirev en Spence, Duaes, Srravus DourcKueim, Ee: De Sr. Faraeaux en anderen.
R. Waxen (5) helt weder tot de oudere be- grippen over, en ziet in de onderlip der vlies- vleugeligen een werktuig, tot opzuigen van vloei- stoffen geschikt.
Burmeister (ec) schijnt de meening van Trevr- RANus aangenomen te hebben; hij heeft slechts eene zijner afbeeldingen afgedrukt, en de daarin
(a) System der wergleichende Anatomie, IV. p. 106. De oplettende lezer zal uit het vervolg ontwa- ren , dat hier, door verwisseling van den Epipha- rynx met den Hypopharynx, door eene vergissing eene daadzaak aan het licht is gebragt.
(5) Vergl. dnat., pag. 104.
(ce) Algem. Entomologie, pag. 68. Tab. 3. fig. 24.
77
vertoonde deelen, met hunne ware benaming be- stempeld.
Braxpr en Rarzerure hebben den snuit der Bijen met groote vlijt onderzocht, en belangrijke eigenaardigheden doen kennen, op welke wij la- ter zullen terug komen («).
Ducis (5) en Mecker (ce) hebben door het ge- ven van een overzigt over eenige der voornaam- ste verschillende meeningen , de verwarring trach- ten weg te ruimen, die uit dezelve was ontstaan. Dat wij met eerstgenoemden niet altijd kunnen instemmen, zal uit het vervolg blijken; dat laatst- genoemde door vele verkeerde opvattingen, het zijne heeft bijgedragen om de bestaande moeije= lijkheden te vermeerderen , zal zich van zelf doen zien uit de beschrijving der deelen zelve, tot wel. ke wij thans zullen overgaan.
Het eerste, wat ons bij de Wespen treft, is het schijnbaar gemis van de bovenlip (labrum ), zijn- de deze bij de wespachtigen alle, min of meer, doch bij hetsgeslacht Polistes bijna geheel onder het kopschild (clypeus) gelegen, en daardoor verborgen; terwijl zij daarentegen bij de Bijen voor aan het kopschild gehecht en zigtbaar is.
(a) Medizinische Zoologie, IL. pag. 179. in de Noot. (6) Phystologie compardée, 11. pag. 317 en verv. (e) Syst, der vergl. Anat,, IV. pag. 106 en verv.
.
78
Lererzerier De Sr, Faraeaux ís de eenige, die deze omstandigheid vermeld heeft («) en daarbij te regt opmerkt, dat het verborgen zijn van de bovenlip bovendien wordt veroorzaakt door de grootte en door den vorm der bovenkaken, wel- ke, als zij gesloten zijn, de vooruitstekende spits der bovenlip omvatten; zoodat aan eenen wes- penschedel, als de kaken gesloten zijn, volstrekt niets van de bovenlip is te bespeuren. Het kop- schild toch steekt over de bovenkaken heen ‘en is vooraan naar binnen omgeslagen, fig. IV en fig. II. c.; eerst achter aan dit omgeslagen gedeelte en niet aan den voorrand, hecht zich de bovenlip: deze is dus gedeeltelijk onder het kopschild gele- gen, gedeeltelijk in de ruimte bevat, die tusschen de lepelvormige bovenkaken bestaat; terwijl bij de Bijen de bovenlip aan den voorrand zelven van het kopschild gehecht is en als gewoonlijk de ka= ken bedekt.
In het verwaarloozen dezer schijnbaar geringe afwijking, heeft eené eerste verwarring haren oor- sprong. Meekeren (b) toch, schijnt wegens deze aanhechting der bovenlip onder het kopschild, een gedeelte van het laatstgenoemde voor de bovenlip zelve gehouden te hebben, en heeft de- ze uit dien hoofde voor een gedeelte van den Epipharynx genomen. Hij noemt Bpipharynx, hetgeen door Tervrranus, onder den naam van
(a) Hist. nat, des Hymenoptères, 1. p. 478. (6) Syst. der verg!. Anat., IV. p. 106.
79
hintere Zunge beschreven is \a), en dewijl dit deel niets anders dan de bovenlip zelve is, volgt hieruit, dat Meeker's Oberlippe het clypeus, en dat zijne epipharynz de bovenlip der Wespen moet zijn. De Aintere Zunge van Treviranus, kan toch niets anders dan de bovenlip wezen, daar zij zich, als men het kopschild heeft weg- genomen, het eerst vertoond als een harig tong- vormig deel, fig. I. f. en fig. VL. a. en fig. II. d, op een hoornachtig boogje rustende , hetwelk hier bijna geheel onder het kopschild gelegen is, en schijnbaar in de mondholte is bevat. Daar nu bij de Bijen de bovenlip anders dan bij de Wespen aan het kopschild gehecht is; niet onder, maar voor aan hetzelve, zoodat deze, als geheel bui- ten de mondholte gelegen , nimmer als tong is kunnen beschouwd worden, heldert dit de zon= derlinge afwijking op, welke volgens Trevrnanus bij de Wespen daarin bestaan zoude, dat deze met twee tongen zijn voorzien, terwijl er bij de Bijen slechts eene bestaat. Mreceker zag de on- juistheid hiervan in, doch zijne teregtwijzing is even onnaauwkeurig. Dadelijk onder het Za5rum, en aan hetzelve gehecht, vindt men een deel, fig. 1. e. en fig. VI. 5. en fig. IL. e., dat door Treviraxus bij Vespa, vordere Zunge (6), bij Apis, Zunge (c) genoemd wordt; dit deel, dat
(a) Werm. Schrift, U. pl.XV. fig. 7, 8, 9. litt. 7’. (4) Werm. Schriften, 1. pl. XV. fig.7, 8, 9e Litt. ZL, (€) Ibid. IL. pl. XIII fig. 7. Lit. Z.
80
bij Wespen en Bijen aanwezig is, is echter geen tong, want het sluit de mondopening van bo- ven: het is derhalve het epipharynx van Sa- viany. Ook hierin begaat Mercken eene grove vergissing ‚ daar hij de vordere Zunge van Trr- vIRANUS, die wij getoond hebben den epipharyna te zijn, voor Savrant's Aypopharynzx houdt; later zalmen zien welk deel, ook reeds door den naauwkeurigen TrervirAnus vermeld, met den Aye popharynx overeenstemt; wij doen hier alleen opmerken, dat men volgens Mecker (a) de mond- opening bij Vespa tusschen de beide tongen zou- de moeten zoeken, hetgeen alzoo geenszins door TrevrRanus is opgegeven, en ook zoo niet door Mercken kan bevonden zijn.
De epipharynx nu is bij de Wespen bijna geheel vliezig, en bestaat als het ware uit drie bladen, van welke het middelste met eene spitse punt in het midden buiten de anderen uitsteekt, Met deszelfs bovenst blad hangt het aan het Za- Brum ; met het onderst blad is het aan den boven- wand van den Pharyna, aan het verhemelte gee hecht. Bij de Bijen is de epipharynx een meer tongvormig deel, hetwelk de mondopening beter dan bij de Wespen sluit. Trevimanus heeft dit deel goed afgebeeld,
De epipharynx schijnt eene holte te bevatten; hij toont groote overeenkomst met den snuit zelven, daar hij aâm de onderzijde geen eenvoudig vlies
(a) Syst. der vergl, Anat., IV. p. 106.
sl
ìs, mâarsuit “zeer teedere:hoornstreepjes , ‚ welke platte-haren- dragen, is te zamengesteld.- Bij de Bijen schijnt de onderzijde in de waas gesple- ten (a).
Wanneer men dene/ypeus , het labrum en den epipharynx weggenomen sheeft „dan ziet men den pharynz blootliggen in de gedaante van eenen gelijkbeenigen driehoek , welks top tegen de hersenmassa aanligt, wel voorzien van spieren ; die het inslikken van het voedsel kunnen bevordes ren, en zulks waarschijnlijk door hare bewegin= gen alleen zullen-doen, daar: er noch bij Wespen noch bij Bijen eene tong gevonden wordt, die hiertoe bijdragen kan. De opening van dezen pha- rynzx ligt onder den epipharynas tusschen de bovenkaken, en heeft evenveel breedte alsde on- derlinge afstand dezer laatste bedraagt; dezelve loopt , regelmatig «enger wordende, voort,tot aan de hersenen, waar zij zich eensklaps aanmer- kelijk. vernaauwt tot eenen vliezigen oesophagus, welke tusschen de hersenen en het eerste paar zenuwknoopen doorgaat.
De huid, welke den pharynzx-van binnen ben
(a) Ik heb dit deel niet naauwkeurig genoeg kunnen, ‚ magaan, doch geloof, dat hetzelve eene nadere beschouwing overwaardig is. Men vergelijke hier bij hetgeen men ín de Fntroduction to En- tomology by Krinnv and Spence, UI. p. 457. regel 17 en verv. leest; de eigendommelijke bouw der huid schijnt eene eigendommelijke verrigting
van dit orgaan aan te duiden.
MAT. riIJpscua. D, VIII St. 1, 6
82
kleedt, is de voortzetting „van-die , welke de mionddeelen- onderling “verbindt ;-voor aan dex pharynx tot op 5 zijner lengte, is deze van bij= na hoornachtige stevigheid, zoodat het voorste deel “vanhet verhemelte, zoowel als dat der benedenzijde “van den pharyne, uit een onres gelmatig -hoornplaatje is gevormd , terwijl het overige” vliezig is; deze beide hoornplaatjes zijn vooraan, waar zij op elkander sluiten, plat; ove= rigens zijn «dezelve vrij sterk gewelfd ‚en hier« door bevat de mondholte eene vrij aanmerkelijke ruimte; terwijl de mondopening zelve, zich als een näauwelijks merkbaar dwars spleetje voors doet, « Deze omstandigheid is waarschijnlijk de reden, «dat men de ‘ware mondopening bij de Wespen-niet heeft gevonden.
Van)» het onderst hoornplaatje fig. III. a.), hetwelk het voorste deel van den bodem der mond. holte vormt, ontstaat aan iedere zijde eene lange; doch stevige graat, fig. III. ce. (apophyses. glosso- phyryngiennes, Srraus Duncxueim) ; deze graten hellen naar elkander, en schoon hare uiteinden zeer kort bijeen gelegen zijn, verbinden zich „dezelve niet; zij begrenzen den pharynx aan de zijden en vormen een driehoekig raam, aan hetwelk de spieren gehecht ‘zijn, die den pharynx in staat stellen alle bewegingen ter deglutitie vereischt wor- dende, te verrigten (a). \
(a) Men zoekt doorgaans de deglutitie bij Insekten in hulporgane», bij kaauwende in de uitwendige monddeelen, bij zuigende in zoogenaamde zuig-
83
Deze spieren zijn de volgende;
1. Zevatores pharyngis, Straus Durorneim, fig. IL. a. Een paar korte spieren, met het eene einde aan de uiteinden der graten gehecht, met het ondereinde tegen den clypeus bevestigd.
2. Protractores pharyngis, Srraus Durcxn. fig. I. a. en fig. III, 5. Een paar dunne, lange spieren , van welke zich eene aan het uiteinde van elke graat hecht, en met het ander einde in eenen der hoeken van den voorrand van het kop- schild is bevestigd,
3. Constrictor pharyngis. Srraus DurcxKa, fig. 1. 5. Aan de bovenzijde van den pharynz is tusschen ‘de graten, die denzelven begrenzen en het harde verhemelte, eene driehoekige ruimte, welke door eene dubbele spierlaag wordt gesloten ; aan de bovenste meenen wij den naam, aan het hoofd dezer vermeld, te kunnen geven; hare ve- zels loopen dwars van de eene graat naar de
blazen of zuigmagen. Het kwam mij daarom van . eenig belang voor, om door eene uitvoerige be- schrijving van den pharyaxz aan te toonen, dat men zijne toevlagt niet tot genoemde organen be- hoeft te nemen. Men vindt dit bevestigd door de beschrijving van den pharynzx bij Melolontha vulgaris, door Srravs Dunexneim, Considéra- tions etc. p. 259. Zie verder mijne beschrijving van dit deel bij Panorpa communis in dit Tijd- schrift, D. VI. p. 179. Zelfs schijnt het aanwe- zen van eenen pharynr naauwelijks bekend. Zie Duvoùs Phys. comp., IL p. 346. en Bounmersren Algem Entomol., p. 132: 6*
84
andere ; zij vult‘de geheele ruimte tusschen dee zelve, Onder deze vindt men:
4. De Palatini profundt. Een paar platte
spieren , wier vezels in de lengte van den pharyaa gaan, loopende dezelve van de geheele uitge= strektheid der graten naar het harde verhemelte; Ook deze vullen de gansche ruimte. “5. Palatint drvergentes. fig. [. d. Tusschen de uiteinden der vezels van de palatinë profun- di, achter aan het harde verhemelte, ontstaan met verscheidene bundels, een paar lange spieren, welke in eene schuinsche rigting uiteenloopende, zich voor aan het harde verhemelte, waar de epipharynx geplaatst is, aanhechten; daar zij, even als de volgende, boven over het harde ver- hemelte gaan, veranderen zij met dit, deszelfs welving en bewegen daardoor tevens het Zabrum met het Zpipharynx, -
6. Palatint convergentes. fig. IL. ce. Deze ontstaan aan de buitenzijden van het harde ver- hemelte, gaan schuins tot elkander onder de pa- latini divergentes door, ‘en hechten zich voor aan hetzelve.
7. Levator epipharyngis. fig. IL. 5. Eene «ongepaarde spier, welke van het midden van den olypeus ontspringt, tusschen de palatin? diver- gentes en convergentes doorgaat, en zich aan den epipharynx hecht, welken zij opligt en daare bij den mond opent.
8. Pharyngo-oesophageus. fig. II. o. en fig. UI. d. Aan de onderzijde van den Pharynx bestaat, even als aan de bovenzijde, tusschen het
85
harde gedeelte van den bodem der mondholte er de meergenoemde graten, eene driehoekige ruim- te, een driekantig raam, hetwelk door spierve- zels gesloten is, doch geheel anders, dan aan de bovenzijde. De oesophagus namelijk, is aan de benedenzijde van den pharynr onder eenen stom- pen hoek aan denzelven gehecht, kort aan des- zelfs top. Dezelve hangt aan het driekantig raam als een korte trechter, waarvan de pijp niet in het midden, doeh digt bij den rand geplaatst is. Spiervezels, welke van den ganschen omvang van genoemd raam ontspringen, bekleeden dezen trech- ter, welke den bodem der mondholte vormt, en verliezen zich in den oesophagus. Deze spier- laag , welke wij naar de beide deelen, aan wel- ke zij gemeen is, genoemd hebben, vergroot en vernaauwt de mondholte, en sluit of opent daarbij „den slokdarm.
9. Lingualis. fig. IL. £. Aan de onderzijde “van den pharynx is, in het midden van het har- de gedeelte van den bodem der mondholte, eene lange spier gehecht, welker uiteinde zich aan het cephalophragma bevestigt; zij gaat tusschen den slokdarm en het eerste paar zenuwknoopen door, en loopt midden door den zenuwring, die door de sterugloopende zenuw om den Pharynx gevormd wordt. Wanneer dezelve werkt, vergroot zij de mondholte, waarschijnlijk beweegt zij daarbij den hypopharynx; bij andere insekten beweegt de- zelve den tong ; van hier derzelver benaming.
De pharynx is derhalve met onderscheidene spieren voorzien; vele derzelve hebben geene zoo-
86
genaamde antagonisten ; waarschijnlijk verrigt de veerkracht der huid, die de monddeelen onder- ling verbindt en die van het harde gedeelte van den pharyna zelven, het werk van dezulke , zoo- dat de mondholte alsdan zoodanig is ingerigt, dat de spijzen door de bewegingen alleen, waartoe derzelver wanden in staat zijn, in den slokdarm ingebragt kunnen worden, zonder dat eene tong of het labrum daarbij werkzaam is; beschouwt men deze omstandigheid in den vorm en plaats van het labrum zelf, in verband met de boven aangeduide eigenaardige structuur van den epi- pharynx, dan is het gevoelen dergenen welligt zeer aannemelijk, die in het Zabrum en gevolge- lijk in het epipharyna, als zijnde dit eigenlijk een deel van hetzelve, eerder de zitplaats van eenig zintuig zien, dan wel deze deelen als dade- lijk ter opneming der spijzen werkende, beschou- wen.
De oesophagus, fig. IL, 3, loopt tusschen de hersenen en het eerste paar zenuwknoopen, dat met denzelven zamenhangt, als door eenen ring, en gaat, achter het cephalophragma om, door het foramen occipitale in den hals. Waar dezelve aan de achterzijde der hersenen weder te voorschijn komt, vindt men een drietal, spieren gehecht,
ge IL. me. mm. mm. , welke zoodanig te zamen han- gen , dat de vereeniging harer aanhechtingspunten als het ware eene sluitspier om den slokdarm vormt. Twee derzelve zijn aan de bovenzijde ge= plaatst, en hechten zich aan de binnenzijde van den schedel, vlak achter de eenvoudige oogen;
87
‘de “derde bevindt zich’ aan de ‘onderzijde, en ‘hecht zich aan het cepkalophragma. Ik noem deze spieren, welke ‘mij doorgaäns bij dege korvenen zijn voorgekomen, fenacula oesophagis dezelve sluiten den oesophagus, en schijnen mij overigens toe hem bij het doorzwelgen den noo- digen steun te moeten verschaffen, dewijl hij aan geene vaste deelen gehecht is.
Op den pharyna en den oesophagus liggen de zenuwen van het plantaardig leven, en ‘boven deze treffen wij het voorste deel van het hart, de aorta aan, fig. II. 4, Schoon beide niet tot ons onderwerp behooren, ís hetgeen ik van” dezelven zeb kunnen zien, te merkwaardig, dan dat ik hij niet zoude veroorloven, dit kortelijk mede te deelen, “ Het hart, of liever de aorta, ligt op den oe- Sophagus, vast aan denzelven verbonden en tus- schen beiden ligt een deel van het ongepaard ge- deete des zenuwstams voor het plantaardig le ven : de terugloopende zenuw van Lroxer. Deze loopt even als het hart, onder de hersenen door’: Men kan het hart vervolgen tot aan ‘den pharynx en zich overtuigen, dat het geenszins aldaar ein- digt of n den slokdarm indringt, zoo als Srráus Durekuem dit vermoedt (a), doch dat het daar- entegen, tven als Lvoner dit reeds bij de rups van Cossus ligniperda zag, ruimer wordt. Wij bevonden bovendien, dat deszelfs waaden op ge=
(a) Consdérations etc.-p. 349.
85
noemde plaats in de vliezen overgaan, “welke de onderscheidene deelen van den kop, zoowel als die van. het overige ligchaam schijnen te omhullen; zoodat de ruimte binnen deze vliezen bevat, met de holte van het hart te zamen hangt, en dat al- zoo de vochten, welke het hart.naar voren stuwt, in ruimten gedrongen worden, die door vliezen ingesloten zijn. Volgens Duats (a) en Bunueis- mer (b) zoude het bloed door het hart naar voren gevoerd, door de tusschenruimten (Cnterstices) 5 svelke, tusschen de verschillende deelen overblij- ven, terug stroomen ; doch hoe hetzelve uit het hart in die tusschenruimten komen konde , was cerstgenoemden niet duidelijk ; Burmeister (c) heeft echter getoond, dat het uiteinde der aorte geopend is, somtijds gaffelvormig gespleten, jt bij, Gryllus hieroglyphicus met. drie opene tal- ken eindigt; uit deze kan dus het bloed in le tusschenruimten vloeijen, Bij eene zoodanige in= rigting is echter een regelmatige bloedsombop naauwelijks denkbaar; hoe toch zoude het Hoed in de onregelmatige. holte , die-de tusschenrumten daarstellen, zich in regelmatige stroomen bewe- gen kunnen ? Wij meenen, dat dit dan eers! moge- lijk zoude kunnen zijn, indien de tussclenruim- ten, door de vliezen, welke dezelve bekleeden, in regelmatige vakken werden afgedeed, en ge- looven dit te kunnen aantoonen. Het komt ons
(a) Phys. comp. II, p. 442 en 45l, (6) dAlgemeine Entom., p. 437, (e) Algem, Lntom., pe 168.
89
derhalve ‘voor, dat door het ontdekken van den zamenhang der wanden van het hart met de vlie- zen, die de tusschenruimten’ bekleeden, en door het aanduiden dezer vliezen zelve door het gansche digchaam „ onze meening eene groote mate van waarschijnlijkheid verkrijgt, dat het terugstroo= mende bloed in gestoten vaten , die door- deze vliezen gevormd zijn, zich beweegt. Genoemde vliezen toch , wijken in derzelver maaksel gansche- lijk af van dat der fracheër en luchtblazen; doch vertoonen daarentegen de eigendommelijke musculeusestructuur, die aan de wanden der aorta eigen is, doch in veel geringer mate, Wij von- den deze vliezen doorgaans: inwendig met vetstof bezet, en binnen dezelve, doch altijd in gering aantal, eironde-ligchaampjes, welke kleiner dan de vetbolletjes zijn; doorgaans zijn deze „E; mil- Jimeter lang, zf5 millimeter breed; zij kwamen mij voor bloedschijfjes te zijn. Wijders bekleeden de genoemde vliezen niet volstrekt alle tusschenruim- ten des ligchaams, en dezelve zijn dus niet als omhullend cellenweefsel te beschouwen , gelijk Varestin (a) den gekorvenen toeschrijft; doch veeleer als bloedvaten, maar welker caliber (ten minste dat der voornaamste) dat van het hart zelf veelmalen overtreft; iets, dat geheel overeene stemt met de opmerking, waarvan elk doorschij- nend masker ons kan overtuigen, dat de voor- waartsche beweging der vochten in het hart,
(a) VArENtiN, Ziepertorium, 1. p. 66,
90
veelmalen sneller is dan de achterwaartsche bui- ten hetzelve.
Het hart ontvangt, gelijk Lrorer (a) reeds breedvoerig opgeeft, doch hetgeen miet schijnt te zijn opgemerkt , takken van de terugloopende zenuw. Hoewel wij dit bij Vespa erabro anders zagen, dan Lyoser bij het masker van Cossus ligniperda, bleek het ons ook, dat het hart, even als bij de hoogere dieren , zeuuwen ontvangt van den stam der: zenuwen des plantaardigen le- vens.
Het is bij den hornaar vrij gemakkelijk waar te nemen, dat deze zenuwstam de deelen der spijsvertering en het hart, op de volgende wijze van zenuwen voorziet (5).
Boven op den pharynax, op het midden van den constrictor pharyngis, ligt een bijna drie- hoekig zenuwknoopje, hetwelk aan elke zijde eenen breeden platten tak naar de eerste zenuw knoopen onder den slokdarm (die welke de kaken en de onderlip van zenuwen voorzien (ce _) afzendt; door deze hangen de beide zenuwstammen te za-
(a) Anat, de là Chenille etc. pag. &13.
(4) Zie fig. Ien II.
(c) De ligging van het eerste paar zenuwknoopcn in het hoofd, wordt door Srraus DuncxKuerm te- regt als doorgaanden regel opgegeven: even zoo, dat de zenuwen voor de monddeelen bestemd, uit deze knoopen ontspringen. Wij hebben dit altijd bevestigd gevonden. Bij de Zymeroptera blijkt bovenal duidelijk, dat de onderlip ook door deze knoopen van zenuwen wordt voorzien,
9
men en wordt de pharynz, even als de oesopha- gus, door eenen ring omgeven, welken de herse_ nen en de eerste zenuwknoopen gezamentlijk voor dezen vormen, terwijl de ring, die genen omvat, hoofdzakelijk door een deel der terugloopende ze- nuw gevormd. wordt (a). Ongeveer uit het midden van den zenuwring, die den pharynx omvat, ont- staat aan elke zijde een takje, dat de benedenzijde van den prarynzx van zenuwen voorziet, Uit den knoop, welke op den constrictor pharyngis gele- gen is, ontstaat zoo wel naar voren als naar ach= teren eene ongepaarde zenuw; die, welke naar voren gaat, vormt boven het aanhechtingspunt der palatini profundt een klein knoopje, en zendt uit hetzelve twee voorname takken, naar het labrum en den epipharynx, en voorziet te= vens de spieren der bovenzijde van den pharynx. De ongepaarde tak, welke naar achteren loopt, dringt aan den top van den pharynx tusschen de levatores pharyngis door, en gaat, als hij weder te voorschijn gekomen is, midden over den oesophagus, tusschen dezen en de aorta, tot op de plaats, waar de bovenste tenacula oe- sophagi gehecht zijn; aldaar gekomen, vormt hij eenen ring, die tusschen beide genoemde spieren Is gelegen, en deze ring omvat de aorta (5),
(a) Op deze gesteldheid, welke mij altijd is voorge- komen, hoop ik bij eene andere gelegenheid meer bepaald terug te komen,
(5) Eenen zenuwring, die het hart omvat, heeft de Hoogleeraar Scnnöpen vAN per Kouk bij het masker van Oestrus equi gevonden en afgebeeld,
93
doch is zoo innig met dezelve verbanden’, dat ik zonder het hart te beschadigen, denzelven- niet heb kunnen daarstellen; het scheen mij toe, dat uit het benedenste deel van dezen ring, een dun zenuwtakje ontspringt, dat midden langs de aor- ta, aan deszelfs benedenzijde loopt; dit echter kan ik niet met zekerheid bevestigen; duidelijker ‘dan dit, zag ik aan elke zijde van dezen ring een zenuwknoopje gehecht, welke takjes aan den fe- nacula oesophagt afgeven en uit welke verder het gepaard gedeelte van den zenuwstam ontstaat, ‘hetwelk, zoo als doorgaans bij de gekorvenen, uit twee draden gevormd is, waarvan er een, aanelke zijde van den slokdarm, naar de inge= wanden van het abdomen gaat.
_
Wij komen tot de beschrijving van het deel, dat wij vermeenen het eerst te moeten doen kennen, en dat wij gelooven de Zijmholte te kunnen noemen. Wij vonden dezelve bij de Wespen, eveneens bij mannelijke als bij vrouwelijke en geslachtlooze.
Deze lijmholte bestaat uit een bolrond zakvor- mig orgaan, hetwelk onder den pharynx gelegen
in eene ontleedkundige beschrijving van dat in- sekt, welke eerstdaags door het Kon. Ned. In- stituut staat uitgegeven te worden. Z.H. G. heeft mij vergund, deze overeenkomstige ontdek king mede te deelen tot staving van mijne bevin- ding. ’ .
93
Îs, fig. IL. A, én welks opening derhalve beneden de mondopening is geplaatst. Deze holte kan na wrillekeur geopend en gesloten ‘worden door een nederhangend, klepje, fig. II. f. en fig. III. a. en hierdoor wordt men genoemd orgaan niet ge- waar, dan nadat het klepje is opgeligt of wegge- nomen, Dit klepje is de Aypopharynx, want het is een ‘aanhangsel als het ware van het voor= ste harde-gedeelte van den bodem der mondholte. Ee huid, welke de onderzijde, den bodem van den pharynzx inwendig bekleedt , vormt eerst den naar beneden hangenden hypopharynx, wel- ke hard, bijna hoornachtig is; vervolgens be- kleedt zij, altijd perkamentachtig blijvende, de geheele lijmholte van binnen ‚ wordt daarna eerst vliezig en overtrekt dan de bovenzijde van den tromp. De lijmholte is nu eenvoudig eene naar buiten geopende, doch door een nederhangend klepje geslotene holte onder den pharynz’, daar- gesteld door de algemeene huidbedekking, zoodat zij zich voordoet als een orgaan ter opneming van stoffen, op welke zij geenen invloed uitoefent. De huid toch, welke dezelve van binnen bekleedt, schijnt aldaar geenerlei verandering in hare za- menstelling te hebben ondergaan, en heeft zelfs genen zoodanigen graad van stevigheid behouden, dat de lijmholte, na plat gedrukt te zijn, haren vorspronkelijken vorm weder herneemt, zoodat zij, als zij door het dier zelf geledigd wordt, derzelver gedaante door hare eigene veerkracht kan hernemen. Hetledigen geschiedt waarschijn= lijk door de spieren, welke den tromp intrekken ;
04
fig. IL. A’, terwijl de lingualis, ‘fig, II. €, door den Aypopharynx op te. ligten, de lijmholte opent: want deze ‘is zoodanig tusschen eerstges noemde spieren. geplaatst, dat zij, als zij zich sterk te zamentrekken, op dezelve eene niet. on= belangrijke drukking moeten uitoefenen. Althans spieren, uitsluitend voor de lijmholte bestemd , heb ik niet gevonden ; wel zag ik, dat dezelve geheel omgeven wordt door een stevig wit ge= kleurd vlies, zie fig. V, dat, hoewel het geen dwars gestreepte, in bundels vereenigde spiervezels vertoont , echter een eigenaardig, vermoedelijk spierachtig maaksel bezit, hetwelk vele der vlie- zen , welke de tusschenruimten des ligchaams be- kleeden, als ook: het inwendige vlies van den eptpharynx eigen is, doch hier is dit zeer sterk ontwikkeld; doorgaans vond ik ook de ovale ligchaampjes, die ik als bloedschijfjes heb ver- meld , aan hetzelve, Hoewel ik niet naar genoegen heb kunnen ontdekken of dit vlies eene bijzonde- re spierachtige huid is, die op de lijmholte eenen mechanischen invloed uitoefent, dan weleen deel der omhullende vliezen, geloof ik echter het laatste te kunnen vooronderstellen; althans genoemd vlies bekleedt ook de onderzijde van den pharynx, en hangt duidelijk te zamen met dat, hetwelk den snuit inwendig bekleedt.
Deze lijmholte is, zoo als wij reeds gezegd hebben , door den Aypopharynx gesloten , een klepje, dat aan de onderzijde van de mondholte gehecht is. Trevrmanus heeft dit klepje reeds
kde
95
beschreven en afgebeeld (a), doch het is volgens hem een klepje (Klappe), hetwelk den ingang tot den pharynx bedekt,
Wij hebben getoond, dat het integendeel bene- den den pharynx gelegen is, en niet dezen, maar onze lijmholte sluit; hieruit volgt derhalve, dat Treviranvs de opening der lijmholte voor die van den pharynz heeft aangezien en dezen laatsten niet heeft gevonden (zijne afbeelding op plaat XV. fig. 8. bewijst dit voldingend); iets dat ligt kan plaats vinden, wegens het eng spleetvormig aan- zien der mondopening zelve,
De Klappe van Trevrmanus is mitsdien de Aypo- pharynzx van Savienx, en deze Schrijver is dus de eerste, die de vvare mondopening der Wespen beeft aangetoond. Larreiere, Mecker en Ducis, heb. ben dit met regt als waar aangenomen; doch men moet zich hierbij verbazen, dat deze man- nen de verzekering van Trevrmanvs, dat de mond- opening door een klepje gesloten is, hetgeen noch het labrum noch de epipharynzx is, zoo geheel hebben verwaarloosd ; en zelfs Savrany's ontdek- king van het aanwezen van eenen Aypopharynz zoo zeer hebben veronachtzaamd, dat zij deszelfs physiologische beteekenis niet eens hebben trach- ten op te sporen,
Hiertoe valt ten eerste te onderzoeken, bij wel- ke geslachten het voorkomt: wij vonden het bij
(a) Tarv. t‚ a. p‚ pag. 134. pl. XV. fig. 6—8, litt. v‚
95
alle eigerlijke Wespen , als; Polistes erabro vulgaris, holsatica, enz., ook bij het geslacht Oedtinerus ; bij alle dezen vonden wij ook eene lijmholte, De bedoeling ‚van den Aypopharynz schijnt derhalve te zijn, de lijmholte te sluiten; Eucera (bij welke Savianr dit orgaan heeft doen kennen) zijn wij niet magtig kunnen. worden, doch het is waarschijnlijk , dat daar, waar een Aypopharynx aanwezig is, ook eene lijmholte zal zijn, omdat, waar deze ontbreekt, zoo als bij Crabro, Pimpla, ook geen Aypopharynzx voorhanden is. Zoo ook is er bij het geslacht Apis geen Aypopharynx en evenmin eene lijm- holte ; naauwkeurig achtslaande , kan men er echter den rudimentairen aanleg van bespeuren en men kan zich dien het best vertegenwoordigen uit de afbeelding van Trevraanvs op plaat XIII. fig. 7, aldaar ziet men bij litt. z/ eene ruimte, die tusschen de vooruitstekende onderzijde van den pharynx pen den tromp gelegen is.
Dewijl er bij de wespachtigen eene lijmholte schijnt te bestaan, die bij de Bijen ontbreekt , zal de beschouwing der levenswijze van genoemde gekorvenen de beste weg zijn om de bestemming van dit-orgaan te leeren kennen. In deze treffen wij twee voorname punten van verschil aan. De Bijen bouwen hare cellen ‘van eene stof, welke zij in haar ligchaam zelf bereiden, de Wespen van opgezamelde stoffen, die zij aan één lijmen, en wel voornamelijk van houtvezels. Ten andere bestaat.er een graot verschil in de wijze, waarop zij hare maskers voeden. De Bijen plaatsen
97
tenig voedsel. bij de haren (a), de Wespen voé- den dezelve, gelijk vogels hunne jongen (5). Het kwam mij dus waarschijnlijk voor, dat de lijm- holte, of tot het bouwen der nesten, of, als eene soort van krop, tot het voeden der jongen betrekking had. In het eerste geval zoude de- zelve houtvezel, in het tweede, voedsel van dier lijken of plantaardigen oorsprong moeten bevat- ten. Hiertoe onderzocht ik den inhoud der lijm- holte onder het microscoop, en zag, dat dezelve uit zeer kleine stukjes hout bestaat van % tot £ millimeter grootte ; enkele reizen zag ik duidelijk dennenhout, kenbaar aan deszelfs gestippelde eel- len; dikwijls vond ik microscopische plantjes uit de afdeeling der a/gae, doch deze zullen zich waarschijnlijk op het half vergaan hout bevonden hebben, waarvan de Wespen het materiaal voor hare nesten nemen, Eenmaal vond ik in de lijm- holte een lapje huid eener spin, benevens een paar stofjes van kapellenvleugels; ook deze voorwer- pen kunnen ligtelijk op het vochtige hout gehecht zijn geweest. Om zeker te zijn dat, hetgeen ik daarvoor hield, werkelijk houtvezels waren , tracht te ik deze stof door Jodium te kleuren. Hier en daar bemerkte ik toen eenen geelachtigen tint; doch, daar zich nergens eenig spoor van blaauwe kleur vertoonde, bleek het, dat er geen amylum of zetmeel in aanwezig was, en ik verkreeg de overe
a
(a) Béaum. Mém. V. 11. p. 244. (4) RÉaum. Mém, VL. 1. p. 229.
war. rijpscum. D, VIII, St. 1. 7
98
tuiging, dat de lijmholte, noch dierlijk, noch plant» aardig voedsel, doch alleen houtvezel bevattende, tot het bouwen der nesten dienstig konde zijn (e).
De nesten der Wespen bestaan, zoo als bekend is, uiteene soort van papier, dat van houtstuk- jes gevormd is; deze zijn aaneen gelijmd met een cement, dat vele mieroskopisch-kleine stukjes hout bevat. Dit cement scheen mij toe, in de lijmholte bereid te worden,
Later zullen wij zien hoe de opening der speek- selbuis aan de bovenzijde van den tromp gelegen is, en dat deze laatste zoo ver terug getrokken kan worden, dat genoemde opening achter den hypopharynx, welke de lijmholte sluit, komt te liggen, zoodat de speekselklieren haren inhoud in de lijmholte zelve kunnen uitstorten. ' Hier- door verkrijgt de veronderstelling, dat uit -de vermenging van het zoogenaamde speeksel, met de in de lijmholte opgenomene stoffen de lijmende massa, het cement gevormd wordt, waarmede de Wespen de grootere houtstukjes, welke zij met de kaken naar hare nesten dragen, zamenvoegen, eene groote mate van waarschijnlijkheid ; te meer, daar de stof, die de speekselklieren bereiden , niet im de voedingsbuis wordt uitgestort en derhalve veeleer tot eenig ander doel dan ter spijsvertering geëigend zal zijn,
(a) Een Mornaar (Vespa crabro), welke eenige uren in mijne kamer had rondgeloopen en aan het ta- pijt had geknaagd, had in deszelfs lijmholte eeni- ge vezels van het katoenen boordsel, waarmede het karpet omboord was,
Het belangrijkste onder de monddeelen van de Aymenoptera is ongetwijfeld derzelver tromp. On. volledig echter en uiteenloopend zijn de gevoelens omtrent den bouw en de verrigting van dit, even zonderling , als bij verschillende geslachten ook ver= schillend gevormd werktuig, Terwijl Réaumur hetzelve bij de Bijen eenvoudig als eene tong be- schouwde, en bij de Wespen bovendien als eene soort van hand, om bij het bouwen der nesten behulpzaam te zijn (a), meenen SwaumeRDAt en vele der latere Schrijvers, dat dezelve doorboord zij, en dat het voedsel door dezelve worde op- gezogen. Taeviranus houdt dit, voor zoo verre het de Bijen betreft, voor onwedersprekelijk, en verzekert zelfs, de buis te hebben gevonden , door welke de opgenomen stoffen uit den snuit, in den oesophagus geleid worden (5). Volgens hem zijn er dus bij de Bijen twee mondopenin= gen boven elkander. Wegens deze omstandigheid wederspreekt Duaùs (ec) den genoemden Schrijver , en draagt een ander gevoelen voor , hetwelk wij hier woordelijk zullen inlasschen, Je suis certain gu'un canal étroit règne dans toute sa longueur (celle de la langue). On peut len détacher par
„L'écrasement entre deux verres; mais arrivé sur
(a) Réaumur, Móm., VI, p. 193.
(6) Taev. t‚ a. p. pag, 124. pl. XML, 7, pl. XIV, fig. 12. litt, 0.
(a) Physiol, comp. U. p. 317.
…
100
la plague cornée, nommée menton, il m'a pa- ru s'ouvrir largement en étalant ses parois, de sorte qu'il n'y aurait véritablement qu'une ouverture pharyngienne. Deze gevolgtrekking verklaar ik miet te begrijpen; zij strookt ook geenszins met de volgende woorden: « On peut « penser que le miel le plus fluide est aspiré « par le tube capillaire et contractile de la lan- « gue, tandis que la nourriture solide est di- «rectement poussée dans le pharynx par les a mandibules.”
Evenmin als Duets, zag Carnus (a) de ontdek- king van Treviranvs bevestigd, en ook ik heb nimmer eenigen zamenhang tusschen den snuit en den oesophagus bij Bijen of Wespen gezien. Bij de Wespen heeft Trevrranus zulk eenen zamen- ‘hang niet kunnen vinden, en deswege den snuit der Wespen niet als zuigwerktuig kunnende be- schouwen, zich genoodzaakt gevonden, dezen als een orgaan fer ontlasting des speeksels aan te merken (5). Duats blijft zich daarentegen in de- zen gelijk en houdt zoowel den snuit der Bijen, als dien der Wespen tot opzuigen geschikt (ec); terwijl Meckeu van het tegenovergesteld gevoelen is (d). Larrerrre eindelijk houdt den tromp voor een toestel, waarmede vloeistoffen worden opgezo- gen, doch niet door eene buis, die in denzelven
(a) Lehrb. der Zoot. Ed. 2. T. II. p. 445. (6) Trev.t a. p. pag. 137.
(e) Phys. comp, 1. p. 318.
(d) Syst. der vergl. Arat, IV. 109,
101
gelegen zoude zijn , maar doordien dezelve zich met de onderkaken zoo te zamenvoegt, dat uit der- zelver vereeniging eene goot gevormd werd, in welke de vloeistoffen zouden opstijgen (a). Branpr en RarzeBure zagen, even als Duets, een haar- fijn buisje in den snuit der Bijen en meenen, dat door hetzelve het voedsel wordt opgezogen (6).
Wij zullen trachten aan te toonen, dat bij de Wespen alfhans , de snuit geenszins ingerigt is om stoffen op te zuigen; doch, of men hieruit mag besluiten, dat ook die der Bijen daartoe niet geëi- gend zij, komt mij voor, al mag dit overigens nog zoo waarschijnlijk wezen, eene te gewaagde veronderstelling , zoo lang er niet bepaald aange- toond zal zijn, dat de zamenhang tusschen den snuit en den oesophagus, welken Tuevrraxus ont- dekte, niet bestaat, Schoon wij denzelven niet gevonden hebben, veroorloven wij ons niet , de be» vindingen van dezen naauwkeurigen waarnemer te betwijfelen. Overigens verschilt de snuit der Bijen in deszelfs inweudigen bouw aanmerkelijk van dien der Wespen,
Uit de, vereeniging der onderlip met de on- derkaken , ontstaat bij de" Aymenoptera een ligchaam , hetwelk wij derzelver tromp noemen.
(a) Nou. Dict. d Hist. nat., IV. 251. (4) Med, Zool,, 1. p. 179.
102
Deze toestel is voor velerlei bewegingen vatbaar; hij kan ver naar voren gebragt en zoozeer we- der ingetrokken worden, dat hij geheel onder de bovenkaken verborgen ligt ; hierbij wordt hij op= genomen in eene diepe insnijding aan de onder- zijde van den schedel, met welken hij door twee kortere of langere stelen verbonden is, welke als de eerste geledingen der onderkaken te be- schouwen zijn. B
De beschrijving van den uiterlijken vorm dezer deelen is te zeer bekend, om ze hier uitvoerig in te lasschen; wij verwijzen den lezer naar de meester= lijke schildering derzelve in den door ons aäange- haalden arbeid van Tnrevimanvs, en kunnen als= dan volstaan met alleen het middelstuk van de- zen toestel te beschouwen.
Dit middelstuk is het labium , bestaande uit het mentum, dat de palpi labtales draagt, en de lingua of ligula, welke wij den snuit zullen noe- men; deze is tusschen genoemde palp? op het uit- einde van het men/um geplaatst, Het men/tum zelf is bijna rolrond; aan de onderzijde is ‘het met eene groote, uit twee slukken gevormde, hartvormig gebogene hoornplaat voorzien; doch aan de bovenzijde is het alleen met eene stevige huid bekleed, welke vrij ruim is, en eene diepe plooi, eene soort van geul vertoont, welke voor- aan smal is, doch achteraan wijder wordt (a).
(a) Trev. t. a. p. pag. 139. pl. XV. fig. 6,8 F- Zie
onze fig. Ìl. #
103
TarviRAnus vermoedde, dat deze het grovere voed- sel, hetwelk niet opgezogen wordt, in den pha- ryna geleidde. Ook Mecrer (a) kwam dit aldus voor. Doch in stede, dat deze geul naar den pha- rynx leidt, voert dezelve naar de lijmholte, als zijnde deze onder den pharynx, boven den oor- sprong van den tromp, gelegen. Behalve deze geul, vormt de huid, welke het mentum bedekt, voor aan hetzelve aan de bovenzijde eene aanmerkelijke plooi, en deze steekt zelfs als eene verhevenheid over den snuid heen (5). Het is nu onder deze huid- plooi , dat Larreiue de opening van den pharyna plaatst (ce); doeh in de plaats van deze vindt men er de opening der speekselbuis gelegen. Deze is door geen klep of sluitspier gesloten; het is mij meermalen gelukt, bij Wespa crabro, een fijn kinderhaar van buiten onder voormelde huid- plooi door, zonder sporen van eenig letsel in de speekselbuis in te brengen (d); een overtuigend bewijs, dat de speekselbuis haren inhoud niet in den snuit zelven uitstort , zoo als Trevrmanus meent (e), doch buiten denzelven, en dat hare opening aan de bovenzijde van het menfum, aan deszelfs uiteinde gelegen is, zoodat de snuit geen orgaan zijn kan, dat ter ontlasting van het speeksel dient,
(a) Mreken , Syst. der vergl. dAnat. IV. p. 110, (6) Zie fig. U. z.
(c) Régne animal, ed, 2. tom. V, p. 204,
(d) Zie fig. VL.
le) Tazv. t. a. Pp: päg: 153 — 137,
104
De speekselbuis (a) is een donker geel pijpje, dat door eenen spiraaldraad, en niet door ringen wordt opengehouden; aan deszelfs mond wordt het wijder en eindigt met een trechtervormig mondstuk (5), van doorschijnende hoornstof ge- vormd.
Behalve deze speekselbuis vond ik geene andere deelen in het mentum, dan spieren, zenuwen, tracheën en de omhullende vliezen, en dit alles heb ik eveneens bij de Bijen als bij de Wespen bee vonden, alleen met dit onderscheid, dat bij eerste genoemden de deelen meer in de lengte gerekt zijn, en dat bij dezelve de lijmholte ontbreekt.
Wanneer de tromp der Wespen geheel is inge- trokken, dan zal de plaats, waar de mond der speekselbuis gelegen is, zoo ver terug zijn ge= bragt, dat de Aypopharynx, welke de hjm- holte sluit, voor dezelve geplaatst is; stort zich alsdan het speeksel uit, dan zal hetzelve zoowel door de omliggende deelen, als door den Aypopha- rynx zelven, belet worden, om anders dan naar de lijmholte te vloeijen; hiertoe kan ook de bo- vengemelde geul veel bijdragen, als geleidende dezelve, zoo als gezegd is, in de lijmholte; in deze wordt het speeksel tot het reeds aangewezen doel gebezigd.
De beschouwing van eenen wespenkop met ganschelijk ingetrokken tromp , zal beter dan eene welligt overtollige afbeelding, doen zien,
(a) Zie fig. IT. 1. fig. VIT, a, (6) Zie fig, VI, 6,
105
dat dit bij deze dieren aan geen twijfel onderhe- vig is; doch bij de Bijen, waar geene lijmholte is, terwijl de speekselbuis zich even als bij de Wespen opent, en voormelde geul (a) ook voor- handen is, ziet men de bedoeling van deze inrig- ting niet zoo gereedelijk in. Er bestaat echter, zoo als wij reeds hebben doen opmerken, bij de Bijen eene ruimte ouder den pharynx, welke eenig speeksel kan opnemen, om daar met de wasplaatjes, die aan het abdomen worden ge- vormd, vermengd te worden ; wij vinden dit al- thans als het gevoelen van Tarvrranus vermeld 5) en dit is deswege waarschijnlijk, daar volgens Horen (c) de wasplaatjes veel witter en brozer zijn dan het was der cellen en zich geheel vere schillend toonen, onder den invloed van terpen- tijn, olie en zwavel-aether (d), hetgeen uit de al kalische hoedanigheid des speeksels, waarmede het was der cellen doortrokken zoude zijn, ver- klaard kan worden, Wanneer nu het speeksel en bij de Bijen en bij de Wespen tot het zelfde ein- de wordt gebezigd, moeten ook de deelen hier- toe betrekkelijk, bij beiden in de hoofdzaak over« eenstemmen, doch bij laatstgenoemden, uit ligt te bevatten oorzaken, veel meer ontwikkeld zijn, hetgeen dan ook uit het bovengemelde heeft kun- nen blijken.
(a) Trev. t. a. p. pag. 125. pl. XIIL fig. 4. lit. g. (4) Med. Zool. 1. p. 189.
(ec) Nou. obs. sur les abcilles, 11, 468,
(d) Ibid, U. p. 47 en volg.
106
Op het uiteinde van het mentum is de snuit gehecht. Die der Bijen is lang en smal, aan het uiteinde met een hoornschijfje, als met een knopje voorzien, en uit een groot aantal behaarde, hoorn- achtige dwarsstrooken te zamengesteld , die den- zelven een harig aanzien geven; aan zijne basis vindt men ter wederzijde een klein , schijnbaar nut- teloos aanhangsel, aan hetwelk men den naam van paraglossae gegeven heeft. Deze snuit kan geheel haar beneden worden omgeslagen, terwijl die der Wespen (Polistes) altijd uitgestrekt blijft. Bij de- zen is de snuit veel korter, zelfs breeder dan hij lang is, en in drie afdeelingen gespleten ; de mid delste dezer afdeelingen is de grootste, en is zelve van voren diep ingesneden, zoodat de snuit in vier afdeelingen gespleten schijnt; de zijdelingsche zijn de kleinste en schijnbaar losse aanhangsels; het zijn de paraglossae, doch hier een wezentlijk gedeelte van den shuit uitmakende, en uit- en inwendig ge- lijk het middelstuk zelf bewverktuigd. (Zie fig. VIT en fig. X.) Elke der vier afdeelingen draagt aan het uiteinde een hoornachtig knopje. Wijders is de snuit der Wespen veel minder harig, dan die der Bijen. Doch belangrijker verschil dan dit, is dat de snuit der Wespen geheel gesloten is, terwijl die der Bijen aan de onderzijde over de geheele lengte schijnt geopend, zoo als Réaumur ditreeds wist, en door Branpr en RatrzeBure (u) en door anderen wordt opgegeven,
(a) Med, Zool. 11. 179, in de Noot.
107
De buid toch, die den snuit der Bijen bekleedt ; is eene smallestrook, welker randen naar beneden omgebogen en over elkander zijn geslagen; door deze van een te buigen, kan men een haarfijn buisje ontdekken; zoodat de snuit der Bijen het aanzien heeft van eenen harigen koker, die in de lengte gespleten is en inwendig een lijnvormig ; kraakbeenig buisje bevat; op een klein gedeelte aan de bovenzijde na, is deze snuit overal even sterk met haren bezet. Die der Wespen is daar- entegen geheel gesloten, en aan de bovenzijde van eene gansch andere structuur dan aan de be- nedenzijde. Aan hare bovenzijde is de huid bol- rond gebogen, geel van kleur en gevormd even als die der Bijen, uit een groot aantal hoornachtige dwarsstróoken, die met korte haren, welke de volgende dwarsstrook bedekken , bezet zijn. (Zie fig. VII.) De afbeelding dezer strooken vindt men bij Trevimanus (a), waarbij echter dient opge- merkt, dat de haren zelve zich plat vertoonen, en aan derzelver spits verscheidene malen breeder zijn, dan aan derzelver oorsprong. De onderzijde van den snuit is bolrond gebogen, met eene helder witte huid bekleed, die alleen eenige in de lengte loo- pende plooijen, welke waarschijnlijk lijnvormige hoornstreepjes tot meerdere stevigheid zijn, ver- toont ; deze hoornstreepjes ontstaan voor het grootst gedeelte uit twee grootere, die men aan
(a) Tagv.t. a. p. pl. XVI. fig. 2,
108
het grondstuk van den snuit ziet (a); dergelijken bevinden zich ook in de paraglossae ; verder vindt men aan de onderzijde de reeds gemelde knopjes; deze (zie fig. IX. 5.) zijn gewis geene klieren (5), evenmin vleezige zuigmondjes(c), doch eenvoudig bolronde, schotelvormige, bruingekleur- de hoornstukjes, aan de benedenzijde van den snuit aan de uiteinden der insnijdingen gehecht, met de bolronde zijde naar boven gekeerd; deze wordt door de harige huid der bovenzijde overdekt, zoodat zich deze ligchaampjes alleen aan de onderzijde en als uitpuilende knopjes ver- toonen; met welke zorg ik dezelve heb nagegaan, nimmer heb ik eenige opening in dezelve kun- nen ontdekken, en deze omstandigheid, gepaard met het ontbreken dezer deelen bij vele Ayme- noptera , en wel bij zoodanige, die geene nesten vervaardigen , doet mij dezelve veeleer met RíÉau- mur (d) beschouwen, als geschikt om de stoffen bij het bouwen der nesten gelijk te strijken, dan met Duas als organen, door welke iets zoude opgezogen worden.
Het middelstuk van den snuit is, waar het aan het mentum gehecht is, veel smaller dan voor- aan, doch veel dikker, bijna rolrond, ter- wijl het vooraan bijna plat is; dit laatste is ook bij de zijdelingsche afdeelingen het geval, Het
(a) Zie fig. IX.
(6) Larreiuue, Règne animal, V. p. (ce) Dueùs, Phys. comp., IL. p. 318. (4) RÉaum., Mem, VL. p. 193.
109
middelstuk wordt met het mentum door twee hoornstukjes verbonden; het eene aan de boven- zijde (a), is een breed strookje; het andere, aan de onderzijde, is een schildvormig plaatje met Kier uitstekende puntjes (5); beide dienen ter aan- hechting van spieren, die in den tromp gelegen zijn en denzelven bewegen. Het laatstgenoemde hoornstukje verdient eene bijzondere vermelding, omdat dit het deel is, dat Réavxur (cj voor de mondopening hield; een gevoelen, dat door Gv- vreR aangenomen, en door anderen nageschreven , eene groote verwarring heeft te weeg gebragt.
De snuit der Hymenoptera is nu geenszins eene solide massa, maar bevat inwendig raadselachtige deelen. Bij de Bijen zijn deze door Branpr; Rarzenure en Treviranvs het duidelijkst beschre- ven. Hoe dit bij de Wespen en anderen gesteld zij ‚ vonden «wij nergens vermeld. Wij zullen om- trent deze eenige omstandigheden mededeelen „ ter- wijl wij voor eerstgenoemde naar gemelde Schrij- vers verwijzen.
Wanneer men bij de Wespen de huid van den snuit voorziglig wegneemt , dan vindt men in denzelven, een vliezig geplooid, gekreukeld deel, dat even als de snuit vier afdeelingen heeft, van welke er eene naar elk der zoogenaamde knopjes gaat; dit inwen- dig deel van den snuit bevat eene holte en is naar mijn inzien, eenvoudig een vlies, dat den snuit in-
(a) Zie fig. VII. c (4) Zie fig. IX a. (ce) Béaum, Mem. VI, pl. 16, fig. 2. n.
110
Wendig bekleedt; het hangt te zamen met de vlieá zen, die de tusschenruimten, tusschen de spieren in het menfum bevat, bekleeden, en mitsdien met die van het overige ligchaam. Zeer dikwijls heb ik hetzelve in zijn geheel onder het microscoop onderzocht; bij velerlei, ja aanmerkelijke vers grootingen en wijzen van verlichten, heb ik ech- ter nimmer eenige andere deelen in hetzelye kunnen ontdekken, dan zenuwen en tracheën, welke van die uitgingen, welke in het menfum gelegen zijn. Naar elk der knopjes liep eene zenuw en eene luchtbuis, doch deze bereikten dit niet; de twee voorname tracheën der middelste afdeeling anasto- moseeren te zamen met eenen dwarstak , waarbij mij merkwaardig voorkwam, dat deze tracheën, ten minste zeker derzelver dwarstak, niet in eene verdubbeling van het beschreven vlies waren ge- hecht, doch vrij in de ruimte lagen, die binnen dit vlies is bevat, en door de vochten worden omspoeld , die zich binnen dit vlies bevinden. Mitsdien is de snuit der Wespen hol, en des- zelfs holte inwendig bekleed met een vlies, dat met de overige omhullende vliezen te zamenhangt, zoodat het bloed, indien het zich tusschen ge= noemde vliezen beweegt, ook toegang heeft tot de holte van den snuit zelven. Wij vonden dan ook aan de wanden van dit vlies zelf, de eiron- de ligehaampjes, die wij voor bloedschijfjes hou- den, en zagen bovendien genoemd vlies altijd meer of min, van binnen bedekt met eene stof, van welke ik niet waag te beslissen, of dezelve vetstof is, dan wel een cougulum der vochten in
1
den snuit bevat, daar mijne voorwerpen lang in liquor hadden gelegen. Bij drukking tusschen glasplaatjes lost zich genoemde stof, die zich voor- al in de rigting der tracheën aanzet, in bolletjes op, van „35 millimeter grootte, Nimmer heb ik eenigen inhoud van anderen aard, dan dezen in den snuit gevonden, en het is opmerkenswaardig, dat hetgeen ik bij het volkomen insekt in den snuit vond, ik even zoo, doch niet zoo overvloe- dig in den snuit der poppen, die harer verandering nabij waren, aantrof; de stof, die in den snuit bevat is, kan derhalve geen voedsel zijn, maar is waarschijnlijk vetstof en bloed. Kennelijker en gemakkelijker dan bij de Wespen, is dit waar te nemen bij die Jchneumoniden, wier snuit niet ingesneden is, noch eenig spoor van knopjes of opening vertoont, zoo als bij Pémpla.
Hier is de snuit een eenvoudig vierkant kussent je; dezelve bevat inwendig geenerlei organen dan enkele tracheën ; nergens is eenige opening of buis, die uit dezelve uitgaat, te bespeuren , doch dezelve is opgevuld met eene massa, die duidelijk uit vet en bloed bestaat. De vetmassa bij deze dieren is gevormd uit kogelvormige lappen, die uit kleine- re bolletjes zijn zaamgesteld; dergelijke, zoo als ik die in het abdomen van het levend dier had gezien, vond ik in den snuit terug, doch verder ook niets, en deze was er geheel mede gevuld, Wat na het doel en de verrigting van den snuit der Hymenoptera aangaat, welligt is het te voor- barig, eenig gevoelen dien aangaande te uiten; intusschen is het zeker, dat de snuit geen werk-
12
taig ter ontlasting van het speeksel is. Bij de wespachtigen en bij Pimpla is dezelve wijders geen werktuig, door hetwelk stoffen worden op- gezogen, want hij is niet doorboord, en er be- staat geene buis, die uit denzelven in de voedings- buis geleidt. Intusschen is het zeker, dat de Wes- pen en misschien alle. Hymenoptera, vloeibaar voedsel door middel van denzelven tot zich nemen. Docks (a) heeft aangetoond, dat dit zoo is, doch dat het eerder een pompen dan een zuigen is, waarmede dus de zoogenaamde zuigmaag, die Trevrmanus (b) beschrijft, even als de inwendige bouw van den snuit niets gemeen heeft; hij past zijne verklaring alleenlijk op de Bijen toe, doch niet op de Wespen; dit is blijkbaar verkeerd: op de Wespen is zij evenzeer toepasselijk : ziet men toch eene Wesp of Zchneumon in een glas, waarin een droppel stroop is ingebragt, dit vocht tot zich nemen, dan kan men ligt de werking van den snuit bespeuren, Het dier plaatst nimmer de punt van denzelven op het vocht, zoo als het zulks zoude moeten doen, indien het door de hoorn- knopjes opzoog; doch drukt deszelfs bovenzijde tegen het glas aan, trekt den snuit alsdan in, en herhaalt dit aanhoudend; bij deze verrigting be- weegt zich de snuit als de zuiger eener pomp, tusschen de maatllen, die het dier onbewegelijk houdt, en op deze wijze brengt het de vochten
a
(a) Dueìst. a. p. IL. p. 318. (5) Trev. t. a. pe pag. 127. pl. XVI. fig. 3-U.
113
langs de maxillen in den pharynx. Daar waar de onderkaken geen volledigen koker om den snuit kunnen vormen, zijn dezelve gewoonlijk sterk behaard; het schijnt dus dat deze sterkere haarbedekking het afvloeijen der vochten belet. Welligt is dit pompen der vloeistoffen een der doel- einden, waartoe de snuit dienstig is, wanneer haar vorm, haar hiertoe geschikt maakt, want bij Pimpla schijnt zij hiertoe, minder ingerigt. Wanneer dezelve met hoornknopjes voorzien is, kan de snuit bovendien, ingevolge het gevoelen van Réavmua, bij het bouwen der nesten behulp- zaam zijn; eindelijk schijnt dit deel mij toe, een orgaan te zijn, in welks holte de bloedmassa eenen vrijen toegang heeft, waar deze welligt den invloed der dampkringslucht ondergaat'a), dewijl er zich doorgaans eene aanmerkelijke hoeveelheid vetstof in vormt.
Hoe bovengemelde inrigtingen, welke wij bij de Wespen hebben aangetoond, te vereenigen zijn met den zeer verschillenden bouw van den snuit bij de Bijen, waar Swammerpam en Trevimanus een lijn- vormig kraakbeen vonden, hetwelk door Baaxor en Rarzenuna als een buisje is beschreven, zal ik ten slotte trachten uiteen te zetten,
De uitwendige huid van den snuit der Bijen, welke uit harige dwarsbanden bestaat, is zoo
(a) Bij de poppen welke in hare cellen ingesloten liggen, is de snuit altijd gestrekt. Kan dit de be- lemmerde toegang der buitenlucht tot de ademe halingswerktuigen mogelijk verhelpen ?
NAT, Tijpscun, D, VIII. St. 1. 8
114
als ik reeds heb vermeld , eene platte strook, waarvan de randen naar beneden over elkander zijn geslagen; vouwt men deze uiteen, dan ziet men , dat de buis, die zij vormde, opgevuld is met een zonderling weefsel, door Trevrranos beschre- ven en afgebeeld (a). Dit weefsel is gehecht aan een lijnvormig hoornachtig ligchaam , hetwelk midden in hetzelve gelegen is; het ontstaat van het-groote hoornsluk aan de onderzijde van het mentum, en eindigt met een zoogenaamd kmopje (fig. VIJL) ; beneden dit kuaopje, aan de boven- zijde van het lijnvormig" hoornstuk , is de uitwen- dige huid van den snuit ‘aan hetzelve vastgehecht , terwijl deszelfs ander einde aan de bovenzijde van het menfum gehecht is, door middel van een overeenkomstig ,‚ doch anders gevormd hoorn- ‘boogje, als wij bij de Wespen hebben doen ken- nen (6). Wij vermelden dit, omdat Trevrranus aan dit hoornstukje een bijzonder gewigt heeft gehecht , door hetzelve onder den naam van hornartiger Behälter (c), als van groote belang- rijkheid voor te stelten.
Het bovengemeld weefsel dat den snuit opvult, bevat duidelijk een paar zenuwen en hetzelve is in een doorschijnend vlies besloten, hetwelk van de randen der uitwendige huid van den snuit naar het lijnvormige kraakbeen loopt, en als het ware
(a) Trev.t. a. p. pag. 120. pl, XIII, fig. 6, (5) Zie fig. VIL co (c) TEV, t. a. p. pag. 121. pl. XIIL. fig. 2, 3. we
115
de huid van. deszelfs onderzijde vormt, als men zich den snuit uiteengevouwen voorstelt, zoodat men zich denzelven kan vertegenwoordigen als eenen zeer verlengden, niet gespletenen wespeasnuit, met eenen lijnvormigen kraakbeenigen toestel in de huid der onderzijde, en welks randen omgeslagen zijn, zoodat zij over elkander komen te liggen («). Branpr en Rarzezure hebben het lijnvormig kraakbeen in zijn geheel afgebeeld (5), en daar het niet moeijelijk is dit deel bij Apis terrestris en andere groolere soorten daar te stellen, kan ik bevestigen dat hunne afbeelding in vele dee- len juist is; evenzeer is ook hunne verzekering waarheid, dat dit ligchaam een buisje is, en dat er zich, als men het tusschen glasplaatjes drukt , vochten in hetzelve bewegen (ec), en niettegen- staande dit alles vergissen zij zich, door te on- derstellen, dat door dit buisje vochten worden opgezogen; vooreerst toch zal men bevinden, dat zich alleenlijk in het bovenste gedeelte van hetzelve, ongeveer in 5 van deszelfs lengte, (fig. VLIL van d tot e.), vochten en luchtblaasjes bee wegen ‚terwijl het benedenst 5 gedeelte geheel ge- vuld , doorschijnend, sterk gezwollen is, en nim-
(a) Zie fig. XI.
(b) Med. Zoologie, MI, pl. XXV. fig. 13.
(le) Med. Zool., ML. pag. 197. Noot. Deze schijnen eene gele kleur te hebben, omdat het buisje donker geel gekleurd is; de gevolgtrekking dat genoemde vochten honig zouden zijn, is dus van allen grond ontbloot.
8
116
mer luchtblaasjes vertoont, en dat er boven- dien, nergens eenige buis bestaat, die met het- zelve zamenhangt. Dit ligchaam nu is, zoo als Braspr en Rarzeguaa zeer wel hebben opge- merkt, een buisje of kanaal, dat gevormd is, doordien hetzelve aan de onderzijde, diep ís ge- groefd, en de kanten dezer groeve met haartjes bezet zijn, welke in die der tegenovergestelde zijde vatten, en de groeve aldus tot een buisje doen zijn. Door genoemde haartjes (welke mij toeschijnen onderling door een vlies verbonden te zijn) van een te buigen, hebben wij hetzelve in de lengte geopend en het hier boven gezegde be- vestigd gevonden. Dewijl nu dit buisje alleen aan de onderzijde te openen is, en dewijl de achter- of bovenzijde van hetzelve nergens eenige opening heeft, zoo kan de holte van hetzelve niet met die van den snuit of met eenige andere holte des lig- chaams te zamen hangen, en derhalve kunnen door hetzelve geen stoffen worden opgezogen. Ter be- vestiging zij het volgende dienstig.
Het buisje (a) is op het uiteinde van het men- tum gehecht, op het hoornstuk aan deszelfs on- derzijde , hetwelk de paraglossae draagt (5); aanvankelijk is hetzelve plat, daarop verdikt het zich aanmerkelijk, is helder wit, doorschijnend, en kromt zich naar hoven; vervolgens wordt het bruin gekleurd en aan de onderzijde gegroefd,
(a) Zie fig. 8. (6) Zie fig, 8. g.
17
vormt dus een gootje, hetwelk spits aanvangt er xvaarvan de rauden een aantal haartjes dragen , welke tusschen die van den tegenovergestelden rand invatten, en zoodoende het gootje tot een buisje vormen. Aan de spits eindigt dit ligchaam met een gebogen schijfje («) , onder en voor hetwelk, de opening (5) van het buisje zelve ligt; op deze plaats, voor en naast, doch nimmer door het schijfje , dringen vochten en luchtblaasjes , bij drukking, uit het buisje; Aef hoornschijfje is dus niet doorboord; wijders bewegen zich de luchtblaasjes niet verder dan tot aan het gezwol- len gedeelte. Bij geslachtslooze Honigbijen heeft dit ligchaam in het midden eene dikte van 0,05 millimeter, het kanaal in hetzelve bevat, ís 0,03 millim. ruim; het gezwollen gedeelte zal ongeveer 0,12 millim. breed zijn. Bij Apis terrestris, waar het veel grooter is, is het mij gelukt, het- zelve in fijne dwarsschijfjes te doorsnijden, en deze regtstandig te plaatsen; hierdoor zag ik over- tuigend den beschreven gootvormigen bouw van hetzelve, en dat de dwarsschijfjes uit het midden van hetzelve genomen, eene ruime opening ver- toonden (e), doch dat die, welke genomen wa- ren uit het gezwollen doorschijnende gedeelte, geheel gevuld waren. Dit gevulde gedeelte schijnt als uit twee zijdlings aan één gevoegde stukken te bestaan ‚ waaruit ik opmaak, dat men zich dezen
(a) Zie fig. 8, € (4) Zie fig. 8 d. (ce) Zie fig. 8. b.
18
ganschen toestel moet voorstellen als ware het ee hoornstreepje of strookje dat, zoodanig gevouwen is, dat deszelfs randen beneden aan elkander lige gen, terwijl deze, meer naar de spits, een ‘weit nig van elkander verwijderd zijn gebleven, waar- door het spits aanvangend gootje gevormd is, dat “men in onze afbeelding bij fig, VIII. litt. e, ziet; ‘deze afbeelding stelt het buisje in zijn geheel voors het benedenste gedeelte is aan deszelfs onderzijde voorgesteld, het bovenste gedeelte is van ter zijde gezien. Uit het boven gezegde schijat het mij toes dat dit ligchaam , in stede van een buisje tot op- zuigen te zijn, veeleer geschikt is om den langen snuit der Bijen, als hij gestrekt wordt, te onder- steunen , te meer daar dergelijke lijnvormige hoorn- stukjes, ook in de paraglossae en aan de boven- zijde van den snuit (waar hij van haren ontbloot is) (a) te vinden zijn, en door deze heeft stellig geen opzuigen plaats, Meer nog dan dit „ pleit hiervoor, dat men bij andere Hymenoptera, wier snuit, gelijk die der Bijen, lang gestrekt is en gedeeltelijk ingeslagen kan worden, zoo als bij Sphex en Oedinerus eene inrigting vindt, welke naar die bij de Bijen gelijkt, en deze verklaart, die men ook reeds eenigzins bij de Wespen aan- geduid ziet, en eerst bij Pimpla en anderen, „wier snuit zeer kort is, en bijna niet bewogen wordt, geheel mist. ij Bij eene soort van Oetinerus, welke ik niet
(a) Trxv. t.a p. pag. 120. pl. XII. fig. 24. y.
m9
waag te bepalen, vond ik in de huid van de on- derzijde der snuit lijnvormige, harde deelen, van welke er zich, naar elk der hoornknopjes een begaf; deze vier lijnvormige deelen vereenigen zich onderling tot een plat stukje, hetwelk aan de basis van den snuit op het hoornstuk der onder- zijde van het mentum gehecht is («); bij druk- king heb ik nimmer eenig vocht in dezelve zich zien bewegen , schoon wel in de ruimte tusschen dezelve, en bij doorsneden in verschillende rigtin- gen heb ik nimmer eenige holte in dezelve ge- vonden; deze zijn dus eenvoudig deelen, welke dienstig zijn om den langen snuit van Oedinerus stevigheid te verschaffen. Het is derhalve waar schijnlijk , dat men overeenkomstige versterkingen aan de onderzijde van den snuit bij allen zal aan- treffen, bij welke dit deel lang en smal is, over- eenkomstig deszelfs vorm en inrigting gewijzigd; werkelijk schijnt dit aldus plaats te vinden.
Bij Pzmpla en anderen, waar de snuit zeer kort is, ontbreekt eene zoodanige versterking ge- heel,
Bij Polistes, welke een middelmatig langen snuit hebben, vindt men dezelve reeds aangeduid , en daar het middenstuk van derzelver snuit voor- aan eene aanmerkelijke breedte bezit, vindt men de versterking daarmede overeenkomstig, uit een groot aantal smalle, draadvormige hoornstreepjes, welke straalvormig uit twee grootere van de ba-=
(a) Ze fig. X. a.
120
sis van den snuit naar deszelfs omtrek zich ver= spreiden («).
Bij Oedinerus en Sphex viatica , waar de lange snuit in vier smalle afdeelingen is gespleten , vindt men den versterkingstoestel.in vier lijnvor- mige strookjes verdeeld, en wel voor elk der af- deelingen een (6).
Bij Apis eindelijk , wier snuit het langst en het meest zaamgesteid is, is deze toestel ook het meest ontwikkeld, en naar den vorm van den snuit gewijzigd. Deze is bij deze dieren niet gespleten, doch tot een buisje opgerold (c); wij vinden dan ook eenen versterkingstoestel , die evenmin gespleten is-(d), doch die vertoont zich, even als de snuit zelve, met omgeslagen randen, en gelijkt daar- door op een haarfijn buisje, dat echter, door- dien het aan deszelfs oorsprong geene holte heeft, maar uit twee zijdelings aaneengevoegde stukken bestaat, de sporen draagt van overeenkomstig te zijn met de beide middenste hoornstreepjes bij Oedinerus: terwijl men, hetgeen met de zijde- lingsche overeenkomt, bij de Bijen in de para- glossae wedervindt. Het komt mij dus voor dat dit gewaande buisje eenvoudig een versterkings- toestel is, zoo als SwaAmmerRDAM en Tarvrranus hetzelve beschouwd hadden.
(a) Zie fig. IX. (6) Zie fg. X. (e) Zie fig. XI. (d) Zie fig. VILI.
121
Wat nu de massa betreft, die de holte van der snuit der Bijen opvult, derzelver inrigting kunnen wij niet anders beschrijven dan Trevrranus (e) dit gedaan heeft, en hetzij ons oog nog te wei- nig geoefend, hetzij onze werktuigen te onvol- komen zijn, wij hebben geene volledige overeen- stemming tusschen deze en het inwendig vlies van den snuit bij de Wespen kunnen ontdekken, en vermogen dus geen overeenkomstige functie tus- schen den snuit der Wespen en dien der Bijen, ook op ontleedkundige gronden beweren;
En hiermede geven wij onze opmerkingen over, met het bewustzijn, van nog weinig te hebben verrigt ter verklaring van den raadselachtigen snuit der Bijen; doch wij vlijen ons echter door het medegedeelde getoond te hebben, hoezeer men nog ten achteren is in de kennis der monddeelen bij de orde, tot welke genoemde behooren. Eerst wanneer men eene volledige kennis van dezelve bezilten zal, en deze aan de verschillen in levens- wijze zal getoetst hebben, kan men met grond verwachten het doel der afzonderlijke gedeelten te kunnen doorgronden, Mogt mijn arbeid aan- leiding tot zoodanig onderzoek geven, en als leiddraad tot hetzelve dienstig bevonden worden,
Het Joppe, December 1840. /
(ce) Trev. t‚ a, p‚ pag. 120. pl. XIII,
Fig. I.
122
VERKLARING pen PLAAT,
Hoofd van Vespa crabro, tien malen ver=
groot; het kopschild en een gedeelte van den schedel zijn weggenomen. Men ziet den pha- rynx in zijne natuurlijke ligging tegen de her
senen ; op denzelven , ziet men den zenuwstam voor het plantaardig leven. De levatores pha- ryngis heeft men in deze figuur weggelaten.
a. be €: d. e.
fe
Fig. II.
musculi protractores pharyngis. muse, constrictor pharyngis. muse: palatini convergentes, muse, palatini divergentes.
Eppharyna. Lie Trev. t.a.p. XV.
fig. 8. Z,
Labrum. ‘Lie Tarv. XV. fig. 8. 7’.
Doorsnede van het hoofd van hetzelfde
imsekt; de lijmholte en den tromp zijn in hun geheel. afgebeeld, de omhullende vliezen heeft men niet kunnen aanduiden.
de
musculi levatores pharyngis.
muse. levator epipharyngis. clypeus.
labrum. Trev. XV. fig. 8. U’. Epipharyna. Truv. XV. fig. 8. Ze Hypopharynx. Trev. XV. fig. 8. v.
123
g. Plooî, onder welke de opening der speek-
„selbuis ligt.
g/. geul, welke naar de lijmholte voert. (Tzev. XV. 6. 8. F)
h. de lijmholte.
h’, spieren, welke den tromp intrekken,
ë. musculus lingualis,
k. het eerste paar zenuwknoopen ile den slokdarm ; derzelver verbinding met het vol- gende paar gaat met de speekselbuis door het cephalophragma; hetzelve verbindt zich door eenen breeden band met de hersenen Z; hierdoor ontstaat een ring, binnen wel- ken de aorta, de zenuw des plantaardigen levens, de slokdarm, en de pees van den muse. lingualis omvat zijn; wijders ver- bindt zich dit eerste paar zenuwknoopen met den grootsten knaop der zenuwen des plantaardigen levens, en vormt met dezen eenen ring om den pharynx, en door deze zijn beide hoofd-zenuwstammen verbonden. Wij hebben getracht in onze figuur aan te toonen, hoe die des plantaardigen levens tusschen den slokdarm en de aor/a ligt en bij » eenen ring vormt, door welken laatst= genoemde doorgaat, om zich bij pin de omhullende vliezen te eindigen; verder ziet men bij , naast. genoemden ring , het knoopje, waaruit het linker parig gedeelte van gemelden zenuwstam ontstaat.
Ll. _de hersenen.
m. musculi tLenacula oesophagt.
124
n. ring: welke de aorta omvat,
oe musculus pharyngo-oesophagaeus.
speekselbuis,
„_zenuwdraden tusschen het Iste en 2de paar knoopen.
3: slokdarm,
4. aorta.
DRE
Fig. III. Hetzelfde hoofd als in fig. 1. van het- welk het Zabrum, de epipharynx en de boven- zijde van den pharyna is weggenomen,
a. Hoornachtig voorste gedeelte van den bo- dem der mondholte met den daaraan han- genden Aypopharynx, in fig.II. bij f. van terzijde te zien.
6, musculi protractores pharyngis.
ce. apophyses glosso-pharyngaeae.
d. musculus pharyngo-oesophagaeus van binnen. :
€. opening van den slokdarm.
Fig. IV. Kopschild van Vespa erabro fem. aan de binnenzijde,
Fig. V. Vlies, hetwelk de lijmholte omgeeft.
Fig. VL a. labrum. 6. epipharynx. Het eerstgenoemde is opgeligt, om de laatste genoemden beter te kunnen vertoonen.
Fig. VIL. Bovenzijde van den snuit van Vespa crabro,
125
a. speekselbuis.
6, trechtervormig einde van dezelve,
e. hoornstukje, dat aan de bovenzijde den snuit met het meutum verbindt,
Fig. VUL Lijnvormig kraakbeen uit den snuit van Apis terrestris.
a. hoornstukje, waarmede hetzelve op het mentum gehecht is, overeenkomstig met a. fig. IX en X; de uitstekende punten ver- binden hetzelve met dat aan de bovenzijde van den snuit, hetwelk Trevrranus Aorne artiger Behälter noemt, en overeenkom- stig is met c. fig. VIL,
b. doorsnede van dit kraakbeen,
ce. gebogen hoornschijfje aan het uiteinde,
d., opening van het buisje, door deszelfs om= gebogen randen gevormd,
e. het benedenste gezwollen gedeelte van hetzelve , met den aanvang van genoemd buisje.
J. spieren, die hetzelve buigen, geheel uit
_ hare natuurlijke ligging gebragt.
g. de plaats, waar de paraglossae op het mentum gehecht zijn,
Fig. IX. Onderzijde van den snuit van Vespa crabro.
a. hoornstukje, dat den snuit aan de onder- zijde met het mentum verbindt; in het midden ziet men de verhevenheid, welke Résvxun voor de mondopening hield,
b. _hoornschijfjes,
126
Fig. X. Onderzijde van den snuit van Oedinerus.
Fig, XL. Doorsnede van den snuit van Apis mel- lifica, ongeveer 100 malen vergroot, a. het lijnvormig kraakbeen, 6. de buitenste harige huid,
Pi
jdschr. voor Nat. Gesch. Deel VII. de EN
| | a
TEE VI IR teendr vL.t prunger, Leiden
IETS
OVER DE
POLYPENSTOKKEN,
GEVONDEN TE GRONINGEN IN DEN HONDSRUG,
DOOR
Dr. DASSEN.
menen emd
Weinige landen bieden mindere gelegenheden aan om het maaksel van den grond te leeren kennen dan het onze! Geene bergen, die door hunne ontbloote zijden het oog des natuuronder- zoekers als uitnoodigen, geene mijnwerken, die tot in de ingewanden der aarde voeren, geene rotsen, ja, bijna geene natuurlijke bronnen, ge- ven aanleiding om de zamenstelling des bodems te onderzoeken, De weinige middelen, die hiertoe kunnen leiden, bestaan in het waarnemen der op- pervlakkige aardlagen, bij het graven van kana- len, putten enz.; doch de uitkomsten van zulke waarnemingen geven zoo weinig belangrijke bij- zonderheden , dat zij veelal verwaarloosd worden. Dit is echter te betreuren ; want, kenden wij vooreerst slechts de bovenste lagen van onzen grond volkomen , zoo was reeds eene groote schre- de voorwaarts gedaan. Inzonderheid zouden dan verspreide waarnemers, een vast punt hebben, waaraan zij hunne waarnemingen konden toet- sen; het zoude den lust tot onderzoek opwekken, en dit zoude waarschijnlijk , behalve voor de we-.
KAT. TIJDSCHR, D, VIII. St. 2, 9
128
tenschap, ook voor de nijverheid van belang zijn,
Om eenigzins tot dit doel mede te werken, wil ik mijne aanteekeningen mededeelen omtrent eene verzameling van in den Hondsrug, nabij Groningen gevonden Polypenstokken , welke ik door de goed heid van mijnen hooggeachten leermeester, Prof. VAN SwinpEREN, heb kunnen onderzoeken. Wel . zal ik niet veel belangrijks omtrent dit onderwerp kunnen opteekenen, dochik hoop , dat anderen dit punt uitvoeriger en beter, dan mij mogelijk was, zullen behandelen. Inzonderheid verzoek ik ieder in het belang der wetenschap, om bij het vinden van zoodanige of andere overblijfselen van dieren, op te teekenen, waar en hoe ze ‘gevonden zijn; iels, dat geheel ontbreekt bij de door mij te ver- meldene voorwerpen. Immers, onder de vele hon- derden stukken van Groninger Polypenstokken, welke ik gezien heb, is bij geen enkel de vindplaats anders aangegeven, dan naar den naam des ge= huchts of der streek, iets, dat veel minder betee. kent, dan de grondsoort, ywaarin zij gelegen heb- ben. Hierdoor verliezen de genoemde overblijfselen bijna alle gewigt, hetwelk zij voor de kennis der vorming van onzen grond kunnen hebben. Doch dit gebrek, eigen aan alle, mij bekende verzame- lingen van-Groninger versteeningen, is niet aan de oorspronkelijke verzamelaars te wijten: want toen de voornaamste dezer verzamelingen ontstonden, was het gewigt der versteeningen voor de kennis der aarde, nog niet algemeen erkend, en men zag dus in dezelven slechts vormen van dieren , die meer wegens hunne bijzonderheid, dan wel
129
xvegens hun gewigt voor de wetenschap de aan dacht boeiden.
Het zal hieraan ook moeten toegeschreven wor- den, dat zij in een betrekkelijk zeer laat tijdperk, het eerst in de boeken vermelding vinden, Immers het was niet voor het midden der vorige eeuw, dat een der vele geleerden, die steeds tot sieraad der stad Groningen verstrekten, melding van deze wersteeningen maakte, Inzonderheid was het de beroemde vas Doeveren, die deze versteeningen der aandacht waardig keurde; ja, hij schijnt ze het eerst waargenomen te hebben, Ook heeft hij lang bet plan gehad, ze naauwkeurig te beschrij- ven, gelijk, ve Franco vaN Bemkunev (u) en hij zelf (6) verhaalt, « opdat,” zoo als hij zich uitdrukt, « ons Groningen in de Natuurlijke His- « torie beroemd worde,”
Door zijn vertrek uit Groningen is dit plan waarschijnlijk verijdeld, ten minste het is nimmer uitgevoerd geworden, hetgeen te meer te betreu- ren is, dewijl Manrixer (c) hem voor zoo iels zeer geschikt oordeelde. — Later heeft S, J. Bruamans hetzelfde plan gevormd, en weinig tijds voor zijn’ dood wilde hij nog naar Groningen overkomen om hetzelve te verwezentlijken (d).
(a) ve Franca vaN Benkney, Watuurlijke Historie van Holland, D. 1. St. 2, pag. 808.
(4) Academische redevoering van vAN DoEVEREN, vertaald door van Geuns, 1771, pag. 31.
(ce) Manriver, Matechismus der Natuur, D.I. pag. 19%,
(d) P. Darrssen, Redevoering, vertaald door J. E, Wixren, in de aanteekening pag. 95.
ge
130
En waarlijk in die dagen, toen de gebroeders. Driessen nog leefden, en dus op konden geven , waar zij hunne fraaije verzamelingen gevonden hadden, toen kon zulk een plan tot gelukkige gevolgen leiden; want Prof, Driessen inzonder- heid, schijnt op de plaatsing der versteeningen acht gegeven te hebben : immers hij zegt ter loops in de aangehaalde Verhandeling, dat er op eene diepte van twintig voeten in den Hondsrug andere versteeningen gevonden worden als op mindere diepten. Im het algemeen schijnen de versteenin- gen aldaar niet digt bij de oppervlakte voor te komen; ten minste, honderden malen heb ik den Hondsrug bezocht met het doel om versteeningen te zoeken, maar nimmer iets gevonden van eenige beteekenis,
Immers brokstukken van deze of gene C'alamo- pora of Stromatopora , die ik soms aantrof, za- gen er doorgaans zoo verweerd uit, waren zoo- danig onderscheiden van die, in de verzameling aanwezig, dat ik ze geloofde te moeten beschou- wen , als door vroegere gravingen aan de opper- vlakte des gronds gekomen en aldaar door lucht en water bedorven.
Ik zal dus in de volgende aanteekeningen, om- trent de meermalen genoemde versteeningen wei- nig kunnen zeggen van de zoodanigen, door mij zelven gevonden , dewijl al mijne moeite om versteeningen te vinden, mij slechts tot de ont- kennende uitkomst geleid heeft, dat zij niet aan- wezig zijn in de geringe diepte, tot welke ik heb zien graven. Ook bestond de grondsoort , bij dee
131
ze uitgravingen aan het licht gebragt, zonder uit- zondering, uit de gewone zand- en steenformatie , welke, in Drenthe ten minste, geene Polypen- stokken oplevert; iets dat ik vrij stellig kan ver- zekeren , want sints mijn verblijf in die provincie heb ik ze tallooze malen te vergeefs gezocht bij het graven van kanalen of putten, Bij alle deze gelegenheden heb ik slechts een’ enkelen keer in een stuk overgangskalk, een paar conchylien aan- getroffen, en eenige landen, waarschijnlijk van eene groote vischsoort.
Ik geloof dus, tot dat het tegendeel zal bewe- zen zijn, dat de bedoelde Polypenstokken in eene andere grondsoort gevonden zijn, Ik zal nu de door mij waargenomen en bestemde soorten opge- ven, en tevens uit haren vorm en haar voorkomen , zoo mogelijk, eenige gevolgen afleiden. . Bij deze opgaven zal ik mij echter tot het volkomen zekere bepalen, en geene soorten vermelden, omtrent welker bestaan nog eenige twijfel is overgeble- ven; want het is mij in dezen minder te doen om vele soorten te vermelden, dan wel om uit het aanwezen en voorkomen van stellig erkende soor- ten gevolgen af te leiden.
Ik heb voor het overige het werk van Gorp- puss (a) tot grondslag genomen, zoowel om de hooge voortreffelijkheid van hetzelve, als om het
(a) Gornruss, Petrefacta Musei Univ. Reg. Borus- sicae Rhenanae Bonnensis ete. (iconibus et de- seriptionibus illustrata.) p
132
aanwezig zijn van een aantal versteeningen te: Groningen door den Schrijver zelven bestemd, wel- ke dus tot een punt van vergelijking konden die- nen in twijfelachtige gevallen, die niet weinig talrijk waren.
1. Achtlleum tuberosum. Gorvruss. |. c, tab, XXXIV. fig. 4.
Deze soort is in de Groninger verzamelingen niet zeldzaam; de stukken echter hebben doorgaans hunne natuurlijke gedaante verloren , zijn met vreemde stoffen opgevuld, en niet zelden half vergaan; aan velen ziet men duidelijk, dat zij door het rondvoeren in water afgesleten zijn.
2, Achtlleum cariosum. Gorpruss, 1. c. tab. XXXIV. fig. 6,
Geinkrusteerd op. andere versteeningen , soms ook vrij. Is niet zeldzaam, doch doorgaans vrij onduidelijk. Sommige stukken schijnen in water rondgevoerd te zijn; dit is echter minder duide= lijk dan bij de vorige soort,
8. Manon peziza, Gorpruss, 1 c. tab. L. fig. 8,
Deze soort schijnt zeldzaam; ten minste ik heb er slechts drie kleine stukjes van gezien, waar= onder slechts een met volkomene zekerheid erkend kan worden. Twee van deze stukjes hadden on-
eregelmatige gedaanten en afgeronde hoeken.
133
4. Manon stellatum. Goupruss. |. c. tab, 1. fig. 9.
Van deze soort heb ik slechts een klein stukje gezien, waaruit zich niets liet afleiden,
5. Tragos spaeroides. Goupross. 1, c. tab. V. fig. Il.
Deze soort is op kalksteen door den Heer BreexK- Roope gevonden. Uit derzelver voorkomen laat zich niets afleiden,
6. Gorgonia anceps. Goupruss. 1, c, tab. XXX. fig. 1.
In het midden van een stuk vuursteen erkent men sporen van deze soort. Deze steen moet de- zelve dus in vloeibaren staat omgeven hebben, Zij behoort derhalve tot de krijtformatie.
7. Stromatopora concentrica. Gorpruss. 1. c.
tab. VIII. fig. 5.
Deze soort is in den Hondsrug zeer gemeen, even als in de verzamelingen, Zelden echter treft men volkomen bewaarde stukken aan; dikwerf zag ik ze op het aanraken ineenvallen. Aan sommige van deze stukken is het zigtbaar, dat zij door rondvoeren in het water afgesleten zijn; aan de meesten echter is hier niets van te zien, dewijl zij te veel vergaan zijn,
8. Retepora antigua. Goupruss. Lc, tab, IX, fig. 10,
134
9. Retepora cyathiformis. Gouoruss. 1, c. tab. IX. fig. 11.
Beide deze, niet zeldzaam voorkomende soorten vertoonen zich op vuursteenen, of wel als afdruk- sels op kalksteenen. Op de vuursteenen moeten zij zich gevormd hebben, nadat deze steenen hun- ne tegenwoordige gedaante verkregen; want men ziet soms op scherpe hoeken of wel op vlakten, door scherpe kanten begrensd, deze versteenin- gen. In den natuurlijken toestand van de vuur- steenen komen deze scherpe kanten noch vlakten voor («) , zoodat zij noodwendig het gevolg moe- ten zijn van het geweld, dat deze steenen over- bragt uit hunne natuurlijke standplaatsen, naar hunne tegenwoordige. Op den overtogt dus, of wel na hunne aankomst moeten deze Retepora soorten geleefd hebben.
10. Certopora favosa. Goupruss. 1. c. tab, XI. fig. 10.
1. Certopora diadema. Goupross. 1. c. tab. XI. fig. 12.
Van beide deze soorten heb ik slechts kleine,
afgebroken, met vreemde stoffen meer of min be- dekte stukken gezien.
12. Ceriopora gracilis. Goupruss, tab, X. fig. 11.
emmen ed
(a) Brupanr, Fraité de Mineralog., Ed, 2, Tom, I page 143.
135
13. Ceriopora milleporacea. Gorpruss, tab. X. fig. 10,
Beide deze soorten heb ik op vuursteenen, in- zonderheid in holligheden derzelve waargenomen; niet zelden vertoonen deze teedere overblijfselen eene bijna geheel ongeschondene gedaante, zoo- dat zij bij het overvoeren der vuursteenen naar den Hondsrug nog niet aanwezig konden zijn. Im- mers, het is voorzeker onbegrijpelijk, dat dus- danige fijne voortbrengselen onbeschadigd konden blijven , terwijl oneindig harder voorwerpen, zoo als de vuursteenen , verbrijzeld of afgesleten wer den.
14, Ceriopora stellata, Gorpruss. 1, c. tab. XI. fig. 11.
15. Ceriopora polymorpha. Gounruss, 1, c. tab. X. fig, 7.
Beiden zijn zeldzaam en slechts in brokstuk- ken, doorgaans versteend, of liever omgeven en opgevuld met kalk, aanwezig,
16. Orbztalitis macropora. Goupruss, 1. c. tab, XIL. fig. 8,
Het eenige stuk, dat ik van deze soort zag, was doorgeslagen. Op de breuk herkende men gemakkelijk stukken van deze soort, omgeven en opgevuld met kalksteen. Voor het overige was dit stuk afgerond zonder hoeken, zoodat het waarschijnlijk een tijd lang in het water rond is gevoerd,
136
17. Agaricia boletiformts. Gouvruss. 1. c. tab. XI. fig. 12.
18. Agaricia lobata. Gorpruss, 1, c. tab. XII. fig. 11.
Beide deze soorten zijn niet zeldzaam , maar komen doorgaans versteend, en alsdan meer of min rond afgeslepen voor, zoodat zij duidelijk be- wijzen, van elders aangebragt te zijn.
19. Agaricta Swindriana. Goupruss. 1. c. tab, XXXVIIL. fig. 3,
Ik heb deze soort in zeer fraai afdruksel op een stuk geheel versteende afgeronde koraal waar- genomen. Hieromtrent geldt dus het reeds vroe- ger omtrent twee soorten van Retepora en Cerio- pord aangemerkte, dat namelijk deze soort nood- wendig geleefd moet hebben op de plaats, waar men ze nu vindt. Immers, ware zij blootgesteld geweest aan de werkingen, die den steen, waar= op zij zich bevond, afgerond hebben, dan moest zij verdwenen zijn.
20. Zithodendron caespitosum, Gororuss. 1. c. tab, XIII. fig. 4,
Met vuursteen opgevuld en gedeeltelijk over- trokken , en âlsdan duidelijk afgerond, of wel in kalksteen en dan in brokstukken, Deze soort be- hoort niet onder de zeldzamen,
137
21. Lithodendron plicatum. Goupruss. L. c. tab. XIII. fig. 5.
Deze zeldzame soort komt hier niet versteend voor. Zeer gemakkelijk erkent men er den ge- heel ongeschonden vorm des diers in, zoodat men als onwillekeurig tot het besluit komt, dat deze soort niet uit verre streken naar den Hondsrug over- gevoerd kan zijn, Ook de buizen zelve zijn niet met versteeningsstof maar met kleine kristallen opgevuld, die ik echter niet onderzocht heb.
22. Zithodendron dichotomum. Gorpruss. 1. c. tab. XIII. fig. 3.
Deze soort komt in versteende en zeer duidelijk afgeronde stukken voor, zoodat men soms de ope- ning der buizen een ellips ziet vormen van eene aanzienlijke doorsnede in de lengte,
23°. Fungia polymorpha. Gouprovss. 1 c. 9 tab, XIV. fig. 6.
Deze niet zeldzaam voorkomende soort, heb ik onder anderen vrij gaaf waargenomen op de breukvlakte van een’ geheel versteenden ronden, doormidden gebroken koraalsteen, zoodat de Fux- gia hierop gevormd moet zijn, nadat het koraal, waarop zij groeide, versteend en doorgebroken was. Om dezelfde reden als vroeger onderschei- dene malen opgegeven is, foet men aannemen, dat deze soort ook ter plaatse, waar zij nu gevon- den is, geleefd heeft,
138
24. Diploctenium pluma. Gounruss. 1, c. tab. XV. fig. 2,
Deze soort heb ik slechts in afdruk gezien.
25. Turbinolta elliptica. Goupruss. tab, XV. fig, 4.
Deze soort heb ik slechts in een weinig ver- steend doch duidelijk stuk gezien.
26. Zurbinolia sulcata. Gorpruss. 1. c. tab. XV. fig. 5.
27. Turbinolia complanata. Goupruss. 1, c. tab. XV. fig. 10.
Beide deze soorten zijn niet in groot aantal, maar doorgaans in duidelijke stukken aanwezig.
28, Cyatophyllum hypocratiforme. Goupruss,. Le. tab. XVII. fig. 4.
