eind 


ties 


vd 


RA 
Ee 


EEn 


KPT LEL El 
Pd 
kk 
. Wi 
x 
he 
bl 
. 
ie 
E 
. 


Oi 


8 


UITGEZOGTE 


VERHANDELINGEN 


uviT pe NrieuwsSTE WERKEN VAN DE 


den oe deed 
DER 
WETENSCHAPPEN 
I N EUR OP A 


EN VAN ANDERE 
GELEERDE MANNEN, 
Met naauwkeurige Afbeeldingen. 
AGTSTE DEEL, 


TE AMSTERDAM, 
Dee UT KE DY N 
MDCCLXIIL 


li) dark aaa tar 


. 
e 


7 


KORTE INHOUD 
VAN HET 
“AGTSTE DEEL 
DEEZER 


VERHAND ELINGEN. 


Brie van een menigte van Proefneemingen mec 
de Kamfer, op veelerley Dieren in 't werk 
_ gefteld, door den Heer Vincentia Mencum 

NI ° B Bladz, t 


De Hyena der Ouden, en derzelver Uitbeelding ver- 
beterd, . . . . 43 


Nieuwe Waarneemingen omtrent de Rlektriciteit van 
het Menfchelyke Lighaam, en de Dierlyke Zelf- 
Jtandigbeden, Zyde en Wol; door den Heer Schild- 
knaap Ros. SYmMER. . 7 : 67 


Waarneming omtrent bet broeijen en verbranden der 
Woilen Stotfen , voor dat zy zyn fchoon gemaakt. 
. . KJ . . .  - 95 


Een zonderling Middel vot Brandbluffching, als men 
geen: Water beeft. Ne . . Sg 


VUL Deer. ee On- 


“KORTESNINHOOUD. 


Onderzoek naar de Middelen om bet gebruik van Ys ve 
vervullen , wanneer betzelge ontbreekt 5 door den 
Heer Abt NOLLET. Dn 5 S d ple} | 


Woorbeeld van een zeer langduurige Onthouding van 
van Spyze, in een Vrouwsperfoon. . 123 


Verfcheide Middelén tegen de Kies- of Tandpyn, be- 
nevens eenige Waarneemingen omtrent bet gebruik en 
misbruik van de Tabak ;door den Heer Dr. R.F rip. 
OVvELGUUN. e e . $ 129 


Berigt wegens de natuur van de Amianthus of Pluim- 
Aluin, door den Heer T, NeaDuam. «142 


Het Engeifcb Oktant of Hadleys Spiegel-Kwadrant, 
door middel van een Artificieelen Horizon , tot een 
algemeen gebruik bekwaam gemaakt, door den Heer 
B. MARTIN, î } f 144 


_ Waarneemingen omtrent de Koude van deezen Winter 
te Parys, gedaan in ’t Kollegie van Navarre, door 
den Heer BRissoN. - . p 155 


Waárneemingen omtrent de Lugtsgefteidheid en de 
Ziekten te Amfterdam, in de Maanden January, 
February es Maart, des Paars 1763. ei vw d59 


Verdediging van den Heer Arn vaN HaArrER, 
tegen de Zwaarigheden van den Heer ANT. Du 
HAEN, omtrent bet Stelzel van de Aandoenlyk- 
heid en Gevoeligheid der Ligbaamsdeelen, … 165 


Onderzoek naar eenige Ziekten der Paarden , afban- 
gelyk van Wormen, mitsgaders de Middelen tot Gar 
neezing, door den Heer BOURGELAT. … . 196 


WPaar- 


KORTE INHOUD. 


' Waarntemingen omtrent eenige Proeven uit de Gezigt- 
se kunde „ door den Heer HERTOG VAN CHACL- 
__ NES, se B . . . 236 


ke 


“Berigt van eenige Byzonderbeden raakende een Oli 
phant, die eenige Jaan te Napels heeft geleefd. 