29, Cyatophyllum radicans. Gounruss. 1. c. tab. XXI, fig. 2,
30. Cyatophyllum plicatum. Gorvruss. 1, c tab, XV. fig. 12,
31. Cyatophyllum dianthus. Gorpruss, 1 c. tab. XVL fig. 1.
32. Cyatophyllum marginatum. Gouoruss. 1, c. tab, XVL. fig. 3.
33. Cyatophyllum caespitosum. Goupruss, 1, c. tab, XIX, fig. 2,
139
34. Cyatophyllum ananas. Gorpruss. 1, c. tab, XIX. fig. 4,
85, Cyatophyllum turbinatum. Goupruss. l. c. tab. XVI. fig. 8,
36. Cyatophyllum helianthoides, Goupruss. L. c, tab. XX. fig. 3.
De bovenvermelde soorten van het geslacht Cyatophyllum, hebben vele kenmerken in haar voorkomen gemeen, zoodat ik, om niet in her- halingen te vallen, over allen te gelijk zal spre- ken. — Steeds komen zij, of in eene versteende massa, welke haar omringt en opvult, voor, en alsdan duidelijk afgeslepen, of wel in enkele losse buizen en alsdan steeds opgevuld met kalkaardi- ge, vast te zamenhangende stoffen,
Ook deze enkele stukken toonen niet zelden op sommige punten afgerond te zijn, zoodat zij in hunne geschiedenis eene groote gelijkheid schij- nen te bezitten met de andere stukken. Alle de Groninger Cyatophylla zouden dus van verre aangevoerd zijn,
37. Meandrina tenella. Gorvruss. 1. c. tab, XXL. fig. 4,
Deze soort, waarvan ik echter slechts een stuk zag , is volstrekt niet versteend, en vertoont vol- komen hare natuurlijke gedaante, als of het zoo eerst uit zee aanspoelde. Onmogelijk schijnt het mij, dat zulk een fijn, door niets beschermd koraal uit verre streken afkomstig zoude zijn.
140
Ik weet het, er is eene andere veronderstelling mogelijk, dan die, waartoe de bovenstaande aanmerking henen leidt, De omhullende kalksteen namelijk, kan vergaan zijn, en aldus het koraal geheel vrij achtergelaten hebben.
De volgende daadzaken echter verheffen zich tegen deze stelling: 1. eene groote menigte ver- steende koralen toonen duidelijk aan, dat zij vroe- ger vergaan dan de omsluitende kalksteen: 2, men vindt geene versteeningen , waarvan het eene ge- deelte door kalksteen omgeven, het andere ge- heel vrij is , het geen noodwendig plaats moest hebben, wanneer de natuur zulke teedere ver- steeningen, als de Groninger Meandrina, van den omsluitenden steen kon bevrijden ; 3, de ge- noemde Meandrina is zoo teeder en fijn van maaksel, dat zij zelve alle denkbeeld verdrijft, dat oorzaken, welke kalksteen konden verteren, haar zelve ongeschonden zouden laten,
Om deze redenen zie ik geene andere mogelijk- heid om haar aanwezen in den tegenwoordigen toestand te verklaren, dan vast te stellen, dat zij geleefd heeft in de streken, waar zij nu gevonden wordt,
88. Astrea porosa. Gounruss. l. c. tab, XXI. fig. 7.
Onder het groot aantal stukken van dit geslacht, in de verzamelingen aanwezig, kan ik alleen de- ze soort met zekerheid „onderscheiden, Ik twijtel echter geenszins, of. een nieuw en herhaald on- derzoek zoude het aantal soorten. ten minste tot
1ál
een half dozijn verheffen. Tijd en gelegenheid beide, ontbreken mij daartoe, zoodat ilk mij moet vergenoegen , anderen op dit geslacht opmerk- zaam te maken, gelijk in het algemeen alle de geslachten der Groninger versteeningen nog drin- gend, onderzoekers en beschrijvers behoeven.
Doch, het algemeene daargelaten, keer ik tot het geslacht Astrea terug. Ik geloof geene ge- waagde gissing ter neder te stellen, wanneer ik vaststel, dat er stukken van hetzelve, van verre streken te Groningen aangevoerd zijn, ten min- ste velen zijn afgerond, allen bijna zijn half ver- gaan; verreweg de meesten zijn versteend,
89. Columnaria sulcata. Goupruss, 1, c. tab. XXIV. fig. 9.
Deze soort verschijnt doorgaans versteend en meer of min duidelijk afgerond, zoodat dezelve zonder twijfel, uit andere streken af komstig is,
40, Catenipora escharoïdes, Goupruvss, Ll. c, tab. XXV. fig. 4.
Deze soort behoort tot de meest algemeen voor- komende, onder de Groninger versteeningen. In alle vormen van versteening is zij voorhanden, zoodat men ze soms aantreft met stukken van de kalkrots verbonden , waarin zij oorspronkelijk op- genomen werd; soms geheel vrij, als van, eene thans levende soort afkomstig. In enkele geval len is zij duidelijk afgerond, in andere bespeurt men van deze afronding niets. De eerste van de- ze stukken zijn stellig in het water rondgevoerd;
142
de anderen zijn waarschijnlijk in de nabijheid van den Hondsrug ontstaan, iets, hetgeen schijnt be- vestigd te worden, door de daadzaak, dat men deze soort, zoo wel ten zuiden, als ten noorden van Groningen, zoowel in de Eifel en de West- phaalsche steenkoolformatiën, als in Gotland en Noorwegen gevonden heeft.
Al. Catenipora labyrinthica, Gorpruss. |, c. tab, XXV. fig. 5.
Ook deze soort is hier niet zeldzaam, en komt bij Groningen in groote stukken voor. In het algemeen geldt hetgeen bij de vorige soort aange- merkt is, ook van deze,
42. Syringopora ramulosa. Goupruss. 1, c. tab. XXV. fig. 7.
Deze soort vindt men in de natuurlijke gedaane te zonder eenige versteening; ook is zij geheel versteend aanwezig, en alsdan afgerond, In het eerste geval zal zij dus in de nabijheid van den Hondsrug geleefd hebben, want onversteend kon zij wegens het teedere maaksel onmogelijk verre vervoerd worden. De afgeronde stukken zullen daarentegen van verre aangevoerd zijn,
43. Syringopora reticulata. Gounruss. 1. c. tab. XXV. fig. 8,
Van deze soort geldt hetzelfde als van de vorige.
44. Syringopora caespitosa. Goupruss. |. c. tab, XXV. fig. 9.
Ook deze soort komt volkomen vrij en natuur-
143
lijk voor, terwijl. andere stukken geheel ver- steend, en tevens even afgesleten zijn als de Drent- sche keijen,
45. Syringopora filiformis. Goupross. 1. ec. tab, XXVIII. fig. 16.
Geene andere, dan versteende en meer of min afgeslepen stukken heb ik van deze soort gezien,
„46, Syringopora verticillata. Gorunross. 1, c. tab. XXV. fig. 6,
Deze niet dikwerf voorkomende soort is door gaans versteend; soms echter komen ook geheel natuurlijke stukjes voor. Ì
41. Aulopora serpens.. Gororuss, 1. c. tab. XXIX. fig. 1.
48, Aulopora conglomerata. Gorpruss. 1. c. tab. XXIX. fig. 4,
‚Van deze beide. soorten heb ik slechts ver. steende en afgeslepen stukken gezien.
49. Calamopora alveolaris. Gouvruss, 1. c. tab, XXVI. fig. 1.
50. Calamopora Gothlandica. Gorpruss. 1. c. ' tab. XXVL. fig. 3.
Bl. Calamopora basaltica. Gouprvss. 1. c, tab. XXVL fig. 4,
„52, Calamopora polymorpha. Goupeuss. 1. c. tab. XXV. fig. 2—5,
NAT, TIJjpscua, D, VIII. St. 2. 10
144
53, Calamopora spongites. Goupruss. 1. cf tab. XXVIII. fig. 1, 2.
Deze vijf soorten, de eenige van dit geslacht, die mij met zekerheid als Groningsch bekend zijn , hebben in haar voorkomen veel met elkander ge- meen. Allen komen zoo wel versteend , en alsdan duidelijk afgerond, als niet versteend , zonder afslijting, voor, in welk laatste geval de buizen dikewerf met kleine kristallen opgevuld zijn. Geen geslacht is gemeener en gemakkelijker in den Hondsrug aan te treffen,
54. Flustra lanceolata. Gornruss. 1, c, tab. XXXVI. fig. 2,
Deze soort komt niet anders dan in afgeronde steenen voor.
55, Sarcinula organum. Gorpruss. 1, c. tab. XXIV. fig. 10.
Deze soort is zeer gemeen, komt in aanzien= lijke stukken voor, en is soms versteend en afge. rond, soms geheel vrij.
56. Sarcinula costata, Gorpruss. 1. c. tab. XXIV. fig. 11,
Deze soort is niet zoo algemeen als de vorige, en is steeds versteend.
Wanneer men deze opgenoemde soorten terug wil brengen tot de verschillende geologische for-
145
matiën, waarin zij in de gebergten gevonden wor- den, dan blijkt het, dat bijna allen in de Grau- wacke en kolenformatie aanwezig zijn (a).
Vele van deze soorten hebben ‘waarschijnlijk niet geleefd, waar men ze nu vindt: want onder de zesenvijftig opgenoemden bevinden zich negen- entwintig , die niet anders dan in versteende en afgeronde stukken voorkomen, terwijl twaalf an- deren in dusdanigen en in geheel vrijen, niet afge- ronden vorm aangetroffen worden; acht anderen daarentegen bieden geene sporen van afronding aan; zij hebben haren eigen vorm bewaard en zijn, in het algemeen te teêr, om een’ langen weg af- gelegd te kunnen hebben. Onder deze drie af- deelingen kunnen zeven andere soorten met geene zekerheid gerangschikt worden, De opgenoemde yersteeningen zijn dus grootendeels van elders aangevoerd, maar ook anderen hebben in de na- bijheid van Groningen geleefd. Sommigen daar- van, gelijk boven bleek, leefden op vuursteen, en dezen hebben noodwendig niet kunnen ont- staan voor dat de vuursteen verbroken, en uit de moederbergen naar de omstreken van Groningen overgebragt was. Dit nu toont aan: 1. dat de overbrenging der versteeningen plaats gehad heeft na de vorming der krijtformatie; 2. dat na deze overbrenging, de noodige uitwendige omstandig- heden in de omstreken van Groningen aanwezig waren, om Retepora-soorten, enz, te doen le-
(a) pr LA Beene, Geognosie, pag. 517 en volg. 10
146
ven. Doch lang nadat de krijtformatie ontstond ; zijn naar de omstreken van Groningen steenen overgebragt; want ik heb in den Hondsru® een stuk kalk gevonden, dat alle kenmerken, en ook eenige versteeningen opleverde aan den Parijs- schen grof kalk eigen. Na het ontstaan van deze, ‘betrekkelijk jonge kalksoort, heeft dus nog te ‘Groningen het aanvoeren van steenen mogelijk ge- weest! Maar van waar zijn de. vreemde verstee- ningen naar Groningen gekomen ?
Het oude denkbeeld door de vroegere Gronin= ger natuurkundigen hieromtrent gekoesterd, en nog door Professor Driessen (a) gedeeld, schrijft dezelve aan Scandinavië toe. Doch slechts van zeer weinige kan dit waar zijn, want drieënder- tig der opgenoemde soorten komen eeniglijk ten zuiden en westen van Groningen voor in België, Frankrijk, den Eifel, Thuringen en Westphalen.
Slechts zes vindt men in Scandinavië en Gro- ningen te gelijk, terwijl negen andere soorten, en in Scandinavië, en in eene of meer der andere genoemde streken voorkomen ; drie andere soor- ten zijn tot dus verre slechts bij Groningen gevon- den, terwijl de overblijvende vijf soorten, te ver van Groningen verwijderd voorkomen , om aan eene overbrenging fe kunnen denken. Het klein- ste gedeelte is dus slechts uit het. noorden af- komstig, het aanzienlijkste daarentegen -uit- zui- delijk gelegen oorden.
(a) P‚, Driessen, l, c, pag. 85 — 94.
147
Uit de tot dus verre medegedeelde: daadzaken wil ik: thans beproeven, eenige geologische, ge- volgtrekkingen af te leiden,
Het leven van polypen in de Provincie Gronin- gen , iets, hetgeen zeker in geen tijdperk aangeno- men kan worden veel later dan dat, waarin de ge- lijksoortige polypen geleefd hebben, welke in kalk- steen ingesloten zijn, schijnt de veronderstelling weder in het leven terug te roepen van pe Luc (a), welke de Groninger versteeningen , van eenen in de nabijheid aanwezig geweest zijnden kalkheuvel afleidt. Doch welk eene opeenstapeling van voor- onderstellingen ,‚ om dien kalkheuvel geheel te doen verwoesten en des niet te min de stukken er van in wezen te doen blijven !
Doch met zulk een’ heuvel is de zaak geens- zins opgehelderd, want de door mij, als oor- spronkelijk aangemerkte Groninger polypen zijn niet in klompen kalksteen bevat, en hebben dus vroeger geen gedeelte van zulk eene rots uitge. maakt. Naar het mij voorkomt, hebben zij dus in de zee geleefd, welke toen den bodem van ons Vaderland bedekte, en zijn van hunne vroegere standplaatsen, door stormen, als anderzins los- geslagen en op de zandbank gedreven, die nu den Hondsrug vormt. Het aanwezen van die zee is voor het overige wel aan geen twijfel onderhe- vig, want men beschouwe b, v‚ den grond van den Hondsrug , van Drenthe enz. , en steeds zal men
(a) pr Luc, Zettres physiques et morales, tom, V, peg. 263.
148 genoodzaakt zijn te erkenneú, dat zij uit lagen bestaat, wel van verschillende dikte, doch die desniettemin duidelijk vaneengescheiden zijn. Der- gelijke lagen konden onmogelijk ontstaan, anders dan in eene genoegzaam diepe zee, waar alles behoorlijk bezinken kan. In deze zee dus, leef- den verscheiden der Groninger polypen, en hier= door konden zij zich vermengen met de, door rivieren als anderzins in die zelfde zee uitgestor- te stukken van rotsen en versteeningen, welke de omringende bergen leverden; want in het we- zen der zaak is niet alleen de Hondsrug, maar is ook geheel de Noord-Duitsche en Nederlandsche vlakte door die bergen gevormd, of liever over- dekt. Alduszijn eene menigte steenen in die vlak- te aanwezig, uit Scandinavie afkomstig, zoo als zich ook gemakkelijk laat verklaren; want het ontstaan van eene graniet-bergketen, die aan zee grenst, kan niet nalaten den bodem van die zee met brokken te bedekken, die, hetzij met stroo- mingen, die door het opwaarts rijzen der bergen veroorzaakt worden , hetzij door later, op kleiner schaal werkende, gebeurtenissen, gemakkelijk op dien bodem konden verspreid worden. Doch tot deze steenen en eenige ‘weinige versteeningen be- palen zich ook al de stoffen, uit het noorden aangevoerd, De andere bergen, welke die zee om= ringden, hebben zonder twijfel het meeste zand en Ieem , hoewel weinige groote steenen geleverd. Het eerste wordt bewezen door de vele verstee- ningen uit die bergen te Groningen aanwezig; het Iweede wordt in tegenstelling met het noorden
149
begrijpelijk uit de, in eene vroeger Verhandeling reeds door mij vermelde daadzaak, dat de ber- gen, welke de vlakte ten zuiden en westen om- ringen, meestal door normale rotsen bedekt wor= den, zoodat zij niet gelijk de Scandinavische, zich vrijelijk bij het oprijzen in brokken konden verdeelen. —
Men zal dus de eigenlijke steen- en zandfor— matie, dikwerf van de latere vormingen onder- scheiden onder den naam van diluvium, als den bodem der zee moeten beschouwen, die gelijk- tijdig met het ontstaan der bergen, welke heden de vlakte omringen, aanwezig was. De tegen- werping , waarom zich op den bodem van deze zee geene tertiaire lagen gevormd hebben, maar de, in vele opzigten van deze lagen verschillende zand- en steenlaag, is gemakkelijk weg te rui- men, wanneer men onder het oog houdt, dat de verschillende formatiën, welke men kent, heden ten dage niet meer als algemeen overal aanwezi- ge vormingen kunnen beschouwd worden. — Ook is het meer dan waarschijalijk, dat de zand- en steenformatie eigenlijke tertiaire lagen bevat; ten minste, deze zijn in de vlakte ook in ons Vader- land waargenomen door Prof. van Brepa. Ook zie ik niet in, waarom zich de steenen niet over den bodem van die zee konden verspreiden, ter- wijl zich nog op andere plaatsen tertiaire lagen vormden,
«Dat hier niet die menigte versteeningen aange- troffen worden, welke die lagen kenmerken , be- wijst niet veel; want eensdeels kent men geens-
150
zins’ den rijkdom, dien onze grond. in dit opzigt bevat; wie immers geeft acht op denzelven? wie zelfs kent ze onder die klasse van lieden,-die het meest geschikt is om ze waar te nemen? Doch ook aan de andere zijde is het eene. bekende waar- heid „dat versteeningen in eenen grond!, welke uit zand bestaat, zeer gemakkelijk vergaan,
De bij Groningen voorkomende versteeningen, geloof ik als een bewijs voor deze meening omtrent de zand- en steenformatie , te mogen aanzien. Maar waarom zijn deze versteeningen ook niet el- ders voorhanden ? — Ik geloof , dat de plaats, waar zij gevonden zijn, voldoende reden geeft, waarom zij daar behouden konden blijven, en ook waar- om zij daar waarschijnlijk in meerdere hoeveel- heid oorspronkelijk voorhanden waren dan elders, waar men dezelfde zand-, leem- en steensoorten aantreft. Immers de Hondsrug, de eenige plaats’, waar zij bij Groningen aangetroffen worden , is bijna twintig voeten boven de omringende allu- viale gronden ‘verheven en biedt bij eene geringe breedte, dus overal overvloedige gelegenheid tot affoop der wateren, Dit moet noodwendig belet- ten, dat’ het water hier met die kracht in den grond dringt als elders. Hier komen dunne op- pervlakkige leemlagen bij , die het doordringen van het water nog meer belemmeren, zoodat eenige weinige voeten beneden de oppervlakte van ge- noemden rug, de versteeningen beveiligd zijn voor het vernielend doorzijpelend water ; zij liggen daar ten naaste bij even zoo veilig als in eene rots. Doch de betrekkelijke hoogte van den rug moest
151
ook de aanspoeling der van elders komende ‘verstee- ningen bevorderen ‚toen de zee nog de vlakte. be- dekte. Die betrekkelijke hoogte toch, was toen veel aanzienlijker dan nu, dewijl toen, de “aan drie zijden aanwezige alluviale vormingen ont- bráken, De Hondsrug was toen dus eene aan- zienlijke bank, waartegen de stroom brak’, zoo= dat de medegevoerde voorwerpen hier bleven rus- ten.
Zijn deze gronden, waarom de versteeningen in den Hondsrug konden blijven bestaan, en in grooter hoeveelheid voorkomen dan elders, waar- schijnlijk , dan zal het boven, omtrent de steen- en zandformatie aangemerkte , niet als van allen grond ontbloot beschouwd kunnên worden, Im- mers alsdan zijn versteeningen aan die vlakte ei gen, opgespoord, versteeningen, die aan de ge noemde formatie een veel ouder aanwezen doen toekennen dan men gemeenlijk aanneemt; dan ook zal men die formatie kunnen beschouwen, even als zoo vele anderen, die zeer langzaam volgens thans nog werkende oorzaken voortgebragt zijn , wanneer men namelijk met Lyrr, het omhoog rijzen der bergen, als nog heden ten dage plaats hebbende, wil beschouwen. Dit laatste toch is en blijft volgens mijne vroeger reeds, met redenen bekleede en openbaar gemaakte overtuiging, de voornaamste oorzaak, waaraan men het aanwezen der Noordsche steenen in ons Vaderland kan toe- schrijven. Maar hoe is de zand- en steenenforma tie van den bodem der zee honderd en meer voe ten boven denzelven verwijderd gekomen? Veel
152
kan hierop geantwoord worden , en nog meer gissingen kan men neéêrstellen ; doeh, die veel besproken doorbraak der Noordzee, tusschen En- geland en Frankrijk, alsmede het verminderen der wateren in het algemeen, geloof ik om vele rede- nen, dat hier inzonderheid niet in aanmerking kan komen, waarom ik in den tegenwoordigen toestand der wetenschap, dit verschijnsel aan het rijzen van den bodem geloof te moeten toeschrij- ven.
ONTLEED- NATUURKUNDIG ONDERZOEK
VAN EEN’
VOET MET ZEVEN TOONEN,
DoOoR
Dr. LUYTEN, Prosector aan ’s Rijks Hospitaal ter Instructie,
Door mijnen hooggeachten leermeester, Dr. Kerst, in het bezit gekomen dezer misvorming, maakte ik gretig gebruik van de gelegenheid, om dezelve in alle hare bijzonderheden na te gaan. Ik vulde hiertoe de slagaderen, ten einde ook deze meer gemakkelijk in haren loop te kunnen vervolgen. Daar de verdubbeling van twee toonen feeds zeldzamer voorkomt (Mecker , Mandb. der path. Anat., 2B. S. 37), en men niet altijd in de gelegenheid is, dit onderzoek zoo naauwkeu- tig te bewerkstelligen, oordeelde ik de mededee- ling misschien niet geheel en al onbelangrijk.
Niet ín staat, eenige bijzonderheden ten opzigte van het voorwerp , waarvan deze misvorming af= komstig is, mede te deelen, meen ik echter, let- tende op het uitwendig voorkomen, de blanke, zachte huid, het volkomen gemis van haren, te kunnen besluiten, dat hetzelve tot het vrouwelijk geslacht heeft behoord.
154
De vier eerste toonen hebben ongeveer dezelfde lengte; de vierde is echter meer ontwikkeld dan de tweede en derde; “welke beide laatste door middel der huid onderling verbonden zijn, In beïden voelt men afzonderlijk gescheiden kootjes.
De afmeting genomen van de geleding van het eerste kootje van deneersten toon, tot de gele ding van den zevenden toon, met de overeen- stemmende ossa metatarsi, bedraagt 11 Ned. duimen; de lengte van den hiel tot aan den top van den grooten toon bedraagt 24 Ned. duimen.
Het onder de huid gelegen cel- en vetweefsel is in de gewone verhouding; alleen schijnt het tusschen de beide verbondene, toonen eenigzins vaster dan op andere punten,
De spieren leveren de voigende afijking.s egen De musculus eatensor hallucis deelt zich in twee pezen , waarvan de eene op den grooten. toon, de andere op de twee laatste kootjes van den tweeden toon zich vasthecht,. De derde, met den tweeden verbonden toon ontvangt geene uit strekkende spier. De musculus ext, digitorum brevis (pedals) ontspringt op de gewone plaats; deszelfs voorste gedeelte verdeelt. zich in zes pees- strooken, waarvan de twee eerste op beide zij- den van het eerste kootje- van den vierden toon , de vierde op het laatste kootje van den vierden toon, de vijfde en zesde op het laatste kootje des vijfden en zesden toons zich inplanten,
In den voetzool verdeelt zich de muse. flex digitorum brevis in vier pezen , die zich, in tweeën splitsen, ten einde de pezen van den muse,
155
Pers longus door te laten, zich vasthectitende ophet tweede kootje van den tweeden, vijfden en zesden toon. De eerste, derde. en zevende toon bekomen geene pees. — Even als op den rug van den voet door den musc;. extens. hallucis eene pees wordt daargesteld voor den tweeden toon, zoo wordt ook hier eene pees meer dan gewoonlijk gevormd , gedeeltelijk door den #Aezor hallucis longus, gedeeltelijk door den #exor di- gitorum communis , die zich op het laatste koot- je van den tweeden toon inplant. De derde toon ontvangt geene. pees; ook van de muscul? lume bricales en interossei is er geene op dezen toon ingeplant.
…… De arteria pediosa heeft hare gewone rigting. Er komen uit de door haar gevormde bogt, twee arter. interosseae meer dan gewoonlijk, welke zich langs de buiten- en binnenzijde der overtollige toonen verspreiden. De slagaderen der beide verbondene toonen hebben, behalve de van elken toon afzonderlijke, bovendien inmondingen van beide toonen onderling.
“In den voetzool vormt de arteria plantaris int. en ext. den arcus plant. op de gewone wij- ze, twee arteriae perforantes meer dan gewoon- lijk ontvangende, uit de arteriae inteross. van den rug van den voet. De arteriae collaterales der toonen, die uit deze bogt en uit de art. plant. interna voortkomen, zijn ook hier meer- der in getal. Langs elke zijde der toonen ver- spreidt zich eene slagader. Ook hier heeft eene bijzondere verbinding plaats, tusschen. de slagade-
156
ren der twee met elkander verbondene toonen, De inwendige tak namelijk van den derden toon is grooter dan gewoonlijk, en heeft gemeenschap aan de uitwendige zijde met den uitwendigen tak van denzelfden toon; doch geeft bovendien aan de imwendige zijde eenen tak, die zich verbindt met de bogt, die de beide zijdelingsche slagaderen van den tweeden toon vormen. De aderen vond ik in evereenstemming met de slagaderen.
Ten opzigte der zenuwen vindt men alleen daar- in eenig verschil, dat er zich een grooter aantal nervi collater. aan de toonen bevinden. De drie laatste toonen en de uitwendige zijde van den vierden toon, worden zoo als gewoonlijk van takken voorzien door den ramus ext. nervi muse culo-cutanei en den zervus saphen. ext. of pe- dis eat. , terwijl de eerste, tweede, derde en de inwendige zijde des vierden toons van zenuwen voorzien worden door den ramus inf, nervi muss eulo-cutanei en nervus saph. int,
Het beenstelsel wijkt daarin af, dat de vierde toon met het vierde navoetsbeen langer en dikker is dan het tweede en derde, De ossa farsi leve- ren een os cuneiforme meer dan gewoonlijk op , waarvan het eerste minder den wigvorm heeft,
De ossa metatarst zìjn zeven in getal. Het derde is dunner en korter dan de overige, des- zelfs achterste uiteinde is wigvormig, en vertoont op beide zijden eene geledingsvlakte. Op de zij- delingsche oppervlakte van de achterste uiteinden der naast gelegene ossa metatarsi, bevindt zich tevens eene geledingsvlakte, ten einde die van het
157
derde os metatarsi te ontvangen. Dit been komt dan niet tot de ossa tarsten begint ongeveer een’ Ned, duim voor dezelve, zoodat zijn voorste uit= einde, ofschoon korter dan de andere, voor de andere uitsteekt. Overigens geleedt zich het eer= ste os metatarsi met het eerste wigvormig been, het tweede met het tweede, het vierde met het derde, het vijfde met het vierde en het zesde en zevende met het teerlingbeen. De kootjes der toonen verhouden zich zoo als gewoonlijk, be- halve die van den derden toon, welke slechts twee kootjes heeft.
Het beenstelsel van den derden toon is dus gee brekkig gevormd en is het opmerkelijk, dat dit in zulk eene hooge mate in het spierstelsel plaats heeft, dat niet eene spier zich op denzelven vast- hecht. Ook de huid is niet tusschen den tweeden en derden toon gescheiden, waardoor evenwel het gebrek ten opzigte der beweging door gemis van alle spieren wordt te gemoet gekomen. Het vaat- en zenuwstelsel is in alle toonen even volkomen.
Wanneer men dit algemeen overzigt van” ont- wikkeling der verschillende stelsels nagaat, meent men in den eersten oogopslag, dat dit onderzoek pleit voor het gevoelen van den Hoogl. F. Tie- DEMANN, dat het zenwwstelsel het regelende en vormende beginsel is der overige stelsels bij de eerste vorming (a). De verdubbeling of het ge«
(a) Met omzigtigheid geeft genoemde verdienstelijke Hoogl. deze belangrijke stelling in het licht. Men vergelijke TirpemANN etc. Zeitschr. für Physiol.,
158
mis van zenuwen, zoude derhalve oorzaak zijn van verdubbeling of gemis. van organen, Gaarne zou- de de natuuronderzoeker deze stelling aannemen, dewijl hij zoo. doende, een’ stap verder komt, om de duisterheden bij de embryogenesis-.op te hel- deren.
Het zenuwstelsel, volgens. Trepemann het eerst gevormd ‚ zoude vervolgens de wording der overige deelen beheerschen en uit de in het ei voorhan- dene, stof de organen doen ontwikkelen. Het eerste. ontstaan, van het zenuwstelsel. blijft dan nog in het duister, Doch ook dit, indien men de stellingen slechts. kon aannemen , zoo als. zij ons vorden voorgelegd, zoude voldoende opgehelderd zijn, door de Aypothesis van Prévosr en Dumas; die den ouden strijd der zaaddiertjes (doch eenig= zins veranderd) in het leven hebben. teruggeroe= pen, zeggende: « dat niet het geheele hoen of «wander-dier. uit de cercarte. gevormd wordt; «maar. alleen het zenuwstelsel.” Voor de ver- dere. vorming der vrucht is de stelling van” Trene- mAxs-voldoende, Al het duistere dan ten opzigte der eerste vorming zoude zoodoende tot een zeker punt opgeheven zijn, Doch de stelling van Paé=
waar de Schrijver zijn gevaelen met deze woor-
‚ den uitdrukt: » Das, End-Resultat hier mitge- »theilten Beobachtungen und angestelten Betrach- »tunge, ist die Wahrscheinlichkeit (mehr je- »doch wage ich nicht zu sagen) dass das .….. » Nervensystem das regelnde und formende Prin- »cip der thierischen Bildung ist.”
159
vösr en Dumas reeds in het licht verschenen zijns de, ontdekten de schrijvers dergelijke diertjes in de voorttelings-werktuigen der mosselen en slakken. Het zenuwstelsel nu dezer diertjes en der menschen is niet hetzelfde, Zoo doende waren zij genood- zaakt zelve hunne Zheorie omver te werpen (a). Nog trachtte svel de gezegde schrijvers in een toe- voegsel hunne stelling staande te houden, door te verklaren dat het diertje bij het indringen veran- deren kon , Annales des’ sciences, Tom. VIL, p. 454; doch dit is te gedwongen om er slechts eenig geloof aan te kunnen hechten. Wij blij- ven dus ten opzigte van het zenuwstelsel in het duister. — En, moeten wij voor als nog dit toe- schrijven aan een ingeplant vermogen (Nisus for- mativus Buumexsacu) hetwelk dit stelsel volgens bepaalde wetten laat ontwikkelen, dan kan men dit even goed aannemen ten opzigte der overige weefsels. Wij worden hiertoe gedwongen, door dat wij planten zien ontwikkelen zonder zenuw- stelsel ; door dat men bij dieren niet altijd de zee nuwen het eerst kan ontdekken, door dat men in verschillende waarnemingen (Larremanp, Rv- porrur) zenuwen uit werktuigen heeft zien voort- komen zonder nog met hersenen of ruggemerg ver- eenigd te zijn (Zie W. Vrormk, Mandb. der ontl, path., p-292.), eneindelijk, dewijl Cranke
(a) Meermalen namen deze Schrijvers zulk een spoe-
dig besluit, zie mijne Missert. de museulorum rien
bore, p. 2 en 33.
WAT. Tijnscua. D, VIII. St. 2, Je
160
(Meeren, Handb. der path. Anatom., 1 B. p. !42 en 143.) in een door hem ontleed, hoofd en borst missend gedrogt , de zenuwen over het al- gemeen. zag ontbreken. Deze waarneming trekt Trepemann, Zeitschr. für Physiol., p. 19, wel in twijfel, doch de voornaamste reden van dien twijfel schijnt mij toe, dat deze waarneming niet is overeen te brengen met gezegde stelling.
Uit het boven medegedeeld onderzoek blijkt, dat in beide overtollige toonen de zenuwen aan- wezig waren en zich op de gewone wijze verhiel- den, Tot zoo verre pleit deze waarneming voor de meening van F. Trepemann,- dewijl men bij verdubbeling van zenuwen , verdubbeling van too- men zoude kunnen aannemen, Het naauwkeurig onderzoek echter schijnt mij het tegenovergestel- de te bewijzen. De zenuw- en bloedvaten-stel- sels zijn volkomen ontwikkeld in beide toonen. Het regelende beginsel der overige deelen volgens TrepeMANN is aanwezig geweest, — Het spierstelsel echter en het beenstelsel zijn niet in den zorma= len toestand. Het laatste is gebrekkig gevormd, het eerste ontbreekt aan eenen toou geheel.
Gebrekkige vorming van stelsels is dus met vol= komen ontwikkeling van het zenuwstelsel verbon- den, hetgeen strijdt tegen het gevoelen van Prof, Trepemann dat gebrekkige vorming van organen van gebrekkige vorming van het zenuwstelsel zou- de afhangen. Zoowel toch als bij de overige toonen, zouden alle deelen aanwezig moeten ge- weest zijn, dewijl de zenuwen aanwezig waren.
Aannemelijker komt het dus voor, dat alle stel.
161
sels door eene eigene vormkracht zich ontwikkelen , dat deze in het zenuw- en bloed-vatenstelsel op eenen hoogeren trap staat dan in de overige, en dus bij eene, zoo als Warruer zegt in zijn System der Chirurgie, $. 623. « zu grosser (extensiver « bei verminderter intensiver) Stärke des bildenden « Triebes ” de zenuwen en bloedvaten, door hun hooger ontwikkelende vormkracht zich nog vol- komen daarstellen , terwijl andere weefsels ge- brekkig gevormd gevonden worden, Ik eindig dan deze bijdrage met de woorden van onzen ver- dienstelijken Hoogl. W. Vrouik: « Zoo wij de « wijze nagaan, op welke de vrucht zich in het « moederlijk ligchaam ontwikkelt, valt het niet «te ontkennen, dat dezelve zich reeds van den «eersten aanvang af, als een geheel voordoet, «in hetwelk zich niet eerst bet zenuwstelsel « vormt, en, wanneer dit voltooid is, de overige « deelen zich gaan ontwikkelen, maar in hetwelk u alle veeleer een eigen tred houden,"
IL*
BIJDRAGE A0 MORPHOLOGIE per BOLLEN, (MUet eene plaat); DOOR
W. H, pe VRIESE.
Sedert de nasporingen van Frrenrrcm Casturm Mepicos, L. GC. Freviranvs, G. Vrorik en C. H‚ Scuuurz , aangaande de physiologie der bollen, schijnt dit onderwerp niet zoo opzettelijk de aan- dacht der geleerden ‘tot zich te hebben getrok- “ken. Het blijft ondertusschen voor onze weten- „schap allergewigtigst, en, wel verre van te zijn uitgeput , levert hetzelve nog ruimschoots stof op tot onderzoek. Vele verschijnselen toch, in den bol waar te nemen, zijn noch verklaard, noch bekend. Eris geen gebrek aan onduidelijkheid in de uiteenzetting van gevoelens, aan verkeerde be- grippen , aan eene onbruikbare en, bij den voort- gang der organographie, onbestaanbare nomen- clatuur : eene zaak , te meer te bejammeren, daar het hier een onderwerp geldt, waarvan de dui- delijke, op goede gronden gevestigde uiteenzet ting en verklaring den sleutel moet geven vooreen groot deel van onze kennis der organen en bo- venal van den groei, de zamenstelling eu de ont-
163
wikkeling van monocotyledonische stengels.
Het is deze overtuiging, welke mijne aandacht sedert eenigen tijd, meer bijzonder op deze zaak heeft gevestigd. Ik heb in de laatste maanden eenige waarnemingen en proeven gedaan betreffende den groei der bollen, om, zoo mogelijk, in som- mige, naar mijn oordeel nog minder bekende, ech- ter zoo het schijnt door velen voor goed en gron- dig bekend gehouden wordende, zaken, tot meer bepaalde uitkomsten te geraken. Daar evenwel deze nog niet geheel afgeloopen en dus ook niet voldoende zijn , wil ik mij hier slechts tot eene en= kele bijzonderheid bepalen. Moge de mededeeling daarvan niet overbodig geacht, en als een voor- looper van andere bijdragen aangemerkt worden,
Het nu bedoelde verschijnsel isin de horticultuur niet ten eenenmale onbekend. Ik vond er in bo- tanische geschriften, of slechts ter loops, of eene onnaauwkeurige en bijna onverstaanbare vermel- ding en verklaring van, en zie daarin eene reden te meer om er bescheiden de aandacht op in te roepen («).
In het begin van April des vorigen jaars wer- den in den Amsterdamschen hortus de broeibak- ken, waarin de zoogenaamde Kaapsche bolgewas sen in den vollen grond geloweekt worden, op»
(a) De hoofdzaak van mijne waarnemingen ten dezen ù is, op weinige uitzonderingen en wijzigingen pa, door mij op den 23sten April 1840 voorgedragen ín de vergadering der Eerste Klasse van het Koninkl. Nel, Inst, van Wet., Lett, en Schoone Kunsten,
164
geruimd, ten einde eene bijna geheele vernieu- wing te ondergaan. Onder die planten waren twee soorten van Zxia, welke bijzonder mijne aandacht troffen, namelijk Zata lutea en 1. car- mosina, Hort, — Toen men de omringende aarde van die planten wegnam, zag men de bollen om- geven door sneeuwwitte, op lange stelen en in ver= schillende rigtingen geplaatste bolletjes, welke bij den eersten aanblik, toen het verband met de Zxza- bollen zelven nog niet gezien was, eenige gelijke. nís schenen te hebben met den gewonen eetbaren champignon, zoo als die zich somtijds bij zijne eerste ontwikkeling voordoet. Een nader onderzoek deed echter al spoedig den waren aard der zaak kennen. Het waren niet anders dan kleine bol- len op verlengsels of stelen, welker zamenhang met de centrale zelfstandigheid van den bol der Zeta zeer duidelijk zigtbaar was. Het loof zelve de- zer planten was ter hoogte van eenige duimen op- geschoten. (Zie Fig. 2. ecc. d. d. d.)
Eene naauwkeurige beschouwing dier gesteelde bollen moet van zelve leiden tot derzelver phy- siologische beteekenis, welke , naar mijn oordeel , hier niet verre kan te zoeken zijn,
Van de door mij bedoelde gesteelde bollen zag ik er doorgaans twee of drie, zelden meer aan elken bol, waaraan zich dit verschijnsel vertoonde. Deze bollen hadden stelen van 1—5— 10 —15 centimeters lengte en ongelijke dikte; zij waren vleeschachtig, saprijk, en wit van kleur, Im het midden ongeveer bevatteden de stelen eenige wei nige bundels van vaten, doch schenen overigens
165
„
zamengesteld te zijn uit dezelfde elementaire or- ganen, als welke doorgaans worden gezien in de overige steelachtige organen dezer monocotyledo- nische familie. Aan de lucht of aan uitdrooging blootgesteld zijnde, worden deze stelen zeer ligt ingekrompen tot een dunnen fijnen draad. Aan hunne uiteinden dragen zij witte, slechts enkele malen (wanneer zij zich boven den grond vertoo= nen) min of meer paars gekleurde bolletjes, wel- ker ontwikkeling, zoo als ik uit mijn onderzoek meen te kunnen opmaken, met die van den steel zelven in eene gelijke verhouding voortgaat. In den aanvang, datis, als de steel reeds eenige duimen langis, vertoont zich de bol het eerst als een klein, ondoorschijnend puntje. Vervolgens bespeurt men daarin een’ eigen vorm, terwijl de spits van het bolletje fijn uitloopt. Eris eindelijk een duide- lijke rand, eene grens tusschen den bol en den steel zigtbaar, De genoemde rand wordt vervol- gens ter plaatse van de aanhechting zamengetrok- ken, en is nog slechis door de in het midden ge- legene vaten, die uit den steel in den bol door dringen, vereenigd. Doch, ook deze schijnen wel- dra af te sterven , de bol valt af, of laat zich al- thans los, om, op zekeren afstand van de moeder, als 't ware een zelfstandig bestaan te gaan leiden, En hieruit is mede te verklaren hoe het geschiedt, dat, door zijdelingsches ontwikkeling in deze erm ook in andere planten, eene soort van verhuizing plaats heeft, en eene uitbreiding naar verschillen- de punten van den omtrek kan ontstcan, waar- van de plantae stoloniferae, onder de Dicoryle-
186
donen, zoo veelvuldige voorbeelden aanbieden, terwijl daarbij de moederplant niet zelden afsterft.
De pas afgestooten bol toont aan zijne basis in het midden reeds een puntje, zijnde het beginsel van hetgeen men in den gewonen bol doorgaans discus noemt; er ontstaan aldaar al spoedig wore telvezeltjes, de bol doorloopt alle stadiën van ontwikkeling even als zijne moeder en aldus gaat, ook langs dezen weg de immer voortdurende op+ volgende ontwikkeling schier eindeloos voort.
In dezen gesteelden bol nu erkent men een vliesachtig omhulsel, dat eerst eenigzins saprijk en vleeschachtig , denzelven geheel en al omsluit, daarna, door verlies van sappen uitgedroogd , rimpelig en ruimer wordt dan noodig is om den bol te bevatten, en aan de punt zich zamentrekt tot eene, eenigzins spits uitstekende verlenging.
Bij de overlangsche doorsnijding van zulk een bolletje, ziet men zijdelings eene vaste massa, in het midden de centrale substantie en aan den top dier massa ontwaart men reeds het beginsel van den bol voor eene volgende vegetatie, Zoo gaat ook hier als 't ware de reproductie van nieuwe individuën tot in het oneindige voort, en draagt elke, nieuw ontwikkelde knop alweder het begin= sel in zich van eene volgende generatie,
De steel, welke na het afvallen van den bol aan zijn doel (het voortbrengen van een individu) heeft beantwoord, en ook geene voeding meer erlangt, wordt steeds dunner en saploozer ; eindelijk geheel en al te zamen gekrompen zijnde, valt dezelve waar- schijnlijk later van het punt af, waarmede hij aan-
167
gehecht was aan den bol, waaruit hij ontstond , even als vroeger de bol, dien hij droeg, van hem was afgescheiden geworden. (Fig. 3—6.)
In eenige Tulpen , met name Tulipa suaveolens , T. oculus solis, T. Clustana heb ik een ver- schijnsel gezien, dat met het hier boven beschre= vene ongetwijfeld eenige overeenkomst aanbiedt, doch waarvan ik, voor als nog, de mededeeling moet terug houden. In enkele Hyacinthen-bollen zag ik mede dergelijke stengel-, of steelvormige ontwikkelingen, waarbij, even als bij de Tulpen boven genoemd, de moederbol verloopt, de groei echter in geheel tegenovergestelde rigting van den scapus plaats grijpt. )
Tot hiertoe de beschrijving van het door mij waargenomen verschijnsel. Hebben anderen, in- zonderheid de physiologen, reeds op dergelijke verschijnsels de aandacht gevestigd? De bloemis- ten schijnen deze en soortgelijke uitgroeijingen aan de bollen ongaarne te zien; zij geven eene slechte rekening, want in ieder geval, loopt de zaak hier uit op het niet bloeijen van de plant. Er is overigens geen juist begrip aangaande het ont- staan, de benaming, enz. dezer bolletjes. Men spreekt van zinkers , uitloopers, tulpendieven, enz. ; alle welke benamingen geene juiste bestem- ming hebben en zeker ieder voor zich op bijzon- dere verschijnsels in den groei der bollen behooren te worden toegepast.
Men mag met goede reden onderstellen dat F. C. Mepreus eene zaak, met die, welke wij hier boven beschreven hebben, overeenkomstig, bedoeld
168
heeft, terwijl hij handelt over de Allium ni= gram, L. Ik was, tot dus verre, niet in de ge- legendheid om deze plantsoort in betrekking tot het verschijnsel, hetwelk Meprcus hier schijnt te bedoelen, te onderzoeken: De scherpzinnige ge= leerde laat er zich aldus over uit: « Woch ganz «anders ist es bei Allium nigrum, L. Mier uentspringen dergleichen ästigen Verläünge- wrungen aus dem festen Körper der alte Zwie- «len; aber diese Verlängerungen sind nicht «mit den Schuppen verwachsen, sondern sie «sind ganz frei. Viele dieser ästigen Verlän- «gerungen liegen in Wurzelgestalt wagerecht «nm Bodem im Umkreise um die alte Zwiebel «herum, sind oft einen Zoll lang, und am « Ende derselben stehen die jungern Brut- « zwieblen an. u. s. w. " (a).
De Tristan heeft over boldragende knoppen eene opzettelijke verhandeling geschreven, waar- in evenwel het hier door ons bedoelde verschijn= sel niet is behandeld, en in ’t bijzonder Colchi- cum autumnale en Allium vineale in hare ver- schillende ontwikkelingstijdperken worden be- schouwd. Er ontbreekt daarbij echter eene rig- tige beschouwing der deelen, én in de verlenging
(a) F. C. Mepreus, Kritische Bemerk. über Gegen- stände aus dem Pflanzenreiche, 1stes Bandes zwei tes Stück; en dcta Ac. Theod.-Pal., Tom. VI. De inzage van beide deze stukken ben ik ver- schuldigd aan Prof. G. Vrourk, zijnde mij der zelver inhoud te voren oubekend geweest,
169
zelve welke den bol draagt, én in den bol zel. ven, die, zoo ik wél oordeel , daarbij niet zoo zeer op die verlenging geplaatst, dan wel als eene voortzetting van dezelve te beschouwen is. Met andere wvoorden: de centrale substantie van den gesteelden bol vangt dáár reeds aan bij het punt der aanhechting aan den moederbol en doorloopt alzoo gewis de substantie der verlengsels aan welker punt voorts geen nieuwe bol te zien is, Eene na- dere beschouwing van de ontwikkeling diens bols zal ons in het vervolg met zekerheid op dit verschil wijzen. Hetgeen ne Tristar alzoo heeft afgebeeld , is, met hetgeen wij hier bedoelen, niet hetzelfde te achten, Zijne waarnemingen verdienden even wel eene meer algemeene bekendheid (a).
Het kan zijn dat behalve beide deze schrijvers . ook anderen van de hier door mij bedoelde-zaak eenige melding gemaakt hebben. Eene vlijtige nasporing echter heeft mij niets van dien aard doen kennen. Indien iemand welligt waarne- mingen, hetzij eigene, hetzij van anderen mogte hebben of kennen, met derzelver mededeeling zal hij mij zeer verpligten. Van mijn’ kant zal ik dezelve dankbaar erkennen en vermelden. Overi- gens meen ik der physiologie geene ondienst te
(a) Zie: Mist. des diveloppemens de quelques gemmes bulbiferes, et principalement de celles du Colchi- gue. Par Mr, pr Tuisran, Mém. du Mus. d Mist. MNat., Tome X. Paris 1823. p. 36, Pl, I et II. Aangeh, door den geleerden TagvinanNus in zij- ne J'hysiologie,
170
zullen hebben gedaan, door eene zaak, waarop in den nieuweren tijd niemand oplettend scheen, en waarop voor eene halve eeuw Meprous welligt gedoeld heeft, onder de aandacht te brengen («).
Laat ons, ten einde een juist begrip van onze gesteelde bolletjes te erlangen, kortelijk den nor- malen Zria-bol beschouwen. Al dadelijk doet zich daarbij de vraag op , of hij behoort tot den waren bol-, dan wel tot den knolvorm. Veelal ‘was men gewoon hem te brengen tot de dusge- naamde vaste bollen, dat is, waarin de organen der bladmaking, althans zoo heet het, voor een gedeelte vergroeid zijn tot éen ligchaam. Ik kan thans niet wel in eene verdere beschouwing dezer zaak treden, maar ik schroom niet te verklaren dat ik het er voor houde, dat, zoo al de bena- ming van bol, zoo vaak op eene onbestemde wij- ze toegepast, minder doelmatig moge geacht worden, de namen van fuber , cormus, en welke al meer, hier evenmin passende zijn, of dat deze althans evenveel als gene verklaren,
In onze afbeelding stelt Fig Ll. a—f. den Ixia-bol voor in zijn gewonen , natuurlijken toe= stand. Fig. 9— 10 dienen ter verdere ophelde- ring. De bol bevat in zijn midden de centrale sub-
(a) Ik vond mij zeer teleurgesteld, door bij ErNsr voN Bere, die Biologie der Zwiebelgewdchse, 1837, geene meer degelijke zaken, en niets over dit belangrijk onderwerp te vinden, Het is jam- mer, dat die geleerde zelf uiet meer geobserveerd heeft.
rl
stantie, welke den op-, en nederwaartsgaanden stengel voorstelt. Men zoude den laatsten gevoe- gelijk kunnen vergelijken met een waren pen- wortel, gelijk onder anderen voorkomt bij de ont- wikkeling van Crocus vernus uit zaad, onlangs nog waargenomen door mijn hooggeachten vriend Prof. H. C. van Har en mij welwillend medege- deeld, De structuur van dezen stengel bestaat, in ’t algemeen, uit een celachtig weefsel, waarin zoo wel verlengde of vezelige vaten, als spiraal- vaten voorkomen, in geene bepaalde orde of re- gelmaat verdeeld of verspreid. Hij heeft met de omgevende vleeschachtige massa, welke grooten- deels celachtig is, geen bepaalden anatomischen zamenhang. Aan den top des bols doen zich de bladen voor, welke met de bedoelde massa wel niet zamenhangen, echter, dezelve omgeven, van „onder aan den caudex ontspringen, en boven aan den top des bols naar elkander toeneigen. Reeds vóór dat de bol zijn volkomen wasdom. heeft ver- kregen, is aan deszelfs top binnen het loof, een beginsel van een nieuwen bol voorhanden. Deze zal een volgend jaar volkomen uitgroeijen. en op den eerstgemelden , dien ‘wij moederbol noemen, welke alsdan niet meer zal gevoed worden, ge- „zeten zijnde, denzelven uitmergelen. Na zelf wor- tels geschoten en bladen ontwikkeld te hebben , zal hij-een zelfstandig levenvleiden , en den oorspron- kelijken of moederbol, door het opslurpen zijner sappen, allengskens in omvang doen verminderen, ewelke eindelijk zamengekrompen als dood wordt afgestooten : eene afstooting , welke volgens dezelf.
172
de wetten en waarschijnlijk op eene overeenkom= stige wijze geschiedt, als naar welke dit in ande- re organen, knoppen, bladen, enz, plaats heeft, Er is eene duidelijke afscheidingsgrens tusschen het levende en afgestorvene, weldra af te sver- pen, deel der centraal-substantie, welke uit den ouden in den jongen bol doordringt.
Hierbij heeft nog een verschijnsel plaats, der vermelding niet onwaardig. De afscheiding na- melijk wordt ‘bovendien nog bevorderd; door de uitgroeijing van vrij stevige wortelvezels uit het midden van de basis van den kinderbol, waardoor de bollen, die aanvankelijk boven elkander staan, in onderlinge betrekking veranderen. De centraal- massa, dat is, de steng moet daarbij noodzake- lijk langer en de moederbol van zijn kind los ge- scheiden , hetzij lager, hetzij ter zijde geplaast worden, gelijk onze Figuren 1. a. b. f. en 9. g. zulks toelichten.
Er is ook somwijlen op den moederbol der Ixia meer dan één jonge bol geplaatst; zij zijn er als zoo vele knoppen, dat is, individuën inge- plant, en elk voor zich voorzien van eene cen- traalsubstantie en de omgevende vleeschachtige massa.
Maar, als ware zij met zoodanige ‘wijze van instandhouding der soort niet te vreden, koos de natuur bovendien nog een anderen weg in de voortplanting der soort, die, in de Monocotyle- donen, zoo veel meer door middel van den on- deraardschen stengel, dan door zaden plaats
173
heeft , en waarin als 't ware bij voorkeur door de voedingsorganen voorzien wordt,
Er ontstaan namelijk, even als in de meeste bolgewassen, nog kleine bolletjes onder aan den jongen bol (gemmae axillares) , die inden gewo- nen toestand en op de gewone wijze tot hunne ont- wikkeling gerakende, geen’ merkbaar nadeeligen invloed op den kinderbol uitoefenen. Op kleine, doorgaans naauwelijks zigtbare steeltjes gezeten (Fig. L. ec.) , worden zij later een eigen bestaan lei dende wezens, indien zij daartoe genoegzaam voedsel aan de moederplant vermogen te ontleenen.
De vergelijking van de afwijking, welke wij boven in Ixia lutea en IT, carmosina beschreven hebben, met de normale ontwikkeling der gem= mae axillares, zoo als wij ze noemden, geeft ons de gereede verklaring van deze zonderlinge zijdelingsche verlengsels: een verschijnsel dat, in die mate, bij de bollen ongewoon is te noemen. Bij mij althans blijft er niet de minste twijfel over, dat deze lange stelen ontstaan ten gevolge eener overmatige uitgroeijing van het doorgaans zeer korte deel, hetwelk den zijdelingschen bol (gemma azillaris) met de centraal-substantie verbindt.
De invloed, dien zulk eene sterke uitgroeijing dier stelen op de reproductie van bollen (knop- pen) boven aan den top en in de oksels der cen- traalmassa en des kinderbols gelegen , uitoefent, kan den opmerkzamen waarnemer niet ontgaan. Velen der genoemde jonge bolletjes worden mis-
174
dragen, of in sommige exemplaren ontbreken zij ten eenemale. De kinderbol zelf wordt uitgeput, of groeit althans niet genoegzaam, en terwijl hij slechts weinig blad voortbrengt, weigert hij ook zijne bloem, ten gevolge der stoornis in den was- dom welken een gezonde toestand vereischt,
Maar waarvoor is nu die steel te houden ? Welk orgaan stelt hij voor? En in welke verhouding staat hij, zoo wel tot het bolletje dat hij aan zij- ne punt draagt, als tot de centraal-massa der plant, uit welke hij zijnen oorsprong heeft ?
Hoe moeijelijk het ook moge zijn over de be- teekenis van organen te spreken of te beslissen, meen ik echter hier mijn gevoelen niet te mogen terug houden.
ZLoude men dien steel niet mogen houden voor _
een veranderden , uitgegroeiden bol, of liever voor deszelfs centraal-massa? Ik ben niet onge- negen tot deze wijze van verklaren over te hel- Ien. Ik durf mij bijna vleijen ook anderen in dit gevoelen te zullen zien deelen. Door eene of andere, ik durf niet beslissen wel- ke, naaste oorzaak, meer dan gewoonlijk van tusschen den kinder-, en den moederbol als naar buiten gedreven, heeft hij nogtans zijne wijze van ontstaan uit den oksel van beiden even als de ge- wone gemmae axillares. Hij schijnt de vleesch- achtige massa, die aan dezen eigendommelijk is, ‚te‘ missen, en, daar alzoo aan dezelve van het „aangevoerde voedsel niet behoeft te worden afge- staan, is daarin eene reden te meer aanwezig der buitengewone uitgroeijing van dit stengeldeel. Lie
175
groote hoeveelkieid voedende stof is tevens de re- den, waarom in een, overigens vooral vaatachtig deel, zoo als wij boven mede reeds aangaande den caudex of de centraal-massa hebben aangege= ven, eene zeer groote hoeveelheid coztextus cel- lulosus , en‚ zoo als wij reeds zeiden, van ver- lengde cellen aanwezig is. De laatstgenoemde cel- lenvorm is bovenal eigen aan alle monocotyledoni= sche plantendeelen, die zeer sterk groeijen. Men beschouwe slechts microscopisch de bloemstengels van Tulpen en Hyacinthen. Gelijk nu bij de ge- wone gemgnae azillares de steelachtige , in enkele individuër &ok wel eens zijdelings uitgebreide, aan- hechting EE aart in den kleinen bol overgaat, zoo wordt daarentegen hier die steel, als ’t ware in het oneindige verlengd ; de bol, dien hij dragen zal , ontbreekt nog, en, terwijl de verlenging voort blijft gaan, bijft de' bol ontbreken. Zoo althans schijnt het te zijn, maar hetis, geloof ik, anders met de zaak gelegen. Neen, het is geen steel die een’ bol zal dragen, maar een bol van welken alleen de verlengde centraal-massa is uitgegroeid, Het is eene centrale zelfstandigheid, die aan hare punt een knop draagt, even als de moeder der kinderbol en deze den kleineren , onder den scapus besloten, draagt. Het is de monocotyledonische stengel, of, zoo men wil, tak, die zelf een indi- vidu, uit zijn punt eene nieuwe gemma te voor- schijn brengt. Het is dus iets meer dan een een= voudig tusschen geplaatst deel, iets anders dan een eenvoudig verlengde steel, Aan iederen knop of bol, geplaatst op, of gehecht aan den kinder- xar, mijoscna, D, VIII, St, 2, 12
176
bol is hij gelijk teachten, en, gelik deze als ' waa re zamengedrongen zijn, opdat ik mij van dit woord bediene , en aan hunne toppen reeds ters stond het beginsel van een nieuw individu besloa ten. hebben, even zoo groeit deze steeds uit en toont eerst later het nieuwe individu.
Ik geef gaarne mijne meening voor beter en rij- per oordeel. Ik wil trachten, bij eene volgende mededeeling , mijn gevoelen, ook phytotomisch, nader toe te lichten, en zal elke bescheidene en op kennis van zaken gegronde bedenking of tes genspraak , in dank aannemen.
Wij hebben boven reeds gewezen op de analo= gie tusschen het verschijnsel, waarover wij hier hebben gehandeld, en de p/antae stoloniferae; Omdat wij er prijs op stellen wél verstaan en rig= tiz beoordeeld te worden, achten wij- ons ver= pligt, onder die gewassen te noemen: Solanum tuberosum, Adoxa moschatellina, sommige Suxi= fragae. Die analogie is bovenal in den vorm, ia de wijze van verspreiden en, zoo als het heet, in het verhuizen dier planten Maar, men be= schouwe vooral de verschijnselen , welke daarin plaats hebben, in verband met de structuur. Ver= valt dan niet die vermeende analogie? Wij geloo- ven, ja, in de meesten, Het onderwerp is uitge= breid, het veld van onderzoek, van vergelijking is schier eindeloos. « Wij hopen er ons weldra eenige schreden verder op te wagen.
Amsterdam den J8 Maart J84J.
Fig.
Fig.
Fig. Fig. Fig.
Fig. Fig.
Fig.
177
VERKLARING veg FIGUREN,
___
1. Bol vat Z. carmosina in nat. toestand, a) nieuwe bol. 5) oude bol van het vorige jaar. c) jonge bollen, welke ontstaan in den oksel van den ouden en den kinderbol. d) een uit den oksel aán zijne punt naar beneden af- hangende bol. e@) wortelvezels. f) penwor- tel der centraalmassa.
2. Bol van Z. carmosina. a) nieuwe bol. 6) oude hol van het vorige jaar. ecc) bol- letjes op stelen. ddd) stelen. e) oorsprong van de steeltjes der bolletjes.
3. Een jong gesteeld bolletje in zijne. eerste outwikkeling.
4, Hetzelfde van onder aan de basis of het puut van aanhechting gezien,
5. Hetzelfde overlangs doorgesneden.
6. Hetzelfde in een meer gevorderden staat, 7. Een bolletje met cen kort, eenigzins ver- breed steeltje, zoo als hetzelve zich gewoon- lijk uit den oksel van den moederbol ontwik- kelt, doch welk steeltje, in de hier voorge- stelde figuur, twee zijdelingsche uitbreidingen maakt. Vergroot.
8 Een jong bolletje door den steel afge- stoolen en gevonden op zekeren afstand van de moederplant.
„9 Een doorgesneden bol met langgesteelde
jonge bollen. a) nieuwe bol. 5) zijne cen- 12*
Fig.
178
traal-massa. ec) stengel. e}) beginsel van een anderen bol boven op den nieuwen. ff)af- gesneden steeltjes van de op stelen gedragen bollen. g) centraal-zelfstandigheid , welke den ouden bol zijdelings aangehecht heeft, dien zij op het punt is om af te stooten. 4) oude bol welke bijna geabsorbeerd is, £) centraal= massa , welke zich als penwortel voortzet. 10. Hier is bijna hetzelfde voorgesteld als in Fig. 9, maar is echter de oude bol geheel en al afgezonderd,
el
et
PLE. MI.
Jteendr. wv. Lafprangen, Leiden.
Tijdschr. voor Nat. Gesch. Deel VII.
PIM.
leende obalpprenger, Leiden
GISSINGEN BETREFFENDE DE EERSTE VORMING DER CELLEN EN DERZELVER KERNEN IN PLANTAARDIGE EN DIERLIJKE WEEFSELS , GEGROND OP HET ONDERZOEK VAN AN- ORGANISCHE PRAECIPITATEN ;
DOOR
P. HARTING.
Reeds sedert eenen geruimen tijd heb ik mij onledig gehouden met het mikroskopisch onder- zoek van een groot aantal praecipitaten en der- zelver merkwaardige gedaanteverwisselingen. In het eerstvolgend stuk van het Bulletin des scien= ces physigues et naturelles de Neerlande, zal een omstandig verslag verschijnen van de uitkom- sten, die dit onderzoek heeft opgeleverd, bege leid van de noodige afbeeldingen. Door de aldaar in acht genomen scheikundig-stelselmatige volg- orde, zijn echter eenige waarnemingen, die wel- ligt ook ter verklaring van sommige physiologi- gehe daadzaken niet geheel vruchteloos kunnen aangewend worden, uit derzelver verband gerukt, „en het kwam mij uit dien hoofde, niet ongepast voor , den lezers van dit, uitsluitend aan natuurlijke geschiedenis en physiologie gewijd tijdschrift, een algemeen overzigt van dezelven aan te bieden,
Beschouwen wij vooreerst kortelijkde algemeene uitkomsten der gedane nasporingen, om vervol-
180
gens meer opzetielijk stil te staan bij datgene, wat eenige toepassing op de physiologie belooft. De vorm der door den mikroskoop onderzoch- te praecipitaten is zeer verschillend; echter kan men dezen tot eenige hoofdvormen terugbrengen, waarvan sommigen oorspronkelijk (primetif), an- deren opvolgend (consecutif) zijn, Tot de eersten behooren: ten Iste het Arisfalvormige, 2de het geleiachtige, 8de het moleculaire en Ade het doorschijnend vliezige praecipitaat. De beide “eersten ondergaan, eenmaal ontstaan zijnde, gee- ne verdere gedaanteverwisselingen , zoo als wel het geval is met de beide laatsten, waaruit het zamenhangend moleculaire — het moleculair- vlokkige — , het moleculair-vliezige — (waar= van het moleculair-plaatvormige slechts eene wij= ziging is), en eindelijk het korrelige praecipitaat ontstaan. Dit laatste, hetwelk bet eind-resultaat is van de elkander opvolgende gedaanteverwisselin= gen, die sommige praecipitaten ondergaan, heb ik onder den naam van tertvaire mikroskopische fors matie aangeduid, terwijl de overigen tot de secun» daire vormen behooren, Omtrent al deze klassen van praecipitaten kan men het nadere in het Bu/len tin vinden, waar tevens datgene, wat de waarne- mingen nopens het ontstaan van kristallen , als mede den invloed, dien de warmte en eene langza- me praecipitatie op dezelven uitoefenen, verders betreffende de gedaante, grootte en beweging der moleculen , enz. geleerd hebben, uiteengezet is. Het zijn, in de eerste plaats, de vliezige praecipi- taten, welke mij toeschijnen uit een_physiologisch
181
oogpunt eenige aandacht te verdienen. Deze klas. se is zeer talrijk. Pe praecipitaten: van ijzer, koper-, kwik-, niekel-, kobalt- en uraniumzou- ten door pro{o- en deutocyanuretum potassii et Ferri, van ijzerzouten door succinas ammontae, wan kalk en magneziazouten door koolstofzure potasch en soda enz., bestaan oumiddelijk na de vermenging der oplossingen uit groote, van talrijke plooijen voorziene, volkomen doorschijnende vlie. zen, welke men, des niet bewust zijnde, be- zwaarlijk voor eene anorganische zelfstandigheid zoude houden, Deze volkomen vliezige toestand is echter in de meeste gevallen slechts tijdelijk , en gaat na een korter of langer tijdsverloop ver- loren. Het zal niet ondienstig zijn, ten einde den lezer een juister denkbeeld te geven van den gang dezer gedaanteverwisseling, hier een dezer praecipitaten , hetwelk dezelve bijzonder duidelijk vertoont, eenigzins omstandiger te beschrijven. Wanneer men bij de geconcentreerde oplossing van chloruretum caleiï (1 deel op 3 —4 deelen water) de desgelijks geconcentreerde oplossing van suhearbonas potassae voegt, en een weinig van het aldus gevormde uit koolstofzure kalk bestaande praecipitaat onder den mikroskoop brengt, dan ziet men, dat hetzelve gevormd wordt door eene vliezige massa, welke 200 doorschijnend is, dat zij alleen aan de talrijke plonijen onderkend kan worden (zie Fig 1), Dit valt nag meer in het oog, wanneer men van ieder der oplossingen eenen druppel op het voorwerpglaasje digt naast elkander plaatst, en beiden nu bedekt ‘met een
182
glasvliesje, zoodat zij in een vloeijen. Beziet men dit mengsel door het vergrootglas, dan zal men aanvankelijk hoegenaamd niets van eenig praecipitaat kunnen ontwaren, maar naauwlijks heeft men het glasvliesje een weinig verschoven, of ontelbare plooijen doorkruisen het geheele veld, zoodat men meenen zoude, de draden van het onregelmatige webbe van sommige spinsoorten voor zich te hebben. Hieruit blijkt tevens, dat deze vliezen geenszins broos en hard , maar integendeel zeer buigzaam zijn, Na een tijdsverloop , welks kortere of langere duur voornamelijk van den hoogeren of lageren warmtegraad, van den min= der of meerder geconcentreerden toestand der oper lossingen, als mede van nog andere omstandighe- den afhangt, waarop wij straks zullen terugko- men, beginnen deze vliezen de eerste gedaante- verwisseling te ondergaan. De doorschijnendheid en buigzaamheid verdwijnt allengskens, het prae- cipitaat wordt moleculair-vliezig, d. i, er vormen zich in de vliezen tallooze, uiterst kleine ligchaampe jes, terwijl dezelven tevens nu bij de minste aan- raking ligtelijk scheuren. (zie Fig. 1. a.) Onder- zoekt men het praecipitaat eene poos later, dan ziet men, dat een gedeelte der vliezen reeds ge= heel verdwenen is, en dat, uit kleine moleculen bestaande vlokken, derzelver plaats hebben inge- nomen. Het aantal dezér vlokken neemt langza- merhand toe, en nu bespeurt men ook, dat te midden der moleculen, die dezelven zamenstellen, grootere min of meer ronde, donkere vlekken ont- staan ; deze vlekken of eigenlijk korrels worden
183
wan lieverlede grooter en scherper van omtrek, terwijl de vlokken zelve doorschijnender worden en eindelijk geheel verdwijnen, waarna de kor. rels afgezonderd of met elkander vereenigd ach- terblijven. Deze bezitten nu nog niet allen scher- pe omtrekken en zijn: ook nog meerendeels on- doorschijnend, doch ten laatste verkrijgen ook de omtrekken eene volkomen scherpte, terwijl de meeste, vooral de kleinere geheel of half door- schijnend worden. Derzelver gedaante is in vele gevallen volkomen bolvormig (zie Fig. 8.), som- wijlen ellipsoïdisch (zie Fig. 4), in andere ge- wallen meer onregelmatig (zie Fig.2). Eenige ma- len heb ik er waargenomen, die een kleiner bol letje, als ware het een kern, insloten, andere malen bestonden dezelven uit talrijke kleine bol- letjes en hadden zij hierdoor een moerbezieachtig voorkomen, hetgeen inzonderheid bij die genen het geval was, welke zich gevormd hadden in eene oplossing van chlorcaleium in gomwater (zie Fig. 5).
Op dezelfde wijze nu, als de beschreven kor» rels in het uit koolstofzuren kalk bestaande praeci- pitaat ontstaan, vormen zich dezelven ook in alle die gevallen , waarin eenig moleculair-vlokkig praecipitaat deze gedaanteverwisseling ondergaat. Uitnemend fraai is dezelve, wanneer men bij eene oplossing van twee deelen sulphas cupri in acht deelen water één deel ammonia liyuida van de sterkte der Pharm. Belg. voegt. Deze verhou- ding is echter volstrekt noodzakelijk, want ge- bruikt men eene dubbele hoeveelheid water ter
184
oplossing van het koperzout, dan zal men, ook na verscheiden dagen het praecipitaat nog onver- anderd vinden, terwijl in de opgegeven verhou- ding de vorming der korrels bij de gewone tem» peratuur reeds na eenige minuten eenen aanvang neemt (zie Fig. 6 en 7). Dit duidt derhalve aan, dat de praecipitaten alleen onder zekere gunstige omstandigheden deze gedaante aannemen, en dat dus die gevallen, waar ik tot nog toe het onte staan der tertiaire formatie niet heb kunnen waar- nemen , nog geenszins bewijzen, dat dezelve vol- strekt niet plaats hebben kan,
Reeds uit het gezegde zal men hebben kunnen opmaken, dat de vorming dezer ligehaampjes het gevolg is van de onderlinge aantrekking (a) en vereeniging der moleculen, die de vlokken zamen- stellen, doch eensdeels uit hoofde van de slechts gedeeltelijke doorschijnendheid dier vlokken, en anderendeels ten gevolge van het meestal zeer langzaam elkander naderen der moleculen, is die vereeniging eenigermate onduidelijk waar te ne- me, doch met de grootste duidelijkheid heeft dezelve plaats in die praecipilaten, welke oor- spronkelijk uit van elkander afgezonderde mole- culen bestaan, zoo als dat, hetwelk ontstaat door de oplossing van Ayposulphis sodae met het een of ander mineraal zuur te vermengen. Ook hier vereenigen zich de moleculen wel eerst tot vlok-
(a) Over de inwonende aantrekkings- en terugstoo- tingskrecht der moleculen zie men almede ‘het
Bulletin.
155
ken, maar deze zijn zeer klein en men ziet hier, zonder den minsten twijfel over te laten, hoe de deeltjes zich tot kleine bolletjes, en deze weder zich tot grootere vereenigen,
De tijd , welke tot deze volledige gedaantever- wisseling vereischt wordt, verschilt aanmerkelijk bij de verschillende praecipitaten,: Zou besteedt b. v. het eetras argenti hiertoe verscheidene da- gen, terwijl het praecipitaat, ontstaan door bij de oplossing van chlorbaryum die van koolstofzure ammonia te voegen, schier onmiddelijk na de ver- menging bij de gewone temperatuur uit ronde, vrij groote bolletjes bestaat, zoodat dit bijna aanlei- ding zoude kunnen geven tot het vermoeden, als of in sommige gevallen deze korrels eene oor- spronkelijke vorming waren, doch het tegendeel blijkt duidelijk, wanneer men de in smeltend ijs geplaatste oplossingen op het mede tot het vries- punt afgekoelde voorwerpglaasje onder een mengt, en daarop dadelijk onder de lens brengt, als wan- neer het praecipitaat blijkt te bestaan uit molecu- laire vliezen, die zich echter allen binnen eenen zeer korten tijd, tien seconden of daaromtrent ;, geheel in korrels yerarideren.
Deze invloed der temperatuur is bijzonder op- merkelijk, Alle gedaanteverwisselingen der prae- cipitaten worden door eenen hoogeren warmte- graad bespoedigd, door eenen lageren vertraagd. Ik heb ten einde de wetten op te sporen van den invloed, welken de warmte op de moleculaire aaulrekkingskracht uitoefent , cen groot aantal waarnemir gen aan het praccipitaat van koolslof-
186
zuren kalk gedaan, en schoon ik aanvankelijk bij dit onderzoek met eene menigte geheel onver- wachte hinderpalen te worstelen had, ben ik toch eindelijk in mijn doel geslaagd. Het omstandig verslag dezer reeks van waarnemingen hoop ik eerlang aan het publiek mede te deelen. Voor- loopig moge hier derzelver slotsom eene plaats vinden. Detijd vereischt tot de volledige meta- morphose bij de verschillende temperaturen wordt uitgedrukt door de getallen eener geometrische reeks, waarvan voor iederen graad van den hon- derddeeligen thermometer 1,15273 de redenis, d.i. indien de tijd bekend is, welke het praecipitaat noodig heeft, om bij eenen zekeren graad, de volledige gedaanteverwisseling te ondergaan, en men dien tijd », den graad #en de rede p noemt, dan zal de tijd, vereischt voor eenen hoogeren
m er.
warmtegraad # gevonden worden door omgekeerd voor eenen lageren ‘warmtegraad #” door pt" —tm, Of deze wet ook toepasselijk zij op de overige praecipitaten, dit zullen verdere nasporingen moeten leeren,
Laat ons nu, na deze beknopte uiteenzetting zien, in hoeverre deze daadzaken eenige vruchten voor de physiologie beloven te dragen. Ik be- ken, dat ik met eenigen schroom van het veld der waarneming op dat der gissingen overga; echter komen mij deze niet te gewaagd voor, om de- zelve de aandacht der natuuronderzoekers geheel onwaardig te keuren, De grenzen tusschen rij- ken en rijken, tusschen organische en anorgani-
187
sche natuur verdwijnen toch hoe langer zoo meer , en elke bijdrage, hoe gering ook, om de analo- gie tusschen de wetten, die de verschijnselen in „beide deze groote hoofdafdeelingen der ligchamen besturen, aan te toonen, en dus doende het duisa tere begrip der levenskracht, door dat der meer voor waarneming en berekening vatbare krachten der anorganische natuur te vervangen, kan , mits dezelve op gronden steune, niet als geheel nut- teloos beschouwd worden,
Scurrimex heeft ons geleerd hoe zich de cellen in de plantaardige weefsels vormen, en uit de schoone en belangrijke ontdekkingen van ScuwanN weten wij, dat ook alle dierlijke weefsels oor- spronkelijk uit cellen bestaan. Brown had reeds voorlang ontdekt, dat vele cellen kernen bevat- ten. Volgens de zoo even genoemde waarnemers, ontstaan deze kernen vóór de vorming der cellen, welke zich eerst later ontwikkelen. Scurrrpen heeft aan dezelven den naam van Cytoblasten ge- geven, en waargenomen, dat zij doorgaans één of twee , zelden drie of vier kleinere ligchaampjes (kernkörperchen) bevatten, terwijl ook Scuwans hetzelfde heeft aangeteekend betreffende de cyto- blasten in de dierlijke weefsels, Deze cytoblas- ten vormen zich te midden van een min of meer helder vocht, dat meestal-een aantal zeer kleine moleculen bevat (zie Mürrem’s Archiv , 1838. Tab. LIL. fig. 2, en Scnwaas’s Untersuchungen , Tab. IL. fig. 12). Dit vocht wordt cytoblasteme geheelen, Ten aanzien van de wijze, hoe zich de cytoblasten in het cytoblasteme vormen, zegt
188
Scatvaks (S. 207. Tab. INL fig. 1. e, a en é) het volgende: « Ps wird mwerst ein Kernkör- perchen gebildet ; uin dieses schlügt sich eine Schichte gewönhlich feinkörniger Substdnz nie= der, die aber nach ussen moch nicht sckarf Begrenzt ist. Andèm nun zwischen die vor= handene Moleküle dieser Schichte immer née Molekülé abgelagert werden, und zwar wur ih bestimmter Entfernung von dem Kernkörper- chen grenzt sich die Séhichte nach aussen ùb; und es entsteht ein mehr oder weniger begrenz= ter Zellenkern.” Men ziet dat deze beschrij- ving in de hoofdzaken ovêreenstemt mét die wel ke ik gegevén heb van de vorming der korrels ift de anorganische praecipitaten. Het eenige onder- scheid bestaat in het aánwezen van het kernlig- chaampje, maar vooreerst ontmoet men hetzelve volgens Scuwann (S. 206) niet in alle kernen, én ten tweede is het ook geenszins zeldzaam, dat men onder de korrels der terliaire formatie êr eenigen aantreft, die ‘zulk een kleiner ligchaampje insluiten. Men mag het derhalve, als hoogst ‘waarschijnlijk beschouwen, dat beiden , zoowel de cytoblasten, als deze korrels derzelver ont- staan àan dezelfde oorzaak verschuldigd zijn, na- melijk aan de physieke aantrekkingskracht der moleculen. Volgens ScrwAsn zouden de ‘eylo- blasten, ‘die doorgaans vast zijn, somwijlen h ol worden; ik geloof evenwel dat bij zulke kleine ligchaampies de schijn al zeer ligt hedriegen kan. Men vindt ook onder de korrels der praecipitaten enkelen, die zoo volkomen doorschijnend zijn,
189
dat men dezelve bij een oppervlakkig onderzoek voor hol zoude houden, terwijl zij alleenlijk p'ate ter, dan de overigen zijnde, het licht minder breken.
Eene andere vraäg is het, of de moleculen väù het cytoblasteme uit organische of anorganische stof bestaan. Hier sluit zich eene waarneining aan, welke ik reeds vroeger in dit tijdschrift (DL. VIL. bl. 213) heb medegedeeld , namelijk dat de kernen der bloedschijfjes na de verbranding zoo veel onverbrandbare deelen achterlaten, dat dezelven nog duidelijk te onderkennen zijn (ziè Fig. 10. e. Fig. ll). Scawany nu, beschouwt de= ze kernen, en mijns inziens met regt, als cyfo- blasten; Ik heb, ten einde te beproeven in hee verre dit eehe algemeene eigenschap der cytoblas- ten mogt zijn, een dun schijfje van eêne jonge uien, in welks céllen dezelve in groot aantal aanwezig waren, op dezelfde wijze verbrand, doch, alhoewel de omtrekken der cellen zelver na de verbranding nog zeer duidelijk waren, zoo kon ik echter van de kernen geen spoor meer ontdekken. Dit ontkennende resultaat bewijst echs ter nog geenszins, dat deze laatsten geen onver brandbare bases of zouten bevatten, want de äsch kan zich verstrooid hebben , of zoo doorschijnend zijn geworden , dat dezelve önmogelijk oùderz scheiden worden kan, zoo als zulks noodzakelijk plaats moet hebben , indien de overblijvendé deelts jes uit eene zelfstandigheid bestaan, die door de warmte smelt en glasachtig wórdt, b. v. phos- pliorzure kalk,
190
Vestigen wij nu, na het verband aangetoond te hebben, hetwelk er bestaat tusschen de vorming der cytoblasten in de organische weefsels, en die der korrels in de anorganische praecipitaten , on= ze aandacht op de cellen zelven. Srauve (Journ. Ff. prakt. chem. V. S,450), Goerpenr (Poccenp: Ann. XXXVIIL. S, 568), Raspam (Chimtie org. p. 516), Reaper (Lond. and Edinb. Phil. Mag, Nov. 1837. p. 413) en Meren (Jahresber., 1838. S. 31) hebben waarnemingen bekend gemaakt, die bewijzen, dat de wanden der plantencellen door de verbranding hunnen vorm niet verliezen, en alsdan. uit anorganische zelfstandigheden be- staan. De eenvoudigste wijze, om zich hiervan te overtuigen bestaat in het verbranden van een gedeelte der epidermis van eenig blad op een glas- plaatje, op dezelfde wijze, als ik dit vroeger voor de bloedschijfjes heb opgegeven. Ten duidelijk- ste herkent men dan na de volkomene verbran— ding nog al de cellen en zelfs de omtrekken der stomata (zie Fig. 12). Bladeren, die eene dunne epidermis bezitten, zoo als die van Rumex ace= tosa of van Sambucus nigra, zijn hiertoe het best geschikt. Bevochtigt men de aldus verbran- de epidermis dezer bladeren met water, dan ont- staat er geene verandering, maar door bijvoeging eener zeer geringe hoeveelheid acidum Aydro- chloricum lost alles zich op. De oplossing door warmte verdampt laat een zout achter, dat in de lucht deliquesceert, en met oxalas ammontiue een praecipitaat vormt. Derhalven bestaan de ver- brande wanden dezer cellen althans hoofdzakelijk.
191
it kalk, die waarschijnlijk aan koolstofzuur is gebonden geweest. Watde dierlijke weefsels aan- gaat, zoo weten wij, dat vele ixfwsorta hulsels bezitten, die uit kiezelstof bestaan, terwijl ik bij de verbranding der bloedschijfjes mede sporen van derzelver hulsels zag overblijven, welke, wel" is waar flaauw waren, zoo als men ook wel niet anders van zulke dunne vliezige deelen verwach- ten kon, maar evenwel nog duidelijk genoeg om „geenen twijfel over te laten, vooral, wanneer ik mij ten dien einde van de bloedschijfjes eens Sa- damanders bediende (zie Fig. 10. f, en Fig, 12).
De meesle der zoo even genoemde waarnemers zijn van oordeel, dat deze anorgauische stoffen een zamenstellend deel der elementaire organen zelven uitmaken, doch volgens Meyer zouden de- zelve alleen door de vochten, die de cellenwan- den doordringen, in oplossing worden gehouden. Het is evenwel hoogst moeijelijk , zoo niet onmo- gelijk, om zich de groote hoeveelheid te verkla- ren, welke van sommige dezer stoffen, b. v. de kiezelstof opgelost zouden moeten zijn, zoo dat onder anderen de Spongia lacustris door de ver- branding niet minder dan 40 procent van dezelve oplevert (Srauve 1, c.).
Het komt mij derhalve niet alleen voor, dat de eerste wijze van zien , veel meer overeenkomstig, met de bestaande daadzaken is, maar ik meen zelfs, eenenstap verder gaande, te mogen vragen : of het zoo geheel ongerijmd zoude zijn, om aan te nemen, dat de vorming van alle homogene
NAT, TijnscuR, D, VIII. St, 2, 13
192 *
organische vliezen begint met eene vliezige praecipitatie van zoogenaamde anorganische stoffen, welke vervolgens tot grondslag dienen voor de eigenlijk gezegde plantaardige of dier- lijke zelfstandigheden 2
Tot oplossing van dit vraagstuk is het vooral noodig, dat men aantoone, dat zich inderdaad op die wijze wanden van cellen kunnen vormen, want wij weten thans, dat de cellen, als de grondvorm van alle plantaardige en dierlijke weef- sels moeten beschouwd worden. Een ieder nu kan zieh hiervan gemakkelijk overtuigen. Wan- neer men eenen droppel eener oplossing van deu- tochloruretrum ferrt (het gewone lig. stipt. Looff. is hiertoe volkomen geschikt) naast eenen droppel eener oplossing van één deel subearbo- nas potassae in drie deelen water op een voor- werpglaasje zoodanig plaatst, dat de beide drop- pels elkander aanraken, dan ontstaat op het punt van aanraking een doorschijnend, bruingeel ge- kleurd , vliezig praecipitaat. Na eenige oogenblik- ken begint men eene gasontwikkeling te bespeu- ren, ten gevolge van het zuurgehalte in de ijzer- oplossing ; de hierdoor ontwikkelde, kleine gasbel- letjes dringen door de vliezen, en ieder derzelver omgeeft zich met een vliezig hulsel; weldra ziet men een aantal dezer bolronde vliezige blaasjes in den droppel der potasch-oplossing drijven; het in dezelve bevatte koolstofzuurgas ontwijkt na eenige oogenblikken, en laat de ledige hulsels te- rug, waaraan men nu eene groolere of kleinere
193
ingekerfde opening ontdekt, door welke het gas zich eenen uitweg gebaand heeft (zie Fig. 8).
Door de kokende geconcentreerde oplossingen van chloruretum calcii en van subcurbonas po- tassae te zamen te vermengen, is het mij eenige malen gebeurd dergelijke vliezige ligchaampjes te zien ontstaan: Andere malen kon ik, schoon de vermenging zoo veel mogelijk op dezelfde wijze geschiedde, niets van dezelven bespeuren, De oor- zaak hiervan is echter duidelijk; door het ver- mengen der kokende oplossingen is namelijk de hierbij plaats hebbende watergasontwikkeling ligte- lijk te sterk, zoodat de vliezen dus wel scheuren, doch geen tijd hebben , om zich rondsom de gas- bellen aan te zetten. Wanneer men bij eene zeer geconcentreerde chlorcalcium oplossing eene uiterst geringe hoeveelheid salpeter- of zoutzuur voegt en nu eenen droppel van dit mengsel met dien eener oplossing van subcarbonas potassae in aanraking brengt, dan ziet men dezelfde ligchaampjes onte staan, als die ik zoo even beschreven heb, doch de zekerste methode, om dezelve in grooten ge- tale te verkrijgen is de volgende.
In eene, 8— 10 millim. wijde, van onderen ge= sloten glazen buis brenge men 12 gram eener op- lossing van | deel chlorealeïum in 20 deelen wa- ter en voege hier vervolgens bij 8 gram eener op- lossing van 1 deel carbonas (bi-carbonas) potas- sae in 6 deelen water. Nu keert men de buis om boven een horizontaal geplaatst bord. Na eenigen tijd zal men nu op de oppervlakte van het vocht eeu iridescerend vlies zien onte
13"
194
staart («), en tevens ontwikkelen zich een aantal gasbelletjes, bestaande uit het overtollige koolà stofzuur. Brengt men nu een weinig van het op de oppervlakte drijvende vlies onder den mikros- koop, dan zal men in hetzelve een aantal celach tige blaasjes waarnemen, die aanvankelijk alle op zich zelven drijven, en waarvan vele dubbe- le wanden bezitten, terwijl sommige bovendien nog een kleiner kringetje, als ware het een kern, vertoonen (zie Fig. 9. «). Opmerkelijk is hierbij de sterke schokkende beweging tusschen deze blaas- jes onderling, die klaarblijkelijk niets gemeens heeft met de gewone beweging der zeer kleine moleculen , maar veeleer van electrischen oor- sprong schijnt te zijn. Eene wijle later hebben velen zich groepsgewijs vereenigd, terwijl zich tusschen dezelven de kleine bolletjes der tertiaire formatie hebben geplaatst, welke het gevolg. zijn der metamorphose van het overige gedeelte van het praecipitaat (zie Fig. 9. 5).
Door deze waarnemingen mogen wij het als uit- gemaakt beschouwen, dat de vliezen der anorga- nische praecipitaten de noodige buigzaamheid en rekbaarheid bezitten, om den vorm van cellen te kunnen aannemen, schoon ik er verre af ben, van te willen beweren, dat de cellen in de or- ganische weefsels op dezelfde wijze als boven be-
(a) Vele vliezige praecipitaten zijn ligter dan water, en zinken dan eerst in hetzelve neder, wanneer de gedaanteverwisseling eene zekere hoogte heeft bereikt.
195
schreven is, te weten door eene gasontwikkeling zouden gevormd worden; integendeel is hier veel- eer eene uitzetting door eene drupvormige vloei- stof aan te nemen. Ook is dit reeds zeer gemak- kelijk door de wetten der endosmose te verkla- ren, Voorondersteld namelijk, dat het eerste cel- lenvlies, zoo als de waarnemingen van Scurriven en Scrwanx geleerd hebben, zich aan de kern op de wijze van een horologieglas aansluit, en het tusschen beiden bevatte vocht geconcentreer- der is, dan het omgevende, dan zal het evenwigt zich van lieverlede zoeken te herstellen, en het reeds gevormde vlies uitgezet en van den kern af- gedreven moeten worden.
Er bestaat echter eene zwarigheid, die op den eersten aanblik de geheele hypothese schijnt om- ver te werpen, namelijk de boven beschreven ge- daanteverwisselingen der vliezige praecipitaten, doch deze zwarigheid verdwijnt, wanneer men de zaak eenigzins naauwkeuriger beschouwt. Uit verscheidene omstandigheden, waaromtrent ik we- der naar het Bulletin verwijs, blijkt, dat het eenige scheikundige onderscheid tusschen het oor- spronkelijke vliezige praecipitaat en het korrelige , alleen daarin gelegen is, dat het eerste een aanmer- kelijk gehalte aan water heeft. Deze waterdee- len verbinden de onzigtbare moleculen der vliezen , maar verhinderen dezelven tevens om tot elkander te naderen. Indien derhalve aanhoudend nieu- we waterdeelen de vliezen doordromgen, dan zou- de de gedaanteverwisseling , die alleen het gevolg is dezer onderlinge vereeniging der moleculen,
196
geen plaats kunnen grijpen, Dit nu geschiedt door de, in de organische levende weefsels, nimmer geheel rustende endosmose, Door den dood houdt dezelve op, en dan bespeuren wij ook inderdaad aan vele weefsels een korrelig voorkomen, het- welk gedurende het leven of kort na den dood niet aan dezelven eigen was.
Doch er bestaat nog eene andere oorzaak, wel- ke deze vereeniging der moleculen tegenwerkt. Alle dierlijke en plantaardige vochten zijn slechts meer of min geconcentreerde oplossingen van ei- wilstof, gom, suiker enz. De kleverigheid dezer stoffen stelt het met dezelve bedeelde water nog meer in staat, om de gedaanteverwisseling te ver- hinderen. Wanneer men bij eene oplossing van 1 deel chlorcaleium in 4 deelen water eene op- lossing voegt van 1 deel subcarbonas potassae in 3 deelen water, dan is bij eene temperatuur van 12° — 14° G, het geheele praecipitaat binnen drie uren tijds korrelig geworden; doch bezigt men eene gelijk sterke oplossing van chlorcal- eium in met 4 deelen water verdund en gefiltreerd. eiwit, dan zijn, na 4 uren tijds, genoegzaam alle de vliezen nog geheel doorschijnend. Na 2á uren is het praecipitaat wel vlokkig geworden, doch er vertoonen zich nog geene korrels, Nog meer in het oog loopend is het onderscheid , indien men zich van eene gomoplossing, 1 deel op 4 deeley, water, bedient, daar alsdan na 24 uren het prae- cipitaat nog in geen opzigt veranderd is, Eerst na verscheiden dagen hebben de praecipitaten in de-
197
ze beide gevallen de volkomene gedaanteverwis. seling ondergaan,
Wanneer wij nu uit alle de medegedeelde daad- zaken een besluit zullen opmaken, dan geloof ik, dat wij ons niet te ver van de onmiddelijke uit- komsten der waarneming verwijderen, door ons het ontstaan der cellen en derzelver kernen op de volgende wijze voor te stellen, Eerst ontstaat er te midden van het cytoblastème een moleculair of vlokkig praecipitaat; waarschijnlijk bestaan des- zelfs moleculen uit eene anorganische stof. Na eenigen tijd ondergaat dit praecipitaat de gedaan- teverwisseling , die ik boven onder den naam van tertiaire mikroskopische formatie beschreven heb, d. i, de moleculen beginnen elkander aan te trek ken, en uit derzelver vereeniging ontstaan een of meer ligchaampjes, rondom welke zich de deel- tjes meer en meer opeenhoopen, tot dat er einde- lijk een bolvormig of ellipsoïdisch ligchaampje is gevormd, hetwelk de eytoblast of toekomstige kern der cel is. Men behoeft hierbij geenszins aan te nemen, dat de cytoblasten alleen uit zoo- genaamde anorganische stoffen zouden bestaan, want er kunnen in dezelve ook organische zelf- standigheden worden opgenomen, die in het cy- toblasteme opgelost zijn. Deze aldus gevormde kern wordt vervolgens het steunpunt voor eene tweede, doch nu vliezige praecipitatie; dit vlies, hetwelk aanvankelijk bijna in onmiddelijke aan- raking met de oppervlakte der kern was, ver- wijdert zich hiervan allengskens, en zet zich, met de randen aan of om de kern gehecht blij-
198
vende, al meer en meer blaasvormig uit, ten ge- volge der plaatshebbende endosmose, en hierme- de is de eerste vorming der cel voltooid, die zich nu aan anderen aansluit, welke op dezelfde wij= ze ontstaan zijn; terwijl vervolgens de, aanvanke- lijk nog hoogst teedere wanden der cellen van lieverlede steviger worden, door de organische zelfstandigheden, die dezelve doordringen en met dezelve eindelijk een geheel vormen.
Ikerken gaarne, dat hiermede nog niet alles ver- klaard is, want nog altijd blijven de vragen over: door welke scheikundige reactie ontstaan hier deze praecipitaten ? hoe komt het, dat het vlies zich juist zoo en niet anders aan de kern aan- sluit? Evenwel zal wel niemand de mogelijkheid eener scheikundige reactie in de organische voch- ten ontkennen, terwijl deze zoo wel als het laat ste punt welligt zoude opgehelderd worden door eene juiste kennis van de scheikundige zamenstel- ling van het eytoblasteme, de cytoblasten en van de cellenwanden zelven. Dit alles ligt nog groo- tendeels in het duister, en welligt zijn nog een groot aantal waarnemingen onder gunstige om- standigheden gedaan noodig, eer men tot deze juiste kennis geraakt.
Met de voorgedragene hypothese schijnt in strijd te zijn de waarneming van Samtrvrmen, dat het vlies, waaruit de cellenwanden bij derzelver eer- ste vorming bestaan, in water oplosbaar zijn zou= de. Doch vooreerst kunnen zelfstandigheden, die in eene groote hoeveelheid water oplosbaar zijn , in eene betrekkelijk geringe hoeveelheid van het-
199:
zelve (en deze is immers toch altijd in het cyto- b'asteme aanwezig, zoodat derhalve deze zwa- righeid ook voor alle andere stoffen geldt, waar- uit zich de celle kunnen vormen) onoplosbaar zijn, en dien ten gevolge gepraeecipiteerd worden. Maar, ten tweede, meen ik te mogen vragen of SenrerveN zieh wel ten stelligste van de juistheid dier waarneming overtuigd heeft. Door die soor- ten van cellen, welke een vocht bevatten, waar ia vele organische zelfstandigheden zijn opgelost , in water te plaatsen, ondergaan deze cellen eene meer of min belangrijke zwelling, ten gevolge der plaats hebbende endosmose. Hierdoor wor- den de cellenwanden zoo verdund, dat dezelven eindelijk naauwlijks of in het geheel niet meer kunnen onderscheiden worden. Zoo zag Scuurr- ze van de hulsels der in water geplaatste bloed- schijfjes eindelijk geen spoor meer, doch door bijvoeging van iodium-tinctuur werden dezelve desniettegenstaande weder zigtbaar. Dat deze kleuring der cellenwanden door iodium, hetzij bruin, hetzij blaauw, alleen aan de organische zelfstandigheden , waarvan dezelve doordrongen zijn, moet worden toegeschreven , spreekt overi- gens van zelve.
Wat de bekende hypothese van Simon en Ascnen- sox aangaat, volgens welke olie- of vetdroppelen zich in, kaas-, eiwit- of vezelstof bevattende voch- ten met een hulsel van deze stoffen zouden omge- ven, en aldus cellen vormen, deze moet staan of vallen met het bestaan van hulsels der melkbollet- jes, waarvan ik mij tot nog toe geenszins heb
200
kunnen overtuigen. (Men vergelijke hierover mije ne waarnemingen medegedeeld in dit Tijdschrift , Dl. VIEL bl. 219).
Ik twijfel niet, of er zullen zieh noch andere daadzaken opdoen, welke met de hier ontwikkel- de denkbeelden bezwaarlijk overeen te brengen schijnen, doch dit is gewoonlijk het lot van alle pogingen, om de wetten der natuur te onderwer pen aan de uitkomsten eener steeds beperkte en vaak bedriegelijke waarneming. Mogten er ech- ter redenen bestaan, of gevonden worden, die de slotsom dezer onderzoekingen, — die ik ove rigens zelf nog geenszins als gesloten en geheel afdoende beschouw — wederleggen, dan zal ik een der eersten zijn, om die op gronden steu-
nende wederlegging aan te nemen en te verde= digen,
Oudewater, Februari J84d.
201
VERKLARING per AFBEELDINGEN,
Fig. 1. Vliezig praecipitaat van koolstofzuren kalk, verkregen door vermenging der geconcen- treerde oplossingen van chloruretum calcis en van subcarbonas potassae. a, punt waar het praecipitaat moleculair-vliezig wordt. (zie bl, 181 en 182).
Fig. 2, Korrels der tertiaire mikroskopische for= matie, ontstaan uit het vorige praecipitaat, (zie bl. 183).
Fig. 3. Die, welke gevormd worden in het prae- cipitaat eener chlorcalcium-oplossing door bicarbonas potassae. (zie bl. 185).
Fig, 4. Die, welke ontstaan door 8 deelen eener oplossing van 1 deel chlorcalcïum in 40 dee- len water te vermengen met 1 deel eener op- lossing van 1 deel swbearbonus putassae in 8 deelen water. (zie bl 183).
Fig. 5. Die, welke gevormd worden door, bij eene oplossing van 1 deel chlorealcium en 1 deel arabische gom in 4 deelen water, eene geconcentreerde oplossing van onderkoolstof- zure potasch te voegen. (zie bl. 183).
Fig. 6. Verschillende trappen der gedaantever- wisseling in het praecipitaat der oplossing van sulfas cupri door ammonia liguida,
Fig.
Fig.
Fig.
202
a. Eerste vorming der korrels in bet vlokkige praecipitaat. (zie bl 183).
7. a, Deze zelfde korrels geheel gevormd met derzelver natuurlijke kleur.
b. Eenige dezer korrels, die platter, dan de overige zijn, en eene bruin-gele keen bevatten, die waarschijnlijk uit van water beroofd koperoxyde bestaat,
g.8. Vliezige blaasjes gevormd in het praeci-
pitaat van koolstofzuur ijzer. a. Een derzel- yer nog met gas gevuld. (zie bl. 192).
9. a. Dergelijke blaasjes in het praecipitaat van koolstofzure kalk, &. Dezelfde ingeslo- ten tusschen de korrels der tertiaire forma- tie. (zie bl. 193).
10. e. Een bloedschijfje van den kikvorsch, (635 m. vergr )
b. c. d. Voorkomen der bloedschijfjes, gedurende de verschillende tijdperken der verbranding. (Verg. d. Tijdschrift, Dl, VII. bl. 212).
e, De geheel verbrande bloedschijfjes,
f. Overblijfselen der hulsels.
‚11. Geheel verbrande bloedschijfjes van den
Salamander.
‚12. Fen stukje geheel verbrande epidermis
van een blad van Rumex acetosa. a. Over- blijfselen der stomata,
Tijdschr. voor Nat. Gesch. Deel VII.
|
a d SN C\ Oe en Ln )
Ot pn )
ls ttid ae ak
de eld Wu spe Sr ed wedr ws. hd De so cohn Pe oh” HR
R ariens Aat oi: erk 0
. ln ane. PE AND beh vj bil R
NIEUWE BIJDRAGEN
TOT DE
NEDERLANDSCHE FLORA;
VERZAMELD DOOR- H. C., van HALL.
(Lerste Stuk.)
ee
Ik heb het genoegen den beminnaren der Vader- landsche plantenkennis hierbij weder eenige toe- voegselen tot onze Nederlandsche Flora aan te bie- den, als het resultaat van vele, mij hieromtrent van zeer verschillende zijden gedane mededeelin- gen, na de uitgave, in 1836, van het 3e Stuk der Noord-Nederlandsche Flora.
Ik heb dit een en ander te zamen gebragt in denzelfden vorm, als de Flora zelve en de daarop vroeger in de Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen verschenen Nalezingen ; weshal- ve ik dan ook hier alleen melding heb gemaakt van vroeger nog niet als inlandsch bekende soor- ten of merkwaardige verscheidenheden ; terwijl ik slechts bij de meest zeldzame soorten, waarvan tot dus verre niet meer dan ééne of twee groei- plaatsen in ons Land bekend waren, ter nadere bevestiging nog enkele groeiplaatsen heb bijge- voegd, gelijk mij die door onderscheidene beoe- fenaars onzer Vaderlandsche Plantkunde, meestal mede onder toezending van gedroogde exemplaren der planten zelve (hetwelk telkens door het tee ken ! is aangeduid) , zijn medegedeeld.
Groningen J5 April J81J. H, G, van Hart.
NAT. fijvscum. D. VIIL St, 3, 4
204
senrssaaanaa
1. Salicornta herbacea.
Est planta admodum varia, Formam erectam, ramis fere omnibus indivisis (S. virginica L.?), ex insula Walcheren acceptam mihi misit orn. Dornseirren ! Alia forma est:
B. procumbens. Cf, Mertens et Kocu I. p. 291. Salicornia procumbens Sm. v.H. p. 4. Je. Dan, 1621.
4* Corispermum bracteatum (Viv.), caule to- mentoso , foliis bracteisque lineari-lanceolatis, mar- gine cartilagineis, floribus demum longissime laxe- que spicatis, utriculi subrotundi margine lato alato superne denticulato apice exciso. Reicu fl. exc. p. 584.
GC. Ayssopifolium differt a nostris specimini- bus fructu vix alato caet.; CG, zifidum fructu aptero; C. microspermum fructu apice rotundato; et GC. intermedium spicis crassis compactis.
Ze. Reich. X.
Flor. Julio. O
205
1. geleedde Zeekraal.
Eene zeer wisselvormige plant, waarvan mij exemplaren uit Waloheren , door den Heer A. A, DoanserrrEN zijn toegezonden, welke aan de be- schrijving van Salicornia virginica van Linnaeus zeer nabij kwamen.
B. nederliggend.
Behalve de in de Flora onder n°, 2 opgegevene groeiplaats, heb ik daarvan ook fragije exempla- ren gevonden bij Amsterdam, volkomen overeen- stemmende met de aangehaalde afbeelding der Flora Danica, en zijn mij daarvan exemplaren medegedeeld : bij Bergen op Zoom J. Wrrewaarr ! Tusschen Oost- en Westkappel. op Walcheren J.E. van pen Taarren! Bij Spakenburg A. A, Dorsserrrex !
4° schutbladig Vlieszaad , met eene viltigesteng , de bladen en de schutblaadjes lijn-lancetvormig met kraakbeenigen rand, de bloemen in, ten laat- ste, zeer lange en losse aren vereenigd, de rand van het rondachtige vruchtje breed, gevleugeld, van boven fijngetand en aan den top uitgesne- den. Rercnengacn.
Pl. Bij Zandvoort in Julij 1835, J. U, Mor- KENBOEn |
14*
206
7. Blitum capitatum,
8. Bltum virgatum.
16. Veronica Anagallis var. latifolta. v. H. IL. 3. p. 748.
17. Veronica scutellatas
Var. @. pubescens, caule foliisque pubescen- tibus. - Je, Daun. 1561,
21" Weromeca polita Fries, in Zeelandia in- dicatur a doet. vAn pen Boscn (R. B. van Dex Boscn, M. D. Enumeratio plantarum Zeelan- diae Belgicae indigenarum, in Tijdschrift voor Nat. Gesch. VIII (1841). p, 32.
28, Gratiola officinalis,
4l. Polyenemum arvense. Cf, v‚ H. 1, 3. p. 750 —751.
Als Crocus vernus. W.— v. H. L 3, p. 752. Flor. Martio et imtio Aprilis. 2,
207
7. kopvormende Sapkelk.
Pl. Voeg bij: Bij Dokkum. J. Cock! In eer moestuin bij Utrecht. A. A. Dornsetrren.
8. okselbloeijende Sapkelk.
Pl. Voeg bij: Op eenen mesthoop buiten Dord- recht. C.M. van ve Sanpe Lacoste!
16. water Berenprijs. De breedbladige ver- scheidenheid is ook gevonden langs de Merwe: bij Sliedrecht en Werkendam door C, M. van pe Sanpe Lacoste ! ‚
17. schildzadige Eerenprijs.
Versch. @. zachtbehaard , met de steng en de bladen zachtbehaard.
Pl. In de Wychensche Veenen. Lacoste ! In een vochtig weiland in de buurschap Heringen bij Tubbergen, A. L. pe Grrenr Daevux!
21° Veronica polita Fars is niet zeldzaam op Zuidbeveland, volgens Dr. R. B. van.pen Boscr in het Zydschrift voor Natuurlijke Geschiede- nis, VIII. (1841) bl, 32,
28. gewoon Genadekruid.
Pl. Voeg bij: Bij Zwolle. M. Dassen ! 'Eus- schen Oss en Ooijen. J. E. van pen Taarren!
Al. akker Polycnenum.
Pl. Voeg bij: Bij Werkendam (in één exem- plaar). C. M. van pt Sanne Lacoste.
41* voorjaars en vd
Pl, Voeg bij ; Deze plant is op twee plaatsen in een bosch te Cornjum, bij Leeuwarden gevonden eerst door den Heer H. H. Hixxr en later door den Heer J. Bakken !
208
45, Schoenus compressus. 1,
52. Scirpus campestris.
522 Sctrpus Baeothryon,
53. Scirpus multicaulis. Flor. Junto, Julio. 2.
632 Eriophorum latifolium. Horre. — v, H. I, 3. p. 752.
65. Cyperus flavescens.
Te. Dan. 1682,
Flor. Augusto, Sept. O.
66. Cyperus fuscus.
Je, Engl. 2666.
Var, B. virescens (Horrmann), gracilior, spi- eulis angustioribus, glumis basi pallidioribus.
Flor, Augusto. Q.
209
45. zamengedrukte Knopbies.
Pl. Voeg bij: Aan de Breesaap niet ver van Wijk aan Zee, Kennerr en Morkennoen ! In groote menigte in een weiland tusschen den Krom- men Rijn en Klein Ameliswaard bij Utrecht; ook aan het Mallegat bij Katwijk binnen. J. E,‚ van pER Trappen !
52. veld Bies.
Pl. Voeg bij: Bij Zandvoort en in het duin achter Overveen. KergenT en Morkensoea |!
52e roodbruine Bies.
Pl. Voeg bij: In zeer groote menigte in eene duinpan bij Wijk aan Zee, Kenrpenr en Morken- BOER !
53. veelhalmige Bies.
Pl, Voeg bij: Op veenachtigen heidegrond tus- schen Westbroek en Nieuw-Loosdrecht. C. M. var De Sanpr Lacoste! en A. A, Donnserren ! Te Paterwolde bij Groningen. v. H‚
63: breedbladig Wollegras,
Pl. Voeg bij: In de Hooglandsche veenen bo- ven Amersfoort, Dornseirren !
65. geelachtig Cypergras.
Pl, Voeg bij: Bij Werkendam. Lacoste !
66. bruin Cypergras,
Pl, Voeg bij: Bij Haarlem, en op eene zand- plaat in de Waal tegen over Rossum, J. E. var peR Trarrex! Bij Gorinchem en Werkendam. Lacoste,
Versch. B. groenachtig , slanker, met smalle» re aartjes, de kafblaadjes bleeker aan den voet.
210
68. Asprella oryzoides.
Ze. Dan. 1744, Flor. Augusto et Septembri, panicula saepius
yagina inclusa, %
„69. Alopecurus bulbosus. ‚Flor, Junio, 4.
78. Polypogon monspeliensis. B. 4e, Barreurer t. 115, £‚ 1’,
Flor. Julio. ©. 85. _Arundo Pseudophragmites.
87° Arundo baltica, Früace. — v. H. I, 3, p- 756. :
211
Pl. Op eene zandptaat achter den: Veerdam bij Werkendam. Lacoste !
„68. ristachtige Scherpbloem.
Pl. Dit gewas, hetwelk wegens zijne late en menigmaal onvolkomene bloeijing meermalen wordt voorbijgezien, is op verscheidene plaatsen bij Rot- terdam wedergevonden door Dumortier; voorts aan den Nederwetterschen molen bij Tongeren in. Noordbraband, F. Dozr ! Op verscheidene plaat- sen bij Utrecht, G, Brorns, J. E‚ vAn pen Trar- pen en Lacoste! Op een’ polder in de Merwe bij Dordrecht, langs slooten te Dussen in Noord- braband; te Maasdam , St. Antonie-polder en Mijnsheerenland buiten Dordrecht. van pe Sanpe Lacosre |
69. bolwortelige Vossestaart.
Pl, Voeg bij: Op de wallen van Utrecht. L. Marcuanp | Tusschen Harlingen en Franeker, van Arrexa! Tusschen Naarden en Muiderberg. van pen Taarpen. In het land van Kadzand Lacos- re. Bij Leiden, Kerserr, Morkensoer ! en La- coste! Op vele plaatsen bij Amsterdam, Harder- wijk en aan de Linde in Friesland. v. H,
78. Fransch Baardgras B.
Pl. Bij eene zoutkeet te Zwijndrecht gevonden in Julij 1837 en 1838 door Lacoste !
85. veen Riet,
Pl. Voeg bij: Bij Haarlem onder ‘het hout,
VAN DER Trarpex! Bij den Hartekamp. Krnpenr en Morkexnoen |
87 Baltisch Riet, Pl, Voeg bij: Op Schiermonnikoog. Hrxxr !
212
Ze. Dan. 1684,
Flor. Julio. 4.
99. Setaria glauca. Cf. v.H, I, 3, p. 758 et 759,
Flor. Julio, Augusto. ©.
100. Arrhenatherum avenaceum.
Var. B. bulbosum, radice bulbosa, culmi nodis villosis.
Avena elatior B. L. sp. pl. W.
Arrhenatherum elatius (. Mertens et Kocu I. p. 547.
ee bulbosum, Dumortier, Holcus bulbosus, ScnRADER. Je. Parisor pe Beauvors t. 1. f, 2; Host, Gram.
IV. t. 30.
Ill. Poa bulbosa. Cf. v. H. TI, 3. p. 758 et 759.
118: Poa procumbens. Cf. IT, 2. p. 714 et I, 3. p. 758.
Flor. Julio, Augusto, Septembri. O.
149, y. Festuca ovina y maritima. Varie- tas olim cum dubitatione quadam proposita, teji- eienda videtur, nam denuo inspectis speciminibus,
213
99. gele Naaldaar.
Pl. Voeg bij: Aan de Bildt bij Utrecht. var per Trarpen en DornserrreN | Onder Bussum bij Naarden. van nem Trappen! Op vele plaatsen aan de Grebbe en bij Darthuizen in de prov. Utrecht. v. H.
100. Aaverachtig Langgras.
Versch. B. bolwortelig, met bolachtigen wor- tel, de knoopen der steng vlokkig-behaard,
Pl, De gissing reeds vroeger (in mijne Flora , I, L. p. 76—77) geuit, nopens het waarschijnlijk inlandsche van het bolwortelig Langgras, heeft zich nader bevestigd. Reeds TABERNAEMONTANUS sprak daarvan als groeijende in Braband, Vlaan- deren en Gelderland. Onlangs echter hebben mij de Heeren Kernear en MorkenBoeR exemplaren daarvan overgezonden, welke zij in menigte ge- vonden hadden langs het geheele voetpad tus- schen Zandpoort en Wijk aan Zee. Zij groeit ook op Zuidbeveland. van pen Boscr.)
Ill. Bolwortelig Beemdgras.
Pl. Voeg bij: Bij de begraafplaats te Noord- wijk binnen. C, M, van pe Sanpe Lacoste ! en C. J. Prince.
18: nederliggend Beemdgras.
Pl. Voeg bij : Bij Zwijndrecht. Lacoste !
149, 7. Deze, vroeger als twijfelachtig opge- vene verscheidenheid , schijnt mij toe een vorm te zijn van het roods Zwenkgras, volgens de exem-
214
ex herbario viri doct. Beucker Anpreár, haec mihi ad Festwcam rubram pertinere visa sunt,
155% Festuca bromotdes. Ze. Dan. 1445.
156. Brachypodium pinnatum.
159, Zoltum arvense. 162. Agropyrum acutum,
Var. affine Dernanpina loeustis 21-23-floris,
165. Agropyrum repens.
Var. ò. glaucum, foliis glaucis. v. H. in Flora Batava n°, 486.
An hue perlinet Friticum caestum Parste MroveL Fl. Bat, n°. 607?
174 et 175. Monta minor et Montia rivula- ris probabiliter conjungendae in unam speciem: Montiam fontanam. L.
191: Galium anglicum, Hunson, — v. H. IE, p. 764,
215
plaren bewaard in het herbarium van Beucker ANDREAE, den eenigsten, die deze En hier te lande gevonden heeft.
155* dravikachtig Zwenkgras.
Pl. Voeg bij: Algemeen te Hilversum van pen Trarren ! en Donnserrren ! Op een muur te Utrecht. van per TrArPex! — Van den laatsten bezit ik tevens exemplaren der echte Festuca Myurus bij Hilversum verzameld,
156. gevinde Kortsteel,
Pl. Voeg bij: Bij Baambrugge. v. Dn. Trarren.
159. akker Raygras.
Pl, Voeg bij: Bij Wehe en elders in de prov. Groningen tusschen het vlas. v. H,
162. spits Tarwgras.
Pl. Voeg bij: Bij Katwijk aan Zee, G Broens! Bij Noordwijk aan Zee, vAn pen Trapren !
Versch. B. aanverwant, met 21-23-bloemige bloempakjes.
Pl. Aan het strand bij Muiderberg. G. Backen ! VAN DER Tarpen! Op Walcheren. van pex Boscu,
165. Kruipend Tarwgras,
Versch, Òò. blaauwgroen , met erg bed bladen,
Pl, Op verscheidene plaatsen binnen ’s lands, doch vooral ook aan de zeekusten be v. te Zand- voort, Katwijk enz. v. H‚
174 en 175. De kleine en water Montia zijn hoogstwaarschijnlijk slechts verscheidenheden van eene en dezelfde soort.
191: Engelsch Walstroo.
216
192 Galium tricorne. Wirm — v, H. IL, 3.
p- 764. Flor. Julio, Augusto. O.
201. Centunculus minimus,
208. lex Aquifolium. Var. g. foliis integerrimis, lanceolato-oblongis.
211, Potamogeton heterophyllum. Flor, : Junio, Julio. %e
‘Obs. Potamogeton heterophyllum, foliis supe- rioribus „latioribus natantibus „destitutum, est P. gramineum Linnaer, testibus Waurerena et Frres (Asis 1829. p. 398), quod confirmatur icone P. graminei, in Flora Danica, t. 222, quamvis alii hane ad P. lanceolatum referant; denique ?. gra- minei descriptione a Canporr1o n°, 1879.
215. Potfamogeton praelongum.
Je. Dan. 1687; Reicuexsacu n°. 323,
Flor. Junio. %.
216, Potamogeton rufescens. Cf LI, 3. p-
766 —767.
Ze. Rereurxvacr ie, 322,
217
PL. Voeg bij: Tusschen Westbroek en Nieuw Loosdrecht en bij Utrecht, Lacoste !
192: driehoornig Walstroo.
Pl. Voeg bij: In bouwland aan den krommen Rijn bij Utrecht; bij Axel, van per Trarven! In bouwlanden bij Hoofdplaat in Zeeland en te Zwijn- drecht en Westmaas bij Dordrecht. Lacoste !
201. ongesteelde Dwergbloem.
PL Voeg bij: Bij 's Gravenhage. Z! Op de heide bij Zwaag-Westeinde in Friesland. Hinxr !
208. gewone Hulst,
Versch. @. met gaafrandige, lancetvormig-lang- werpige bladen.
Pl. Voeg bij : In het bosch te Veenklooster in Friesland. Hixxr. Bij Meppel. A. Vos Houwiax !
211, wverschilbladig Fonteinkruid.
PL. Bij Achtienhoven in de prov. Utrecht. La- coste! Bij Westbroek en Renswoude, mede in de prov. Utrecht. Donsserrren !
Aanm. Welligt behoort het grasachtig Fon- teinkruid n°, 223, tot deze zelfde soort, als zij- ne bovenste, breedere, op het water drijvende bladen, zoo als somwijlen gebeurt, ontbreken,
215. witgerekt Fonteinkruid.
Pl. Voeg bij: Bij Soeterwoude en Katwijk, Lacosre !
216. rosbladig Fonteinkruid.
PL. Voeg bij: Bij Sliedrecht. Lacoste. Tus- schen Albergen en Tubbergen in Overijssel, A. L,
218
Flor. Junto, Julio, Augusto Y.
221. Potamogeton acutifolinm. ‚ Te Dan. 1747; Engl. 2609; Reicnensacu n°. 309. Flor. Junio, Julio. %.
258. Anagallis coerulea probabikiter nil nisi varielas Ax. phoeniceae.
Obs. Lonicera Diervilla ab orn. vAn per Trarrex reperta est prope Wulverhorst in prov. Trajectina, at probabiliter ibi olim plantata.
Solanum guineense. Lam, ad littora Hollandiae indieatur a Rercrensacmro (FL exc. p. 391), sed hane vix speciem crederem,
2702 Campanula glomerata. Cf, v. H. TI, 3. p. 774.
2722 Prismatocarpus hybridus, caule erecto ramoso, ramis inferioribus elongatis adscendenli- ‘bus, foliis oblongis, inferioribus obovatis, floribus solitariis, laciniis calycis lanceolatis, corolla lon- gioribus, ovario dimidio brevioribus. Kocu. Syn= opsis Florae Germanicae p. 473.
Prismatocarpus hybridus v’Honrrien. DC,
Campanula hybrida, Le,
219
pe Grrest Dreus. In zacht-stroomend water tuse schen Roswinkel en Weerdinge in Drenthe, v. H.
221. spitsbladig Fonteinkruid.
Pl, Voeg bij: Bij Leeuwarden. Hisxr ! Alge- meen in slooten om Haarlem Morkenzoen! Bij Noordwijkerhout. vAn ven Trarrex! Veel bij Utrecht en Groningen. v. H.
258. blaauwe Basterdmuur. — De Heer vax DER Trapper deze plant in bouwland bij Utrecht, langs den straatweg naar Amsterdam, gevonden en mij toegezonden hebbende, maakt de beden- king dat zij waarschijnlijk niet anders dan als eene verscheidenheid van de meer algemeene roo- de Basterdmuur zal moeten beschouwd worden; hetwelk ook mij, naar zijn exemplaar te oordee- len, niet onwaarschijnlijk voorkomt.
Aanm. Lontcera Diervilla (bij Wulverhorst) en Solanum guineense Lam. ‘aan het strand der Noordzee in Holland) behooren nog tot de twij= felachtige inlandsche gewassen.
270: getropt Klokje.
Pl, Voeg bij: Aan de Waal tusschen Dreume en Heerenwaarden. van per Trarrex! Op den Thomaswaard onder Werkendam. Lacoste !
272: bastaard Kantzuilvrucht, met de steng opgerigt en getakt, de onderste takken uitgerek en opgaande, de bladen langwerpig, de onder- ste echter omgekeerd-eirond , de bloemen alleen- staande, de kelkslippen lancetvormig en langer dan de bloemkroon, tweemaal korter dan het vruchtbeginsel. Kocu.
Pl, Hier en daar in het koornland tusschen
KAT. TIJpscHR. DD. VIII, St. 3. 15
220
_ Je. Engl. 375. Flor, Julio. ©» 277. Werbascum cuspidatum, Je, ScunaneR Comm. Gott, t. IL, fig: 1.
829: Chenopodium ficifoltum. Cf. v. H. I, 2, p: 720.
Flor. Julio, Augusto. ©.
333. Chenopodium foetidum,
338, Chenopodium fruticosum,
353, Oenanthe peucedanifolia Porricn, ra- dice fasciculata, fibris napiformibus ovalibus ob- longisve sessilibus, folis radicalibus bipinnatis, caulinis superioribus, pinnatis, omnium laciniis lis nearibus, radicalium brevioribus, fructibus oblon- gis, basin versus attenuatis, sub calyce. contractis,, petalis radiantibus obcordatis basi cuneatis ad tertiam partem fissis, Kocru Synopsis p. 292,
Je. Engl, 348; Porrricu. Palat, t‚ 2, f. 3,
Flor, Junio, Julio. 4.
Obs. Oenanthe pimpinelloides. Sm. (adeoque et probabiliter Oez. pimpinellotdes nostrae Florae) eadem est planta quae Oen. Lachenalit Gueuin, teslibus Mertens et Kocx II. p. 415, 416.
362% Daucus dtloralis, pilosus, pilis caulis de-
221
Leiden en Valkenburg. Kerperr en Morkexgoen! In een bouwland bij Nymegen. KRAANWINKEL.
277. puntbladige Toorts.
Pl. Voeg bij: Op de heide bij Heumen in Gel- derland. Lacoste.
329" gestippelde Ganzevoet.
Pl. Voeg bij: Aan den molen bij het Karne- melksgat bij Amsterdam. v. H.
333. stinkende Ganzevoet.
PL. Voeg bij : Te Zwijndrecht, Lacosre!
338. De heesterachtige Ganzevoet is door den Heer Lacoste | gevonden te Zwijndrecht tusschen zeeplanten, te gelijk met Medicago apicula- ta W., Frankenia pulverulenta en Polypogon monspeliensis, en dus daar waarschijnlijk van elders aangevoerd.
8353. groofbloemig Torkruid, met den wortel bestaande uit bundelswijs vereenigde raapvormige eironde of langwerpige ongesteelde vezels, de wor- telbladen tweemaal gevind, de bovenste stengbla= den gevind, de slippen van allen lijnvormig, die der wortelbladen echter korter, de vrucht lang- werpig, naar den voet toe versmald en onder den kelk zamengetrokken, de bloembladen straalvor- mig, omgekeerd-hartvormig, aan den voet wig- vormig, tot op een derde hunner lengte ingesne- den. Kocn.
Pl. Langs den dijk buiten Zwijndrecht; in vochtige hooilanden bij Dordrecht zeldzaam, La- cosre | _ Zeer overvloedig in laag gelegen land tus- schen Lith en Lithooijen. van per Trarven !
2* strand Peen, behaard, de haren van de 15*
222
flexis, foliolis lineari-multifidis, involucro subtri- phyllo umbella triplo breviore, involucellis mem- branaceis, aculeis glochidatis fructus latitudine sublongioribus. Sisruonr. Smiru Fl, Graeca et Rericuensacu Fl. exc. p. 449.
Jc. Flora Graeca t. 272.
Flor. Julio, Augusto. J.
363: Torilis Helvetica Gm. (Kocu p. 341) ad aggera Zeelandiae indicatur a van pen Boscu 1. c. p: 23.
376. Zigusticum Levisticum,
380. Pastinaca Anethum. GE v. H. IL, 3. p. 784 —785,
Flor. Julio, Augusto, Septembri. Q.
382. Angelica carvifolia (a).
399: Allium flexum, caule tereti ad medium foliato, foliis linearibus, planis pulposis subtus (in
ennn
(a) Myrrhis odorata is door den Heer A. J. pr BruxN (!) gevonden te Hoogloon in Noord-Bra- band. Daar deze plant echter in dat Gewest soms aaugekweekt wordt, is het welligt als een
223
steng nedergebogen, de blaadjes lijnvormig-veel- spietig, het omwindsel bijkans 3-bladig, driemaal korter dan de bloemscherm, de omwindseltjes vliezig, de stekels van de vrucht haakvormig, iets langer dan de vrucht breed is, Siermore. Saru. REICHENBACH.
PL. Rercnexzacu verklaart (in zijne Flora ex- cursoria p. 449) deze plant in het jaar 1828 aan het zeestrand bij Katwijk gevonden te hebben.
363: De Torilis Helvetica groeit aan de dij- ken van Zuidbeveland , zeldzaam, volgens van pen Bosen, t.a.p. p- 23.
376. groote Lavas,
Pl. Voeg bij: Bij Nunen in Noordbraband. A. J. de Brurs. Te Nieveen bij Meppel. A. Vos Houwise |
380. dille Pastinake.,
Pl. Voeg bij: In een aardappelveld bij Gorin- chem. Lacoste !
882. Aarweibladige Angelica.
Pl. Voeg bij: Bij Breda. Rouvcen. (Flore du Nord de la France, Paris 1803, L. p. 214-215.) Aan de Waal bij Varik, van pra Trarpen. Op de waarden onder Werkendam, Giessendam en Slie- drecht, Lacoste |
399: bogtig Look, met ro'ronde steng, tot op het midden bebladerd, de bladen lijnvormig vlak
verwilderd exemplaar te beschouwen. — Zoo hebben ook de Heeren KeusenrT en MoLkKENso Er de Narcissus odorus, Lb, bij den bouwval van Brederode bij Haarlem zien groeijen,
224
viva planta) obtuse et leviter striatis, margine acu- tis, spatha bivalvi persistente, valvula altera lon- gissime rostrata, umbella bulbifera vel capsulifera , staminibus edentulis perigonio denique duplo lon- gioribus, perigonii phyllis oblongo-obovatis apice valde concavis truncato-obtusis sub-emarginatis. Kocu. Syn. p. 720.
Flores rosei, siccati violacei. Folia subtus fere laevia , obsolete obtuse striata, at nec sulcata ne- que carinata sunt, Koc.
Allium flexum, Warpsrein et Krrarnen,
——- carinatum. Fries, Mertens et Kocm. II. p. 528.
Flor. Julio. 4.
401. Allium oleraceum. Flor. Julio. 4 (a).
4192 Juneus diffusus Horre. Koen Syn. p: 727 in Zeelandia indicatur a doct. van pen Boscu | e, p: 45.
421: Juncus fusco-ater. v.H. I, 2. p. 720.
(a) Scilla bifolia groeit op Walcheren , volgens den Heer VAN DER FEEN (medegedeeld door den Heer
225
gevuld, aan de onderzijde in de levende plant stomp- en ligtelijk gestreept, op den rand spits, de bloemscheede tweekleppig en blijvende, met de eene klep zeer lang gesnaveld, de scherm bol- of zaaddoos-dragend, de meeldraden zonder zij- tanden en ten laatste tweemaal langer dan het bloemdek , welks blaadjes langwerpig omgekeerd- eirond, aan den tóp zeer uitgehold, afgeknot- stomp en een weinig uitgerand zijn. Kocn.
De bloemen zijn rozenrood en door drooging violetkleurig. De bladen van onderen bijkans glad, flaauw- en stomp-gestreept, maar noch gesleufd , noch gekield, Kocz.
Pl. In eene heg bij den kerkweg te Wassenaar. J. ScnuuaMAns StTEKHOVEN (in de Flora Leiden. sis, p. 293).
401. moes Look.
Pl. Voeg bij: Op zandgrond bij Zevenaar, J. Wrrewaarr! Bij het Spui in het land van Axel. var nen Trarren! Op de wallen van Bom- mel en aan den muur van den hoogen dijk bui- ten Rotterdam ; langs de Maas bij Hemmen, Gas- sel en Katwijk in de heggen. Lacoste !
419: Juncus diffusus Hoeve. Groeit op Wal. cheren in de duinen. van nex Bosen.
42ls bruinzwarte Bloembtes. Pl. Voeg bij: In het Spoel bij Kuilenburg. La- coste !
Dozy), en volgens den Heer pr Manafr, bij VAN DEN Bosen, t.a, pl. p, 45, doch zeldzaam,
226
425. Juncus capitatus, Wrieen. Ic. Dan. 1690; Engl. 2644,
428 Juncus tenuis. Cf. v‚ B. I, 3. p. 790. Flor, Julio, Augusto. H.
438. Rumex aguaticus.
Species, saepe cum B. Bydrolapatho confusa, egregie distinguitur laciniis perigonii fructiferi in terioribus cordatis zon graniferis caet. — Rumex Bydrolapathum frequenter apud nos occurrit,
Ie, Rerieuexsacn ie. 553,
438b Rumex maximus, laciniüs perigonii fru- ctiferi interioribus triangulari-cordatis postice den- ticulatis, omnibus calliferis, racemis paniculatis aphyllis, foliis radicalibus caulinisque inferioribus oblongis acutis basi oblique-ovatis cordatisve, pe- tiolis supra planis utrinque costa prominula mar ginatis. Kocn Synopsis Fl. Germ. p. 614.
Differt a 2. aqwaticol aciniis omnibus granzfe- ris (calliferis) ; a A. Hydrolapatho foliis inferio- ribus basi oblique ovatis vel cordatis caect.
227
425. kopvormende Bloembies.
Pl. Voeg bij: Achter Rijzenburg in de prov. Utrecht. Kergerr en Morkenzoer! Bij de Bildt en tusschen Zeyst en Austerlitz, in de prov. Utrecht, Lacoste !
428. tengere Bloembies.
Pl, Het inlandsche dezer zeldzame soort beves- tigt zich meeren meer. Op dezelfde plaats , waar ik haar in 1821 het eerst vond, is zij in 1839 in menigte wedergevonden door den Heer A, A. Donne serrFen (!), die dezelve mede op den weg tus- schen Amersfoort en Voorthuizen heeft aangetrof- fen ; de Heer Lacoste vond haar bij Maartensdijk,
438. water Zuring.
Deze soort is niet zoo algemeen in ons land, als men vroeger geloofde, toen men haar met de oever Zuring (n°. 438:)- verwarde. « De Heer Lacoste heeft de echte (!) water Zuring langs de Merwe tusschen Gorinchem en Dordrecht op verscheidene plaatsen gevonden en mij medege- deeld. — De oever Zuring is het geheele land door algemeen,
438b grootste Zuring , met de binnenste slip- pen van het vruchtdragend bloemdek driehoekig- hartvormig, aan de achterzijde fijn-getand , allen korreldragend; de pluimachtige trossen blader- loos, de wortelbladen en de onderste stengbladen langwerpig spits, aan den voet schuins eirond of hartvormig, de bladstelen van boven vlak, aan weerskanten door eene uitstekende rib-geraud. Kocr,
Zij verschilt van de water Zuring (n°. 438)
228
Rumexr maximus ScureBeR, Mertens et Koen Il. p. 616.
——— aguaticus, et heterophyllus, Merer Chlor. hannov.
Flor. Julio, Augusto. U.
4402 Rumex conglomeratus Scuren. — v. H I, 8. p. 792.
4492 Scheuchzeria palustris.
Flor. Junio. U.
453. Alisma Plantago y graminifolium. Cf. Cf. 1, 3. p. 794.
Flor, mensem fere serius quam Alisma Plan tago ipsum.
482. Polygonum lapathifolium.
Var. 7 nodosum, caule articulis valde tumidis, pürpureis, ochreis integerrimis, Mrover in Fl Bat. 602.
Jc. Bat. 602,
487 Paris guadrifolia.
488: Elatine Hydropiper.
Ie. Engl. 2670; Scnkvun Handbuch t. 109, d.
Flor. Julio, Augusto (Lacoste), Septembri (Broers). ©.
488b Elatine triandra, foliis oppositis petiolo longioribus, floribus sessilibus tripetalis triandris, seminibus leviter arcuatis, Kocu Syn, p. 125.
229
doordien alle de binnenste bloemdekslippen kor- reldragend zijn; van de oever Zuring (n°. 438-) doordien de onderste bladen aan den voet schuins- eirond of hartvormig zijn enz.
Pl. Bij Dordrecht. Lacoste!
4402 getropte Zuring.
Pl. Voeg bij: Om Dordrecht. Lacoste !
449: moeras Scheuchzeria.
Pl, In Julij 1840, met vrucht, wedergevonden in drie moerassige valleijen bij den bouwval van de kapel St. Willebrordus tusschen Wijchen en Heumen, Lacoste !
453, gemeene Waterweegbree, y. lintbladig.
Pl. Voeg bij: In sloten bij Dordrecht, 3 tot 4 weken later bloeijende dan Alisma Plantago zelf, Lacoste !
482. bleekbloeijende Dutizendknoop 7. met gezwollen geledingen.
Pl, Bij Rotterdam en Delfshaven, Mrover.
487* vierbladig Pariskruid.
Pl, Voeg bij: Bij Oorschot in Noordbraband. A.J. pe Brurn.
488 kleine Waterpeper.
Pl. Voeg bij: Langs de Merwe bij Dordrecht, Papendrecht, Sliedrecht en op eene plaat bij Krim- pen aan de Lek. Lacoste !
488 driehelmige Waterpeper ‚ met, tegenover- gestelde bladen, langer dan derzelver bladsteel, de bloemen ongesteeld met 3 bloembladen en 3 meeldraden, de zaden slechts even-bogtig, Kocu,
230
In Zl Hydropipere semina semicircularitersunt curvata.
Ie, Senkvur Handbuch t. 109, 5. Flor. Julio (Lacoste). Q.
490. Monotropa hypopitys.
506. Gypsophila muralis,
509. Dianthus Armeria, Flor, Julio, Augusto. O.
5Il. Dianthus deltoides.
Var. B. glaucus, foliis glaucescentibus, floribus pallidis, albis carneisve.
Dianthus glaucus, Le ReronenBacm. (Cf. F4. Bat. 1, c.) DN
Je. Bat. 578, A.
5122 Dianthus superbus, floribus subcorym- bosis, squamis calycinis ovatis breve acuminatis adpressis, petalis multifidis barbatis, folüs lineari- lanceotatis margine scabriusculis, ReicHeNBAcH , Fl. exc. p. 808.
Dianthus superbus. L. W.
Te. Dan, 578.
Flor. Julio, Augusto. % (a).
(a) De gewone Duizendschoon of Dianthus barbatus is door den Heer Migurr in een bosch bij Vor-
231
Inde Kleine Waterpeper zijn de zaden als in eenen halven cirkel omgebogen.
Pl. Langs de Merwe bij Dordrecht, Sliedrecht en aan de Lek bij Krimpen tusschen en met Zl. Hydropiper. Lacoste |
490. woekerend Stofzaad.
Pl. Voeg bij : In dennen bosschen te Rozendaal bij Arnhem. Donsseieren! Te Darthuizen. van pen TRAPPEN.
506. slanke Gaffelsteng.
Pl. Voeg bij: Te Maarsbergen bij Doorn. Du- zors! Bij Werkendam. Lacoste |,
509. duizendschoon Anjelier.
Pl. Voeg bij: Tusschen 's Gravenpolder en Kwadendamme op Zuidbeveland en te Gassel in Noordbraband, Lacosre !
5ll. driehoekige Angelier.
Versch. B. blaauwachtig, met zeegroenachti- ge bladen, bleeke, witte of vleeschkleurige bloe- men.
Pl. Tusschen ter Haar en ter Apel in de prov. Groningen. v. H.
512. prachtige Angelier , met de bloemen bijkans tuilvormende, de kelkschubben eirond kort-toegespitst en aangedrukt, de bloembladen veelspletig en gebaard, de bladen lijn-lancetvor- mig, ruwachtig op den rand. Rercuexeacn.
Pl. Op veenachtigen grond , in hooilanden, bij Meppel. A. Vos Hovwaink !
den, door den leer A. J. pr Bruyn op hooge zandgronden bij Boxmeer (de laatste op cene opene plaats, ver van tuinen) gevonden,
232
519® Stlene gallica.
05s. Multi inter hodiernos, Means et Koen aliique, Stenen anglicam, s. guinguevulneram et gallicam conjunxerunt in unam speciem: Sile- nen gallicam.
530. Arenaria tenuifolia. Cf, v. H. IL, 3. p: 802.
Alsine tenuifolia. Kocn.
535. Sedum refleaum.
Var. B. glaucum , foliis glaucescentibus. Kocn Syn. p. 261.
Sedum rupestre, RerrcnENBACH.
Ze. Bat. 563; Engl. 2477.
539. Sedum sexangulare.
de. Dan. 1644.
Flor. Julio, Augusto. %.
54l. Oxalis stricta.
Te. Dan. 8783; Bat. 497.
Flor. Junio, Julio. 4. (etiam ex mea observa- tione. Cf. FZ. Bat. 1. c.)
B4l* Oxalis corniculata, caulibus diffusis pu- beseentibus basi radicantibus, foliis ternatis, fo- liolis obcordatis, stipulis oblongis petiolo ad- natis., pedunculis 2-5-floris folio brevioribus, pe- dicellis fructiferis refractis, radice ramoso-fibrosa, stolonibus nullis, Koc Syn. p. 144,
Plantae color glaucescens. vaN pex Boscu |. ce p. 14, quem cf. uti et Fl. Bat. 487.
Oxalis corniculata. Le
233
519? Fransche Stlene.
Pl Voeg bij: Bij Nunen in Noordbraband. A. J. pe Brurx! In een stuk boekweit bij Axel, VAN DER Trappen!
530. dunbladig Zandkruid.
Pl. Voeg bij: Op eene zandplaat aan de Mer- we te Werkendam. Lacoste! Op Zuidbeveland, VAN DEN Boscu t. a. pl. p. 11.
535. omgebogen Huislook. Versch. @, blaauw- achtig.
Pl. Te Haren bij Groningen. v.H. Waarschijn- lijk ook op meer andere plaatsen. Zie de Flora Batava, n°. 563.
539. zesrjige Huislook, d
Pl. Voeg bij: Bij Bommel. Dr. Lanpré, In het Spoel te Kuilenburg. vAn ven Trarren! Tus- schen Deventer en Zwolle en aan den IJssel. bij het Katerveer. v. H,
54l. gele Klaverzuring.
Eene overblijvende, zeer algemeene plant.
54l: gehoornde Klaverzuring, met uitgesprei- de zachtharige , aan den voet wortelende stengen,, drievoudige bladen, de blaadjes omgekeerd-hart- vormig, de steunblaadjes langwerpig en aan den bladsteel vastgegroeid , de bloemstelen 2-5-bloemig korter dan de bladen, de vruchtdra- gende bloemstelen teruggebogen, de wortel tak- kig-vezelig, zonder uitloopers. Koor.
De kleur der gansche plaut is blaauwgroenachtig.
234
Je. Doponrarvs Cruydtboeck p. 918; Dan, 1753.
Flor. Junio, Julio. ©.
542: Lychnis coronäria. Lam. — v. H. I, 3. p--802 — 803.
546b Cerasttum brachypetalum Drsrorres,- tamquam nova indigena indicatur a Morkenroer en Kerzert in Flora Leidensi p. 49, Utrum certo distincta sit species, dubito.
lidem seriptores (p. 50) nostrum Cerastium tri= viale (546: ) ad C. triviale B. holosteoïdes refe- runt, quod nobis ita non videtur, cum nostra planta omnino sit hirsuta.
571. Euphorbia platyphyllos. Lent
Differt ab Euph. verrucosa Lam. involucellis (bracteolis) subtriangulari-ovatis mucronatis, sed non ellipticis obtusis basi attenuatis caet. Nonne huc itaque Euphorbia verrucosa. n. G. 4l. pr Beijer et v.H. 570. cui sunt involucella subtrian- gulari-ovata, mucronata! — « Zuph. verrucosa Linnaei dubia est” Kocm Syn. p. 629,
Flor. Julio, Augusto. © («).
(«) Euphorbia epithymoides is te Leiden gevonden buiten de Morschpoort langs het rasterwerk van Oranjelust. Zie MorukENBoER en KergerT, Flo- ra Leidensis p. 246.
235
Pl. Zeldzaam op Zuidbeveland, var ven Boscr. p. 14.
54 gekroonde Koekkoeksbloem,
Pl. Voeg bij: In het Oranjewoud in Friesland, Hisxr! Aan de Veensloot bij de Meeden (prov. Groningen). J.A. W. Porr! Te Midwolde en in het Eexter-hamrik in de prov. Groningen, P.J. Huisixaa !
546> De Heeren Moukexsorer en Kengert heb- ben in hunne Flora Leidensis p. 49. de Ceras- tium brachypetalum nog als eene nieuwe inland- sche plant opgegeven. Of deszelfs soortelijk ver- schil echter genoegzaam gegrond is, is mij nog twijfelachtig.
Ook brengen zij onze ruige Hoornbloem tot eene meer onbehaarde verscheidenheid , hetwelk mij, uit mijne exemplaren, niet alzoo voorkomt.
571. breedlladige Wolfsmelk.
P1, Voeg bij : In de bouwlanden te groote Lindt en Zwijndrecht buiten Dordrecht. Lacosre! Bij Zutphen, J, Wrrewaar !
Nar, Tijvscun, D. VIIL St, 3, 16
236
586. Rosa cinnamomea, L. — v. IL, 1, 3. p 806-807.
Ic. Dan. 1214; Engl. 2388.
Flor, Junio, Julio. ph.
591. Rosa tomentosa, Cf. v. H. 1,3, p. 808,
Flor. Juxio, Julio. h.
Obs. Rubus discolor Werner, tamquam Hol- landiae indigena indicatur a Rercnensacuio Flora excurs. p.603. Similem formam (Rubum argen= teum? utraque enim accedit ad Rubum frutico- sum) in Zeelandia reperit orn. C. M. van pe Sanpe Lacoste!
602. Potentilla verna.
Jc. Dan. 1648. (nec 114, quae referenda est ad Pot. auream).
609. Geum rivale, Flor. Majo, Junio. hj.
624, Hypericum dubtum Leers (laciniis cas Iyeinis ellipticis obfusts).
Hypericum quadrangulare L. non Sm. cujus Hypericum guadrangulare (v. H. 623), perti- net ad Hyp. tefrapterum. Friese
Flor. Julio, Augusto. 4.
627. Myperieum montanum.
Flor. Julio. 4.
237
586. Kaneel Roos. Pl. Voeg bij: Bij Katwijk en in de Breesaap. KergeRT en MorkKENBoeR !
591. veltige Roos.
PL. Voeg bij : Langs den Kapitalen Dam nabij Biervliet. Lacoste !
Aanm. De Rubus discolor Weine , groeit ook in Holland volgens Rricnenzacu. Eene aan- verwante vorm (want beiden komen Rubus fru- ticosus nabij), de Rubus argenteus? van Weine, is in Julij 1839 door den Heer Lacoste (!) gevon=- den nabij het fort Nassau bij Breskens.
602. voorjaars Ganserik.
Pl. Voeg bij : In de duinen bij ’s Gravenhage. Z! Bij Scheveningen Dr, Lanpré. Bij Haarlem, VAN DER TRAPPEN.
609. Anikkend Nagelkruid.
Pl. Voeg bij : In het Beekberger-woud. J. Werewaarr! Bij Langweer in Friesland, Bruins- ma en BrormsercenN! Volgens de Flora Fríisica p. 86, ook op het kerkhof te Wijkel; bij de stad Slooten en te Friens, Bij Voorschoten, P. M. E. Gevers Dernoor !
624. aanverwant Hertshoot.
Pl. Voeg bij: Tusschen Raalte en Hellendoorn in Overijssel, M. Dassen! Bij Waalderen in Noord- braband, F. Dozy. Te Vlagtwedde in de prov. Groningen. J. A. W‚ Porr! Bij Bellingwolde en Vriescheloo in de prov. Groningen. v. H.
627. berg Hertshoot.
Pl, Wedergevonden te Beek bij Nijmegen in
16
238
628, Hypericum pulchrum. Je. Rerrcuensacn 447. Flor, Julio. Y.
638. Thalictrum minus. Var. @. dumosum, majus, ramosius, foliolis saepe fere pollicem latis, Kocu Syn. p. 4. Thalictrum majus. Su. DG. elatum auct. Germ.
657: Helleborus viridis. Flor. Martio, Aprili. 4.
657® Eranthis hyemalis. Cf, v. H, 1, 3, p. 812. Je. Dan. 1391. (ea). 678. Lamtum incisum.
681* Galeopsis canescens. Flor. Augusto, Sept. ©. 685. Betonica officinalis.
(a) Clematis Viticella is door den Heer A.J. pr Bruyn gevonden aan de Maas bij Boxmeer in Noordbraband.
239
1839 en 1840. Lacoste !
628. bevallig Hertshoot,
Pl, Voeg bij: In het bosch van Rijs, bij Oude- Mirdum en Sondel in Friesland. Brurxsma en Brornzereen! Bij Beek, Groesbeek en Wijchen. Lacoste! Tusschen Garderen en Ermello.J, Wrre- waarr ! Aan de Grebbe en te Amerongen. v. D. Trarpen. Op den Havelterberg in Drenthe. A. Vos Houwisx | Tusschen Zwolle en Deventer. v. H.
638. Kleine Thalictrum.
Versch. B. grootbladig , grooter, meer getakt, de blaadjes soms een duim breed. Kocu.
Pl. Tusschen Arnhem en de Tolkamer. Z! Aan de duinen tusschen Domburg en Westkappel. vAN DEN Boscu t, a. pl. p. 5—6.
657: groene Nieswortel.
Pl. Voeg bij: Aan den achterweg van Gro- ningen naar Haren en aan den dijk te Arkel bij Gorinchem. v. H.
657» gele Winterlloem,
Pl. Op Walcheren. ne Marree.
678. ingesneden Doovenetel (b).
Pl. Voeg bij: Tusschen Utrecht en de Bildt. VAN DER Trappen!
681: grijswitte Hennepnetel.
P! Voeg bij: Bij Werkendam. Lacosre !
635. gewone Betonte.
Pl. Voeg bij: In het bosch van Wadenoijen in Gelderland. van per Traeves !
(4) Mentha viridis is doór den Heer vaN pen Tr pe PEN bij Dordrecht gevonden; welligt uit de tui- neu ontvlugt,
240
694. Thymus Serpyllum.
Var. angustifolius, foliis lineari-lanceolatis, antrorsum latioribus, floribus majoribus, stamini- bus exsertis. «
Thymus angustifolius. ScureBen.
Te, Bat. 595.
Flor, Julio, Augusto, Septembri, h.
706. Rhinanthus erista galli B. pubens. Cf. v. H. I, 3. p. 816.
Flor. Junio. ©.
713. Linaria spuria corollis 5-calcaratis (Pe- loria).
Obs. Linaria vulgaris a doct. Kersrnr et Morkenzoerr prope Harlemum reperta est corollis subbicalcaratis et simul floribus pentandris,
726. Orobanche coerulea. Cf. v. H. I, 3. p. 820.
725b Orobanche minor (Surron), caule sim- plici, bracteis ovato-lanceolatis corollae subaequa- libus vel ea brevioribus, sepalis e basi ovata acu- minatis vel bifidis, corollae tubum aequantibus, corolla sensim arcuata fauce verticali, limbo cre- nulato, undulato, subaequali, staminibus nudis, basi sparse pilosis. v, H. ex M. et K. IV. p. 459—461.
Planta similis Or. amelhysteae sed minor ; brac- teae latiores, basi ovatae; corolla minor, brevior inprimis, sensim arcuata, sed ita ut hujus faux ho-
2ál
694. veld Thym.
Wersch. smalbladig, met lijn-lancetvormige, aan den top meeslal iets verbreede bladen, de bloemen grooter , de meeldraden uitspringende. Zie verder de beschrijving in de Flora Batava, n°. 595.
Pl. Welligt even algemeen als de gewone veld Thym, althans op alle de heiden van Utrecht, Drenthe en Groningen. v. H.
708. gele Ratelen. Versch. @, zachtharig.
Pl, Voeg bij: Op de waarden bij Werkendam. Lacoste !
713. etrondbladige Leeuwenbek,
De vorm Peloria met 5 sporen aan iedere bloem- kroon, niet zeldzaam in de bouwlanden bij Utrecht, Lacoste, 1
726. blaauwe Bremraap.
Pl. Voeg bij: Bij Dordrecht op Achtllaea Mil- lefolium. Lacoste.
725b Aleine Bremraap, met onverdeelde steng, de schutblaadjes eirond-lancetvormig, nagenoeg even lang of iets korter dan de bloemkroon, de kelkblaadjes uit eenen eironden voet toegespitst of tweespletig , even lang als de buis der bloem- kroon, welke laatste zacht-gebogen is met lood- regt staande opening, fijngekartelden golvenden, bijkans gelijkvormigen boord, de meeldraden naakt en alleen aan den voet met enkele verspreide haren.
Deze soort heeft de grootste overeenkomst met de rijzige Bremraap (n°. 725*), maar is over. het geheel kleiner, heeft breedere, aan den voet
243
rizontem spectet ; stamina minus alte inserta. Orobanche minor, Surtos. Sm. W. Ie. Reicnensacu ic. 876, 877, 879 et 880. Flor. Juxio. XY.
7322 Myagrum dentatum.
Ic. Bat. 579; Rereunenracu ic. 4204.
Flor. Junio, Julio. Q. _ Obs. Accuratius instituta disquisitione circa hu- jus generis plantas, mihi patuit, plantam quae Belgice dicitur Dederzaad, esse Myagrum sati- vum (HM. dentatum B. integrum. v. H. Fl, Belg. Sept. I, 3. p. 820. et Fl, Bat. 579, 9.) ; plantam autem, quae frequentius apud nos colitur sub nominibus, Muttentut, Karmil, Dodderzaad (Gron.) esse Myagrum microcarpon. v. H. (Ca- melinam microcarpon Anprerowskr), quod cul-_ tura zon transit in Myagrum sativum.
Subularia aguatica, tamquam planta Hollan- diae, indicatur a Fr. Burkrarpr in Botanische Zeitung 1835, 2 Beibl. p. 106; sed a me non- dum visa est,
788: Lberis amara. L. — v.H. 1,3. p. 822 823.
Ie. Reren. ie. 4197.
740. Lepidium sativum. Ze. Dan. 1761 ; Reicu. ic. 4212,
243
eironde schutblaadjes , eene kleinere en vooral kortere bloemkroon, die zacht gebogen is, doch zoo, dat hare opening naar den gezigteinder ge- wend is.
Pl. Bij Katwijk op Zee tusschen de vuurbaak en gemeld dorp. F. Dozv. (zie Morkensoeg en Kerrenr, Flora Leidensis, p. 202-203). In het Spoel bij Kuilenburg. van per Trarpen! Lacoste ! (op de wortels van Medicago falcata).
7382 getande Huttentut,
Pi. Voeg bij: Te Groesbeek bij Nijmegen ; bij Dubbeldam, Zwijndrecht en Werkendam. Lacos- me. Bij Leeuwarden T. T. Hixxr. Te Ober- gum in de prov. Groningen en digt bij de stad Groningen, steeds in vlasland, v. H.
Aanm. De als oliezaden bekende, doch zeer na aan elkander verwante soorten van dit geslacht naauwkeuriger vergeleken hebbende, is mij geble- ken, dat het Dederzaad is Myagrum sativum, de zoogenaamde Huttentut, Karmil of Dodderzaad (gelijk het in Groningen genoemd wordt) daaren- tegen Myagrum microcarpon. — Dat de Hutten. tut door kweeking niet in Dederzaad overgaat is mij door eene veeljarige kweeking bewezen. v. H‚
738 brllere Scheefbloem.
Pl, Voeg bij: Te Nunen in Noordbraband, A. J. ve Beorn!
740, gewone Kers,
PI. Voeg bij: Tusschen Rhijnsburg en Voor- hout, in vlasland, van pen Trarven!
244
748: Thlaspi perfoliatum, racemis fructiferis elongatis, foltis caulinis cordatis sessilibus, ovarii loculis 4-ovulatis, caule ramoso, seminibus laevi- bus, Kocn Synops. p. 68.
Thlaspi perfoliatum. L. W. Sm. DC.
Je. Engl. 2354; Jacourn Austr. 337.
Flor. Aprili, Majo, ©.
747 Draba muralis, caule ramoso folioso, foliis caulinis ovatis amplexicaulibus, pedicellis ‚ « « « patentibus silicula glabra .. . . longiori- bus, radice simplici. Kocn Syn. p. 65.
Draba muralis. L, W. DG. M‚et K. IV. p. 558.
Jc. Engl. 912,
Flor. Aprili, Majo. ©.
750. Zsatis tinctoria.
Jc. Rereuensacn. 4177.
Flor. Juno. %.
7602 Stsymbrium murale (L.), caule herbaceo basi foliato , foliis adsperse pilosis sinuato-dentatis pinnatifidisque , laciniüis ovatis oblongisve denta- tis, terminali obovato angulato-dentato, pedicellis florem (sub-)aequantibus, petalis subrotundo-ob- ovatis in unguem brevem contractis. Kocu Syn. P- 57.
Sisymbrium murale, L W. Su.
Diplotaxis muralis. DG. Kocu. M. et K‚ IV, p: 701.
Je. Barnerier ic. 131 ; Engl. 1090; Rercner- BACH. 4417.
Flor. Majo, Junio, Julto. ©.
764: Erysimum strictum, foliis inferioribus Iyratis, lobo terminali maximo oblongo ovato, la-
245
743* stengomvattende Taskers, met de vrucht- dragende trossen uitgerekt, de stengbladen hart= vormig ongesteeld, de hokjes van het vruchtbe- ginsel met 4 zaadjes, de steng getakt, de zaden glad. Kocn.
Pl. Op den Thomaswaard onder Werkendam. Lacoste !
747 muur Vroegeling, met eene getakte en bladdragende steng, de stengbladen eirond steng- omvattend, de bloemsteeltjes openstaande, langer dan het onbehaarde haauwtje, de wortel enkel= voudig. Koc.
Pl. Langs een dijkje bij Gorinchem en aan oude muren in die stad, Lacoste !
750. verwers Weede. 5
Pl. Voeg bij: Op de waarden bij Werkendam. Lacoste |
760* muur Waterkers, met eene kruidachtige aan den voet bebladerde steng, de bladen met verspreide haren, golvend-getand of vindeelig, met eironde of langwerpige getande slippen , waar= van de eindelingsche omgekeerd-eirond hoekig- ge- tand is, de bloemstelen ongeveer even lang als de bloem, met rondachtig omgekeerd-eirondach- tige, tot een kort nageltje zamengetrokkene bloem- bladen. Kocu.
Pl. Aan de Waaloevers omtrent Heerenwaar- den, Rossum, enz. van pen Taarren! Bij Wer- kendam, Lacosre !
764* gestrekte Steenrakel , met de onderste bladen liervormig, het eindelingsche blaadje zeer
246
teralibus 2-3-jugis minimes , foliis intermediis basi lyrato-incisis, supremis indivisis obovatis repando- dentatis; petalis oblongo-cuneatis, calyce sesqui- longioribus. Kocr Syn. p. 36.
Erysimo Barbareae affinis, differt floribus lon- ge minoribus, petalis inprimis angustioribus; sili- quis maturis axi adpressis, caet‚
Barbarea stricta. AnprzresowsKr. Mertens et Kocu. IV. p. 667; Koen Syn. 1. c.
——_—— tberica. DC, pr. IL. p. 1áI.
—_—=— parviflora, Fries,
Ice, Srunu FI, 43,
Flor. Aprili, Majo, J.
764> Erysimum praecox, folis inferioribus pinnatis 5-8-jugis, jugis sursum sensim acerescen- tibus, ultimo latitudine lobi terminalis subrotundi subeordati, foliis superioribus profunde pinnatifi- dis, piunis linearibus integerrimis, terminali lineari- oblonga. Koer Syn, p. 37.
Erysimum praecox, Su. Fl, Dan.
Barbarea ——. Brows. DC, pr. Koen le.
Te. Dan. 1759; Reicnensacn 4358; Engl. 1129.
Flor. dÁprili, Majo, Junio. {.
792. Geranium columbinume
Oos. Althaea officinalis p. obtusiuscula, Fl. Belg. Sept. p. 508. non distinguenda videtur ex observatione viri Cl. Murper. Cf. Apothekers Woordenboek ML, 2. p. 54.
Althaea hirsuta ad fluvium Wahalin a doct.
247
groot, langwerpig-eirond, de zijdelingsche uit 2 tot 3 paren bestaande zeer Alen, de middelste bladen aan den voet liervormig-ingesneden, de bovenste onverdeeld , omgekeerd-eirond „ uitge- schulpt-getand ; de bloembladen langwerpig-wig- vormig, anderhalfmaal zoo lang als de kelk, Kocn.
Zij komt der rondlobbige Steenraket nabij, maar verschilt daarvan door veel kleiner bloemen , door smallere bloembladen vooral, doordien de rijpe vruchten tegen de bloemspil zijn aangedrukt enz.
Pl. Bij Dordrecht, Gorinchem, te Vreeswijk aan de Lek. Lacoste! Bij Goes, van pen Boscr (?) Branpl-p: 8.
764® voorjaars Steenraket , met de onderste bladen gevind, bestaande uit 5—8 paren vinblaad- jes, die naar den top toe langzamerhand grooter worden, zijnde het eindelingsche paar even breed als het eindelingsche rondachtige en eenigzins hart- vormige blaadje, de bovenste bladen diep-vindee- lig , met lijnvormige gaafrandige slippen, de ein- delingsche lijn-langwerpig. Kocn.
Pl. Bij het Joden-kerkhof achter Overveen en op het Bentveld, Kennrerr en Morkrnnoer ! Op de waarden bij Werkendam, op zandgrond. La- coste !
792. duivenpoot Ojevaarsbek.
Pl. Voeg bij: Vrij overvloedig op de batterijen aan het Vossegat en aan het Houtensche pad bij Utrecht. var pen Taarren! Op Zuidbeveland, VAN DER TRAPpen.
Aanm. De verscheidenheid 3, stompachtig van
248
VAN DER TRAPPEN reperta est, flumine forsan aliun- de allata.
S01® Corydalis cava (Scnweiaaer et Korte), radice tuberosa cava, caule diphyllo squama ba- silari destituto, foliis biternatis incisis, lacinulis obtusis, bracteis integris, pedicellis capsula triplo brevioribus, calcare cylindrico apice incurvo. Kocu Syn. p. 3l.
Fumaria cava. Mirrer.
Corydalis bulbosa. Prrsoon. SprrnaerL Syst. veg.
tuberosa. DG. (CÉ£ v. H, Fl, Belg. Sept. I, 3. p. 834 in nota).
Ze. Sruru. heft. 11.
Flor. Aprili, Majo. 4.
816: Anthyllis maritima. Flor. Julio, Augusto. Y.
819 Lathyrus Nissolia L. Koen. p. 199, in Zeelandia indicatur a doct. var pen Boscr p. 17.
844. Trifolium striatum, cf, Fl. Belg. Sept. 1, 3. p. 840.
Te, Dan. 1171,
858. Medicago minima.
249
de gewone Heemst (n° 797) zal waarschijnlijk moeten vervallen, volgens het onderzoek van prof. Murver. Zie Apothekers Woordenboek II, 2. bl. 54. — Althaea hirsuta is door den Heer van per TraArren aan de oevers van de Waal gevon- den, daar welligt door de rivier van elders aan- gespoeld.
SO1® Aolwortelige Helmbloem, met knolligen , uitgeholden wortel, de steng met twee bladen, doch zonder schub aan den voet, de bladen dub= bel-drievoudig ingesneden , met stompe slippen; de schutbladen gaaf, de vruchtstelen driemalen korter dan de vrucht zelve, de spoor rolrond met krommen top. Kocu. j
Pl, Half in het wild bij Groningen v. H. (Zie 1, 3. bl. 835 in de noot) Even zoo bij Cornjum in Friesland, Baurxsma en Hryxr ! [n een bosch- je bij het Haagsche Schouw en tusschen hakhout langs eenen achterwal bij het Marendijkje bij Ley- den, J. Scnuummans Sreknoven. Bij Valkenburg. Fonsren. (Zie Flora Leidensis, p. 14.)
816: zee Wondkruid.
Pl. Voeg bij: Aan de duinen op Walcherens VAN DEN Boscn p. 15.
819° Lathyrus Nissolia, L. groeit, zeldzaam, op Zuidbeveland, vax pex Boscu. p. 17.
844. gestreepte Klaver.
PI, Is in Julij 1840 wedergevonden te Nijmes gen, als ook te Gassel in de prov. Noordbraband. Lacoste !
853, Kleinste Rupshlaver.
250
Ic. Engl. 2635.
Flor. Majo, Junto. Q.
Ubs. Medicago maculata (cf. IL, 3. p. 840 et vAN DEN Boscr l.c. p.15) reperta est prope Am- stelodamum. Lacoste! vAn per TrarPen; etiam prope Leidam, cf, Flora Leidensis l.c. p. 70 et in Zeelandia, vAn pen Boscn.
865. Zactuca Scariolas
Flor. Augusto, Septembri.
880. Mieractum paludosum, Flor, Junio, Julio. 4,
91l. Serratula tinctorias
914. Eupatorium cannabinum. Var. @. folüs omnibus indivisis.
944, Senecio ovatus. We. —- —- Fuchsii, Guru, Kocn Syn. p. 390. Flor. Augusto, %Ye
945. Cinerarta palustris,
Var. B. hollandica, foliis radicalibus e petiolo canaliculato in laminam lineari-lanceolatam pinna- tifidam expansis caet. Mrqver.
Ic. Bat. 608.
Flor. Septembri. &. (Mrover.).
251
Pl. Voeg bij : In het Spoel bij Kuilenburg, La= coste | van DER TRAPPEN! en KRAANWINKEL,
865. wilde Latuws
Pl. Voeg bij: Bij Werkendam en Sleeuwijk. Lacoste |
880, moerassig Havikskruid,
Pl. Voeg bij: “Overvloedig aan de rivier om Dordrecht en omliggende dorpen; ook buiten Rot- terdam. Lacoste !
911. verwers Zaagblad.
Pl. Voeg bij: Op den Havelterberg bij Steen- wijk en bij Meppel. A, Vos Houwisx !
914. hennepbladig Leverkruid,
Versch. @. met de bladen allen onverdeeld.
Pl. Voeg bij: Bij Eindhoven. A, J. pe Bauijn!
944, eïrondbladig Kruiskruid.
Pl, Voeg bij: Bij Nijmegen herhaalde malen wedergevonden door de Heeren G. Broens! en Lacoste! Tusschen Nederlangbroek en Doorn. VAN DER TrArrpenN,
945. moeras Aschkruid.
Versch. B. Hollandsch, de wortelbladen uit eenen diep gesleufden steel uitloopende in eene lijn-lancetvormige vindeelige bladvlakte, Migver.
Pl, Op den uitgedroogden Zuidplas tusschen Rotterdam en Gouda, waar zij onder den naam
Nar. Tijoscun, D, VII, St, 3, 17
969. Anthemts tinctorta.
973. Centaurèa Jacea;
Var. 7. decipiens, arachnoideo-sublanata, fo= lis angustis, hine inde dentatis vel pinnatifidis, appendicibus exterioribus squamarum involucri pectinato-fimbriatis recurvis, Kocu Syn. p. 409-410.
Je, Rerenexnacu 1316,
983: Orchis angustifolia, labello trilobo, cal- care conico-cylindrico descendente ovario brevio= re, perigonii laciniis lateralibus patentibus postea sursum reflexis, bracteis omnibus flore longioribus trinerviis venosisque, caule fistuloso 4-6-folio, fo« lis erectis cauli parallelis, elungato-lanceolatis at- tenuatis apice cucullato-contractis, supremo basin spicae superante, infimo breviore patulo, tuberi- bus palmatis. Kocn Syn. p. 687.
Flores incarnati, qui purpurei in Orchide lati- folia (L.) s O. majali. Reien. ie. 770,
Orchis angustifolia. Wimmer ct GRABOWSET Flor. Siles. latifolia B. angustifolia. v. H‚ Fl, Belg. Sept. n°. 983, 3.
Je. Rercnennacr ic. 769.
Flor. Junio. .
253
van wilde Andyvie bekend was, volgens Mrquer in de Flora Batava t. a. pl.
969. verw Kamille,
Pl. Voeg bij: In het Spoel bij Kuilenburg, C. M. van Dijk. Aan de Waal bij Heerenwaar- den en Rossum, vAn DER Trarren, Bij Werken- dam. Lacoste! ‘Menigvuldig aan de muren in de stad Kampen. R. Bonpau!
973. drooge Centaurie,
Versch. 7. bedriegelijk , spinnewebachtig-wol- lig-behaard, de bladen smal, hier en daar getand of vindeelig, de buitenste aanhangsels der schub- ben van het omwindsel kamvormig als in franje verdeeld en omgekromd. Kocz.
Pl, Aan de Lek bij Vianen. var per Trappen!
983: smalbladig Standelkruid, met het lipje 3-lobbig, de spoor kegel-rolvormig nederdalend, korter dan het vruchtbeginsel, de zijdelingsche bloemdekslippen openstaande en daarna boven- waarls omgebogen, de schutblaadjes alle langer dan de bloem, drienervig en geäderd, de steng pijpvormig 4-6-bladig, de bladen regtstandig uit- gerekt-lancetvormig toegespitst en aan den top kokervormig zamengetrokken, de bovenste hoo- ger komende dan het begin van de aar, het on- derste korter en openstaande, de knollen hand- vormig. Kocn.
De bloemen vleeschkleurig, terwijl zij paars zijn in het breedbladig Standelkruid,
Pl, Op vochtige veenachtige gronden te West. broek bij Utrecht. Brnasma! v.H. Bij Amers- foort, vas ven Trapper! Bij Wassenaar en Kate
5 17*
254
'
997: Zostera nana. Rorm. Kocn Syn, p. 680.
1004° Lemna arrhiza, Hanc esse speciem pro- priam multis argumentis eomprobavit J, F. Horr- MANN in Zijdschrift voor Natuurlijke Geschie- denis IV. p. 282—333 et VI. p. 257—269 et in WieGnanN, Archiv für Naturgeschichte 1840, p. 158—163,
1008. Sparganium simplex.
Obs. Ex paludibus prope urbem Meppel in Prenthia, doct. A. Vos Hovwixk mihi hujusce plantae formam retulit foliis longissimis, angustís uti in Sparganto natante et ex toto fere planiss probabiliter formae mutatio, uti in plantis aqua= tieis (v. c. in Sagittaria sagittifolia) crebro oc= currit; nam missum specimen stigmate lineari, cas pitulorum numero caet, ab ipso Sparganio na= tante certo differebat, f
1018: Carex divulsa (Goon.), spica oblonga composita , spiculis superne masculis remotis, su- premis approximatis, stigmatibus 2, fructibus erectis ovatis plano-convexis in rostrum margine leviter serrulato-scabrum acuminatis enerviis, glu- mis muecronatis fructu brevioribus, culmo debili gracili superne scabriusculo, radice fibrosa. Kocu
Syn. p: 751.
255
wijk. Morkexzorr en Kerzent. In het veen bij ‘Haren, Eelderwolde en Paterwolde bij Gronin- gen, waar het gewoon breedbladig Standel- kruid niet te vinden is. v. H.
9972 klein Zeelint.
Pl. Zuidbeveland. van ven Bosen t. a. pl. p. 43.
1004: onbeworteld Kroos; eene eigene soort volgens den Hoogleeraar J. F, Horrmans t. a, pl.
Pl. Bij Gouda in eene sloot tusschen Gouderak en Ouderkerk aan den IJssel en op meer plaat- sen bij Gouda (zie Tijdschrift, Deel IV. bl. 321), bij Leiden in den Rhijn bij de Vink, J. F, Horr- MANN! Bij ’s Gravenhage. Oxrrp Jun,
1008. eenvoudige Egelskop.
Aanm. De Heer Med, Doctor A, Vos Hovwinz zond mij eenen, in de moerassen bij Meppel ge- vondenen zeer eigenaardigen vorm dezer plant, met zeer lange’, smalle als in de drijvende Egelskop (n°. 1009, en bijna geheel vlakke bla- den ; waarschijnlijk alleen eene verandering van _ gedaante, gelijk die bij waterplanten, b, v. bij het Pijlkruid (zie n°. 1070), zoo menigmaal voorkomt, Van n° 1009 verschilde zij overigens genoegzaam,
1018: gescheiden Rietgras , met de aar lang- werpig en zamengesteld, de aartjes aan den top ‚ mannelijk en verwijderd, de bovenste elkander toenaderende, twee stempels, de vrucht opge- rigt, eirond, plat-bolrond, in eenen aan den rand eenigzins fijngezaagden of ruwen snavel uitloo- pende en ongenerfd, de kafblaadjes gepunt, kor- ter dan de vrucht, de steng zwak slank, van bo-
256
Glumae albae stria dorsali viridi, — « Habitus « Caricis muricatae, a qua fortasse nimis argute «separatur.” Gaun, II, p. 97.
Carex divulsa. Goon. W. Sm. DG. Gavp.
Ie, Mrenerr Gen. tab. 33. fig. 10; Scukvur Dd. f, 89; Sturm -H, 57e
Flor. Majo, Junio. %,
1025. Carex tereltuscula. Cf. v. H. I, 3. p. 854.
Flor. Majo. Y.
1028. Carex lastocarpa, Je. Dan. 1344 et 379 (ex parte).
1035. Carex distans L. (non Fl. Dan, 645). ‘Flor. Majo, Junio. %.
1036. Carex biligularis. Cf. v.H. IT, 3. p 854, Flor, Junto. %.
1038: Carex leptostachys. Cf. v. H. I, 3, p 334 («).
(a) Carex cerina Dumortier, species a me numquam visa, prope Leidam et Wassenaar crescens indi- catur in MoLkENsorr et Kerszar Flora Leiden-
257
ven eenigzins ruw, de wortel vezelig. Kocn.
De kalfblaadjes zijn wit met eene groene streep op den rug. Volgens Gauprx heeft het de hou- ding van het stekelig Riefgras en zoude daarvan welligt-al te fijn onderscheiden zijn,
Pl. Bij Leyden, J. WrrrewaaLr,
1025. rolrondachtig Reetgras.
Pl. Voeg bij: Bij Achtienhoven, den Gagel- dijk en Westbroek in de prov. Utrecht. var pen Trarrex ! Op onderscheidene plaatsen bij Geldorp in Noordbraband. A. J. pe Bruxrn!
1028, wolzadig Rietgras,
Pl. Voeg bij: In de Veenen tusschen den Ga= geldijk en Westbroek en bij Achtienhoven in de prov. Utrecht, var peR Terarren! de Bildt. La COSTE,
1035. verwijderd Rietgras,
Pl. Bij Katwijk. J. Wrrewaarr, In de Hoog- Jandsche veenen bij Amersfoort, Dornserrren ! Zeer algemeen in de lage veenstreken te Haren, Harendermolen, Paterwolde en Eelderwolde bij Groningen. v. H.
1036. tweebindselig Rietgras.
Pl. Voeg bij: Bij Breskens, Hoofdplaat, Elle- woutsdijk , Oudeland, Baarland enz, in Zeeland, Lacoste! Op Zuidbeveland. van per Boscu.
1038: slank-arig Rielgras.
si p. 308. — Tidem auctores nostram, diu du- biam, Caricem sazatilem referunt ad C, rigidam Goop. et Koen Syn. p. 755 (ic. Engl. 2047) id est ad C, sazatilem. Winn, non L,
258
: '
1063 Amaranthus sylvestris (Desr.), glome- rulis triandris, omnibus axillaribus, spica termi- nali nulla, caule primario erecto , secundariis ad- scendentibus, foliis rhombeo-ovatis margine undu= latis apice integris, infimis leviter marginatis, bra- cteis flores subaequantibus. Kocm Syn, p. 601,
Amaranthus sylvestris; Desr. RricnenBAcH. viridis. Arrronr.
a
Te. Rerenensacr ic. 667.
Flor. Julio — Sept. ©.
1069: Myriophyllum alterniflorum. DG. — v. H. I, 3. p. 859.
1057. Urtica Dodartit, Flor. Julio, Augusto. Q.
1070. Sagr!tarta sagittifolia.
Var. @. breviscapa , humilior , crassior , racemo’ foliis breviore cact, Mrover.
Jc. Bat. 610 (Mrover).
1094. Salix monandras
259
Pl. Voeg bij: Te Rotterdam in de Plantagie, Migver ! Lacoste!
1063: bosch Amaranth, met driehelmige, al Ien in de oksels der bladen geplaatste bloemkop- jes, geeneleindelingsche aar, de hoofdsteng regt- standig, de zijdelingsche opgaande, de bladen ruitvormig eirond, op den rand golvende, aan den top gaaf, de onderste een weinig uitgerand, de schutblaadjes nagenoeg even lang als de bloe- men. Kocn.
Pl. Bij Baambrugge. vAn per Taarpen !
1069: klein Vederkruid.
Pl. Voeg bij: In eene sloot bij Boxmeer tus- schen Alisma natans , Meum inundatum en Chara vulgaris. A.J. ne Brorn!
1057. Dodarts Brandnetel,
Pl. Voeg bij: Gedurende drie achtereenvolgen- de jaren wedergevonden in den tuin der weed te Heerjansdam, Lacoste !
1070. gemeen Pijlkruid.
Versch. @. met korten bloemtros , lager en breeder groeijend, de bloemtros korter dan de bladen. Mrover (in de Flora Batava).
Pl, Algemeen in de prov. Holland, bepaalde- lijk bij Rotterdam. Mrover.
1094. éénhelmige Wilge
Pl. Voeg bij: Op Zuidbeveland. van per Boscr. In de duinen bij Haarlem en op Amelisweerd bij Utrecht. van per Taarren! Te Bloemendaal bij Haarlem en aan den IJssel bij het Katerveer, v. H.
___
BIJDRAGE TOT DE
FLORA LEIDENSIS;
Door
F. DOZY, Med, et Phil. Nat. Doct.
Het wordt bij de Kruidkundigen van ons land algemeen erkend, dat de uitgave der- Flora Bel- gü septentrionalis, door den Hoogleeraar van Harr, den lust tot onderzoek der inlandsche plan- ten bijzonder heeft opgewekt; zoodat het aantal der sedert dien tijd gevonden inlandsche planten- soorten aanmerkelijk is vermeerderd, en onze Flora reeds menige belangrijke bijdrage heeft ge- leverd tot de kennis van de verspreiding der ge- wassen, Dan het is er veraf, dat dit onderwerp zoude uitgeput ‚zijn; het zijn vooral de bedekt- bloeijende planten, welke in ons Vaderland een naauwkeuriger onderzoek verdienen, dan tot hier- toe geschied is. Onze vochtige luchtstreek, de menigvuldige moerassen, veen- en heidegronden, de vele rivieren, die in haren loop de kiemen de- zer planten uit zoo vele verschillende landen me- devoeren, onze zeekusten , dit alles belooft onzen plantkundigen eenen ruimen oogst van deze soort van gewassen. Hoewel nu in de genoemde Flora veel meer soorten van eryptogamen worden be-
261
schreven, dan voorheen als inlandsch bekend ‘wa ren, zoo is het echter niet te ontkennen, dat ons Vaderland, bij andere landen vergeleken , arm in eryptogamen zoude kunnen genoemd worden , bij= aldien onze veronderstelling niet gegrond ware, dat het veeleer aan een naauwkeurig onderzoek heeft ontbroken, Te meer wordt dit gevoelen be- vestigd door mijne verzameling van mossen uit de omstreken dezer stad, welke anders niet mosrijk kunnen genoemd worden, bij gemis van bosch of houtgewas, dat eenigzins dien naam verdient; in welke zich verscheidene soorten bevinden, die of als inlandsch onvermeld , of nog zeer zeldzaam in ons land gevonden zijn. Ik heb het niet onge- past beschouwd, om van deze kleine verzameling eene naamlijst in dit Tijdschrift te plaatsen, ten einde alzoo vooreerst eene geringe bijdrage te le= veren tot volmaking van onze Flora; en ten an- deren, om de aandacht van jongeren Botanici op de beoefening der eryptogamen te vestigen, wel- ke ons des winters dezelfde en nog grootere ge- noegens verschaft, dan die der phanerogamen , gedurende de overige maanden; terwijl zij tevens zoo onmisbaar is voor de Organographie en Phy= siologie van het Plantenrijk,
Alle de hier opgenoemde soorten zijn zoo naauw= keurig mogelijk bestemd, waarbij mij de zoo vol- ledige als prachtige Bibliotheek van den Hoog- leeraar Keixwanpr, benevens het Rijks Herba- rium ten dienste stonden; het zal mij echter steeds een genoegen zijn, om anderen Botanicí mijne Specimina ter vergelijking mede te deelen. Ver-
262
scheidene afwijkende vormen of variëteiten, wel- ke door anderen als soorten worden beschreven, heb ik, op eene enkele uitzondering na, niet op- genoemd , om deze lijst niet nutteloos te vergroo- ten. Bij de algemeen voorkomende soorten heb ik geene bijzondere groeiplaatsen aangeteekend ; ook heb ik steeds vermeld, welke soorten het mij nog niet gelukt was, alhier bloeijende te vinden.
Phascum cuspidatum, Schreb.
« B. piliferum., Schreb.
« y. curvisetum. Dicks,
« bryoïdes, Dicks. Deze mij in het voe rige jaar reeds medegedeelde nieuwe soort, door mijnen vriend R. B. van pen Boscn in Zuid- Beveland ontdekt, vond ik met de HH. Mor- KENBOER en Bounrsse Wis, op zandgrond bij den Deijl, in April met rijpe vruchten.
Sphagnum cymbifolium. Brid,
« squarrosum. Pers,
« acutifolium. Ehrh. Deze en de vo- rige bij Leijmuiden, aan de oevers der Haar- lemmermeer,.
Gymnostomum pyriforme. Hed w. pe « truncatum. Hed w. « Heimti. Hook. Bij Kroonenstein op vochtigen puingrond. Weissta viridula. Brid, Op zandgrond bij het Haagsche Schouw.
«__eirrhata. Hedw. Algemeen, dochzeld-
zaam vruchtdragend.
265
Weissia curvirostra. Brid; Op de duinen bij Noordwijk.
Grimmia pulvinata, Sm.
Zeucodon sciuroïides. Swaegr. Onvruchtbaar.
Fissidens bryoïides. Hedw. Op de nieuwe Wan- delplaats en bij het Haagsche Schouw.
« tazifolius, Hedw. Op dezelfde groei- plaats overvloedig,
« adiantoides. Hedw. Bij het Haag- sche Schouw en Voorschoten, bij Wassenaar in eene duinpan,
Dicranum scoparium, Hedw..
« rugosum. Brid, Bij Katwijk op de duinen, minder algemeen dan de vorige; on- vruchtbaar.
« heteromallum. Hed w.
« purpureum. Hed w.
« cerviculatum, Hedw. Op veenach- tigen zandgrond bij Noordwijk,
« varium. Hedw. Op de nieuwe Wan- delplaats.
Frichostomum canescens. Hedw. Op de dui- nen bij Katwijk en Noordwijk. « ericoides. Schrad, Bij de vori- ge; zonder vrucht. Syntrichia subulata. Brid, Bij Voorschoten, den Deijl en Noordwijk,
« ruralis. Brid, Op de duinen over- vloedig en op daken,
« laevipila. Brid, Op boomstammen algemeen,
Barbula unguiculata, He dw,
264
Barbula muralis. Brid, Polytrichum pumilum. Dill. Bij Sassenheim en Noordwijkerhout, « piliferum. Schreb. Bij Noordwijk, minder algemeen dan de volgende, « juniperinum. Brid. « commune. Brid, Catharinea undulata. Brid. Orthotrichum striatum. Hed w.
« affine. Brid.
« « B. Zenellum, Bruch.
« diaphanum. Schrad.
« crispum. Hedw. Bij Endegeest, Leijderdorp en Katwijk,
« pulchellum. Hook. Op appelboo-
men bij Leijderdorp ; de vruchten rijpen in het begin van den zomer.
Bryum androgynum, Hedw. Bij Noordwijk en Noordwijkerhout ‚ doch zonder vruchten ge- vonden.
« __argenteum. L.
« palustre. Sw. Bij Noordwijkerhout, bij Leijmuiden aan de oevers der Haarlemmermeer. « _ pseudo-friguetrum. Brid. Op läge wei- landen; de vruchten rijpen in het begin van den zomer.
« __capillare. Brid.
« __ hornum. Sw.
« __ ecaespititium, L.
« __ carneum. L. Bij Kroonenstein, met rij- pe vruchten in Meij; door den Heer R.B. v.v. Boscr reeds in 1840 in Zuid-Beveland gevonden.
265
Bryum roseum. Schreb. Bij Voorschoten; on- vruchtbaar. j
« __ cuspidatum. Sw. Meest onvruchtbaar.
« __ Uigulatum, Schreb.
« _ pyriforme. Sw. Aan den achterweg bij Oegstgeest, op de vest bij de aschschuur en op stalen bij Spanjaardsbrug,
« nutans. Schreb, Bij Leijmuiden tuse schen het veenmos aan de oevers der Haarlem- mermeer,
Funaria hygrometrica. Hed w. Fontinalis antipyretica. L. Onvruchtbaar. Neckera heteromalla, Hed w.
« _pwmila. Hedw. Bij Voorschoten aan
boomstammen ; zeldzaam en onvruchtbaar. Climactum dendroides, Brid, Onvruchtbaar, Zeskia complanata. Hedw. Bij Kroonenstein
op een’ ouden esschen tronk en aan eene stee-
ne brug bij Endegeest ; onvruchtbaar.
« __ trichomanoiïdes, Hedw. Bij Voorschoten.
« _ sericea, Hed w.
« _ paludosa. Hedw. Bij Leijderdorp.
« _polyantha. Hedw. Eij Voorschoten, Bypnum sylvaticum. L.
« denticulatum, La
« Silesiacum. Web. en Mohr. Bij En- __degeest en het Haagsche Schouw op vermolm-
de boomtronken,
« undulatum. L. Bij Leijmuiden op de
“ rietvelden door den Heer Buse gevonden.
« ___ ríparitum, L, Groeit ook op de duinen
bij Noordwijk,
265
Hypnum velutinum. L.
« confertum. Dicks, Zeer algemeen op boomstammen.
« Megapolitanum. Blando w. Op de dui- nen bij Katwijk.
« murale. Necker. Op steenen; zeld- zaam.
« populeum, Hedw. Bij Voorschoten en Katwijk.
« serpens. Ei
« myurum. Pollich, Bij Voorschoten en Leijderdorp.
« myosuroïdes, L. Bij Voorschoten,
« lutescens. Dill. ;
« albicans. Neck. Op de duinen bij Katwijk.
« rutabulum. Le
« tamariscinum. Hedw, Bij den Deijl
en Noordwijk; onvruchtbaar.
« abietinum. L. Bij Katwijk en Noord- “wijk; onvruchtbaar.
« longirostrum. Ehrh,
« triguetrum. L. Op de duinen, doch
zeldzaam bloeijende.
« squarrosum. Le
« stellatum. Schreb. Op veenachtigen
duingrond bij Noordwijkerhout en Wassenaar.
« chrysophyllum. Brid. Bij Noordwij:
kerhout op veenachtigen duingrond; bloeit des _ zomers,
« piliferum. Schreb. Bij het Haagsche
267
Schouw, Warmond en elders, doch zonder vrucht gevonden.
Hypnum cuspidatum. L. « Schreberi. Willd. Bij Warmond, in de duinen bij Wassenaar en Noordwijk, maar zeldzaam bloeijende gevonden,
« purum. L. « praelongum. L, « splendens. Hedw. Im duinen op ver-
scheidene plaatsen; zeldzaam vruchtdragend.
« Alieinum. L. Bij Wassenaar, Katwijk en Noordwijk aan duingreppels en beekjes, doch steeds zonder vrucht.
« aduneum. L. Bij Katwijk in'eene duin- pau, bij Noordwijkerhout aan duinslooten; on= vruchtbaar,
« rugosum, Hedw. Op het Langeveld bij Noordwijkerhout.
« molluscum. Hedw. Bij de vorige, maar insgelijks niet bloeijende. « cupressiforme, L.
« Juitans. L, Im duinslooten bij Kat- wijk, Noordwijk enz. ; onvruchtbaar.
Riccia erystallina. L. Tusschen de straatstee-
nen op de Mare.
« _glauca. L. Op de nieuwe Wandelplaats; het eerst door den Heer Morkexnoer gevonden. « _fHuttans. L. Bij Sassenheim,
« « p. canaliculata. Hoffm. Bij de vorige op den grond.
Nar. Tipscun. D. VIII. St, 3, 18
268
Preissta commutata. Nees ab Esen b. Op het Langeveld bij Noordwijkerhout, met vruchten in Junij gevonden.
Marchantia polymorpha. L.
Jungermannia epiphylla,. L. Bij Vnosmiiiete: en Noordwijk.
« multifida. L, Bij Katwijk in eene duinpan.
« Jurcata. L. Minder algemeen dan de volgende soorten.
« dilatata, L.
« complanata. L.
« bidentata. L. N
« heterophylla. Schrad. Op ver- molmde boomstammen bij den Deijl.
« guinguedentata. L. Bij Noord- wijk op vochtigen duingrond.
« sphagni. Dicks. Tusschen het
„ veenmos bij Leijmuiden.
Men zal uit deze bijdrage de opmerking weder bevestigd zien, dat onze inlandsche Flora vele punten van overeenstemming aanbiedt, met die van Engeland, wat het vlakke land betreft; zoo ook dat de Florae der kustlanden, hoe verschil- lend de geographische breedte ook zijn moge, vele planten gemeen hebben. Eene nieuwe in- landsche phanerogamische plant , welke ik met den Heer J. H. Morkensoer onlangs bij deze stad aantrof, de Frankenia pulverulenta, geeft daar- van een merkwaardig voorbeeld. Deze plant vindt
269
men zoo wel in Afrika als in Europa, doch en- kel aan de zeekusten of op eilanden, zonder dat zij juist eenen ziltigen grond behoeft. Wij vonden haar op stalen bij de Spanjaardsbrug , welke grootendeels uit puingrond bestaan, die met der tijd tot eene soort van lossen kalkgrond overgaat, waarop vele andere planten groeijen, die bij deze stad anders zeldzaam gevonden wor- den, als: Polypogon Monspeliensis, Melilotus vulgaris, Arenaria marina enz, Onze Fran- kenia stemt volkomen met de beschrijving en af- beelding overeen. Zij behoort tot de natuurlijke familie der Frankenieën, die hoofdzakelijk van de Caryophyllaceae, door de aanhechting der zaden aan de kleppen van de zaaddoos, is on- derscheiden. Bij de door ons gevondene soort zijn de zaden aan het midden derzelven gehecht,
GROOTE BLOEDNSCHIJFJES BIJ CRYPTOBRANCHUS JAP ONICUS;
EENE BIJDRAGE TOT DE VROEGERE MEDEDEELINGEN OVER DIT DIER ,
DooR
J. van ver HOEVEN,
In April van dit jaar had ik gelegenheid, een’ droppel bloed uit den staart van dit dier, ’t geen thans te Amsterdam in den tuin van het zoologische Gezelschap Watura artis magistra ter bewaring is, te bekomen, en, ’t geen ik reeds sedert ruim een jaar gewenscht had, mikroskopisch te onderzoe- ken. De spaarzame bloedschijfjes vond ik van eene buitengewone grootte; reeds met eene ma- tige vergrooting van een enkelvoudig mikroskoop van Newman te Londen, ’t geen ik bij mij had, kon ik de kernen in dezelve onderscheiden. Te Leiden terug gekeerd, onderzocht ik den op een glasplaatje gedroogden bloeddroppel onder mijn voortreffelijk mikroskoop van Prössr. Ik vond nu door behulp van den schroefmikrometer, dat deze ovale bloedschijfjes gemiddeld millim. of omtrent 5 Par. lijn lang en 2 millim, of 5 Par, lijn breed waren.
271
Tot nog toe was slechts één enkel dier bekend, hetwelk zulke groote bloedschijfjes heeft. Dit dier is Proteus anguinus, bij hetwelk deze lig- echaampjes gemiddeld „5 Par. 1, lang en „& breed zijn. (R. Waexen's Wachträge zur wergleichen- den Physiologie des Blutes, Leipzig 1838. S.11.) Bij Salamandra maculata en vooral bij Euro- pische soorten van Zriton zijn zij veel kleiner; bij deze laatste omtrent de helft kleiner en dus weinig grooter dan bij Ranae, Men vergunne mij , hierin een nieuw bewijs te vinden, dat het Japansche dier geene Salamandra, maar een Proteide is. Vooraf houde ik mij verzekerd, dat ook Siren, Menobranchus, Axolotl enz. groo- te bloedschijfjes zullen bezitten, De kern der bloedschijfjes van Cryptobranchus japonicus is mede ovaal, maar evenwel minder langwerpig dan de bloedschijfjes zelve, waar de verhouding tus- schen lengte en breedte omtrent als 3: 2 is; bij de kern daarentegen is deze verhouding nage- noeg 4 : 3,
Uit deze waarneming volgt, dat de bloedschijf- jes van het groote Japansche kruipend dier ruim achtmaal grooter zijn dan die van den mensch, wanneer men de lange as der eersten met den dia= meter der laatsten, die, zoo als bekend is, cir- kelrond zijn, vergelijkt. Volgens herhaald on- derzoek vind ik de bloedschijfjes bij den mensch gemiddeld „2, Par. lijn groot.
Cirkelronde bloedschijfjes vindt men bij de zoogdieren met zeer weinige uitzonderingen, die men in den laatsten tijd door de waarnemingen
272
van Maxpr leerde kennen. Ovaal zijn zij daaren= tegen bij vogels, kruipende dieren en visschen. In Junij Ll. had ik gelegenheid ze bij Axarrhi- chas lupus te onderzoeken, bij welken visch zij tot nog toe, zoo ver ik weet, niet beschreven waren. Ik vond ze hier zeer langwerpig, om- trent van de gedaante van komkommerzaden, „Es Par. lijn lang en +3 Par. lijn breed. Bij de meeste overige visschen nadert daarentegen de vorm , volgens WaaseR's waarnemingen , meer tot het ronde, en is de verhouding tusschen lengte en breedte als 3: 2, even als bij Cryptobranchus, Bij Acipenser sturio, welke soort Waaner mede niet vermeldt, vond ik de lengte „3; Par. lijn en
150
de breedte „F5, en deze verhouding dus 4 : 3.
ka
OVER DE SOORTEN VAN HET GESLACHT LIMULUS,
poor
J. van per HOEVEN.
(Overgenomen uit den Algemeenen Konst- en Letler- bode, N°. 41, van het jaar 1840.)
Ik heb, bij gelegenheid van mijn kortstondig bezoek van Londen in Augustus 1840, ook ge- tracht nader onderrigt te worden aangaande de door Leacu voorgestelde soorten van het geslacht Limulus , waarvan de exemplaren in het Britsche Museum berusten, en werd daartoe met de meeste bereidvaardigheid in staat gesteld door den Heer J. E‚. Grar. Toen ik met het opstellen mijner Rech. sur U Hist. naturelle et Vanatomie des Eimules bezig was, had ik reeds aan den Heer Grar om inlichtingen aangaande die voorwerpen gevraagd; het antwoord hierop, van 26 October 1838, ontving ik echter eerst in 'tbegin van 1839, toen mijn werk reeds gedrukt was,
In de Dicttonnatre des Sc, natur. Tom. XIV. 1819, p. 537, 538 vermeldt Leacu zeven soorten van het geslacht Zimulus , namelijk Zimulus americanus, Lim. Sowerbit, Lim, Macleait,
274
Lim. tridentatus, Lim. Latreillit , Lime rotune dicauda en Lim. heterodactylus, welke laatste zijn geslacht Tachypleus vormt. Wij hebben in onze Monographie reeds aangetoond, dat Zi. heterodactylus van Lim. moluccanus Larr. niet onderscheiden is. Wij maakten voorts geene zwa- righeid, om Zim. Sowerbii met Lim, america- nus te vereenigen, terwijl wij gisten, dat Zim. tridentatus gebragt moest worden tot jonge voor- werpen van Zim. longispina, hoedanige wij P), V. fig. 3, 4 hebben afgebeeld. Het was ons aangenaam, uit den gemelden brief van den Heer Grar le zien, dat hij deze meening deelde; Lracu had echter het voorwerp in de verzameling niet aangewezen of waarschijnlijk was de. efigwelte later weggenomen. Er bleven dan nog Zim. Ma- cleait en Lum. Latreillit als onzekere soorten over.