E ° si e k m 253 


Zonderlinge Uitwerkingen van den Waafem der Mie- 
ren, waargenomen door den Heer Roux. …. 262 


Nieuwe Manier, om de bereiding van Staal, die men 
Crocus Martis noemt , te maaken, dl «367 


Berigt aangaande dt Mynen van Steenzout, die "er 
by, Krakaw in Poolen zjn. he ih 


Zaakelyke Inhoud van twee Vertoogen, over bet regee- 
ren der Schepen in de Zeilagie „door den Heer Bouv- 
GUER, € ê ° . 285 


Berigt aangaande den Uitflag der Obfervatiën, om. 
zrent de Verfcbyning van Venusin de Zon. 317 


Waarneemingen omtrent de Lugtsgefteldheid en de 
Ziekten te Amíteldam , in de Maanden April, Mey 
en Juny, des Jaars 1763. pe é 317 


Aanmerkingen op de Verbandeling van Dr. SToRCx;, 
over de Rragten van de Cicuta if Dolle Kervel, tof 
Geneezing van de Kanker, door den Heer Dr. Jon N 
ANDREE,- $ ë : k 321 


Gelukkige Wegneeming of Extirpatie wan een ver- 
zwooren Kanker, met wild Wleefch en verbardin- 
VI. Deer. * 3 gen 


KORTE INHOUD. 


gen der Oxel- Klieren gepaard , door den Heer ze 
CAT, ° . . . „ 333 


Bedenkingen over de Blindheid van Tobias, derzelver 
Oorzaaken en Geneezings door den Heer Burcu.” 
Davip MAUCHART. , . 340 


De Das befkbreeven en afgebeeld, : Ô 367 


Praktikaal Samenftel der Mineraalen of Aard- en 
Bergftoffen, door den Heer Rup. Aug. Vocer. 

: , ê 8 S 387 
Befchryving van de Spaanfche Souda en derzelwer 
nuttigbeid, zo in de Genees- en Scheidkunde , als tot 
andete Gebruiken, door den Heer Dr. HeNrR. Wiur, 
ScHMmiDr, met Aanmerkingen van Dr. Kan. 
Lop. NENENHAHN. _ … « 5 495 


Verbandeling over de Kleur der Lugt, door den Heer 
Dr. JOANN. PETR. EVERHARD.- « 444 


Waarneemingen omtrent de Lugtsgefteldbeìd ende 
Ziekten te Amfteldam, in de Maanden July, Au- 
guitus en September, des Faars 1763. _… - 477 


Levensbefchryving van den wvermaarden CASsIN!, 
„Heer van Tbhury, enz. t jr é 481 


Berigt wegens cen leevende Pad, swelke men in Gotb- 
land ‚diep in Steen, gevonden heeft , en Bedenkin= 
en over de Beddingen van Steen en Aarde , die al. 
daar zyn , benevens den oorfprong van den Goth- 
Jandfíchen Steen ; door den Heer Dr. Jon AN Pint, 
RT . . 5 . E bies) 


Waar- 


KORTE INHOUD. 


‘ 


Waarneemingen omtrent de zekerheid van de krag: 
en werking der Geneesmiddelen in zekere byzonde- 
re Ziekten; door den Heer Dr. GortTwar» 
SCHUSTER. et . er nd s18 


Aanmerkingen over inwendig gebruik van Vergiftige 
‚Kruiden , wagr in wordt aangetoond „ dat zulks geen: 
„nieuwe Zaak zy, door den Heer Dr. Patuir. 54de 

De fcbadelyke Uitwerkingen van't Zaad van Bilfeme 


kruid, door den Heer Dr. PLANCHON.  … SST 


De kwaade Gevolgen van bet eeten der Befiën van ’t 
Kruid genaamd Belladona, in plaats van zwarte 
AalbefJen: door den Heer Dr. DE SainT Mar- 
TIN. e ì A GEN EPs e: el 555 


De gevaaarlykbeid van ’t inwendig gebruik der Cicuta 
of Dolle Kervel, ondervonden door. den Heer Dr. 


AGASSON. p p p 573 


Het misbruik van de Hechtingen der Wonden in de 
Heelkonft „aangewezen door den Heer Pinrac. Si 


Berigt van eene verandering van Kwikzilver in Goud, 
door den Heer JOANN. Pir. Burecraar. 


: “. . . « PR 595 


Een ongewoon Geval van eene Bloedfpuuwing , door 
den Heer Dr. Erasmus Darwin, . 6oo 


Waarneemingen omtrent de Lugtsgefteldheid en de 
Ziek- 


KORTE INHOUD. 


Ziekten te Amfteldam, è de Maanden Oktober, 
November en December, des Faars 1763. Gos 


De Plaaten zyn dus ingevoegd. 