Bij het onderzoek der voorwerpen. van het Britsch Museum, gelijk ook van die, welke in de verzameling der Zinnean Society en der Zoolo- gical Society voorhanden waren, is mij geble- ken, dat er geene bestonden, die tot het aanne= men van meerdere, dan de vier in mijne Monogra- phie beschrevene, aanleiding konden geven. Zim. Zatreillit is een klein voorwerp, ‘t geen hoogst waarschijnlijk een jong van Zim. rofundicauda is, waarvoor de Heer Grar hetzelve aanziet; ik zoude althans geene soortskenmerken weten op te geven. Zim. Macleait is een jong voorwerp van Lim. Polyphemus (Lim. americanus Leacn). Er is nog eene in de Dictionn. des Sc. Nat. niet
275
vermelde soort in 't Britsch Museum met den naam van Zim. australis aangewezen. Het voorwerp; dat dien naam draagt, welken Lracu in zijnen catalogus had aangenomen, was van Florida ge- zonden door Tu. Sar. Het heeft zeer groote -do- rens op zijn voorste schild, en is geel en bruin- zwart gevlekt. Er is geen twijfel aan, of deze soort moet even eens tot Zim. Polyphemus wor- den gebragt. De voorwerpen, die wij in de ver= zamelingen der Zinnean Soc, en Zool. Soc. za- gen, behooren alle tot Zim, moluccanus. Als resultaat van ons onderzoek geven wij dus de volgende Synonymen: 1. Zimulus moluccanus, Larn. Polyphemus gigas, Lam. Limulus heterodactylus, Larz. d: Genus Tachypleus, Leacn. 2. Limulus longispina, v. Dn. Hoever. Lim. tridentatus, Leacm (Specimina ju- niora). 3. Limulus rotundicauda, Larr. Lim. Latreillit, Lracu? (over deze soort zoude ik alleen eenige onzekerheid hebben). 4. Limulus Polyphemus, Larr. Monoe. Polyphemus L. (excl. Synouymia). Polyphemus occidentalis, Lam. Eimulus americanus , Leacu. LEimulus Sowerbii, Leacn. Lim. Macleaïi, Leacn. Lim. australis, Sax, Lracn, Deze soort heeft derhalve tot vier nominale soorten van Lreacu aanleiding gegeven.
276
Ik wil bij deze gelegenheid nog een woord zeg gen over de geopperde twistvraag, of Zimulus tot de Crustacea , dan wel tot de Arachnoïdea behoort. Er is namelijk geen twijfel aan, dat de aanwezigheid van abdominale pooten een ken- merk uitmaakt, ’t geen alleenlijk bij Crustacea gevonden wordt. Dit alleen zoude reeds voldoen- de zijn, om het gevoelen van Srraus DuroxKueimm te wederleggen en het doet ons leed, dat wij er niet indachtig op werden, dan toen de door ons bewerkte Monographie reeds was afgedrukt.
Voorts moet ik nog opmerken, dat de zes paar smalle indruksels op het tweede schild. van Zemus lus, waaraan inwendig platte, hoornachtige uit- steeksels bevestigd zijn, ons opheldering geven over dergelijke indruksels bij sommige drachnoï- dea, zoo als op het achterlijf van TeZyphonus en Chelifer. Bij Chelifer heeft Trrvinanus deze indruksels voor stigmata aangezien en van hier, dat hij twee rijen stigmata op de boven en op de onderzijde van den buik vermeldt (Vezm. Schriften I. S. 18). Ongetwijfeld dienen dezel- ve ook hier tot aanhechting van pezen en vormen zij de grondvlakte van hoornachtige deelen; van hier dat ook Trevrmanvs aan deze vermeende luchtopeningen , zelfs bij de sterkste vergrootingen , geene aldaar ontstaande tracheën kon waarnemen.
BIJDRÁGE TOT DE ANATOMIE VAN DEN
STENOPS KUKANG, WFCTICEBUS JAVANICUS).
DOOR
J. L. C. SCHROEDER vax ven KOLK;
Hoogleeraar te Utrecht.
Reeds in het jaar 1826 door mijnen onvergete= lijken, der Wetenschappen te vroeg ontrukten vriend H. C. var per Boon Meson, toen Hoog- Jeeraar aan het Athenaeum illustre te Amsterdam » uitgenoodigd om de ontleding van eén in zijnê verzameling berustend Exemplaar van den Wyctice= bus Javanicus op mij te nemen, waarvän hij dé hatuurlijke geschiedenis, voor zoo verre dezelvé bekend was, wilde beschrijven, om zoo gezamê- lijk eene monographie van dit dier uit te geven, voldeed ik hieraan des te gereeder, als de meer- dere zeldzaamheid van dit dier meerdere belang- tijke bijzonderheden kon opleveren, terwijl het mij een dubbeld genoegen verschafte in gemeen= schap met mijnen hooggeschatten vriend iets tef bevordering van de natuurlijke geschiedenis en vergelijkende ontleedkunde te kunnen bijdragen.
Daar ik echter slechts over een enkél, vrij lang
Nar. Tijoscun. D, VIII. St. 4, 19
278
in spiritus bewaard exemplaar kon beschikken , waarvan ik de beenderen ter vervaardiging van het skelet zao veel mogelijk moest verschoonen, was ik niet in staat eene volledige ontleding van alle deelen van dit merkwaardig dier te onderne- men, maar moest mij met voorbijgang der spie- ren , hoofdzakelijk bij het onderzoek der hersenen en eenige zenuwen , van het vaatsysteem, de werktuigen der spijsvertering en geslachtsdeelen bepalen,
De uitkomst van dit onderzoek overtrof in de daad mijne verwachting, daar ik hier meerdere bijzonderheden aantrof, welke in andere dieren zeldzaam worden opgemerkt, en waarvan mij de opentlijke bekendmaking geenszins onbelangrijk voorkwam.
Nadat ik mijn onderzoek gezamenlijk met mijnen vriend had ten einde gebragt, en de noodige teer keningen en beschrijving had vervaardigd, liet ik de verdere voltooijing van onzen arbeid, en wel bijzonder de bepaling van de eigendommelijke kenmerken en de vermelding van de leefwijze van dit dier aan mijnen vriend over ; dan helaas! eene steeds heviger wordende longtering verhins derde hem dien arbeid te volvoeren, en maakte een vroegtijdig einde aan zijn jeugdig en voor de wetenschappen zoo. veel belovend leven. — Mijn arbeid, benevens de door mij vervaardigde tee- keningen, bleven hierdoor onder de nagelatene papieren van mijnen vriend berusten, tot, dat ik voor ruim een jaar dezelve, vergezeld van eenige zeer, korte aanteekeningen van mijnen afgestorven
279
vriend, en van twee zeer fraaije afbeeldingen van het opgezette dier en het skelet, welke hij nog had laten vervaardigen, door de welwillendheid van zijnen geachten broeder den Hoogleeraar VAN per Boor Mescu te Leyden, terug ontving. Door mijnen hooggeschatten vriend den Hoogleeraar J. van per Hoeven aangezocht, deze beschrijving in zijn Tijdschrift voor natuurlijke Geschiedes nis te plaatsen, voldeed ik hieraan des te geree- der, toen bij de doorbladering van dit opstel , vele bijzonderheden mij ook nu nog minder be= kend voorkwamen, die echter eene nadere op= merkzaamheid verdienden; voor zoo verre mijne bezigheden mij dit toelieten, heb ik echter bij hetzelve verschillende latere werken over vergelij= kende ontleedkunde geraadpleegd en hier en daar eenige opmerkingen gemeend te moeten bijvoes gen.
De bepaling der soort met eenige zekerheid vast te stellen, was echter eenigzins moeijelijk, vooral doordien mij geene afbeelding van dit dier bekend was, en mij bij nader onderzoek bleek „ dat de afbeeldingen van den zoo na verwandten Stenops tardigyradus geenszins naauwkeurig zijt, en de sehrijvers onderling in eenige punten ver- schillen,
Ongetwijfeld komt dit dier in vele opzigten over- een met den Zemur lardigradus of vijfvingerigen Euijaard van Vosmaer uit Bengalen (a), waar-
(a) A. Vosmarmr , Beschrijving van een tot nu toe on- bekende vijfvingerige Luijaard-soort, Amst, 1770, 19«
250
van het ecliter in ändere punten weder genoeg zaam schijnt te verschillen, om eene bijzonderd soort daar te stellen. De Zemur tardigradus namelijk schijnt alleen in Bengalen voor te ko men, terwijl eene Javaansche species onder den naam van Nyetieebus javanicus door Grorrror Sr. Hrrarme het eerst beschreven is («) ‚ waartoe ook onze species schijnt te moeten gebragt wor den; de Zemur tardigraduús schijnt intusschen op Java niet voor te komen; ik herinner mij zeer goed van mijnen afgestorvenen vriend meermalen gehoord te hebben, dat ons voorwerp met meer anderen uit zijne verzameling van Java afkomstig was. Deze Javaansche soort is door Rarrres onder den naam van Stenops Kukang beschres ven, waarvan Frscrer alleen als onderscheiden kenmerk eene meer spitse snuit aangeeft (5). De Hoogleeraar vAn prR Hoeven meent dat dezelve met dezen naam van Stenops Kukang moet wor- den onderscheiden, onder welken naam hij den schedel derzelve in zijn uitmuntend handboek heeft afgebeeld (c) , vwaarom wij dan ook dezelve met dezen naam verder zullen onderscheiden. In de Mammifères van F, Cuvier komt eene af- beelding voor onder den naam van Poucan (d) ; die uit Bengalen afkomstig is en met den vijfvin=
(a) Grorrroy, Annal, du Mustum, XIX. pag. 169;
(B) Ftscuen, Synopsis Mammalium, Stutgard 1829
pag. 72. b (ce) Handboek der Dierkunde, Pl, 19. Fig. 12.
(d) Grorrroy Sr. Hrnarre et Cuvier, Mistoire nat, des Mammif., Tom. Ik
281
gerigen Luijaard van Vosmaer overeenkomt, van den onzen echter aanmerkelijk verschilt.
Ik had het geluk dit dier in den zoo rijken zoö- logischen tuin te Amsterdam levendig aan te tref fen, en hierdoor mij van het kenmerkend onder- scheid der beide soorten nog nader te overtuigen. Ten opzigte der kleur van dit dier is de afbeel- ding van Vosmaer veel getrouwer, dan die van Cuvier, daar dit dier, behalve de donkere streep over den rug, veel lichter, en gelijk Vosmaer zegt, licht geelachtig grijs of aschldeurig is, het- welk in de afbeelding van Cuvrer veel te donker bruin is voorgesteld, Ik meende door de af beel- ding van het skelet en van het opgezette voor- werp van mijnen vriend vAn per Boor Mescr, dat er in de vingers een soortelijk verschil be- stond, en dat dezelve in den Stenops Kukang dunner en slanker waren dan in den Stenops tare digradus. Ik werd in deze meening versterkt door dat Vosmara schrijft: « de duim is langer «en dikker dan de andere vingers, waarvan de « middelste de langste en de voorste de kortste «is (a).” In ons voorwerp daarentegen is de duim iets korter dan de voorste vinger en wel in beide extremiteiten. De Hoogleeraar van per Hoever, die twee skeletten van Stenops Kukang en een van Stenops tardigradus in het Rijks Museum van natuurlijke historie vergeleken en daaraan de vingers gemeten heeft, berigt mij, dat er tusschen de vingers geen standvastig verschil
ee
(a) Vosmarn |. c. p: 20.
282
schijnt te bestaan. Wanneer hij het os metacarpt met de twee phalanges van den duim te zamen telde, is bij Stenops tardigradus volgens zijn onderzoek, de duim korter dan de inder met het daarbij behoorend nahandsbeen en veelmeer dan zulks bij Stenops Kukang het geval is, bij welken hij in de voorpooten beide afmetingen bij- kans even groot of zelfs den duim iets langer vond, Wanneer er dus een verschil in de vingers tusschen beide soorten bestaat, zou het veeleer daarin ge- legen zijn, dat de duim met het nahandsbeen bij Stenops tardigradus in betrekking tot den wijs- vinger korter is dan bij Stenops Kukang en dat bij deze laatste soort de wijsvinger in beide lede- maten korter is dan bij de eerste, In beide soor- ten schijnt de ringvinger of vierde vinger de lang- ste te zijn, doch steeds weinig van den middelvin- ger te verschillen. Dit alles blijkt uit de door hem aan mij medegedeelde afmetingen, waarbij voor de twee skeletten van Kukang het midden uit de uitkomst der twee maten genomen 1s en bij al de vingers levens de ossa metacarpt mede in rekening zijn gebragt.
Stenops Kukang. Stenops tardigradus.
Voorpoot. Duim, 23 Millim. 21 Millim. Tweede vinger, 22 « 34 « Middelvinger, 37 « 89 « Vierde vinger, 39 « 39 «
Vijfde vinger, 38 « 25 &
283
Stenops Kukang. Stenops tardigradus.
Achterpoot. Duim, 32 Millim. 28 Millim. Tweede vinger, 35 _« 40 « Middel vinger, 45 « 45 « Vierde vinger, 47 « 46 « Vijfde vinger, 40 « 43 «
_ De lengte des duims wordt door zijne afzonde- ring in het levend dier schijnbaar langer, hetgeen waarschijnlijk ook Vosmaer zal bedoeld hebben. Ook in de afbeelding welke Auvprrerr van den Zemur (Stenops) tardigradus geeft (a) onder den naam van Zoríis paresseux is de duim kor- ter dan de eerste vinger. Deze afbeelding heeft eene veel te bruine kleur over het geheele lig- chaam, en verschilt van onzen Kukang , door dien deze eene witte streep heeft van den neus af over het voorhoofd, en aan de voor- en bovenzijde der ooren aan iedere zijde door eene witte vlek getee- kend is, die in de afbeelding van Auprperr niet voorkomt, en integendeel in de afbeelding van den Poucan bij Covrer weder wordt aangetrof- fen. Veelligt zoude men de species van Aupeperr moeten brengen tot den Wyeticebus major, welke door Frscner wordt opgegeven (b), waarmede deze door zijne meerdere grootte en kleur schijnt overeen te komen; immers geeft Frscnren hiervan
(a) Histoire des Singes et Makis. (B) Synopsis Mammalium, pag. 71,
284
op: cinerea; stria dorsali nigra, longitudo corporis tota 43 poll., caudae 3 poll. Auriculae tenuissimae, ovales , rectae, fere penitus ab- sconditae. Pili tenerrimt. Regio ophthalmica fusca. In Bengale. Deze beschrijving past in- dedaad volkomen op de afbeelding van Aupezenr, welke door hare meerdere grootte en. gelijke brui- ne kleur althans aanmerkelijk van den gewonen Stenops tardigradus verschilt, uitgezonderd ech- ter den staart, waarover men in de afbeelding van AupenerT wel niet kan oordeelen, echter zegt hij in den tekst , geen spoor van staart in het opgezette dier te hebben aangetroffen. Kuar, wiens naauw- keurigheid ik overvloedig leerde kennen uit eenen driejarigen omgang, welke ik met dezen voortreffelij- ken, der wetenschappen te vroeg ontrukten Geleer- den, tijdens zijn verblijf te Groningen mogt genieten, prijst bijzonder deze afbeelding van Aupezear (4), maar wil dezelve tot de Zoris gebragt hebben, daar hij boven vier en onder zes snijtanden heeft, iets hetwelk ongelukkig in de teekening van onzen $te- nops Kukang niet is aangegeven , maar in het skelet uit dé verzameling van den Hoogleeraar Farmear zijn duidelijk zes snijtanden in de onderkaak, in de bovenkaak slechts twee (5); de neusstreep lus-
(a) Beyträge zur Zoologie und vergl. Anat., Frankf, 1820. pag. 61.
(&) Eigenlijk slechts een, daar de andere tand bij het leven verloren schijnt, waardoor de alveolus is digt gegroeid; zoude dit misschien ook som- wijlen aanleiding tot verschil kunnen geven, daar
285
schen beiden, zegt hij, is graauwit, welke echter in de plaat van AuprzerT niet is aangegeven. Het is voorzeker jammer , dat de Heer Temminck, wel- ke het voornemen schijnt gehad te hebben volgens Kuur (a), eene uitvoerige beschrijving met afbeel- dingen dezer verschillende specieste geven, dit plan nog niet heeft ten uitvoer gebragt. Ook de Hoogl. var per Hoever schrijft mij in drie schedels van den Stenops Kukang , slechts twee snijtanden in de bovenkaak en integendeel bij den Stenops gra- eilis en tardigradus vier gevonden te hebben; dit schijnt dus wel het meest charakteristiek onder- scheid uit te maken, indien dit in alle voorwerpen bestendig is, zoo als dit ook in de 19 PL, van zijn uitmuntend Handboek Fig. 12a en Fig. 125 is aangegeven. De afbeelding echter van den schedel verschilt van mijne teekening , en komt mij in om= trek niet volkomen juist voor; in mijne afbeel- ding is de snuit spitser, de schedel gewelfder, de oogholte, vooral aan de voorzijde meer met eenen scherpen rand omgeven, de gehoorgang is in mijne teekening iets lager geplaatst en houdt het mid- den tusschen den ooghoek der Fossa zygomatica en den rand van het achterhoofd, welk laatste in de teekening van vas per Hoever zeer kort is; dit alles komt echter volkomen overeen met den bovenvermelden schedel van den Stenops Ku-
de zoo smalle teedere snijtanden misschien ge- makkelijk verloren gaan, wanneer door het za- mengroeijen der naauwe alveoli geen spoor van dezelve overblijft ?
(a) Beytráge, \, c. pag. 60.
286
kang vaa den Hoogl. Frarxekt, waar âlleen de erista wegens den meer gevorderden leeftijd hog sterker gevormd is, zoodat ik hieruit tot de naauw= keurigheid van mijne aftéekening gerust meen te kunnen besluiten.
De Hersenen.
Het is bekend, dat over het algemeen de uitge= breidheid en grootte, vooral der groote hersenen, de hoogte van het standpunt der dieren en derzel- ver aannadering tot den mensch aanduiden ; ech- ter bevinden zich, vooral indien men alleen op den omvang der groote hersenen acht geeft, zulke aan= merkelijke uitzonderingen, dat men alleen uit de grootte en den omvang dezer deelen bezwaarlijk altijd tot den stand kan besluiten, welke een dier onder de zoogdieren zoude moeten bekleeden; zoo zijn de Ourang Outan en Dolphijn in dit ops zigt het naast bij den mensch geplaatst (a), hoe- zeer de vorm der hersenen bij den laatsten zeer verschilt, vooral door het gemis der voorste en bo- venste windingen (6), terwijl dezelve in het ver- dere maaksel van zijn ligchaam op zoo veel lage ren trap met de overige Cetacea geplaatst is, dat de Dolphijn in het systeem der zoogdieren de laagste rangen bekleedt, zoodat in de grootte der hersenen juist de laagste en hoogste zoogdieren het meest tot den mensch naderen.
(a) TiepeMANN , Zeitschrift für Physiol. H B. S. 260. (6) Leurer, Anatomie comparée du syst, nerveur,
1 Vol. pag. 448,
287
Ook de hersenen van den Stenops Kukang bieden hier en daar afwijkingen aan, welke het moeije- lijk maken zijne regte standplaats aan te wijzen, daar eenige deelen meer, andere minder volledig schijnen gevormd te zijn.
In het algemeen kunnen de hersenen van dit dier gezegd worden op eene middelmatige hoogte te slaan, zoo echter, dat dezelve geenszins met de ontwikkeling en uitgebreidheid der halfronden bij den hond, en veel minder bij de apen aanwe- zig, kunnen vergeleken worden, „maar meer tot de vorming der hersenen bij de Zemures schijnen te naderen (a), waarbij dan ook het geheele dier nader komt, terwijl zij in andere deelen weder meer met de hersenen der knaagdieren schijnen overeen te komen, bijzonder doorde grootte der zoogenoemde #occul aan de kleine hersenen (5).
De groote hersenen zijn eenigzins ovaal en van voren een weinig toegespitst met vrij ronde, ech- ter niet talrijke windingen, welke tamelijk sym= metrisch en gelijk zijn, Fig. II. a.a. b.b., en in deze hoofdafdeelingen door twee grootere schuins naar boven en achteren gaande groeven, Fig. IL, a. b. meer of min gescheiden zijn.
In het door mij onderzochte exemplaar was het linker halfrond iets grooter en langer, dan het regter, zoodat de achterste kwab aan de linker-
(a) Zie TrenrmanN, Zcones Cerebri Simiarum et Mam- malium, Tab, IV. Fig. 1.
(4) TrenemaANN, Scones, Tab. IV. Fig. Il en 12. litt, zg.
288
zijde een weinig verder de kleine hersenen bedek- te dan de regter, Fig, Il. £.f. en dus heeft ook hier de ongelijkheid der halfronden bij overigens grootere overeenkomst der windingen plaats, wel- ke wij zoo dikwijls bij den mensch aantreffen («), ‘Deze meerdere overeenkomst der gyri is, zoo als bekend is, bij de dieren sterker, dan bij den mensch, dezelve wordt ook nog bijzonder bij den zoo na verwandten Zemur Mongoz door Tiepe- MANN opgemerkt (5).
De onderste kwabben zijn vrij aanmerkelijk en liggen diep in het cranium, Fig. 1. 5. 5.
De achterste kwabben bedekken bijna de helft der kleine hersenen, of liever het voorste gedeelte, Fig. IL. f.f. Fig. IIL. f. zoodat zij in dit opzigt de hersenen van Zemur Mongoz schijnen te na- deren (c); echter zijn zoo wel de voorste als ach- terste kwabben minder rond en meer toegespitst. De kleine hersenen zijn naar evenredigheid minder sterk ontwikkeld, bijzonder puilt het middelste gedeelte, of de zoo genoemde worm (processus vermiformis) uit Fig. II, e., welk deel bij vele lagere zoogdieren, zoo als de knaagdieren groo- ter is, b.v. in de Cavia Agyti (d), waarom
(a) Bijzonder heeft mij meermalen bij den mensch de ongelijkheid ‚der achterste corzua der verntricuit laterales getroffen, zoodat ik dikwijls het linker cornu posterius veel grooter en dieper heb aange- troffen dan het regter.
(6) TrepeMANN, Zeones, 1.1, pag.49.
(c) TrEDEMANN, l.c. Tab. IV. Fig. 1, 2.
(d) TIEDEMANN, Lc. Tab, IV. Fig. IL. d,
289
dezelve in dit gedeelte meer de vorming der kiei? ne hersenen bij de vogelen naderen; de windin= gen zijn in dit ‚middelste gedeelte grooter dan in de beide halfronden der kleine hersenen, welké naar evenredigheid eenen minderen omvang bezit= ten, Fig. I en IL. c, c.
Zeer aanmerkelijk steken echter de beide zoo: genoemde #Hocculi ter zijde uit, even als bij de meeste knaagdieren, zoodat zij ook hier in eene bijzondere holte van het rotsbeen (os pefrosum) worden bevat. Tarviranus vond reeds bij eenige Apen hiertoe den overgang, doordien hier aan de zijde der kleine hersenen de #occulí eene uit: puiling maken, die in eene eigene’ uitholling var het os petrosum bevat wordt (a)
De takverspreidingen van den zoogenoemden Ie- vensboom iu de kleine hersenen zijn zeer fijn, en hebben menigvuldige takken en verdeelingen, zoo= dat het mij slechts mogelijk was de voornaamste in de teekening te schetsen, Fig. IL. c.
Op de grondvlakte der hersenen is bijzonder merkwaardig de zoo vlakke, naauwelijks merks bare verhevenheid van den zoogenoemden pons Vea: rblii, waarvan de dwarsche vezels, van de #occuli afkomende, met de opgaande uit de corpora pya ramidalia zich kruisen, en door elkanderen loos pen, doch zoo dat de strengen uit de corpora pyramidatia de dwarsche vezels van den pons Vaz
(4) Tarvinanus, vérmischte Schriften, 3er Barid, 5, 10, nota c,
290
rolii bedekken, Fig, 1; eene vorming, welke mij niet bekend is,dat bij eenig zoogdier anders voors komt, en met de geringe ontwikkeling der half- ronden van het cerebellum zamenhangt, en de vorming van dit deel bij de vogelen zeer nadert. De pyramidale strengen gaan onafgebroken in de erura cerebri over, waar zij onder de zeer dunne gezigtszenuwen doorloopen, welke aan de- zelve schenen gehecht te zijn, zoo als dit ook el- ders voorkomt , doch hetwelk om de teederheid en broosheid dezer hersenen, daar het dier reeds lang in spiritus bewaard was geweest, moeijelijk met zekerheid kon onderscheiden worden. Zeer trok het echter mijne aandacht slechts een enkel paar van de corpora guadrigemina te vinden, Fig. III. g. Indien zich dit zoude bevestigen zoude de Kukang zich hierdoor van alle bekende Mam- malia onderscheiden, welke deze verhevenheden alle dubbel bezitten, en hierin tot de vogelen nade- ren (a); misschien echter is het achterste paar zoo weinig ontwikkeld, zoo als dit b. v. ook in den Mol en Haas plaats heeft (6), dat ils dezelve niet heb kunnen onderscheiden, De reukzenuwen zijn vrij aanzienlijk, Fig. F, en worden door de groote kwabben bedekt, tere wijl hare wortels. uit de Sylvische groeve ont= spruiten, zoo: als eenigzins in de Figuur is aangee geven. Zij zijn in diepe groeven van het os eff=
1
(a) Srrrn, de thalamo et origine nervi optici, Haun. 1834. p. 38. (5) Stein, Lc. Tab. VI. Fig. le N°.4. Fig. IX. N°.6.
201
moideum, nevens de crista galli geplaatst, De gezigtszenuwen zijn zeer dun en vloeijen in de doorkruizing ineen, Fig. I; hierachter ligt eene vrij aanzienelijke glandula pituitarta, die aan eenen dunnen steel van den trechter was vastger hecht; door hare platte ronde schijfvormige ge» daante nadert dezelye aan de gedaante van dit deel bij de knaagdieren (a).
Het derde paar zenuwen scheen meer uit het midden der erura cerebri te ontspringen, dan wel anders plaats heeft, Fig. I, z. ; dezelve was ren, even als alle andere zenuwen van dit dier, uitgezonderd de reukzenuwen, zeer dun, Zoo ook het zesde paar, Fig. I. A., hetwelk achterde - brug van Varolius ontspringt; de overige zenuwen heb ik met geene genoegzame zekerheid in de tee- ‘kening kunnen aangeven, daar door de broosheid der hersenen, en de bijzondere moeijelijkheid om de pia meninz van dezelve af te zonderen, het zeer bezwaarlijk was, de ware plaats derzelve, zonder verbreking der deelen te ‘bepalen, waar- om ik liever verkoos in de teekening dezelve niet aan te geven, als misschien eene onware. ligging aan te duiden.
Daar ik de vaten met kwikzilver had opgevuld, bleek bet, dat de ongepaarde grond-slagader (art. bastlaris) langs het midden in eene regte lijn doorloopt tot aan de glandula pituitaria, waar dezelve zich in twee takken verdeelt en den cér= culus Willis vormt, waaruit de arteriae fossae
(a) Farvinanus, vermischte Schriften, 3er B, S, 16:
Sylvi ontspruiten, waärvan echter, om afle vêt4 warfing te vermijden, alleen het eerste gedeelte ín de teekening is aangegeven.
Het eeltachtig ligchaam (corpus eallosum) $ Fig. III. A. was vrij groot, Overeenstemmende met de meerdere ontwikkeling der hemisphaeren ; ook de forni+, Fig. III. &. , is zeer duidelijk, bene= vens zijn voorste schenkel, welke zich naar de Witte verhevenkeid (corpus candicans) begeeft ; hieronder vertoont zich de derde Kiersenholte, waar de eenigzins vereenigde gezigtsbeddingen ({hdlamt) zijn doorgesneden, Fig. III. &.; achter dezelve; en bedekt door de achterste hersenkwabben ligt slechts een enkelvoudige vierheuvel, Fig. [II g. ; waarboven de glandula pinealis zich vertoont, Fig. III, Van den vierheuvel begeeft zich schuins naar achtefen de walvula cerebelli, die hier eerst eenigzins schuins naar boven loopt, en vervolgens zich naar onderen buigt, hetwelk in de teekening niet wel heeft kunen worden uitgedrukt.
De grijze en witte zelfstandigheid der hersener konden niet meer duidelijk van elkanderen onders scheiden worden door de langdurige werking van den spiritus.
Ten opzigte der zintuigen zullen wij slechts op= merken, dat de oogen zeer groot zijn, en wel bijzonder de cornea; die zeer bolvormig is, zoo als bij de Zemures in het algemeen wordt aans getroffen. De scleroticu was zeer dun; de oogze= nuw zelve is, gelijk wij reeds boven hebben ops gemerkt, veel dunner, dan men uit de grootheid van den oogbol zoude vermoeden; het netvlies strekt |
293
zich uit tot aan de corona ciltaris,;en vertoonde geene gele vlek; de lens was zeer groot, rond en geenszins in plaatjes verdeeld, zoo als bij den mensch plaats heeft, als dezelve lang in spiritus bewaard is; de pupil was rond, en geenszins langwerpig dwars, gelijk Cuvren bij de Poukan vermeldt (a); de choroidea was zeer zwart. — De Hoogleeraar vAn per Hoeven berigtte mij, dat onze reiziger S. Morrer beweerde, dat de oogen ’s nachts zoude lichten; dit is een verschijnsel bij het kattengeslacht in de schemering merkbaar, en hetzelve moet uit eene terugkaatsing van stralen door het, van achteren bleekere gedeelte der cho- roïidea (tapetum) verklaard worden (5); daar ech: ter hier de choroidea zeer zwart was, kan ik naauwelijks geloven, dat dit verschijnsel bij dit dier svordt aangetroffen; ook berigte mij mijn hooggeachte vriend ; dat hij van den Hoogleeraar W. Vrorik vernomen had, dat het levend exem- plaar in den zoölogischen tuin te Amsterdam geens- zins 's nachts phosphoresceert. Overigens schijnt uit de grootte der oogen en bijzonder der cornea te blijken, dat dezelve geschikt zijn om zeer vele
(a) Dit schijnt echter onjuist te zijn, daar ik dezelve bij het in Amsterdam levende dier, bij eene matige vernaauwing, eenigzins doch flaauw langwerpig in eene verticale rigting vond, zoo als bij de Kat- ten plaats heeft; bij verwijding der pupil werd dezelve echter terstond geheel rond, bij eene zeer sterke vernaauwing werd dezelve eveneens mede rond.
(5) Zie ook Mürren, Physiol., Zer B. Ze Abth. S. 314. Nart. Tioscnn. D. VIJL, St, 4. 2
294
lichtstralen op te vangen en in het oog te verzàa melen, en dus het dier geschikt te maken om bij nacht te zien; gelijk dan ook het exemplaar van den Stenops tardigradus of Poukan in Amsterdam zich bij dag verschuilt, en ’s nachts levendiger wordt; daar echter bij de meeste nachtdieren, als Uilen, het kattengeslacht de choroidea bleek is, maakt de bijzondere zwartheid derzelve bij onzen Stenops Kukang eene eigenaardige uitzondering. Opmerkelijk is het, dat het mij ook bij de zorg- valdigste nasporing, welke ik met mijnen overle denen vriend van per Boor Mescu hierover in het werk stelde, niet mogelijk geweest is, eenig spoor van eene traanklier te ontdekken, daar dit deel anders, behalve bij de in het water levende zoog- dieren, bij alle anderen schijnt aanwezig te zijn, Dat hetzelve door het langdurig verblijf van dit nog jonge dier in spiritus, en door de kleinheid van dit deel misschien zoo zeer was ingekrompen, dat hetzelve niet meer te ontdekken en van celweefsel en spieren te onderscheiden was s zoude ik bijna moeten vermoeden, doordien ik in het cranium eene zeer naauwe, ofschoon naar voren buiten de orbita aanwezige opening van een traankanaal vond, hetwelk ook in de afbeelding van den sche- del door mijnen vriend var per Hoeven, Pl. 19, Fig. 12, 5. wordt afgebeeld, en vooral in onze afzonderlijke afbeelding van den schedel van boven, zeer juist is uitgedrukt. Toekomstige on- derzoekingen in meer versche exemplaren zullen dit moeten beslissen. De oogspieren waren even
295
als bij ‘den mensch zes in gelal; en vertoonden niels bijzonders.
De trommelholte van dit dier was zeer-groot en vormde eene wijde opening, zoodat het dier waar- schijnlijk scherp van gehoor is, gelijk alle dieren die bij nacht omzwerven. De sella turatea op den bodem van den schedel was plat, en de gro- eessus clinoïdei waren klein,
Hart en Vaatgestel.
Het is bekend , dat het hartezakje bij den mensch en Ourang Outan zeer vast en sterk door kort celweefsel aan het Diaphragma verbonden is, welke verbinding bij de overige aapsoorten losser wordt, en eindelijk bij de andere zoogdieren ge- heel ophoudt (a); hierin houdt het maaksel van onzen Kukang het midden, dat is, hetzelve komt met de lagere aapsoorten overeen, daar het har- tezakje slechts met dunne vezels en los celweefsel aan het middenrif was vastgehecht, hoezeer dit dier in andere punten van de Apen weder zeer verre afwijkt, gelijk wij reeds bij de beschrijving der hersenen hebben opgemerkt,
Het hart zelve kywam mij groot voor, en wijkt hierin af van het hart der Myrmecophaga , het- geen Meeker klein noemt (5), hoezeer ik ver- zuimd heb, het gewigt van hetzelve in evenredigheid
(a) Cuvier, Anat. compar., prem, édit. Tom. IV. p- 198. Meeren, vergl, Anat. V.Th. S. 297. s (6) Archif für Phys., N.B, S. 59, 20 *
296
tot het ligchaam te bepalen; ik meen dat in hef algemeen dit te'zeer verzuimd wordt, want een groot hart duidt op eene krachtige. sterke bloed- beweging, terwijl bij een klein hart het bloed slechts langzaam door het ligehaam zal vloeijen, hetgeen gewis op vele levenseigenschappen van hét dier eenen grooten invloed moet uitoefenen. De vorm van het hart was breed en rond; ook bij ve« le Apen, den Loris en andere aanverwandte soor- ten noemt Cuvier het hart rond (&) ; hetzelve was echter breeder en korter, als ik in eenige aapsoort heb aangetroffen; in de holte der kamers was geen groot verschil, zoodat beide bijna eene gelijke hoeveelheid bloed schenen te kunnen bevatten. Cuvren zegt, dat in de meeste zoogdieren de holte der beide kamers gelijk is (4); het linker oor (aurtcula) was echter iets kleiner dan het regter; Cuvier stelt dit algemeen van de zoogdieren (c); Mreker voegt in zijne vertaling hier de aanmer- king bij, dat deze regel in eenige dieren eene uit- zondering lijdt, zoo als bij den Bever, waar het linker oor grooter is dan het, regter, hetgeen vol- gens Sanrasin weder door eene wijde holader zoude vergoed worden (d).
Volgens mijne waarnemingen heeft in dit opzigt eene bijzondere evenredigheid plaats tusschen de onderlinge grootte ‚van het linker en regter afrtum
mensne
(a) Cuvier, Znat. comp.,‚ Tom. IV. p. 196.
(5) Anat. comp., Tom, EV. p. 203.
(c) 1. c. pag. 199, 202.
(d) Cuvier, vergl. 4nat, von Mecken, IV Th. S;434
297
en wel bijzonder tusschen de aanhangende ooren van het hart. Uit mijne verzameling van harten, welke ik met wasch zeer voorzigtig heb opgevuld, blijkt, dat het linker arterieuse atrium en bij- zonder het oor zelve, naar evenredigheid tot het regter, het kleinst is bij den mensch; bij de Apen, als de Sümia Cynacephalus, Cercopithecus vul- garis, Semnopilhecus Entellus en andere is het regter oor nog wel grooter, maar het verschil is minder dan bij den mensch; nog meer nadert de grootte van beide tot elkanderen bij den Das, de Viverra Civelta, en vooral bij de Ruminantia 5 althans bij een ongeboren Kalf is het linker afrium even groot als het regter, zoo zijn ook beide atria en auriculae in het hart van een Varken, en van een Sus pecari nagenoeg van dezelfde grootte; hetzelfde heeft plaats in het hart van eenen Dol- phijn, Delphinus Delphis.
In een fraai opgespoten hart-van een Haan (Gallus Gallinaceus) is het linker atrium reeds grooter dan het regter, zoo dat in het algemeen, hoe lager men daalt, het linker atrium des te grooter wordt.
Opmerkelijk is het, dat deze verschillende ver- houding der afra ook in de vrucht wordt weder- gevonden , immersis in den vroegsten tijd het linker atrium grooter, tot later het regter tot eene gee lijke grootte aangroeit («), en in den mensch en
a) Barn, Zntwickelungsgeschichte, Ter Th. S. 13, 128. Varenrin, Mandbuch der Entwickelungs- gesch., S, 335,
268 haogere dieren eindelijk het linker overtreft,
Zeer merkwaardig is mij de oorsprong def vá- ten uit de dorta bij otizen Kwkang voorgekomen; hierin heerscht namelijk veel verscliil in verschil- leude dieren; Mrecker zegt, dat bij vele Apen drie takken uit den boog der 4orta ontspringen, even äls bij den mensch (a). Bij de Sfmia Cytoce- phalus, Cercopithecus en Semmop. Entellus vind ik integendeel slechts twee takken, waarvan de innomihata zich in drie stammen, te weten, de regter ondersleutelsbeen- en beide hoofdslagaders verdeelt; hetzelfde vind ík in het hart van éen Das, een Varken, een Sus pécari en eene Viverra Civella; zoo ook bij een Haan; bij den Dolphijn (Delphinus Delphis) vónd ik drië takken uit de Aorta ontspringen:
Bij onzen Stenops Kukáng heb ik de verdee- ling zeer ongewoon gevonden, vamelijk in twee Arteride anonymaê, welke ieder eene Arteria subclavia en carotis afgeven; welke vorming Cuvier beschrijft äls &igen aan den bruinvisch, Delphinus Phocaena, welke dus hierin van de Delphinus Delphis verschilt; Mercken noemt in eene aanmerking deze wijze van oorsprong te regt als de zeldzaamste én voegt hier nog als voor- beeld bij de Mus citellus (b). Later heeft Mec- ker dit ook nog bij de Vledermuizen, althans in den Wespertilio murinus aangetroffen, en voegt
(a) Meeren, System der vergl. Anatom, V.B, S.303. (B) 1e. 8. 96:
me amer
299
hierbij, dat dit ook somwijlen bij den Mol voor- komt (a).
Bijzonder verdienen echter de verdere verdee= ling en het beloop der vaten, vooral in de extre- miteiten onze aandacht; onderzoeken wij dezels ve eerst 22 de voorste slagaderen van den arm, Fig. IV.
De beide Arteriae sutbclaviae verdeelen zich zeer spoedig in eene vaatvlecht, welke uit zeer fijne parallele vaten bestaat, even gelijk dit vroe- ger door Carrisre (5) , en naderhand door den Hoogleeraar W. Vrorik (c) en Mecker (d) meer uitvoerig beschreven is; deze vaatvlecht wordt in den Bradypus tridactylus en didactylus, de Myrmecophaga en den Stenops gevonden , maar ontbreekt volgens Mecker, in het zoo na ver- wandte geslacht Zemur (e).
De vaatvlecht in onzen Stenops Kukang, wel- ke ik zeer gelukkig met kwikzilver had opgee vuld, begint reeds zeer hoog aan de azilla, loopt midden door den plexzus nervorum, welken hij doorboort, even als de enkele slagader bij de hoogere dieren en mensch, en begeeft zich ver- volgens aan de binnenzijde van den biceps naar be- neden Fig. IV, «,5, ce. Hier bedekt dezelve den
(a) Meeren, System der vergl. Anatomie ‚N.B. S. 302.
(6) Philos. Transactions, 1800, 1. P. p. 98.
(e) Disquis. anat. de pecul. arteriaor, extrem. Dispos., Amst. 1826.
(d) Meeken, Syst. der vergl. Anat., V.B. S. 339 sqq.
(e) Meekeren, 1. c. S, 343,
360
nervus medianus g,h, welke achter en onder den plexus doorloopende, zich naar den binnen condylus begeeft, en door eene opening van het os humert doordringende, zich verder naar on- deren verliest, — De vaatvlecht zelve verdeelt zich aan het onderste einde van het os Aumerz in twee deelen 5, ec, waarvan het eene e‚ zich door de opg genoemde holte van het been met den zervus medianus h, begeeft; hetanderedeel 5, d, toopt meer langs den musculus biceps, over het os hu- mert, buiten het kanaal naar onderen, d; hier geven deze beiden vaten eenen ramus commund- cans, terwijl de stammen als arterta radtalis d, e, en arteria ulnaris c‚ f,‚ naar onderen loo- pen, om zich in de hand en spieren als twee af- gezonderde vaatstammen te verdeelen; de plexus zelve eindigt bij de bogt voor het wevrelk van den arm en in de holte, waardoor het vat zich door het os Aumeri begeeft ec, waar de menig. vuldige vaatjes zich weder in twee stammen, ar= tertia radialis en ulnaris, vereenigen ; de arteria radialis loopt lager met den zervus radialis naar beneden. i
Slagaderen der achterste extremiteiten.
De Aorta zelve loopt langs de ruggegraat op de gewone wijze, tot zij een weinig boven het os sacrum, op de hoogte van den vierden lenden- wervel in twee stammen verdeeld wordt. Uit den boog der verdeeling ontspringen vele takken, welke parallel zijn, en geenszins gekronkeld of
301
met zijtakken, maar ongeveer zoo als door den Hoogleeraar W. Vrouik is afgebeeld bij den Ze- mur tarsius (a); deze vaten vormen de vlecht van het heiligbeen (plexus sacralis) en verliezen zich langs het os coccygís.
De Arteriae dliacae loopen vervolgens onver= deeld naar onderen tot 35 lijn (ongeveer 8 Millim.) van den oorsprong uit de Aorta , waar zij in de vlecht voor de beenen overgaan; een weinig hoo- ger echter, voor de vorming der vlecht, ont» springen nog uit dezelve de Arteriae hypogas- fricae, welke aan iedere zijde eerst eene arteria umbilicalis afgeven, en nevens de vlecht onver- deeld langs loopen, om zich aan den rand van het kleine bekken naar binnen te begeven, waar dezelve zich in eenige parallele takken verdeelen, en in de aangrenzende deelen verliezen.
Een weinig lager, hoezeer nog boven den plexus, ontspringen uit den stam der Zliacae de boven buiks-slagaders, Arteriae epigastricae, echter hooger als dezelve in den mensch gewoonlijk ont- staan , welke slagaderen, na eenen boog gemaakt te hebben, zich onder de regte buikspieren naar boven of voorwaarts naar de borst en ribben be- geven , waar dezelve zich in verscheidene takjes verspreiden,
Na het afgeven van deze takken gaat iedere Arteria iliaca in eenen plezus over, welke uit zeer vele fijne vaten bestaat, die volkomen pa-
(a) Disquis, anat., Tab, 1. Fig. 4. bj
802
rallel zonder eenige onderlinge axnastomosis, zoo verre men door een vergrootglas ontdekken kon; zich naar onderen begeeft; deze vaatvlecht daalt vervolgens naar de knieholte onder de mus= culus sartorius door, waarop dezelve, na zich door de knieholte verlengd te hebben , weder te zamen smelt in stammen , welke als arteria tibiae dis en peronaea wijder naar den voet zich be- geven en in de omringende deelen verspreiden. In het begin dezer vaatvlecht ontspringt nog uit dezelve de arteria circumflexa ili, en in het verloop derzelve geeft de vlecht zelve nog eenige takjes aan de omringende spieren en andere dee- len.
Eene anastomosis, gelijk de Hoogleeraar Vro- rik beschrijft (a), tusschen. de artertae en ve- nae, en die misschien wegens de gemakkelijke vergissing bij eene opspuiting der vaten door kwik nog wel eenige bevestiging verdient, is mij ner- gens gebleken, In de aders zelve heb ik geene vlecht gezien, en in een voorwerp, waar alles door spiritus meer is zamengetrokken, en de in— jectie veel moeijelijker is, zijn de artertae van de werde ook veel bezwaarlijker te onderscheis den; in een recent voorwerp van den Bradypus tridactylus, aan mijnen vriend den Hoogleeraar N, G, pe Frememy behoorende, welke mij met zijne gewone bereidwilligheid toestond de vaten te onderzoeken, ontdekte ik, nadat dezelve zeer
(a) Lc. pag. 9. Tab. 1. Fig. &. a. a,
303
gelukkig door roode en blaauwe wasch waren opgevuld, niet alleen eene vaatvlecht der arte- Fien, maar ook der aderen, welke beide vlech- ten , hoezeer zonder eenige anastomosis, onder- ling vermengd waren; zoodat aderen en slag= âderen in dezelfde vlecht door elkanderen als ge- weven zijn, en door het verschil van blaauw en rood een zeer fraai praeparaat opleverden (a) : _ hierdoor is het mij miet onwaarschijnlijk, dat bij de Myrmecophaga iets dergelijks bestaat, hetwelk den Hoogleeraar Vrorik tot het denkbeeld eener anastomosis heeft gebragt, hoedanige anasto- mosis tusschen dergelijke groote stammen anders niet voorkofnt, en ook niet zeer waarschijnlijk is, Gelijk bekend is, komt deze vaatvlecht der extre- miteiten. vooral bij trage dieren voor, die in de boomen klimmen, bij Bradypus , Myrmecophaga, Tarsius enz. (6), waarom de meeste Schrijvers in de aanwezigheid dezer vaatvlecht de oorzaak der traagheid van bewegingen, welke aan deze dieren eigen is, toeschrijven. Daar deze dieren
(a) Zelfs zijn de arteriae tibiales anticae en posticae; en ook de radfalis en ulnaris, nadat dezelve uit den plezus weder als afgezonderde stammen voort- loopen, nog met een uiterst fraai net van venae omgeven; opmerkelijk is het dat deze aderen geene klapvliezen schijnen te bezitten, daar van uit de venae cavae de aderen van alle extremitei- ten tot aan de toppen der vingeren op de voor- treffelijkste wijze zijn opgevuld, zonder ergens eenigen hinderpaal te ontmoeten,
(b) Zie Vnorik Il, c. pag. 14.
304
met hunne extremiteiten of hunnen staart aan de boomen hangen, en deze houding zeer lang kun- nen voortzetten, waartoe dus eene aanhoudende sterke spierwerking gevorderd wordt, zoo meent de Hoogleeraar W. Vrorik, dat deze langdurige zamentrekking der spieren door den langzamen en gestadigen toevloed van het bloed zoude bevor- derd worden (a); deze meening komt mij echter minder waarschijnlijk voor, het bloed is niet de naaste oorzaak der spierwerking, want dan zou- den de spieren zoo lang moeten in werking blij- yen, als het bloed door dezelve stroomt, maar deze werking wordt, als bij alle willekeurige spie- ren, door den zenuwprikkel, ten gevolge van den invloed des-wils van het dier opgewekt en onder- houden. Ook de langzaamheid der beweging kan mijns inziens hieruit moeijelijk verklaard worden; deze beweging ìs niet altijd bij den Bradypus noch bij den Stenops tardigradus zoo langzaam, gelijk ik in de levende voorwerpen gelegenheid gehad, heb, waar te nemen; en indien oak deze bewe= ging langzamer was, dan is, gelijk Duets te regt aanmerkt, deze langzaamheid niet alleen in de extremiteiten aanwezig, maar in alle bewegingen
(a) Maee jam diuturna museulorum contractio maxime dicta vasorum divisione promoveri videlur. Ete- nim si ab una parte eo impediatur, quominus sanguis magno impetu in musculos ruat, ilosque ad subitam contractionem urgeat, ab altera ettam efficitur, ut hie vi magis lenta ct persistente in haec organa agat, üllasque potius ad diuturnam contractionem cieat.
305
tin het ligchaam (a). Eenige spieren , bij vaors beeld die der ademhaling, de buikspieren en an- dere, bewegen zich bijna altoos langzaam; liever zoude ik de snelheid der spierbeweging, altans voor een gedeelte, afleiden van de hoeveelheid van zenuwdraden en hierna geëvenredigde sterke- re prikkeling, welke eene spier ontvangt ; zoo overtreffen in dit opzigt de oogspieren in snelheid van werking en hoeveelheid zenuwdraden alle ans deren ; zoo ontvangen naar evenredigheid de spie- ren van den arm en vooral van den voorarm meer zenuwen dan de spieren der dij en van het scheenbeen.
Wel blijkt uit deze beschrijving der vaatvlecht bij den Stenops Kukang, dat alleen de spieren der extremiteiten hare vaten uit de vlecht ont- vangen; immers ontspringen de Arteriae epi- gastricae en hypogastricae nog boven de vlecht; waardoor de oorsprong derzelve hier dan ook veel hooger is, dan bij den mensch, doch dit is in andere aanverwandte dieren geenszins het ge- val; zoo ontspringt bij den Stenops gracilis de vlecht hoog in den buik (5), en de plexus sacra- Us schijnt, bij afwezigheid van den stáart noch in onze species noch in den Stenops gracilis met de spierbeweging in verband gebragt te kunnen wors den.
Waarschijnlijker komt mij dus het andere door ' td
(a) Traité de Phystol. comparée, Par. 1838. Tom. 11.
pag- 500. (4) Vrorik 1 c, Tab. II.
306
den Hoogleeraar Vrorik geopperde gevoelen voor, naníelijk, dat deze vaatvlecht de zamendrukking der vaten zoude verhinderen, welke bij het klim- men en omvatten der takken ligt zoude kunnen ontstaan (a)
Dit gevoelen schijnt mij vooral bevestigd te worden door het kanaal, hetgeen in het opper- armbeen aanwezig is, en waardoor een gedeelte van de vlecht zich begeeft. (Fig. IV, ec.) Het is bekend dat dit kanaal in vele dieren aanwezig is, waarvan vooral Tiepemaon in verschillende Apen (5) en Home , in den Leeuw (ce) eene beschrijving ge- geven heeft, hetwelk naderhand door Mrarer (d) in de Myrmecophaga en door Barr (e) in de Kat is bevestigd geworden. Later heeft Mecker nog vele dieren opgeteld, waar dit kanaal! aanwe- zig is, zoodat het slechts, behalve bij den mensch en eenige apen, bij die dieren, welke eenen on- volkomen ontwikkelden voorarm bezilten, ZoU- de ontbreken, waarom dit kanaal vooral tot be= scherming der zenuwen en vaten zoude dienen tegen drukking bij het grijpen, graven , zwem- men of klimmen (f). Bijzonder verdient het op- merking, dat Trepemaxn eene verbinding der 4r-
(a) L. c. pag. 14.
(5) Mreken , Arch., IV B. S. 54& sqq. V B. S. 348.
(ce) Zeetures on comparative Anatomy, pag, 76.
(d) Arch., V B. S. 18.
(e) Meeken, Arch., V B. S. 312.
(/) Meeren, vergl. Anat., IL B. 2 Abth, S, 362. en VB. S, 314,
507
feria radialis en ulnaris vond bij de’ Stmia capucina onder dit kanaal, waardoor dus, in- dien bij het klimmen de Arteria radialis gedrukt wordt, aan hare verdere takken door de verbindings- tak uit de ellepijpslagader het bloed wordt toe- gevoerd (a); dit zelfde heeft echter ook plaats bij onzen Kukang (Fig. IV. d). Merkwaardig is echter dat bij de Myrmecophaga alleen de zer- vus medianus door dit kanaal zich begeeft en geenszins de slagaderen (5); bij den Stenops grar eilis schijnt de geheele vlecht door het kanaal zich te begeven (ec), zoodat hierin onze Stenops Kukang het midden houdt.
Ik betwijfel echter, of deze vaatvlecht alleen moet dienen om de slagaderen voor drukking te beveiligen; er zijn, gelijk Barvu opmerkt, zeer vele dieren, welke klimmen, en ‘bij welke deze vaatvlechten ontbreken (d). Indien men echter acht geeft op de levenswijze van den Brady- pus, dan ziet men, dat dit dier niet zoo zeer op de takken staat, maar aan dezelve hangt, en wel gedurende eene langen tijd, zoowel aan de voorpooten, als zeer dikwijls aan de achterpoo- ten, wanneer ik hem gewoonlijk met vrij nedere hangenden kop zag eten. Nu is het bekend, dat, indien men lang de hand in de hoogte rigt,
(a) Meeren, Arch, IV B. S. 548, Tab. I. fig. 2,
(4) Vrorik 1. e. pag. 6. Tab. 1. Fig. 2, Meeken, vergl. Anat,, VB. 5. 314.
(ce) Vuorik Lc. pag. 8. Fig. 2.
(4) De retebus mirabilibus, pag. 20,
308 door de werking der zwaarte het bloed uit dt vingers vloeit, en deze bleek en eindelijk eenigzins ongevoelig worden; de zwaarte werkt dan op de geheele bloedkolom, die in de artertae en ve= nae bevat is; deze uitwerking schijnt mij echtet verhinderd te worden door de verdeeling van den stam in een groot getal fijne takken, door wier vereenigde en dus zoo veel versterkte zamentrek= king en drukking op de fijnere bloedkolommen;, de zwaartekracht geheel vernietigd wordt, zoo- dat hierdoor verlinderd wordt, dat gedurende het hangen, het bloed uit de extremiteiten tê veel terug gehouden en minder ‘wordt toeges voerd ; waardoor doofheid en krachteloosheid zoude Ontstaan, en dus het dier gevaar loopen van de takken te vallen, -Dit schijnt ook bij de Myrmecophaga het geval te zijn, wier klaauwen meer geschikt tot hangen zijn, dan tot loopen; terwijl bij den Stenops de nagel aan de achterste extremiteiten misschien hetzelfde doel heeft; zoó als. ook Vosmaer bevestigt, dat zijn Luijaard (Stenops tardigradus) nederhangende at en ook slapende hing, zoodat zijn geliefste stand was zich ergens aan vast te houden of te hangen («). Immers blijkt uit den hoogen oorsprong der vlecht bij den Stenops gracilis, die in den buik reeds onder de nieren ontspringt (5), dat de zoo hooge Oorsprong derzelve wel niet dienen kan om de
mem mmm
(a) Vosmarr, over den vijfving. Luijaard , pagà 17 sq. (B) Vrorik l, c. Tab. II.
309
vaten in den buik voor drukking te beschermen. En in zoo verre kan ik het boven geopperd ge- voelen van den Hoogleeraar Varorik toestem= men, dat de lang aanhoudende zamentrekking dezer spieren door de vaatvlecht bevorderd wordt, doch niet, omdat zij door eenen meer gelijken stroom van bloed tot langduriger zamentrekkin= gen worden aangezet, maar alleen omdat zij ge= durende deze langdurige zamentrekking onder het hangen niet van bloed beroofd worden, en dus op eene meer indirecte wijze, Men zoude echter hier tegen de aanwezigheid van den plexus sacralis bij den Stenops kunnen aanvoeren, die geen’ staart heeft, en waar dus noch het eene, noch het an- dere doel duidelijk is; ik geloof echter te moeten aannemen, dat de plezxus sacralis een vereischte is, waar een plezus in de achterste extremitei- ten aanwezig is; immers zoude het bloed gemak- kelijker stroomen in eene wijdere arteria sacrae lis dan in den zoo fijn verdeelden plezus der ex- tremiteiten, waardoor dus ligt een ongelijke toe- vloed van bloed konde ontstaan, en te veel con- gestie naar de geslachtsdeelen worden te weeg gebragt. Nu vindt echter de aandrang van het bloed gelijken tegenstand in den plexus sacralis en femoralis, en wordt dus overal gelijkmatig verspreid,
Deze plezus sacralis schijnt dan ook overal aanwezig , waar een plezus in de achterste ex- tremiteiten voorkomt, zoo als bij den Bradypus, de Myrmecophaga, den Tarstus en Stenops graci-
KAT. TijpscuR. D, VIII, St. 4. 21
310
lis (a). Van het nut der overige plezus, welke in visschen, vooral den TAynnus en andere, in vogelen, in Cefacea en, als zoogenoemd Rete mirabile, in verschillende zoogdieren voorkomen, zal ik niet spreken, hetwelk mij te verre zoude leiden; men vindt het voornaamste hierover bij= eenverzameld in de Dissertatie van A, Barra (6)s
Longen.
De longen zijn in verschillende kwabben ver= deeld en wel aan de regterzijde in vier, aan de linkerzijde in drie kwabben; opmerkelijk is het dat Mercken bij de Zemur Macaco, Mongoz en albifrons regts vier, links twee kwabben aans geeft, zoo ook bij den Stenops gracilis (ec), ter= wijl de Tarstus volgens Cuvier regts vier, links drie kwabben bezit (d), die hierdoor met onzen Ste- nops Kukang overeenstemt. Volgens Trepemanr bezitten slechts die zoogdieren vier kwabben in de regter en drie in de linker long, welke zich door snelle bewegingen, bijzonder in de streek van den tug onderscheiden, zoo alsde Apen, Makis, roof= én knaagdieren (e); ofschoon nu de bewegingen bij
(a) Zie Vrorik 1. c. Tab, 1. Fig. 1, 3, 4. Tab. IL
(6) A. Barrr, de Retibus mirabilibus, Berol. 1837, cum tabula aenea.
(c) Mercken, vergl. Anat., VI B. pag. 422.
(d) Cuvren , vergl. Anat., uebersetzt von Mec= Keu, IV Th. S. 182. Cf. drat, comp.,‚ 2e éd, Tom. VIL. pag. 157.
(e) TrEDEMANN, Zoologie, 1 Th. S, 270,
31
onzen Kukang minder snel zijn, zoo vordert ectie ter de verschillende. houding van den tronk nu eens uitgerekt, vooral achterover hangende, dan weder voorover gebogen zittende, eene groote bewegelijkheid in de ruggegraat en borst, waar- door het gevoelen van Tiepemann ook hier nog bevestigd schijnt te worden,
De longcellen zijn naar evenredigheid vrij groot; hier en daar waren echter eenige blaas- achtige verwijdingen op de oppervlakte als een soort van emphyseem; hetzelfde vond Mecker bij eenen Bradypus didactylus, doch twijfelt of de- zelve niet toevallig door den dood ontstaan zijn (a); ook in mijn exemplaar van den Kukang schijnen dezelve mij niet natuurlijk; echter zijn de cellen ook in de Myrmecophaga grooter, zoodat Mrcker hier zelfs eene gelijkheid met Amphibia meende te ontdekken (5), hetgeen nogtans voor den Ku kang van geene toepassing kan zijn, waar de lon- gencellen weinig grooter dan bij den mensch zijn,
De luchtpijp is zamengesteld uit kraakbeenige rin- gen , welke nagenoeg cirkelrond zijn. Volgens Mec= KEL zijn dezelve bij den Zemur Mongoz, rufus, albifrons en Macaco volkomen, bij den Stenops gracilis in het achterste vierendeel afgebroken (c). Volgens Duvernor zijn dezelve bij den Zoris en den Jarsius onvolkomen en omvatten slechts
(a) Mreken, vergl. Anat., Ger Th. S. 399. (4) Mreker, Arch. Vter B. S, 61, Wergl. dnat., Ger Th. S. 400. (ce) Vergl. Anat. Ger Th. S, 421. 21
312
3 van het kanaal (a). Misschien moet echter de geringe tusschenruimte der ringen van achteren bij onzen Kukang aan de verkorting van het vliezige gedeelte in den spiritus toegeschreven wor- den, zoo als ook Duverxor opmerkte bij Hapale midas (b) , zoodat ik hieromtrent niets zekers durf vaststellen. Daar echter naar de meerdere of min- dere volkomenheid dezer kraakbeenige ringen eene mindere of meerdere bewegelijkheid ontstaat, waar- door de luchtpijp zich meer of min kan vernaau- wen , hetgeen onbetwistbaar eenen grooten invloed op het geluid heeft, zoo als ook de Brulaap (Alouatte) slechts halve ringen heeft (c), zoo zoude men hieruit kunnen besluiten, dat de Kue kang slechts eene geringe modulatie van toonen kan voortbrengen.
De rima glottidis is zeer wijd en ver vaneen geopend, zoo als ook Mercken van den Zemur en Stenops opgeeft (d). De epiglottis is aan de- spits uitgehold , zoodat dezelve bijna tweelobbig kan genoemd worden; volgens Mercken komt dit bij de vierhandigen nimmer voor (e), waarin dus onze Kukang eene uitzondering zoude maken,
mms
(a) Cuvrer, 2e éd, Tom. VIL. pag. 51. (5) Le. pag. 50.
(c) Cuvrer, Ze éd. Tom. VII. pag. 50.
(d) Mercken, verg!. dnat. Ger B, S. 543 sq. (e) Mecken, 1, c, S. 543.
813
Organen van Spijsvertering.
Gelijk dit dier in vele opzigten zeer merkwaar= dig is, zoo bieden vooral de spijsverterings-werk- tuigen vele opmerkelijke verscheidenheden aan, welke men zeldzaam of niet bij andere zoogdie- ren aantreft.
De tong is vrij groot, nagenoeg een rijnlandschen duim lang (27 Mill), breed, met verschillende kleinere conische tepels, en van achteren met drie kelkvormige tepels bezet, welke zich door meer- dere grootte onderscheiden; zij schijnt niet zeer bewegelijk, in tegenstelling der overige Makts (a), daar haar vrij einde zeer kort is; ook Trrnemann beschrijft de tepels op de tong bij den Stenops gracilis, welke met die van den Kwkang schijnen overeen te komen. Hetgeen hij echter van eene soort van tweede tong, onder de andere gelegen, opmerkt, die met deeerste door eenen bijzonderen tongriem verbonden is (B), is bij onzen Kukang niet aanwezig; ook Mecker beschrijft deze zon- derlinge inrigting, en zegt dat dezelve bij Zemur en Stenops aanwezig is (c). Bij den Kwkang zijn in het midden onder de tong de musculi genio- glossi ingehecht, zonder eenig spoor van eene der gelijke inrigting. Overigens ontbreekt hier, gelijk ook bij de overige Makis (d), eene uvula,
(a) Mreker, versl. Anat., her B. S. 720,
(4) TreprMANN in Meeker’s Archiv 1819, 5. 352, (ec) Mreken, wergl. Anat. her B. S, 720,
(4) Mecker |, c. S, 714,
314
De slokdarm loopt op de gewone wijze door de borst, om, na het middelrif doorboord te heb- ben, in de maag over te gaan; zijne lengte be- draagt bijna 6 centimeters. De rokken der maag, zoo wel als der overige ingewanden zijn dun. De eurdia, zie Fig. V. 5. e. d., is buitengewoon groot, daar de oesophagus a. zich nabij aan den pylorus inplant, ‘waardoor dus de kleine bogt a. g. zeer klein, de groote integendeel d. e. f. zeer grootis, zoodat de cardia het grootste gedeel. te der maag uitmáakt, eene vorming aan de Ma« kts in het algemeen, en bijzonder, volgens Mercken aan den Zemuren Stenops eigen, zoodat de oeso- phagus bij den Stenops in het midden der kléine bogt, bij den Zemur op het 2 gedeelte derzelve zich zoude inplanten (a); hoezeer ook onze Ku- Kang tot het geslacht Stenops behoort, komt ech- ter de maag hierin met het maaksel der Zemures overeen, Het is bekend, dat de cardta bij plant- etende dieren veel grooter is, en als het ware eenen overgang maakt tot de meer zamengestelde magen, bij voorbeeld bij Bradypus en Stmia En- tellus. Ik vond in het rectum van den Kukang, een zaadje van eene mij onbekende plant; de Stenops tardigradus van Vosmarm, at zoo wel dieren, vogels, insekten, als vruchten (5) ; mis- schien zal de leefvrijze van den Kwkang hiervan niet aanmerkelijk verschillen, hoezeer ik, om het na- der te beschrijven maaksel der ingewanden zou-
(a) Meeren, wergl. Anat. l. c. S, 727. (6) Beschrijving van den vijfving. Luijaard, bl. 13 verv.
315
de vermoeden, dat dit dier meer hard of taai plantenvoedsel geniet. De overgang van den pylorus is niet aan het regtereinde, maar meer naar bo- ven Fig. V. g., zoodat de maag regts in eenen kleinen blinden zak f, schijnt te eindigen ; hier is het duodenum vrij naauw, doch verwijdt zich, in het intestinum jejunum overgaande, zeer aanmer- kelijk A. £., zoodat hetzelve zelfs de zntestina crassa in wijdte overtreft; deze ingewanden zijn echter zeer onregelmatig; spoedig immers volgt hierop eene geringe vernaauwing, Fig. V. A. , wvaarna zij zich eenigzins, hoezeer in mindere mate, verwijden; hierop vernaauwt zich het in- gewand weder, Fig. VL. a. en wordt gedurig, maar onregelmatig, enger, zoo echter, dat eeni- ge plaatsen om hare bijzondere vernaauwing zeer merkwaardig zijn; de eerste vernaauwing, Fig, VL 6. isde aanzienlijkste en langste, en hier isde doormeter van het ingewand, die op de wijdste plaatsen, Fig. V. 4. é, 13 millimeters bedroeg, tot ruim eenen millimeter ingekrompen; hierop verwijdt zich het ingewand op nieuw tot ruim 6 millimeters bij c‚, waarop na, op ongeveer 6 cen- timeters afstand van de vorige vernaauwing, eene tweede inkrimping d. ontstaat, welke, hoezeer niet volkomen zoo sterk als de vorige, en korter dan deze, echter de doormeter van het ingewand tot 15 à 2 millimeters verkleint; ongeveer 3 cen- timeters lager, nadat het ingewand op nieuw zich eenigzins, hoezeer minder sterk, tot 5 millimeters heeft uitgezet bij e., volgt eene derde, hoezeer iels minder sterke vernaauwing f., waardoor het-
316
‘zelve tot 2 millimeters inkrimpt , en na een paar kleine verwijdingen tot denzelfden doormeter nage- noeg terug keert, om zich, op ongeveer 2t centi- meter afstand der vorige vernaauwing , in de dikke darmen in te planten bij z.
In deze vernaauwingen heeft het ingewand eenen geringere doormeter dan de oesophagus. Deze vernaauwingen, vergeleken met de aanzienlijke wijdte van het bovenst gedeelte of het jejunum bij A, 2, zouden bijna het vermoeden van eene ziekelijke aandoening doen ontstaan, daar ook bij den mensch gewoonlijk in het bovenste gedeelte der dunne ingewanden verwijdingen plaats heb- ben, als het lager gedeelte bij het co/on vernaauwd is; echter zijn de rokken der ingewanden in dit dier zoo gelijkmatig’ dun, dat zij zeer doorschij- nend waren, welke dunheid en doorschijnendheid op de vernaauwde plaatsen geenszins geringer wa- ren, dan op de wijdste gedeelten, zoodat ik hier niet alleen geene zamensnoering of inkrimping kon bemerken , maar de vernaauwde gedeelten konden ook, zonder het ingewand te scheuren, niet ver- wijd worden, zoodat het schijnt, dat dezelve tot den natuurlijken staat in dit dier behooren ; hoezeer “mischien het langdurig verblijf in spiritus dezelve iels moge vermeerderd hebben, zoo moet dit dan toch op alle deelen wel gelijkmatig gewerkt heb- ben. Ook zijn deze vernaauwingen niet zonder voorbeeld, daar Cuvier hetzelfde van den Zoris opmerkt, waar ook de dunne ingewanden op „vele plaatsen vernaauwd zijn en zich weder ver- wijden, en saar de dikke ingewanden de wijdste
317
gedeelten der dunne in doormeter niet overtref- fen (a).
De dikke ingewanden zijn op eene eigene wijze omgebogen, zoodat dezelve vijf ombogten vor- men (Fig. VIL f, 5, g,e,.; zie ook Fig VI), welke door een dun mesentertum verbonden wor- den, waardoor het gansche color zich in de regter- zijde van den buik bevindt; hetzelve loopt naar bo- ven in eenen vrij Jangen blinden darm (coecum) uit, waaraan eenige’ overlangsche banden zigtbaar zijn, Fig. VL. ce, g. Fig, VIL d,e. Dit coecum is echter hoogst merkwaardig, daar zich aan het einde een volkomene, vrij lange processus vermi= formis bevindt, Fig. VI. 2, A, Fig. VIT. d, e. Dit is des te opmerkelijker, daar deze processus zoo zeldzaam in het dierenrijk wordt aangetrof- fen, zoodat, volgens de uitspraak van Cuvren, deze processus slechts in den mensch, den Ou- rang Outan, Gebbon en Phascolomys aan het coecum gevonden wordt, en er bij de Pehidna alleen een processus vermiformis zonder coecum aanwezig is (6), zoodat dus de Kukang als vijfde species, waar een processus vermiformis te gelijk met een coecum voorkomt, daar bij moet geteld worden. Het coecum is nagenoeg 2! centimeter (ongeveer een’ rijnlandschen duim) lang, terwijl de processus vermiformis, welke in het midden
(a) Cuvren, le éd. p. 481, 2e éd. Tom, IV. 2 part. pag. 231.
(4) Cuvren, Ze édit, IV, Tom. 2 part, pag. 214, 220, 241,
8318
amgebogen is, de aaxzienlijke lengte van het cage eum genoegzaam evenaart, en met een eigen me- senterium, Fig. VL. A, bevestigd is.
Deze aanwezigheid van een processus vermi- formis bij den Stenops Kukang is des te merk- waardiger , doordien dezelve bij de aanverwandte soorten niet schijnt gevonden te worden. Althans schrijft mij de Hoogleeraar W. Vrorik de ingewan= den vanden Zemur (Stenops) gracilis te hebben nagezien, en kier geenen processus vermiformis aan het colon gevonden te hebben. Evenmin maakt Kovrr hiervan eenige melding (a), Vooral van belang zal het zijn hiermede. de ingewanden van den Stenops tardigradus te vergelijken, waar- van ik nergens eene ontleding heb kunnen vin- den, en waarvan wij ter eeniger lijd eene be- schrijving van den Hoogleeraar W. Vrouik dur- ven hopen , daar dit dier zich in den zoölogischen tuin te Amsterdam levend bevindt,
Het colon en coeeum zijn overigens even als de dunne ingewanden, van eene ongelijke „wijdte; het coecum bedroeg in doormeter eenen centime- ter, het colon 8 millimeters, terwijl hel op an- dere plaatsen naauwelijk 3 à 4 millimeters in doormeter halen kan, zie Fig. VI. Het zufesfi- mum rectum, Fig. VL. n, evenaart de wijdte van den oesophagus of van hel infestinum tenue, kort voor zijne intrede in het co/ox ; hetzelve is schuins hierin geplant, en loopt over de kronkels heen,
(a) Dr. vaN Masseur und Keur, Beiträge zur versl, „nat., 2e Abth. S. 38.
319
Fig, VL. f, g. Eigenlijke dwarsche insnoeringen zijn in het coZon niet aanwezig, en de rokken van hetzelve waren naauwelijks dikker dan van de dunne darmen; zij waren met bruine faeces op- gevuld, en in het zxfestinum rectum bevond zich een klein zwart onbekend zaadje.
Eene aanzienlijke lengte van het coecum is ove= rigens aan de overige ZLemures en Makis eigen, vaar hetzelve langer is dan bij de Apen (a); en in het algemeen is het coecum vooral bij plantëten- de dieren en zelfs bij omnivoren aanmerkelijk (5).
De lengte echter van het geheele ingewand is bij den Kukang kort; het geheele dier was van de punt vanden bek tot aan den anus juist een halven Rijnlandsche voet of 157 millimeters lang ; de lengte van het gansche darmkanaal, van de punt der tong tot aan den anus bedroeg 13 Rijnlandsche voet of nagenoeg 55 centimeters, zoodat het ge- heele ingewand juist drie en een half maal de lengte van het ligchaam bedroeg, waardoor in dit opzigt de Kukang met de vleesvretende dieren overeenkomt, ofschoon hij ook plantenvoedsel gebruikt. Cuvrern merkt te regt aan, dat het ge- mis van de lengte der ingewanden bij vele dieren door deklapvliezen, die den doorgang der spijzen vertragen, als ook door de vernaauwingen ver- goed wordt (e). Dit zoude dus zeer door de inge- Wanden van den Kukang bevestigd svorden, daar
(a) Cuvren, 1, ce. Tom. IV. part. 2. pag. 230, (6) Covren, Le. pag. 217. (ce) Cuvsen, 1, c. pag. 171,
320
de vernaauwingen hier zeer aanmerkelijk zijn, waarvan zich dan ongezocht het nut laat verkla- ren. Hiermede in overeenstemming is dan de groote cardia der maag, waarin de voedsels lan- ger vertoeven, en vooral de aanzienlijke lengte van het coecum, waarin de spijzen eene soort van tweede digestie ondergaan, welke hier nog volkomener is, daar door het aanwezen van eenen processus vermiformis aan het coecum als se- cundair digestie-orgaan eene groote glandula simplex wordt toegevoegd, die men zeer geschikt met het pancreas vergelijken kan, om door hare afscheiding de voedingstoffen, die nog niet ver- teerd zijn, op te lossen en verder te verteren.
Overigens komt deze kortheid van het ingewand bij den Kukang overeen met die bij de overige Zemures en soorten van Stenops. Bij den Ste- nops gracilis vond Mecger dezelve als 4: 1, Dausexton als 3,5: 1, hetgeen gelijk is aan on- zen Kukang, waar wij dezelve tot het ligchaam eveneens gevonden hebben als 3,5: 1.
Eindelijk merkt Cuvier aan, dat het gebrek aan lengte door de wijdte gewoonlijk wordt vergoed , en dat, indien door de wijdte de kortheid niet vergoed wordt, of een omgekeerde evenredigheid plaats vindt, de levenswijze van het dier anders is (a), Om deze vergelijking wel te kunnen sta- ven, is het noodig eerst de verschillende deelen
(a) Cuvrer, uebers. von Mecken, UI Th. S. 465, 2 Ed, Tom. IV. Part. 2. p. 209.
321
der ingewanden te bepalen, waarvan de lengte de volgende is:
Tong. 'e … « ter. 26 Mill, Slokdarm . . « . 57 « Kleine bogt der maag 13 « Dunne darmen …. . 233 « Bieoiin 2° vs Inbound Colon van de inser=
tie van het zrnfest.
tenue lot aan den
anus) Tee 015 140
550 Millimeters.
Daar echter de wijdte van het darmkanaal zeer verschillend is, is hier geene juiste bepaling mo- gelijk; de wijdste plaats der dunne ingewanden bedraagt ruim 13 Millimeters, de maauwste ruim 1 Mill., en zoo komt als middelevenredigheid on- geveer 7 Mill. , hetwelk dus in evenredigheid der lengte zoude staan, als 7:258 —= 1:4l. Bij den Stenops gracilis, waar eveneens de lengte der ingewanden tot die van het ligchaam is als 3,5: 1 of 4: 1, is echter de verhouding van den doorme- ter tot de lengte der dunne ingewanden zeer ver- schillende, daar dezelve volgens Covrer staat als 6:450 (a) = 1:75; waaruit dus blijkt dat de zoo groote kortheid der ingewanden bij den Ku.
a
(a) Cuvier, Ze éd, Tom. IV. Part. 2. pag. 184.
322;
kang eenigzins door de gemiddelde meerdere wijda te vergoed wordt.
Dit valt echter nog meer in het oog, wanneer men volgens Cuvier den omtrek met de lengte vergelijkt, wanneer dezelve bij den Kukang na= genoeg is als 22 : 288 — 1:13; welke propor- tie bij geene der dieren, door Govier vaargeno= men, voorkomt («), zoodat naar evenredigheid de Kukang de kortste en te gelijk de wijdste in- gewanden, niettegenstaande de vernaauwingen , welke in dezelve gevonden worden, schijnt te bezitten; immers bij den Leeuw is deze evenre- digheid als 1:80, bij den Wolf als 1:65; bij den Os integendeel, wiens ingewanden buitengemeen lang zijn als 1:271 , terwijl bij den Afrikaanschen Olifant, wiens ingewanden korter zijn, weder eene aanzienlijke wijdte plaats heeft, zoodat, volgens de opgave van Cuvier, hier naar evenredigheid de wijdste ingewanden gevonden worden, name- lijk als 1:18 (5), welke echter in dit opzigt nog door onzen Kukang worden overtroffen; het con don en coecum is echter weder zoo veel langer, daar hierin de Kukang alleen door den Stenops gracilis schijnt overtroffen te worden, bij welken , volgens Mercken, het colon met het coecum is tot hetingewand als 1: 1,6, bij den Kukang als 1 :2,
Uit deze kortheid van het ingewand moet men tot eene minder uitgebreide verdeeling der Arterta meseraica besluiten en dus ook tot eenen geringeren
(a) Cuvrer 1, ce. pag. 209 sqq. (5) Cuvrer Ì. c. pag. 212,
323
omvang der Vena portarum , hetwelk weder eene kleinere lever moet ten gevolge hebben, welke dan ook, gelijk wij zullen zien, niet groot is volgens dezelfde evenredigheid is dan ook de le- ver bij de Aerbivora, waar de ingewanden zoo lang zijn, grooter, bijde Carnivora kleiner (a) , hoezeer misschien de snellere omloop van het bloed in de ingewanden, welke door eene gerine gere verspreiding der takken van de Arferia meseraica moet worden veroorzaakt, eenigzins de kleinheid van omvang van het sysfema por+ tarum kan vergoeden,
Wat de inwendige oppervlakte der ingewan= den betreft, zoo hebben wij reeds boven ge- zien , ‚dat derzelver rokken buitengemeen dun zijn3 met het bloote oog scheen de inwendige rok ta- melijk effen , door hulp van het mikroskoop bleek, dat de inwendige rok der maag vol kleine kronke- lende plooijen was, hoedanige op eene grootere schaal eene menschenmaag van binnen vertoont, die in spiritus is bewaard geworden, en welke dan het gevolg zijn der zamentrekking van den spierrok , welken de slappere membrana mucosa minder volgen kan, die hierdoor in plooijen ge= kronkeld wordt. In de holte der ingewanden waren zeer vele, doch kleine halfmaansvormige
(a) TreprmanN, Zoologie, Tom. 1. S. 260. Hier door verklaart zich ook, waarom bij de tamme Kat, waar volgens Tirprmann l.c. p. 243. de ingewanden langer zijn dan bij de wilde, tevens ook de lever grooter is,
324
klapvliezen (valvulae semilunares), welke zich echter weinig diep uitstrekten ; misschien waren dezelve door het lang verblijf in spiritus eenigzins zamengekrompen; volgens MreckerL zouden deze valvulae semilunares alleen aan den mensch ei- gen zijn (a). Het @nfestinum rectum bezit ver- schillende plooijen , welke volgens de lengte pa- rallel naar beneden loopen.
Het Mesentertum was buitengemeen dun, zon- der eenig spoor van glandulae Iymphaticae; onder eene sterke vergrooting (ongeveer 300 maal) bleek , dat behalve de grootere vaten, zich eene menigte uiterst kleine haarvaten door het mesenterium verspreidden, niet ongelijk aan die- gene, welke in de Dissertatie van Dr. Koker uit een Konijn onder mijne leiding beschreven en af- gebeeld zijn (5). Tevens vertoonden zich onder het Mikroskoop in het Mesenterium vele kleine vetbolletjes ,‚ waarschijnlijk door spiritus uit het weefsel afgescheiden.
Opmerkelijk is vooral ook de gedaante en zit- plaats der milt; deze is zeer klein, lang en naauw aan de groote bogt der maag aangehecht, zie Fig. V. ec, d, welke plaatsing om de groote bogt der maag bij de Zemures algemeen schijnt (c), zoodat dezelve bijna onmiddellijk aan de wanden
(ae) Mreker , verel. Anat., IV Th. S. 509.
(6) J. Koken, Spec. Anat. Phys. de subtiliori mem- bran. serosarum fabrica, Traj. ad Rhen, 1828. Fig. &. pag. 59.
(ce) Cuvier, 2e éd. Tom. IV. Part. 2. pag. 618.
325
der maag verbonden scheen, en door trekking naauwelijks een zeer klein omentum gastro-liena- le zigtbaar werd; hieraan evenredig is het ove- rige omentum, Fig. V. e, hetwelk zoo buitenge- meen kort is, dat hetzelve den naam van omen- tum geenszins verdient, welk gemis van omen- tum de oorzaak is van de bijzondere plaatsing der milt onmiddellijk tegen de wanden der maag. Cuvier zegt, dat het net (grand épiploon) aan alle mammalia eigen is (a) , waarvan dus weder de Kukang eene uitzondering maakt, die hier- door meer tot de vogels en lagere klassen der diee ren nadert, waar het net ontbreekt, De milt zel- ve d, e, was niet alleen zeer klein en langwer= pig, maar scheen ook eenigzins los door het peritonaeum omgeven te zijn, zoodat hare op- pervlakte zich rimpelig vertoonde, hetgeen mis- schien voor een gedeelte aan de zamentrekking in spiritus zijne oorzaak te danken heeft; gesteld echter ook, dat dezelve bij het leven iets grooter zij, zoo blijft dan nog de milt bij den Kukang ongewoon klein. ‘
De lever is niet zeer groot, van boven stomp, rond, van onderen zeer hol, van voren door twee insnijdingen verdeeld, zoodat dezelve drie kwabben vormt. Aan de onderste oppervlakte, eenigzins regts, is de lobulus Spigeli langer dan gewoonlijk; hierbij is een kleine lobulus quar dratus ; de galblaas is aan de regterzijde in eene
(a) Cuvren, Ze éd, Tom.IV. Part, 2. p. 626. Nar. Tijnscua. D. VLIL. St, 4. 22
326
longitudinale groef bevat en tusschen de Zob? in= gesloten, zoo echter, dat de bodem der galblaas de lever zelve doorboort, en zijn uiterst einde weder op de bovenste voorste oppervlakte zigt= baar wordt. Heteene gedeelte der galblaas is dus geheel door leverzelfstandigheid omgeven, waare aan dezelve door celweefsel verbonden was, ove= rigens was dezelve vrij groot. Deze doorboring der lever door de galblaas komt meer voor, zoo ook bij den Stenops gracilis (a), waar echter de lever in meer kwabben verdeeld is. Het schijnt eenigzins moeijelijk te verklaren, hoe de galblaas aan haren bodem geheel in de leversubstantie in= gesloten, en hieraan vastgehecht, zich genoeg- zaam kan te zamentrekken tot uitstorting der gal. Terwijl dit de te groote uitzetting der gal- blaas verhindert, moet het tevens waarschijnlijk eene langzamere uilstorting van gal ten gevolge hebben, welke zich slechts bij kleine gedeelten en niet in eene groote hoeveelheid schijnt te kun= nen ontlasten; daarenboven kan in dit geval de galblaas, welke gedurende het vasten gevuld wordt, zich minder sterk uitzetten, daar dit eene drukking op de omringende lever moet veroorza- ken, en eene langzame ontlasting der gal ook in den nuchteren staat moet ten gevolge hebben, waardoor dan de ingewanden geprikkeld en mis- schien honger moet worden opgewekt, hetwelk door de levenswijze van het dier, hetgeen zoo
(a) Cuvier, 2éd. le. pag. 4&l. Konrn, Beytrd- ge,2 Abth. S. 38.
327
veel tijd schijnt te slapen, misschien gevorderd wordt. Indien men echter kan aannemen, het. geen hoogst waarschijnlijk is, dat, gelijk Trepr- MANN wil (a), de grootte der galvaten en de hoe- veelheid der afgescheiden gal in evenredigheid is tot de grootte van het systema portarum, dan moet, volgens hetgeen wij boven, over de even- redigheid tusschen de lengte der ingewanden en de grootte der lever hebben aangemerkt, de gal hier in geene groote hoeveelheid worden afgeschei- den.
De nieren Fig. VIII. a zijn boonvormig, klein, in geene lobben of kwabben verdeeld , maar meer gelijkvormig; in de doorsnede is de corticale , klierachtige substantie naauwlijks vaa de inwene dige te onderscheiden , en het getal der papillae en pyramides Ferreinit zeer gering. De bijnieren zijn zeer klein, en boven aan de nieren vastge- hecht , echter zijn dezelve in de teekening weg- gelaten, om hierdoor de nier beter te kunnen aanwijzen. De wreteres zijn ongemeen dun en lang; de blaas integendeel, welke door kwikzile ver gevuld werd, spande zich tot eenen aanmer kelijken omvang uit, e‚, e, c‚ terwijl de urete= res schuins aan den achterwand der blaas zich bevinden ec, ec, De opening der urethra is on= der in de Vagina, waaruit eenige rimpels te voorschijn komen, d.
Hoogst zonderling is de opmerking van Trepe-
(a) Ueber die Verdauung, 2 B. S. 49. 22
328
MANN, welke bij den Stenops gracilis eene dub- belde blaas vond, in ieder van welke zich een ureter opende, en die zich onder eenen spitsen hoek in eene enkelvoudige urethra vereenig- de (a); het schijnt wel, dat dit een toevallige lusus naturae moet geweest zijn, daar Kunz slechts eene eenvoudige, zeer in de lengte uitge- rekte blaas bij dit dier beschrijft en afbeeldt (4).
Met de organa uropoëtica verbonden zijn de geslachtsorganen namelijk de wferus, fubae en ovaria, benevens de vagina.
De uterus zelve is bicornis, doch zoo verre verdeeld , dat men dezelve bijna voor dubbeld “ zoude kunnen houden, Fig. VIII f, #, waardoor dezelve met dien der knaagdieren overeenkomt , terwijl de hoornen van denzelve bij de Makis zeer kort zijn. Zeer opmerkelijk is dit onderscheid met den zoo na verwandten Stenops gracilis, waar de uferus slechts tweelobbig is en geens- zins gedeeld (c), waardoor dezelve zich zeer van onzen Kukang, onderscheidt. De uterus zelve was overigens zeer klein, misschien ook door- dien dit exemplaar nog jong en niet volkomen uitgegroeid was, zoodat ook nog aan de beende- ren de epipkhyses overal zigtbaar zijn.
De fubae Fallopii zijn onbegrijpelijk fijn, zoo-
(a) TirpEMANN in Mreker’s dreh., 1819. pag-353.
(6) Kuur, Beyträge, 2 Abth. S. 38. Pl. VI”. Fig. 6, N°, 6.
(c) Kuur, Beytráge, II Abth, S. 48. Pl. VL. Fig. 6, litt. 5.
329
dat het niet mogelijk was dezelve van het omrin- gende, vrij dikke celweefsel te onderscheiden, voor ik dezelve van de zijde van den uterus volkomen met kwik had opgevuld , welke opvulling buiten- gemeen wel en fraai gelukte. Fig. VIII, g, A, ziet men dezelve in hare natuurlijke grootte, Fig. IX echter zeer sterk vergroot, met in acht neming van de ware evenredigheid in dikte tusschen. de hoornen van den wferus, a, a en de tuba c‚c. In hare loop is de tuba slangsgewijs aan celweef- sel c‚ c, d, d en aan haar einde aan het ova- rium d, d, d,d verbonden, zoo echter dat haar uiterst einde e vrij was, waaraan ik geene fim= briae kon ontdekken; aan de linker tuba Fig. VIII, #, (ook van de voorzijde afgebeeld, Fig. IX), telde ik acht buigingen, of slaugsgewijze bogten, aan de regterzijde integendeel slechts zes dergelijke wendingen, Fig. VIIL. A; aan het uit- einde was eene buitengemeen fijne opening, Fig. IX. ce, welke naauwlijks door het vergrootglas zigtbaar was; daar echter bij eene geringe per- sing zich de kwik hierdoor eenen uitgang baan- de, was het mij mogelijk, dezelve met zeker. heid te bepalen, en het gemis der /imbriae rondom dezelve waar te nemen; hoe hierin een ovulum zonder gevaar van graviditas extra-uterina kan opgenomen worden , valt mij moeijelijk te begrij- pen, doch misschien verandert de vorm nog eenig- zins op lateren leeftijd en bij de conceptie.
Een geringe doormeter der tuba en vooral van derzelver kanaal is bij de zoogdieren vrij alge- meen ; ik twijfel echter of zij bij eenig zoogdier
330
fijner wordt aangetroffen, daar de dikte der gan- sche {wba, vooral nabij den uterus, de dikte van het borstelhaar van een zwijn niet overtreft; naar het einde wordt dezelve, als gewoonlijk , dikker.
De ovartën zijn onmiddelijk aan het dikkere gedeelte der tuba verbonden, zonder zich daarom geheel aan het uiteinde der Zwóa vast te hech- ten, Fig. VIIL s, Fig. IX, dd, dd. Zij zijn van eene onregelmatig vierkante gedaante, van eene geelachtige kleur, echter veel vaster dan de band van het celweefsel ee, dd, waaraan de fuba verbonden is,
De vagina is zeer lang, Fig. VIIL e, d, en van binnen met overlangsche evenwijdige plooijen voorzien, om bij uitzetting te kunnen toegeven; de lengte derzelve schijnt echter bij den Stenops gracilis nog veel grooter te zijn («).
Naar onderen verwijdt zich de vagina bij den overgang in de uitwendige geslachtsdeelen d, en is aan de voorzijde met den mond der blaas en urethra verbonden, welke zich digt bij de uit- wendige geslachtsdeelen inmondt; aan de achter- zijde is dezelve gehecht aan het #ntestinum rec- tum ‚ hetwelk:in de teekening tot beter inzigt in de Vagina is weggelaten. De Cltoris was zeer
lang.
(a) Kuur le c. Pl, VI*. Fig. 6. N° 3.
331
VERKLARING per AFBEELDINGEN. Praar V. Fig. 1. Grondvlakte der Hersenen.
aa. Voorste kwabben der hersenen.
bb. Middelste kwabben en zoogenoemde groef van Sylvius.
ec, Kleine hersenen en #occuli derzelve,
d. Verlengd ruggemerg.
e. Reukzenuw.
f. Gezigtszenuwen en hare doorkruising, waar achter de vrij groote glandula pituitaria.
g. Derde paar zenuwen en hersenschenkels, waar tusschen een gedeelte der Arterta bastlaris,
h, Zesde paar zenuwen; men ziet hier tevens de pyramidale strengen over den zwakken pons Varolit heen loopen.
Fig. 2. Bovenvlakte der hersenen.
aa. Voorste kwabben.
65. Middelste gedeelte der hersenen of einde van de Sylvische groef,
ec, Kleine hersenen en #Aocculi,
d. Verlengd ruggemerg.
e. Middelste of wormsgewijs uitsteeksel der klei- ne hersenen,
832
Ff. Achterste kwabben der groote hersenen , wel-
ke het voorste gedeelte der kleine hersenen bedekken.
Fig. 3. Verticale doorsnede der Hersenen.
Voorste kwab.
Bovenste gedeelte der halfronden.
Kleine hersenen met de daaraan zigtbare, fijne levensboom.
Verlengd ruggemerg.
Plaats van de hier zeer weinig ontwikkelde brug van Varolius.
Achterste hersenkwab, welke de kleine her. senen van voren bedekt.
Enkelvoudige vierheuvel, door de achterste kwab bedekt, waar boven in de diepte de glandula pinealis zigtbaar is; onder denzel ven loopt de walvula cerebelli.
Begin van de commissura maxima,
Fornix met zijnen voorsten schenkel uit de corpora mammillaria ontspringende.
Derde hersenholte en doorgesnedene 4Aala-
mus opticus. Fig. 4.
Vaatvlecht van den arm.
AB. De linker arm tot aan de voorhand.
a,
«.
brneaadiken fg Vaten van den arm. Vaatvlecht , waar dezelve onder de groote borstspier zich vertoont.
b.
C.
€.
fs
333
Splijting der vaatvlecht in twee deelen aan het onderste gedeelte des bovenarms,
Het binnenste gedeelte, hetwelk zich door het kanaal van het opperarmbeen begeeft, en hiermede tot een vat vereenigd wordt, om als ellepijpslagader zich naar den voorarm te begeven. ,
Buitenste gedeelte der vaatvlecht, hetwelk over het opperarmbeen zich begeeft, en na, tot een vat, even als het andere gedeelte, weder vereenigd te zijn. hier eenen vereeni- gingstak afgeeft naar de ellepijpslagader; Spaakbeen-slagader ‚ waar dezelve zich naar de hand begeeft.
Ellepijpslagader.
g, h. Middelzenuw des arms (nervus mediauus).
J.
Plaats, waar dezelve aan de buitenzijde der vaatvlecht onder de borstspier zich vertoont; h. waar dezelve, na zich onder de vaat- vlecht door begeven te hebben, aan derzelver binnenzijde door het opperarmbeenskanaal naar beneden loopt.
Fig. 5.
Maag en een gedeelte der dunne darmen.
a,b,c, d,e, f. De maag door ingeblazen
a,
lucht uitgezet. b. Een gedeelte des slokdarms.
b,e,d. Cardia, welke hier zeer groot is.
d,e. Milt, die zeer naauw aan de maag is vast-
gehecht,
334
e. Gering spoor van net,
fg. Pylorus, welke bij g. in het duodenum overgaat.
A, Verwijd gedeelte der dunne ingewanden, waar het duodenum eindigt,
ë, Volgende verwijding van dit ingewand.
k. Plaats, waar hetzelve eenigzins enger wordt.
Dunne en dikke darmen.
a,b,e, d,e, f, g. Onderste gedeelte der dunne ingewanden.
5. Aanmerkelijke verenging des dunnen darms.
e. Plaats, waar dezelve op nieuw wordt uit- gezet.
d. Volgende vernaauwing, welke een weinig korter en minder sterk is. :
e. Nieuwe doch eenigzins geringere uitzetting.
f. Derde vernaauwing, welke echter minder sterk is en spoedig in eene geringere uitzetting over- gaat.
g. Laatste yernaauwing en intrede in den dikken darm,
g, h. Blinde darm (coeeum) van eene aanzien- lijke lengte , waarop een spoor van eenen lan- gen band zigtbaar is.
2, A. Wormsgewijs verlengsel (processus ver- miformis) met zijn mesentertum; hetzelve is bij A omgeslagen,
g, ll, m, n. Pikke darm (colon), welke in de rondte omgebogen is, en hier en daar aan-
335 zienlijke vernaauwingen vertoont, en bij x in het rectum overgaat.
Fig. 7.
Dikke darmen van de achterzijde.
a, 5, ec. Einde des dunnen darms en ingang in den dikken darm, d,e. Processus vermiformis. „Jg: he Bogten en wendingen des dikken darms van achteren gezien.
Fig. 8.
Nieren en baarmoeder.
a, 5, ec. Nier met eenen zeer dunnen pisleider.
cec. Pisblaas door kwikzilver uitgezet,
cc. Intrede der wreferes onder aan de blaas, waarvan die der regterzijde is afgesneden.
d, e. Vagina in het lang van achteren geopend, waarin longitudinale plooijen zigtbaar zijn.
d, Orificium urethrae, waar vele plooijen za- menloopen,
J. Uterus bicornis , welks deeling denzelven bijna dubbeld maakt,
g‚h. Regter hoorn van den uterus en de zeer dun- ne, in zes bogen gekronkelde fwba Fallopii, welke in deze Figuren iets dikker dan natuur- lijk om de buitengemeene fijnheid heeft moe- ten worden afgebeeld.
he. _Ovartum aan de tuba vastgehecht.
t, Linker uba in acht bogen gekronkeld.
336 Fig. 9.
Linker hoorn van den uterus en Tuba Fallo- pi, zeer vergroot.
aa,b. Einde van den hoorn van den uterus, waar dezelve bij 6, in de zeer fijne tuba overgaat.
6, c. Zeer fijne tuba, welke slangsgewijs met acht bogen verloopt, en, allengs dikker wor- dende, bij ce. eindigt, waar eene kleine ope- ning zigtbaar is, Franjes waren niet aans wezig. '
dddd. Ovarium, waaraan voor een gedeelte de {wba is vastgehecht.
ce, dd. Celweefsel in den vorm van eenen band, waaraan het dunne gedeelte der Zwba ver- bonden is,
EENIGE AANTEEKENINGEN
OVER HET GESLACHT STENOPS van ILLIGER,
EN DE DAARTOE BEHOORENDE SOORTEN ,
DOOR
J. van DeR HOEVEN.
(Medegedeeld als Bijlage tot de voorafgaans de Verhandeling van den Hoogleeraar SCHROEDER VAN DER KOLK.)
Mijn vriend Scrroepen van per Kork heeft mij aangemoedigd om eenige aanteekeningen, dje ik hem na de lezing zijner ontleedkundige opmerkingen over den Javaanschen Stenops in een’ brief had me- degedeeld, verder uitgewerkt als bijvoegsel op zijne Verhandeling te laten volgen. Ik vond mij tot de- ze bekendmaking te meer opgewekt , om daardoor tevens in de gelegenheid te zijn den Heer Directeur van 's Rijks Museum C. J. Temmer sopentlijk dank te zeggen voor het welwillend afstaan der fraaije teekeningen van het skelet, den kop en de pooten van den Kukang, welke ik thans achter de Verhandeling van mijnen geachten Utrechtschen ambtgenoot laat volgen, ter vervanging van de afbeeldingen, die de overledene Hoogleeraar van pen Boox Mescu naar cen jong en nog onvolwas-
338
sen dier had doen vervaardigen. De Heer Tremminex zelve schijnt het voornemen thans te hebben laten varen om iets over de natuurlijke geschiedenis van den Kukang bekend te maken, van welk voor- nemen Kuxr reeds in zijne Beiträge op de door SCHROEDER VAN DER Kork aangehaalde plaats mel- ding had gemaakt.
De makis of Prosimii vormen in de dierkun- dige stelsels der latere schrijvers eene natuurlijke familie, welke door Linnaeus in een enkel ge- slacht, Zemur genoemd, vereenigd was. Van dit geslacht telde Linnaeus in de tiende uitgave van zijn Systema naturae (1758) nog slechts drie soorten op: Zemur tardigradus, Lemur Catta en Zemur volans ; in zijne twaalfde of laatste uit- gave telde hij er vijf; thans kent men er meer dan twintig , die verschillende gezera vormen. De Ze- mur volans vormt het geslacht Galeopithecüs van Parras, hetgeen de nieuwere op geene genoegza- me gronden gewoon zijn in de nabijheid der vle- dermuizen te plaatsen, maar hetgeen evenwel van de overige Lemures, waartoe het overigens nadere verwantschap heeft, in vele opzigte afwijkt. Al deze dieren hebben de snijtanden der bovenkaak aan de buitenzijde der tusschenkaaksbeenderen ge- plaatst, zoodat de voorrand van den mond van boven zonder tanden is. De onderste snijtanden liggen bijkans waterpas, met de punten naar voren gerigt. Alde soorten zijn aan warmere gewesten van het oostelijk halfrond eigen, de meeste leven alleen op het groote eiland Madagaskar.
Sedert eenigen tijd heb ik bouwstoffen verza-
389
meld tot eene monographie van deze natuurlijke familie der ZLemures of Prosimit. In het Rijks Museum van natuurlijke geschiedenis vond ik ver- scheidene voorwerpen, die mij tot het bekendma- ken van enkele, nog geheel nieuwe of niet genoeg- zaam gekende bijzonderheden zullen in staat stel- len , zoodat ik mij vlei dat deze arbeid voor de we- tenschap niet geheel nutteloos wezen zal(a). Voor het tegenwoordige wil ik mij alleen tot het ge= slacht Stezops van Irvicer bepalen, en kortelijk mededeelen wat mij aangaande de daartoe behoo- rende soorten bekend is.
In de tandformule komt dit geslacht met Ofo- lienus en Lemur (ook met Cheirogaleus, zoo
(a) In het Museum bevindt zich thans een schedel van den Zichanotus Indri, van den Zich. laniger (den -Avahi van JourpaN, /'Fnstitut 1834. N°. 62. p. 232), van Cheirogaleus, van Stenops Potto enz. Sommige van deze, in de verzamelingen nog weinig bekende schedels zijn thans ook uit de Parijsche verzameling bekend geworden in het, door zijne uitmuntende platen merkwaardige werk van BLAINVILLE, Ostéographie. Ik wil hier in ?t voorbijgaan opteekenen, dat, volgens het geen thans bekend is, de tandformule van Zichanotus, die ik in mijn Mandboek der Dierkunde 11. bl. 658 niet met zekerheid had kunnen opgeven, voor de
maaltanden 5T
: is, 200 men de daar aangeno-
mene beschouwing der onderste hoektanden volgt. Cheirogaleus heeft hetzelfde aantal tanden, als de ware Lemures bezitten, en is van Zemur door
de osteologische kenmerken van den schedel niet onderscheiden,
340 E
dit waarlijk een afzonderlijk geslacht is) overeen. Het volwassene dier heeft bij al deze genera in het geheel zesendertig tanden. Gewoonlijk be- schouwt men de horizontaal in de onderkaak ge- plaatste zes tanden alle als snijtanden; reeds Lux- NAEUs gaf tot kenmerk aan zijn geslacht Zemur : dentes primores inferiores sex. Van. deze zes tanden zijn de vier middelste zeer dun, bijkans haarvormig; de buitenste merkelijk sterker, Den bovensten hoektand, over wiens benaming geene onzekerheid bestaan kan, daar de naad van het tusschenkaaksbeen achter de snijtanden loopt, ziet men, als de mond gesloten is, achter dezen buitensten tand van de onderkaak, en daarente- gen vóór dien tand geplaatst, welken men ge- meenlijk als hoektand der onderkaak beschouwt. Nu is, bij de roofdieren niet slechts, maar ook bij de Apen, gelijk men in elke verzameling van dier- schedels zien kan, de bovenste hoektand bij het sluiten van den mond achter den ondersten gelegen. Bij Tarstus had ik daarom ook reeds de onderste zijdelingsche tanden als hoektanden beschouwd en f snijtanden opgegeven (Handb. der Dierk. II. 656), terwijl er volgens F. Cuvier (des Denls des mammifères) 4 snijtanden zouden aanwezig zijn. In lateren tijd heeft men, zoo als uit de ostéographie van Bramsvure blijkt, in Frankrijk, volgens deze wijze van beschouwen de tanden der Zemures tot de formule der Amerikaansche Apen gebragt en wij gelooven dat hiervoor zeer veel waarschijnlijkheid is. Wanneer namelijk als
3ál
ware onderhoektand bij Zemur de buitenste der zes horizontale tanden beschouwd moet worden, dan is de, tot nog toe als onderste hoektand be- schrevene tand een valsche maaltand en het getal der maaltanden is onder en boven aan weêrszijde zes. Van Zichanotus wordt dan de tandformule:
Fneisivi &, canini T=i’ molares Ed Van dit geslacht en van Zursius is gevolgelijk Stenops onderscheiden door vier snijtanden in de onder, zoo wel als in de bovenkaak, terwijl het zich van Zemur door digt bijeenstaande, zeer groote oogen en door eenen korten of in het geheel geenen staart onderscheidt.
Onder den naam van Zemur tardigradus heeft Lixsaeus twee soorten verward, den Stenops gra- cilís en Stenops tardigradus. Den eersten kende hij uit het exemplaar, het geen Sena beschreven en afgebeeld had; zie Museum Ad. Frider. 1754 fol. Aldaar lezen wij dan ook cauda omnino nulla (p. 4), terwijl in het Systema naturae gezegd wordt cauda fere nulla.
Er zijn mij thans drie of vier soorten van Stenops bekend. Ik aarzel namelijk eenigzins om tot dit ge- slacht te brengen den Zemur Potto van Gm. , welken Couvin (A. ant. 1. p. 109. sec. éd.) tot het ge slacht Otolienus bragt. Het Rijks Museum bezit van dit dier eenen schedel, die tot een zeer jong voorwerp behoort en nog al de kiezen niet heeft. Evenwel is de geheele vorm gelijk aan dien van den schedel van Stenops, De afbeelding van Bos- MAN, die dit dier onder den naam van Potto of
Nar. Trjoscun,- D. VIII, St, 4, 23
343
Zuyaard vermeldt (w), is zeer ruw. Daar ik van den staart in de beschrijving niets lees, zou ik bij- kans vermoeden dat deze er door den teekenaar bijgevoegd was en dat dezelve veel korter was. Evenwel heeft de Zool. Soctefy te Londen in 1831 een voorwerp van Sterra Leone door den Chirurgijn J. Borre ontvangen, ’t geen niet anders dan deze Potto van Bosuaxr schijnt te zijn en ’t welk eenen staart van middelmatige lengte had. De beschrij- ving, die Bexnerr er van geeft , doet ons behalve de bijzondere kortheid van den ndex der voorste ledematen, ook de kleine, zijdelings geplaatste oogen kennen, eene van de overige soorten zeer verschillende inrigting (5). Wanneer wij dus deze Afrikaansche soort, uit welke Bexnerr een nieuw geslacht (Perodicticus) gevormd heeft, afzonde- ren, blijven er drie Oostindische soorten over. Deze soorten kan men in twee groepen verdee- len. De eerste groep, waartoe slechts eene, wel bekende soort behoort, onderscheidt zich door een slank ligchaam, langere pooten, vier kleine snijtanden in de bovenkaak, die onderling in grootte niet verschillen, eenen spits opgewiplen neus, en het geheel gemis van staart. Stenops gracilis. Dit dier is van de punt van den neus tot aan het achtereinde van den romp omtrent 2 decimeters lang. Er zijn vijftien paar ribben
(a) Beschrijving van de Guinese Goudkust, Amsterd. 1737, 4°, bl. 30, 31. fig. & tegen over bl. 29.
(U) Zie Proceedings of the zoological Society, Loudon, P.I. 1830, 1831, p. 109, 110,
343
aanwezig. De tusschenkaaksbeenderen klimmen schuinsch naar boven tot de neusbeenderen. op, om met dezelven eenen kokervormigen snuit zamen te stellen. De oogkassen staan zoo digt bij een , dat de tusschenwand op zjjn smalste gedeelte weed één millimeter dik is.
G. Fiscuer onderscheidt ín zijne Anatomie der Makis, (Frankf, am Main 1804. 4°, p. 28) van deze soort, die hij Zoris gracilis noemt, nog eene tweede, Zoris Ceylonicus. Deze naam ‘is slecht gekozen, daar de Zoris gracilis op Ceilon leeft; maar daarenboven schijnt dezelve slechts op een ouder voorwerp van hetzelfde dier te berusten. Latere schrijvers hebben dan ook deze soort niet aangenomen.
De tweede groep van soorten van het geslacht Stenops (aan welke Grorrror Sr, Hrrarme den naam van Wycticebus geeft, terwijl hij van den Stenops gracilis het geslacht Zoris vormt) bevat grootere, min slanke dieren, (bij volwassene is de afstand tusschen den snuit en de punt van het staartbeen meer dan drie decimeters). De vier snijtanden in de bovenkaak zijn ongelijk ontwik. keld, de buitenste, naast de hoektanden, zijn zeer smal en vallen dikwerf uit, De tusschenkaaks- beenderen steken niet naar voren onder de neus- beenderen uit, Er is een zeer korte staart aan- wezig. Men telt zestien paar ribben, De kleinste afstand tusschen de beide oogkassen bedraagt van á tot 5 millimeters. Het scheenbeen is lan- ger dan het dijebeen, terwijl bij de vorige groep
23 *
844
het dijebeen, even als in het menschelijk skelet het grootste der lange beenderen is,
Dat bij Stenops gracilis de ledematen betrek- kelijk langer zijn dan bij deze groep, blijkt reeds bij de eerste beschouwing van opgezette dieren of van skeletten. Ik vond de achterste ledematen bij Stenops gracilis omtrent zoo lang als den romp. In een geraamte van dit dier, waarvan de geheele wervelkolom slechts 15 centimeters lang was, was het dijebeen 7 centimeters lang; even lang was het dijebeen in een skelet van den Kukang waarvan de wervelkoiom 27 centimeters lang. was. Ook is bij de laatste groep de ruggestreek iets korter dan de lendenstreek, terwijl bij de eerste, waar ook een paar ribben minder aanwezig is, de lendenstreek langer dan de borststreek is.
Tot de tweede groep behooren twee soorten, Stenops tardigradus en Stenops Kukang. Bei- den zijn zeer aan elkander gelijk en moeijelijk te onderscheiden. Onze reiziger S. Mürrer schijnt ook slechts ééne soort aan te nemen, daar hij zegt dat Stenops tardigradus, benevens Bengalen, Siam en andere oorden van het vaste land , de eilanden Java, Sumatra en Borneo bewoont (a). Hoe men ook over de grenzen van soort en locale verscheidenheid denke, zeker is het dat er eenig verschil tusschen de Javaansche voorwerpen en
(a) Verhandelingen over de natuurl. Geschiedenis der Nederl, overzeesche Bezittingen, folio. Zoölos. 2e aflev. p. 18, (Leiden 1840).
345
die van andere gewesten bestaat. Op Sumatra en Borneo komt eene soort voor, die van den Bengaalschen Stenops niet verschilt. De Kukang van Java daarentegen onderscheidt zich van den Bengaalschen door langeren snuit en door een wit voorhoofd. Bij den fardigradus houdt de witte’ plek tusschen de oogen even boven dezelve op , bij den Javaanschen Séfenops wordt dezelve bree- der en tot eene ruitvormige, het voorhoofd be- dekkende plek. Ook schijnen bij de Javaansche voorwerpen de kleine zijdelingsche snijtanden der’ bovenkaak ligter uit te vallen of geheel te ont< breken; van daar heeft Grorraor Sr. Hramr 5 welke reeds twee soorten aannam, zijnen Nycti- cebus javanicus door dit getal van twee snijtan- den van den fardigradus onderscheiden (a). De wilte plekken achter de oogen zijn ook bij Ja- vaansche voorwerpen veel duidelijker, bij Bengaal- sche somtijds naauwelijks bemerkbaar. (De af- beelding van F. Cuvrer maakt hier eene uitzon- dering). — Wij zouden, daar de naam Kukang ook aan de andere soort gegeven (b), en daaren= boven eene barbaarsche benaming is, deze alléén op Java levende soort, Stenops Javanicus noe- men, en dezelve aldus kenschetsen: Stenops , cau-' da brevissimá, cinereo flavus, strid dorsali Ju- scà, maculd albá frontali, dentibus incisiwis
(a) Ann. du Muséum, XIX, 1812. p. 164. (B) Pankinson Journal of a Voyage to the South Sea (bij G, Frsenen, Anatomie der Makis, 1, 33.)
346
superioribus duobus tantum, rostro subaculo, elongato. Hab. in Ins. Java.
De andere soort, die op Borneo, Sumatra en en op het vaste land van Indie voorkomt, blijft dan den naam van Stenops tardigradus behouden, en zou door de volgende kenmerken onderschei- den kunnen worden:
Stenops caudá brevissimá, cinereo-flavus, striá dorsali fuscá, fronte fuscá, striá albá ënter oculos angustá , supra oculos evanescente, dentibus incisivis superioribus 4, rostro obtu- stusculo.
Tot deze soort behooren al de bekende af beel- dingen van Vosmaer, Aupenzear en F. Cuvren. De Javaansche soort is nog niet afgebeeld, ten zij veelligt de houtsneefiguur in #he Gardens and Menagerie of the zool, Society, Vol. I. 1830 p: 119, hier toe behoore, hetgeen mij waarschijn- lijk voorkomt. Overigens is de schedel van far- digradus steeds door den korten snuit te onder- scheiden. De neusbeenderen zijn bij het volwas- sene dier ruim twee millimeters korter dan bij den schedel van Sfenops javanicus.
Of er ook eene soort van deze groep op het eiland Geilon voorkomt is zeer twijfelachtig. De Nycticebus ceylonicus (niet te verwarren met Loris ceylonicus van G. Frscrer) berust alleen op eene plaat van Srza en wordt voegzamer uit de lijst der bekende soorten achterwege gelaten.
Hetgeen men van de leefwijze dezer dieren kent, bepaalt zich tot eenige weinige bijzonder- heden. Het zijn nachtdieren, die in groote bos-
347
schen leven , en dus meer geschikt zijn om op boos men te klimmen dan om op den grond te kruipen. Hun gehoor is scherp. Zij bewegen zich lang- zaam, behalve wanneer zij op hunne prooi toe- schieten, die zij met de voorpootea schielijk aan= grijpen. Hun voedsel is gedeeltelijk uit het plan- ten- en gedeeltelijk uit het dierenrijk ontleend, zoo als jonge bladen en vruchten, kleine zoogdieren en vogels „die zij slapend betrappen , en voorzeker vooral insekten. Dat hunne oogen ’s nachts lich- ten, gelijk onze verdienstelijke reiziger Mürrer verzekert, willen wij geenszins betwijfelen, hoe- zeer de ontleedkundige onderzoekingen van den Heer van per Kork zulks miet schijnen te bevesti- gen. Wij betwijfelen alleen, zoowel bij dit dier als bij de andere zoogdieren, dat dit verschijnsel aan een waar uitstroomen van een door het leven voortgebragt licht zou zijn toe te schrijven.
VERKLARING per AFBEELDINGEN. Praar VI en VII,
Fig. 1. Skelet van den Sfenops javanicus of Kukang in volwassenen leeftijd,
Fig. 2. Schedel van hetzelfde dier van boven gezien.
Fig. 2ben ec. Schedel van het jonger voorwerp van wijlen den Hoogl, van pen Boon Mesou,
Fig. 8.
348
waarvan de Hoogleeraar ScrROrDER van per Kork zijne ontleedkundige beschrij- ving ontleend heeft.
Schedel van eenen volwassenen Stenops tardigradus van boven gezien.
Dezelfde schedel van ter zijde geteekend, Kop van den Stenops javanicus van voren.
Regter vaorpoct van hetzelfde dier van binnen gezien.
Regter achterpoot van hetzelfde dier; eveneens van de binnenzijde. Deze drie figuren (5—7) zijn op Java naar het leven geteekend,
Kop van den Stenops tardigradus naar een voorwerp van 's Rijks Museum, van Bengalen afkomstig, door mij afgetee- kend,
Alle figuren zijn in natuurlijke grootte, Behal= ve fig. 25, 2e en fig. 8, zijn wij dezelven aan de goedgunstige mededeeling van den Heer TeumincK verschuldigd.
g Pb
UITSTAPJE NAAR DE BOSSCHEN VAN DE GEBERGTEN MALABAR ‚ WAYANG EN TILU , OP JAVA;
DOOR
Fa, JUNGHUHN.
Uit des Schrijvers aanteekeningen zamengesteld , door W‚ H. pr Vrrese.
Van de hooge bosschen van den Gédé begaf ik mij naar de ‘wildernissen der Zuidkust, en be- zocht, in de eerste dagen van October, de baai Palabuan Ratu. Ik had daarbij het oogmerk, om barometrische waarnemingen te doen, en wel digt aan de zeekust, welke met de door mij op de bergtoppen gedane geen grooter verschil dan van acht dagen zouden opleveren, ten’ einde voor de berekening der hoogten een’ meer zekeren grondslag te erlangen. Anderdeels stelde ik mij daarbij voor, om de vegetatie van de kust en der duinen in deze baai nog eens nader in oogen- schouw te nemen.
Na mijnen terugkeer te Tjanjor, had ik de hoop gevoed, mij in de gelegenheid te zullen ge- steld zien, om eene reis te doen naar de meest oostelijk gelegene gedeelte van Javae Daar ik evenwel dezen wensch niet mogt vervuld zien,
350
besloot ik , in afwachting eener nadere vervulling daarvan, eenige nasporingen te doen in het ge= bergte van Malabar. Ik begaf mij derhalve den Iden October, 1839 , de postroute volgende , van Tjanjor naar Bandong op reis. Terwijl de weg eerst in eene noordelijke rigting door de dessa Tjanjor heenleidt, neemt dezelve van dit punt af, waar het koffijpakhuis van Zjanjor staat, eene oostelijke rigting, en strekt zich alzoo door bebouwde streken , welke allengs en zacht glooi- jende lager worden, in eene bijna regte rigting uit. Hier wisselen kampoensboschjes en rijst- velden elkander af. Op de braakliggende lan- den tieren de digt opeenstaande Cyperussoor= ten, reeds op zekeren afstand door hare bruin- gele tinten kenbaar, welig voort. Tusschen die velden ziet men hier en daar kleine moerasjes, waarvan enkele geheelenal schijnen begroeid te zijn met de haarfijne blaadjes der Utricularia Jlexuosa Vaur, met kroontjes, die als gele stip- pen schemeren op de graauwe zwemmende blad- massa’s. In andere vertoonen zich de reusach- tige bladen van Welumbium spectosum, wel- ke zóó digt tegen elkander geplaatst zijn, dat er, ter naauwer nood, hier of daar eenig gedeel- te zigtbaar is van den waterspiegel, waarin zich het beeld van de prachtige rozeroode bloemkroon der heilige Lotusbloem van de Braminen verdub- belt. Deze streek is 12—1300 voeten boven de zee verheven, zijnde de grootste hoogte, op wel- ke ik de Zotos op Java aantrof.
Voor ons verhief zich, in een blaauw verschiet ,
351
uitstekende boven de armen van het Rendang- gebergte, de Burangrang, welke wij te gemoet streefden, terwijl wij noordwaarts, in de tusschen. ruimten van deze bergen en het Gédésche voore gebergte Pesser, de zonderlinge spitsen en torens der Krawansche kalkbergen herkennen, die zich boven de vlakke of heuvelachtige landen, waarop zich geene boomen vertoonen, verheffen,
Eerst aan gene zijde van de eerste post-station Sukamandrie, buigt zich de weg naar het O. Z. O., om zich vervolgens, in verschillende krom- mingen, tot aan de verdeeling der zacht en ge- Lijkmatig nederwaarts stroomende rivier Zjisok- kan , voort te zetten.
Volgens daar ter plaatse door mij gedane baro- metrische waarnemingen, is de bedding der rivier 716 voet boven de zee verheven; wij waren ale zoo sedert Tjanjor, hetwelk 1450 voet boven de zee ligt, 734 voet afgedaald. De regteroever der rivier evenwel, ter plaatse van de post-station Tjisokkan , is 150 voet hooger dan het diepste der bedding ; — zoodanig, dat de bedding, terwijl de oevers aan beide zijden bijna even hoog zijw, een smal kanaal, dat eene diepte van 150 voet heeft, vormt, hetwelk zich, door de schilder- achtigste kronkelingen, eenen weg baant door het gebergte, De wanden van dit kanaal zijn zeer steil of volstrekt vertikaal, en gevormd uit stuk- ken trachiet en lava van allerlei grootte, door een cement van vulkanischen oorsprong, tot eene vaste rotsmassa, als ware het, zamengeklonken.
352
Talrijke steenblokken dezer gebrokkelde rotsmas= sa (welke van de wanden afgestort, of uit de bed- ding losgespoeld zijn) liggen verstrooid in den vloed, die zich somwijlen tot 50, ja zelfs 40 voet tusschen de steile wanden beklemd, schui- mend over deze blokken heenstort, om daarna weder, op eene breedte van 100 en meer voeten, rustig voort te streven, en vormen watervallen van 5-8 voet hoog, welke de geheele breedte der bedding innemen.
De weg is in deze rotssoort zeer diep uitgehou- wen , die op de eene zijde tot de bedding van den stroom nederdaalt en van daar weder omhoog voert, Men houdt zich thans bezig door eene, in eenen enkelen boog, over de rivier gelegen brug beide te verbinden.
Van gene zijde, van den oever des Zyjisokkans tot aan de vallei van Zyifarum , zes Engelsche mijlen verder , is het terrein wederom vlak, zich slechts zachtkens en boogswijze verheffende en verlagende, Daarna rijst het weder, zijnde eigen- lijk niets anders dan de voortzetting van de vlakte van Tjanjor, welke gelijkmatig neigt naar het O. en N.,O., en slechts van het dal der rivier 7jz- sokkan wordt doorsneden. Wildernissen van hoog gras, en groepen van kleinere, min schaduwrij- ke bosschen bedekken de onbebouwde, en niet door menschen bewoonden ruimte tusschen de beide slroomen.
Het diepste gedeelte van de bedding der rivier Tjitarum ligt daar, waar de rigting van den weg is, slechts 673 voet boven de zee, en alzoo 777
353
voet beneden Tjanjor, zijnde dit het laagste punt tusschen Tjanjoren Bandong. De diepte bedraagt, aan den linkeroever, volgens mijne waarnemin- gen, 253 voet, De massa van water van de Tjjz- tarum was thans slechts half zoo groot als die van den Tjisokkan, hoezeer evenwel de ontwor- telde, overal tusschen de rotsstukken als ver- strooide boomstammen van eene sterke aanzwel- ling van den stroom, gedurende den regentijd, ge- tuigden. Gelijk daar, zoo bestonden ook hier de rotsstukken uit afgebrokkelden puddingsteen , uit welks oorspronkelijk witachtige grijze massa eene groote hoeveelheid zwartkleurige punten uite stak. De linkerwand dezer diepte bestaat uit dergelijke conglomeraten, welke horizontaal bo- ven elkander gelegen zijn. Maar, aan den reg- teroeverkant doen zich kalkrotsen voor, welke wij slechts tot het plateau van Bandong veelvul… dig zien. In het jaar 1838 was ik deze rivier nog overgevaren; nu vond ik dáár eene houten brug, die den overgang niet weinig gemakkelijk maakte. Aan den regteroever rijst het terrein in eene oostelijke rigting , en vormt aldaar de gol- vende, grootendeels met indigo beplante vlakte van Radja-mandala, welke zich 5 Engelsche mijlen ver tot aan 7jipaddat uitstrekt. Vandaar af draait de weg, op en neêr, in talrijke krom- mingen, doch immer bovenwaarts. Hier verhef- fen zich kalkrotsen, waardoor grotten en sple- ten heengaan, in schilderachtige kruinen, waar steile wanden hun verblindend wit door het groen der bosschen doen heenschemeren. Op cen’
354
grooteren afstand van den weg vertoonen zich eenige (van het Kendang-gebergte afgescheidene } boschrijke, doch minder hooge bergruggen, wel- ke de vlakte Radja-mala ten noorden begrenzen, en deze van de Krawangsche gebergten afschei- den. Den met bosschen overdekten , geheelen- al onbewoonden voornaamsten bergrug des Ren- dangs ziet men aan de regterzijde, of zuide- lijk, alwaar , op eenige palen afstands van den weg, de vlakte den voet des bergs begrenst. Daar ter plaatse moet, gelijk men mij althans heeft medegedeeld, een arm van den Zytfarum, drie mijlen ver onder de rotsen, door eene kalkholte heenstroomen, welke slechts door vledermuizen bewoond wordt,
Van Zjipaddat klommen wij op tot Zjisitu , omgeven , aan beide zijden, door schilderachtige rotsen van madreporen en schelpkalk, op wel- ke zich de schoonste plantengroei vertoonde. Wij hadden weldra het hoogste punt van den weg bereikt, en bevonden ons aan den noordelijken voet van eene kalksteenmassa, welke zich gelijk- matig, als ware het, trapswijze verheft en in lou- ter afzonderlijke kubieke of prismatische stukken verdeeld schijnt te zijn. Dit punt ligt op 2346 voet hoogte boven de zee verheven. In eene noordelijke rigting ontwaart men een dor, slechts met allang-allang bewassen, nu eens vlak , dan weder heuvelachtig land, in de rigting van Kra- wang. Vóór ons ten O. N. O. verheft zich met den breeden top en met het prachtige groen zij- mer oorspronkelijke bosschen de berg Buran-
355
grang met zijn’ breeden’ gespleten top tot op eene hoogte van bijna 6000 voeten; terwijl zich in de laagte aan de zuidzijde van den voet des bergs het heerlijk schoone plateau van Bandong uit- breidt, hetgene slechts aan de westzijde door eene keten van heuvels, die van het noorden naar het zuiden loopen, doorsneden is. Hier boden zich aan ons oog rijke, zeer bevolkte dorpen met kudden van karbaauwen aan, terwijl het Rexr- dang-gebergte niet dan wildernissen aanbiedt, en zich naauwelijks hier en daar bezijden den weg iets anders vertoont, dan de hut van een’ Ja- vaan, die zijnen reizenden landgenooten rijst of andere levensbehoeften verkoopt.
Door de welwillende hulp van den Heer Resi- dent Hora Srccama, wien ik daarvoor mijn’ op- regten dank betuig, zag ik mij in de gelegen- heid gesteld, om in 5E uur tijds den weg af te leggen van Tjanjor naar Bandong. Bijzondere vermelding verdient hier de stoutheid, waarmede de Javaansche voerlieden dikwijls van de hooge en steile bergen benedenwaarts rennen in gestrek- ten galop, zonder dat hun eenig ongeluk over- komt. Ook ik daalde op die wijze af, en be- reikte, mijnen weg nemende over het plateau en langs de posten Padarawang en Tjimajo, Ban- dong , alwaar mijn oog zich vestigde op de zich in zuidelijke en oostelijke rigting steeds hooger en hooger vertoonende bergen , den Patuha, den Zio en het Malabaarsche gebergte, het doel
mijner reis.
Ik werd dáár zeer gastvrij ontvangen door
356
den Adsistent Resident Nacer, wiens welgebouws de woning aan de postroute is gelegen. Voor het huis ligt een terras, aan welks zijden men JV- ringi-boomen (Ficus benjamina) aantreft, wier loof de woning beschaduwt, De overige wonin- gen zijn veelal slechts hutten van bamboes, door Javanen bewoond. Op den middag, van 1—4 ure, wanneer de huisgenooten zich voor eene poos ter rust begaven, had ik tijds genoeg, om de planten, door mij ingezameld, te onderzoeken en in te leggen. Na dien tijd verzamelden zich de leden van het gezin veelal voor het huis, ontvine gen somwijlen bezoek van den Regent van het district, wiens komst en vertrek met al de eigen- aardige staalsie en plegtigheid, den Javaanschen Grooten eigen, plaats had. Vervolgens plaatste men zich aan den intusschen aangerigten disch. Het voorname produkt van het regentschap Bandong is de koffij. Men beproeft er ook de kultuur van zijde en thee, hebbende evenwel de laatste nog geene zeer gelukkige uitkomsten op- geleverd. De uitslag der eerste is evenmin gunstig te noemen; de eoccons toch, worden, ten gevol- ge van eene ontaarding der wormen zelve, van jaar tot jaar kleiner. De vlakte zelve heeft, in onderscheidene rigtingen, eenen diumeter van 15 —25 Engelsche mijlen , zijnde grootendeels met rijst beplant, terwijl zich de koffijtuinen uitstrekken op de vruchtbare hellingen der ge- bergten, welke deze vlakte van alle kanten om- geven. In het jaar 1839 bedroeg de bevolking aldaar 188000 inwoners, door welke 31 millioe-
357
nen koflijboomen werden onderhouden. Van de- ze waren reeds 22 millioenen vruchtdragende, en daarvan bestond de helft, in dusgenaamde , tuinkoffij , dat is, die rondom de hutten en dorpen geplant wordt. Deze 22 millioenen strui- ken nu, leverden in dat jaar, 110000 Pikols koffijboonen (van 125 pond) op, ieder van wel- ke, bij de overgaaf in 's lands magazijnen, met 3E guld. door de Regering betaald werd.
Den avond bragten wij in de opene lucht door op het terras, over hetwelk zich de oude Wa- ringi-boomen verheffen, Eene diepe stilte heersch- te dan alom; de maan verlichtte de geheele streek ; eene frissche avondkoelte verving de warm- te van den dag, en verkwikte onze, door dezelve afgematte ligchamen, Is eenmaal het licht der zon met volle pracht ondergegaan, alsdan be- geeft zich de Europeêr, zoowel als de Javaan, ter rust. Deze rust nu, waarin al wat ademt, ver- keert, deze doodelijke stilte van den nacht, die onbewolkte, prachtige hemel en de heldere glans der maan maken op den Europeschen vreem- deling een’ diepen, met geene woorden te be- schrijven’ indruk. Geen enkel blad der Warin= gis werd bewogen, terwijl de breede schadu- wen van dit geboomte, de plaats van ons ver- blijf bedekten, Van uur tot uur klonk ons de klokslag van den nabij gelegen’ Dalam in de ooren, en weêrgalmde tot op verren afstand in het nachtelijk uur. Het was alsof die diepe stil- te aan deze toonen eene hoogere beteekenis gaf, terwijl dezelve de herinnering van zoo menig va-
KAT, TijpscHa, D, VIII, St, 4, 24
358
derlandsch tooneel in mijne ziel terugriep.
De streek van Bandong , welke niet is gelegen in het midden van het plateau, maar meer in deszelfs noordelijkste gedeelte, naar de zijde van den voet van den Tankoeöang-Prahoe, ligt op eene hoogte van 2140 voet boven de oppervlakte der zee, en heeft eene gemiddelde temperatuur van 78,5. De regter-kraterwand vanden Tankoebang- Prahoe ligt bijna juist in het noorden van die plaats. Ik verliet Bandong den 19den October, en doorliep het plateau langs eenen voor rijtuie gen toegankelijken weg, welke zuidzuidoost- waarts voert, naar den Malabar, in eene regte rigting over de vlakte. Het weder was heet; al de gebergten, welke het plateau omgeven van den Boerangrang in het N. N. W. om de zuid tot aan ten westen Pafoelia, waren zigtbaar, en tot op een’ afstand van 20 —30 voet hoog zweefden als 't ware ondoorschijnende, melk- witte plekken dauw , even als een lijkkleed uit- gestrekt, Alle grassen en andere gewassen wa- ren nat van den buitengemeen sterken dauw, welke eerst tegen S ure begon op te stijgen en zich in een’ half doorschijnenden damp. op te los- sen, door welken het gebergte met eene paars- blaauwe kleur heenschemerde, De in die stre- ken wonende Europeërs verzekerden mij , dat de- ze nevelvlekken in het Bandongsche tot de zeer gewone verschijnselen behooren, en dat dezelve na alle heldere nachten, en deze nemen door- gaans 2 van het jaar in, worden waargenomen, Daarbij daalt de temperatuur doorgaans tot op
359
50 graden, terwijt het minimum van den warmte. graad, vóór zonsopgang, gewoonlijk 609—62 be draagt. Uit deze omstandigheden, de groote koel- te van den nacht en de dikke vochtige nevels, schijnt dan ook de afwezigheid der kokospalmen, die voor het overige van de hutten der Javanen bij- na onafscheidelijke naburen, verklaard te moeten worden; deze palmen toch schijnen hier niet te kunnen gedijen, en worden daarom ook te ver- geefs gezocht in de bosschen om de dorpen van dit plateau, Men vindt er slechts bamboes, pi- sangs, nangka’s en den kapokboom met zij- ne waterpas staande takken, Bombax pentane drum, L, Ik stak hier den vloed 7yitaroem ; welke, bij eene breedte van 50 voet, van het oosten naar het westen zachtkens door dit pla- teau voortstroomt, over, en landde weldra aan, in eene zuidelijke streek van het plateau, aan den voet van eene kale, slechts hier en daar met wild groeijend gras bedekte rots, welke aan den noordelijken voet van den Malabar is gelegen. Ik had, tot dusverre, met geene mogelijkheid eenige noemenswaardige verhooging van de vlak- te kunnen waarnemen; dezelve schijnt, van Bax= dong af tot hier toe, overal eene gelijke hoogte te hebben, en (met uitzondering van kleine on- effenheden) volkomen waterpas en vlak te zijn. De diameter wisselt hier af van den eenen oever- kant tot den tegenovergestelden, tusschen de 15 en 30 Engelsche mijlen; de grootste uitgestrekt heid is van het oosten naar het westen, in welke uiteinden nog groote streken woest en onbebouwd 24 *
360
land liggen, terwijl de middelste, noordelijke en zuidelijke streken in rijstvelden zijn herschapen. Op die woeste plaatsen vindt men of gras- en glaga wildernissen, waarin zich de Javaansche Hoofden, om den grooten rijkdom aan wild, ge woon zijn met de jagt, vooral op herten, te ver- lustigen ; of het zijn veengronden, met soorten van Cyperus begroeid, of moerasachtige plaatsen (Rawa's), met verschillende soorten van water- planten bedekt. De grootste dezer Rawa's, wel- ke een paar Engelsche mijlen lang is, is gelegen in de zuidoostelijke rigting der vlakte, en moet, aan deszelfs ééne zijde, dienen ter bedekking van een fort, hetwelk men juist bezig is daar te bou- wen. De twee bergpassen, nabij de bebouwde streken van Soemadang en Garoef, zijn daar ter plaatse, waar de bergen het laagste zijn, Deze bergpassen nu, moeten, bij vijandelijke aanval. len, naar het verdedigingsstelsel van Java, vol- gens den Kolonel van ver Wijk, door het fort beheerscht worden,
Het geheele plateau van Baxndong doet zich voor als de bodem van een meer, De gronden, welke voor de waarschijnlijkheid van dit gevoe» len pleiten, zijn de volgende: 1°, de volkomen horizontale rigting; 2°. het overal omgeven zijn van die streek door bergen, we:ker voet zich op- eens en geheel steil van de vlakte afscheidt; 3°, het nog voorhanden zijn van eene zeer groo te en uitgebreide Rawa, en 4°. de uitwatering van deszelfs zeer aanzienlijke watermassa, welke van de gedeeltelijk zeer hooge en boschrijke ge-
361
bergten, met honderde beken, afstroomt door eene eenige rivier, den Zyjstaroem, die zich, in het westelijk gelegen Kalkgebergte, door eene
’
naauwe spleet een’ doorgang gebaand heeft. Tusschen steile en hooge rotswanden beklemd, wringt zich, als 't ware, de rivier over de rots- klompen van het afgebrokkeld gebergte schui- mende door, terwijl dezelve in de vlakte van Bandong zoo zacht en vreedzaam voortvloeit; bij zware regens echter, wanneer er veel water van de bergen afvloeit, overstroomt zij een groot deel der vlakte, en verandert, als scheen zij het beeld van vroegeren tijd terug te geven, op pieuws in een meer, terwijl de groote water- massa het plateau van Bandong niet zóó spoe- dig door een enkel afleidingskanaal, het bed der Tjitaroem-rivier, kan ontledigen.
In het midden is het plateau 2140 voet hoog boven de oppervlakte der zee, zijnde deze ook de hoogte van de Dessa Bandong; de bedding van den Tjitaroem bij de brug tusschen Bandong en Tjiandjor, is 678 voeten hoog. Daardoor ont- slaat, voor de niet aanmerkelijke uitgebreidheid van het westelijk uiteinde van het plateau, door het gebergte tot aan de brug, eene lengte van niet meer dan 20 Engelsche mijlen, een verval van 1460 voet, hetgeen, te meer daar honderde rolsslukken en afgescheurde steenblokken hier en daar, als ’'t ware, als zoo vele dammen, de bed- ding der rivier opstoppen, een onoverkomelijke hinderpaal moet blijven voor de bevaarbaarheid van den jitaroem: eene zaak , welke zoo uiterst
262
wenschelijk zoude zijn voor de verzending van koflij en andere produkten uit het Bandongsche.
Nadat ik aan den zuidelijken oever (men ver- gunne mij die uitdrukking) van het Bandong- sche plateau was aangeland, vervolgde ik mijnen weg in eene oostelijke rigting. Daar, gedurende den regentijd, de vlakte aldaar veranderd is in eene soort van zee, loopt de weg er eenigzins hooger aan het afhangen van het gebergte, en zag ik mij genoodzaakt, ten einde de platte vlakte te vermijden ,‚ mijnen weg te nemen langs al de bogten en krommingen van den oever. Slechts dáár ter plaatse, waar een heuvel zeer ver voor= uitsteekt, even als eene soort van voorgebergte, doorsnijdt de weg dat uitstekend gedeelte en loopt over hetzelve heen. Het is op zulke plaatsen, dat men, bij het aanleggen van wegen , den grond uitgehouwen en de rotsen ontbloot heeft.
Men ziet daar inzonderheid stukken trachiet, welke van buiten reeds verweerd en in eene wit- te, brokkelige massa veranderd zijn, terwijl zij inwendig nog eene vaste zwart-graauwe kern hebben. Op eene enkele plaats, op vele honder- den voeten afstands van den oever, waar zich een kleine kegelvormige berg even als een eiland boven het plateau verheft, ontwaart men werke- lijk afgeronde trachietbrokken, van eene dikte van 63—123 duim , welke in een mergelach- tig, ligt, zeer breekbaar deeg bevat zijn, en daarmede in horizontale, zelden dikkere lagen dan van één’ voet boven elkander liggen. Hier en daar ziet men in dit deeg nog de verweerde
363
kristallen van hornblende en feldspath, welke men door derzelver witte kleur, vooral op ze- keren afstand, verkeerdelijk voor kalk zou kun- nen houden. Uit hoofde nu van die overstroo- mingen, liggen deze zuidoostelijke streken der vlakte, langs welker oevers wij onzen weg na- men, woest; de weinige dorpen en velden, die men hier aantreft , liggen tegen het afhangen der bergen. Bij deze gesteldheid is zeer in 't oog loopend het, van tusschen het gras voorkomen eener groep van 3—4, vijftig voet hooge pal- men, welker loof gelijkt op dat van den Boras- sus flabelliformis, maar zich daarvan gemak- kelijk laat onderscheiden door de uiterst lange, golfswijze gefronselde slippen, welke aan den ge- heelen palm een gefronseld en als 't ware verward aanzien geven; terwijl men nergens in den om- trek eenig exemplaar van deze soort van palmea kan ontdekken, en deze vorm in andere gedeel ten van Java niet voorkomt. Hoe komen nu de- ze drie palmen op dit plateau?
Ik zag mij genoodzaakt, het lang en ver voor- uitstekende woeste, noordelijke voorgebergte van Malabar om te gaan, ten einde tot het oostelijk afhangen dezes bergs te komen, en vervolgde daar- na den weg naar het O. Z, 0. tot het dorpje Malabar-Tjiparai. Ik ontmoette op mijnen weg eenige honderden Pedatties, welke, terwijl zij zich in een’ langen trein langs den berg voorwaarls bewogen, een zeer eigenaardig aanzien hadden. Men verbeelde zich groote, schijfvormige raderen , welke, bij het langzaam omdraaijen, een zeer
364
eigenaardig gedruisch voortbrengen; op de assen dezer raderen rusten kleine, langwerpige, vier- hoekige kasten, met een’ top, dakswijze gevormd en uit bamboes gevlochten, en die alzoo, als ‘t ware, een huisje vormen, uit welks voorgevel de Javaan uitkijkt, terwijl hij met de zweep het span regeert. Twee geweldig groote buffels, welke grijs van kleur en plomp als olifanten zijn (Bos bubalus), trekken deze wagens, waar- van de een digt op den anderen volgt, voort. Deze waren alle beladen met koffijboonen, en werden naar het naaste magazijn gevoerd. In streken, waar zich goede, voor de karbaauwen geschikte weiden bevinden, worden de dieren uitgespannen, de karren in een’ kring geplaatst en aan elkander gebonden , ten einde alzoo, gedurende den nacht, zoowel de dieren als de aanvoerders in het midden daarvan hún ver- blijf kunnen houden, Deze burg van wagens wordt door eenige wachtvuren, welke tevens kunnen dienen tot het koken van rijst, verlicht. Voor het dorpje Zjiparai staken wij de kleine Rast Tjirassea, welke zich in den 7jitaroem uit- stort, over, en bestegen , zuidwestwaarts, een zich allengs verheffend terrein, dat, eerst kort gele- den, met Jati-boomen (Tectonia grands) beplant was, welke boomen de voor het overige zoo rij- ke natuur der Preanger-Regentschappen niet van zelve voortbrengt. Tusschen deze jonge boomp- jes groeijen zóó veel malacca-struiken (Hmblica officinalis) en wies zulk welig gras voort, dat het geheele plantsoen eigenlijk meer geleek op
365
eene wildernis, in welker groen honderd duizenden purperroode en gele bloemtrossen van Curcuma longa schemerden, en waartusschen zich gan- sche kudden van hertebeesten met snelheid be. wogen. Vervolgens namen wij onzen togt weder door eene streek van rijstvelden, terwijl wij, steeds hooger en hooger klimmende , meer en meer het gebergte naderden, van welker bosch- rijke onbewolkte toppen van tijd tot tijd een fijne dauw als regen nedervalt,. De donkergroe- ne bosschen zijn, als ’t ware, met scherpe lijnen afgescheiden van het lichte groen der grassen, waarmede het afhellende gedeelte van den berg begroeid is; slechts in bergkloven strekt zich dit bosch beneden deze grenzen uit. Daar ter plaat- se nu, waar de weg tot zulk eene boschstreek naderde, vertoonde zich de schoone boom Kitt- wich, welke juist bloeide en van boven tot onder met witte bloemtrossen bedekt was, die op dat schoone groen prijkten, even als de bloeitop- pen van Sambucus nigra zich gewoonlijk ver- toonen (Millingtonta Roxb, n. Sp. , M. sambuci- na mihi (a) ).
(a) Millingtonia sambucina n. sp. » Foliis impari- pinnatis, oblongis acuminatis , supra laevibus, nitidis, subtus cum nervis mediis rhachidibusque Jerrugineo-tomentosis, floribus paniculatis, termi- nalibus, pedunculis pedicellisgue paniculae ferru= 8 tneo-tomentosis.”
Arbor 60'-elegans, ambitu floribus albis ubi- que tecta, Flores hermaphroditi, Calicis sepala 5, minu-
366
Tusschen de bergen voortgaande, en wel in eene O. Z. O. rigting de koppen van den Zjariang , en in eene westelijke de boschrijke hoogte van den Malabar vervolgende, bereikte ik ten 1 ure den Passangrahan in het Malabarsche bij Tji- parai, doch liet de hoop varen, van hier te zul. len geraken tot eenige kennis van den zamen- hang en de rigtingen der zoo talrijke bergrug- gen en koppen, die bijna alle tot in de wol- ken reiken. Ik besloot derhalve, den volgenden morgen de hoogste toppen van deze streek, en wel den Malabar te beklimmen, in de hoop van op dezen togt mijn herbarium aanzienlijk te zul- len vermeerderd zien. Ik bragt dezen dag door in den Passangrahan , terwijl ik mij bezig hield met het onderzoek van verscheidene plan- ten, en den avond doorbragt met het stellen van deze aanteekeningen. Ik zond intusschen tien
ta, ovata, inaegualia. Petala 3, ante anthesin valvata , rotundato-ovata , acutiuscula , pallida guoad colorem et habitum Sambuco nigrae similta. Stamina duo fertilia et 3sterilia. Filamenta fer- tilium bast dilatato-fimbriata, apice in opercu= lum concavo-erectum, bifidum; dilatata ; antherae operculo affixae, geminae, minutae , globosae, ceraceae, vitellinae. Filamenta sterilium petalis opposita , sacciformia , sacco duplicato aperto. Germen superum, stylo simplici coronatum. Bac- ca globosa, intus cava, embryone ad basin huic affizo, minuto.
Mense Octobri. Zr sylvis montis Malabar, 3-4000'.
367
mannen voor mij uit naar het gebergte, ten cin- de de sporen van rhinocerossen na te gaan, en hier en daar den weg te banen, door struik- gewassen te kappen.
De Passangrahan (a). Malabar Tjiparai ligt 3312’ boven de oppervlakte der zee verheven, en wel op een klein uitstekend gedeelte van het afhangen van den Malabar, zijnde aan de cene zijde begrensd door een klein moeras, in hetwelk zich gedurende den geheelen nacht een zeer dui- delijk gekwaak van vorschen deed hooren.
Duistere wolken bedekten al de toppen der bergen, toen ik den 20sten, des morgens, met de Javanen mijne woning verliet, om de ooste- lijke helling van het Malabarsche gebergte te be- stijgen. Hoewel ik tot mijn geleide slechts tien personen verlangd had, vond ik echter, bij mijn vertrek, hetzelve uit een aantal van vijf en twin- tig, zoowel Hoofden als gemeenen bestaande. In die streken van Java, bij voorbeeld in de residentie Buitenzorg, waar de Europeërs meer
(a) Met den naam passangrahan duidt men op Java aan, alle eenzaam in het gebergte liggende ge- bouwen, geheel en al uit bamboesriet gemaakt en doorgaans onbewoond, slechts nu en dan die= nende, om dezen of genen Inspecteur of Contro- leur der kultuur tot nachtverblijf te verstrekken. Ook de Javaansche Hoofden houden zich daar maar zelden en kort op, en alleen op den tijd» waarop de koffij geplukt wordt, of wanneer men een’ reiziger verwacht, dien zij er alsdan ont- vangen en herbergen,
368
gemeenzaam zijn geworden met de Javanen, kost het vaak groote moeite, om zich de allernoodza- kelijkste dragers (Koeli's) aan te schaffen, maar hier, waar de inlander zelden het aanschijn van een’ Europeër aanschouwt, en met de leefwijze der Europeërs ten eenemale onbekend blijft, wor- den deze behandeld op de wijze der Javaansche Grooten, welke meenen des te hooger in achting te staan, hoe grooter hun gevolg is van Hovelin- gen, Mandoren en gemeenen , welke evenwel daarbij niets anders te doen hebben dan hen op den togt te vergezellen.
Wij legden nog eene kleine lengte te paard af door koffij-plantaadjen , stegen daarna bij eene beek af, waar, behalve glaga en varens, nog eene ongeloofelijke menigte van pisangs en Llette- riën groeiden. Hier begaven wij onsin de donkere bosschen, welke de steile helling van den berg bedekken, en daar vooral uit Amentaceën , inzonderheid Castanea Tungurrut bestaan. Niet dan met moeite drongen wij door de ongewoon groote hoeveelheid Calamus-soorten , namelijk van rofang korrot (meer naar boven rotang bd- lis), welke het lagere gedeelte van het bosch ge- heel en al vervulden, en wier stekels bijzonder gevreesd werden door de ongeschoeide Javanen, Hier en_daar ontmoette ik eenen Europeschen vorm van Fungus; — hier een’ Polyporus, — ginds een’ Boletus, welke volkomen geleek op Bole- tus luridus, — of eene Clavaria (Clav. crista- ta, stricta), — zelfs Bovista gigantea op den vochtigen bodem en Aethalium flavum op doode
369
stammen. Geheele nevels van wolken omgaven ons, om ons dien dag niet meer te verlaten. Ook zag ik daar soorten van Podocarpus, en eene boomachtige Melastoma, de Astronia specta= bilis, Br., en deze vergezelde mij tot aan de hoogste toppen.
Na drie uren te hebben geklommen, bereikten wij die toppen langs Rhinoceros-paden, en von- den er de tien Javanen, welke den vorigen dag waren vooruitgezonden, Hier werden vuren ontstoken, en werd de voorraad van spijs, waar van wij ons voorzien hadden, genuttigd. Ik liet daarna uit boomtakken en loof van boomvarens eene hut opslaan, en een gat loodregt zes voet diep in den grond graven , hetwelk een’ voet mid= dellijn had; bij welken arbeid de Javanen eene groote behendigheid aan den dag legden. Zij spleten namelijk het uiteinde van eene bamboes- buis of riet in een aantal stralen, welke zij van elkander verwijderden of uitspreidden in de ge- daante van een’ omgekeerden trechter. Met dee zen bamboestrechter stampten zij op den grond (die trouwens slechts uit weeke bruine humus bestond) ; zij ontledigden vervolgens den trechter, zoo dikwijls die met aarde gevuld was, en maak- ten aldus in minder dan een kwartier uurs het gat, in welks diepte de thermometer onverander- lijk stond op 57,5, terwijl de hoogte van den top, volgens den barometerstand , was — 7090’.
Terwijl mijne Javanen zich op die plaats aldus bezig hielden, kruiste ik, slechts van een paar jagers vergezeld, over den top des bergs, ten eine
370
de te botaniseren. Deze top is van het Z, Z. O, naar het N, N. W. gerigt, en verheft beurtelings de steile koppen, of daalt weder naar beneden. Ik bevond mij nu op de hoogste oostelijke top- pen. Dit gedeelte van den berg is met oorspron- kelijke bosschen begroeid. Dikke lagen van loof- mossen bedekken hier alle boomstammen, en zelfs daar oog, waar de wsneae afhangen, too- nen zich, als 'tware, geheele kussens van mos- sen. Den bodem van bet woud bedekken mos sen, talrijke grassoorten, Iycopodiën, varens, en vormen eene dikke laag , door welke men geen’ voet vooruit kan zetten, zonder geheel en al bevoch- tigd te worden; Sanicula montana Reinw., eene Viola, Balsamina micrantha, Bu. , Polypodium Dipteris , L., eene Valeriana, een Ranunculus, een Plectranthus en eene composita met bloemen als eene Centaurea (Vernoniae species) bevol- ken hetzelve. Het lagere hout vormen soorten van Rubus, Laurineën, Gaultheriae , en Tha baudtiae, en welde Thibaudia rosea (mihi), wel- ke wel 30 voeten hoog wordt ; — verder Piburnum en de eigendommelijke Myrica Javantca, Br. Al deze struiken en kruiden woekeren daar in de schaduw van de eigenlijke boomen des wouds, wel= ker physiognomie vooral door de volgende soorten bepaald wordt: 1e door de digt bebladerde Puspa (Schima Noronhae , Rw.) met hare groote, sneeuwwitte bloemkroonen , welke overal over den grond verstrooid liggen, en met haar jong loof, waarvan de rozeroode kleur reeds op een’ verren afstand den boom doet kennen, die eene hoogte
371
bereikt van 60 voet. 2e, 3e door twee soorten van Podocarpus, welke zich onder allen het veelvuldigste voordoen, namelijk Pod. nereifo- lus, Laus., aan wiens takken vooral vele }s- neën hangen, en P. ümbricatus Br., door welks fijn loof, dat niet ongelijk is aan dat van den jeneverboom , de wind, even. als door dennen en lorkenboomen, ruischt. Ik vond hier nog boomen van die soort, welke honderd voet hoog waren, en wier regtlijnige stam aan de basis de, voor deze streek, buitengemeene dikte van drie voet heeft, 4° Door Astronia spectabilis, Br., een’ bijna veertig voelen hoogen boom, waarvan de tak- ken eene meer piramidale dan hooge kroon vor- men, en waarvan de groote evenwijdig-gerib= de, doorgaans regtstandige bladen hem reeds van verre als eene Melastomacea doen kennen. 5° Door Dicalyx sessilifolius, Br., een boompje van 40—50 voet hoogte, welks lederachtige breede bladen zich naar de punten der takken zamen- dringen, en digte rondachtige kroonen maken van een zeer donker gekleurd groen, gedragen door lange, slanke takken. De bloemen zijn wit en wel- riekend, en komen te voorschijn uit het midden der bladen aan het uiteinde der takken, welke dezelve in den vorm van eene roset omgeven. Deze bebladerde takken zijn bijna kransvormig om den hoofdtak geplaatst. 6: Door een schoon, slank boompje, welks bloemkroonen, zoolang als zij gesloten zijn, kleine dunne cilinders vormen van eene vale lilakleur , en de bloemen herinneren van eene ZLactuca, Het is; Polyosma dlicifolium,
372
Br. 76 Door eene Zugenia, welke 30 voet hoog is (Jambosa lineata Do.), met eene kroon van zeer uitgespreid loof, en als ’t ware besneeuwd met talrijke bloemen, welke dezelve overdekken. 8: Niet minder veelvuldig komt daar voor, eene soort van lauriergewas, hetwelk ik, wegens ge- brek aan bloemen en vruchten, niet kon bestem= men, met dunne stammen en takken, in welker oksels de bolronde, groene vruchtjes opeenge- drongen zitten, Tusschen deze boomachtige vor- men, sommigen van welke (de Podocarpt en Di- calyx) zich door een’ bijzonderen habitus van al de overigen onderscheidden (a), kwamen nog boomvarens voor. — De eerste derzelve, van welke wij hier eene bijzondere melding maken, is een bijzonder sieraad der bosschen te ach- ten.
9) Chnoophora lanuginosa, J. De steng is dun, palmachtig, altijd evenwel min of meer scheef gebogen. Dezelve verheft zich somwijlen 40 —50 voet, en vormt van boven een scherm van 5—8 kleine korte bladen, welke volkomen op de- zelfde wijze gesteld zijn als stralen van een rad, Zij ontstaan alle op dezelfde hoogte, kransvor- mig aan de punt van den stam, die geenszins ver- lengd, maar afgeknot is. Hierdoor onderscheidt zich deze varensoort gemakkelijk van al de ove- rige boomvarens, evenzeer als door het geringer
ed (a) Op de takken zag men hier en daar zeer schoone vermiljoenkleurige Byssi, welke als zijde dezel-
ve bedekten,
373
aantal (doorgaans toch telt men slechts 5-8, zel- den meer dan 10). Daar nu, gewoonlijk geene oudere afhangende bladen aanwezig zijn, heeft dit gewas een zeer eigenaardig, wel kaal, echter bevallig voorkomen, niet ongelijk aan dat van een’ palm. Aan het boveneind van den stam (caudex) ontwaart men de digt opeenstaande die- pe en scherp omgrensde groeven der afgevallene bladstelen , terwijl de stam daarentegen van onderen met geheele kussens van mos als overdekt is, De ribben of nerven van het loof zijn bedekt met zeer lange, bruinachtig-gele, zwakke en ligt afval- lende schubben. De drie volgende boomvarens hebben een’ veel korteren stam, welke zelden (al- thans riet in deze streek) hooger wordt dan 10—15 voet, en welks top, aangezien het loof op ver- schillende punten ontstaat, niet is afgeknot, maar verlengd. Derzelver bladen zijn grooter in aantal dan bij de vorige soort, en stijgen eerst in een’ hoek naar boven, alvorens zij zich schermswij- ze uitbreiden, Deze vormen zijn :
10) Cyathea oligocarpa, 5., welke alleen aan de basis van een’ hoofdsteel van onderen met bruine schubben bezet is, die, hoewel ook niet blijvende, evenwel minder teeder en vergankelijk zijn, dan die van de vorige.
11) Zeer overeenkomstig daarmede is C. oligo- carpa, var. elongata, J., waarvan de ribben van het loof niet geschubd zijn , terwijl dáár alleen de jongere, nog zamengerolde bladen met donker- bruine, zeer vergankelijke stroo-schubjes zeer digt bezet zijn. Dit jonge loof is zeer kort en aan de
Nar, Tiypscun, D, VIJL St, 4, 25
374
punt van den stengel digt nevens elkander gee plaatst.
12) Bij den eersten aanblik ziet men reeds, bo- ven alle andere vormen, eene filix arborea... fusco-hirta sterilis .„.., kennelijk door zeer lange, digtstaande rossige haren, welke al derib- ben van het loof bedekken.
Deze nu zijn de hoofdvormen, welke in die hooge aloude bosschen voorkomen. Vele boom- stammen hebben hier eene regtstandige rigtings andere zijn echter gekromd en op allerlei wijzen geslingerd, en naderen daardoor den Aubzitus al- pinus, die zich nergens zóó schoon voordoet, als in de bosschen van den Mandala-wangie.
De dikke wolken bleven ons steeds omgeven en ‘benamen ons het uitzigt naar alle kanten. Het was daarbij in de lucht doodstil. Slechts van tijd tot tijd liet zich een klein windje gevoelen, hetwelk het loof van Podocarpus imbricata bewoog, en weder spoedig ging liggen. Men hoorde ter naauwer nood het lkwelen eens vogels. Ik be- sloot hier den nacht door te brengen, en den volgenden morgen af te wachten, in de hoop, dat alsdan de nevels zouden zijn nedergeslagen. Daar men echter, zelfs bij het helderste weder, uit de digte bosschen, welke den bergtop bedek- ken, geen uitzigt naar den omtrek heeft, liet ik toebereidselen maken , om een’ der grootste boomen, welke zich hier vertoonen, met gemak te beklimmen. Ik wilde Rotan zoeken, om eene gevlochten ladder te doen vervaardigen ; doch ik kon mijne Javanen niet dan met de grootste
375
moeite tot den arbeid brengen, Zij hadden in hunne hutten kleine vuren ontstoken, en zaten om dezelve als vastgenageld. Ik vond mij genoodzaakt, hen daar met geweld uit te jagen, en zag vaak, wanneer ik er den een’ had uitgedreven, er den ander’ weder in terugtreden. De koude scheen hun in deze hooge streek allen lust om zich te bewegen te hebben benomen, en liever zaten zij stil en be- wegingloos bij hunne vuren, dan zich door loo- pen te verwarmen, Toen ik mijne togtgenooten ten laatste zóó ver had gebragt, dat zij Rotan gezocht en tot den gemeenschappelijken arbeid de handen aan het werk geslagen hadden, kwamen niet alleen de handen, maar ook de tongen in beweging. Toen scheen ieder lid van het gezel- schap iets te bevelen te hebben; toen was het als- of aller stemmen zich tegen elkander verhieven, en ontstond er een zoo vreeselijk alarm, alsof het hier een’ Babelschen torenbouw gold, Een aanschouwer, die onbekend is met de gewoon- ten der Javanen, zou bij zulk eene gelegenheid gelooven, dat er een bloedige strijd was aange- vangen. Doch bet ligt geheel en al in den aard van het Javaansche volk, om, wanneer zij iets buitengewoons zullen doen, daarbij een hevig geschreeuw en alarm aan te heffen. De ladder was eindelijk gereed , en mijn observatorium op= gerigt op de takverdeeling van een’ Podocarpus. De schemering was aangevangen, en de zilveren maan scheen door de hier en daar vaneengeschei- den nevels, Ik beklom de ladder, en zag in het
zonderlingste schemerlicht de duistere gebergten 25 *
376
in het zuiden en. het oosten’, terwijl in de dalen een donkere nacht was; hier zag ik bergtoppen opdagen in het licht der maan, en de wolken even als spookgedaanten daartusschen zweven- de, — ginds een woest boschachtig terrein , slechts bewoond door buffels, tijgers en rhinocerossen 5 maar aan de andere zijde, slechts op 15 palen afstands van daar verwijderd, het schoone Ban= dongsche plateau, op welks boschaadjen, die hier en daar door de nevels heenbraken, de maan haar glansrijk licht deed stralen.
Doch dit helder licht duurde slechts kort; er deden zich voortdurend nieuwe wolken op , breid- den zich uit en stortten in een’ zeer fijnen regen ne- der. Door eene volslagene windstilte bleef deze regen, zonder de geringste tusschenpoozing, ge- durende den ganschen nacht aanhouden. Ik had mijne toevlugt genomen in de hut, doch de bla- den der varens en zelfs die van Pandanus, wel- ke ik daarover, bij wijze van een dak, had uitge- spreid, lieten den regen door, Ik bragt aldus een? slapeloozen nacht door en verbeidde met ongeduld den naderenden morgen, alswanneer de thermos meter slechts één graad lager dan des avonds was gedaald, namelijk op 51° F.
Aldaar tot 8 ure verblijvende, hoopte ik nog eenmaal een helder uitzigt op de gebergten te zul- len hebben. Doch te vergeefs; de regen stroomde onophoudelijk uit den hemel, en wij zagen ons ge- noodzaakt om — doornat zijnde, — over den door- weekten , modderigen bodem van die bosschen de terugreis te aanvaarden. Eerst toen wijden Pas-
377
sangrahan waren genaderd, alwaar het eveneens had geregend, aanschouwden wij weder de zon; terwijl echter het met regt ongastvrij te noemen en in deze maanden onbewoonbaar gebergte zelf in donkere wolken voor ons verborgen bleef,
Van de oostelijke afhelling van den Malabar, waarop de Passangrahan gebouwd is, overziet men slechts een gering gedeelte van het plateau, Men ziet het oostelijk- of O. Z. O, deel in de diepte liggen. Op den vlakken, nu eens geel- bruinen, dan eenslichtgroenen, of grijzen grond, ziet men donkere vlekken, lange strepen en tal rijke dorpen, met de bosschen, welke dezelve om- ringen. Van de bergen, die de vlakte rondom omgeven, zijn van dit punt slechts de volgende ziglbaar :
In de reeks van den Tunkoeban-prahoe en den Boekit-Toengoelin het N. 5° O., welke een’ scheef- afgeknotten kegel heeft , is eene keten , die zich met vele toppen verheft, en zich uitbreidt van het westen naar het oosten in de rigting van den Zum- pomas, Eene tweede keten van den Zunkoeban- prahoe, welk gebergte dus dubbel is, loopt voor den Boekit-Toengoel, en is dus nader aan het plateau, in de rigting van het W‚ N, W. naar het 0.4.0 , en eindigt in den stompen kegel van den Manglaj- ang ‚dien men ten N, 10° O, van hier aanschouwt.
Over de zuidoostelijke helling nu van beide deze ketenen, loopt de weg naar Soemadang ; de gemelde helling evenwel verheft zich op nieuws in den minder hoogen berg Boekit-Djarian ten N.N,O, van hier, terwijl de regte (zuidooste-
378
lijke) glooijing derzelve weder op nieuws stijgt in den veel hoogeren, stompen en onregelmatigen Soembitan ten N. O. Zoo hangen deze drie ber- gen, welke dezerzijds het naast aan het plateau zijn gelegen, namelijk de Manglajang , Boekit- Djartan en Soembitan, door een zich zeer ge- leidelijk uitbreidend en boogswijs hoog land (of tusschen ruggen van bergen) te zamen.
Ik schatte de verhevenheid van dit hooge land op 3000, den Djartan op 4000, den Maglajang op 5500, en den Soembitan, die met zijn’ top de wolken bereikt, op 6 à 7000 voet. De Sume- bitan is de hoogste N. Westelijke punt van eene keten, welke zich van het N. W. naar het Z. O. uitbreidt, weinig uitstekende toppen heeft, en schijnbaar althans in het O. 30° N. eindigt.
De glooijing aan de zuidwestelijke zijde hangt door middel van het hooge land, uit bergruggen gevormd ‚ over welke de weg van het plateau naar Garoet voert, met nieuwe bergketens te za- men, welke zich van daar herwaarts uitstrekken tot den Malabar. De meest uitstekende punt, waarmede dezelve aanvangt, isde Mandala-wangie ten O. N.O. van hier; van daar strekt dezelve zich uit, zich verheffende in vele zeer ongelijke koppen, en zich (zoo als het ten minste schijnt) in vele dubbele, ja zelfs drievoudig (evenwijdige) takken verdeelt, van het N. N. O. en Z. Z. W. tot aan den top van den Rakoetak, welke zeer na- bij, tegenover den Malabar, in het O. Z, O. van hier is gelegen. De voet van deze bergketen al- zoo, vanden Maxndala-wangte tot den Rukoetuk
379
begrenst de zuidoostelijke, en de «voet van den’ Soembitan de oostelijke streek van het plateau, Regelregt in eene oostelijke rigting van hier, waarschijnlijk tot den achtersten (dat is, van hier meest verwijderden) tak van de Mandala-wangie-, keten behoorende, steekt de Goenong Agoeng met den beruchten vulkaan Goenong Goentoer uit, terwijl er ook nog aan deze zijde van den
Goenong Goentoer , tusschen twee ketens, midden uit de bosschen, kolommen van damp te voor- schijn komen en de plaats van een’ nog niet be zochten krater aanduiden. Van den Rakoetak af, draait zich deze keten zuidwaarts om, en loopt van het N, naar het Z, tot aan den Poentjak Tjat in het Z. 59° O. van hier, zijnde de laatste het (schijnbaar) hoogste punt in deze rig- ting. Hij bereikt de wolken. De toppen der ke- ten tusschen den Rakoetaken Poentjak Tjaï ver- schillen onderling weinig in hoogte. Digt nabij het zuiden van den Rakoetak bevindt zich de zoogenaamde Tankoeban-prahoe, eene met de hoofdrigting van de keten zich dwars, namelijk van het W. Z, W. tot O. N. O., rigtende, korte, eenigermate gebogene verlenging, waarvan de
380
holle zijde naar den Rakoetak gerigt en door eene diepe vallei daarvan afgescheiden is. De westelijke voet van de Rakoetak-keten loopt op den Mala- bar (op welks oostelijke afhelling wij ons bevin- den) aan, en hangt daarmede te zamen door een hoog land, hetwelk 4000 voet boven de opper- vlakte der zee is verheven. Al deze talrijke berg- ruggen en ketens zijn bedekt met donkere en onafgebrokene bosschen; slechts de onderste dee- len der glooijingen van die bergen, welke aan bebouwde landen, zoo als aan het Bandongsche, grenzen, hebben eene lichtgroene kleur; terwijl zich de bosschen met scherpe grenzen afscheiden van de Allang-allang- en Glaga-wildernissen. De geheele ruimte, tusschen-deze ketens en de G. Goentoer , schijnt met verscheidene evenwijdig loo- pende ketens vervuld te zijn, welke zich van het, noorden naar het zuiden, of van het N. N. O. naar het Z. Z. W. uitstrekken, en bedekt zijn met on- doordringbare hooge bosschen, nog door geen’ menschenvoet betreden.
Ten einde evenwel voor het minst een gedeelte van deze gebergten, en voornamelijk de streken bezuiden den Malubar, te leeren kennen, begaf ik mij den 23sten weder op reis.
De weg voerde ons van de gemelde Passangra= han, in eene zuidelijke rigting, langs de af helling van het Malabarsche gebergte, bijna nog 6 palen ver door koffijtuinen, dan eens tusschen bergklo- ven, dan weder op de hooge bergruggen, en nam daarna zijne rigting tot in de oorspronke- lijke bosschen, door welke hij eerst voor kor-
381
ten tijd gebaand was door de inspanning en arbeid van vijf honderd menschen , gedurende eene maand lang in het werk gesteld. Dit was geschied op bevel van den zeer iijverigen Assi- stent-Resident van Bandong, den Heer Nacer, die de koffijkultuur zeer uitbreidt. Deze weg, welken men alleen te paard kan afleggen , wisselt in hreedte af tusschen vier en zes voet en meer, en ligt aanvankelijk in eene zuidelijke en zuid- westelijke rigting. Daarna loopt hij, wanneer hij zich van de helling van den Malabar ver- wijdert, en het uitgestrekte, vlakke, boschach= tige terrein (Aylaea) heeft verlaten, en den Mala- bar en Wajang doorsnijdt, in eene westelijke en voorts noordwestelijke rigting, ten einde la- ter zich weder naar de hoogte te begeven, en strekt zich eindelijk in eene noordwestelijke rig- ting uit, om de bergruggen in het zuidwesten achter den 7loe te beklimmen, dan de wildernis te verlaten, en verder door de koffijtuinen van Gamboeng voort te loopen.
Zoo lang wij ons (dezen weg van den Malabar volgende) nog in de koffijtuinen bevonden, zagen wij de bergketen, welke aan onze linkerzijde in het oosten gelegen was, van Rakoetak tot aan Poentjak Tja. De bosschen echter intredende, verloren wij weldra alle uitzigt. Hier nu boden zich aan ons oog niet dan duizenden van boom- slammen aan, welke met geheele kussens van mos bedekt waren, en op welker takken eene groote menigte van varenkruiden tierde, Het loof dier boomen vereenigt zich , 60— 100 voet boven
382
den grond, tot eene soort van dek, hetwelk ter’ naauwer nood, hier en daar, den blaauwen hemel ter aanschouwing geeft, en over de woudbewo- ners een’ altijddurenden nacht verspreidt. Deze bewoners zijn herten; wilde stieren (Bos sou- da), welke hier bij wijze van kudden omzwer- ven; rhinocerossen, welker plompen gang men door een geheel bosch hoort weêrgalmen ; tijgers, die zich ligtelijk verraden door de afdruksels hun- ner pooten in de weeke humus. Voor het overige zijn het alleen apen, welke, behaive de vogels, de met bloemen overdekte toppen der hooge boo- men bevolken (Hylobates leuciscus, Semnopi- thecus maurus), en die, van den eenen tak op den anderen springende, in het woud eene soort van geruisch doen ontstaan als dat van een’ na= derenden stormwind. De ruimte tusschen de boom= stammen wordt aangevuld door eene menigte Sci- tamineën (Eletterien), door Musaceën (Musa ? paradisiaca, den wilden pisang der Javanen), welker lichtgroene, reusachtige bladen zich, vooral op meer vochtige en dieper gelegene plaatsen, bij honderden naast elkander ontwikkelen en verhefe fen; voorts door soorten van S(robilanthes, en stammen van den schoonen Pinang oetan (Areca Sp. Pinanga Br.) van 15 —20 voet hoog, welker menie-roode vruchttrossen door de takken heen- schemeren ; van eenige struikachtige soorten van Aralia, en talrijke andere struiken of kleinere boomgewassen , tusschen welke men , hier en daar , op eenen kandelaberswijze verdeelden stam, de blaauwachtig groene bundels van bladen van een’
383
Pandanus, of het loof van Angtopteris erecta, Horrm. aantreft, die zich, zonder stam, slechts in zeer geringe mate verheft boven den bodem, maar welks lange bladen zich uitspreiden op de wijze van eene boomachtige varensoort. Van de- ze vormen is in het woud dan eens deze, dan weder eene andere de meest heerschende; maar nergens ontbreken er boomvarens, die wel niet gezellig, echter zeer menigvuldig voorkomen, ter- wijl zij hare bladschermen over de bosschen uit- spreiden. Behalve de Cyathea oligocarpa J., en Chnoöphora lanuginosa, J., vond ik hier voor- al, veelvuldig voorkomende, de dlsophila exten- sa, R. Br. Van alle varens is deze de minst aanzienlijke, terwijl de verspreid staande gevinde bladen, wier stekelige middelrib slechts hier en daar aan de basis bezet is met puntige, bruinach- tige, zeer ligt vergankelijke schubben, zich ver- heffen op een’ dunnen, naauwelijks tien voet hooe gen slam, waarin geene groeven der likteekens van afgevallen bladen zijn, doch waaraan daar- entegen de overblijfsels der bladen lang blijven zitten. Hoe veel te meer majesteit en pracht ont- wikkelt daarentegen de veel krachtiger CAnoö- phora glauca, Bu, die, als de bewoneres eener veel warmere streek, aan de bosschen van deze gebergten, ten eenemale ontbreekt !
Ik heb mij hier slechts bezig gehouden met de meest uitstekende vormen van het lagere hout, ter- wijl voor het overige de talrijke planten uit de ver- schillende familiën (als vooral de Myrtaceën en Rubtaceën) hier niet kunnen worden aangeroerd.
334
Doch meer karakteristiek-dan alle andere vor- men zijn, in het inwendige dier bosschen, de Palm-lianen, of Rotan-soorten, wier gevind loof men overal in de hoogte en de laagte aanschouwt, en welker strengen dit woud in de meest ver- schillende rigtingen doorloopen, en niet zelden loodregt van de hoogste boomtoppen naar bene- den vallen,
Maar veel bezwaarlijker is het, het hoogere hout te kennen, dan die lager groeijende bur- gers van dit woud, welke eerstgemelde alleen takken en bladen dragen aan hunne schier hemel- hooge kruinen, Hier waren het inzonderheid Poespa-boomen (Schima Noronhae, Reinw.) en Amentaceën , namelijk kastanje- en eikenboo- men, welke het woud zamenstelden,. De eikels van Quercus mollucana, costata en pruinosa, Bu., de stekelige vruchten van Castanea Java- ica (Santintin) en de groote sneeuwwitte bloem- kroonen der Poespa, op den bodem als gestrooid, met de vruchten van soorten van Fragraea, die, hoewel zelve boomstammen vormende, op ande-= ren parasitisch leven, Tusschen deze vormen ver- toonde zich nu en dan eene soort van Fcus (Kiëra), met een’ in stralen uitloopenden stam, die zich schielijk in takken verdeelt , en een’ hoogen, gewelfden top heeft, of eene Cedrela febrifuga, of eene Saurauja (S, rosea n. sp.) (a),
(a) Saurauja rosea n. sp.: foliis magnis, obovatis, obtusis, glabriusculis, tenuiter glanduloso-serra- tis, petiolis, ramulis junioribus nervisque mediis
385
wier takken , onder de groote geribde bladen, van boven tot beneden bezet waren met bloemen, welke de schoonste rozenroode kleur hadden, of eene groep van Celtis orientalis, die men ligte- lijk erkennen kan, aan de regtstandige gladde stammen. Daartusschen vertoonde zich ook eene boomachtige Urtica, met groene, slap neêrhan- gende bloemtrossen. De aanraking daarvan deed een brandend gevoel ontstaan.
Het was ongeveer 10 ure toen wij de hoogste streken van den weg aan de zuidoostelijke af- helling van het Malabarsche gebergte, waar slechts eene enkele Astrona, of een Podocarpus im- bricatus tusschen de overige boomen te voor- schijn trad (op eene hoogte van 5000’), bereikt hadden, en aanvingen, om weder zacht en al- lengs in het woud af te dalen. Wij verwijder- den ons alzoo meer en meer van het Malabarsche gebergte, en bereikten de landstreken, welke de uitgestrekte vlakte zuidwaarts van den Malabar daarstellen, en de groote boschvlakte (Aylaea) vormen, die, op deze hoogte van 4200—5000', nog op Java bestaat.
Hier, ongeveer in het midden tusschen den Wajang en den Malabar, begon zich eene soort van bamboes te vertoonen, welke aan het bosch
subtus strigoso-tomentosis, pedicellis uniftoris in ramulo aggregatis confertissimis, Né unc. longis laris ‚floribus roseis. Arbor 50—60' alta. Oct. in sylvis primar iis inter montes Malabar et Wayang,
alt, 5000’,
386
een geheel eigenaardig aanzien gaf, terwijl de schoone Soewankoengpalm, mij tot dusverre nog onbekend, zich aan mijn oog vertoonde. De Bambusa kon ik, wegens het ontbreken van bloemen, niet bestemmen, maar, te oordeelen naar de afwijking in den Aabitus, is dezelve ze- ker eene nieuwe soort, zoo niet een nieuw ge- slacht. De stengels (de halmen, eulint) zijn ech- ter ook aan de basis zode- of bundelvormig vereenigd (caespitosus), zijn in het oogloopend dun, en aan den voet zelden-dikker dan 12, en in het midden naauwelijks zoo dik als een duim. Zoodanige dunne bamboesstengels stijgen uit ééne gemeenschappelijke basis — terwijl zij schielijk van elkander afwijken ,.— bij honderden in de hoogte, en hechten zich eenigermate. slangswijze en gebogen aan de hoogste boomen, uit welker toppen zij, boogswijze en in bundels weder naar heneden vallen. Deze neêrgebogen bamboessten- gels hebben inderdaad een zeer aangenaam voor- komen ; terwijl zij zich , met hun zeer fijn verdeeld loof , dat eene lichtgroene kleur heeft, ineenvlech- ten, en van eene hoogte van 50—60 voet diep op den weg neêrhangen, waar zij, door het zachtste windje bewogen, steeds langzaam heen en weder slingeren.
Deftiger dan van dezen , is het aanzien van den Soewankoengpalm , welke slechts zeer eenzaam in de bosschen groeit, zoodat men op eene uitge- strektheid van 5 Eng. mijlen van den weg er naauwelijks 3 of 4 individuën van aantreft. De stam is doorgaans slechts 9 duim dik, en verheft
387
in en zich, in eene buitengemeen Ty regle rigting , tot op eene 7 Yr” hoogte van 60—70 voet;
en de uiterste lagen van het hout
zijn zoo hard, dat het zon- 5: EN der behulp van bijlen onmo- ie gelijk is, den stam om te houwen; de gewone hak- messen der Javanen althans zijn daartoe ten eenemale on= toereikende, aangezien men, na een’ arbeid van eenige uren, naauwelijks eene vore van een paar strepen diepte kan verkrijgen. Het loof ont- staat niet krans- of scherm- vormig uit de punt van den stam, zoo als bij de Kokos= == palmen, maar het ontstaat
== S= uit meerdere punten, afwis- ess selend, op verschillende hoog ten van het boveneinde der stengels, die tamelijk verwijderd van elkander zijn , waardoor eene stomp-piramiedvormige kroon wordt gevormd. De hoofdbladstelen gaan in horizontale rigting van den stam uit (vormende daarmede een’ regten hoek), en maken, in hunne buiging, van boven slechts eenen gering convexen boog. Het loof is dubbel gevind; de bladen zijn slap en hangen neder. De insnijdin- gen der bladen zijn langwerpig-trapeziumvormig of langwerpig-driehoekig , en aan de bovenste helft aan den rand onregelmatig-gescheurd , ingevreten
388
en in enkele punten verlengd; de eindslippen der bladen zijn driehoekig, met afgeknotten en uit- geknaagden bovenrand. De vruchttrossen komen, onder het onderste loof; uit den stam te voor- schijn; zij zijn zeer lang, en er hangen gewoon- lijk 2—3 zoodanige aan elken stengel.
Is dit welligt eene nieuwe soort van Arenga 2 Het was mij niet wel mogelijk , dezen palm naauwkeurig te bestemmen, door volslagen ge- brek aan de daartoe vereischte literarische hulp- middelen,
De weg, zich aanvankelijk zuidelijk, en daar= na zuidwestelijk rigtende, en in dien loop me- nigwerf over de zich slangswijze bewegende beek Tjisankot heenloopende, ging nu voort in eene westelijke rigting over den. vlakken bodem van het woud, welke hier rijkelijk begroeid was met zeer scherpe en brandende netels, Procrís paludosa, Br. en P. hirsuta, Bru. Zeer weel. derig groeide hier Sphaerta hypoxylon op al- le stammen, in vereeniging met eene, nog on- beschrevene Sphaerta, zeer nabij komende aan S. alutacea Pers., en welke zich in den vorm van kleine zuiltjes, bij honderden naast elkan- der geplaatst , verhief, Geheele boomstammen zag men als overtrokken met uitgebreide Poly» poren (P. resupinati effusi), terwijl eene groo- te menigte takken karmijn-rood waren ge- kleurd, door Sphaeria coccinea, waarmede zij bedekt waren. Bijzonder echter trof het mij, hier den Agaricus emeticus, Sanärr., te vinden, welke zich, met bloedroode hoedjes, hier in de
389
boschjes en op de wegen vertoonde, even als in den herfsttijd in de bosschen van Europa.
Ten einde den berg Wayang te bezoeken, aan welks glooijing ik dezen morgen van eene verhe- vene plaats van den weg dampen had zien op- stijgen, verliet ik den hoofdweg en baande mij, geholpen door mijne Javanen, in eene streek , waarin ik mij tegenover den Wayang meende te bevinden, een zijpad, in eene dwarse rigting van het noorden naar het zuiden. Wij vonden, bij het weder opstijgen , weldra de bedding van eene beek, in welke wij uitgebleekte en gezwavelde stukken steen zagen, waarom ‘wij meenden ons de nabijheid van eene vulkanische verschijning te kunnen voorstellen. Wij vervolgden den loop van deze bedding, en landden, na aanhoudend opklimmen, omstreeks den middag aan in eene streek , waar wij, van achter de boomen, witte dampen zagen te voorschijn komen.
Duidelijk was de bodem van het woud in deze streek bij den Wayang (5770 voet hoog) onge- lijk drooger, dan in de door ons, tot dusverre, doorwandelde woudstreken (welligt omdat de bodem hier aan het afhangen van den berg en in de nabijheid van den krater gekloofd is en uit opeengehoopte gebrokkelde steenen bestaat); en ook de lanen waren hier zeldzamer, terwijl de boomen minder met woekerplanten en mossen be- dekt, maar daarentegen drooger en kaler waren. De stammen rezen regtlijnig, als kolommen in de hoogte.
De meest uitstekende van alle was 1°. de Ki-
Nar. Tijoscun. D. VIJL. St. 4, 26
350
tambaga (welligt eene Calyptranthes-soort),; welks gladde, bruinachtig-roode , koperkleurige stam voorzeker het eerst van alle het oog van den wandelaar tot zich trekt. Bijna aan de ba- sis in meer of min stompe ribben uitloopen- de, verheft dezelve zich, even als eene bronzen zuil, 60—80 voeten hoog, om eerst van boven de prachtige fijne kroon van schoone, kleine blaadjes te ontplooijen. De opperhuid ‚van den stam maakt zich in kleine stukjes los, even als bij onze dennen, en ontbloot de roodachtig- bruine schors, van waar de boom den naam heeft van Ai- (dat is hout) tambaga (koper) ver- kregen heeft, De schors en het hout te zamen gekookt, geven eene bruinachtige colatuur , vaar- mede de bewoners dezer bergen hunne katoen gewoonlijk zwart kleuren. De bladen zijn klein, lancetvormig en in eene lange stompe punt ver- lengd , tuitvormig-parkementachtig, gaafrandig, glad eu glanzig, terwijl „dezelve, gewreven zijn= de, eenen aromalischen geur verbreiden. Zij zijn doorschijnend-gestippeld, met fijne, evenwijdig loopende, dwarse aders, welke zich, aan beide zijden, in eene met den rand evenwijdige lijn vereenigen, Ik vond dezen boom niet bloeijende , evenmin als:
2°, Kajoe koelt tiepis (welligt eene Memecy- lon 2), een’ boom met eerstgemelden zeer overeen- komstigen even zoo hoog. (Folia ovato-oblonga, acuminata , remote-serrata, membranacea, ve- nösa, laevia, nitida.) Voorts, zijn in deze bos. schen de heerschende vormen:
391
3°. Kajoe pinkoe, een boom, welks gevinde bladen met die van de Cedrela overeenkomstig zijn.
4°, Kajoe angriet (Nauclea lanceolata, Br), met regtlijnigen, doch geenszins gladden, maar oneffen’ stam en ronde kroon van het loof,
‚5°, Kajoe tjaranak, een boom van ontzettend grooten omvang, waarvan de doorgaans gedraai- de, van onderen in ribben uitloopende stam, op eene geringe hoogte boven de basis, bijna gaffel- vormig kranswijs uitloopt in wijd uitgebreide takken,
6°. Acer Javanicum , mikt , komt in deze bosschen zeer menigvuldig voor.
7°. Podocarpus nereifolius is in deze streek niet zeer hoog.
S°, Een eik, met regtlijnigen, zuilvormigen, bijna gladden stam en ronde kroon, met groote, zeer schoone groene bladen (Q. depressa, Br.)
9°, Astronia spectabilis, naauwelijks 50 voe- ten hoog, en hier en daar eenzaam staande tus- schen de andere boomen. De gemeenste boom van alle echter, die het eigenlijke hout uite maakt, was
10°. De schoone, reeds meermalen door ons vermelde Poespa , met eene digte , rondachtige, donkere kroon, op een’ hoogen stam, welken men herkent aan de onevene , spletig-hokkige schors,
In deze bosschen, welker majestueus voorko- men vooral aan de Puspa- en Ki-tambaga-boo-
men is toe te schrijven, ons bevindende, zagen 26*
392
wij opeens , achter de boomstammen, eenen op het donkere groen des wouds zeer sterk afsteken= den witten damp opstijgen. Nadat wij eerst hier eenig voedsel hadden genuttigd „ sloegen wij onze huitenop, en bewerkstelligden de noodige zaken, ten einde ons een bruikbaar nachtleger te verschaf- fen. Terwijl zich nu de Javanen bezig hielden met het vellen van jonge boomen , met het zoeken van pisangbladen tot het bedekken der hutten, of met het snijden van gras tot het voederen der paarden, welke wij, om zoo te zeggen hadden nagesleept, verliet ilk het bivouac, om den aan hetzelve grenzenden krater te bezoeken. Wanneer men het bosch uittreedt, ziet men opeens eene kale van alle vegetatie ontbloote ruimte van het afhangen des bergs voor zich, welke, naar alle rigtingen, 700 voet breed en aan de minst uit- gebreide zijde door het woud omgeven is, De melkwitte kleur van den bodem en de witte op- stijgende dampen maken, ook in dit opzigt, met het groene woud een treffend contrast, Onmiddellijk aan den rand van deze uitgestrekt heid, aan de grens van het woud , vertoonen zich eenige planten en struiken, welke men in deze bosschen voor het overige nergens aantreft. Be- halve eene Melastoma (M. asperum L.), Thin baudia vulgaris, Mum, Vireya retusa, Br.; en eene rankmakende Zycopodium, zag ik eeni- ge Mertenstae en Polypodta, namelijk Polypo= dium vuleanteum, Br., maar vooral eene Pfe- ris (Pt, incisa, Tuurs.), welke ik ook in het Diengsche gebergte nergens anders aantrof, dan
393
in kraters en met dampen omgeven. De bladen van Vireya retusa waren geheel en al omgeven met een poederachtig, geelachtig grijs bekleed- sel, hetwelk zich uit de zwaveldampen gepre- cipiteerd en daarop had nedergezet, terwijl die dampen voortdurend de kleine boschjes van deze planten doortrokken, en, niettegenstaande dit alles, pronkte dit gewas met deszelfs scharla- kenroode bloemen, Zullen nu deze gewassen werkelijk dien bodem dezes kraters verkiezen? Het is moeijelijk te gelooven. Eene enkele Pfe- ris uitgezonderd, welke een’ moerassigen, vooral ijzerhoudenden bodem verkiest, behoeven deze planten niets anders dan eene opene , drooge plaats, waar de zon en de vrije hemel dezelve kan beschijnen. In de schaduw van vochtige bosschen gedijen deze planten niet. De Zycopo- dia (P. vulcanicum, Br.) moeten, om krachtig voort te woekeren, een’ rotsigen bodem hebben, welke zich, op Java, voorzeker nergens elders bevindt dan in kraters.
Deze uitgestrektheid is gelegen aan de weste- lijke helling van den Wayang. De hoogste koppen van dezen berg, die (gelijk alles in den omtrek) met digte bosschen bezet zijn, en zich niet hooger dan 5C0 voeten boven het diepste van den bodem dezer uitgebreidheid schijnen te verheffen, ziet men den eenen in het oosten, den anderen in het noorden ; zij vormen eene kleine, van het noorden naar het oosten zich uitstrek- kende ligging. Aan de helling nu schijnt, mid- den door het woud heen, eenmaal eene secundai-
394
re vulkanische uitbersting te hebben plaats ge- had, welke den oorsprong gaf aan die naakte vlakte.
Hel is eene salfatara, welke nog talrijke, in werkingzijnde Fwmarolen heeft, en welks grond, aan het afhangen des bergs gelegen, zeer sterk glooijende is, De rigting van deze solfatara is naar het westen , terwijl dezelve in het bed van een klein beekje uitloopt, hetwelk tusschen wit- achtige gerolde, verbrokene steenen aan de so/- Jetara een ondrinkbaar water ontleent, van een’ sterk zamentrekkenden smaak, en waarschijnlijk veel zwavelzuur bevattende, De opgeheven boe dem bestaat bijna alleen uit ontlede steenmas- ga's, over welke men, ten einde er niet in te zakken, niet dan met veel moeite zijne schreden wendt, en zulks te meer in. den regentijd , wan» neer deze stoffen, als ’t ware, zich geheel en al in eene soort van brij veranderen. Men ziet de= gen grond als bezaaid met honderde kalkige, on. regelmatige stukken rots van verschillende groots te, waarvan de meeste, ten minste wat de opper. vlakte aangaat, afgebrokkeld zijn; terwijl men slechts weinig vaste trachyt, of trachyt-lavabloke ken, doch onder deze eenige van eene geweldige grootte, aantreft, De kleur van den grond is wit. achtig, terwijl ook de zwarte kleur der afgehrok- kelde steenen reeds voor het grootste gedeelte verbleekt is, Vele daarvan zijn aan derzelver zijden en aan de basis met zwavelbloemen en spiesvormige swavelkristallen overtrokken, welke
395
de schoonste gele kleur hebben. Onder de mees- te dezer rotsblokken vond ik eene zeer zonder- linge, witte, zilverglanzige, vezelige, uit zeer fijne lange naalden zamengestelde, zeer ligte zelfstandigheid , welke er bijna uitzag als asbest, die echter, bij nader onderzoek, bleek te zijn za- mengesteld uit wezel-aluin, namelijk bisulphas aluminae. Voornamelijk door de ongewoon groo- te hoeveelheid, waarin dezelve voorkomt, is deze merkwaardig, terwijl hij zich immer op nieuws schijnt te vormen door de werking van de zwa- veligzure dampen op de aluinaarde, de trachyt- en de lava-rotsen,, In de so/fatara is alles le- ven, Uit duizende kleine openingen en sple- ten sissen zwaveldampen, die bijna onzigtbaar zijn, en welke men, uitgezonderd het geruisch, ook aan den reuk en aan de warmte der met zwavel bedekte spleten herkent. — Uit andere groote openingen en spleten van rotsen, stijgen geheele kolommen van waterdampen op. Hier hoort men een donderend onderaardsch gedruisch van water , dat voortdurend door de dampen wordt opgeheven en neêrgedrukt ; ginds ziet men als ’t ware waterketels, die, gelijk de Kawa- Fringo in het Diengsche gebergte onophoudelijk borrelen en schijnen te koken; deze liggen in het diepste gedeelte der solfatara (alwaar al het water te zamenloopt), terwijl de groot- ste Fumarolen , wvelker waterdampen slechts
ee wa kken zwavelgeur hebben, zich in de hoogste, het meest zuidoostelijk liggende streken derzelve, bevinden, — Daar ziet men onophoudes
396
lijk witte wolken van damp, even als bollen, opstijgen, en een groot gedeelte van de helling van den berg omgeven.
Een fijne stofregen, welke van 1 tot 3 ure aanhield, dreef mij naar het bivouae terug, waar ik mijne Javanen, die intusschen wt boomtak= ken de hutten opgeslagen en dezelve met pisang- bladen bedekt hadden, bij het vuur vond zitten, Ik stond verbaasd over hunne geringe gevoeligheid voor den rook, die mij bijna had doen stikken, terwijl zij zich daarin geheel en al lieten. inwik- kelen,
De hoogte van deze laagste streken dezer so/- Ja!ara bedraagt, volgens waarnemingen , welke ik ten 4 uren deed, 5780 voeten. Daar het we= der was verbeterd, begaf ik mij, tegen den avond, nog eenmaal naar de solfatara, wel ke, vóór mijne komst op die plaats, wel door wilde koeijen , maar niet door menschen ;was bee treden geworden. Ik zag toen den berg Mala- bar ten N., en de middelste punt van den drie- hoofdigen Ziloe in het W.N. W. Achter den Tiloe strekt zich van het N. naar het Z. de nog veel hoogere berg Breng-Breng uit, welke, ten westen van hier, zich als de hoogste vertoont, terwijl achter denzelven, in het westen , 15° noor= delijk van daar, de Patoeha uitsteekt. — Alles sat men hier ziet, de geheele uitgebreide vlakke ruimte, tusschen dit punten den Zoe, zuid- waarts tot aan de zee toe, alle bergruggen en toppen zijn met bosschen bedekt; — in deze on- melelijke wouden is welligt de solfatara de
397
eenige onbegroeide plek. Hier geeft de opge- woelde, uitgebleekte bodem, met zijne woest en wild op elkander gestapelde rotsbrokken, die van boven zwartachtig, en aan de zijden verbleekt, of met zwavelbloemen geel gekleurd zijn, uit honderden openingen dikke dampen, welke zich als 't ware onoplosbaar bolvormig verheffen, en een groot gedeelte der bosschen, welke den kra- ter omringen, in hunne bleeke nevels wikkelen, Wanneer men deze gele drommen, die wolken van sulfer, ziet, en men hoort dat geruisch van borrelen en bruisen, dan meent men niets te her- kennen dan verwoesting, waarvan de oorzaak nog niet is opgehouden. — Digt daarbij lacht het groene woud den wandelaar tegen, als ware het om hem gerust te stellen, en te getuigen van de krachten der natuur, waarin alles, volgens eeu- wige welten, rustig en harmonisch, geschiedt,
399
Ik verliet deze solfatara, toen de zon, welke achter het- Breng-Breng-gebergte begon te zin- ken, reeds haar avondschijnsel deed vallen over de toppen van het Wayang-gebergte. Reeds sche- merde het in het woud, over welks gewelfde op- pervlakte ik mijne blikken sloeg. Reeds begon de nacht zijne vleugelen over hetzelve uit te brei- den , en over de wonderen, die het verborg. Die nacht nu werd door een’ helderen maneschijn verlicht, terwijl de geheele natuur kalm was, en de stilte slechts nu en dan werd afgewisseld door een groot alarm in het woud, door een ge- weldig gedruisch in de toppen der boomen, ver- gezeld van een hevig geschrei, alsof het woud van een wild heirleger werd doortrokken. Het waren geheele drommen van apen, die, welligt door tijgers vervolgd, als het ware in ’t wilde voortvlugtende , van den eenen boom op den anderen sprongen. Dan weder werd het eenige uren lang stil, terwijl het maanlicht schilderach- tig schemerde op de gewelfde en golvende op- pervlakte der boomtoppen.
Ik had reeds al mijne plannen in dier voege ingerigt, dat ik mij, in die streek, eenige weken lang kon ophouden, ten einde een groot gedeelte van de boomen dezes wouds te leeren kennen. Daarna was mijn voornemen, mij zuidwaarts te begeven, in eene rigting, in welke, gelijk mijne Javanen mij opgaven, zich een groot meer midden in deze onmetelijke bosschen moet be- vinden; een meer, hetwelk ongeveer 1% Eng. mijl lang en breed moet zijn, en een eilandje
400
en eenige wèelsmakende vischsoorten moet bevat= ten. Van daar zou ik dan mijne reis voortzet- ten naar het oosten van Java.
Berigten van Batavia komende, moesten mij daarvan, tot mijn diep leedwezen, doen afzien.
Ik verliet op den 2ásten, des morgens vroeg, de solfatara vanden Wayang. De temperatuur van het bosch beliep, vóór zonsopgang, 52° F., bij tamelijk heete luchtsgesteldheid, Wij bereikten weldra den hoofdweg weder, die diep in het schaduwrijke bosch, onder de boogswijze zich buigende ranken van het bamboes, immer voorte liep naar het westen; komende wij, alzoo , voor- bij twee heete bronnen, van welke de eerste, omgeven door een met gras begroeid moeras, digt aan de Zjisankoi ligt, en reeds op verren af stand te herkennen is aan de dampen, welke hier opstijgen, — terwijl de tweede, naauwelijks eene Engelsche mijl van deze gelegen, nabij het beekje Zyjbeurum te voorschijn treedt. Ik zag namelijk daar een opene plaats in het bosch, liet mijne karavaan op den hoofdweg halt houden, en daalde toen, slechts van een paar jagers ver- gezeld , eenigzins naar beneden. Naauwelijks ech- ter waren wij van tusschen het geboomte te voor- schijn gekomen, of wij zagen een’ troep wilde stieren, van welke eenige graasden, andere zich in het warme water schenen te baden, voor ons uitspringen en als ’t ware stormenderwijze in het bosch dringen. Mijne jagers losten hunne gewe- ren, maar te laat, De oevers van.den Zjibeu- rum zijn hier tot een klein grasveld verbreed, het»
402
welk van rondom omgeven is door bosch. Ik vond hier eene Fragaria (F. indica, Axpr.)en eenen, van twee tot drie voet hoogen, Ranunculus, voor het overige niet ongelijk aan den B. Zanugi- nosus, L., welke zich tusschen de grassen ver- hief, en het beeld eener vaderlandsche weide in mijne gedachten terugriep. Maar de boomva- rens, welks zich hier en daar boven den met gras bedekten grond verheffen, en met het lichte groen van hun schermvormig loof op de donkere topgewelven der wouden prijken, herinnerden mij weldra waar ik mij bevond. Hier komt het heet water op talrijke plaatsen, ter breedte van 15 voeten, te voorschijn , hebbende een’ warmte- graad van 120°F., zijnde zonder reuk of smaak, en vloeijende in debeek Zyzbeurum, welke, even als de Jjisankoi, op den berg Malabar ont- springt.
Hoe verder wij in de westelijke rigting in het bosch doordrongen, en aanhoudend, hoewel al- lengs en zeer weinig merkbaar, neêrwaarts daal- den , — met des te meer majesteit deed zich het woud voor, en des te prachtiger en hooger ver- toonden zich de heerlijke boomen met derzelver schoon gewelfde toppen, welker verscheiden- heid, die men reeds, bij de meest vlugtige be- schouwing van de zoo menigvuldige eigendomme- lijkheden van den habitus, den stam, de takver- deeling, het loof, en van de wijze, waarop zich dit in elkander vlecht en eene soort van gewelfden top vormt, erkennen kan, oneindig schijnt te we- zen. Hoe veel nieuws en verwonderlijks zal hier
' 403
nog te vinden zijn; hoe vele dezer woudreuzen mag men alsnog onbekend achten, en hoe groot zouden de verdiensten van de Regering ten op- zigte van de wetenschap zijn, indien zij slechts een’ teekenaar naar deze bosschen zond, die zich met niets anders bezig had te houden, dan met het getrouw afbeelden van al die honderden soorten van boomen, in derzelver geheelen Aa- bitus ! Veel komt hier voor de Cedrela febris Juga, met den reusachtigen hoogen stam, en de zich wijd rondom uitbreidende takken, om, op eene hoogte van meer dan honderd voeten, eene groote kroon van loof te vormen, hetwelk ge- makkelijk te erkennen is aan de gevinde, bun- delvormig zamengestelde bladen, en aan de witte bloemen, welke overal op den grond verstrooid zijn. Vele Pothos-soorten klommen hier langs de boomstammen , terwijl eene overgroote menig- te lianen met hare ranken hier door het ge- boomte kruisten. Ik zag Cissus-soorten, voor- zien van stengen, welke, aan derzelver voet zoo dik als eene dij, spletig en hokkig waren, en tot in de toppen der boomen opstegen, als ’t ware schijnende te wedijveren met rotang-scheu- ten en klimmende bamboesstengen. Een enkele Soewankoeng-palm verhief zich daartusschen met deszelfs piramidale kroon, terwijl soorten van Amomum , Eletteriae, boomvarens, Panda- nus-soorten , kleine Pinang-palmen (Pinanga, Br. sp.) en Pisang-stengels het bosch vervul- den.
In eene streek van het woud, waar de Zjibeu=
404
rum in de Tjisankot valt, en de laatste voor de vierde en laatste maal door den weg wordt door- sneden, deed ik cene waarneming, en zag, bij eene temperatuur van 70°, eene luchtdrukking van 655,00 nullimeters. Dit nu, berekend naar den barometerstand van 764,35, dien ik veertien da- gen vroeger, op hetzelfde uur, bij eene tempe- ratuur van ongeveer 87°, aan het strand, bij de baai Palaboeroan-Ratoe waarnam, volgens de hy- psometrische Tafels van Hoexen „ geeft eene hoog- te van 4120 voet voor dit punt. (De verande- ring toch, welke de drukking der lucht, op Ja- va, gedurende den tijd van een paar maanden ondergaat, is bijna onmerkbaar; terwijl de da- gelijksche veranderingen regelmatig terugkomen.) Het veelvuldig voorkomen van Scitamineën, Pisang, en boomvarens op deze uitgestrektheid bosch van 4000 voeten hoog, terwijl de breedte van den Wayang tot den 7iloe bijna 10 palen bedraagt, kan ons geene bevreemding baren. Op den 7090 voet hoogen top, het hoogste punt van den Malabar, toch, vond ik 4 soorten van boomvarens; terwijl Cyathea oligocarpa miht en Chnooph. lanuginosa, mikt, zeer weelderig groeijen op den 9300 voet hoogen top van den Manellawangie. De Pisang (Musa paradisia- ca, L.) komt overal voor op Java, in vochtige bergkloven, op eene hoogte van 5000, ja zelfs van 6000 voet, zijade aldaar nog zeer gemeen, en, hetgeen belangrijk is, dezelfde soort, welke ook in de heete gebergten aan het strand gelegen
405
van 500—1000 voet hoog (b. v. tusschen Djok- jokarta en Patjitan) in overvloed groeit.
Aan gene zijde van de Zyjisokan steeg de weg op, in de rigting van een’ kleinen bergrug, vanwaar wij het uitzigt hadden over de woud- vlakte in het N. W. naar de rigting van den Tiloe, en in het O. Z. O, naar den Wayang, welken mijne Javaansche geleiders verkeerde- lijk hielden voor den Malabar, Dezelve is on- der de overige bergtoppen van deze keten, van welke men eenen kegelvormigen in het O. 35° Z , den Wayang in het O. Z. O., eenen ten O. 15° Z., eenen in het O, en eenen in het O, N. O. ziet, slechts weinig uitstekend, echter ken- baar aan de kolommen rook, welke midden uit het woud opstijgen. (Men zie het profil.)
In deze streek werd ik de sporen gewaar van een pad, naar het zuiden foopende, en ver- nam van mijne geleiders, dat hetzelve door de bosschen leidt tot het zeestrand, Deze streken bij het strand van Zjidamar zijn bewoond, en het is van deze plaats, dat de bewoners der ber- gen hunne behoefte aan zout verkrijgen. Uit hoofde van de wilde dieren, ondernemen deze lieden den togt slechts in gezelschap van 10—20, hebbende zij, uit hoofde der ongebaande wegen, een’ tijd van drie dagen noodig, om, in de naast- bij zijnde bebouwde streken van Zjidamar, daar, waar een passangrahan, met name Jambang- tenga, ligt, te bereiken.
Nu scheen het terrein, hoe meer wij den 7loe
KAT, TIJjpscuu. D, VIII, St, 4, 27
406
naderden , ongelijk en gekloofd, terwijl de weg ; die hetzelve aanvankelijk nog in eene westelijke en noordwestelijke rigting doorsnijdt, nu eens zich in de kloven voortzet, en dan weder de ruggen der hoogten bestijgt. Het terrein bezuiden den weg moet duidelijk eerst hooger stijgen, voordat hetzelve zich strandwaarts rigt; alle be- ken toch storten zich noordwaarts van daar uit in den Jjisankot, die eerst zuidelijk van den Malabar afstroomt , en vervolgens, in plaats van in eene zuidelijke rigting voort te loopen, zich in eene westelijke rigting buigt om den Malalar, en, na eenen zeer zonderling krommen loop, tusschen de bergen Zoe en Malabar (hoewel nader aan den voet - des eersten, dan aan dien van den laatsten) zich in het plateau van Bax- dong vertoont, om zich daar met de rivier Tjitaroem te vereenigen. Over nog eene andere beek, de Tjiseroa, welke, van den Breng-Breng afstroomende, zich eveneens uitstort in den 7jz- sankoi, stegen wij, in de helling van den 7vloe, steeds hooger en steiler naar boven. Hier werd mijne aandacht getroffen door een’ schoonen palm, welks loof, van eene ongemeen schoone, lichte, pisang-groene kleur , ons voorkwam ge- hecht te moeten zijn aan een’ stam, die de dikte kon hebben van eenen Pinang-palm (Areca com- munis). Toen wij evenwel dezen stam in het bosch zochten, om denzelven te kappen, was er nergens een te vinden, en bemerkten wij, dat de- zelve, in den vorm der Sirenen, wier ligcha- men gezegd worden van onderen in eene slang
407
te eindigen, zich in een’ dunnen Rotang-stengel verandert ,‚ welke slangswijze door het woud kruipt. Ik heb deze Ca/amus-soort nog niet be- stemd; de Javaansche naam is Rofan poebbosoe,
Steeds bedekt door de schaduw der bosschen, rigtten wij onze schreden in eene zuidwestelijke rigling over den bergrug, die achter den Zoe is gelegen (namelijk tusschen laatstgenoemden berg en de Breng-Breng-keten), en stegen toen van eene hoogte van ongeveer 5000 voeten aan die zijde der helling af, zagen nu weder de koffij- tuinen, staken tweemaal over de beek 7yfsonda- ri, welke tusschen den Breng-Breng en den Tiloe in ’t algemeen noordelijk (of in eene N. N. westelijke rigting) naar beneden loopt, en kwa- men, omstreeks 4 ure, aan den passangrahan Gamboeng aan.
Deze passangrahan, geheel en al gebouwd als die te Tjiparai, ligt op een zeer sterk vooruit= stekend gedeelte van den berg, in het midden van koffijtuinen, aan de N, westelijke helling van den 7loe , Wiens boschachtig gedeelte hieruit vier stompe bergtoppen (van het N. N. 0. naar het Z, A. W. gerigt) gevormd heeft, van welke men den hoogsten en middelsten in het Z., 35° O. aanschouwt. In. eene westelijke rigting verbindt zich daaraan (meer zuidwaarts) de boschrijke rug van den Breng-Breng , die ons in het uitzigt op den Patoeha hinderlijk is, tevens het plateau van Bandang aan onze blikken onttrekt, en zulks door een boschachtig voorgebergte van den 7v/oe, dat zich in eene noordelijke rigting uitbreidt voor
27”
406
het uitstekend bergachtig gedeelte Gamboeng, eu waarvan de voornaamste toppen ‚de namen Tjihodja en Poebboet dragen. Alleen de berge keten van Zjisondari ziet men links af van dit voorgebergle liggen, en daarachter nog eenige koppen tot de rij van den Patoeha behoorende: namelijk den Zambak Roejong in het westen 10° Z,, den Rassapoejang in het W. 10° N. en andere, De streek van de Jjïsondari zal in het westen zijn.
Gamboeng is 3980 voet boven de oppervlakte der zee gelegen. Eene bijzonderheid, op de plan- ten-geographie betrekking hebbende, mag ik hier niet onvermeld laten. Zij betreft de grens van Liquidambar Altingiana, Br. Ik had, reeds langer dan 14 dagen, deze schoone boomsoort niet meer gezien, terwijl ik in de bosschen van het Malabarsche gebergte daarvan geen spoor ont- dekte. Te dezer plaatse echter viel dezelve mij terstond in het oog. Aan de regterzijde van de beek Zyjtsondart (niet aan het afhangen van het gebergte Tiloe, noch ook aan de overige bergen der regterzijde) is geen enkel individu van deze boomsoort te vinden, terwijl zich tegenover de klove, door welke de Tjisondart afstroomt, ge- heele bosschen uit dezelve gevormd, verheffen, Zoodanig bosch ontwaart men tegenover Gam- boeng ‚, hetwelk , uit hoofde van de koffijkultuur , voor de helft geveld is, en daar, als 't ware met eene scherpe lijn van Zrythrinae afgesneden, deszelfs geheele front den aanschouwer aanbiedt. Be laatste, die de koffijtuinen omgeven, zou men,
409
hoezeer door de lichtgroene kleur voor het oves rige genoegzaam te onderscheiden , naauwelijks herkennen, gelijkende dezelve schier op eene mat van gras , achter welke zich de Rasamala-reuzen , met duizendtallen van hemelhooge, lichtgrijze stammen, als zuilen verheffen. Het is mij niet be- kend, dat de Rasamala (Lig. Altingiana, Br.) zich ook buiten Java, op andere naburige eilan= den, bevindt; ik betwijfel dit echter (a). Zoo was dan het geheele voorkomen van dezen schoonen boom binnen de streek van 2000 —4509 voeten bevat, op de bergen Salak, Gedéen Pa toeha, en op de weinige ruggen van de tusschen den Gedéen Patoeha, en tusschen den Patoeha, en Tiloe liggende Kendang- en Breng-Breng-ke-
(a) Wij herinneren onzen lezeren de volgende mede- deelingen uit de Verhandelingen van het Zata- viaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschap- pen, als: Vde Deel, 2de druk, 1827, het stuk van Nononna, bl. 48, dAltingia excelsa, ge- naamd Rasamala; bl. 65, Relatio plant. Ja- vanensium, ilerfactione usque in Bandong recog- nitarum a Dno NoronNna, Het laatstgemelde stuk is niets anders dan eene opgave van meer dan 700 Javaansche planten met Latijnsche en inland- sche namen; IXde Deel, bl. 1. Over de hoogte en verdere natuurlijke gesteldheid van eenige ber= gen in de Preanger-Regentschappen; eene voor- lezing, gehouden door den Hoogleeraar C, GC. Rrixwanprt , aldaar vooral p. 29; Xde Deel, Over de gesteldheid van het gebergte Gedé, door, C, L, BLume,
pr Vrarse,
410
tenen, welke boven die hoogte van 2000 voet uitsteken, beperkt; terwijl de oostelijke grens, over welke geen enkel individu voorkomt, slechts werd daargesteld door de beek Jyjisondari. De- ze streek was ook vroeger bezocht geworden door Prof. Rerinwarpr.
Ik verliet Gamboeng den volgenden morgen, en wel langs eenen weg, welke zich slingert om den oostelijken afhang van den ongelijken, labi= rintvormigen uitstekenden top van het voorge- bergte 7loe , en aan het afhangen van den berg, den linkeroever van de beek 7'j/ragt volgt, tot in het plateau. Hier kreeg ik den berg Ma- labar weder in het gezigt, die, naar zijne verschillende toppen, eene menigte van namen voert, als: Boendang, Klottok, Gamboeng, Tikoehoer , en welks top met eene groote klove is doorbroken, als die van den Safak, welke zich in eene N. westelijke rigting opent. De zuidwestelijke afhelling loopt in eene zachte glooijing tot over den voet van den 7iloe, bren- gende daar den Zjisankoi voort, dien wij, vroe- ger, in het plateau waren overgestoken. Nabij Bandjaran , niet ver van de brug, die over den Tjisankoi ligt, ging ik spoedig voorbij den voet van het Malabarsch gebergte. Dáár vervolgt de vlakte tusschen dit voorgebergte en den Ziloe , den. loop van den Zyisankot nemende, in eene bogt naar het zuiden.
Van het hoogste punt van het plateau, waar de Zjisankot zich in de Tyztaroem uitstort, het- zelfde, waar men gewoonlijk de rivier overvaart ,
41
en men aan den vlakken oever doorgaans niets gewaar wordt , behalve volkomen evenwijdige en horizontale aardlagen van £—l1 voet dikte, en nu eens door eene roode, dan weder door eene bruine kleur onderscheiden, nam ik de bergen in de volgende rigtingen waar :
Den hoegsten top van den 7iloe Z. Z. W.
Den hoogsten top van den Patoeha W. 30° Z,
Tombai-roejong W.Z. W.
Het midden van den Malabar 2.
(voorgebergte van denzelven van het OW.)
Rakoetak L. 30 O.
Mandalawangie O. 20° Z. (a).
Soembilang O. 10° N.
Manglayany N. O.
Boekit-Toenggoel N. N. O,
Tankoeban-Prahoe N. 5° W.
(in het midden)
Boerangrang N. 15° W.
(in het midden)
De lagere, slechts op eenige toppen met bosch bedekte keten van de Tjisondari strekt zich van het zuiden naar het N. in het plateau uit. De ber- gen Boerangrang, Tankoeban-Prahoe, Boekit- Toenggoel en Manglayang zijn slechts verschillen- de toppen (of kraters) van dezelfde keten; en evenzeer behooren de Mandalawangie en Ra- koetak tot eene en dezelfde keten.
Emms
(a) Niet te verwisselen met den Mandalawangie, den hoogsten top van het Gedd-gebergte.
412
Spoedig kwam ik , ingevolge de door mij ont» vangene bevelen, wederte Bandong ente Tjand- jor aan, van waar ik mijn’ terugweg naar Ba- tavia aanvaarde, dwars over het gebergte Gedé, door welks bloesemrijke bosschen, uit Zhibaudiae en Zeptospermum-soorten bestaande, ik afdaal- de, om weldra deze prachtige natuurtooneelen te verwisselen met ....… de ziekenzalen en de lijk- kamer van het hospitaal te Weltevreden.
PE December, 1839.
BOEKBESCHOUWING , LETTERKUNDIGE BERIGTEN EN
VERTALINGEN.
ketis
_BOEKBESCHOUWING, LETTER- KUNDIGE BERIGTEN en VERTALINGEN.
mm DIN
HERINNERINGEN
AAN FRANZ JULIUS FERDINAND MEYEN;
DOOR
W. H. ve VRIESE,
„> Non utigue solo planctu muliebribusque lamentis, sed „„admiratione potissimum et aemulandi contentione
s memoria Magnorum Virorum est condecoranda, ”
T. HEMSTERHUSIUS , Oratt. p. 152
en
In het laatstverloopen jaar ontviel der kruidkun- dige wetenschap meer dan één harer verdienstelijke beoefenaren, wier namen steeds met roem in ha- re geschiedboeken zullen vermeld staan, Wie is er, die, bekend met den omvang en de letter- kundige voortbrengselen onzer wetenschap, de verdiensten niet op prí{is stelt van den voortreffe- lijken Jacovix, in leven Hoogleeraar te Weenen, of van P, J. Repouré, wiens kunstpenseel en ta-
lenten ons de prachtige teekeningen en monogra-
a*
á
phieën over de Rozen en Lelie-gewassen ver- schaften ? Wie kent niet, wat de Fransche na- tuurkenner en! Iconograaph Turein voor de we- tenschap verrigt heeft? En wie eindelijk is er, die, de vorderingen der natuur-wetenschappen aan- schouwd hebbende, niet met de grootste belang- stelling de treurmare vernomen heeft, dat Dr. Franz Jumus FerpinasD Meren, in leven Hoog- leeraar te Berlijn, aan de natuur den tol betaald heeft? Wij hebben het van onzen pligt geacht, aan dien man eene, zij het dan ook zwakke, hulde toe te brengen, waarop zijne verdiensten aanspraak maken, De wetenschap is hem duur verpligt. Zijn arbeid is, ook onder ons, op hoo- gen prijs gesteld. Zijne werkzaamheid en echt Duitsche vlijt grensden schier aan het onmogelijke en ongeloofelijke, Zijn aanzijn was een merk- waardig verschijnsel, een voorbeeld ter navólging en ter waarschuwing. De morgen van zijn leven was met luister aangebroken en scheen een’ schoo- nen dag te voorspellen, Maar, de Albestuurder had het anders besteld; want, eer nog zijne zon den middag bereikt had, werd haar glans plot- seling beneveld en het levenslicht uitgebluscht, om niet meer voor de menschen te schijnen !
De bijzonderheden van zijn leven komen hier hoofdzakelijk op neder («).
(a) Ik ben de kennis daarvan verschuldigd aan dem Hoogleeraar H. F. Link, te Berlijn. Deze ontving de mededeeling daarvan, voor mij, van MEYEN's broeder, aldaar.
5
Merex zag het eerste levenslicht te Zelsit, in Oost-Pruisen, op den 2Ssten Junij van het jaar 1804. Zijn vader was daar President van het Handelsgericht. Toen deze, in 1811, aan den zevenjarigen zoon ontviel, bleef Mevex alleen toe- vertrouwd aan de zorg zijner moeder. Op het Gymnasium te Tilsit, ontwikkelde zich in den jongeling reeds meer en meer de zucht voor na- tuurkennis en bepaaldelijk eene bijzondere nei- ging tot de beoefening der kruidkunde, onder de leiding van den hoofd-onderwijzer List. Bij gebrek aan het noodige tot bekostiging zijner Academische studien, besloot Mever, in 1819, alzoo slechts vijftien jaren oud, zich aan de studie der artse- nijbereidkunde toe te wijden. Hij verbond zich, tot dat einde, te Memel, bij eenen apotheker, voor zijne dusgenoemde leer-, of eigenlijk dienst- jaren. De toestand der pharmaceutische weten- schap was toenmaals, in Duitschland, even min als die der natuurkundige wetenschappen in ’tal- gemeen, waarvan zij de toepassing is, zoo, voor- treffelijk als in onze dagen. Welligt waren ook de plaatselijke omstandigheden in den artsenijwin- kel, waarin Merex zich verhuurd had, minder gunstig. Althans geheel andere verrigtingen, dan de beoefening van wetenschappen, waren hem ten pligt gesteld. Zulke bemoeijingen lachten hem weinig toe, Hij zag al spoedig om naar eene be- tere gelegenheid, om zijnen lust voor studie ge- heel bot te vieren, en zich ontslagen te zien van werkzaamheden of dienstbetooningen , waartoe zijn geest weinig geschiktheid overliet. Een ou-
6
der broeder, te Berlijn, nam hem, in 1821, bij zich. Dien man zij dank en eer toegebragt voor het vervullen van den broederlijken liefdepligt, welke zóó veel moest bijdragen tot de vorming en ontwikkeling van den jongeling , die later als man, eene zoo eervolle plaats in de geleerde we- reld bekleed heeft. Die broeder stelde hem, de gelegenheid open om het Joachimsthaler Gymna- sium in gemelde hoofdstad te bezoeken. Op het laatst van 1822 begon hij zich, op het Konink- lijk Militair genees- en heelkundig Instituut al daar, toe te wijden aan de studie der geneeskun- dige wetenschappen. Op den 2den October 1826 verwierf hij den graad van Doctor in de genees-, en heelkunst, en gaf als zijne Academische proeve een geschrift, hetwelk hem deed kennenals gron- dig beoefenaar der physiologie (a).
(a) De primis vitae phaenomenis in fluidis formativis et de circulatione sanguinis in parenchymate, Be- rolini. 1826. De volgende regels, welke wij uit dit Academisch geschrift hier overschrijven, doen ons zien hoe hij, reeds in 1823, en dus als jon- geling van negentien jaar, waarnemingen deed omtrent de gewigtigste onderwerpen der physio- logie, welke de eerste geleerden van onze eeuw hebben bezig gehouden. Hij schrijft aldaar, bladz. 17. » Materia seminalis plantarum pollint »inest, mucilaginosa oleosa grumosa est, quae »membrana pollinis rupta maxima vi procedit, eë »in aqua circumvagans clara luce et magna oug- »mentatione adveniente , innumerabilem copiam »particularum parvarum ostendit, guibus motus »proprius insilus est, a qua causa, easdem ani- »maleula seminalia plantarum esse ex analogia
7
Zijn immer rustende geest vond, ookin de uit oefening der pligten van militair-arts, te weinig zelfvoldoening. Hoe schoon ook de geneeskunst, hoe waarlijk verheven haar doel en hare strek> king zijn, zij schijnt een groot deel van hare aanlokkelijkheid te verliezen voor hem, die zich . heeft toegewijd aan die wetenschappen, welke tot eene wiskundige zekerheid of tot eene meer inwendige kennis der natuur leiden, Hij zoekt naar de harmonie en vindt die, in ’t geschapene overal zigtbaar. Hij schijnt het disharmonische, onkundig om het te verstaan en te ontraadselen , te vlieden, slechts vermogend om de natuur op eene empirische wijze te helpen, om tot haar even- wigt terug te keere. Zoodanigen zijn intusschen slechte dienstknechten van Aesculaap. Zij doen wél, zich te onthouden van eene kunst, die, zij moge al in een’ wijsgeerigen zin, nog veel te wen- Ee os
»cum animalibus puto. Ouae fere magnitudinem »et formam Monadum habent, sed paulo post ma »teria erupta moriuntur. Sed ad hanc observa- »tionem factendam bona instrumenta et maxima »intentio reguiruntur.” Meyer heeft later dit gevoelen, dat trouwens niet door hem ’t eerst was voorgedragen, steeds blijven verdedigen en de aanwezigheid der gemelde diertjes in het stuit» meel, in vele hunner eigenschappen toegelicht, Zie: Veber Spermatoroën der Vegetabilien, in WieGmaNN’s Archiv, 1838, 2tes Heft. pag. 212, Hij mogt zich in later tijd verheugen in ’t bezit van een Plöslschen microscoop. — » Ipse vidi,” vervolgt hij, » mottonem spontaneam particularum »pollinis post eruptionem pollinis, jam ante tres »annos et paulo post virwn Cl, Linx de hac obser=
8
schen laten, echter der volkomenheid meer en meer tracht te naderen, wat hare toepassing aangaat, op den hoogsten prijs te stellen is, en tot de meest gewigtige aangelegenheden van den. mensch be- trekking heeft,
Meren zette zijne botanische studien steeds voort, Hij gaf vooral in Tijdschriften eene reeks van ver- schillende, grootere en kleinere verhandelingen uit. In het jaar 1830, verscheen zijne Phytoto- mie, een werk, waarin een schat van eigene waar- nemingen en onderzoekingen wordt gevonden.
Maar, hij wilde ook, ware het mogelijk, de natuur aanschouwen en bewonderen dáár, waar zij al hare kracht en majesteit ten toon spreidt, in de tropische gewesten. De gelegenheid om eene reis om de aarde te doen, werd gretig door hem aangenomen. In Julij 1830 verliet hij Ber- lijn, en op den 8sten September daaraanvolgen- de, begaf hij zich te Hamburg, aan boord van het prachtig Koninklijk Pruisisch koopvaardijschip de Prinzess Louise, genaamd naar ’s Konings jongste dochter, thans de Gemalin van Z. K. H, Prins Frederik der Nederlanden. De gezagvoer- der was Kapt. Wenpr, wiens bekwaamheid en welwillendheid later steeds door Meyer zijn ge- prezen. Het was de derde reis om de wereld van wege het Pruisisch Gouvernement, met een mer-
»vatione certiorem feci, qui artem eam falsam esse »putavit, sed observattonibus saepe repetitis tamen »rem ut a me observabatur mundo erudito diju- »dicandam tradam.”’ Hij is in volgende jaren meermalen op die waarnemingen terug gekomen.
9
cantiel doel ondernomen. Aan Dr. Meyer werd niet alleen de geneeskundige verzorging der equi- pagie, maar tevens de last opgedragen om, daar, waar het mogelijk zoude zijn, natuurkundige na- sporingen tedoen. En, op welke wijze hij aan dien last gehoorzaamd hebbe, blijkt uit vele zijner geschriften, maar bovenal uit de mededeeling zij- ner reize, waarvan alleen de historische beschrij- ving twee zware boekdeelen in, kwarto formaat beslaat. In 1832 keerde hij van zijne reis terug, en gaf, ondersteund door de welwilleadheid van den Koning, het bovengemeld geschiedkundig gedeelte van zijne reis uit («). Wij achten het overbodig en bovendien onmogelijk, om over de verdiensten van dit werk in ’t kort te spreken. Genoeg zij het, dat er duizenderlei zaken in voor- komen, niet alleen tot de natuurlijke geschiede- nis betrekking hebbende, maar tot statistiek , ethnographie, topographie, meteorologie, enz., en waaruit althans blijken kan met hoe grooten ijver Meyen, aan wien niets scheen te ontgaan, in die betrekking is werkzaam geweest, Pat onder al die mededeelingen over zoo verschillende vakken van wetenschap, veel moet voorkomen, hetwelk een nader onderzoek vereischt, laat zich gemak- kelijk bevroeden, Over vele zaken, in dat werk
(a) Zie: Meise um die Erde in den Jahren 1830, 1831 en 1832, Berlin 1834, quarto. 1. s 1—493, IL, s, 1411, 1835. Dit werk is door onzen ge- leerden landgenoot Dr, G. Acken SrrariNcH in het Nederduitsch bearbeid en aldus onzen land- genooten meer algemeen bekend geworden.
10
voorkomende, is hij, en dikwijls te regt en grondig bestreden. Meren heeft, wanneer hij zich in zulk een’ pennenstrijd gewikkeld zag, zijne te voren geuite meening of uitspraken wel eens al te zeer vast= gehouden. Het: « magn? ingenit multaqgue ni- hilominus habituri” enz. is eene gulden les , welke ieder kundig man zich diep moest inprenten (a). Eene overgroote menigte van natuurvoorwerpen moet, naarik gis, op diereize, door hem zijn bij= eengebragt. Zijne physiologische geschriften wijzen op een aantal derzelve, welke door hem zelven
waren aangevoerd, en waarvan het onderzoek niet zelden tot gewigtige nasporingen en ontdekkingen geleid heeft, Wij herinneren , uit den overvloed van zaken, welke ons te binnen komen , hierbij slechts aan den bouw der Varenstammen, en aan de cela lulae fibrosae, zoo schoon door Purkinsr 1m de helmknopjes aangewezen , en uitmuntend door Mexen toegelicht in eene allerbelangrijkste soort van Stelis , op Lucon ontdekt, en in vele exotische Orchideën, door hem gezien; Het doorbladeren alleen van Mevyen's Marlemer Preisschrift en zijn Neues System der Pflanzen-Physiologie kan hiervan elken belangstellenden de overtuiging geven , terwijl ons bestek niet gedoogt in bijzon- derheden dienaangaande uit te wijden.
In Augustus van laatstgemeld jaar benoemde de Kening hem tot Buitengewoon Hoogleeraar in de Philosophische faculteit, bijzonder voor het vak der kruidkunde aan de Universiteit te Berlijn, en schonk hem-bovendien eene buitengewone jaar=
(a) Cersus VIII 4,
1
wedde. Hij was die eervolle benoeming verschul- digd aan de hooge aanbeveling van den verdienste- lijken Minister von ALTENSTEIN en van ALEXANDER von Homrorpr, zijne twee voorname begunsti- gers. Nu vermogt hij zich geheel en al aan zij- ne physiologische nasporingen toe te wijden. En, hoe kwijtte Merex zich in de hoog vereerende betrekking hem opgedragen? Hiervan getuigen de vruchten van zijnen arbeid. Hij deed dit op eene wijze, die bewondering verwekt en me- dedoogen tevens. Want zijne gezondheid werd door dien grenzeloozen ijver , waarvan wij onder de tegenwoordig levende natuurkundigen geen tweede voorbeeld aan hem gelijk kennen, ten eenen male ondermijnd, De waarschuwingen zijner vrienden en dierbare betrekkingen vermogten hem in geenen deele terug te houden van zijne in- spanningen en schier onafgebrokene nasporingen , van welke slechts eene rust van weinige uren, ge= durende den nacht, hem deed verpoozen. Geen wonder is het dus, dat zijn ligchaam niet lange weérstand bood. In den nacht van den 1sen op den 2ien September dezes jaars, overviel hem in den slaap eene beroerte, welke een einde aan zijn leven maakte («). Hij mogt slechts den ouder- dom van 36 jaren bereiken.
(a) In denzelfden nacht stierf een ander zeer ver- dienstelijk kruidkundige, mede slechts 36 jaren oud, HenmanNN Jurrus Scnuures, bekend door de voortzetting van het door zijn’ vader begonnen Systema vegetabilium, en als mede-redacteur van Daxcran’s Polytechnisches Journal,
12
De Universiteit te Bona benoemde hem eers- halve tot Doctor Philosophiae. De Koning van Pruisen vereerde hem de groote gouden medaille voor de beschrijving zijner reize. Door het Fran- sche Instituut, door Terrer's Genootschap te Haarlem , en de Academie van wetenschap- pen te Göttingen, werd hij met goud bekroond. De Academie van Natuuronderzoekers, de Bo- tanische Societeit te Zonden, het Silezische Gezelschap voor Vaderlandsche Kultuur, en de Koninklijke Maatschappij voor Horticultuur te Berlijn droegen hem het lidmaatschap op. In den loop dezes jaars (1840) werd hij benoemd tot Algemeenen Secretaris van laatstgemelde in- rigting , welke onder de belangrijkste instellingen „voor wetenschappen in Europa mag worden ge- rekend en, wel niet in omvang , maar zeker in degelijkheid harer geschriften, met de Hortzeultu- ral Society van Londen mag wedijveren. Die inrigting heeft zich dus slechts eenen kleinen. tijd in zijn bezit als Secretaris mogen verheugen.
Hij was in 1834 gehuwd met Mathilde Guse. Als plotseling in diepen rouw gedompeld, be- treurt de met hun vierjarig zoontje achtergelatene weduwe den dood hares echtgenoots.
Meren heeft gearbeid in een der schoonste tijd- perken der planten-physiologie en niet weinig tot hare ontwikkeling bijgedragen. Wij mogen niet afzijn om van eenige zijner geschriften eene meer opzettelijke melding te maken. Zijne Phytoto- mie (a), geschreven op een’ vijfentwintig arigen
(a) Uitgegeven te Berlijn, in 1830, in Oectavo,
13
leeftijd, is, naar ons oordeel, met al het gebrek- kige, dat een onrijpe leeftijd, en destand en aard der zaken toen medebragten, een verdienstelijk werk. Ik geloof niet, dat men dit zal betwijfelen , maar ik meen het toch te moeten en ook te kun- ren bewijzen. Er was toch sedert het drietal geschriften van Ruvoreur, L. GC, Trevrnanus en Lisk , als antwoorden op de Göttinger prijs- vraag, in 1806 uitgeschreven, en sedert het beken- de stuk van Krrser bij Terrem’s Genootschap in 1812 bekroond, geen algemeen hoofdwerk op- zettelijk aan den geheelen omvang der phytoto- mie toegewijd, verschenen, Eene menigte van belangrijke ontdekkingen , vooral van bovenge- melde geleerden , van Dv-Perrr-Trovans, Bars- seau-Mineer , Ronear Brown , De Canmore, L.C. Trevirasvs, en zoo veleanderen, waren in afzonderlijke verhandelingen voorgedragen; maar aan een algemeen, kritisch overzigt van al wat in het gebied der Phytotomie verrigt was, was niet voldaan, — Zonder nu te willen treden in eene beoordeeling van de waarde van Mevean’s kritiek, of van zijne geschiktheid en bevoegdheid daartoe op dien jeugdigen leeftijd, zien wij ech- ter, in dat werk, niet alleen eene vrij volledige zamenstelling van onderzoekingen van anderen, maar honderden van 's mans eigene, microscopi- sche waarnemingen, Zijne Phytotomte biedt ons den eersten arbeid aan, waarin de voorhanden zijnde bouwstoffen ‚ naar de behoefte van den tijd, tot een meer wetenschappelijk geheel en onder algemeene gezigtspunten voorgesteld zijn, De ver-
14
deeling van het celweefsel in verschillende soorten , is, door Meven, in dat werk het eerst voorge- steld en later in al zijne geschriften over phy- totomie, met eenige wijzigingen herhaald gewor- den, Niet dat wij al hetgeen door hem voorge- dragen is, beamen ; maar wij meenen, dat in dit geschrift overvloedig daorstraalt de zucht tot eige- ne waarneming der natuur, en die oorspronke- lijkheid, welke volstrekt alles, wat uit zijne pen is gevloeid, kenmerkt, en hem, gedurende zijne korte verschijning op het tooneel der wereld, als een’ man van genie heeft doen achten. Zijne ver- handelingen over de beweging der sappen (a), de Priestleysche stof (5), de physiologie der Al. gen (c), de zelfstandige beweging der molecu- len (d), den inhoud der cellen in de. planten (e), welke rijk zijn aan eigene en niet zelden zeer
(a) Ueber die Circulation des Lebensäftes, in den Pflanzen; von F.J. Meven. Zinnaea. 1. Bd. IV. Heft. Oct. 1827. S. 632— 671.
(B) Veber die Priestleysche grüne Materie, wie ueber die Metamorphose des Protococcus viridis in Priestlya botryoïdes und in Ulva terrestris. a. a. O. IL. Bd. Drittes Heft. Juli 1827. p. 388 — 410.
(c) Beiträge zur Physiologie und Systematik der
Algen, in Nova Acta 4. C. L.C. Tom, XIV. Vol. 2. p. 436.
(d) Historisch- Physiologische Untersuchungen über selbstbewegliche Moleculen in Ron. Brown’s Verm,' Schr. von GC. G. Ners von EseNseecK, IV. Bd. S. 326— 498, Nürnberg 1830.
(e) Anat.-Phys. Untersuch ueber den Inhaltder Pflan- zenzellen, Berlin 1828,
15
goede waarnemingen van blijvende waarde, meest- al vóór bet uitgeven van zijne Phytotomie be- kend gemaakt, hadden den Schrijver doen ken- nen als gelukkig onderzoeker van vele der gewig- tigste vraagstukken der Physiologie.
Wij herhalen het, als het eerste grondige en de geheele phytotomie omvattende geschrift, na Kresen's prijsverhandeling, steekt de Phytotomie van Meren, daarmede op eene zoo treffende wij- ze af, dat het eerstgenoemde werk in vele op- zigten, eene slechts historische waarde heeft be houden ; iets hetgeen zeker niet weinig pleit voor de vorderingen der wetenschap in zulk een kort tijdsbestek, Volgen wij, in het opvolgend tiental jaren, Meren, arbeidende in de wetenschap, om ons te overtuigen, dat deze sedert 1830 (a) eene ongeloofelijk hooge vlugt heeft genomen, en ten einde het deel te kennen’, hetwelk die ijverige na- tuuronderzoeker daaraan gehad heeft,
(a) De waarheid hiervan is, mijns bedunkens, onbe- twisthaar. Meven zelf heeft zich daaromtrent een- raal, onvoorzigtig genoeg, verklaard. Zijne bij Teyrer’s genootschap in 1835 bekroonde prijsvere handeling begint hij, met te zeggen, dat de Phyto- tomie, sedert de laatste vijf jaren, einen ausseror- dentlichen Schwung genomen heeft. Men herin- nere zich, dat hij vijf jaren vroeger, in 1830, zijne Phytotomie had uitgegeven. Ik geloof niet, dat hij er dien zin aan gegeven wilde heb- ben, als of hij de reformator In de wetenschap ware, Maar, het is niet te ontkennen, dat men
aldus aan anderen, dikwijls onwillens , aanstoot geeft.
16
Na zóó veel inspanning op den reeds lang be- arbeiden, maar nog slechts ten deele ontgonnen grond, kon het wel niet anders of Meren moest in, maar vooral ook buiten zijn vaderland (» nec est propheta in patria” schrijft Linnaeus aän onzen Bormann) («) veel naam verwerven. Zijn boek werd overal in Europa gelezen en deszelfs schrijver zag ook zijn’ naam opgenomen onder die der aanzienlijke mannen in de wetenschap. Er was nu voortaan geen onderwerp in de we- tenschap, waarover Meyer zijn eigen gevoelen niet uitbragt; er kwam geene bijdrage van eenig geleerde te voorschijn, welke den toets van Meren’s kritiek niet te doorstaan had, en weldra trad hij op als gestreng beoordeelaar van den arbeid van allen, die zich, in welk opzigt ook, voor de we- tenschap trachteden verdienstelijk te maken. Dit blijkt , onder anderen, uit den brief door Meven, op den 15 Julij 1833 uit Berlijn geschreven aan de Académie Royale des Sciences, te Parijs (b), nadat gemelde geleerde Instelling, ter beantwoor= ding voor hetzelfde jaar had voorgesteld eene
(a) Zpistolae ineditae, CArour Lannaer. Zx auto- eraphis publict juris fecit H.C. vaN Har, Gron. 1830. Epist. V.
(6) Eene Hoogduitsche vertaling daarvan door den Schrijver bezorgd, is afzonderlijk uitgegeven on- der den titel van: Ueber die Bewegung der Säfte inden Pflanzen, Ein Schreiben an die Königliche Academie der Wissenschaften zu Paris; Deutsch
bearbeitet und. mit: Anmerkungen verschen, Berlin 1834,
17
prijsvraag over den omloop der sappen in de planten, waarop één enkel antwoord, van Prof. C. H. Scuuurz, te Berlijn, was ingekomen, wel= ke geleerde reeds in 1829 over hetzelfde onder- werp aan de Parijssche Academie eenige we=" tenschappelijke mededeelingen aangeboden had, Laatstgemeld schrijven van Scevrrz nu was de re- den, waarom Meven vermeende zich tot die Academie te moeten wenden, met het doel om de algemeene toepassing van eenige beschuldigingen, door Scuurrz, zoo het heette, den Duitschers ten laste gelegd, te bestrijden, en tevens eenige geschriften , in Duitschland over dat onderwerp verschenen, meer algemeen te doen bekend wore „den. Het valt altijd moeijelijk te beslissen, in hoe verre, bij wetenschappelijke geschillen, per- sonen met zaken vermengd worden. Het is ge- noeg bekend, dat zulke twisten niet zelden op spitsvindigheden uitloopen. Maar het is niet min- der waar, dat door dezelve, in de wetenschap- pen, ook wel eens groote zaken zijn uitgemaakt. En, om ons hier slechts tot voorbeelden uit de physiologie te bepalen, heeft wel iemand meer van aanvallers en tegenstrevers te verduren gehad, dan de groote ontdekker van den bloedsomloop in de dieren? en is er wel eenige ontdekking voorgedragen, die, in later tijd minder is betwij- feld geworden? Zoo zal het welligt ook gaan met de leer van den omloop der sappen in de planten, die, zij moge dan door Scnorrz of door anderen, ontdekt of aangewezen zijn, zee b
18
ker door hem op eene voortreffelijke wijze is toe- gelicht, en in de hoofdzaak door niemand meer kan worden betwijfeld (a).
„In den bovengemelden brief nu, heeft Meyer de aandacht. der Fransche Academie ingeroepen op zijne eigene , vroeger bekend gemaakte ontdekkin- gen, betreffende de beweging en den omloop der sappen in de planten en zijne geschriften over dit onderwerp (5)
De verhandeling van Scnurrz verkreeg den Monthyonschen prijs, maar aan Meyen werd me- de voor zijne mededeelingen eene gouden me- daille vereerd, en de uitspraak over zijn geschrift bewees bovendien , hoe hoog men het bij de eer=
--(a) Zijne voornaamste geschriften, over den omloop en de beweging der sappen zijn de volgende: Ueber dem Kreislauf des Saftes im Schöllkraute und in mehreren andern Pflanzen. Mieroscopt- sche Beobachtungen und Entdeckungen von Dr: C.H. Senuurz, Berlin 1822, — Veber den Kreis- lauf des Saftês in den Pflanzen, 1824, — Das
System der Circulation in seiner Entwickelung
u.s.w , Stuttgardt 1836. — Sur la circulation ef
sur les waisseaux daticifères dans les plantes, par le Dr. C‚ H. Schuurz, Paris 1839, Laatstgemeld werk is de, reeds in 1833, door de Fransche Academie bekroonde prijsverhandeling.
_ (B) Zie: Nova Acta Acad. Caes… Leop. Nat. Cur. Vol. XII. Tom. U. — Anatomisch-phystologi= sche Untersuchungen ueber den Inhalt der Pflan- zenzellen, Bérlin 1828. — Zinnaca, von 1827. p: 632670. — Mova eta dead, G. L. C, Tom. X. p. 1l,
‘
[9
ste geleerde Instelling in Europa had aangeschres ven («). Het vraagstuk van den omloop der sap- pen is sedert immer een twistappel geweest tus- schen deze twee verdienstelijke mannen, Moge al aan dezen of genen kant te groote vaslhoudend- heid aan vroeger opgevatte meeningen hebben plaats gehad, wij hopen dat, ten slot, de “we- tenschap er bij zal hebben gewonnen.
In het jaar 1835 bekroonde Teyren’s Tweede Genootschap, te Haarlem, eene verhandeling van Merex op eene nieuwe door hetzelve uitgeschre- vene physiologisch-botanische prijsvraag , waar- bij men de vorderingen der wetenschap, sedert Kresen’s wel bekend geschrift had gewenscht te zien opgegeven. Hetzelve had verlangd om uit- eengezet te zien, wat men, vooral ten gevolge der verbeteringen van het microscoop, sedert Kresen’s verhandeling, beter of anders had leeren kennen: Dit stuk zag in 1836, te Haarlem het licht, onder den titel van: Veder die nevesten Fortschritte der Anatomie und Phystologie der Gewächse, von F.J. F, Meven. Dit, in vele opzigten, merkwaardig boek doet ons ver- baasd staan over de reuzenschreden der weten= schap, in den korten tijd van naauwelijks twin-
(a) In het rapport der Commissie, van wege de Fran- sche Academie benoemd, tot beoordeeling van de verhandeling door Scnuurz ingezonden, wordt onder anderen, van den brief van MevenN ge- zegd: » Son Mémoire nous a Clé très utile; il a contribué à éclairer nôtre jugement.””
b*
20
tig jaren , tot eene ongekende hoogte opgevoerd ; terwijl zij in het begin dezer eeuw, nog in zoo menig opzigt, gevestigd was op de uitspraken van Grew , Marpramr en onzen landgenoot van Leeu- WENHOEK , wier geschriften de XVIlde eeuw tot sieraad hebben verstrekt («). Het overgroot aan- tal van eigene nasporingen in het gebied der ont- leedkunde, door Mevex in dit boek bekend ge- maakt, moet de meest gespannen verwachting overtreffen. Zoo ergens, in ons land zeker, is dit werk algemeen bekend geworden, gelezen en herlezen door elk, die onder ons in die wetenschap eenig belang stelt. Het Teylersch Genootschap heeft met de bekrooning en uitgave groote dienst gedaan aan de geleerde wereld, aan studerenden in de wetenschap, vooral in ons vaderland, en ook aan zijn' eigen naam. Dit zelfde geschrift evenwel, hoezeer voortreffelijk , heeft zijne schaduwzijde, in welks beschouwing wij liefst niet verre willen treden. De achtingswaardigste geleerden in ons land hebben over het werk van Meren, bij Tey- rER’s Genootschap , uitspraak gedaan. Meren is bovendien van het tooneel der wereld afgetreden , en elk bezwaar tegen hem aangevoerd, ware nu te spade ingebragt te achten , dewijl van zijn’ kant nu geene tegenspraak meer te duchten is,
(a) Over laatstgemelden zie men: H. C. vaN Haur, over Axroxr ran LEEUWENHOEK en zijne ver- diensten voor de Kruidkunde; Tijdschrift voor Mat, Gesch, 1, bl. 163 en verv. 1534.
21
Maar, liefde voor de waarheid doet ons met ge- paste bescheidenheid vragen , of een genootschap, dat op den roem boogt, van onder de eerste in- stellingen voor wetenschap en geleerdheid in Euro- pa te behooren, dien roem niet nog meer zoude vermeerderd hebben , zoo hetzelve zich bij de uite gaaf der verhandeling van den jeugdigen schrijver, aan wien men het eermetaal had toegekend, daarin eenige meerdere wijzigingen, ten opzigte van de wijze van beoordeelen van den arbeid van ‚an- dere geleerden had voorbehouden. Doch wij wil- Jen ook ten dezen liefst een bescheiden stilzwij- gen bewaren; want de toen reeds fachtigjart- ge Secretaris van Teyrer’s Genootschap, de ver- dienstelijke en zoo te regt beroemde Martinus van Marum, heeft mede zijne loopbaan hier geëin- digd. Groote inrigtingen voor wetenschap , zoo als die, aan welker hoofd van Marum eenmaal zoo eervol gestaan heeft, vorderen in de eeuw van be= weging, die wij beleven; mannelijke jaren en man- nelijke kracht. Maar den afgeleefden grijsaard voegt het zijner hoogere belangen meer uitsluitend indachtig te zijn, een’ gevestigden uaam niet te overleven, en daar, waar hij niet vermag staande te blijven, in tijds te wijken, om zich niet door den stroom te laten wegslepen (a).
(a) Het verdient opmerking dat, tot hiertoe, niemand in ons vaderland de nagedachtenis en verdiensten van VAN Marum, naar eisch, opentlijk vereerd heeft, Zijn naam was Europeesch en stond niet zelden naast dien van den grooten ALEXANDER
22
Maar, zoo wij in Meyen’s geschrift niet doors gaande die gematigde en bezadigde stemming je- gens andere geleerden erkennen, welke wij in den nederigen , eenvoudigen en waarheidzoeken- den natuuronderzoeker zoo bij uilnemendheid wenschen, zullen wij hem daarom ten eenemale veroordeelen? Zeker niet, zoo wij billijk willen oordeelen. Want, al moeten wij ook om deze of gene reden, in eenig opzigt, onze goedkeuring onthouden, er is zoo veel tot verontschuldiging van den overigens zoo verdienstelijken man te zeg- gen „ dat wij eene leemte in zijn geschrift, die bij ons algemeen is opgemerkt, te meer daar zij den vorm der zaak betreft, niet zóó hoog aan- schrijven. Meyer toch was in de geleerde we- reld opgêtreden met al het vuur der jeugd op een’ vijfentwintigjarigen leeftijd , met ongeloofelijke geestdrift bezield, voorzien met voortreffelijke ta- lenten, bewust van eigene kracht, begunstigd door invloedrijke mannen, en aangespoord door aanvankelijke goedkeuring aan zijne eerstelings- proeven ten deel gevallen. Moedig hield hij het hoofd naar boven, en terwijl hij met eene vaart, waarvan de snelheid den rustig voortgaanden-dui- zelen doet, voorwaarts streefde, scheen hij nie= mand te ontzien, en was hij de gestrengste van
voN Humsorpr. Alleen de Heer Quírerer, Se- cretaris der Brusselsche Academie van Weten- schappen, heeft vaN Marum, als lid dier instelling geparenteerd,
23
alle beoordeelaars. Hij heeft zeker, zoo doende e meermalen gedwaald. Maar velen heeft hij gron- dig en deugdelijk teregt gewezen. En, zoo al de wijze, waarop zulks geschied is, velen niet over- eenkomstig moge schijnen met bescheidenheid en beleefdheid, welke de een den ander in de ge- leerde wereld verschuldigd is, zij mogen bedenken , hoe het in die geleerde maatschappij: vaak gesteld is. Zij heeft veel goeds, veel edels, en beöogt het schoonste doel. Maar is de toepassing daaraan immer overeenkomstig? Neen, want zij, die haar zamenstellen zijn menschen, met al de onvolko- menheden, welke den mensch gewoonlijk aankle- ven. Is niet soms de republiek der letteren, de hatelijkste aristocratie? Zijn er niet mannen van grooten naam en gezag, die in de weten- schappen den toon geven, en wier verdiensten aan hunnen naam weinig gelijk zijn? Ziet men er niet, die, op elke minder goede wijze, lief- de voor de wetenschap voorwenden om zich goud en eer te verschaffen ? en dit niet zelden ten kos- te van de eer, den goeden naam, ja van de rust van anderen en die van hun eigen gemoed? Het is bedroevend, maar waar, ook in de weten- schap, die bij uitnemendheid schoon en beminne- lijk is, ontbreken zulke voorbeelden niet! Ik, meen , dat zulke omstandigheden bij het beoordee- len van geleerden niet mogen worden uit het oog verloren. Merex heeft niemand gespaard. Hij heeft dwalingen aangewezen, zonder aanzien des persoons, en op zich zelven alzoo in ruime mate
24
toegepast gezien de waarheid van het oude spreek- woord, « veritas odium parit.”
Meren schreef letterlijk met meer snelheid de vruchten zijner nasporingen en overdenkingen ter neder, dan anderen in staat waren ‚ ze te lezen en te bestuderen. Hiervan hebben ‘wij menigmaal de overvloedigste bewijzen gehad. Er is in de laat- ste tien jaren geen onderwerp van planten-ont- leedkunde behandeld, of Meyen heeft er eenig deel aan genomen. — Men sprak niet over phy- totomie, of hij werd er bij genoemd. Men heeft geen onderzoek over eenig onderwerp dier we- tenschap. ondernomen, of Meven’s geschriften moesten geraadpleegd worden.
De Maatschappij van Wetenschappen te Göt- tingen , bekroonde in 1836 eene ‚ in 1835 aangebo- dene, prijsverhandeling van Dr. Meven, over de afscheidings-organen in de planten (a); een in vele opzigten uitmuntend stuk, waarin een der moei- jelijkste ‘onderwerpen der physiologie door eene reeks van nieuwe nasporingen is toegelicht, en waar het geschilpunt met Scmuurz mede niet is vergeten.
In het zelfde jaar 1836, zag mede een ander uit voerig werk, over de aardrijkskundige verbreiding der gewassen, van Meyen, het licht (5). Wij wil-
Knee
(a) Veder die Secretions-organen der Pflanzen, von EF. J. F. Meven, mit 9 Kupfertafelen, Berlin 1837. in Quarto.
(6) Grundriss der Pflanzengeographie, mit ausfürli- chen Untersuchungen ueber das Waterland, den
25
len niet beslissen of hetzelve in wetenschappelijke waarde aan ’s mans overige geschriften gelijk zij, en op de geschiedenis der kultuur-planten zoude zeker meer dan ééne, niet ongewigtige bedenking zijn te maken; maar het blijkt genoeg, dat Meyer den meester in het vak (a) heeft nagevolgd , die met zulke stoute irekken, in zijne onwaardeer- bare geschriften, ons heeft wedergegeven en als 't ware heeft uitgestort, de verhevene indrukken, welke de natuur vooral in tropische landen op zijne ziel gemaakt had. Men vindt overigens hier veel van het bekende, maar ook vele nieuwe toe- passingen van de door von Humzorpr gestelde re- gelen en erkende natuurwetten terug, in verband met physische geograpbie. Meryen's boek kan, in dit opzigt, worden gehouden voor eene belang - rijke bijdrage tot de bevestiging van een deel der botanische wetenschap, welks wetenschappelijke grondlegging men zeker aan niemand meer dan aan den onovertroffen vox Humzorpr verschuldigd is, MeyenN’s uitwijdingen zijn nu en dan zeer schoon en ongetwijfeld getrouw, als waren zij midden in de schoone natuur ter neder geschreven (6).
Anbau, und den Nutzen der vorzüglichsten Cul- turpflanzen , Berlin 1836.
(a) ALEXANDER voN HumsoLpr, in zijne: Znsich- ten der Natur, Tubingen 1808 en 1826.
(4) Treffend is inderdaad Meven’s natuurschildering van een Urwald, bij onweder, in de tropische lan- den, — Wij schrijven daarvan de volgende woorden hier af. Zie p. 196. » So majestätisch schon der » Anblick eines Urwaldes ist, so grossartig ist der-
26
Wij hebben van Merens hand meer dan een’ arbeid over botanische geographie en cliniatologie, en noemen hier vooral als zoodanig de verhande-
Emmet
»selbe im Kampf/e mit den wilden Elementen. Der » dufenthalt in einem Urwalde bei heftigem Or- » kane wird als furchtbarer geschildert, wie der » Kampf mit den tobenden WWogen im offenen Mee pre; doch schon minder heftige Stürme erregen »grossartige Naturscenen. Wenn der heftige Sturm »die Kronen jener riesigen Stämme der Urwälder werfasst und este und Stämme gegen einander »schüttelt, dann wird die Luft mit furchtbaren »Rauschen, Toben, Knarren und Krachen er= »füllt; selbst die machtigen Lianen werden Zzcr= »sprengt und die modern deste und Stämme stür- »aen zu Boden. Zu grossen Massen werden die »Parasiten aus den Gipfeln niedergeworfen und »die Bäume entledigen sich ihrer grosser Früch- »te, welche, meistens mit harten Schalen um- »hullt, mit heftigen Krachen zu Boden fallen. »Der Regen, anfangs durch die dichte Blät- »terdecke aufzehalten, stürtzt nun in desto grös=- »seren Massen herab, urd vergrössert das Schauer- »liche des Augenblicks; fast alle Bewohner die- »ser Walder geben ihre Unruhe durch klägliches »Geheul und Geschrei zu erkennen; die Affen, »die grossen Fledermäuse, das ganze Meer der »Vögel ruftlaut durch einander, und das Geguak »der Laubfrösche und anderer dieser Familie, » oft paukenförmig ertönend, giebt die grosse Noth »des Augendlicks zu erkennen. Nur die Fnsekten »schweigen, welche lange vorher jenen Aufruhr »verkiindet haben, und sitzen verstechkt auf der wuntern Fläche der Blätter, bis Alles vorüber tst pund die Sonne wieder freundlich die Gipfel be- »scheint.””
27
ling over de vegetatie van het Himelaya-gebergte en die over het klimaat van China (a). Beide wa- ren op Meren's eigene onderzoekingen gegrond, en het laatste getuigt op nieuw van zijnen lust tot onderzoek, ook in zaken , welke zich slechts zijde- lings aan de zijne aansloten.
Merens meest omvattende arbeid was voorze- ker zijn Weues System der Pflanzen-Phystolo- gie, hetwelk hij zelf wilde beschouwd hebben als eene verbeterde uitgaaf der in 1830 uitgegevene Phytotomie (b). Hij heeft het opgedragen aan zijn’ leermeester en vriend H. Fr. Lik, dien hij te regt onder de grondleggers der Duitsche Plan- ten-physiologie noemt.
Er zijn in de laatste tien jaren vele werken
(a) Vergleichende Bemerkungen ueber, die Verbreitung der Vegetation in den grössten Hohen des Hi- melaya und in Hoch Peru, von F. Meven (Vor- gelesen am 8 Mai 1836 zr der Geogr. Gesellsch. zu Berlin.) in WieemaNN’s Archiv. für Naturges. Il Jabrg. viertes Heft, Berlin 1836. 313. — Ueber den klimat. Verhältniss des südlichen Chi- na’s in Nova Act. dead. C. L. Car. Nat. Cur. XVII, 1. 1836. Men vergunne ons, dat wij eeni- ge der voornaamste geschriften van MryreN, zoo verre ons geheugen ons dezelve te binnen brengt, aanvoerende, ons ontslagen rekenen van de ver- melding zelfs van het meest wetenswaardige door Meven te boek gesteld. Ons bestek is daarvoor
te kort. (4) Verschenen Ister Band in 1837. 1IIter 1838. IIIter 1839, te Berlijn, in Octavo, gezamentlijk ruim
1209 bladzijden beslaande,
‘
23
voor physiologie in het algemeen verschenen. Wij noemen hier vooral dat van De Cannorre (a), waarlijk beter dan men het mogt verwachten van een’ kruidkundige, die al zijne pogingen heeft aan- gewend voor een’ systematischen arbeid , waardoor hij voor onze wetenschap en zeker ook voor zij- nen roem een monumentum aere perenniusheeft gevestigd. Wij wijzen voorts op dat van den be- roemden TrevrrAnus , een’ man , wiens lof uit onzen mond aanmatiging zoude kunnen schijnen, doch, wij kunnen dit niet terug houden, wiens physiolo- gische geschriften (en inzonderheid geldt dit van zijne Physiologie der Gewächse (b)), den door veeljarige ondervinding grondig geoefenden, scherp- zinnigen beoordeelaar, en gematigden man, op elke bladzijde doet kennen. Voorts noemen wij Meven’s geschrift, van het laatstgemelde, door meer algemeene beschouwingen en door minder organographische, maar meer zuiver anatomische behandeling te onderkennen. Het is in het alge- meen gematigd, doch noodzakelijk weder eene kritiek, waarbij allen worden beoordeeld, die in
(a) Physiologie végétale, 3 Vall. 1832, De schrijver genoot de eer, dat The Royal Institution, aan dit zijn werk in 1836 eene gouden medaille toeken- de. Hetzelfde geleerde ligchaam schonk er toen eene aan Hersenen, voor zijne bepalingen van de loopkringen der dubbele starren. Het werk van Dr CANpoure was toen reeds verouderd!
(6) Bonn 1835.
29
onzen tijd aan de phytotomie werkzaam zijn. Alle waarnemingen van anderen zijn aan een hernieuwd onderzoek onderworpen, eigene waare nemingen zijn hier menigvuldig, de beoordeeling van anderen is doorgaans billijk en regtvaardig, dikwijls verschoonend. Men moet dit boek gele- zen hebben en herlezen om het te ‘waarderen. Wil men weten, waardoor het eigenlijk uitmunt, wij gelooven zulks in twee woorden te kunnen zeg= gen: door eigen grondig en herhaald onderzoek. Belangrijk is de vergelijking van dit werk met de Harlemer Preisschrift, zoowel wat aangaat de wijze van bewerken, als de velerlei nasporingen , waardoor het latere werk eerstgenoemden arbeid overtreft,
De jaarlijksche berigten over den voortgang der planten-physiologie, door MeyenN , sedert vele ja- ren gegeven, hebben al wat van dien aard im- mer is verschenen, verre overtroffen. Een jaar- lijksch overzigt over onze geheele wetenschap te geven, is thans bijna niet meer doenlijk, en het was dus wél gezien om een harer voorname deelen daartoe te kiezen.
ZLoodanige Jahresberichte zijn in de laatste jaren van vele takken der natuurkunde gegeven. Voor de kruidkunde zijn er geene verschenen, welke meer waarde hebben, dan die van Wike srRÖM , aangeboden naar 't voorbeeld van den grooten Benzeumvs, aan de Zweedsche Academie van Wetenschappen, en van MeyeN , geplaatst in Wieamann's Archiv, en ook, althans in de laat-
30
ste jaren, afzonderlijk uitgegeven (a). Meven’s Jahresberichte waren vrij volledig, en doorgaans kritisch bearbeid. Maar dat de Schrijver bij zulk een’ veel omvattenden arbeid wel eens gevaar moest loopen, om de meeningen van anderen, in allerlei talen te boek gesteld, min juist over te nemen, en die verkeerd opgevatte meeningen dan nog te bestrijden, is ligt te begrijpen. Van daar ook de Berichtigungen en Zusätze, zoo dikwerf op Meren's Jahresberichte gegeven, waarop hij zich niet altijd heeft kunnen verantwoorden of verde- digen. Het nut van zoodanige berigten is overi- gens, zoo zij naauwkeurig zijn en doelmatig gebe- zigd worden, groot. Zij dienen tot grondslag voor de geschiedenis der wetenschap; zij doen, wan- neer billijkheid en regtvaardigheid daarbij op den voorgrond staan, ieders nasporingen en verdiensten in het juistelicht uitkomen. Zij dienen den gron- digen beoefenaar der wetenschap tot herinnering , den drlettant tot een apercu rapide, en den- genen die, zonder de wetenschap te beoefenen, toch wil schijnen een geleerde te zijn, stellen zij de gelegenheid open, om, zoo als men dat noemt, op de hoogte der wetenschap te zijn. Het laatste is er juist niet de voordeeligste zijde van te achten. Hoe meer toch de wetenschappen in
(a) Jahresberichte ueber die Resultate der Arbeiten im Felde der Physiologischen Botanik. Von dem jahre 1834—39. in Wrieem, Zrch. in verschil lende jaargangen.
31
compendiaire vormen gebragt worden, des te verder verwijdert men grondige kennis en ge= leerdheid. Zij bevorderen oppervlakkigheid; zij maken halve geleerden en opgeblazen snoevers, die voor menschen van het vak lastig, voor de we- tenschap meestal niet dan schadelijk zijn.
‚ Merex was gewoon, zijn Jahresbericht voor eene zijner gewigtigste wetenschappelijke bemoei- jingen te houden. Zoodanig moet het ook we- zen, ten zij het alleen voor eene boekverkoopers- speculatie gehouden worde, of (wij voeren hier Meven’s eigene woorden aan) afdale tot eene opgave van titels van boeken en verhandelin- gen, welke ieder leek zoude kunnen zamen- stellen. Hij meende, dat het eene kritiek tevens moest worden, en heeft die ook gegeven; hoe- wel hij zelf verklaarde, het groot bezwaar te be- vatten, om de vaak tegenstrijdige gevoelens en waarnemingen , waartoe de physiologie zoo veel- vuldige aanleiding geeft, juist te waarderen, te toetsen, en, zoo mogelijk overeen te brengen, Wij spreken niet eens van de moeite om alles bij- een te zamelen, alle letterkundige hulpmiddelen te raadplegen, en schier tallooze Tijdschriften, Annalen, ‘enz. na te sporen , opdat niets der vermelding waardig worde voorbijgegaan en de te leveren arbeid alzoo een kritisch repertorium worde , op al wat in den afgeloopen jaarkring belangrijks is voortgebragt. Veel van de zwarig- heden van dien arbeid, welken hij zes jaren lang , tot geen gering sieraad van WieGmann's Archiv,
32
miet steeds toenemenden ijver en degelijkheid van zijn werk, heeft volgehouden , werd gematigd door de rijke hulpbronaen voorhanden te Berlijn, naar ons oordeel, meer dan eenige hoofdstad in Europa , het middelpunt van geleerdheid , inzonder- heid voor natuurkundige wetenschappen, te noe= men. De uitgebreide boekerij van Prof, Link stond, met vele andere publieke en bijzondere verzame- lingen, Meven ten dienste. Men zond aan hem of aan Prof. Wrramasn , Tijdschriften en Bijdragen uit alle landen van Europa , en alzoo vond ieders arbeid bij Meven eene gewenschte plaatsen vermel- ding. Op die wijze heeft ook de Redactie van het Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis, immer getracht den arbeid van Nederlandsche ge leerden , welke daartoe steeds zoo welwillend en ruimschoots hebben bijgedragen, buiten af te doen bekend worden. Meven’s Jahresberichte zijn, door Engelschen en Franschen vertaald, en alzoo volstrekt wereldkundig geworden,
Zullen wij nu in bijzonderheden opsommen, in welke opzigten en door welke onderzoekingen Meren zich voor de wetenschap, vooral der phy- totomie, verdienstelijk heeft gemaakt? Wij laten dit liefst, ook omdat wij die bijzonderheden niet genoeg kunnen aanwijzen. Hoezeer toch niet ge- heel onwetende omtrent hêtgeen in de nieuwere physiologie is voorgevallen, kunnen wij echter niet altijd bepalen, wat aan Mevex, wat anderen geleer- den toebehoort, „Want de arbeiders zijn vele, en de bouwstoffen worden van allerwege, ja nict zelden van gelijken aard en op gelijken tijd, aangevoerd,
35
Wij zouden ook niet durven zeggen, dat ots vols strekt alles, wat door Meren’s genie en Meven's pen is voortgebragt, in den ruimsten omvang be- kend is. Door de optelling alleen van alle zijné verhandelingen zouden wij ons aan wijdloopigheid schuldig maken. Zeer belangrijk zijn ’s mans phy- siologische beschouwingen van de geslachten C2a- ra (a) en Spirogyra, zijne mededeelingen over het ontstaan van schimmels op doode insekten (5), die over de stengelvormige ontwikkeling van Fu- cus pyriferus L. (c), over de opperhuid in de planten (d), (waarbij, gelijk hij steeds ge- daan heeft, de beschouwuigen van BRoNGNiART over de culicula, doorgaans worden bestreden) , over den brand in de Mays, de Brufknospen der Loofmossen, de bewegingen in sommige plan= tendeelen (e), over de formatie van sommige or- ganen (f), over de Azollen (g), over lagere
(a) Linnaea, II. 3. Jan. 1827. p. 55—81. U. 3. Juli 1827. p.419—433. Zie ook over zijn nieuw geslacht Actinomyce, aldaar II, 3. Juli 1827, p. 433 — 45.
(5) Wriecm. Archiv. 1. 6. 1835. S. 354 — 357.
(ce) 1. L. IL. 3. 1835. S 389 —392.
(4) Ll. II. 2. 1837. S, 211.
(e) 1.1. DIL. 5. 1837. S. 419 — 434,
(f) Eene belangrijke bijdrage, geplaatst in Mür- LER’ Ss Archiv für Anat., Phys, u.s. w. 1839. III. p: 255 — 280.
(#) Nova Acta Acad, C. L.C, Nat. Cur, Vol. XVIII. Tom, VIII,
€
34
Algenformen (a), enz. enz. _ Maar, hoogstge- wigtig voor de physiologie. zijn Meyen’s onderzoe- kingen over de voortplanting, het plantaardig ei, de kiem, enz, , waarbij hij vooral optrad als be= strijder van Enpricuen’s nieuwe theorie dienaan- gaande, twee jaren vroeger bekend gemaakt (5) Het opzettelijk geschrift, waarin Meyer die nieu- we theorie heeft bestreden, was het laatste. ge- schenk, ons van zijne hand toegekomen, en wel= ligt het laatste, dat de wetenschap hem verschul- digd is (ec). Reeds in zijne physiologie had Meren de bewuste hypothese bestreden, en het onderhavig geschrift is er weder opzettelijk aan toegewijd. Hoofdzakelijk komen zijne opmerkin= gen daarop neder :
Niet aan alle Phanerogamen (zegt Meren) aldaar , iseen kiemzak eigen, zoo als Minzer en Spacu (d)
(a) Ll. 1. XIV. L. pag. 769. en woorts XIII, II p: 839 , waar hij over de rotatie van het cellensap handelt.
(8) Zie: EnpuicneR’s, Grundzfge einer neuen T heo- rie der Pflanzeugung , Wien-1838. — Tijdschrift voor Nat. Gesch., VI deel, n°. 3. bladz..87 — 98, Boekbesch,
(ce) Woeh einige Worte über den Befruchtunsakt, und die Polyembryonie bei den höheren Pflanzen, Ber- lin, 1840. Gebrek aan plaats in. ons Tijdschrift heeft ons buiten de gelegenheid gesteld om van dit geschrift, tot nog toe , opzettelijke melding te maken,
(dl) Motes p. sa L'histoire de lembryogenie végdtale, par M. M. Mimpen et SpacH, Comptes rendus. 1839, 18 Mars.
35
bij vele grassoorten dien hebben aangetoond.’ Hij wijstaan, dat bij Phaseolusen Alsine media, de punt van den saecus embryonalis, bij ontbreken= de bevruchting, uit het, eivlies naar buiten groeit, zoo. als dit ook door Garrrirm bij, Santalum ge= zien was, Hij vermeldt voorts. de. wijze van ver= eeniging, en het-daardoor ontstaan van «een kiem- blaasje, en hoe zich verder door. de afscheiding van, eene eenvoudige bolvormige cel, aan de ba- sis van zulk een blaasje „ het, eerste beginsel van de kiem vormt , terwijl het overige van dat blaas- je het deel uitmaakt, dat de kiem „draagt, … Hier- uit volgt dus, dat de kiem niet onmiddellijk haren oorsprong heeft uit het stuifmeelbuisje, Vervol- gens vormt zich die bolvormige cel tot eene rij van cellen, die later de cotyledonen daarstellen, Hij beschouwt daarna. de. ontwikkeling van de kiem bij Monocotyledonen en, komt hier tot uit- komsten, welke evenzeer tegen Enpricuer’s leer. wijze strijden, Uit de natuur en de eigenschap- pen der fovilla , de spermatozoën, enz. ont- leent hij gronden tegen Scurerpen’s bekende theo- riën. Belangrijk zijn ook de waarnemingen over polyembryonie , dat is, het aanwezig zijn van meer dan eene embryo in een! en denzelfden sac- eus embryonalis, van welke er dan doorgaans slechts ééne tot volkomene ontwikkeling geraakt. Uitvoerige afbeeldingen versieren deze schoone bijdrage, uit welke wij slechts de bovenstaande bijzonderheden in algemeene trekken konden voor- dragen, en waarop wij later meer opzettelijk de
Bandacht onzer geëerde lezers zullen vestigen, ie
36
Ook in het vak der dierkunde heeft Meren vers schillende belangrijke zaken bekend gemaakt. Hieronder rekenen wij vooral de stukken, welke behooren tot zijne reis om de wereld («), waartoe ook Wrireamann de jonge, heeft medegewerkt. Hij gaf ook eene toelichting tot de synonymie van Chinchilla, waarover van ven Hoeven vroeger had geschreven , en met welk onderwerp Meren, blij- kens zijn schrijven daarover, minder scheen ver- trouwd te zijn. Hij heeft het gevoelen van Eunex= BERG omtrent de Znfusoria polygastrica bestre- den, en is, zoo ver ik weet, door dien geleerde nog niet wederlegd. Daar Meren in dit vak min- der scheen ingewijd te zijn, en zijne verdiensten vooral in phytotomie uitkomen, onthouden wij ons van verdere vermelding van dit onderwerp.
Heeft Meren groote ontdekkingen in de we- tenschap, welke hij bij voorkeur beoefende, ge- daan? Wij zouden dit niet durven bevestigen. Maar, zijne verdiensten omtrent de wetenschap in het algemeen waren groot. Hij had een’ die- pen blik in de organische natuur, en heeft een nieuw leven, een’ sterken spoorslag gegeven aan het phytotomisch onderzoek. Hij was gewoon zelf na te sporen, niet te vreden met te berusten
(a) Beiträge zur Zoölogie, gesammelt voh Mzrer, auf eine Reise um die Erde, in Nova Acta Acad. C. L. C. Nat. Cur. XVI. 1. 1834, Men zie daarover: J, vAN DER Hoeven, Berigten-over de uitbreiding der natuurlijke geschiedenis en ont= leedkunde der dieren, in het jaar 4833, in het Tijdschr, voor Nat, Gesch., I. en II, Deel.
37
in de uitspraken van anderen. Hij was een man van genie, van een helder onbekrompen oordeel, en die de gelukkige gaaf had van een uitmuntend geheugen te bezitten. En, bij al datuitgeven van zoo velerlei geschriften, gaf hij (oor-, en oogge- tuigen hebben het ons verzekerd) uitmuntend on- dersvijs. Hij hield zich uren lang, op bijzondere daartoe bepaalde lessen, bezig met microscopische oefeningen voor de jongelingschap van de Uni- versiteit te Berlijn. Hij deed bovendien nog nu en dan met de studenten botanische exeursiën. Hij teekende uitmuntend naar microscopische ver- grootingen. Men bedenke daarbij, dat bijna al zijne geschriften de vruchten zijn van microsco= pisch onderzoek, hetwelk de grootste opofferingen kost aan lijd, dat een onvermoeid geduld ver- eischt, de sterkste inspanning geeft voor het gezigt, en in een voorbeschikt ligchaam den aan- leg tot apoplexie niet weinig vermeerdert, door het bloed steeds meer en meer te doen ophoopen in het hoofd, dat daarbij steeds in gebukte hou- ding moet verkeeren — en, ‘wie verwondert zich dat, bij al die inspanning, bij al dat geweld, den physieken en intellectuelen mensch aange- daan, ten zoo kostbaar leven moest bezwijken. In dit opzigt is Meren, hoe voortreffelijk ook, een voorbeeld ter waarschuwing. Wat hij voor de wetenschap nog had kunnen doen, zoo hem een langer leven vergund ware, is niet te bereke nen. Met reuzenschreden ging hij voorwaarts, en op eens wordt zijne vaart gestuit, zijn levens- draad verbroken !
38
Wij hebben getracht, Mrerex naar verdiensten en naar waarheid te huldigen. Zoo wij dit doel niet ten volle bereikt hebben of hem, naar ’toor- deel van sommigen, te ruimschoots prezen of te hoog aanschreven, men houde ons dit ten goede, wien dankbaarheid aan den man, wiens geschrif- ten ons tot leering waren, tot het nedersteller de- zer Herinneringen heeft aangespoord.
Mogen de vruchten van het genie, dat hier zoo kort heeft geschitterd, steeds ten beste voor onze schoone wetenschap worden aangewend. Moge de nakomeling, die billijker en meer onbevangen kan oordeelen, dau het tegenwoordig geslacht, aan Meren’s verdiensten eer en regt doen wedervaren , en zijn voorbeeld velen aansporen om onver- moeid voort te streven in het onderzoek der nae tuur, Dan zal hij, hoezeer in ons oog ontijdig weggenomen, niet nutteloos hebben gearbeid. Dan blijft hem in de herinnering van allen, die zijn’ arbeid op den waren prijs hebben gesteld, steeds eene onverminderde eere toegekend, en staat zijn naam in de, geschiedenis der wetenschap duurzaam met gulden letteren aangeteekend,
Amsterdam J December J840,
B.
39
mmm
Histoire d'un petit erustacé (Artemia salina Leacu) auguel on a faussement attribué la coloration en rouge des marais salans mê- diterranéens. Suivi de recherches sur la cause réelle de cette coloration; par N. Jour ‚ Docteur ès sciences, Professeur d'histoire naturelle au collége royal, Mont- pellier, Boeua et Comp, 1840, 4°,
Wanneer de waarde van een wetenschappelijk geschrift afhing van de ligchamelijke grootte van het onderwerp, waarover het handelt, dan zou dit werk als onbeduidend moeten beschouwd wor- den. Doch in de kennis der natuur moeten wij de belangrijkheid van het onderzoek naar eenen anderen maatstaf bepalen. Het kleine Crustaceum , nog geen 12 millim, lang, hetwelk Lracu Arte mia salina genoemd heeft, is in het uitmuntend geschrift, waarvan wij hier eene aankondiging ge= ven , naauwkeurig en vrij volledig beschreven, zoo dat wij het nu beter kennen, dan vele ges slachten van gewervelde dieren, Het diertje heeft elf paar zwempooten, niet tien, gelijk Raöker in de Linnean Transactions verkeerdelijk had opgegeven, welke dwaling in de meeste werken, zoo als b.v. in dat van Desmaresr, overgeno- men en ook in ons Handboek herhaald is. Ei- genlijk verschilt dit geslacht niet veel van Brane chipus. De kop heeft twee zamengestelde gee seelde oogeu eu een stipje in het midden, 't geen
40
de Schrijver als enkelvoudig oog beschouwt, doch waaromtrent wij volgens zijne beschrijving geene voldoende zekerheid hebben. Twee zijde- lingsche , beweegbare aanhangsels, even als naar achtergebogene hoornen, ontspringen aan den kop onder de sprieten. De Schrijver heeft onder meer dan 3000 voorwerpen geene andere dan wijfjes aangetroffen. De volwassene wijfjes hebben aan den grand van het achterlijf eenen zak met eijeren gevuld, waarin de onvolkomene eijeren uit twee zakvormige buizen of ovar{a schijnen te geraken. Het dier is eijerleggend en levend-barend (ovo- viviparum) tevens; in den zomer brengt het ge- meenlijk levende jongen voort. Zoo er al man- nelijke voorwerpen onder deze soort voorkomen (welke de Schrijver evenwel nooit aantrof), dan zijn de Artemiae toch ook zonder paring door verschillende generatiën heen, vruchtbaar, even als de bladluizen, gelijk de Schrijver door afzon- dering van jonge voorwerpen heeft aangetoond, De Artemtae ondergaan, even als vele Crustacea , bij verschillende vervellingen eene aanmerkelijke gedaanteverwisseling en zijn in haar eerste levens« perk korter, breeder, met slechts twee paar poo- ten foorzien en zonder oogen. De afbeeldingen van het dier in dezen toestand (Pl. I. fig. 5, 6.) komen op eene alleropmerkelijkste wijze overeen met die van Carripeden in het eerste levenslijd- perk , welke Bunaersrer heeft medegedeeld (Bez- träge zur Naturgeschichte der Rankenfüsser, Berlin 1834), zoo dat wij de Cc ripeden meer nog met Branchipus en Artemia, dan met Cy=
ál
pris en Limnadia zouden willen vergelijken. Wij- meenen op dit punt de aandacht te moeten ves- tigen van hen, die in ’t vervolg gelegenheid mog- ten hebben, jonge Cirripeden waar tenemen. Het komt ons niet onwaarschijnlijk voor, dat Bala- nus , Anatifaenz. metamorphosen zijn van schaal- dieren uit de groep der Phyllopoda „ metamor- phosen van vereenvoudiging en teruggang (rück- schreitende Metamorphosen). Ook in het in- wendige maaksel van Arfemtia en volkomene Cér- ripeden ontbreken de punten van overeenslem- ming niet.
Een tweede onderwerp van deze verhandeling is de oorzaak der roode kleur van de vergader- plaatsen van zeewater, waaruit men door verdam- ping zeezout bekomt, Daar in deze vergaderbak- ken de gemelde diertjes in groot aantal voorkomen en daar zij dikwerf rood gekleurd zijn, meende de scheikundige Payer de roode kleur aan Artemia salina te moeten toeschrijven ; maar, wanneer het water door uitdamping in eene zeer geconcentreer- de oplossing van zeezout veranderd is, treft men er geene Artemiae meer in aan, hoezeer het dan juist het sterkst rood gekleurd is. Van daar dat Tunprx aan een’ Protococsus deze kleur toeschrijft. Jorr toont aan, dat het verschijnsel aan een klein infusie-dierlje, 't geen hij Monas Dunalii noemt, moet worden toegeschreven, en dat de roode kleur van de Arfemiae zelve een gevolg is van het inzwel- gen dezer infusie-diertjes, waardoor haar darmka- naal wordt gekleurd en rood doorschijnt.
Drie platen vergezellen dit geschrift, Wij kun-
42
nen vooral de eerste op steen gegraveerde als zeer wel uitgevoerd prijzen. « Zij: schijnen gekleurd ste moeten zijn, volgens de verklaring ; ongelukki- gerwijze is echter ‘ons exemplaar slechts van’ on= gekleurde platen voorzien.
J. v. D.H.
Ee:
1. Fossile Ueberreste von einem Affen und einigen andern Säüugthieren aus Grie- chenland , beschrieben von Prof. Dr. An- DpREAS WaanerR, in München.
2. Beschreibung einiger never Nager welche auf der Reise des Herrn Hofraths v. Scuo- BERT gesammelt worden, mit Bezugnahme auf einige andern verwandte Formen, vom Prof, Dr. A. Waaxer (Separatabdruck aus den Abhandl. der II Classe der Ke bayer, Akad.der Wiss, , III. Bd Abth, IL. 4°.)
1. Aan den voet van den Pentelikon waren de fragmenten van fossile beenderen verzameld, wel- ke het onderwerp der eerstgemelde verhandeling . uitmaken, Hier onder bevonden zich verscheide- ne maaltanden van de door H. v. Meven als Equus primigentus aangeduide soort uit de ter. tiaire formatie van Eppelsheim (zie dit Zijdschrift, Deel II, Boekbeschouw. bl, 136), - Hieruit leidt A. Wacner het besluit af, dat ook deze over- blijfsels uit Griekenland tot de tertiaire formatiën moeten gebragt worden. Het belangrijkste voor= werp onder dezelve is een fragment van eene bo-
43
venkaak , welke tot de vierhandigen behoort, Nog voor weinige jaren waren fossile overblijfsels van apen in de geologie geheel onbekend. Eerst in de laatste jaren heeft men er in Indië, aan den voet van het Himalaya gebergte, eu in Frankrijk, in de omstreken van Auch (Departement du Gers) sporen van aangetroffen. Hierbij voegt zich nu ook dit overblijfsel uit eene tertiaire formatie van Griekenland. De Schrijver maakt met veel be- hoedzaamheid uit de tanden het besluit op, dat de aapsoort der voorwereld, waartoe het door hem onderzochte overblijfsel behoorde, in het midden stond tusschen Hylobates en Semnopithe- ‘eus en hij noemt haar Mesopitheeus pentelicus. 2. In de tweede verhandeling beschrijft de- zelfde Schrijver eenige knaagdieren afkomstig uit de, door vox Scuveerr in 1836 en 1837 onderno- mene reis naar Egypte en Palestina. Hierbij zijn ook eenige verwante dieren van elders afkomstig vermeld. Vooreerst wordt hier eene soort van Myoxus uit de omstreken van den Sinaï beschre- ven en afgebeeld, die het naast met M, nitela overeenkomt. De Schrijver vormt met deze soort en M, nitela een nieuw ondergeslacht Zliomys, tgeen zich vooral door grootere eenvoudigheid van de maaltanden der bovenkaak van M. gls onderscheidt, en geeft aan haar den naam van Eliomys melanurus. Verder beschrijft hij eene nieuwe soort van stekelmuis Mus russatus, even als Mus dimidiatus (Mus hispidus Burants, Mus megalotis Lranrensr.) op den Sinaï gevon- den, en geeft er de volgende diagnose van op:
44
AI. flavus, pilis nigro-apiculatis , gastraeo sordide albido, aurticulis mediocribus, an- gustis, albo-pilosis, dorso toto aculeato, plan- tis aferrimis (Tab. IUU. fig. 2). Hierop volgt de beschrijving eener stekelmuis van het Ameri- kaansche geslacht Zoncheres, naar twee in spiri- tus bewaarde specimina uit Brasilië, met afbeel- ding van den schedel, onder den naam van Zox- cheres (Nelomys) obscurus, Eindelijk volgt hier de beschrijving van twee nieuwe soorten van springmuizen, Dipus aulacotis (van de afdeeling met vijf teenen aan de achterpooten) en Dipus macrotarsus (met drie teenen aan de achterpoo- ten), van welke beiden mede eene gekleurde af- beelding gegeven wordt. J. v. po. H._
|
Spicilegia ornithologica exotica auctore Jo- ANNE Freperico Branpr, Potentissimi Ros- sorum Lmperatoris a Consiliis Status, Academiae Caesareae Setentiarum Petro- politanae membro ordinarto, et Muse Zoo- logict et Zootomiet Directore, Ordinis St, Wiladimiri Equite et complurium Europae soctelatum dilerartarum Sodali ete. eic. Fasciculus F. Ex Aectorum (Mémoires VI Série; sciences nat.) Tom,l. P. IL sepan ratim tmpressus. Petropoli 1839. 4°. (Met vijf sleendrukplaten, waarvan vier gekleurd.)
De beroemde Schrijver geeft in dit eerste stuk
45
eene mönographische proeve over het geslacht Phaëthon. Dit schoone geslacht is in deszelfs familie, die der Steganopoden, eene herhaling van Sterna en Larus. Door deszelfs snelle en hooge vlugt trekt de Phaëthon de aandacht der zeevarenden tot zich; hij vergezelt dik werf de sche- pen onder de keerkringen, nu eens als eene glin— sterende stip zich in de lucht verliezende, dan boven den mast klapwiekende of zich pijlsnel op eenen vliegenden of op een’ aan de oppervlakte der zee zwemmenden visch nederstortende en met zij- nen buit weder naar omhoog opstijgende. De twee lange staartpennen, met korte vedertjes voorzien, worden door wilde volken-tot sieraad bij plegtige optogten gebezigd, en de Caraï- ben doorboren er hunnen neus mede tot een ver- siersel, 't geen zeker ongemeen mag genoemd worden. Het kunsteloos nest, waarin gewoonlijk twee eijeren liggen, wordt op steile rotsen van eilanden aangetroffen, Baanpr onderscheidt drie soorten , welke vroegere schrijvers gewoonlijk slechts als verscheidenheden aanmerkten: Phaë- thon phoenicurus Gm., Phaëthon aethereus L. en Phaëthon flavirostris Branpr. De laatste is le petit paille en queue of paille en queue blanc de l'ile Ascencion van Burron; dezelve is klei- ner en heeft een’ gelen bek; de twee eerstgenoem- de soorten hebben een’ rooden bek , maar bij de eerste zijn de twee lange staartpennen met zeer korte, roode, bij de tweede met witte, minder tegen de spoel aangedrukte baardharen voorzien. Het Rijks Museum te Leiden bezit al deze drie
46
door Braxpr opgenoemde soorten , waardoor wij in de gelegenheid zijn om de juistheid der be- schrijvingen en afbeeldingen te kunnen waarde- ren, Ook de tong, het tongbeen en bovenste strottenhoofd zijn in deze morographie beschre- ven en afgebeeld, De tong heeft aan haar grond stuk een’ knobbel, welken de Schrijver als eene epiglottis beschouwt. Ì
J. v. vo, H.
nn.
Ueber die Lymphherzen der Schildkröten. Vorgetragen in der Königlichen: Akademie der Wissenschaften zu Berlin am J4 Octo- ber J839 von J, Mürren. Berlin 1840. 4°. (Met eene plaat. Afzonderlijk ‘afgedrukt uit de Verhandelingen van de Akademie der We- tenschappen te Berlijn.)
Over de kloppende verwijdingen van het wa tervaatstelsel, die men lymphatische harten noemt, is vroeger in dit Tijdschrift melding gemaakt. De Hoogleeraar Mürren heeft ze thans ook bij de orde der Chelonii ontdekt. Het eerst zag hij ze bij eene versch onderzochte landschildpad, later ook bij ZEmys europaea en eindelijk bij eene le- vende zeeschildpad, Chelonia mydas, die 140 pond zwaar was. Bij de zeeschildpadden zijn de Iymphatische harten het gemakkelijkst op te spo- ren; zij liggen er onder het laatste der platte beenstukken , welke de middelrij van het rugschild vormen, digt achter het boveneinde van het on-
47
genaamde been, slechts door celweefsel en eenig vet bedekt. Bij het onderzochte voorwerp van Chelonia mydas waren zij omstreeks-L duim in middellijn en van eene onregelmatig ronde ge- daante. Zij trokken zich omstreeks drie of vier- malen in elke minuut te zamen. Na het afsnijden van den kop en het wegnemen der meeste, inge- wanden duurden deze bewegingen nog tot den volgenden dag voort, hoezeer zij zwakker wer- den; op prikkeling der achterpooten volgden niet slechts de gewone reflexie-bewegingen der anima- de spieren, maar ook het lymphatische hart van de zijde, waarvan men den poot geprikkeld had, trok zich te zamen. De inwendige oppervlakte is over het geheel glad, maar met talrijke openingen van de intredende lymphatische vaten, waaraan klapyliezen geplaatst zijn. Uit de harten, ontsprin- gen korte afvoerende lymphatische vaten, die naar eene ader loopen, welke aan de binnenzijde bij elk der harten, gelegen is, Deze ader. gaat naar woren , verbindt zich met verscheidene andere ade= ren uit de spieren. der-dij , tot eenen aanzienlijken stam, die de vera renalis advehens uitmaakt en ook met de vena umbilicalis te zamen hangt:
J, v. » H‚
ed - —
Die mikroskopischen Forschungen im Gebie- te der menschlichen Phystologie, darge- stellt von Orro Kösrrin. Zine von der Me dicinischen Facultät zu Tubingen gekrönte Preisschrift, Stuttgart 1840. 8°.
Het kan ons oogmerk niet zijn, van dit werk eene inhoudsopgave te geven. Het is eene wel- geordende zämenstelling van de nieuwere ondere zoekingen in een belangrijk en uitgestrekt veld der hedendaagsche wetenschap. Van welk nut der- gelijke overzigten zijn, kan ook uit het voor ver- scheidene jaren uitgegevene werk van Lun (PAy- stologische Resultate der Vivisectionen neuêrer Zeit, Kopenhagen 1825.) blijken. Wij achten het daarom voldoende, op een dergelijk handboek over de mikroskopische onderzoekingen, die niet minder dan de vivisectiën tot opheldering der Physiologie dienen, opmerkzaam te maken „ en het vooral aan jeugdige beoefenaars der Geneeskunde, die de wetenschap om haar zelve liefhebben en haar hooger achten dan eene enkele broodstudie, aan te bevelen,
J. v. po. H,
BOEKBESCHOUWING, LETTER- KUNDIGE BERIGTEN EN VERTALINGEN.
mn es
EENIGE AANMERKINGEN,
BETREKKELIJK HET WERK VAN
D. JUSTUS LIEBIG, GETITELD :
Die organische Chimie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Phystologtie;
DOOR
Prof, C. A. BERGSMA. ne
Wanneer geleerden , welke om hunne verdien- sten en menigvuldige geschriften algemeen bekend zijn, de vruchten hunner nasporingen en onder- zoekingen verzamelen, om daarmede algemeen nuttig te zijn, dan verdienen zij in het bijzonder den dank en de erkentenis van allen, welke in de uitbreiding en vermeerdering van kennis belang stellen,
Het bovengemelde boek van Lrepia is eene po ging, om de scheikunde toe te passen op den laerdbouw en de natuurleer. Het is een zeer be- langrijk werk , waarin veel kennis en een fijn
d
50
oordeel overal doorstralen; het is daarom zeer nuttig voor een ieder, die den aard der levende ligchamen en derzelver betrekkingen tot de om- ringende zelfstandigheden kennen wil; doch den toon, waarin het geschreven is, kan men onmo- gelijk goedkeuren, omdat Lregre, zonder daar= voor genoegzame gronden te hebben, alle beoefe- naren der kruidkunde aanvalt, en eigentlijk wil aantoonen, dat alleen scheikundigen juiste denk= beelden hebben, omtrent de verrigtingen der be- werktuigde ligchamen.
Hetgene ik hier zal mededeelen, is niet zoo zeer om het werk van Lreera in deszelfs geheel te be= oordeelen, of om zijne verdiensten in eenig op-= zigt te betwisten, maar alleen, om aan te toonen, dat hij de kruidkundigen in het algemeen onregt- vaardig beoordeelt, en dat hij zelf door vele stel- lingen bewijst, niet genoeg met den vorm en aard der planten bekend te zijn, waardoor hij tot minder juiste gevolgtrekkingen verleid wordt.
De naam van den Schrijver is bij velen eene gunstige aanbeveling, en wanneer een man als Lrepre , verkeerde opvattingen mededeelt, zal zulks voor de wetenschappen , en vooral voor hen, die met derzelver beoefening naauwelijks bee gonnen zijn, nadeelig kunnen worden,
Het werk verdient door elken beoefenaar van natuurkundige wetenschappen gelezen te worden, maar ook daarom moeten eenige verkeerde opvat- tingen niet voorbij gezien worden.
Liezie meent, dat het niet noodig is, de proe- ven van anderen te beoordeelen, en de gevoelens,
51
waarmede men niet instemt te bestrijden (bl. 37) ; maar niet alles kan door den evenaar bepaald en door getallen uitgedrukt worden, en waarom zoude het voor de wetenschappen niet belangrijk zijn, verkeerde gevolgtrekkingen aan te toonen, om daardoor tot meer juiste oordeelvellingen te geraken. Hij neme, het mij niet kwalijk, maar ik acht het van genoegzaam belang om aan te toonen, dat Lreer in sommige opzigten ongelijk heeft.
Ik zal eenige van zijne gezegden, zoo mogelijk , woordelijk vertalen, om daardoor mijne lezers, welke het werk niet bij de hand hebben in staat te stellen, mijne gronden beter te beoordeelen.
In het Hoofdstuk over de opneming van de koolstof , zegt hij bl. 31 en verv.
« Het gevoelen, dat het koolstofzuur een voe- ge. dingsmiddel voor de planten is, dat zij de kool- « stof in derzelver eigene zelfstandigheid opnemen, «is niet nieuw; het is door de schranderste en « bekwaamste natuuronderzoekers, door Parrsr- urey, SexrpreR, IncenmOuss, pe Saussune en «anderen voorgedragen, bewezen en verdedigd.”
« Er is in de natuurkunde naauwelijks een on- w derwerp, voor hetwelk men beslissender en dui- « delijker bewijzen heeft. Waardoor laat het zich «nu verklaren, dat het door de meeste planten- « physiologen in deszelfs omvang niet aangenomen, a dat het door velen bestreden en door sommigen « als wederlegd beschouwd wordt? Voor dit al- «les te zamen genomen , zijn twee oorzaken, « welke wij thans toelichten willen. ”
d*
52
« De eene ‘van deze oorzaken is, dat-in de « kruidkunde alle vermogens en krachten in het: «nasporen van. de zamenstelling en het maaksel
«tot de kennis van den uiterlijken vorm besteed- «zijn; dat men de schei- en natuurkunde, bij «de verklaring van de eenvoudigste verrigtingen «niet geraadpleegd heeft; dat men derzelver on- « dervindingen en bepalingen, als de magtigste «hulpmiddelen tot kennis niet aanwendt; men: « gebruikt ze niet, omdat men verzuimt , dezelve « te leeren kennen.”
Alle ontdekkingen in natuur- en scheikunde, «alle verklaringen der. scheikundigen , moeten « voor hen zonder gevolg en werking blijven; «want zelfs voor de meest uitmuntenden zijn « koolstofzuur , ammoniak , zuren en grondstoffen, « klanken zonder beteekenis ; het zijn woorden zon= «der zin, woorden van eene onbekende spraak, «die geene betrekkingen, geene gedachten op- « wekken. Zij doen als onbeschaafden, welke de « waarde en het nut van de kennis eener vreemde «letterkunde zooveel te lager plaatsen, en met: « zooveel te meer minachting beoordeelen, als zij, er minder van verstaan, en zelfs die genen on= der hen, die haar verstonden , zijn niet begrepen « geworden (a). ”
-« De physiologen verwerpen in het opsporen
mmm
(a) Hier plaatst Lirpic eene noot, welke echter de vertaling niet waardig is; want wie, die zijne werken ingezien heeft, zal Reum voor een we- zenllijk groot kruidkundige houden.
53
« van de verborgenheden des levens de scheikun- « de, en evenwel kan zij het alleen wezen, wel- «ke den goeden weg daartoe verstrekken kan. « Zij verwerpen de scheikunde , omdat zij ont- « bindt, terwijl zij naar kennis zoekt, dewijl zij « niet weten, dat zij even als het mes der ont- « leedkundigen, hetwelk het ligchaam , het werk- «tuig, als zoodanig vernietigen moet, zal het «rekenschap geven, over de zamenstelling, het « weefsel en de verrigtigen van hetzelve (a). Zij « huldigen de uitspraak van Harrer en schrijven « aan de levenskracht toe, wat zij niet begrijpen, a wat zij niet kunnen verklaren, even als men « voor dertig jaren alles door galvanismus opge- « helderd achtte, in eenen tijd, waarin men den «aard van de electriciteit het allerminst kende. « Moet men zich dan verwonderen, wanneer men «in de plaats van verklaringen en inzigten, « slechts beelden, slechts veronderstellingen vindt? « Kan men van hen iets anders dan vergissingen « en verkeerde besluiten verwachten ? "
« Het is de duitsche natuurphilosophie , welke « haren naam zoo ten onregte draagt, die de « kunst verbreid heeft, zonder grondige onder- « zoekingen en waarnemingen zich rekenschap « van de verschijnselen te geven ; eene kunst,
(a) Ook hier geeft Juepro eene noot, dan, men kan geene waarde hechten aan hetgene uit Bun- pact aangehaald wordt. De natuurphilosophen hebben nimmer in Nederland veel weêrklank ge- vonden,
54
«welke men bij jonge lieden zoo lang vinden «zal, als werken zonder moeite of inspanning, « aanmoediging en erkenning vinden zullen. Zij « kweekte de stomme en doove kinderen der dom- « heid en van het gemis van alle gaaf tot waar= « neming. Zijis het, welke in de voorlaatste jaren « allen voortgang in deszelfs kiem verstikte.
« Zoodra de physiologen de geheimvolle levense « kracht in een verschijnsel ontmoeten, verloo- « chenen zij hunne zinnen en vatbaarheid, het «oog, het verstand, het oordeel en nadenken; «alles wordt verlamd, zoodra men een verschijn= «sel voor onbegrijpelijk verklaart. ”
« Voor deze allerlaatste oorzaak zijn er nog « vele latere. Van den ring af, waar de keten « aanvangt, tot aan ons, zijn nog vele onbekende «schakels; zullen deze schakels voor den men- « schelijken geest onaanschouwbaar blijven, wel= « ke de wetten der beweging van de hemelligcha- « men nagespoord heeft, van welker bestaan slechts « een zintuig hem onderrigtte, wien op onze aarde _« nog zoovele hulpmiddelen ten dienste staan.”
« Wanneer zuivere aardappelstijfsel, in salpe_ « terzuur opgelost, een’ ring van de zuiverste was « nalaat, wat kan dan tegen het besluit van den « scheikundige aangevoerd worden, dat ieder kor- «reltje stijfsel uit concentrissche lagen van was «en zetmeel bestaat, van welke de een de ander « wederkeerig zoowel tegen de inwerking van het « water als van den aether beschermen? Kan men « tot besluiten van deze soort, welke den aard «en de betrekking op het volkomenste verkla-
55
« ren , door het microscoop geraken? Is het mo- « gelijk, door zuiver werktuigelijke middelen in «een stuk brood, het gluten voor het oog zigt-
« baar te maken , de kleinste deeltjes van het « gluten in hunnen zamenhang en vertakkingen? « Dit is door geen werktuig mogelijk, en echter « behoeven wij dat stuk brood slechts in eene « laauwwarme afkooking van gekiemde garst te «te leggen, om alle stijfsel, alle zoogenaamde « dexterin als suiker te zien oplossen. Men be- « houdt ten laatste niets over dan het gZuten in « de gedaante van de fijnste spons, welker klein- « ste poriën slechts door het microscoop zigtbaar « zijn.”
« Ontelbare hulpmiddelen van deze soort biedt « de scheikunde aan tot onderzoeking van den «aard der organen. Zij worden niet gebruikt, « omdat niemand dezelve noodig heeft. ”
« Men kent met zekerheid de voornaamste or- « ganen en verrigtingen van dieren, welke met « het bloote oog niet zigtbaar zijn, maar in de « natuurleer der planten, is een blad altijd een « blad. Maar een blad, hetwelk terpentijn-olie, « citroen-olie voortbrengt, moet eene andere ge- a steldheid hebben , dan een blad, in hetwelk « zuringzuur gevormd wordt. De levenskracht « bedient zich in hare eigendommelijke verschijn « selen steeds van bijzondere werktuigen, van ie- « dere verrigting van een bijzonder orgaan. De « op eenen citroenboom geplante rozentak brengt « geene citroenen, zij brengt rozen voort. Men « heeft oneindig veel gezien, maar het zienwaar.
56
« digste is nog niet beproefd, om gezien te wor- « den.”
« De tweede oorzaak is, dat men in de phy- «siologie de kunst niet kent proeven te nemen, « eene kunst, welke men gewis alleen in de werke « plaatsen der scheikundigen leeren kan.” enz, enz.
Dit zal voor eene proeve, hoe Lrezie over de kruidkundigen oordeelt, wel kunnen volstaan,
Wij zien daaruit, dat de kruidkundigen we- zentlijk beklagenswaardige menschen zijn; te kort- zigtig om iets anders te zien, dan den uiterlijken vorm der planten, en dat nog maar oppervlak- kig; want voor hen is een blad maar een blad, en meer niets. Van andere wetenschappen , waar- door zij de natuur van naderbij zouden kunnen leeren, begrijpen zij niets; zij kennen zelfs de meest algemeen bekende zaken niet. Zij weten niet wat koolstofzuur is; hoe zouden zij dus iets van de natuurleer der planten begrijpen; hetgeen zij nog onderzoeken, is door geheel verkeerde middelen; dat zij microscopen gebruiken, en zoo nog iets trachten na te sporen, is geheel verkeerd, Zij kunnen geene proeven doen, omdat zij het niet in een laboratorium voor de scheikunde ge- leerd hebben.
Hij betoogt verder door met opzet daartoe op- gezochte voorbeelden, dat zij geene proeven kun- nen doen; doch mag ik vragen: heeft men’ dan geene andere proeven genomen dan die, welke door hem (bl. 37 en 38) vermeld zijn? Het ne- men van proeven is minder kunst, dan daaruit
57
immer juiste gevolgen af te leiden; dit echter kunnen de kruidkundigen volgens Lreere in het geheel niet; hunne gevolgtrekkingen zijn altijd ge- heel verkeerd. Dan ik moet nu hierbij aanmer- ken, dat ook de scheikundigen wel eens verkeer- de gevolgtrekkingen maken, en dit zal ik in het vervolg met eene proef van Harric, door Lregie medegedeeld, trachten te staven.
Omdat men alles zoo maar niet moet gelooven, wat men ons verhaalt, zoo wil ik nog vragen, waar Priestrer gezegd heeft , dat de planten de koolstof uit het koolstofzuur opnemen? Ik heb het tot nog toe in zijne werken niet zoo duidelijk voor- gedragen en bewezen gevonden, Ook heb ik nog nimmer eene roos op een’ citroenboom zien groeijen. Waar verrigt men dan wel zulke entingen? Of zullen wij die met de verhalen gelijk stellen, dat men zwarte rozen verkrijgt, door gewone rozen op zwarte bessenboomen te enten, waaraan me- nig tuinman vergeefs zijne moeite besteed heeft? En hoe moet men het zich verklaren, dat men nog al veel van scheikundigen invloed en verrig- tingen in de werken der planten -physiologen vindt, alszij zoo geheel in de scheikunde onbe- dreven zijn, Dat zij niet allen de scheikunde vol- komen en grondig verstaan is niet onnatuurlijk, wanneer men nagaat, dat deze wetenschap zich nog dagelijks uitbreidt. Maar dat zij op de schei- kundigen zoo neêr zien, als Lresia op de kruid. kundigen, dit geloof ik niet; integendeel; ik ver= trouw, dat zij zich steeds verheugen, wanneer zij door de vorderingen der scheikunde voorge-
58
licht, den aard, de zamenstelling en de verrigtin=.
‚gen der planten beter leeren beoordeelen; doch men zal mogelijk tot het besluit moeten komen, dat Lreria den voortgang en de outwikkeling van kennis bij de planten-physiologen niet gevolgd is, daar hij genoeg te doen had met alle belangrijke proeven , welke zooveel tot uitbreiding der schei- kundige kennis hebben bijgedragen, en dat hij nu bij toeval eenige boeken, als die van-Revm in han den gekregen heeft. Meyer heeft hij wel inge- zien maar niet gelezen, want dan zoude hij zeker zoo scherp in zijn oordeel niet geweest zijn; en vreemd is het zeker, dat een zoo verdienstelijk man zulke scherpe grenzen maakt tusschen de natuurkundige wetenschappen, welke elkander zoo noodig hebben.
De beoefenaren van de natuurleer der planten zijn vooral in de laatste jaren tot meer opgeklaar- de denkbeelden gekomen , omtrent den invloed van den dampkring en den bodem op het leven van de planten; echter vindt men daarvan niets in het werk van Liezi. Hetgene daarin voorkomt, is in volkòmene overeenstemming met de beschou wingen van vroegere natuurkundigen. Om de planten bekommert hij zich eigentlijk zeer weie nig; derzelver organen zijn hem bijna onverschil- lig: eene plant is voor hem niet veel meer dan eene retort in een laboratorium.
Liesre zegt te regt, dat er in de natuurleer der planten vele dwalingen ontstaan zijn door de vergelijking van planten en dieren (bl. 24) ; maar waarom vervalt hij meermalen tot zulke vergelijkin—
gen (bl. 45, 47, 49, 117 en 149)? Is de adem- haling der planten , zoo als die door hem aange- nomen en verdedigd wordt, niet het volkomenste bewijs van eene te ver gedrevene vergelijking van overeenstemming tusschen planten en dieren? Lreere zegt, dat al het koolstof van de planten, geheel en alleen uit den dampkring opgenomen wordt (bl. 18), en echter erkent hij, dat door de wortelen ook koolstofzuur in de planten ge- voerd wordt (bl. 22, 45, 46, 56 en 120), en zelfs dat de dampkring en de grond aan de plan- ten hetzelfde voedsel verschaffen (bl. 1C5). Hoe moet men zulks overeenbrengen? Of zoude men dit daardoor moeten verklaren, omdat hij be weert, dat die koolstof grootendeels aan den bo- dem terug gegeven wordt? (bl. 55.) De ontle= ding van het koolstofzuur door de bladeren en groene deelen, is volgens hem buiten allen twijfel, (bl. 18 en 19.) Later erkent hij, aan de bladeren eene kracht en geschiktheid toe te schrijven , wel- ke hij niet begrijpen kan (bl. 121), en hierin mag hij ook de verklaring zoeken , waarom de kruidkun- digen en physiologen het opnemen van koolstof door de bladeren uit den dampkring in twijfel trekken (bl. 24). Volgens hem zijn de bladeren aanwezig, om slijfsel, houtvezel en suikerte ver- schaffen (bl. 115), hetwelk toch wel niet waar- schijnlijk is, wanneer in dezelve alles voor de geheele plant moet bewerkt worden,
Liesria zegt zonder eenige bedenking, dat de bladeren koolstofzuur inzuigen en zuurstof uit- ademen (bl, 19), doch is die verrigting zoo ge-
60
makkelijk te begrijpen? Waardoor ontstaat de ruimte, tot opneming van het koolstofzuur geschikt? Kunnen wij eene luchtledige ruimte in de plan- ten veronderstellen ? en zonder” dezelve kunnen wij ons het inzuigen van koolstofzuur niet voor- stellen, en dan nog wanneer zoodanige ruimte konde verondersteld worden , zoude zeker de dampkringslucht die ruimte aanvullen, maar nu moet nog daarenboven verondersteld worden, dat de toegang alleen vergund. wordt aan het kool- stofzuur. En wat eene uitademing van zuurstof ten gevolge van het door de bladeren ontlede kool- stofzuur betreft, deze is evenmin met den aard der planten overeen te brengen. Hoe is het toch mogelijk, dat men zulke verrigtingen als volko- men bewezen kan aannemen? Eene eigentlijke ademhaling bij de planten is niet denkbaar; alle proeven, waarmede men dezelve heeft willen be- wijzen, laten eene andere verklaring toe, welke meer in overeenstemming is met alles, ‘wat wij bij de planten waarnemen.
Dat de hoeveelheid koolstofzuur in den damp- kring voorhanden, groot genoeg is, om in de behoeften van de planten te voorzien (bl. 20), kan nog niet bewijzen, dat het daarom door de bladeren en groene deelen der planten opgeno- men wordt. Echter schijnt Lrerra veel aan zoo- danige berekeningen te hechten, Zij kunnen zeer nultig zijn voor de wetenschappen, zoo zij maar niet moeten dienen, om dwalingen te versprei- den.
Dat Ligsre de organen der planten niet kent,
61
kan’ men-afleiderr uit zijne beschouwing van den plantenwortel , welke hij vergelijkt met eene spons, welke alle vloeibare stoffen, metral wat daarin bevat is, opneemt, en het overige wat niet dienstig is, weer afscheidt (bl. 85). Hij acht de afscheiding van stoffen door de wortels als vol- komen bewezen (bl. 49, 147 en 148) ; maar zou- den de proeven van Macarre Paincees wel zoo- veel bewijzen, als hij veronderstelt? Want wie zal beweren, dat de uiteinden der wortels bij de- ze proeven onbeschadigd waren ?
Hoe de wortelvezelen de verrigtingen der bla- deren kunnen overnemen , zoo als Lregre beweert (bl 45), begrijp ik niet, ten minste in de veron- derstelling , dat de bladeren door den invloed van het hecht het koolstofzuur ontleden en zich de koolstof toeëigenen. Lrrzra zegt te regt, dat men in de natuurleer der planten vooral de waarheid moet zoeken, en bijaldien men het oordeel. van anderen niet kan toestemmen, en derhalve moet tegenspreken, moet men daarvoor meer afdoende voorstellingen geven (bl. 37). Het is om daaraan te voldoen, dat ik trachten zal, zoo kort moge- lijk den invloed van den” dampkring en van den grond op het leven van de planten te vermelden,
Het koolstofzuur van den dampkring wordt niet door de bladeren van de planten opgenomen en ontleed , maar al wat meer in den dampkring voorkomt, dan dezelve bevatten moet, ‘wordt door den grond opgenomen, en in het water, hetwelk daarin voorkomt ‚opgelost, Door regen en dauw wordt de hoeveelheid koolstofzuur in
62
den grond steeds vermeerderd, De zamenstellen- de deelen van den grond hebben verschillende eigenschappen, in betrekking tot de vochtigheid en het opnemen van luchtsoorten, waarvan vooral de onderscheidene vruchtbaarheid onder overigens gelijke omstandigheden, afhangt. Een groot gee deelte koolstofzuur wordt daarenboven ten koste van de zuurstof des dampkrings in den grond: ge- vormd ; waarschijnlijk wordt door de ontleding van het water, dit ontstaan van koolstofzuur be- vorderd , zoo als door Lrieeie wordt aangetoond (bl. 290). s
De bladeren onderhouden het verband van de plant met den dampkring ; zij bevorderen de door- ‘waseming en daardoor de levensverrigtingen. der planten ; hiertoe is noodig het aanvoeren van voedsel door den wortel, of wel dat het vroeger alzoo geschied is, zoodat er genoegzame sappen voorhanden zijn, als wanneer de plant zoolang op eigene sappen teert, tot dat zij uitdroogt. Wanneer de bladeren ontbreken, vermindert de doorwaseming en geschiedt dan nog door de ove- rige oppervlakte van de plant: zoodat daarom de levensverrigtingen nog niet ophouden. De eenige onmiddelijke invloed van den dampkring, welke men kan aanwijzen, wordt alleen door de zuurstof van denzelven te weeg gebragt.
Al het voedsel wordt door de wortels opgeno men en al de koolstof komt langs dien weg in de planten.
Dat er iets uit de planten door de wortelen wordt afgescheiden , is geheel onbewezen , en niet
63
waarschijnlijk: ook de veronderstelling , dat die afscheiding tot de verrigtingen van de planten noodzakelijk moet behooren, kan noch uit de za- menstelling der wortelen, noch uit den aard der opgenomene stoffen afgeleid worden.
Tot de ontwikkeling van eene plant is noodig eene verbinding van koolstof en eene verbinding van stikstof, benevens eene hoeveelheid water. Het koolstofzuur en de ammoniak, in den grond voorkomende , worden in water opgelost, te ge= lijk met hetzelve in de planten gevoerd, en het is van deze zelfstandigheden, dat de organische stof- fen ontstaan; om zich dit voor te stellen, heeft men niet noodig zijne toevlugt te nemen tot eene ontleding van koolstofzuur. Lieni erkent zelf, dat het veel waarschijnlijker is, dat de planten in tegenwoordigheid van koo'stofzuur het water ontleden, en dat het waterstof met het koolstof- zuur verbonden wordt, waardoor de zuurstof zoude vrij worden (bl. 60), en hij zegt, dat op die wijze en door eene afscheiding van koolstof- zuur en opneming met zuurstof de vorming en verandering van alle stikstof-vrije bestanddeelen van de planten kunnen verklaard worden. (bl, 63.)
Volgens deze beschouwing is de ontkieming van de zaden en de groei van de planten, eene ge- lijksoortige verrigting , en men behoeft niets te veronderstellen, hetwelk in strijd is met onze denkbeelden, welke wij in andere omstandighe- den van de verrigtingen in de natuur hebben, Men behoeft dan niet eenen omloop van sappen aan te nemen, zoo als men zulks vroeger deed,
64
om dezelve met den bloedsomloop te kunnen vers gelijken, schoon men van dien omloop bij de planten geen voldoend bewijs konde geven (a). ‘Het is meer overeenkomstig den aard van de plan- ten om aan te nemen, dat de sappen zich door de geheele plant, door cellen en vaten versprei- ‘den, en dat het verbruikte, of hetgeen als water doorwasemt , door nieuwen toevoer langs den wortel vergoed wordt.
De vorming van de organische stof geschiedt dan door het geheele planten-ligchaam , overal waar leven is, overal waar voeding en afschei- ding plaats grijpen; door eene gedurige vereeni- ging van zuurstof met koolstof, en van koolstof- zuur met waterstof ontstaan nieuwe bewerktuigde stoffen. en wordt er de hoeveelheid zuurstof , welke met het waterstof verbonden was, vrij. Dee ze zuurstof kan of eene nieuwe verbinding met koolstof aangaan, of wel in den dampkring ont- last: worden. Het is op deze wijze, dat men de eigene warmte bij de planten moet verklaren en de afscheiding van zuurstof en koolstofzuur naar omstandigheden kan-plaats hebben, al naar dat door warmte en licht de levensverrigtingen bevor- derd. worden. Op deze wijze heeft men eene goede verklaring van die proeven, welke de ont- leding van. het koolstofzuur door de bladeren moesten bewijzen, gemakkelijk gevonden; want
(a) Men kent eene beweging in de eigene sappem, maar dat is geen bewijs voor den omloop van de planten sappen in hel algemeen.
65
die proeven geschieden immer boven water, éri Zoo, dat het koolstofzuur , door hetzelve opgelost in de wortels of afgesnedene gedeelten van de planten konde indringen, en dat de zuurstof door de bladeren in de lucht konde medegedeeld wor- den, Zoo er nu geen water ontleed wordt, zoo kan het koolstofzuur, door de planten afgeschei… den worden, Er zijn mij geene proeven bekend, welke niet op die wijze kunnen verklaard wor- den, en men ziet alzoo gemákkelijk in, waarom koolstofzuur zonder water door de planten niet veranderd wordt. De proef van Harrie door Lrerrc medegedeeld, om te’ bewijzen , dat het koolstofzuur in den grond niet volstrekt noodza- kelijk is tot den plantengroei (bl. 195), bewijst niets, omdat het koolstofzuur van den dampkring , welke tusschen de gewasschen kwarts konde op- genomen worden, al begoot hij met overgehaald water, evenwel de koolstof aan de plant konde verschaffen.
Uit deze bedenkingen kan men afleiden, dat zoo het scheikundig gedeelte van het werk van Liezic , boven alle bedenking goed is, de toe passing in vele opzigten zeer gebrekkig is, door gemis aan de noodige kennis der plantén en dérs zelver organen.
Februarij JEIJ.
66
Ueber den Hirnanhang und den Trichter. Jnaugural-Dissertation von Jos. Encer, Med. Doctor. Mit zwei lithographirten Tae feln, Wien 1839, 4°,
Onze kennis aangaande de verrigting der ver- schillende deelen van de hersenen is nog zeer bee perkt en de armoede in dit gedeelte der weten- schap wordt gewoonlijk in de physiologie met on- zekere gissingen en hypothesen bemanteld, In de voor ons liggende Verhandeling vindt men, behal« ve eene met vlijt bewerkt overzigt van de ver- schillende meeningen over den aard en de functie der Aypophysis of glandula pituitaria, ook eenige nieuwe en naauwkeurig beschrevene waar- nemingen omtrent ziekelijke afwijkingen en ont- aardingen van dit gedeelte der hersenen, die door afbeeldingen zijn opgehelderd. Aangeboren mis- vormingen in dit deel zijn hoogst zeldzaam, daar entegen zijn ziekelijke afwijkingen bij volwasse= nen, vooral bij hen, die zich aan het misbruik van sterken drank overgeven, veel minder zeld. zaam. Des Schrijvers waarnemingen pleiten niet voor het gevoelen van Wenzer, dat er tusschen ontaardingen der glandula pituitaria en epilep- sie een naauw verband zou zijn. Onder de twaalf, door hem uitvoerig medegedeelde waarnemingen was er slechts eene bij welke epz/epste had plaats gehad. Dikwerf vond men in dit deel sereuse bla-
67
zen, of vetgezwellen. De verschijnsels met deze ontaardingen verbonden, zijn niet van dien aard, dat men daaruit met genoegzame zekerheid tot eene aandoening van dit deel besluiten kan, maar kunnen ook ten gevolge van ziekelijke gesteldheid in andere hersendeelen ontstaan zijn; evenwel schijnen krampen, onzekere en onvaste beweging , ‘hoofdpijn, zwakheid van het gezigt, daarop vol- gende blindheid , voorts duizeligheid, walging en braken, deze ontaardingen gemeenlijk te verge- zellen, De Schrijver is van meening dat men de Aypophysis met de kleine hersenen kan vergelij ken; hij noemt het eine Nachbildung des kleinen Gehirns in sehr verjüngtem Masstabe, gleich- sam das kleinste Gehirn in der Schedelhöhle, en gelooft daaruit ook de betrekking van beide deze hersendeelen tot de beweging te kunnen ver- klaren. Bij aandoeningen van de Aypopkhysis worden vooral zamentrekkingen der buigspieren, bij die van de kleine hersenen zamentrekkingen der uitstrekkende spieren opgewekt; de Aypo- physis veroorzaakt bewegingen naar voren, het cerebellum bewegingen naar achteren; de Aypo- physis werkt op het bovenste gedeelte der darm- buis, de kleine hersenen werken op derzelver on- derste gedeelten en op de geslachtsdeelen. Wij vergenoegen ons met deze meening slechts te ver= melden en wagen ons niet aan eene beslissing over hare meerdere of mindere aannemelijkheid.
J. vo H.
e*
Zur Anatomie der Amphibien. Von Kanu Voer, Doctor der Medicin. Bern 1839. 4°.
De Schrijver dezer kleine bijdrage had reeds in Mürrer's Archiv, 1839, eene beschrijving van de kopzenuwen van Python tigris (Python bivitta= tus van Kür) gegeven, welke met afbeeldingen was opgehelderd. Hier worden eenige, aldaar in= geslopene onnaauwkeurigheden naar herhaald on- derzoek verbeterd en vergelijkende heschouwingen van de zenuwen bij andere Reptilia ingevlochten. De drie beweegzenuwen van het oog zijn aanwe- zig; den zervus patheticus had de Schrijver vroeger bij Python over 't hoofd gezien en den abducens als facialis beschreven. Voorts geeft de Schrijver hier eenige, tot nog toe niet beken- de bijzonderheden over den zervus sympathieus van den Krokodil. — Het tweede gedeelte van dit stukje behelst eene, met figuren op eene wel- uitgevoerde steendrukplaat opgehelderde, beschrij ving van het hart van Python biviltatus. Hier hadden wij gaarne gezien, dat de Schrijver zijn onderzoek vergeleken had met dat van Scuremm, in het Ille Deel van het door Treprmaxn en de gebroeders Trevrmanus uitgegeven Zeitschrift für Phystologie (1827). Wij meenen daaruit te zien, dat, hetgeen hij Mortenstiel, Bulbus aorticus, noemt, door Senremm reeds als Zegelförmiger Varsprung vermeld was. Dergelijk een kegel.
69
vormig deel, waaruit de arteriën voortkomen, heeft ook het hart der Krokodillen. Overigens is het altijd bij de beschrijving van het hart te wen- schen, dat men het in zijne ligging en verbinding met de overige deelen en niet uitgesneden onder zoekt. Want in het laatste geval wordt de bena- ming der vaten onzeker, en, hoe zelfs de uit- stekende ontleedkundige Brscrorr door deze om- standigheid tot de misvatting gekomen is, om bij zijne beschrijving van het hart der Krokodillen de twee artertae subclaviae voor carotides en de ware carofis voor eene arteria subelavia te houden, hebben wij bij eene vorige gelegenheid doen opmerken.
Jever
Beiträge zur Anatomie der zusammengesetz— ten Augen mit facettirter Hornhaut. Von Frrepricu Win, Assistenten am Naturae lienkabinet der Universität in Erlangen. Mit einer Kupfertafel. Leipzig 1840. 4°,
Eene onder de leiding van den uitnemenden Waaser opgestelde Verhandeling, welke behalve door zaakrijken inhoud en oordeelkundig gebruik der litteratuur van het onderwerp, zich ook door nette uitvoering der afbeeldingen onderscheidt. De dikte van de cornea en de lengte en breedte der kristallenzen zijn bij meer dan twintig soorten van insekten en bij drie Crustacea mikromelrisch
70
bepaald. (Bijzonder trof ons de dikte der cor= nea bij Bombus, fig. XI). Door kristallen ver- staat de Schrijver hier, 't geen vroegere Schrij- vers, zoo als Jor. Mürrer (en Waanen zelve), als glasachtige ligchamen beschreven hebben. Warz vond namelijk bij Crustaceaen Lepidoptera eene doorschijnende, niet tot de gezigtszenuwen be hoorende, maar zelfstandig bestaande massa ach= ter de glasachtige kegels, en neemt uit de analogie ook bij overige insekten derzelver aanwezen aan, Deze massa zou alsdan het glasachtig vocht zijn en de daarvoor liggende kegels zouden kristallijne lenzen moeten genoemd worden. Ook een Aumor aquaeus zoude niet ontbreken, daar eene weeke doorschijnende massa de facetten der corzea van de grondvlakten der kegelvormige lenzen scheidt, Daar evenwel de cornea uit vele (vijf of meer) lagen of hoornplaten bestaat, zoo men veelligt deze doorschijnende massa met even veel grond als de binnenste , nog weeke laag van dit hoorn= achtig bedeksel kunnen beschouwen,
J. vn. Hi
71
Echiniscus Bellermanni, Animal erustaceum Macrobioto Hufelandii affine, Joanni Joa- cuimo BeLLERMANNO, Philosophiae Doctort ac S. S. Theologiae Professori publico or- dinario semisaeculari cet. cet. Die XXIL Augusti Anni MDCGCXL Sacra nuptiarum semisaecularia cum uxore suavisstma Cunis- TINA Scrorcu celebranti dedicatus a gene- ro Dre Caroro Avavsro Sreismurpo Scnurrt= zE, Anatfomes et Physiologiae in Univ. Gryphiswaldendi Prof. P.O., Magno Bae darum Duct a Consiliis aulae , Academia= rum aliarumgue soctetatum doctarum non= nullarum sodali. Cum tabula lithographti- ca, Berolini 1840, 4e,
Op het gouden bruiloftsfeest van zijnen schoon= vader geeft Prof. Scuuurze aan dezen een peete- kind, 't geen in deze bladen beschreven en, daar het slechts &— 2 lijn groot is, in meer dan le- vensgrootte is afgeteekend. Dit diertje is lang- werpig , in negen ringen verdeeld , heeft vier paar korte pooten, die op den derden, vijfden, ze- venden en negenden ring zijn geplaatst, en met vier vingers of nagels eindigen, vier sprieten of draden en twee stekels aan den kop en twee een- voudige oogen. Het leeft in grachten tusschen conferven en in regenwater , vervalt door droog- te in schijndood, en kan daaruit, volgens den Schrijver ook nog na een tijdsverloop van meer dan drie jaren, weder door bevochtiging wor-
72
den opgewekt. De beschrijving van dit diertje verdient met erkentelijkheid door de beoefenaars der dierkunde te worden aangenomen. Of het werkelijk tot de Zsopoda behoort, gelijk de Schrijver wil, komt ons eenigzins twijfelachtig voor. Sprák de Schrijver niet van de door hem waargenomene eijeren, wij zouden bijkans op het vermoeden komen, dat hier eene larve van een of ander extomostracon was beschreven; doch wij zagen later, dat ook Nrirzscu zulks van Arctis con of Macrobiotus vermoed , maar dit gevoelen daarna als eene dwaliug verworpen had. (Wira- MANN's Archiv für Naturgesch. 1. 1835. S. 379.) J. v. ». H.
ee Nog een woord over Kuroraa’s gevoelen: over
het trapsgewijze ontstaan der bewerktuig= de wezens op den aardbol.
Als bijvoegsel tot mijne aankondiging van het geschrift van Kurotaa (Zie dit Tijdschrift, VIT, Boekbeschouwing , bl. 3— 10), moet ik berig- fen , dat, volgens een’ brief uit Petersburg, dien ik voor eenigen tijd ontving, het geslacht Syodór gegrondvest is op eenen tand, die niet tot de klas- se der zoogdieren, maar veeléer tot de orde der hagedischachtige dieren schijat te behooren, ‘Ook is de geologische formatie, waarin dit overblijf- sel gevonden werd, geenszins bewezen werkelijk een tot de steenkolenformatie behoorende zand=
sleen te zijn. J.v.»n H.
BOEKBESCHOUWING, LETTER- KUNDIGE BERIGTEN Ex VERTALINGEN.
VERZAMELING van BERIGTEN OVER
AMPHIOXUS LANCEOLATUS,
EENE VISCHSOORT UIT DE ORDE DEK CFCLOSTOMATA;
MEDEGEDEELD DOOR
J. van peR HOEVEN,
Een gewerveld dier, niet slechts zonder eenig spoor van reuk-, smaak-, gehoor- of gezigtswerk- tuig, maar ook zonder hart en hersenen, lager bewerktuigd derhalve dan de meeste week- en ge- lede dieren, komt mij zoo merkwaardig voor, dat ik mij voorstel, bij vele lezers van dit Tijd schrift belangstelling te vinden , wanneer ik hun, volgens een onlangs uitgegeven geschrift van den voortreffelijken Raruke, hetgeen zeker niet in aller handen is, nader met hetzelve bekend make.
De naam, welken dit dier draagt, is aan het-
{
74
zelve gegeven door W. Yarrerr, in zijne Histo- ry of british Fishes, Vol, II. London 1836, p. 4°8. Daar dit werk aan Raraxe alleen bij den titel bekend was, willen wij hier uit Yar- rELy’s beschrijving, het hoofdzakelijke mededee. len. Hij zag er slechts één enkel voorwerp van, 'tgeen hij van den Heer Coven ontving, die het op het strand bij Po/perro levend gevonden had. Het was zoo doorschijnend, dat men de ingewan— den door de bekleedsels kon onderscheiden. Het ligchaam is zonder schubben, zijdelings plat ge- drukt en loopt aan beiden zijde spits toe. Eene enkele rugvin loopt langs de geheele lengte van het ligchaam; andere vinnen zijn niet aanwezig ; de mond ligt aan de onderzijde van het voorste einde des ligchaams, is eng, langwerpig en heeft aan elken rand eene rij van dunne draden. Reeds YanrerL haalt eene beschrijving aan, die de groote Parras van dit dier gegeven heeft in zijne Spicilegia Zoologica, Fasc, X. Berolini 1774, p. 19. Men vindt aldaar ook (Tab. I. fig. 11) eene afbeelding van het dier, welke zoo zeer met die van Yarrrerv en RarmkrE overeene stemt, dat er over de juistheid dier aanhaling geen twijfel kan overblijven, Parras echter bragt het dier niet tot de klasse der visschen, maar noemde het Zimar lanceolatus (a). Ook hij zag
(a) Wij voegen hier de beschrijving van Parvas bij, opdat onze lezers zoo veel mogelijk alles bij één vinden, ’t geen tot dit merkwaardig voorwerp betrekking heeft :
75
slechts een enkel voorwerp , tgeen hem, in wijn- geest bewaard, werd toegezonden, en ’t geen, even als dat van YarrerL, van de zee, die En- gelands zuidwestelijk gedeelte , het graafschap Cornwall , omspoelt, afkomstig was.
Het dier schijnt zeldzaam te zijn, waarschijn- lijk omdat het onder het slijk en in het zand op den bodem der zee zich verbergt, en veelligt ook overal spaarzaam voorkomt; dat het overigens niet tot de kust van Corzwall beperkt is, blijkt uit de Verhandeling van Raruke, die zijne voor- werpen bij het stadje Molde in Noorwegen (om- streeks op 63° N. B.) gevonden heeft, er anderen ‘van de Zweedsche kust in Stokholm zag en er ook van Dr, Gauze ontving, die ze uit de Mid- dellandsche Zee naar Koningsbergen had overge- bragt. Ook een Italiaansch Dierkundige, Gosra „ vond dit dier bij Napels en beschreef het onder den naam van Branchiostoma lubricum, in een geschrift, hetwelk wij niet gezien hebben, en waaruit Raruke ons een uittreksel- mededeelt,
Men kan gevolgelijk, hetgeen tot nog toe over dit dier is bekend gemaakt, tot deze weinige aan-
» Corpus anceps, planum, lineari-lanceolatum, utringue acutissimum. Margo undigue limbo meme branoso auctus ; sublus vero ad duas tertias longi- tudinis margo bilabiatus est, sulcatusque, ut sit guasi pes limacinus angustissimus.
Tentacula plane nulla, Latera striis obsoletis, antrorsum obliguatis, prope dorsum augulo recur- vatis, ut quasi latus pisciculi desquamatum refen rant,”
J*
76
halingen bepalen :
Limax lanceolatus. Parras, Spicilegta Zool. X. 1774, p. 19. Tab. IL. fig. 14.
Branchtostoma lubrteum. Costa, Cennt Zoo- logtct ossia deserisione sommaria di talune specie nuove di animali, Napo- h 1834. p. 40.
Amphioxus lanceolatus, Yarrr, Watural History of British Fishes , IL. London 1836, p. 468-472. The Lancelet.
Amphioxus lanceolatus. Bemerkungen über den Bau des Amphioxus lanceolatus, eines Fisches aus der Ordnung der Cyclostomen von Herinieum Rarnxz. Mit einer Kupfertafel ,, Königsberg 1841. 42.
De naam Amphioxus door Yarreru uitgedacht, drukt de aan weerszijde spits toeloopende gestal- te, als die eener weversspoel, op eene eigenaar- dige wijze uit. De lengte van het diertje is van 12 duim (zoo groot isde afbeelding van YarrerL) tot 1 duim 8 lijn (van deze grootte is de af- beelding van Parras en zoo waren ook de groot» ste voorwerpen, die Raruxre aantrof). Volgens Cosra evenwel zou het tot 3 duim lang kunnen zijn. De grootste dikte in het midden van den romp is 1E lijn, de hoogte van het ligchaam ter dier. plaatse, de rugvin medegerekend, 2 lijnen van de Parijsche voetmaat, Eene versmalling of groef of opening, waardoor de kop van den romp zou zijn afgescheiden, ontbreekt geheel. Wan- neer men voor de visschen of gewervelde dieren
77
eene afdeeling van Acephala had, even als bij de weekdieren, dan zou AmpAhiorus daar onder geteld kunnen worden. Op eenigen afstand van het voorste einde des ligchaams ziet men de mond- opening, die zich als eene langwerpige spleet vertoont, welke zich tot eenen eironden vorm kan verwijden. Bijkans op twee derde van de lengte ligt eene Tweede zeer kleine opening, op eene kleine trechtervormige verhevenheid, De- ze opening is echter geenszins de anus, maar eene uitmonding van de buikholte, zoo als die bij „Ammocoetus , Petromyzon en ook bij andere visschen voorkomt. Dezelve ligt hier echter vóór den anus en op grooteren afstand van dezen, dan bij andere visschen , waar zij achter den laatsten ge- vonden wordt. De aznus ligt, eveneens op eene kegelvormige verhevenheid, aan de linker zijde en is mede eene kleimme ronde opening.
Afzonderlijke kieuwopeningen zijn noch aan de zijden, noch aan den onderkant des ligchaams te_ vinden , waardoor Amphtoxus zich van alle ove- rige visschen onderscheidt,
Eene onpare vin gaat onafgebroken niet slechts langs de geheele rugzijde voort, maar ook rond- om het voorste gedeelte des ligchaams tot aan den mond, en, aan het achtereinde eene soort van pinna analis vormende, langs de buikzijde tot aan de opening der buikholte, Op den rug is deze vin zeer laag, iets hooger aan het achter- einde en aan de buikzijde ; hier vertoont zij eene diepe, langwerpige insnijding.
Deze vin is in verhouding tot hare hoogte ta=
78
melijk dik en door, van elkander verwijderd staan- de, kraakbeenige stralen ondersteund, die aan de rugzijde onverdeeld zijn, aan de buikvin voor den anus uit twee zijdelingsche deelen worden zamengesteld en aan het achtereinde der buikvin geheel ontbreken. Borst- en buikvinnen zijn niet aanwezig.
De huid is naakt, glad, niet slijmerig en half doorschijnend, zoodat de spieren des ligehaams en de verschillende ingewanden sterk door haar heen schijnen (a). De levende voorwerpen, die Raruke waarnam, hadden eene licht rozenroode kleur; bij het eene was de kop of liever het voors einde zwart, welke zwarte kleur in graauw over= ging, hetwelk zich vervolgens met het rozenroode vermengde,
Deze beide voorwerpen stierven spoedig na dat zij gevangen waren, zoodat er geene gelegenheid was, om vele opmerkingen over hunne gewoon-
(a) Van hier en door de platgedrukte gestalte heeft het dier eenige gelijkheid met het geslacht Zeptoce- phalus van GroNovrus en PENNANT (zie de door ons daarvan gegevene afbeelding in het Zandhoek der Dierkunde, Pl. XIII. fig;1l). Reeds Panvas maakt bij zijne beschrijving van Zimax lanceola- tus op die overeenkomst opmerkzaam. YARRELL merkt hierop verder aan , dat, hoezeer ook de stwepen ter zijde van het ligchaam, door de door= schijnende zijdelingsche spieren veroorzaakt, deze overeenkomst vergrooten, Zeptocephalus zich ech- ter door zijnen, hoezeer kleinen kop met kaken en tanden en door zijn kieuwdeksel van Zm-
phiozus onderscheidt, t. a. p. p: 469, 470.
79
ten of levenswijze te maken. Wanneer men ze met rust liet, bleven zij op den bodem van het glas onbewegelijk als stokjes liggen; wanneer men ze daarentegen aanraakte, dan kromden zij hun ligchaam en maakten eenige bewegingen naar voren, waarop zij weder in rust kwamen. Het door YarrerL beschreven voorwerp, hetwelk de Heer Cover gevangen had, was volgens dezen zeer levendig (very active), zoodat het jammer is, dat hij ons verder niets van deszelfs bewegin= gen heeft medegedeeld, Rarnke kon niet waare nemen, dat zij zich met den mond aan het een of ander door zuigen vasthechten, gelijk andere Cyclostomata gewoon zijn te doen.
De opperhuid is van aanmerkelijke dikte, On- der dezelve ligt eene laag van digt bijeen geplaat- ste korrels, die yvan binnen hol. zijn, Veelligt zijn het slijmkliertjes, hoezeer Rarnxe geene ope- ningen op de huid kon waarnemen ; daarom laat hij het onbeslist, of het ook veelligt slechts bes waarplaatsen der roodachtige kleurstof van de huid zijn. De zwarte kleurstof, die hij in een zijner voorwerpen, aan het vooreinde des lig- chaams opmerkte, lag in dergelijke zakjes, on der de laag der vermelde korrels of cellen, Over- al glinstert de ep:dermis, bij het levende zoo wel als bij het doode dier, en speelt met de kleuren van den regenboog even als bij vele ringwormen, 'tgeen door zeer fijne, digt bijeen staande, dwarse groefjes in de opperhuid veroorzaakt wordt,
Even als bij de overige Cyclostomen loopt ook bij Amphtozus langs den rug cene streng (chorda
60
dorsalis), die steeds ook bij de hoogere gewer- velde dieren den eersten grondslag der wervelko- lom uitmaakt, (Zie ons Handboek der Dierkun- de, IL. bl. 116, 176, 375.) Deze streng bestaat hier uit eene gele , geleiachtige kerr en eene wite te, vaste, vezelachtige scheede, die niet in rin= gen verdeeld is, en hoofdzakelijk uit kringvormi- ge, digt bij één liggende vezels bestaat. Er zijn derhalve geene afzonderlijke wervels aanwezig. Deze ruggestreng (niet te verwarren met het dik- werf ook zoo genoemde ruggemerg) is bijkans rolrond en loopt naar weerszijde dun en spits uit, tot aan het door de vin omzoomde uiteinde des ligchaams. Zoo ver naar voren loopt zij bij geene ons bekende soort van Cyclostomen, ook niet bij de embryonen van meer volkomen gewervelde die- ren. De scheede dezer ruggestreng is eng om- sloten door een dun, uit verdikt cellen weefsel zamengesteld hulsel, uit hetwelk naar boven toe aan wweêrszijden twee vezelachtige platen voort= komen , die tot elkander naderen en eindelijk za- menvloeijen. Op deze wijze ontslaat boven de chorda dorsalis een kanaal, waarin het rugge- merg, het centrale gedeelte des zenuwstelsels, vere vat is. Evenwel is dit geheele kanaal daarmede niet opgevuld , maar wordt door een dun vliezig tusschenschot in twee ongelijke afdeelingen gea scheiden, waarvan de onderste, grootere het rug- gemerg ,‚ de bovenste daarentegen een met vet doordrongen celweefsel in zich sluit. Boven de- ze laatste afdeeling vereenigen zich dan de plalen tot eenen kam, op welken de kleine kraakbeenige
Sl
stralen der rugvin rusten. Aan de onderzijde gaan van het hulsel der chorda dorsalis eveneens twee platen af, die in het vooreinde kort zijn en sterk van elkander afwijken, naar den staart tot elkan- der komen en zich eveneens verbinden als die van den rug zulks tot omsluiting van het ruggemerg doen. In het naauwe kanaal, ’t geen op deze wijze inden staart gevormd wordt, loopt een bioedvat of waarschijnlijk een paar vaten [wera et arteria: caudalis]. In het weefsel dezer platen vindt men in den romp en kop tusschen de vezelachtige dra- den duidelijke kraakbeenige ligchaampjes in groot aantal verspreid, Van eene schedelholte bespeurt men niet het geringste spoor; ja zelfs het voorste gedeelte van het kanaal voor het ruggemerg loopt, even als het achterste, langzamerhand enger toe, Het ruggemerg zelf is driehoekig op de door- snede, vertoont in het midden een naauw kanaal en daaronder twee zwartachtige punten, die ten deele door eene dwarse eommissuur vereenigd zijn; er loopen namelijk twee strepen van eene zwartachtige zelfstandigheid midden door het rug- gemerg in deszelfs geheele lengte. Het loopt, eveneens als het kanaal, waarin het ligt, naar de beide uiteinden des ligchaams spits toe. Even min als er een schedel aanwezig is, worden er derhalve hersenen aangetroffen. Ook schijnen al de zenuwen slechts als ruggemergzenuwen be- schouwd te kunnen worden, en noch eenen zervus vagus, noch eenen nervus trigeminus kan men hier opsporen. De zenuwen doorboren de zij= delingsche wanden van het vezelachtige kanaal,
82
waarin het ruggemerg ligt en loopen naar de uit celweefsel gevormde tusschenschotten , die de bun- dels van de beide zijdelingsche spieren des lig- chaams afscheiden. De spieren van het dier ver- toonen een even eenvoudig maaksel als het ze- nuwstelsel, Behalve eenige spierbundels, die tot den mond betrekking hebben, bestaat het spier- stelsel hier bijkans alleen uit zulke bundels, die met de musculi laterales der overige visschen overeenkomen,
De mondopening is door eene huidplooi gez vormd , waarin eene kraakbeenige streep besloten is, welke de meeste dikte heeft aan het achter- einde, en naar voren dun wordt. Aan het achter- einde vormt deze huidplooi eenen boog; naar voren loopt zij dun uit, komt in eenen scherpen hoek aan weêrszijde zamen en gaat in de vin over, die zich als voortzetting der rugvin om het voorste einde des ligchaams heenbuigt. Er is dus slechts ééne lip aanwezig, die evenwel uit twee gelijke, zijdelingsche deelen bestaat. Aan elke zijde staat op deze lip aan den buitenrand eene rij van voe- lertjes of draden (cirri, tentacula). Wanneer de mond gesloten is, liggen deze cirrí digt op el- kander en raken aan die van de overzijde, Men vindt er aan elken kant ongeveer dertig, en elk dezer voelertjes wordt door eene kraakbeenige straal ondersteund, die zonder geleding uit het kraakbeen der lippen voortspruit. Door spieren, die bundels van de overlangsche buikspieren zijn , worden de twee zijdelingsche deelen van het kraakbeen der lip van elkander verwijderd, en
83
wordt de mond verwijd, Het sluiten van den mond schijnt alleen door de veerkracht van het lip-kraakbeen veroorzaakt te worden.
Het slijmvlies der mondholte is vrij dik en des- zelfs epithelium vertoont hetzelfde kleurspel als de opperhuid. Slijmklieren kan men in den om- vang der mondholte niet waarnemen. Evenmin is er eenig spoor van tanden te zien.
Op de mondholte volgt die der kieuwen. De opening, die uit de eerste tot haar geleidt, is van aanmerkelijke grootte, en wordt door eene kring- vormige plooi van het slijmvlies omgeven, welke door eene rij van dunne, eenvoudige, vliezige cirri omzoomd is,
Uit de mondholte komt men onmiddellijk in een kanaal, hetgeen zonder buigingen of kronkelingen te vormen, digt onder de echorda dorsalis tot aan het einde van de buikholte voortgaat en hier aan de tweede der beide, aan de buikzijde lig- gende openingen zijnen uitloop heeft. De voorste helft van dit kanaal is het ademhalings-werktuig ; de achterste, slechts weinig langere helft, is de darmbuis,
Het ademhalings-werktuig heeft de gedaante van eene tamelijk wijde pijp, is aan zijn einde zeer vernaauwd en trechtervormig , overigens bij- kans van dezelfde wijdte, van voren rolrond, van achteren door de omliggende ingewanden zij- delings zamengedrukt. Aan hetzelve zijn behalve de twee, reeds vermelde openingen, waarvan de voorste in de mondholte , de achterste in het darmkanaal overgaat , geene andere openingen
84
aanwezig. Het water wordt dus ter ademhaling door den mond opgenomen en bij de uitademing ook weder door den mond ontlast.
Daar de ademhalingszak aan de rugzijde tegen den wand der buikholte aanligt en daaraan is vast- gehecht, heeft hij slechts aan de onderzijde een bekleedsel van het buikvlies, en bestaat buiten dit omkleedsel uit twee vliezen, waarvan het bui- tenste uit een digt celweefsel bestaat en het bin- nenste een dik slijmvlies is. Tusschen deze twee rokken loopen aan de buikzijde twee overlangsche bloedvaten, die van achteren eenigzins naauwer worden en digter bij één liggen, Bovendien zijn aan de binnenzijde van het middelste vlies talrij= ke, vezelachtig kraakbeenige strepen of draden
vastgegroeid, die in twee rijen liggen en schuins naar achteren en beneden loopen. Aan het on- dereinde zijn zij afwisselend in twee draden ge- spleten of eenvoudig; de onverdeelde draden zijn niet met elkander verbonden; de verdeelde daar- entegen loopen verder en raken in het midden aan elkander, waardoor eene soort van traliewerk ontstaat, Door deze kraakbeenige draden is het slijmvlies geplooid en vertoont de kieuwzak ook uitwendig vele dwarsstrepen, De zamentrekking van dezen zak geschiedt waarschijnlijk door druk- king van de zijdelingsche spieren, terwijl de veer- kracht van de kraakbeenige draden, die allen min of meer boogvormig gekromd zijn, deszelfs uit- zetting bewerkt.
Dat het ingeademde water ook door de ach- terste trechtervormige opening in het darmkanaal
85
geraakt, is wel niet onmogelijk ; evenwel is deze opening te eng om bij zamentrekking van den kieuwzak veel door te laten en zulks is ook on- waarschijnlijk, daar de spijsvertering geheel on- mogelijk gemaakt zoude worden, wanneer water in groote hoeveelheid dikwerf door de darmbuis heen stroomde. Ook vond Raruke bij vier van de door hem ontlede exemplaren, het geheele darmkanaal met spijsbrij geheel opgevuld, ’t geen bij eene dergelijke doorspoeling onmogelijk kon hebben plaats gehad. Deze spijsbrij was wit, be- vatte geene vaste deelen noch aarde, en vertoonde geene sporen van den bijzonderen aard van het voedsel dezer dieren. Het is mogelijk, dat Am phioxus de huid van andere dieren doorboort en derzelver vochten zuigt, of wel zich van doode dieren voedt, die reeds in ontbinding zijn over- gegaan.
Het darmkanaal is bij den aanvang eng. Dit korte, naauwere deel, ’t geen met den slokdarm kan worden vergeleken, verwijdt zich vervolgens plotselings , zendt een’ blinden zak, die zeer wijd en lang is, naar voren uit, eu wordt vervolgens weder langzamerhand naauwer, Eene overlang- sche plooi, gelijk de darm van Petromyzon en Ammocoetes bezit, vindt men hier in het darmkanaal niet, De blinde zak, waarvan wij spraken, kan met de maag der overige dieren vergeleken worden, doch is door geene banden of plooijen aan andere deelen vastgehecht. Men bespeurt niets, 't geen men met eene lever, eene milt of alvleeschklier zou kunnen vergelijken.
86
Evenmin kaa men sporen van pis-afscheidende werktuigen ontdekken.
Binnen de holte des ligchaams ziet men aan weêrszijden eene lange reeks van ligchamen, die bij den eersten opslag eenige gelijkvormigheid met gewone baksteenen hebben, Het zijn onregelma- tig langwerpig vierzijdige, uit celweefsel bestaan de en ronde korreltjes bevattende lappen, waar- van de middelste grooter zijn, dan die naar vo- ren en naar achteren liggen. Zij strekken zich van achteren tot bij de eerste opening der buik- holte uit, Aan weërszijde ziet men er omtrent twintig. In onderscheidene voorwerpen vertoon- den zij eene zeer verschillende ontwikkeling. Bij een exemplaar hadden zij eene helder witte kleur; bij anderen ‘waren zij geel. Raäruke beschouwt deze deelen als de voortplantingswerktuigen (ovd= ria; bij het voorwerp, waarin zij wit gekleurd waren , waarschijnlijk testes). Eijerleiders en af voerende buizen zijn niet aanwezig, eveumin als bij verscheidene andere visschen, en de eijeren (of het sperma) komen gevolgelijk in de buik- holte , waaruit zij door hare opening digt voor de pinna analis, waar zich het achtereinde der geslachtsdeelen bevindt, worden ontlast. Ook zag R. eenmaal dergelijke gele ligchaampjes (eijeren) als in deze deelen vervat zijn, verspreid en vrij in de buikholte liggen.
Naar een hart heeft R, bij Amphtorus te ver- geefs gezocht. Hij meent stellig te mogen verze- keren, dat het bij dit dier ook in de daad niet voorhanden is, en dat de bloedsomloop hier dus;
87
Even als bij de ringwormen, alleen door bloedva= ten geschiedt. Wat hij van de vaten ontdekken kon, komt hier op neder. Twee vaatstammen loopen, gelijk wij reeds vroeger vermeld hebben, aan de onderzijde langs het midden van den ademhalingszak en worden naar voren toe eenig- zins wijder, Zij zenden takken uit in de plooijen van het slijmvlies der kieuw , en gaan van voren in het ringvormig klapvlies over, 't geen de mond holte van den ademhalingzak afscheidt. Hier ver- eenigen zij zich en vormen daardoor een derde vat , dat digt langs de chorda dorsalis voort- loopt en in den staart dringt, Vergelijkt men dit vat, gelijk zulks natuurlijk voorkomt, met de aorta der overige visschen, dan zijn de twee eerstgemelde vaatstammen als kieuwaderstammen te beschouwen. Naast deze aor/a loopen twee andere stammen , die Raruxke niet tot achteren toe vervolgen kon, maar welke waarschijnlijk ook in den staart dringen, Van de fijne takken , die deze stammen uitzenden, zag Rarukr eenigen duidelijk in den kieuwzak overgaan. Deze laat- ste vaten zouden dus aderstammen des ligchaams zijn, die tevens de plaats van slagaderstammen voor de kieuwen vervangen. Het aderlijk bloed wordt, in slagaderlijk veranderd , opgenomen in de twee vaten, die aan den ondersten wand der kieuw loopen en van daar in de aorta overge- voerd, die het vervolgens naar de verschillende deelen des ligchaams, het ademhalingswerktuig uitgezonderd , doet toestroomen.
Er blijven nog twee, eenigzins raadselachtige
88
‚deelen ter beschouwing over. Aan weerszijde namelijk vindt men onder de huid, aan de bui- tenzijde der geslachtsdeelen, een in de lengte loopend kanaal, dat in het midden wijder is, dan aan het voorste en achterste gedeelte. Van de inwendige hoite des ligchaams en de daarin ver- vatte ingewanden zijn dus deze twee buizen door een peesachtige omkleedsel (fascia superficialis interna) en door spierbundels afgezonderd. Naar achteren buigen zij zich tot elkander en eindigen elk met eene spleet aan de zijde van de opening der ligchaamsholte. Naar voren loopen zij spits en blind uit op delip, maar vertoonen , iets lager in de mondholte, eene overlangsche spleet, waar- door men gemakkelijk, even als door de onderste spleet, een varkenshaar kan inbrengen. Slijm heeft Rarnke nooit in aanmerkelijke hoeveelheid in deze kanalen waargenomen. Hij veronderstelt, dat zij veelligt als aanvoerende buizen voor het zeewater naar de mond- en kieuwholte dienen, wanneer het dier met het voorste uiteinde des lig- chaams onder het slijk steekt of zich in andere dieren ingedrongen heeft en dus met den mond niet ademen kan; eene gissing, die ons vernuftig uitgedacht toeschijnt.
Uit deze beschrijving volgt, dat Amphioxus een gewerveld dier is, daar het eene chorda dorsalis bezit, en een daarop liggend ruggemerg. Dat het met de Cyclostomata overeenkomt, blijkt uit het maaksel van den mond en de naakte huid, Doch evenzeer onderscheidt het zich, zoo wel door gemis van verscheidene organen , als door het
80
maaksel van die, welke aanwezig zijn, op eene merkwaardige wijze, deels vande Cyclostomata, die tot nog toe bekend zijn, deels van alle ove- rige gewervelde dieren. Hart, hersenen, nieren ontbreken ; desgelijks alle zintuigen, Het skelet is hoogst eenvoudig , zonder schedel, zonder kraak- beenige ringen om de ademhalingswerktuigen. De kieuwen van AZmmocoetes vormen mede wel, even als bij Amphiorus, eenen enkelen zak, maar de- ze zak heeft toch vele zijdelingsche openingen.
Eindelijk ziet men uit de beschrijving van dit merkwaardige dier, dat vele vande door Cuvrer en andere Schrijvers opgegevene kenmerken der gewervelde dieren, als niet wezentlijk noch alge- meen, moeten wegvallen. Als algemeen gelden- de kenmerken van dezen fypus kan men alleen de volgende aannemen :
Eene ruggestreng (chorda dorsalis), die of ge- durende het geheele leven aanwezig blijft, of door eene wervelkolom wordt vervangen, en éen op deze streng of op de wervelkolom gelegen rug- gemerg.
Reeds de meening van Parras, die dit dier tot de mollusca bragt , toont de onvolkomenheid van deszelfs maaksel, Minder vreemd zou het geweest zijn, zoo hij het bij de ringwormen had geplaatst. Men kan vele bijzonderheden aanwijzen, die het tot deze doen naderen. Zekerlijk staat Am- phiozus op den laagsten trap en als op de grens- lijn der gewervelde dieren,
Fig.
99
VERKLARING ver AFBEELDINGEN.
L. a. 5. Amphtoxus lanceolatus natuurt, grootte ; volgens de afbeelding van Pauras, Spic, zool, Tab, I, fig. 11.
‚2. Hetzelfde dier, volgens de afbeelding van
YarrELL, Watural History of british Fis- hes, II, p. 468.
3—12, Deze afbeeldingen zijn overgenomen uit-de monographie van RaAruke.
‚3. (Raruke fig. 1). Een Amphiorus, drie-
maal vergroot, van de linkerzijde gezien, a. Het voorste, 5, het rug-, ec, het achterste onderste gedeelte der vin; d, de vleeschmas- sa van de zijdelingsche spieren; dd, de uiteinden dezer spieren; e. de linker mondlip met hare voelertjes (de mond was in het afs gebeelde exemplaar bijkans gesloten); f, /. het linker, uit eene rij van lappen gevormde geslachtsorgaan, 't geen door den buikwand heen gezien wordt; . de aarsopening. De met kruisjes aangeduide strepen wijzen de plaatsen aan, waar het ligchaam is doorge- sneden, om de afteekeningen van fig, 9—12 te ontwerpen.
4. (RaArnke fig. 2). Het zelfde exemplaar , eveneens van de linker zijde gezien, nadat de wand van de ligchaamsholte, het grootste gedeelte der zijdelingsche spieren en het ge-
Fig.
Fig.
91
heele voortplantings-werktuig aan de linker- zijde was weggenomen. «a, a. Ademhalings- werktuig; 5. begin van het darmkanaal; c, blinde zak van hetzelve; d. achtereinde der spijsbuis ; e‚ e. ruggestreng ; f, f. de, hier slechts ten deele zigtbare, vezelachtige plaat, welke van de ruggestreng afgaat om het rug- gemerg te omsluiten, 5. (Rarnxe fig. 3). Hetzelfde exemplaar van de buikzijde; (hiervan is alleen het achter- einde in onze afbeelding overgenomen) e. de opening der buikholte; f,f, de aarsvin; Z- de aarsopening. 6. (Raruxe fig. 4). Een eveneens op de rug- zijde liggend exemplaar, waarvan de buik- wand in de lengte opengesneden en ter zijde uitgebreid is; (van deze figuur hebben wij slechts het voorste gedeelte overgenomen) a, a. kanalen in de wanden des ligchaams; 5, b. ademhalings-werktuig of kieuwzak; e. blinde zak der darmbuis;s f, / geslachts- werktuigen. 7. (Rarnxe fig. 5). De mondholte en het voorste gedeelte van den kieuwzak aan de onderzijde geopend en zoo blootgelegd, dat men derzelver inwendige vlakte overzien kan; van den kieuwzak is de onderwand wegge= sneden. a. Het voorste deel der vin; 5. het bovenste deel van het slijmvlies der mond holte, met hetwelk de groef, die door de ruggeslreng en de zijdelingsche spieren ge- vormd wordt, bekleed is; c, c. het doorge- 8 *
‚Fig.
Fig.
: Fig.
92
snédene kraakbeen der lip; d. plooi van het slijmvlies, welke de mondholte van de kieuw- holte afscheidt ; e. het begin van den kieuw- zak; f,f. de voorste uitmondingen van de twee zijdelingsche kanalen,
S. (Rarnxke fig. 6). Een klein stuk van de rugvin, sterk vergroot; « , a. vinstralen.
9. (Rarnxe fig. 11). Eene loodregte door- snede van het ligchaam, welke op geringen afstand achter de mondholte gemaakt is (Zie fig.3T). a. Ruggestreng met de vier uit haar ontspringende platen ; boven haar is het rug- gemerg en boven dit de uit celweefsel en vet bestaande streng zigtbaar; 6. bundel der zij- delingsche spieren; c. kieuwzak; d, d. zij- delingschie kanalen.
10. (Rarnxr fig. 12), Eene dergelijke door- snede in het midden van den romp (zie fig. 8); a, bene. als in de vorige figuur; d, blinde zak van het darmkanaal; e, eijer- stokken; f, f. zijdelingsche kanalen.
ig. 11. (Raruxer fig. 18). Eene dergelijke door
snede door het achterste gedeelte van den romp (men zie jj in fig. 3); a en 5, even als in fig. 10 en 11; ec, darmkanaal; d. pin- na analis,
12. (Rarurr fig. 14). Eene loodregte door- snede van eenige, in den staart liggende dee= len, nog meer vergroot dan de vorige figu= ren. a. Ruggestreng; b. de kam, in welken de beide platen, die de ruggestreng naar boven uitzendt, zijn zamengegroeid; c. de
Gezch. D. VII
Nat
RAT NOS n
a. & sen pe mmenmenes
katadiacheet dt oe
ae ms B je q ws 5 OE won ae edenis
Lig zh
GEE
&
SS
dE EG a dS
r Sj
Gaper
YARBELL
q /
AMPHIOXU68 LANCEOLATD:
93
kam, in welken de van de buikzijde uit de ruggestreng voortkomende platen zamensmel- ten; d. eene uit celweefsel en vet bestaande, zeer dunne streng; e. ruggemerg. De vorm, dien het ruggemerg hier op de doorsnede aan- biedt, blijft in de geheele lengte van dit deel nagenoeg onveranderd,
Anatomisk-physiologiske Undersögelsé over Salperne af Dax. Frep. Escunrour, Pro- fessor ved Kjöbenhavns Universitet. Kjö- benhavn 1840. 4°. (Met 5 steendrukplaten ; afzonderlijk afgedrukt uit Vid, Selsk, nature og math. Sk. VIIL)
Hoezeer de natuurlijke geschiedenis en de ont- leedkunde der Salpae, sedert den arbeid van Co- _ vrien (Ann. du Wustum d’ Hist. nat. IV.), die in 1804 het licht zag, vele bijdragen ontving door de geschriften van Savranr, Cramtsso, Meven, Lesson en anderen, komt het ons echter voor, dat de waarnemingen van den Heer Escuxreur, in de voor ons liggende Verhandeling medegedeeld, door omvang en naauwkeurigheid al de overige overtreffen en vele gewiglige punten tot meerdere helderheid gebragt hebben. Daarenboven zijn de platen, die bij dit geschrift gevoegd zijn, uit- nemend geschikt om de beschrijving te verduide: lijken, De waarnemingen van den Schrijver be- rusten vooral op drie in wijngeest bewaarde ex-
9
emplaren ‚ welke hij in Hamburg van eenen koop- man in naturaliën verkreeg, en welke hij meent tot de soort te behooren, die Qvor en GaArmmarp inde Annales des Sc. natur, onder den naam van Salpa cordiformis hebben bekend gemaakt. Tot eene leerrijke vergelijking dienden eenige exemplaren van eene kleinere soort, Salpa zoe naria.
Over de benamingen van rug- en buikvlakte, voorste en achterste einde heerscht een groot ver- schil tusschen de Schrijvers. Cuvier, Cramrsso en Merex wijken in dat opzigt zeer van elkander af, 't geen in de beschrijvingen tot veel verwar- ringen aanleiding geeft. Lesson beweerde, dat de Salpae in zee eene loodregte rigting aanne- men , met het gedeelte, dat de kern bevat (wel- ke door de darmkronkeling en de lever gevormd wordt), raar beneden gekeerd; zulks zou een nood wendig gevolg van de meerdere zwaarte van dit deelzijn. Dit gevoelen wordt door den Schrij- ver verworpen, terwijl hij zag, dat zijne exem- plaren in zeewater eene waterpasse stelling aanna- men , en‚ wanneer men het uiteinde met de kern naar beneden drukte, altijd weêr. tot de vorige rigting terug keerden. De gewone ligging is dus, gelijk ook Cramisso opgegeven had, de water- passe. Het dier neemt voorts, gelijk uit de ge- heele inrigting der openingen en derzelver klap- vliezen blijkt, het water tot de ademhaling met de breede spleetopening aan het eene uiteinde in, en stoot het door de engere, bij het einde , waar de kern ligt, uit, waardoor een stroom in de
95
tegenoyergestelde rigting ontstaat, zoodat het uits einde met de breede opening bij de beweging naar voren gekeerd is, Daaruit volgt evenwel nog niet, dat dit deel werkelijk als het voorste einde moet beschouwd worden, en Cuvier was van eene te- genovergestelde meening. De Schrijver gelooft echter, hierin van Cuvier te moeten afwijken, daar de waterstroom ook het voedsel aanvoert; en men den ademhalingszak derhalve als eene ver- wijde mondholte beschouwen kan. Als buikvlakte beschouwt Escarrcur die gene, welke ook Cuvier daarvoor hield, en waaraan de kieuw is opge- hangen, omdat hij het centrale deel van het ze- nuwstelsel aan die vlakte waarnam; het dier keert evenwel deze zijde naar boven, waarom Meyer daaraan den naam van rugzijde gaf. Plaatsgebrek laat ons niet toe, den Schrijver in al de ontleedkundige bijzonderheden van zijne, meer dan 99 bladzijden beslaande Verhandeling te volgen. Wij moeten ons dus met enkele bijzon- derheden vergenoegen. Het centrale deel van het zenuwstelsel ligt op het meest uitgeholde gedeelte van het middeldeel der buikvlakte, niet ver van dat uiteinde des ligchaams , aan 't welk de breede spleet- opening is, en heeft omtrent 5 lijn breedte en 3 1, lengte ; het bestaat uit twee, achter elkander lig« gende, ronde knoopen , waar naast aan elke zijde een halfmaansvormig zijdelingsch deel geplaatst is. Vele zenuwdraden loopen straalswijze en in eene regte rigting van deze knoopen uit. Twee zijde- lingsche takken, die de overigen in dikte over- treffen, gaan naar het eersle paar der ademlias
96
lingsspieren en vertegenwoordigen veelligt den, in lagere dieren zoò algemeen voorkomenden zenuw- ring om den mond, Tusschen deze zenuwknoo- pen en het voorste uiteinde ligt een langwerpig deel, 't geen Meren als mannelijk geslachtsdeel beschouwde, maar hetwelk Escnrieur veeleer als een werktuig tot gevoel dienende, meent te moe- ten aanzien en met de vier blaadjes om den mond der tweeschalige Acephala vergelijkt. Het heeft eene langwerpige gedaante en is door eene over- langsche spleet in twee bladen verdeeld , die eenen inwendigen, gladden en eenen uitwendigen , ge- streepten rand bezitten. Tusschen het uitwendig bekleedsel des ligchaams, de vaste, doch door- schijnende schaal en de kringvormige spieren van den ademhalingszak , ligt eene tusschenruimte, die eenen zilverglans vertoont , welke door een sereus vlies, ’t geen die ruimte zakvormig omkleedt, voortgebragt wordt. Mikroskopisch onderzoek leerde hier hetzelfde fijnere maaksel als in de mem- branae serosae der hoogere dieren opmerken, cellen namelijk, grootendeels zeshoekig en alle eene kern insluitende. De spieren bezitten eene groote elasticiteit. Derzelver fijner maaksel ver- toont vezels met fijne dwarsstrepen, even als bij de gewervelde en gelede dieren door mikrosko- pisch onderzoek bekend zijn geworden.
Het is bekend, dat Craarsso omtrent de wij- ze van voortplanting der Sa/pae, de zonderlinge meening heeft voorgedragen, dat eene generatie van afgescheidene dieren met eene van zamenhan- gende, in eene keten vereenigde , afwisselt. Tot
97
een snoer vereenigde Salpae brengen dus allen afzonderlijk levende voor (proles solitaria), de- ze weder eene proles gregarta. Het moederdier is derhalve steeds gelijk aan hare kleindochter en aan hare zusters, niet aan hare dochters. De ketenvormige vereeniging van de kiemen in Sa/- pae is echter zoo zelden waargenomen, dat noch Meren , noch Lesson zulke voorwerpen zagen. Meren hield dan ook Cmaarsso’s waarnemingen voor onnaauwkeurig en meende, dat deze dieren altijd als enkele individuën geboren worden, om zich eerst daarna zamen te voegen. (Zie dit Zijd- schrift, Deel Il, 1834, Boekbeschouwing, bl, 67). De exemplaren evenwel van Sapa cordiformis, door Escurrcur onderzocht, bevatten zulke krans- vormig zamengesnoerde kiemen, Daardoor werd dus Cramisso's opgave bevestigd, dat zamenhan- gende ketens van Sa/pae reeds in het moederdier vereenigd waren; daardoor had ook de Schrijver gelegenheid, de ontwikkeling dezer dieren na te gaan en wtlnemend op te helderen. Hij neemt evenwel de meening van Cramisso over de af- wisseling: in proles solitaria en gregarta niet aan, maar gelooft veeleer , dat kransvormige kie- men alleen bij oude, volkomen volwassene voor- werpen voorkomen en dat jonge voorwerpen al- tijd eene proles solitaria voortbrengen.
JS, zv. pes He
|
D, F. Escurronr, Anatomisk Beskrivelse of Chelyosoma Macleayanum, Kjöbenhavn 1841. 4°, (Met eene steendrukplaat; bijzonder af- gedrukt uit Vid, Sel. zaturv. og math. Sk. IX. D.)
Prof, Escurrcur ontving van zijnen onver= moeiden vriend, den Kapitein Luitenant Hornörr, aan wien hij ook vroeger de exemplaren van Clio borealis verschuldigd was, die tot zijne ont- leedkundige beschrijving van dat weekdier ge- diend hebben, eene rijke verzameling van lagere dieren, afkomstig van de Kaap de Goede Hoop, waaronder twee voorwerpen waren, die hij voor exemplaren van eene soort van Áscidia erkende, en later reeds onder den naam van Chelyosoma Macleayanum , door Broprrrr, en Sowerznv be- schreven vond (Zoological Journal, Ne, 17. London 1827). Deze kleine, omtrent 1 duim lan- geen £ duim breede, platte, door eene hoorn- achtige schaal bedekte en met de eene vlakte op vreemde ligchamen vastgehechte voorwerpen , wa- ren goed genoeg bewaard om tot een ontleedkun- dig onderzoek te dienen, waarvan de uitkomst niet onbelangrijk is. Vooral is de vaste aanhech= ting van het dier door korte spiervezels aan de bovenste plaat der schaal merkwaardig, térwijl het aan de onderste slechts door twee sterke voe- dingsvaten bevestigd is, Ook verdient het ver-
99
melding, dat de Schrijver in de nabijheid van den grooten zenuwknoop eene blaas vond met eene witte stof gevuld, en een daarmede verbonden kolfvormig deel, welke inrigting hij voor een ge- hoororgaan aanziet, Deze zaak verdient allezins nader onderzoek, Zoude men dan in 't algemeen gehoorwerktuigen- bij andere mollusken kunnen opsporen, dan bij de Cephalopoden 2 J. vo. H,
nd
H. Srannius Erster Bericht von dem Zootos misch-physiologischen Institut der Univer- tät Rostock. Rostock 1840.
Behalve een kort verslag van hetgeen het In- stituut voor Ontleedkunde te Rostock, na een bestaan van slechts 2X jaar, reeds bevatte, behelst dit berigt eenige ontleedkundige ‘waarnemingen over Delphinus Phocaena, bijzonder over des- zelfs zenuwstelsel. Een’ nervus olfactorius kon Sraxstvs noch bij een dolfijn-foetus, noch bij het volwassene dier waarnemen, De verspreiding en takverdeeling van den rerv. facialis komt in de hoofdzaak met die bij de overige zoogdieren over- één. Er zijn acht halszenuwparen aanwezig. De vier laatste vormen, met het eerste paar rugzenu- wen , de vlecht, waardoor de stam der zenuwen voor de vinnen wordt zamengesteld. Hoezeer uiterlijk bij de cetacea geene sporen van achter- sle ledematen zigtbaar zijn, ontbreekt echter de
100
zenuw niet, die tot de achterste ledematen be: hoort. Overigens vindt men hier eenige opmer- kingen over dwarse kraakbeenige uitsteeksels aan het borstbeen, over sommige spieren, en over de vervelling, die het foerus voor deszelfs geboorte ondergaat,
J. v.». H‚
ee
Munus natalicium anatomieum de novis sub lingua bursis, in hominibus et mammali= bus nuperrime observatis, quae ad ranu- las et lyssas pertinere videntur, D. Govo- FREDO FrriscrHMaAnN, Anatomiae et Physio- logiae Professori publico ordinarto, In- stitutt anatomie Directori, Soctetatis Phy- sicosmedicae Erlangensis, Academiae Cae- sar. Leopold, Naturae Curiosorum, So= cietatis philosophico-medicae herbipolita- nae etc. Sodali, Patruo suo, grata mente oblatum a D. Frimerico Lumovrco Freiscre MANN, Erlangensi Prosectore. Accedit Ta- bula chalybi inoisa, Norimbergae 1841. 4°,
_ Door Scurrerr en Becranp zijn de ontleedkun- digen met kleine, ronde, somtijds in vakjes ver= deelde blaasjes bekend geworden, die in de die. pere lagen van het celweefsel liggen, en aan wel- ke men den naam van bwrsae mucosae subeuta- neae gegeven heeft. In het boven opgegevene gelegenheidsgeschrift , heeft de Heer FrerscumAnN
CI
twee dergelijke, bijkans drie lijnen groote beurs- jes beschreven, waarvan een aan elke zijde in den musculus genioglossus bij het frenulum lin- guae, achter de opening van de uitloozende buis der onderkaaksklier gelegen is. Ook bij zoogdie. ren van verschillende orden vond de Schrijver de= ze klieren, somtijds door tusschenschotten en cel- len verdeeld. Bij vogels, kruipende dieren en visschen schijnen zij niet voor te komen, of wer- den althans bij de door den Schrijver onderzoch- te soorten der genoemde klassen niet gevonden, Hetgeen men Ranula noemt, is volgens den Schrij- ver eene ziekelijke aandoening van deze, onder den tong liggende beursjes, J. vp H.
ee)
Actinien , Echinodermen und Wiürmer des Adriatischen- und Mittelmeers nach eige. nen Sammlungen beschrieben, von Dr, Aporrn Epvarp Gause, Privatdocenten an der Universität zu Königsberg. Mit einer Steindrucktafel, Königsberg 1840. 4°.
Aan de goedheid van den Schrijver zijn. wij ten, met gekleurde figuren versierd, exemplaar de- zer kleine, maar belangrijke zoologische bijdrage verschuldigd, welke in den handel niet dan met ongekleurde afbeeldingen schijnt verzonden te zijn. Wij vergenoegen ons met aan de lezers van ons Tijdschrift beknoptelijk den hoofdinhoud van dit werkje te doen kennen,
- 102
In de eerste plaats worden hier verschillende soorten van Actiniën beschreven, namelijk Act, rhododactylos Gruzz (fig. 1), Act. bimaculata (fig. 4), Act. atrimaculata Grurr, Act. rue Oripunctata Groupe, Act. aurantiaca Drrue Curasr (fig. 5), Act. Zebra Gruner, Act. Cha- maeleon Grune (merkwaardig door hare kleurs- verandering), Act. rosula Enr., Act. Mesem. bryanthemum Err. et Sor. (Act. rubra Grav. et Derre Corase, Act, corallina Risso, Act, Zo- nata Raruxe), Act. adspersa Grav. (Act, con= centrica Risso, Act. Cari Derre Curase), Act. Cereus Er. et Sor,, Rare, (Act. viridis Grav.), Act. elongata Grume, Cribrina bellis (Act. bellis, Grav., Act. pedunculata Prxnanr), Cri- brina effoeta (Act. effoeta Basten, Act. Rone deletit Drrun Cras, L'Actinie brune Cov.), „Act. carcintopodos Orro, Deure Curasm (Medu- sa palliata Farr., Act, picta Rrsso). Uit de opgave dezer soorten ziet men tevens, welke sy- nonymen ‚ volgens het onderzoek des Schrijvers tot ééne soort behooren.
Onder de Zehinodermata beschrijft de Heer Groze hier naauwkeurig Comatula mediterra-= nea Lam. , Gorgonocephalus verrucosus Lau. {waarvan hij niet gelooft, dat de Euryate medi- terranea van Risso zich als soort onderscheidt), _ Ophiura lacertosa Lam., Oph. pentagona Lam., Oph, squamata Laum., Oph. moniliformis Guu= BE, Oph, cordifera Deure Curase, Oph. seu- dellum Grurr, Oph. rosularia Lam. , Oph. fra- gilis Mürr. (waarvan hij gelooft, dat Oph. Fe-
103
russaci en Cuvieri van Derve Crvase slechts vä- rieteiten zijn), Asterias cortacea Grume (A, ro- sea van MürverR?), Ast. subulata Lam., Ast. seposita Lam., Ast. glacialis Lam. , (waartoe hij als verscheidenheid rekent Asf. Savarest van Der- re Curse), Ast. aurantiaca L., Ast. bispinosa Orro, Ast. platyacanthos Pureer (veelligt het- zelfde dier als Asf. bispinosa, in jongeren leef- tijd), Asf. pentacanthos Drive Crrase, Ast. membranacea Retzrus, Spatangus flavescens Mürr. , Spat. afropos Lam. , Spaf. carinatus Lam., Eehinus sazatilis L., Ech. Neapolitanus Derrr Curase, Pech. esculentus L., Ech. miliaa ris Lam., Bch. neglectus Lam., Cidaris hystrix Lau., Holothuria regalis Cuv., Hol. Sanctort Derrr Crrase, Hol. tubulosa Mürr., Hol, mame mata Guuse, Mol. Catanensis Groumr, Sticho= pus cinerascens Brannr, Sporadipus impatiens Fonsk., Spor. glaber Grore, Spor. stellati Derre Curse , Spor, maculatus Brannr, Psolus granulatus Grusr, Phyllophorus urna Grouse, Cladodactyla doliolum Parr, Clad. Dicyue- marit Cuv., Clad, Syracusana Gruner, Chiri- dota Chinit Groure, Chir. pinnata Goune, Ha- plodactylos mediterranea Guore. Als nieuwe geslachten komen in deze lijst voor, PAyllopho- rus en Maplodactylos. Het eerste geslacht, ’t geen in het midden staat tusschen Sporadipus en Cladodactyla, heeft de voeten (tubuli suctorië) over het geheele ligchaam verspreid staande, niet in rijen, en de tentaeula zijn niet schild- maar boomvormig verdeeld, Het geslacht Maplodacty-
104
los is eene afdeeling der Holothuriën, ‘welke mef het geslacht Ziosoma van BraANpr naauw ver- want is, doeh uit hoofde van hare niet schildvor- mige maar eenvoudige, rolronde fentacula, een afzonderlijk geslacht vormen moet.
In de derde plaats worden hier verscheidene soorten van wormen beschreven, onder welken naam hier de Schrijver zoo wel de ware ring- wormen (Axnulata), als de onduidelijk of in't geheel niet gelede wormen bevat, die vrij in het water leven. Uit de familie der Sspunculini bee schrijft hij hier Sipunculus nudus L., Sip. ver- rucosus Cuv. en Anoplosomatum utriculus Gru- rr (fig. 3). Dit laatste, een nieuw geslacht vor- mend dier, is volgens een voorwerp in wijngeest slechts onvolkomen beschreven. Uit de afdee- ling der Frematoda beschrijft Grume Phoenicu- rus varits Run., Tristoma papillosum Driesine en Polyporus Chamaeleon Grure (fig. 2), een? 2 lijnen langen, parasitischen worm , eenmaal door hem tusschen de kieuwbogen van Sparus ery- thrinus gevonden, welke langwerpig is, naar achteren spits, aan den rug met eenen opstaan- den doorschijnenden zoom (als eene rugvin) voor- zien, en welke aan de buikzijde eenen derge- lijken, minder hoogen kam heeft , aan weerszijde van welken twaalf knobbels in eene rij liggen. Aan velen dezer stompjes zaten kogelvormige zuig- napjes, die aan de anderen waarschijnlijk waren afgebroken. Bij het levende, melkwitte dier “wa- ren kleine , bruine vlekjes ziglbaar , die zich uit- zelten en eene goudbruine of oranje-gele kleur
105
aannemen konden. Uit de familie der Planariae worden hier Stylochus folium en Planaria tre- mêllaris Mürr. beschreven. Stylochus folium Groupe (fig. 12), is een platworm met boomvor- mig verdeeld darmkanaal en slechts eene mon- ding, en deze soort bereikt in vergelijking tot onze zoetwatersoorten eene aanmerkelijke grootte. Op de rugvlakte ziet men twee cilindervormige voelertjes, die zich schielijk terugtrekken en uit- steken kunnen. Uit de familie der Zeptoplaneën beschrijft Gruner Zeptoplana pellucida en Thy- sanozoon Diesingi, beide nieuwe soorten. Thy- sanozoon Diesingt (fig. 9) vormt tevens een nieuw geslacht, 't geen digt bij Eurylepta staat, doch niet glad, maar op den rug met digt op een slaande papillen of vlokjes bedekt, Veelligt zijn Planaria Broecht van Risso en Plan. tu- berculata van Derre Curase als overeenstemmen- de met deze soort te beschouwen, Onder de Fa- milie der Gyratricinen beschrijft Grunr Ortho- stomum rubrocinctum n.sp., eene, veelligt nieu- we soort van het geslacht Amphiporus van Enrene BERG en Akrostomum.Stannii, een nieuw geslacht, met een kort, nedergedrukt ligchaam en den mond en anus aan de uiteinden van het ligchaam tegen elkander over geplaatst. Uit de familie der Nemertinen worden hier beschreven Pola deli- neata Derre Crrase (fig. 8, a, b) , Meckelia annulata Gruner (fig. 7. a, b), Borlasia annu- lata Enn. en Borlasia viridis Gruner; uit die der Mirudineën , Pontobdella muricata L., Pontobd. verrucata Lracn en Pontobd. lubrica h
106
Grouse. Hierop volgen de wormen met borstel- haren (setae). Uit de familie der Serpuleën be- schrijft Gruar Sabella gracilis, Sab. latisetosa (fg. il), beide nieuwe soorten, Sab. unispira Cuv.; voorts verscheidene soorten van Serpulae, waarvan hij dikwerf alleen de buizen zonder het dier zag, en Spir. nautiloïides. De soorten, die uit de {familie der Amphitriteën vermeld worden, zijn Terebella multisetosa Grunr , Ter. cirrata Sav. en Arenicola piscatorum. Uit-de familie der Maldaneën van Savreny beschrijft hij C/y- mene Palermitana Gruner, uit die der Zchiv- ren, Sternaspis thalassemoides Orro en Sipho- nostomum papillosum Grurr, uit die der Chae- topteriën eene soort van Chaetopterus, uit die der Ariciën, Aricia Cuvieri Aun. en Eow., Ar. Latreillit Aun. en Epw. en Cirratulus Lamarc- kit Aup. en Evw., uit die der Vereiden, Glyce- ra Rouxii Aun. en Enw., Wephthys Neapolita- na Grume, Vepht. Homberg Avn. en Enw., Hesione pantherina Risso, Nereis Dumerilii Aup. en Epw., Wereis pulsatoria Monr., Nereis cultrifera Grumù (fig. 6), Wereis Costae Gru- Br, Vereis splendida Gruner, Nereis imbecillis. Gruner , Syllis montlaris Sav., Syll. vittata Grunr, Syll. gracilis Grune, Phyllodoee cla- vigera Aup. en Epw., Phyll, Rathhit Grune, en Phyll. Geoffroyi Aun. en Epw,, uit de familie der Zuntceën, Lumbriconereis qguadristriata Gauge, Zumbricon. Nardonis Gruner, Zumbrie con. unicornis Grusr, Diopatra Baeri Grusn
(Gg. 10), Deop. simplex Grunr, Onuphis tubt-
107
cola Mürr., Eunice Gallica Sav., Eun, Stci- diensis Gruee en Eun. Harassit Aun. en Enw., uit de familie der Amphinomen, Pleione carun- culata Pau. en Euphrosyne foliosa Aun. en Epw., uit de familie der Aphroditeën, Sigalion Herminiae Aun. en Enw., Sig. Mathildae Avn. en Eow., Polynoë elegans , Polyn. plumosa, Polyn. extenuata, Polyn. fasciculosa, Polyn. maculosa (alle nieuwe soorten), Polyn, squa- mata Sav., Aphrodite (Halithea Sav.) hystrix en Aphr, aculeata Basr, Uit deze inhoudsop- gave blijkt, dat dit werkje, behalve door de be- schrijving van vele nieuwe vormen, ook door het aantal der gevondene soorten, een duidelijk bewijs geeft van des Schrijvers vlijtig onderzoek, en eene belangrijke bijdrage oplevert tot onze kennis nopens de fauna van de Middellandsche Zee, De meeste soorten zijn in de golf van Napels gevonden; bij elders gevondene is steeds de plaats, waar zij werden aangetroffen, naauwkeurig opgegeven. J. vp. H,
De Apodis cancriformis Scnaerr. anatome et historia evolutionis. Commentatio guam scripsit Ennesrus Gusravus Zappacu, Phil, Dr. A. A. L. L. Magister. Accedunt qua- tuor tabulae lithographicae. Bonnae apud A. Mancum, 1841, 4°,
Het geslacht Apus is door vele Schrijvers, uit h*
108
hoofde van eene zekere overeenkomst in uitwen- digen vorm in de nabijheid van Zimulus geplaatst. Een naauwkeuriger onderzoek nogtans van de uitwendige deelen , toont reeds aan, dat deze rangschikking willekeurig is, en 't geen men tot nog toe van het inwendig maaksel van Apus, door de onderzoekingen van Garne en Berruorp had leeren kennen, hoezeer zulks niet meer dan uit enkele fragmenten bestond, bevestigde volko- men, 'tgeen men uit dat onderzoek reeds moest opmaken. Wij hebben dan ook in onze Rechera ches sur Hist. nat. ef U Anatomie des Limu- les, in eenige bijzonderheden aangewezen, dat beide geslachten, Zimulus en Apus , in eene na- tuurlijke rangschikking der schaaldieren, geens- zins in elkanders nabijheid moesten geplaatst wore den. Ondertusschen behoorde eene uitvoerige ont- leedkundige beschrijving van Apus cancriformis nog steeds onder de destderata der wetenschap.
De onvermoeide Scrarrrer had reeds voor negentig jaren den uitwendigen vorm van dit zoetwater-diertje met naauwkeurigheid doen ken- nen en liet volgens den toenmaligen toestand der wetenschap weinig meer te wenschen over (a). Maar ’t geen de tegenwoordige toestand der we- tenschap als toevoegsel tot dien arbeid vorderde, is thans door eenen jeugdigen Schrijver, wiens arbeid ons veel van hem voor de toekomst be-
(a) Der krebsartige Kiefenfuss mit der kurzen und dangen Schwanzklappe, Regensburg 1756. 4°.
109
looft, op eene loffelijke wijze daaraan toegevoegd; Het werkje van Zanpacu is derhalve eene ont- leedkundige monographie, die blijvende waarde bezit, en in de boekverzameling van elken beoe= fenaar der wetenschap eene plaats verdient. Wij onthouden ons daarom te eerder van eene volle- dige inhoudsopgave, maar teekenen. slechts eeni- ge bijzonderheden, die ons door dezen arbeid be- kend werden, kortelijk op.
De maag heeft aan weêrszijden blinde takjes, waaraan kleinere blinde zakjes vastgehecht zijn, en vervult met deze klierachtige aanhangsels het geheele voorsle gedeelte van den cephalothorax. Het darmkanaal is wijd en loopt regt door het achterlijf. Bij elke vervelling of vernieuwing der schaal, wordt ook het inwendig vlies van het darmkanaal afgelegd en door een nieuw vervan- gen. Andere aanhangsels of klieren, behalve de blinde zakjes, die zijdelings aan de maag bevestigd zijn, schijnen er bij Apus niet aanwezig. Het daarin afgescheiden vocht is doorschijnend, met vele witte korrels; of deze aanhangsels speekselklie- ren zijn, zoo als de Schrijver meent , zouden wij niet durven verzekeren. Als ademhalings-werktui- gen moet men niet alleen de kieuwvormige aan= hangsels der pooten, maar volgens den Schrijver, ook vooral het schildvormig deel aanmerken, dat met den cepkalothorax zamenhangt, en waarin het bloed verschillende stroomen vormt. Het bloed is rood en de bloedligchaampjes zijn tamelijk groot; het is jammer, dat de Schrijver ze niet afgebeeld en gemeten heeft, Het lang-
110
werpige hart ligt in den rug in eene holte, die door een vlies, ’t geen langs het geheele lig- ' chaam voortloopt, van de onderste buikholte, waarin het darmkanaal en de ovaria liggen, is afgescheiden. Het is in elf segmenten verdeeld, en ontlast naar voren het bloed in een trechter= vormig deel, waaruit geene vaten ontspringen, maar uit welks breeder uiteinde het bloed door eene opening in de tusschenruimten der deelen uitstroomt. Dit deel noemt de Schrijver minder juist een cor arfertosum, Door zijdelingsche openingen geraakt het bloed bij de diastole van het hart in deszelfs holte; bij de zamentrekking, die zich, even als de uitzetting, over het geheele hart uitstrekt, sluiten zich deze spleten en wordt het bloed naar voren gestuwd. Met bijzondere zorg is het zenuwstelsel onderzocht en afgebeeld. De hersenzenuwknoop is bijkans vierkantig; uit de twee zenuwen, die den ring om den slokdarm vormen, ontspringen met eene knoopvormige zwel- ling , twee zenuwen, welke zich in het /abrume tot eenen kleinen knoop vereenigen. Deze zenuwen zijn die van het vegetative leven en verspreiden “kare takken hoofdzakelijk in den slokdarm. De zenuwstreng van het dierlijk leven telt meer dan zestig knoopen. De eerste knoopen zijn wezent- lijk dubbel en door twee dwarse zenuwen ver- bonden, doch lager vloeijen de zijdelingsche dee- len meer in één en vertoont elke zenuwknoop in 't midden een rond gat, ’t geen in de laatste knoopen verdwijnt; deze komen zoo digt bijeen, dat ook de tusschen de strengen liggende ruimte
1
zich slechts als eene opening vertoont, en einde- lijk verdwijnt ook deze, en de zenuwstreng is slechts een enkele, beurtelings breedere en smal- lere draad. Uit elken knoop in het voorste ge- deelte des achterlijfs, ontspringen zes zenuwen, waarvan twee uit de bovenste oppervlakte met eenen dubbelen wortel voortkomen enin de buik- spieren zich verspreiden. Twee dikke zenuw stammen ontspringen aan weêrszijden uit den vier- of vijfentwintigsten knoop , loopen naar ach- teren, zwellen in eenen driehoekigen knoop aan, en geven dan twee takken, waarvan er een in den staartdraad (seta caudalis) dringt. De Schrij- ver zegt hiervan: »xervus et propter originem et propter situm satis memorabtlis, qui Apodis propríus esse videlur, neque aliüs in Crusta- eceis neque in Insectis quod scio, adhuc obser- vatus est.” Ondertusschen komt deze zenuw volkomen overeen met eene dergelijke „ die wij bij Zimulus beschreven hebben. Van zintuigen schijnen bij dit dier alleen de oogen gevonden te worden. Behalve de twee zamengestelde oogen, neemt men gewoonlijk als eenvoudig oog een stip- je aan, 't welk tusschen de achterranden van deze twee gelegen is. Het ontleedkundig onder- zoek van den Schrijver deed hem echter dit deel geenszins als gezigtswerktuig kennen ; maar er is voor de zamengestelde oogen een spoor van een- voudig oog aanwezig, 't geen bij het jonge dier meer ontwikkeld is en gevonden wordt vóór dat de zamengestelde oogen nog aanwezig zijn. Wat de geslachtsdeelen betreft; de takvormige eijer-
12
slokken vervullen bijkans het geheele achterlijf ex komen in twee eijerleiders zamen , die aan weêrs- zijde in de lengte van den eersten of tweeden ring des achterlijfs tot den zeven- of achtentwin-
tigsten voortloopen. Bij den elfden ring gaat uit
elk dezer eijerleiders een wijd kanaal naar het elfde paar pooten, door welk kanaal de eijeren in een beursje geraken, 't geen aan dat paar pooten gevonden wordt. De Schrijver meent, dat Apus tweeslachtig is en beschrijft aan den laat- sten ring des achterlijfs twee ligchaampjes, die hij als uitwendige mannelijke geslachtsdeelen be- schouwt. Er zou dan eene paring en wederzijd- sche bevruchting, even als bij vele buikpootige weekdieren , plaats hebben.
Belangrijke waarnemingen over de ortwikke- ling en gedaanteverwisseling van het dier, nadat het uit het ei is voortgekomen, besluiten de Ver
handeling. J. v.». H.
113
L'Homme américain (de U Amérigue méridio- nale), considéré sous ses rapports physto= logigues et moraux par Arcrpe n'oRBIGNY, Chevalier de l'Ordre royal de la Légion d'honneur, Officier de la Légion d'hon- neur de la République bolivienne, Membre de plusieurs Académies et soctêlés savan- tes nationales et étlrangères, auteur du Voyage dans U Amériqgue méridionale etc. etc. IL Tomes. Paris 1839. 8°, et Atlas in 40.
Reeds vroeger hadden wij onze lezers over dit Werk onderhouden, wanneer wij hetzelve niet eerst onlangs, geruimen tijd na de uitgave , ont- vangen hadden. Bij de schaarschheid van wer- ken, die door eigene waarnemingen tot wezentlijke bevordering onzer kennis van de natuurlijke ge- schiedenis des menschen verstrekken, is ons dit werk welkom, ’t welk een reiziger tot schrijver heeft, die van 1826 tot 1833 in Zuid-Amerika doorbragt.
D'ornraxy neemt aan, dat er slechts eene en- ‘kele menschensoort bestaat, waartoe alle volken van onzen aardbol behooren. Zich overigens ont- houdende van alle hypothesen over de wijze hoe Amerika bevolkt is, bepaalt hij zich bij het on- derzoek der tegenwoordige bewoners, spoort der- zelver physiologische en morele kenmerken op en tracht ze in groepen te rangschikken. Het hoofd- resultaat dezer rangschikking is, dat Zuid-Ame-
114
rika,. voor zoo ver de Schrijver hetzelve door eigene nasporing kent (omtrent van den 12° 7, B. totaan Vuurland) , door drie hoofdrassen bewoond wordt: het 4ndo-perwaansche, dat der Pampa's en het Guarani-brastliaanschee
Tot deze drie hoofdrassen kan men de onder- scheidene volksstammen brengen, die door som- mige schrijvers al te zeer vermenigvuldigd zijn, welke dilwerf uit verschillend geschrevene namen van hetzelfde volk , twee of meer volken in hun- ne bijeengeraapte lijsten vormden.
Aan den Oostkant van Zuid-Amerika, tusschen den Oceaan en de Paraguay leven Brasiliaansche volken , de Guarani’s en Botocudos, van eene middelmatige grootte en gele kleur. Dat zij zich ook ten N, van den Orenoco hebben verspreid, tracht D'orzreny uit de berigten van Hummoror aan te toonen, en hij meent, dat de Caraïben Guarani’s zijn.
In het midden van Zuid-Amerika leven de Pampas (a), welke zich tot aan de straat van Magellan uitstrekken. Deze volksstam is meer bruinachtig of olijfkleurig, en de gestalte is groo- ter. De Patagoniers, wier grootte vroegere be- rigten zoo zeer overdreven hebben, zijn volgens
(a) In de Peruaansche taal beteekent Pampa eene grazige vlakte en de naam der matie is van haar omzwerven in de onmetelijke vlakten tusschen den 36° en 39° Z. B. ontleend. Zie ApeLuno’s Mi- thridales oder allg. Sprachenkunde, UL. 2. 1813. S. 421.
115
onzen Schrijver gemiddeld Im, 73 lang. Opmer- kelijk is het, dat ook de vrouwen eene groote gestalte hebben, terwijl anders, volgens de on- derzoekingen van Ismo. Grorrror , onder volken , die zich door ligchaamsgrootte onderscheiden, de lengte bij beide seksen zeer zou verschillen,
Aan de Westzijde van Zuid-Amerika eindelijk , leeft het Ando-peruaansche ras, in Peru, Bolivia, Chili, aan de Westzijde van de bergketen van Sierra novada en op het Vuurland (de zoogenoemde kleine Patagoniers van vroegere reizigers). Deze volken zijn van eene kleine gestalte , eene olijf. bruine kleur, hebben een plat of naar achteren wijkend voorhoofd enz. In Bolivia bij S4£ Cruz de la Sierra worden onder de Pampa’s, tusschen deze en de Ando-peruaansche volken ingesloten , volkeren gevonden, die van de Gwarant’s afkom. stig zijn, welke tot daar zijn doorgedrongen (tus- schen 15° en 20° Z, B). Eveneens vindt men ook zuidwaarts tusschen 32° en 34° Z. B. volks- stammen van Gwarani's aan den mond en den regteroever van den Rio de la Plata.
De naam van koperkleurig menschenras past slecht op de bewoners van Zuid-Amerika. In de door den Schrijver onderzochte gewesten zag hij geenen enkelen koperkleurigen Amerikaan. Wij zeiden reeds, dat de kleur der huid bij de Gua- rants en Brazilianen geel is, bij de overige Zuid-Amerikanen bruin-olijfkleurig. De donker- der kleur van sommige volken is geen gevolg van warmer klimaat, Veelligt heeft de vochtigheid en de daarmede verbonden overvloed van bos-
116
schen invloed op de bleekere kleur van sommige Amerikaansche volken. In Bolivia komen onder den Antisischen volksstam, die tot het Ando-pe- ruaansche ras behoort, gevlekte menschen voor (hombres overos), welker vlekken door geene huidziekte zouden veroorzaakt zijn.
De zonderling plat gedrukte hoofden in de gra ven der oude Aymara's zijn eene, door kunstige drukking voortgebragte mismaking en geenszins een nationale vorm, — Het is overigens jammer, dat de Sehrijver niet meer gelegenheid gehad heeft, om schedels van onderscheidene volksstam- men bijeen te zamelen, In dit opzigt zijn de be- rigten, die hij mededeelt , zeer schraal,
Vele statistieke tabellen zetten aan het werk groote waarde bij, hoezeer het niet te verwach- ten is, dat alle deze opgaven op volledigheid en naauwkeurigheid aanspraak kunnen maken; 200 vinden wij b. v. op p. 38 van het eerste deel in de Missie van San Rafaël het getal der manne= lijke kinderen beneden 3 jaren op 223, dat der vrouwelijke van dien leeftijd op 77 opgegeven, zonder dat de Schrijver deze zonderlinge anoma-
lie verklaart. Je ve DH.
BOEKBESCHOU WING, LETTER- KUNDIGE BERIGTEN EN VERTALINGEN.
Zconographie déscriptive des Cactées ou Es- sais systematigues et raisonnés sur U His- toire Naturelle, la Classification et la culture de cette famille, par Cu. Lemaire, Ire Livr. Paris. Folio,
Hij , die nog voor weinige jaren de geschiedenis der Cacteën had beoefend en wel meende te ken= nen, doch, sedert, de verzamelingen daarvan in België, Frankrijk en Duitschland, niet gezien heeft, zoch de literatuur daarover heeft bijgehouden, is, ten gevolge van de groote uitbreiding, welke aan dit onderwerp ten deel viel, een vreemdeling geworden in deze schoone afdeeling van het plan- tenrijk, De Schrijver van het hier aangekondigde werk heeft, meer dan anderen, tot die uitbreiding bijgedragen, zoo wel door zijne Genera Cac- tearum, als door zijne Cactearum Horti Mon- villiani accurata descriptio, Lut. Par. 1838. Onze landgenoot Miover gaf, sedert, ook zijne Genera Cactearum inhet Bull, d. Sc. phys. de
Neérlande , en eene Monographie van Melocactus Ë
118
inde Acta Acad. Leop Car. Nat. Cur.; ter- wijl Prerrren en Orro, in Duitschland, het hunne bijdroegen, en de steller dezer regelen mede eene geringe poging daartoe beproefde,
let hier bedoelde werk overtreft alles, wat in de Iconographie der Cacteën ooit is verschenen, in pracht, keurigheid van uitvoering en schoon- heid van koloriet, — De voor ons liggende afle= vering bevat de beschrijving en afbeelding van Echinocactus horizontalonius, en E.hevaëdro- phorus. Het werk zal op zijn minst twee hon- derd koperen platen, met een gelijk aantal vel- len druks bevatten. De afbeeldingen worden in natuurlijke grootte gegeven, vooral vän vroeger niet, of slecht afgebeelde soorten, met bloem en vrucht. De inschrijving geschiedt voor 100 afle- veringen. De 100 eerste inschrijvers ontvangen al de afleveringen, welke hoven het aantal van hon- derd worden gegeven, gratis. Elke aflevering van twee vellen folio, met twee platen, kost 5 francs.
p. V.
|
Ueber den Bau der Balanophoren, so wie über das Vorkommen von Wachs in ihnen und in anderen Pflanzen, von H. R, Goer- peRT. (Acf. Acad. Cqes. Leop. Carol, Nat. Cur. Vol. XVIII Suppl.)
Pe Balanophoren zijn, even als de overige
119
soorten van de familie der RAfzantheën, parasis tische, doorgaans, op de wortels van andere planten groeijende gewassen, van een’ zoodanig verschillenden habitus, dat sommigen genegen schijnen, deze familie als niet natuurlijk te be= schouwen. In 1774, werd door Forster de eer- ste soort, B. fungosa, ontdekt. Onze beroem- de landgenoot Brume vond, later, op Java, twee soorten, B. abbreviata en elongata, Juxcnuur ontdekte bovendien B. alutacea, maxima, glo= Gosa, Het parasitismus is, in die afdeeling, na= gegaan door R‚, Brown, Bruxe en Uscen , heb- bende laatstgemelde, over dit onderwerp, eene klassificatie voorgedragen, welke mij toeschijnt minder, in allen deele, steek te houden, ook omdat dezelve veel te ver gaat.
De Heer Jurxervur heeft, uit Java, aan Prof. Nees vox Esexneck eenige exemplaren in spiritus van B. alutacea, B. maxima, B. elongata en B. globosa afgezonden. Deze heeft Goerrenr, in de hier aangekondigde verhandeling, in alle opzigten, uitvoerig en naauwkeurig beschreven. Wij deelen hier slechts de resultaten van zijn phytotomisch onderzoek mede, en deze zijn on- geveer de volgende;
1°. In het celweefsel van het middelligchaam, substantia interior, is, even als in alle de ove- rige deelen der plant, inzonderheid in betrekking tot de aanwezigheid der cytoblasten, de grootste overeenkomst, terwijl de Schrijver getuigt, dat hem geene enkele phaneroganische plant bekend
Ad
120
is, bij welke, in alle de organen, zelfs in den toestand der hoogste ontwikkeling, de rudimenta der eerste formatie, de cellenkernen , nog aanwe- zig zijn. Hierdoor, evenzeer als door het ge- halte aan was, onderscheidt zich deze soort van gewassen, door een wezentlijk kenmerk van de voedingsplanten, welke daarentegen zetmeel in de cellen bevatten.
2°. Eris in deze Balanophoren, in het gehee- le parenchym , eene soort van was, door G. met den naam van balanophorin aangeduid, In dit opzigt verschillen zij mede van de andere. plan- ten uit de afdeeling der Rhizantheën, welke het was óf slechts op en nabij de huid, óf in slechts uiterst geringe hoeveelheid, met de overige, in= wendige deelen, vermengd hebben. Scybalium b, v. en Cynomortum hebben, volgens Unacer’s onderzoekingen , eene aanzienlijke hoeveelheid zetmeels, in de cellen, en het is hoogst merk- waardig , dat, van dit laatstgemelde bestanddeel, bij de Balanophoren, geen spoor aanwezig: is, zoodat het was hier. eenigermate de plaats van zetmeel schijnt te vervangen. Ik kan hier bij- voegen, dat het ook mij, bij herhaalde door- snijdingen, niet gelukt is, eenig amylum aan te treffen,
3°, Eene derde bijzonderheid is deze, dat er een dubbel vaatstelsel voorhanden is, waarvan het eene, vreemd aan de woekerplant, uit de moederplant ontspringt en voor de organa wege- tationis dient, terwijl het andere, zich vormende
121
in het cellenweefsel der plant, bestemd is voor de fructificatie of voor hoogere ontwikkeling.
4°, Het zoogenaamde corpus intermedium, dat ontstaat ter plaatse, waar de aanhechting met de moederplant is, behoort tot de eigenlijke woe- kerplant, moetende alzoo niet worden gehouden voor eene pseudo-metamorphose ; terwijl ook dit deel volstrekt niet wordt veranderd door den groei van de moederplant. Hiermede komen ook overeen de waarnemingen van JUNGHUHN.
5° De kieming moet, te oordeelen naar de structuur der ovarta, waaraan een paar slijlvor- mige verlengsels zijn, als ’t ware plaats hebben door enting, hoezeer zulks nog niet door waar- nemingen is bevestigd,
6°. De natuurlijke klassificatie is zeer moeije- lijk, Het corpus radicale gelijkt, in velen, op het takkig r%A{%oma der varenkruiden, De bloemkolven daarentegen gelijken, in hare uit- wendige vormen en ontwikkeling, veel op de Cycadeën en Coniferen, volgens AcArpu ook op de Urticeën; terwijl de vrouwelijke bloeiwijze doet denken aan de Aroideën en Pandaneën. De structuur van het rhizoma is duidelijk monoco- tyledonisch ; hoezeer de vaatbundels op eene veel eenvoudiger wijze zijn vereenigd, dan die van de Monocotyledonen. Zoude hier het bestendig aan- wezig zijn van de cellenkernen, welke gewoonlijk slechts in in den aanvang voorhanden zijn, ook niet wijzen op eenen meer eenvoudigen ontwik- kelingstoestand? Letten wij daarbij op derzel.
122
ver staat van afhankelijkheid van andere gewas- sen, en bovenal op de zoo eenvoudig gevormde voortplantingsorganen , welken , immers zoo veel wij thans weten, de kiem geheel en al ontbreekt, zoo is het waarschijnlijk het doelmatigste om de Balanophoren met de overige Rhizantheën, in eene plantengroep vereenigd, naast bij de Varens te stellen,
Eene nadere beschouwing en vermelding van het, tot dus verre, bekend gewordene aangaan- de de zitplaats van het was in de planten, inzon- derheid van derzelver oppervlakte, besluit dit ge- schrift , hetweik op nieuw getuigt van des Hee- ren GoerreRT's grondige wijze van onderzoeken, en hetgeen, naar ons oordeel , te houdenis, voor eene wél geslaagde poging , om de Balanophoren op eene phytotomische wijze systematisch te rang- schikken, De Heer Gorrrenr ontvange voor de beleefde toezending van hetzelve onze opregte
dankzegging. p. V,
ann.
Filicum species in Horto Regio Botantco Berolinensi ecultae, Recensitae ab Henn. Frio. Link, Horti Regi Botaniei Directore. Berolini, 1841,
De beroemde Prof. Lik gaat steeds voort om, op eéne voortreffelijke wijze), der wetenschap be- vorderlijk te zijn. De tegenwoordige uitgaaf be=
123
wijst dit op nieuw, en doet hem kennen als een grondig beoefenaar der pteridologie, over welke, in den laatsten tijd, zoo vele en zulke voortreffe- lijke geschriften van anderen zijn verschenen. Dezelve doet ons tevens de kennis maken met een gedeelte der kultuur van een’ der voornaam- ste Europesche tuinen; hoezeer men overigens niet kan zeggen, dat, met de beschrijving van den Berlijnschen tuin, groote spoed wordt ge- maakt. In 1821—1822 verschenen twee boek- deelen, welke slechts weinige familien bevatte- den, zoodat het te vreezen was, dat, op die wij- ze, aan dit werk niet ligt een einde zoude zijn gekomen, Dit plan schijnt door den Schrijver te zijn opgegeven.
Het tegenwoordig geschrift bevat beschrijvingen van meer dan 300 soorten van varens, welke thans in den Berlijnschen tuin worden gekweekt. In 1809 waren daar 59 soorten, in 1813, vol- gens den, toen ter tijd, door Scurecurexpan den vader, uitgegeven catalogus, 12 soorten. Sedert is dit aantal zoo aanzienlijk vermeerderd. (In het midden van 1840 bezat de Amsterdamsche hortus slechts een tiental exotische soorten. Thans hebben wij er 125, en slagen vrij gelukkig in de kultuur.) De inrigting van het werkje van Lixk kan tevens dienen voor de studie der Felices. De beschrijvingen zijn kort, de synonymen niet uitvoerig, terwijl een register de bruikbaarheid van het werkje vermeerdert. In de nomencla- tuur is Schrijver, in menig opzigt, van de overige
124
Schrijvers over deze natuurlijke groep, zeer, wel- ligt te veel, afgeweken.
p. V.
Persistance de la vie dans les végétaua, ou observations sur la faculté que présentent les végétaux de conserver longtems leur puissance, végétative, et de produire des racines et des bourgeons; par M. Péris, (Aan. d. Se. nat. II. Serie , XV. Bot. Mai. 269.)
De Heer Pépin geeft, in het bovengemeld stuk- je, zeer belangrijke waarnemingen over den lan- gen levensduur, of liever het vermogen om de levenswerkzaamheid te behouden, niettegenstaan= de de velerlei omstandigheden, die daarop een’ zeer schadenden invloed vermogen uit te oefe- nen, en, naar alle waarschijnlijkheid, het leven geheel moesten uitblusschen. Tot deze waarne- mingen behoort, onder anderen, die van een stam eens oranjebooms van 16 duim dik, in 1833, door PÉpin gezien, in een’ tuin in Vor- mandie, welke lang was verwaarloosd, zoowel door gebrek aan water des zomers, als van de noodige beveiliging in den winter tegen de stren- ge koude. Men had den boom weldra, als dood, weggeworpen, en vier jaren lang bleef dezelve ,
125
in eenen kelder, liggen, dienende tot steunsel van allerlei vaten. Na dien tijd, bespeurde men, dat de schors nog groen was, en besloot men, door zorgvuldige behandeling, te beproeven, in hoe verre de groei nog weder zoude kunnen geluk-. ken ; met dit gevolg, dat, in 1837, deze zelfde slam eene fiksche kroon had, Een ander, niet minder merkwaardig voorbeeld , levert de ge- schiedenis van de oranjerie van den Graaf pr Curarorais, voogd van den Prins van ConmÉ, welke in 1762 of 1764 moet hebben plaats gehad. Deze oranjerie, gelegen in een’ tuin van het te- genwoordige Quartier Mont-martre, bevatte 300 groote oranjeboomen, in schoonheid gelijk aan die van Versailles en van de overige Koninklijke tuinen. Toen de bêzitter, door order van het parlement, uit zijn vaderland werd gebannen, gaf hij, vóór zijn vertrek, last, om alle de toe- gangen van zijn hotel en ook van zijne oranjerie te sluiten, terwijl den opzigter van zijne kwee- kerij stellig werd verboden, om, gedurende de ballingschap van zijn’ meester, die zes volle ja- ren duurde, binnen dezelve te komen. Zoo ble- ven dus die boomen, al dien tijd, zonder ver. sche lucht en ontvingen niet de minste vochtig- heid, Na de terugkomst van den eigenaar waren alle die gewassen, vroeger elks bewondering, geheel en al als dood, en toonden zij zich slechts. als squelelten. Aan eene gepaste behandeling on- derworpen, bleven zij nog een geheel jaar in denzelfden toestand, als scheen alle levenskracht
126
uit dezelve te zijn uitgedoofd. Men liet intus- schen niet na, voor dezelve onvermoeid te zorgen , met dat gevolg, dat, in een volgend jaar er 100 weder in groei kwamen, en later zeer schoone boomen zijn geworden, Ten einde omtrent den graad van levenswerkzaamheid, dien onderschei- dene gewassen hebben , te oordeelen, heeft Píé- pin zelf vele proefnemingen gedaan en gezien, dat vele boomen, na van wortel en kroon ont- roofd te zijn, vele jaren achtereen, op alle pun- ten van de oppervlakte knoppen uitbragten, ter- wijl dezelfde, op nieuw geplant, zeer wel zijn uitgeloopen. Hij zag dit b, v. in Morus alba, in Populus nigra vijf jaren achtereenvolgend. Bijna alle boomen hebben eenige, zoogenaamde stationnaire knoppen, welke zich, zoo slechts in derzelver omtrek eenige vochtigheid: overblijft, onder geschikte omstandigheden , kunnen ontwik- kelen. Hoe lang nu het leven somwijlen, op dat ik mij zoo uitdrukke, buiten werking kan we- zen, althans kan schijnen te blijven, daarvan biedt onder anderen een treffend voorbeeld aan, eene Ceratonta siligua (Caroubier) in Egypte, waarvan BovÉ gewag maakt (zie: Axn. d. Sc. nat. Zie Sér. T.L. p. 74.), welke voor 300 ja- ren zoude zijn geplant, en tijdens de Fransche expeditie geveld werd. Uit een gedeelte van den in den grond gebleven wortel, zoo het heet, hetwelk, door omwerking van het terrein, tij- dens het graven van eenen put, was ontbloot ge- worden, ontwikkelden zich, in 1826, dus na
127
verloop van dertig jaren, waarschijnlijk door de bijkomende vochtigheid, drie fiksche takken, welke, na drie jaren, reeds eene hoogte hadden van 3—4 ellen.
Ons bestek gedoogt niet te treden in de ver- melding van alle de belangrijke bijzonderheden, door Pévix aangehaald, en welke niemand zal betwijfelen, dat van gewigt zijn, niet alleen in betrekking met planten-kweekkunst, maar in- zonderheid tot de physiologie der gewassen.
Ik wil hier echter nog een paar door mij zel- ven gedane waarnemingen bijvoegen, welke mij voorkomen der vermelding niet onwaardig te zijn.
In December 1837 ontving ik, door de wel- willendheid van den Heer DreperinkK, voormalig West-Indisch Ambtenaar, eenige gedroogde Su- rinaamsche planten, Onder deze bevond zich eene Agave, welke in de oksels der bloemsteel- tjes aan de rhachis, bolletjes droeg, welke duidelijk leefden, Gedurende de koude maanden Januarij en Februarij van 1838, bleef die plant onbedekt liggen op eene tafel, in een vertrek, waar niet gestookt werd, Ik beproefde, na de- zen tijd, zeker wel wat laat, of deze bolletjes nog zouden willen groeijen. Tot mijne verwon» dering verkregen wij daarvan, in onzen hortus, drie exemplaren, welke thans vrij stevig zijn, en mij toeschijnen te behooren tot de Fourcroya gigantea, Vest.
Een ander voorbeeld, misschien nog merk-
128
waardiger, ook wegens het voordeel, dat deze zaak aanbragt, moge hier volgen.
Ik had mij, in de maand Oetober des vorigen jaars, beleefdelijk gerigt tot den Hoog Edel Ge= strengen Heer Vice-President van den Raad van Nederlandsch Indië, thans waarnemenden Gou- verneur-Generaal, Mr. P. Merkus, met verzoek , om, door de welwillende tusschenkomst van Z.H. Ed.G., een segment te erlangen van een volwassen Cycas circinalis, hetwelk ik wensch- te te bezigen tot een ontleedkundig onderzoek van dien, den kruidkundigen nog zoo onvolledig bekenden slam, Het behaagde Z.H. Ed.G. met den bodem hef Schoon verbond, gezagvoerder Kapt. Drajer, in April jl. uit Indië vertrokken, en in ’'t begin van Augustus alhier aangekomen, aan mij, in eene stevige houten kist, welke de lengte had van 1 Nederl, el en 75 duimen, op eene breedte van eene halve el en gelijke hoog- te, te doen afzenden een’ zwaren slam van de bovengemelde plantsoort, lang 1 el 37 duim, van onder 39 duim, in het midden 30, en nabij den top 17 duim middellijn hebbende, Het on- derste stuk van den stam was gelijk afgezaagd, zóó dat er geen spoor van eenig worteldeel aan- wezig was. De top was ongeschonden. De op- pervlakte van den stam was zóó gaaf, als een Cycas-stengel zijn kan. De kist was overigens aangevuld met eenige doode stammen van Cala- mus, Pandanus , Loranthi op Tectonia gran- dis, en een aantal nog levende individuën van
129 5
Agave Rumphii, Ik bespeurde weldra, dat deze slam niet dood was, en kon niet van mij ver= krijgen, om dit voorwerp, hoezeer ik daardoor eene allerbelangrijkste bijdrage moest missen voor mijn voorgenomen botanisch onderzoek, te gaan in stukken snijden, De stam werd, in de eerste dagen van September, in eene der warme kassen van onzen hortus, in eene tamelijk groote kist ge- plant; hij deed al ras den top uitloopen , hebbende dezelve nu reeds 7 uitmuntend schoone bladen, welke, met derzelver stelen, nagenoeg eene lengte hebben van 2E Nederlandsche ellen, terwijl zich, na dien tijd, reeds weder vele bladen in ontwik- keling toonen, Dit gewas is voorzeker een sie- raad van onzen tuin te achten, terwijl, zoo veel mij bekend is, nergens, in eenigen tuin van ons vaderland, zich een zoo prachtig individu van deze soort bevindt, Ik heb, in de geschiedenis van dit gewas, bij Reenr (Hort. Ind. Malab. Amst. 1682. III. p. 13), deze merkwaardige ei- genschap van zoo lang de groeikracht te behou- den, op de volgende wijze aangetoond gevonden : « Tanta est," zegt de Schrijver, « hujus arbo- « rés fertilitas, ut recisus ejusdem ramus ters « rae vel levius commissus in novam arborem « progerminet, quin dmo experimento comper- « tum dicitur, rejectum trunci frustum novas « radices emillere, et in arborem denuo re« « nasci; guodgue magis mirandum, si vel per a annum, vel etiam plures annose terra evul- «sa servelur sicca arbor, et postea terrace
130
«veommittatur, revirescere, cujus rei fidem « faciunt. Japonenses , gui ob admirandam «wejus cum ferro sympathiam, arborem hanc « Sotectsou, hoc est, a ferro virescentem naucu= «pant : haec guippe eum radicibus suis e ter- «ra evulsa, et in aprico loco siccata revi= «viscit, ubi arena fervida scoriïs ferri ad- «mixta substernitur. Etiam prodigi instar «essef, st verum forel, quod de hac arbore «referunt, viz. ramos a trunco abruptos, cla= «visque ferreis eidem denuo affixos pristino « virort reddi. Insuper ubt languescit haec «arbor, ramosque quasi emortua dimittit, «irunco elavos ferreos infigunt, atque ita ad «virorem reduct perhibent.”
Het is bekend, dat , volgens de hier genoemde methode, planten van eene reeds. aanzienlijke groolte, uit alle werelddeelen naar Engeland wor- den overgevoerd , inzonderheid palmen. Wer- den zoodanige proefnemingen in 't groot in onze Oost-Indiën gedaan , dan waren ook de Hol- landsche tuinen, zonder groote onkosten, bin- nen weinige jaren , de schoonste der wereld.
De mededeelingen van Púrin, vele waarvan, hij zal dit zelf bekennen, alledaagsche zaken zijn, moeten ons, dunkt mij, leiden tot gewigtige re- sultaten , miet alleen wat betreft de kultuur der gewassen, maar ook tot de aanwending van het hout, tot constructie te bezigen, betrekking heb- pende. Blijkt toch ook hier niet op nieuw, uit het voorbeeld der oranje-boomen boven vermeld,
131
dat het leven, in het hout, moeijelijk kan ge. zegd worden te zijn uitgebluscht, En is het niet juist daardoor, dat hetzelve immer de vatbaar- heid kan bezitten, tot het voortbrengen of doen ontwikkelen van die lagere organismen, welke in hetzelve eenen allesvernielenden invloed kunnen uitoefenen, de dusgenaamde drooge en natte rot- ting voorafgaan en veroorzaken, en de schoon- ste bodems, dikwijls in een ongeloofelijk korten tijd, verwoesten? Zullen uitwendige bedekking door bijtend sublimaat-kwik , of het doordringen van pyrolignite de fer dat kunnen voorkomen? Moge de tijd dit eenmaal bevestigen, en de ijverige pogingen, omtrent welker doeltreffende aanwending men, nog zoo te regt, twijfels kan opperen , eenmaal met den besten uitslag bekroond worden.
p. V.
Ficus Saussureana , description d'une nou- velle espéce de Figuier; par A. P. pr Can- porrr (Lue à la Société de Physique et d'Histoire Naturelle à Génève, le 1 Avril, 1840.)
Hoewel niet gewoon zijnde van enkele soorts- beschrijvingen van planten , in ons Tijdschrift, verslag te doen, willen wij op dit stuk, eene uitzondering maken, als zijnde hetzelve een der laatste geschriften van de hand van den beroem…
133
i den, thans aan de wetenschap ontrukten nr Car DoLLE, ons door den Heer ArrPgonse pe CANDOLLE toegezonden. De plant was aan Tueop. pe SAus- SURE gegeven, onder den naam van Galactd- dendron nova spectes. Dezelve heeft in zijn? tuin gebloeid, in 1839, behoort tot het eigenlijk geslacht Ficus, dat nu reeds 150 soorten telt, heeft de meeste affiniteit met Ficus cortacea, en komt, in meer dan een opzigt, overeen, met de, hoewel nog steeds onvolkomen bekende, Frcus ferruginea van Drsronraimes. Omtrent het va- derland is niets zekers, Na eene uitvoerige be= schrijving, ook van de #florescentia, volgt de- ze diagnose: « F. Sausstreana; ramis teretibus «apice hirsutis, petiolis hirsutis, foliis lan- « ceolatis basi longe-cuneatis apice breviter « acuminatis, integerrimis, penninerviis, supra «nctidis utringue glabris , receptaculis subge- « minis sessilibus, globosis subdepressis seri- « ceo-villosts.” Eene goede afbeelding versiert dit geschrift, hetwelk eene bijdrage is tot de na- dere kennis der, nog zoo onnaäuwkeurig beken- de, Fieus-soorten, en hetwelk voorzeker is be- werkt met die naauwkeurigheid , welke den Schrijver steeds eigen was.
p. V.
133 NECROLOGLE,
Een groot verlies heeft de natuurkundige we- tenschappen getroffen. De voortreffelijke Aucusre Prrame pe Canporre, Hoogleeraar in de Kruid- kunde te Génève, werd, voor weinige maanden, aan zijn vaderland, zijne dierbare betrekkin- gen en de wetenschap, tot welker opbouw hij zóó veel heeft toegebragt, door den dood, ont- “rukt. Reeds voor een geruimen tijd was de droevige mare van zijn vermoedelijk naderend einde door de geleerde wereld te gemoet gezien, toen, op den 9den September dezes jaars, zijn door voorafgegane ziekte en overmatig inge- spannen arbeid, ondermijnd ligchaam bezweek, Hij bereikte een, wel is waar niet zeer hoo- gen , ouderdom van 68E jaar, maar, welken men , in aanmerking genomen zijne veelvuldi- ge en degelijke geschriften, waarmede hij de wetenschap verrijkt en de diensten, welke hij aan zijn vaderland bewezen heeft, zeer lang kan noemen, Niemand heeft ooit meer of beter voor de wetenschap gearbeid dan hij. Het juist ver« band tusschen de onderscheidene deelen der kruidkunde is nimmer duidelijker aangewezen dan door den Prodromus van pr Canmouur. Met welk eene vlijt en naauwkeurigheid, deze voortreffelijke geleerde, ook dit werk, heeft be- arbeid, is onder anderen, daaruit op te maken,
k
134
dat hij met alle Kruidkundigen der geheele we- reld, welke tot dien arbeid op eenigerhande wij- zen vermogten bij te dragen, in briefwisseling was. Alle reizigers, vooral zij die vreemde we- reiddeelen bezochten, deelden hem de schatten , welke zij hadden te zamen gebragt, voor zijnen arbeid’, mede, Was alzoo pe Canvorre , sedert vele jaren, het middelpunt, en, om zoo te zeg- gen, de aanvoerder der wetenschap geworden, hij was tevens de geen, tot wien allen zich be- gaven, of wien allen raadpleegden, bij het be- arbeiden van belangrijke gedeelten der taxono- mie, Daartoe stond dan ook zijne bibliotheek en zijn herbarium elk ten dienste. ’s Mans beroem- de zoon, sedert lang zijn opvolger in het Hoog- leeraar-ambt, de Heer Arrronse ne CANDOLLE, heeft mij onlangs medegedeeld, dat het boven- gemeld, onvoltooid gebleven werk , door zijne zorg , onder medewerking van Dr. Benrnax, Donar, GarsrBacu, Crorsy, Durr, Dercarsye, en die van hem zelven, zal worden vervolgd, terwijl het VIllste, reeds ver gevorderde deel, naar alle wvaarschijnlijkheid, in het jaar 1842 zal verschijnen, Niettegenstaande zulke verdien- stelijke medearbeiders, meenen wij, dat, vooral in dit opzigt, 's mans verlies niet te herstellen is. Zoo wij wel onderrigt zijn, is zijn leven door hem zelven beschreven. Moge eene meer bekwame pen dan de onze, zijner nagedachtenis de welverdiende hulde brengen. p. V.
det dn
135
en
Prijsuitschrijvmg der Eerste Klasse van het Koninklijk Nederlandsche Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten, aangekondigd in hare Openbare Vergadering , den 3fsten Augustus J81J,
Daar de orde der Buideldieren (Marsupialia), dieren bevat, welke alleen de eigenaardige voort- plantingswijze met elkander gemeen hebben, maar in andere opzigten zoo geheel verschillen, dat men enkele tot deze, andere weder tot gene orde van zoogdieren zoude kunnen brengen, wenscht de Klasse de vraag beantwoord te zien:
Of men de orde der Buideldieren, gelijk zij laatstelijk door Cuvier is voorgesteld, behoort te behouden, dan wel of men beter zou doen, de geslachten, welke er in bevat zijn, over de ove- rige orden van zoogdieren te verdeelen ?
De Klasse verlangt, dat de beantwoording dezer vraag ruste op een vergelijkend ontleed- kundig onderzoek van al de groepen, welke door Cuvren in de orde der Buideldieren bijeen ge- bragt zijn.
De antwoorden worden vóór den laatsten Fe- bruarij van het jaar 1843 ingewacht,
De stukken, welke naar eenen prijs dingen, moeten in de Nederduitsche, Fransche , Latijn- sche, Engelsche of Hoogduitsche Taal, maar met de algemeene Italiaansche Letter geschreven zijn,
k*
136
en aan den vasten Secretaris der Eerste Klasse, Prof. G. Vrouik, vrachtvrij bezorgd worden.
Tot dezen uitgeloofden prijs worden alle Ge- leerden uitgenoodigd, met uitzondering alleen van de Leden der Klasse, als welke van alle mede- dinging worden uitgesloten; onder welke bena- ming echter noch de Buitenlandsche Geassocieer- den, noch de Korrespondenten begrepen zijn.
De in te zenden stukken moeten met eene an- dere hand, dan die van den Auteur, geschreven zijn zonder naam, maar de kwaliteit en woon- plaats des Auteurs zullen gesteld moeten zijn in een afzonderlijk verzegeld papier, tot opschrift dragende dezelfde spreuk, of hetzelfde kennelijk teeken , waardoor de Verhandeling, waartoe het behoort, onderscheiden is,
BLADWIJZER.
(N. B. De letter B. beduidt Boekbeschouwing of Lette
Berigten.) Acer campestre. „ « 13, Actinia Rondeletii, B. zon == Javanicums « « 3gre === rotula, . „ B, 10% —— Pseudoeplatanus, 13. === rubripunctata. B, ro2, Achillea Millefolium, „ 26. —= viridis, « «B. 102, Achilleum carnosum. , 132, === zebra, „ „ «B. 102, mm tuberosum, « « 132, mmm zonata. … «B, 102,
Acorus Calamus. . . 4ú. Aecrostomum Stannii, B, 105. Aethusa Cynapium. „ ar Actinia (Ueber .… …. von A,
E. Gavze). « „ B. zor. —_— adspersa. „ B, ro2, — atrimaculata. B, roa. m— aurantiaca, B. zro2, mm bellis, …« «B, 102, mmm bimaculata, B, 102,
== carciniopodos. B, 102,
mm Câri, « « «B. 1032. _—_ CEFEUS. „B, 103 mmm chamaeleon, Bs zro2, _— CcOncentrica, B, rog, mm Corallina. „ „B. zo2. elongata. « «B, 102, mem effoeta, „ B, roa, mem mesembryanthemum. B, 103, mem pedunculata, B, roa, mm pica. _ , ‚B. zo3,
Adoxa moschatellina. . 176. Aesculus Hippocastanum, 13, Aegopodium podagraria. ar. Aethalium flavum, „ . 368, Agaricia boletiformus, . 136. —— lobata. « …. « « 136, —_— Swindriana, „ . 136, Agaricus emeticus. „ „ 388, Agrimonia Eupatorium. 18, Agropyrum acutum, „ arú. _— TEPEns. « « « « 2, Agrostis vulgaris a, flor, al= bis, . 50 == vulgaris 4, flor, purp, — vulgaris p. gigantea. —— vulgaris d, aristata. —— vulgaris €. stolonifes ra.
nee en® sie
Alchemilla arvensis. „ 19, mem vulgarise « « « 19e Alisma Plantago, « « 4te
BLAD WIJZE RE
Alisma Plantago 2. lanceo- Tatum, … « … «út a ede y. graminifo-
Bialas aile ele . 228,
Allang-Allang. « « « 354 Allium carinatum. « … 224. mn (leXUMe ee « « 22e — oleracéum, « 65. em Ursinum. … « Áò, Alnus glutinosa, « « &te Alsine marina «: minor. IIe
—_— == ff. obesior., 11.
== peploides. „ « « ir ——= tenuifolia. . F1, 232 Alsophila extensa, « … 383.
Althaea hirsuta. . 246, 219» == officinalis 2, obtusius- culasren nst an ne l0s
Alopecuroideae. . .… « 49. Alopecurus agrestis: Lg. — bulbosus. … « « 240, _ geniculatus. « 210, _— pratensis, enteren lie Amaranth, * « … «… « 259: Ámaranthaceae. « « shy Amaranthus sylvestris. 253, == viridis, . . « » 258, Amiminéae. …… « … f « 21e Ammocoetus. « B. 77, 85, Ammophila arenaria. « 50,
Amphibiën (Je v. p. Hor- ver, Verslag van K‚ Voer, zur Anat. der). „B, 68.
Ampbioxus lanceolatus. (J. VAN DER Hoeven, Berigten Over). vee Be 73, Z6.
Amphiporus. … .B. 136.
Anagallis arvensis, „ « 34,
Anagallis coerulea, . 218, Anarrhichas lupus. « … 272»
Anemone Ranurculoides. 6, Angelica carvifolia, « 22a8 —== sylvestris. « * are
Angiopteris erecta. « . 383. Angustiseptae, « . « toe Anoplosomatum utriculus
B. 104 Anthemis cotyla. . « 264 == tinctoria, _… « + 252»
Anthriscus cerefoliume 23, Eed sylvestris. « « « 23e —— vulgaris „ « « 23, Anthoxanthum odoratum.
úge —=— _ odoratum panicula= LUID in a oer ok (arn Sean ide
=—— odoratum villosum. áge
Antbyllideae. . « ‚- 14. Antbyllis maritima. „ 248, == vulneraria, . „ . 15.
Aphrodita aculeata. B. 107,
—— hystrix. . « 107. Apis terrestris, « , « 115. Apium graveolens, . , 21,
Apus cancriformis. (J. v. ps Hoeven, Verslag van Zan- pacn’s Commentatie over)
B. ro7.
« … 332
« 269,
« 232
« 388,
Arenicola piscatorum, B, 106.
Aricia Cuvierii, …
—— Latreilliie „
Aralia, Arenaria marina, …
== tenuifolia. … „ ren game et den
« 5, 106, e » 106, Armeria maritima, . … 3úm
BLAD WIJZE R.
Armeria vulgaris, « « 34 == pubescens, » « … òú,
Armoracia rusticana. « g.
Aroideae. …« » …. « há Artemia salina, . . B. 39. Artemisia Absynthium. 25. —— maritima, „ 25. —= vulgaris, « «…. « 25.
Arrhenatherum avenaceum.
212, mmm elalius. « « « «JO. Arundo baltica. . « . 210,
— Pseudo -phragmites. 210. Asarum Europacum. … 38,
Asparageae. « « …. . bhe Aspidium Filix mas, 54, _— dilatatum. . . , She
Asplenium Ruta muraria, 5h.
Asprella oryzoides. . „ aro. Aster Tripolium vulgaris, 25 mm eG, radio albo. 25. mn em y, radio deficiente, Asterias aurantiaca, B. 103. —— bispinosa. « « 103. 103, To3, 103, 103, to3. mt Savaresi. „ « , 103 Astraea. porosa. « « « th0, Astronia spectabilis. 369, 371,
mmm COriacea. * «5 me glacialis, « « « —= membranacea, », — pentacanthos. « „ mem platyacauthos. „,
Sgr. Atriplex hastata, . . 35. mm hiortensis. ‚ ‚ … 36.
37
mmemn JäTiNA, 0 «
Atriplex microcarpa. « 37. spatula. (ett MEM TI 3E; =—= salina. … ……-« 37
Augen (J. van pen Hoeven, Verslag van F. Wir, Beis träge zur Anatomie der zusammg.) « … «B. 69.
Aulopora conglomerata. 143,
== SEFPENS. „ . « « The Avena elatior. « « . 212, —=— fatua. . e Sr: == flavescens, … . « 5re === Praecox, _. … … Ste mem Sativa, . , « e Be
Baardgras. , « …. . . arm
Balanus. …. … B. úr.
Ballota foetida. « ‚ . 33, Balsamina micrantha. „ 370. Bandong. ee el #1 3505 Barbaria. … « ‚ . «246, == iberica. „ . . « 246, — parviflora, e 246. mm SITUClA: «© « « . 246, mmm vulgaris, _… « « 246, Barbula muralis. . . 263, —== unguiculata. „ „264, Basterdmuur. „ « . . arg. Beemdgras. „ « . . 213,
Bellis perennis. . « . 25. Berberideae. . . . . 7 Berberis vulgaris. „ « 7,
Berula angustifolia. „ ar, Beta vulgaris. „ . „ 36, Bêtuláy alba emo's tn mm alba pendula, « „ út, == alba verrucosa, … út. Betonica oflicinalis, , . 33. Betulineae, … » …é úte
B L A
25. 25.
20.
Bidens cernua, « « … —— tripartita, … … « Biesen ie hedge Teatre?
Blitum capitatum . « 206, —= glaucum, « « « 36. —em rubrum, « « « 36. Bloembies, ,-. . 225, 227.
Boerangrang. « « «-« 358. Boletus luridus. … « 368. Bollen. (W.H, pe Vase, Bijdrage tot de kennis der). . ron vere e 16 Bombax pentandrum. . 359, Boragineae. … « « « 29. 29: . 363. ro5e ro5. . 364.
Boragd, ae ec de Borassus. … « … Borlasia annulata. « B, —— viridis, EEN) Bos bubalus, « …. « — souda, , « « « « 382, Bovista gigantea. « .… 368. Brachypodium pinnatum. rh. ee sylvaticum. stel re Dd Bradypus didactylus. . 209. — tridsctylus. « « « 299 Brauchiostoma lubrieum, B. 75, 76. Branchipus. . ‚B. 39. Brassica oleracea. « … g, —— oleracea «. campestris,
== oleracea B. asperifolia,
g. == oleracea y, annua. g, _— nigra. 5 Wonders Bremraap. … ve ve ‘re lit. GT 52.
Briza media. «… … « Bromus mollis. ‚ «
D WIJZE R,
Bromus racêmosus, « 52, mm sterilis. « « « « 52e e= tectorum. « « … 52. Brunella vulgaris « « 33. —— vulgaris 2. flore laete
FOSeo, « e « … . « 33. Bryum androgynum. . 265. —— argenteum. « « 265, == Caespilosum,. „ « 265. == capillare « . „ 265. mm CarNeUm,. « « … 265 — cuspidatum, « « 265. == hornum. « « « 265. == ligulatum, « « « 265, —= nutans. , , … « 265. —— palustre, „ « « 265e
== pseudo -triquetrum, p 265.
—— pyriforme, « … « 265. Bupleurumtenuifolium, at, Burangrang. « . . .35t Bursae sub lingua, beschr. door Frerscnmann. B. too.
Batomus, … sere te “te Cakile maritima. . … 10, Calamagrostis epigeios, 5o, == lanceolata. . . « 5o, Culamopora. « « « « 130. —— alveolaris, . „ . 143. Callitriche sessilis: . « 20, Callitrichimeae. „ « « 20, Caltha palustris, . « … 6. Calycifloreae, « … « « Tú. Cardamine hirsuta, « 8 —== sylvatica, … « 8. Camelina sativa. . « « 9e
Campanula glomerata. 218, —— bybrida, « « « « 218
BEA D W WW 4 BR
Campanuea rapus culoides. 210.
Casporze (de dood van pe) B, 133.
Carduus crispus, ‚ « 26, —— polyacanthos. . „ 26. Garlineae, … «ie ee 27: Capsella bursa pastoris. zo. Carex aremaria. . « « 48. — biligularis, . « « « 45, — caespitosa, « « « « 48. == cerina. «ie e © 256, — disticha, … « . … 48. — distans, « « «69, 256, == divulsa. « « » « « 254 — glauca. « … « « — hirta. ebs tedere — laevigata. « « « « — lasiocarpa. « « « — leptostachys. . « — leporina. « « « muricata. « « « pseudo cyperus, . « riparia, … « … « teretriuscula. . . vulpina, « Carlina vulgaris. « « 27. Carum bulbocastanum. 21. Castanea Tungurrut. . 368. Catenipora escharoides, 1ó1. == labyriuthica. . 343. Catharinea undulata. … 264. Cavia Aguti. . « „ «288. Gedrela febrifuga, « « 390. Gellenvormiug in plantaar- dige en dierlijke weefsels, 17g:
Cerastium brachypetalum, adh.
. mmm ÍaVOSa, « . « «
„ Chelidonium majus.
Gerastium glomeratum. == pumilum. … — semidecandrum. „
12. 12. 12. me triviale, „ . « « 12. =—— vulgatum 8. subvisco- BUIS eetset ve a
Centaurea calcitrapa. « 27. == Cyanus: « » « « 27e == jaCla. « « » « 27% Centaurieae, « . « « 27. Céntunculus minimus. 216, Ceratophylleae. . . « 20. Caratopbyllum submersum, 20,
Cercopithecus vulgaris. 297» Cercopora diadema. … 134. 13. 13e 135. 135e
== gracilis, „ « « « —— milleporacea, « » == polymorpha, « . — stellata, …e … …-335. Chaetopterus, « „B. 106. Cheiranthus fruticulosus. 7. Cheirogaleus, « . « . 339. Je Chelonia mydas. „ B. 46, Chelyosoma Macleyanum, B,
98, 99e Chenopodeae. « « « » 35. Chenopodium album, . 36, == ficifolium. „ « . 220, . 220 « 220. 35e 36, ‚ B, ro3. es 108, Chnoophora glauca, „ 383, mmm Janugiuosa. « « 372,
mm foetidum. « « mm fruticosum. …
== murale, … … « « —=— polyspermum, . „ Chirodota Chinii, == pinnata, . «
EAD WIJ A BR
Cbrysanthemum inodornm.
26. eme Marit, « « « « 26, — Leucanthemum. . 26. —— Parthenium, « « 26,
Gidaris hystrix. „ «B. 103, Cirsium arvense, « … 26. —— lanceolatum, ‚ « 26, —= palustre, GCichorium Intybuse „ 27. Cineraria palustris, … 26, == palustris hollandica, 250. Circaea lutetiana. „ vo. Cirratulus Lamarkii. B. 106, Girrhipedes, .… „ . „ ár. Cynarocephalae, „ « « 26, Cladodactyla doliolum. B. 03. == Dicquemarii. . B. 103. == SyraCusand,. » 103. Clavaria cristata, „ „368, grieta 1”, sliste 07368. Clematis Vitalba, © . 5, —— Viticella,. . « 238, Climacium dendroides, 265, Clymene palermitana, B. 106, Gochlearia danica, . „ 9. —— oflicinalis. « ‚ . ge Colchieum autumnale, 168. Columnaria sulcata, . 1ár» Comatula mediterranea. B. 102. af. 23, Constrictor pharyngis. 83.
Compositae, « .. Conium maculatum, „
Conyza squarrosa, « . 25
Convolvulaceae, . « …« 29. Convolvulus arvensis. . 29, —— sepium. « … « « 2% —= soldanella. . . „ 29,
Corispermum bracteatum,
20e Corydalis bulbosa. . . 248. mmm CAVA. « , e « « 248.
== claviculata. , « « 7e —— digitata. « « « … 7
—_— tuberosa. … « « 248. Corylus Avellana. … . 39, Corynephorus canescens. 5o. Cossus liquiperda, « … 87. Crataegus monogyna. Ig
oxyacantha. „ … 19. Crepis biennis, « . « 28. —_— teclorum. … « « 28. == VITEDS, + « « « 29 Cribrina bellis, . . Be 102 —— cffoeta. « « ., 102 Crithmum maritimum. at.
Crocus vernus. «171 , 3o6. Cryptobranchus (groote bloedschijfjes ven dit dier , door J. van pra
Japonicuse
HoEvEn). « « « Curcuma longa, « « « 365. Cyathea oligocarpa. . 373 —— ologocarpa var. elon-
gata. . . « « « «378. Cyathophyllum apanas. 138. —— caespitosum, « «139. — dianthus. … « « 13e mm helianthoides, . „ 159. —— hypocrateriforme. 138. == marginalum. … « 238, 138.
e 270.
— plicatum, « «
BLAD WIJZE RK
Gyathophyllum radicans. 138. — turbinatum, … 139 Cydonia vulgaris. …. . 19. Cyuoglossumn officinale, 29. Cyuosurus cristatus, « 5te
Cyperus. « « « « „360 mmm flavescens. « « « 208 —— fuscus, « « « .208, Dactylis glomerata,
== glomerata £. abbre=
Wiata. … soir JF Darmvlokjes …. « « « 56, Datura stamonium. …. 3r. Daucus Carota. . „ . 220. mm Carota B, sativus. 220: mmm littoralis. « « « 220, Delphinus Delphis. . 298. == phocaena. B. 99, 298. Dianthus armeria. 11, 230. mmm barbatus: „ « « 230s _—— deltoides. . „ « 230. _—— deltoides , foliis glaucis:
_ glaucus. » « 230, —— superbus. … « » 230 Dicalyx sessilifolius, …37re
Dicranum cerviculatum, 2634 mm heteromallum. «263. . 263. me SCOparium,. « 263. mmm VariUM, « „ 263. Diopatra Baeri, . . B, 106, —— simplex. « . ,‚ 106. Diploctenium pluma. » 138. Diplotaxis muralis. _, 244» Dipsacus sylvestris, . . 26. Dipus aulacotus. „B, 44 mmm MaCrotarsus, bh.
nd purpureum, .
Ir
Doovenetel, . „ « .23g Draba muralis, « « « ge == Verna. « « « … 9 Duizendknoop. « « « 482. Duizendschoon. . » . 230, Dwergbloem, ongesteelde,
217 Echidna, ……s os «347
Echiniscus Bellermanni.B.71. Echinodermata. « … B. Echinus esculentus. „
102, 103. 1038 Toe „ 103 Eerenprijs.. … « « « 207, — ==, schildzadige, … mm, Water. « « « « Egelskop. « & « « . Elaeagneae. … « « « Elatine hydropiper. . . me triandra, . . « Eliomus. … «
mm miliaris, . n —=— neapolitanus, « „ =—— saxatilis. ‚ «
207 207. 255
38, 228 228,
63.
» 43e Elymus arenarius, « . 53e
Embliea officinalis, « . 364 Empetreae. … « « « 384 Empetrum nigrum. . 38, Entomostracon. „ . B. 72, Enumeratio plantarum Zeee
landiae auctore R, B, van
Bosca, » «
mem melanurus. — ,
ea Equisetum arvense, … 55, em limosum. … « « 5e — palustre, … « « 55 Emys europaea, « B, 46. Eranthis hiemalis, „ «238.
Erigeron acris, „ . « 2%
BLADWIJZER
Erigeron canadensis. . 25, Eriophoron angustifolium. 48. _—— latifolium, « « « 208. Erodium cicutarium, « tú —— moschatum. « … He Eryngium campestre, « 21. meme MAritimum, „ « 2Ie
Erysimum cheiranthoides,
g. mmm PraCCOX. « « « 276. vem Barbarea. « « « 246. _— strictum. —. « « 246.
Erythraea centaurium, 29. == pulchella. « « « 29. Wrcera. ze ve 1 adel ron Eunice Gallica. To7. =—— Harassii, « « 107. == Siciliensis. . «,, 107, Eupatorium cannabinum.
al, 250,
Euphorbia epithymoides, 23le mmm CXIJUA « « « » 39. == helioscopia, . « 39. == Lathyris. ‚ . « 39 =— paralias. _°. « 32, — peplus. « . « … 32, Euphrasia odontites, „ 32. —= officinalis, „ « . 32,
=_— officinalis G, flor, albis.
32, Euphrosyne foliosa, „ 32. Euryale mediterranea. B. 103. Eurylepta. « « . « » 105.
Fagus sylvatica, . . . 39. Festuca arundinacea, « 52. == B, villosa. « . . 52,
Festuca bromoides. . 21% —-— heterophylla. . . 5r. —— ovina y, maritima. Sr —= rubra. « … « « 2e == rubra &. villosa « 2the Festucaceae, « « « « Ste Ficus Benjamina, „ «356. == Saussureana, «B. 131. Filices horti Berolinensis. B. 122,
Fissidens adiantoides. , 263e —— bryoides. „ « . 263. _— taxifolius, „ « «263. Flora Leidensis, (F. Dozr, Bijdrage totde). . . 260. Flustra lanceolata. . « 164» Fonteinkrnid. „’. « 265, Fontinalis antipyretica. 265, Fossile Affen. (A. Wacner, über). . « . B. 42 Fragaria indica, „ « ho2. —_ VESCA: « « e « 28. Fragraea. « . « … « 38ú» Frankenia, . . . « « 268. Fraxinus excelsior, « 29. Fumaria cava, « … «2/8, Funaria hygrometrica. 265, Fungia polymorpha. . 137»
Gaffelsteng , slanke. . 23r. Galanthus nivalis, « « áge Galeopithecus. „ …. . 338. Galeopsis canescecns. . 238.
—=— Tetrahit. . « « 33. Galium Anglicum, . „ 2tú. == Aparine. ‚ « « 2h, == Aparine Vaillantii. 24 == mollugo. . . » 24 == palustre, « … « 2.
BL A.D W Galium tricorne, « … 2% e= vErUINs « e « … 2.
Gallus gallinaceus. « „ 297: Ganserik , voorjaars. « 237. Ganzevoet, gestippelde, 221 — heesterachtige. «221. mmm stinkende, « « « 221: Gaultheria. « « «370: Gédé, . . « «« « 349 Genadekruid , gewoon. 207. Geranium columbinum, 246»
— dissectum, …. « « 13° — molle. Bme F elis 9. — phaeum, . 19 — pratense, . … « « 13. = Robertianum. « « 13. Geum rivale, „ „18, 236. me urbanum. ee e … 17 Gabbonbs é jor odin. 3L7s Glandula pituitaria, B. 66. Glaux maritima, « 34. Glechoma hederaceum. 33, —_ hederaceum majus. 33, Glycera Rouxii., B. 106. Glyceria distans. « Sr. —— fluitans, ws 51, —— maritima. « … « St —- spectabilis. « « « St Gnaphalium dioicum, „ 25. — Íuteovalbum, . « 25: —— uliginosum. « « « 25, Gorgonia anceps. . 133. Gorgonocephalus _verruco- ee ares tl Ip Grimmia pulvinata. „263, Gryllus hieroglyphicus, 88. Gymnostomum _ Heimii. 262, me pyrilorme, _« « «262,
JJ ZE R
Gymuostomum truncatum, 262,
Gypsophila muralis. „ 230
Halirvaus pedunculatus, 36° Pertulacoides. « 36 Hapale Midas. . « 313 Haplodactylos mediterranea,
B. 103, Havikskruid. . . « « 251, Hedera Helix. « « « 23. Helleborus viridis: « « 218. Heleocharis palustris, . 47. — palustris minor. « Á7- — uniglumise … « » Á7 Helmbloem. « « « « gs Helminthia Echioides. . 28,
Hennepnetel, . . « « 239 Hertshoois « « « 237==23ge Hesíone pantherina, B. 106 Hieracium auricula. „ 29 — paludosum. . 250. — pilosella. et $011AGe — umbellatum, « « 29. Hierochloa odorata. « 4gs Hippophaë Rhamnoides, 38, Hippuris vulgaris, „ « 20, Hirnanhang und denT richter,
(3. van pen Hoeven, Verslag
van J, Eserr, über den).
B. 66. Holcus bulbosus. . ‚212, == lanatus, 2e es » 50e mi mollis. ,e „a vers» 00p Holothuria regalis. B. 103. — Catanensis, … «‚) 103 — mammata, … «s 103, — regalis. hiteatsis. 04e — Sanctori. « « « 103 — tubulosa, eem 10%
B LAD WIJZE R.
PHomme Américain, par A.
D’Oasicsr. . « « B. 115. Hordeum maritimum.. 5á. —— murinum, … … … Sh — nodosum, « » « òúe — vulgare. « « « « 5à Hinslook «eve e 20de
Nals oee vre tre 217e Humulus Lupulus, , . 39e Hutchinsia petraea. „ 10. Huttentut, « « « … « 243. Hydrocotyleae, . „ . . 21. Hylobates, . « . „B. 43.
Leuciscus, , . «382. Hyoscerideae, . „ . . 29, Hypericineae, . . . … 13, Hypericum dubium. „ 236, —_— montanum,. . … « 236,
238. 236,
13. 266. 267. 266, 266. 266, 267,
—— pulchrum. . . . —— Qquadrangulare. „ —— tetrapterum. „ . Hypnum abietinum. … mm aduncume « « « == albibans.. « « « —— confertum, « « « —= chrysophyllum. … —— Cupressiforme. _« —— cuspidatum. „ «267. —- denticulatum. „ . 265, — filicinume « « ‚267 e= fluitans. « e « « 267, —_— longirostrum, « « 266. mm lutescens. … … … 266, —— megalopolitanum. 266. — molluscum, « « « 267. —— murale. … … « « 266, —— myosuroides, „ » 266, —= MyUrUs. « … « « 266, —— piliferum. . „ « 266,
Hypaum populeum.
—=— praelongum. — purum. « « == riparium, —— rugosum, _… « —— rutabulum. „ Schreberi. « … serpens. « … « silesiacum. … » splendens, « « squarrosum, . stellatum. … … sylvaticum. . « tamariscinum. «
triquetrum,. » « uudulatnam. . «
velutinum. «… » Hypochaerideae. . Hypochaeris radicata.
lie balec Fl loopt Ae
Iberis amara, . « « Ichneumonides. . « Ilex Aquifolium, « Inula Helenium. « Iris pseudacorus. Isatis tinctoria. « « Isopoda, « … « Ixia carmosina. « «
‚mm lutea, « … « «
Jambosa lineata. … Jasione montana. . Jati-boom. . « … «
.
.
.
afz. 1ITe 216, 25. hb able 72e 173. 164.
372. 29. 384.
Juglans regia, . « « « 39e
Juncaceae, . « Juncus acutiflorus. « — Bottnicus. « « « _ bufonius. « « «
. bri, bb.
{6e Á7e 47.
— Capitatus: « « « « 226.
B LAD WIJZE Ri
Juncus compressus. _- 46. — compressus elongatus. 47. =— compressus scapigerus. á7. == conglomeratus, « » 45.
_— me B. effusus. . 45, =— diffusus. « «22; 225. mm fusco-ater. « « … 22.
=— glaucus, « … « « … úô. =— lamprocarpos. …. « 46. m_ maritimus. « … « « ú5. == obtusiflorus. . …. … 46. == HENUIS. „ «© « « « 226. Jungermannia. « « «268, — bidentata. „ « . 268. —— complanata. « «» 268. —— dilatata. „ . … . 268. —= epiphylla. « » « 268. —— furcata. » … « « 268, —— heterophylla. „ . 268. —- multifida. …. „ . 268. =— quinquedentata. „ 268, —— sphagnie « » « » 268.
Kamille, verw. « . « 253. Kantzuilvrucht , bastaard.
219 Kers, gewone, … « » 243 Klaver , gestreepte. . 249 Klaverzuring, gele. . 233. —— gehoornde, « „ . 233. Klokje , getropt. … «219. Knautia arvensis, « « 2í.
Kunopbies , zamergedrukte, 209»
Kochia hirsuta. . « « 35. Koekkoeksbloem , gekroone de. . ,„.….…« « « 235 Kortsteel, gevinde, … 215,
Krawang. . . … 4 « 35he Kruiskruid, eirondbladig. 25te
Eabiatae. „istie Me Lactuca saligna,, . « == scariola, _. « « Lamium album. . . . == amplexicaule, „ == IDCISUM, © . . —— purpureum. Lappa major. « » » — tomentosa. … … « Lapsana communis. « Lapsaneae, « « «. » Tarus, tn Be Lathyrus Nissolia. . , == pratensis, « « » == tuberosus, « … . Latiseptae. . . … … . Lemma arrhiza. « … » == gibba, …. « « «
32. 28, 250, 33e 33. 33, 33. 27. 27. 27. at. 75. 248. 17e 17. ge 25he 43. — Minor. « … … « 43 —_ trisulca. „ « « «-ú3. Lemur... …s ve Se « 340. =— — albifrons. „310, Site mmm Catta. « « « « « 338, mmm Macaco. « « 310 == Mongoz, 268, 310, 3tr. . Jit. … 281. . « Jor, … 338. Leptocephalus. . «B. 77. Leptoplana pellucida. „ 105. Leontodon autumnalis. 27, Lepidium campestre. … zo. — ruderale. ‚ … « — sativum, «
a*
mm rufus, « « _— tardigradus. … mm tarsiuse. « mmm VOlans. « … «
B Ls Ax Do WIJ Zo Er Ri
She 265. 265, 265, 265. == trichomanoides, « 265. Leucodon sciuroides, « 263. Levensduurzaamheid in de planten, door Péris. B, Taú.
. Jhr. . 33e Lrezic’s. organische Chemie, B. 49,
Ligusticum Levisticum, 222. Ligustrum vulgare. „ ag. Limax lanceolatus. B. 74 , 76, Limulus, (J. van per Hoe- VEN ‚ over de soorten van)
Lepturus incurvatus, « Leskia complanata. _ « == paludosa, « « « == polyautha. « « « mem SETICEI, «se
Lichanotus. …. … « mmm Indri. « «
273. ee americanus. … « 273 mm australis, « « 275. = heterodactylus. « 276 men Latreillii.. « ::,-275e == longispina, « « « 276» mmm Macleaii, « 273, 275« =—_— moluccanus. … « 27ú: == polyphemus. . « 275, —_— rotundicauda, « . 274 emme Sowerbii. « « «273: == tridentatus. „ « 27% Linaria cymbalaria. … 3r, ene „Elatine,. . „outer «-3Ee emee MINOK. aoe ee dte
—— spuria. « « «òf, 240.
—— vulgaris. . « « « 3e Linum catarcticum, „ … 12, — usitatissimum, « … 12,
Liosoma, … « « .B. 104.
Liquidambar Altingiana, kog- Listera ovata. . « « … &he Lithodendron caespitosume
136. mm dichotomum, … « 1974 == plicatum, « « « 1970
5e 5e, —— perepne cristatum. 5e — perenne tenue. « Súe Loncheres, …… «B. ú4úe Lonicera Diervilla. 218 , 219 Loris ceylonicus. 343, 346. — gracilis. , « … … « 343 — paresseux. « « « Lotus corniculatus, … — corniculatus £, hirsutus: — py, tenuifolius. 16: Lumbriconereis Nardonis. B. 106, =—— quadricristata. B 106, == uuicornis, … « B. 106. Luzula campestris. . ‚ ú7. Lycium barbarum. . « 3r. Lychuis coronaria. „ … 234 . 23ú. —— flos cuculi. « ‚ « IIs 4 EE. ga 39 33. 3e She 20.
Lolium arvense. «… … « mn perenne. eV etg
_—
mm diurna,. « … «
== Githago. « « == vespertina, _… « Lycopodium, « ‚ … … Lycopsis arvensis, … , Lycopus europaeus. _… Lysimachia nummularia, —— vulgaris. Lythrum salicaria, « «
Macrobiotus, … . Makis. ette 4e
BEADWIJZ ER
Malabar — Tjiparai. « « . . 367. Malacca-struiken. … . 364. Malcolmia maritima, . g. Malva rotundifolia. . . 13. == aylvestrid tss 130 Mandalawaugie. . . . árr. Manglayane. . « . «ár. Manon stellatum. „ . 133. Marchantia polymorpha. 258, Marrhubium vulgare. . 33. Matricaria-Chamomilla. 26, Meandrina tenella, . . 139. Meckelia annulata. B. ro5. Medicago lupulina, . . 15. maculata. „ 15, 250. == mioima. … … 18, 248, Medusa palliata, „ B, 1o2. Melampyram arvense. 32, Melastoma. … » « « 369. == asperum. ‚ « «392 Melica ciliata. … . . 5t, ‚ Melilotus vulgaris. _« 269. Melolontha vulgaris. … 83.
39.
Memecylon, . . . .3j0. Mentha arvensis. „ . 33. e= sylvestris. … . » 32,
Menyanthes trifoliata. „ 29, Mescurialis annua. „ . 39. Mertensia. . « « … » 392. Mesopithecus pentelicus. B, . 43. Mespilus germanica. . 19. Meren. (Herinneringen aan) B,8;
Mikroscopische Forschungen im Gebiete der menschl.
Phiysiol, B. 48.
Millingtonia Roxb, . „ 355. sambucina. « 365. Monas Dunalií. „ „B. úr. Monddeelen van vliesvleu-
gelige insekten, door A.
Baants. ot, eee GI Monotropa hypopitys. 230. Montia minor. 2tú. — rivularis. « « .2túe
Maus botryoides, . . . ú5-
— citellus, ,„ . . « « 298. — dimidiatus. ‚ ‚B. 43. — hispidus, … . . 63. — megalotus. « « «» 43 =erussatuss wets 265, Myagrum dentatum. . 22. Myosotis caespitosa. . 29. —= hispida. „ . « « 29 —= intermedia, . . … 29 sertatriekas. BENEN TS
Myosurus minimus. „ 6, Myoxus. … « … «B. 43. glen % te ee 9 Ge —- miteila. « «,, 43. Myrica javanica Br. „370. Myriophyllum alterniflorum.
258. =—— spicatum. . . . 20 Myrmecophaga. . . « 295. Myrrhis odorata. … «222, Naaldaar, gele. . , « 213. Nagelkruid. „ . « « 237. Najadeae. . « ‚ … . h2
Narcissus odorus, „ . 2238 Nasturtium Amphibium, 8, — officinale. … « … 8. — palustre, , « « « 8
BL AD WIJZ E BR,
8. . Jt.
Nasturtium sylvestre. . Nauclea lanceolata, Neckera heteromalla. « 265. —— pumila, « . 265e Nederlandsche Flora, (H. C,
van Harn, Bijdragen tot
de). «7e 203: Nelomys. … . « «B. ú4ú. Nelumbium speciosum, 350, Nepeteae. « … « « … 33. Nephthys Hombergii, B, 106. . B, ro6.
—— Neapolitana,
Nereis Gostae, „ « 106, —= cultrifera. « «5, 106. —- Dumerilii, …« «,, 106, —= imbecillis. „ . 106, —— pulsatoria, . «,, 106, —— splendida, . « ro6. Nieswortel. « . ., 239.
Nuphar luteum, . . „ 7. Nycticebus Javanicus. 272,
280; 345, 346. . 283. Nympbaea alba. . « « 7,
mm MAjOr, « «
Oedinerus. „ … «96, 120. Oenanthe fistulosa. „ 21. —— peucedanifolia. „ 220, =—— pimpinelloides, . 220, Oenothera biennis. „ rg,
Ojevaarsbek. . . « . 247- Onobrychis sativa. . . 16. Ononis repens. … « Kos =—— spinosa B, flor. coeru- lescentibus. . „ . « rú. Onopordon Acanthium. 27. Ontstaan der bewerktuigde wezens op den aardbol, (J. vo po. Hoeven, nog een
woord aangaande Kuronca’s gevoelen over het). B. 72, Onuphis tubicola. ,, 106» Ophioglossum vulgatum. 54, Ophiura cordifolia. . „, 102, —— Ferussaccii. « « ‚) 102. == fragilis, … … «3 102 —== lacertosa, « „5 102 —— moniliformis _.„, to2 —— pentagona. « … „j — rosularia, … =—— scutellum, . ,,, 102 Opbrys muscifera, . … Orbitabitis macropora. Orchideae, . . « . … bfe Orchis angustifolia, „252, —— latifolia 4, angustifolia 252 ble úbe bh. 33e bte ble
eze MOTO, «ee —_ Jatifoliae … « « —=— — pallidiflora, „ Origanum vulgate, . « Ornithogalum nutans. » == umbellatum, « … Orobanche coerulea, . 240, == Galii, … « 32. == caryophyllacea, … 32, . «240, 243. Orthostomum rubrocinctum,
—— minor.
B, 105. Orthotrichum affine, … 264. —— tenellum, … . « 264e — Crispum. _… … « 264, —== diaphanum, … „264 —=— pulchellum. . , 266, == striatum. … « . 26úe Otolicnus. « . « « + 339 Orang outan. …. « ‚317 Oxalis corniculata, «. „ 233,
BL AD WIJZE R,
Oxalis stricta. « . 14, 232,
Pandanus. . « « » . 376. Panorpa communis, « 83, Papaver Argemone, «7. =—— officinale, . . . 7 mem Rhoeas, «… . « … 7. mm sOmniferum, « . 7. Paraglossae. . . . « 116. Parietaria diffusa, . „ 39. Paris quadrifolia. „ . 228, Parnassia palustris. . …« ro, Pastinaca Anethum.
… 222. == Sativa. « « « « 21° Pedatties. . . « . . 363.
Perodicticus. . & . « 342. Petasites officinalis. …. 25, Petromizon, „ B. 77, 65. Phascum bryoides, « . 262, — Curvisetum, « « 262, mem Cuspidatum, « «262. mm piliferum. … « « 262. Phaëton aethereus, B, 45. =—— flavirostris. …« 45. — phoeniceus. « „ 65. Phaseolus nanus. …. 17. Phleum arenarium. . 4g. — pratense, „ 3g. Phoeniculus varius. B, 104. Phragmites communis. 5o, _ Phyllodoce clavigera, B, 106. —_ Geoffroyi, « » 106° —— Rathkii, . . „„ to6, Phyllophorus urna. ‚ „ 103. Phyllopoda. . . ., Ar. Pimpinella magva, . . 4. Pisum arvense, « ‚ . 17. 17, « B. 105,
mm Sativum. « Planaria Brochi,
Planaria tremellaris, B, 105. == tuberculata. « „ 105. Plantago coronopus. « 35. == lanceolata. „ « « 35e 36. em maritima. « « e 3de Plectranthus. « « « . 37% Pleione. carunculata, B. 107.
== MAjOr. es ee
Poa annua. « « « « SI = bulbosa, « « « « 212% =— cOMPressa. « « « Ss
— pratensis 4, latifolia, 5r. — pratensis 2, augustifolias "Dre
=— pratensis y, variegata, 5r. Podocarpus. « « « « 369. === imbricatus. _« « 371. — nereifolius. ‚ « 371. Polia delineata, . . B. 105. Polygonum Amphibium a, natans. … « … « « 38. —— Ampbibium 4, terres= Urbe or hel betr 38, 38. 38. 38.
== aviculare. …. « « == convolvulus. . « —— Fagogyrum. …. « —_— Lapathifolium, , mm Persicarias « « « 38. == Tataricum, « 38, Polistes. 7, 77e =— Crabro, « « « « 96. == holsatica, « « 96. — vulgaris. « « « 96. Polycnemum arvense, 206, Polygala vulgaris. « « ro, Polynoë elegans. . B. rog, mm Exlenuata, …« « 107, mem fasciculata. . « 5, 109, 107%
mmm maculosa, « «sj
BLADWIJZER
Polynoë plumosa, „B. 107. Polyosma ilicifolitum. « 371. Polypenstokken in den hondsrug te Groningen, beschreven door Dr, Das- BEND oe ocen drere ole Polypodium dipteris. . 370, mm vulcanicum, « 392, mm vulgare. « « . « 5ú. Polypogon Monspeliensis,
269. Polyporus Chamaeleon, B.
104. Polytrichum commune, 264, mm juniperinum. « « 264. mm piliferum, …. « « 266. mm pumilum, « « « 264, Pomaceae. « « « « « 19 Pontobdella lubrica. B. 105, —— muricata. « «9 105 mm verrucata. « «9, 109, Populus alba, . « « 40, == monilifera. « « « Áo. == nigra. … « « « « ú0. == pyramidalis. „ « 40.
== tremula. « « « úo. Potamogeton acatifolium. 218 h2.
. 216,
== CriSpUS. «ee —— heterophyllum.
_ natans. … « « « Áte pm pectinatus, alleeen Ale —— praelougum. „ «216. == rufescens, « . ‚216, Potentilla anserina, « 18 me argentea. « « « 18, == nemoralis, , « . 18. —— reptans, « « « « 18, == Tormentilla. ‚ 18. Poucan. « « « « « 280.
Preissia commutata, „ 268. Primula acaulis. . . . 34. Prismatocarpus hybridus. 218. —— speculum, « … « 29 Procris hirsuta, „ « . 388. =—— paludosa. „ « . 3838. Rrosimii, vent st 588 Proteus anguineus. . . 271e Protractores pharyngis. 83. Prunus avium, . 17e . 17, 17. 17. . 19. Pulicaria dysenterica. „ 25, Pulmonaria officinalis. 2g, Puspa. « … . « « «39e Prijsvraag (Zoölogische) van het Instituut. . „B. 135. Pyrola rotundifolia, . ag. Pyrus communis. „ „ 19. === malus. … «erde Python bivittatus, «B. 68, — tigris. 68,
=—— Cerasus. == domestica, „ == insitilia, « …
== Padus. «
pet
Quercus costa. . . 384. =—— depressa. « « «3gr. —— moluccana. . « … 384. == pruinosa. « « . 384,
Radja mala, — mandala, « « . — Rakutake . . « Ranunculus, . .
e 30e « 353. . bir. « 370 === aCris. „ « « « « 6. == aquatilis a, peltatus. 6. —_— aquatilis 4, truncatus. 6, mame aquatilis p tripartitus, 6
B L
Ranunculus aquatilis d, pan- RDE; scare ade e= ‘aqualilis e‚, succulentus. 6.
== arVEDSIS. … « « … 6, Ee AUrICOMUSs, _… « «6 — bulbosus. s artec Gl BEAP icartan smulet vele „be — flammula, ad rslieta bb — lanuginosus, « « h02, — pbilonotiss _‚ « … 6
em FEPEDS, _« « « « 6, —_ = prostratus, „ … 6: =— sceleratus. … « … 6,
Rasamala. . « . « « 40g Rasi Tjirassea, . « . 364, Raygras, ee …-255.
Rendang-gebergte, . Retepora antiqua. « « 133. mm cyathiformis. « 134. Rhamnus catarctica. ‚ 14, Rhinanthaceae, . « … 32e Rhinanthus crista galli B.
pubens.. . „ « « «240. mn MajOre « … « « 32. Ribes grossularia, … . ar, pe == glanduloso-setaceura, . at. mmm Î, pubescens. „ 21.
== Uva Crispa, « « « 24 Riccia canaliculata, . « 267. = crystallina. , _ « . 265. mm fluitans. « « « « 267,
mm glauca, . £ « … 267 Rietgras, gescheiden. „ mmm TOlrond, . . . e—.slankarig. « « mm twweebindsclig. mnd verwijderd, is ©
255, 257. 257. 257. 257
. 35E.
AD WIJZE B
Rietgras , wolzadig. … 2574 Rosa canina a, vulgaris, 18. — canina 8. dumetorum, 18.
— canina p, collina. « 18. =— Cinnamomea. . « « 236, == rubiginosa, … « « 18 — tomentosa, „ ‚ « 18 Rotang Korrot, „ . . 368, Röutböllia iucurvata. « 54e Rubia tinctorum, « … 23. Rubus... » eral 870. =— CAESlUS, „ … « « « 18. == discolor, „ 236, 237. — fruticosus, « … « « 18, == Idaeus, «vs « « « 18, Rumex acetosa. „ . „ 38. — acetosella, ‚ « « « 38, == aquaticus. « « » » 226, == conglomeratus, « « 38 == CrispUS. _ « « « « 38
— bydrolapathum, . « 38, 37e . 226, 228,
— marilimus. _« « « — Maximus. «
— obtusifolius, „ . « 38. == palustris. « « « « 37. =— pratensis, „ . . … 38. — sanguineus „ « « 38, Ruppia maritima, „ … 42 — rostellata, es aderlijke Rupsklaver. „ „ . « ag
Sabella gracilis. „ „B, rob, — latisetosa, « « « 106: == unispira, … « « 106, Sagina apetala. „ . « rr me procumbens, „ « « te Sagittaria sagittifolia. . 258, Salamandra, . « « «274. 3
B LAD WIJZ E B
35. 35. ko, ho. ho. ho.
Salicornia herbacea. » == procumbens. … « Salix alba, „ . « . — aurita, … . … se =— amygdalina. „ « . = Babylonica, « - « _—_— capraea, . … . _ CINErea, « « « « == fragilis, « . « - « — monandra, « « … « — viminalis. „ … » . == angustifolia, « . « 40. Salpa cordiformis. EN Salperne. (J. var ver Hor- ven, Verslag van D. F, Escnnrcar , Anatomiskphyss Undersögelse over) B, 93.
Salsola Kali, . . . « 35 Sambucus nigra. « . 365. Samolus valerandi, . « 34. Sanicula montana, « « 370» Saponaria vulgaris, . … Ir. Sarcinula costata. … . zhú. mm OFgARUMG « « « Elbe Saurauja rosea, « … « 384: Saxifraga tridactylites, „ 21. Scabiosa Columbaria, . 24» Scandix pecten. „ « . 23. Scheuchzeria palustris. 228. Schildkröten (J. van per Hor= ven , Verslag van J. Mür- LER, über die Lymphher- zen der) B, 46 Schima Noronhae, „ . 370. Scilla bifolia. . . 45, 224, Scirpus Baeothryon: „ 208. mmm COMPrESSUS, « « Á8. mm marilimus, « « « ú8
ho. 39. ko. ho.
hoe
Scirpus multicaulis, ‚2084
—— Tabernaemontani, 47e Scleranthus annuus, « 204 Schoberia fruticosa. … 35. mm maritima. … « 35
Schoenus compressus. » 208, — nigricans. « . « á7 Scutellaria galericulata. 33e Secale cereale. . + « 53. Sedum reflexum, „ « 232. _ rupestre, « . « « 232. =— sexangulare, « . „ 232,
— Telephium, . „ . ar. Semnopithecus. « B, 43% —_— Entellus, . « 297, mmm MAUCUS, « « « « 382*
Sempervivum coronopus.
Io == tectorum,. « « « 2I. Senecio Erucifolius, …. 26. — Fuchsii. ,„ « « « 250. —_— Jacobaea, . « « 26e mmm VISCOSUS, « « « 26. == vulgaris, « « « 264 Setaria glauca. « . « 212 _ verticillata, « .. 66 == viridis, : « … « « áô.
Serratula tinctoria. „ « 25%. Sherardia arvensis. „ 23 Sigalion herminiae. B. rog. — Mathildae, … ., 107% Silene gallica. « . » 232 == noctiflora, « « » « 232 Simia Cynocephalus, . 297, =— Entellus. „ « « « 3rúd Sinapis arvensis. « « % — arvensis B. orientalis, _ g, Siphonostómon papillosum,
B. 1064
BLAD WIJZ E RR,
Sipunculus nudus. B. roú: Sisymbrium Alliaria. « g. officinale. . . . 9 mmm murale. … „ … « íe =—— Sophia. . « « « 9e mm Thalianum. « « 9 Solanum dulcamara, « 3r. — Guineënse, „ « «218. — nigrum. « … « « 3e — tuberosum. « „ «176, Sonchus oleraceus arvensis, 28.
— =— g integrifolius 28, _ me B, runcinatus. „ 28. _ me (y, lacerus,. « … 28, Sorbus aucuparia. « . 19. Spargauium ramosum. 43 simplex. . … « « 63. — scoparium, … « « 1ú, Sparus erytbrinus. B. roú, Spatangus atropos. , to3. == Carinatus, … « « 103, … flavescens. , . . 103. Spergula arvensis, « . tr. — nodosa. « « « . « It Spiraea Ulmaria, .. 17. Sphaeria alutacea. . « 385, =— Coccinea, „ « … . 388. =— hypoxylon. „ . «388, Sphaguum acutifolium. 262, — cymbifolium, . « . 262, m S(UAFFOSUM, « « » 262, Sphex viatica. . „ . 120, Spicilegia ornithologica no- va, auct. Branpr. B, 44. Spirula nautiloides. ,, ro6. Sporadipus glaber, ,, 103. e impatiens, « . ., 103.
Sporadipns stellatus. B. to3e
— maculatus, « ‚ 103 Stachys palustris. . « 33. Statice Limonium. « « 34e Stenops gracilis, . „ « 285.
Stenops javanicus. . « 345. Stenops Kukang. (Verh, van J. L. C, Scurorpen vaN
per Kork, over). . 277: — polto. « « « « « 33ge — tardigradus. …. . « 279: Sterna. « … … « «Bs 45.
Sternaspis thalassemoides. B, 106,
Stichopus cinerascens. B, 103. Strobilanthes. . « . . 382, Stromatopora. … … - 130, == concentrica, „ «133. Stylochus folium. „ B. ro5. Subularia aquatica, „242, Succisa pratensis, „ …. 24. Sukamandrie. « « . . 351 Sus pecari, « « « . 297
Tachypleus. « « « » Tanacetum vulgare. „ 26, Taraxacum officinale. « 28, —— officinale 3. arcuatum,
274.
28. Tarsius. …. . .3og, 3ir. Tarwgras. . « . . . 415.
Taskers , stengomvattende,
245. Tectonia grandis. „ . 36ú. Teesdalia nudicaulis. . Telyphonum. „ .
10, e « 276, . B. 106. Lob,
Jhe
Terebella cirrata. — multisetosa, ‘feucrium
» 9 scorodonia,
3 *
B LAD WIJZE BR
Thalictrum elatum. … 5e — flavum. « «eee Je _— Mmajus. « « « … « 238. =— minus & dumosum,. 5.
Thibaudia rosea. … « 370: Thlaspi arvense, _, 10, == perfoliatum. « « … 26ú
Tbrincia hirta, … « « =— hispida, « .e « 27 Thym, veld-. « . » 2ún. Thymus angustifolius. ‚ 240. — serpyllum, Thysanozoön Diesingi, B,
27.
. «20,
105, Tilia grandifolia, . « 13. — parvifolia-. „ . « 13.
Filoes ten ere Pjitmajor „WE 35: Tjanjor, „ «… « « dhg, 361. Fjisitu. „se «356 Tjitaroem. « « 352, 359. Tjiparai. « « « . 364 Tjisokkan. … « „ « « 351.
Torilis Anthriscus, . . ar. == Helvetica, « … 222, 223. me NOTOBAS Ps se et Bd PorkruiaEn eeen er SET
Tragopogon porrifolius. 28. — pratensis. „ « … « 28. Tragos sphaeroides, Trichostomum canescens,
263. « 263. 53. 16, 16. 16, 16,
— ericoides, … ‚ „ Trifolium acutum. „ . mm AIVEDSE, v «se e— fragiferum. … … « — pratense flor, albis,
‚e= procumbens «» majus,
e 133
16, 53e Da,
Trifolium repens. « . — == & tubulatum, — e= Ô, aristatum,
me == y.obtusum. „ 53, — —=— d, glaucum, « 53, — striatum, « . « « 248. Triglochin maritimum, ár,
— palustre. … … « « ár Triticum aestivum, „ 50e _ vulgare, betrek 0,
Tristoma papillosum, B, 10, 27e 167,
Mitanni. Ee Tulipa clusiana, . « ,
== oculus solis. „ ‚ „ 165, — suaveoleus, ‚ « « úú — sylvestris. „ « « « hl,
Turbinolia complanata, 133,
— elliptica,. . « ‚ „138, =— sulcata, . « « ‚ « 138, Tussilago farfara. „ . 25, Typha angustifolia, . 43, — latifolia, …« « « « ú3, Typhaceae, « « … … úd
Uitstapje naar de bosschen van de gebergten Mala-
bar ‚Wayang en Tiloe, op Java, door F‚ Juacuvun, 349,
Ulex Europaeus, ‚ ‚ 1úe Ulmus campestris, „ .« 3g, == maior. % nrden dor = suberosa, ‚ « « « Jg Umbelliferae, . « « … 21, Urtica dioica, ‚ . 39, — Dodartii. ‚ , . «258, =— UFEDS, « … «258, Urticeae, , overe Ap
B IA DWI ZeER.
Urticularia flexuosa, «350.
Valeriana officinalis. « 24 Valeriana olitoria. « …« 24. Vederkruid, . „‚. « 259 Verbascum cuspidatum, 220.
— Thapsus. . „ « 3t Verbena officinalis. « 34. Vernonia. . „ » « » 370.
Veronica Anagallis var, la-
AO nde es == agrestis. … » „ 32, == aIVEDSIS. » . … . 32.
— — nana, aile stekene =— — polyanthos. « 32, — — officmalis, … . 31
=— — polita. 32, 206, 207,
== — scutellata, „ . 206, =— — pubescens. « « 206, Vespa crabro, …. . . 73. Vespertilio murinus, „ 298.
Viburnum Opulus, „ 23. Vicia lathyroides. . « 17. e= sativa, … . . . 17 =— SEpium. . . . … 17, Vinca minor. „ . . . ag Viola canina. « « . . 20, — odorata. ‚ ‚ « 10, ee — , alba. . 10, mn Sylvestris, . « „, „ ro, tricolor «, vulgaris, ro, _— —— Î, arvensis, 10, _ — y. Syrtica, „ 10, Viverra civetta, „ . „ 297. NNSRAR > … 2055
Voet met zeven toonen , be-
schreven door Lorren, 153. Vossestaart. Vroegeling, .. «
‚ 310,
… 245,
Walstroo.(driehoornig). 217. Waterkers, (muur). . 245, Waterpeper. (driehelmige\,
229. me (kleine). „ „ 229, 231. Waterweegbree (y. lintbla-
IE) Binet genn els nn elen 22e Wayang. . ....3ág Weede. (verwers). « . 245. Weissia cirrhata. „ „ 262, =— Curvirostra, . . „253, — viridula, „ , . , 262, Wilg. (eenhelmige), . 25g. Winterbloem. „ . . 239. Wiringi-boom, « . . 356, Wolfsmelk, , . . . 235.
Wollegras.(breedbiadig), zog, Wondkruid, (zee). . . alg.
Zaagblad, (verwers). . 251, Zandkruid. (dunbladig), 233, Zanichellia palustris a, mae JOKare Reede Wee gebe —— — Â. repens. ha, eg. stipilata, . Zeekraal. (geleedde), . 205, Zeelint, (klein). „ . . 255, Zostera marina... . . IEN === =— angustifolia, , 42, her er er 13, 25he Zoötoraisch-physiologischen Institut der Universität Rose tock, (J, vas per Hoeven, Verslag van: Srannius Be- richt von dem), .B. roo, Zuring, getropte. „ . 226e 7 grootste, , . „ 227: meen Waler. ** 7 7 gag, Lwenkgras , ( dravikachtig J. 215,
—___—
DRUKFOUTEN.
p: 5 l 2, Exogenae Dicotyledoneae, lege Exogeneae sive Dicotyledoneae. 9 Ie ile media A, L. lege media L. marina Bat. lege A, marina Bat, » 15,9, Ih: B Bonnines, lege B Willdenowii Bonnicu. » 4e, inter lineam 4 et 5 inseratur : Syn. S, amygdalina L,, van Har 108g. S. concolor Koca. „176. reg. 5. groeit deze lees groeit gene „348. „ ri. regter achterpoot Lees linker achterpoot "340, > 3 Tru lees Tuor.
BLAD WIJZER,
Iste bl, kol,2, reg. 11. v. 4. staat boletiformus lees boleti- formis _» 55 '» _4-v.0. voeg bij: bl. 5o. 3de bl. kol.2, ,, 16. v-0, staat structa Zees stricta Gide bl, kol. 2. reg. 8. v-0. staat Callitrichimeae lees Calli- trichineae Sde bl, kol.r, reg. 1. v. b. staat Campanuea rapus culoides lees Campanula rapunculoides nm Ie 7 13e VeO, staat teretriuscula lees teretiuse cula 6de bl, kol, 2. onderste regel : Conyza squarrosa, 25. moet staan onder den vijfden regel op dc ade kolom. Á 2e » 13e ve b. staat liquiperda lees ligniperda 2 2,» Je V-Oe staat ologocarpa lees oligocarpa DE bl. kol, 1. reg. g.v.b. voeg bij: bl. 51.
BERIGT voor pex BINDER.
Pl. Vl en VII zijn verkeerd genommerd en Pl. VII (de afbeelding van het skelet van Stenops javanicus) moet voor Pl, VI worden geplaatst,
ZD
he 8 He & eee, Poser en 3 Shear
a APG bie Nast, Khmer Has Ae
a | E sr ir Ord zi Ten BOG EE B Na Wreed DOE
en OET Ee, "Ape ter, dei zee Bes Ke ad Grande vna ded A k ke 0e! Gi ORE Ver ke he
‘ eng 4
ORN dre
of 4 ek Hes gj
Nn À pas 5 0 we iris de Wu; it Keen ae awk, vals hompoi
Ae 3 Hen 4 0 0 be De MJ bene, ann (4 98 Ni 14 4 be Bie: dn ed
te Bn Bl ani (, en
et ee peur
E hd bes ag il r RE SE WE ADA 1 MIE DD elit He BRU etna, rt bij OP ie 8 Zo hi” à pe CR $ Le meen se kaden vraa DN AN ’ eh Si q Dr r Weird rg x his on one De if fe u 54 Pek rn 4 Tik, » PN à kh cp hi BER. ul 5 )
aA San SA GP
GAN
AAA ifs AAA wan aliteardeeend Ae, vhs Tad, AA aas AN Alana U sa RAN RAA: A N An
A
- ‘ 1 Nast ds if AA eN AA „An nj A Pach aA
Î
A AI IA
LAAR Hi AAA GEA AAA. AA rf AA N AAN
Pi ras,
MAN en ne
Ak PAAR AEEA CEN mi nd Ass VN AAN ha JA NieAand Hag Pan AAT AA aA LAAN AEN RN ANRA He NAAN ERAN A aoricAR LL AAA oet aat ONM
a nd EN man