Praar LI. tegenover ' « __Bladz, 43 


_—_ LI, à 

LI ilk . — 289 
—_— LIV. arie ee 367 
EE K HAS LV. ee Ed dd id ener 5 hier 4 


- 


BeB Ree et-T 


pirat a) VAN EEN, MENTOTE VAN 


PROEFNEE MINGEN 


ME T DE 


KAM EER 


Kel or VEELERLEY DIEREN. 


r 
IN % WERK GESTELD 
+ ls 


ide DEN. HEER 


VINCENTIO MENGHINL 
(Comment, Arad. Binon. Ten. UI EV. ‚Pp. 312 & 199.) 
A ergen 


Nder de Beleasabdiger heeft de kragt, 
welke de Kamfer boven andere Middelen - 

zou hebben tot Geneezing van de zwaarfte en an- 
„ders on pen dlszareftiektern ‚ federt langen tyd het 
Onderwerp uitgemaakt van Gefchillen, die nog 
niet genoegzaam zyn beflift. Veele Geneeshee- 
ren, zo wel van de oude als laatere tyden, zyn 
van re geweeft, dat de kragt van dit Ge- 
neesmiddel daar in beftaa dat door hetzelve het 
Bloed en alle Sappen verwarmd , ontbonden en 
in fterke beweeging gebragt worden. De Ou- 
den waren voor de al te heete Eigenfchappeh der 
VUL Dea. Pe OE Kam- 


jj 


& PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrER 


Kamfer zo bevreesd, dat zy die Drogery, naar 
Horrmans Berigt , maar zeer zelden , en in 
kleine veelheid voorfchreeven onder de Genees- 
middelen, Craro onderwond zig niet, dezel- 
ve, ook in de fterkfte Menfchen , tot boven de 
drie Greïnen te gebrúiken. Laatere Autheuren, 
en zelfs de geleerdite Mannen onder hun, gelyk 
BOERHAAVE, GEOFFROYs JUNCKER , Neu- 
MANN en anderen, fchryven de Kamfer , uit 
haar aart, een verwarmende kragt toe; aÎzo de- 
zelve ongemeen ligt brandt, een zeer fterke Kruis 
dige reuk heeft, en-een by uitftek fcherpe Smaak, 
beftaande uit zeer fyne en vlugge deelen. Onder 
anderen fchryft Danie Lupovici, een bee 
roemde Geneesheer en Chymift, in zyne Pharma- 
cie, dat de Kamfer een byfter heete Harft zy, 
welker gebruik zwaare Benaauwdheden, doode- 
lyke Verzwakkingen , fchadelyke Opftygingen ; 
fierke Hitte, ongeneeslyke Hoofdpynen en dik- 
wils doodelyke Vihoofdigheid naar zig fleept. Op 
gelyke wyze fchryft de beroemde Roeper, op 
meer dan eene plaats , dit aan de Geneesmidde= 
Ten, die uit Kamfer famengefteld zyn, toe; dat 
zy in Perfoonen, die zwak van Herfenem zyn, 
en welker Levensgeeften te dun zyn of te yl; 
voornaamelyk in Vrouwsperfoonen, als ook in 
de zodanigen, welker Bloed, te dun zynde, al 
te ligt opwelt, en die daar door met Slaaploos- 
heid, Dorft en fterke Hitte bevangen worden, 

fchadelyke uitwerkingen voortbrengen. 
An- 


OF VEELERLEY Dienen. « 3 


\ 


„Anderen daarentegen , die de Kamfer eene 

_ tegenfirydige werking toefchryven, dat, naame- 
yk, dezelve het Bloed en de Sappen verkoele, 
en derzelver opwelling en ontbinding verhinde- 
_ te; brengen ten bewyze daar van by, dat men, 
dezelve op ontftoken Lighaamsdeelen leggende, 
een Koude gewaar wordt, en dat , wanneer menze 
inwendig gebruikt, daar uit geen merkelyke Hitte, 
noch rafler Pols, noch fterke Dorft ontftaat , noch 
ook het Water ,’t gene men looft, daar door hooger 
van kleur worde. Van dit laatfte Gevoelen zyn 
voornaamelyk HorrMAN , ToNER, RiINNE- 
Rus in de Philo foph. Transaätën ,WerLHor en an- 
deren ; hoewel maar weinig in getal, te vergely- 
ken met de eerften. De beroemde HorrmanN 
fchryft in zyne Natuur-en Schey kundige Waar= 
neemingen, dat de Kamfer eene byzondere Pyn- 
ftillende en Slaapverwekkende kragt bezit, en in 
Krankzinnigheden en Stuiptrekkingen van heer- 
Iyke uitwerking zy; ja hy beweert zelfs, dat ; 
wanneer men een Once fterken Wyngeeft in- 
neemt, dezelve meer Hitte en opzetting naar ’c 
Hoofd, dan een Scrupel Kamfer, veroorzaake. 
Het is ook bekend, dat Rainnerus zig van de 
Kamfer in de Dolheid en andere geweldige be- 
_dwelmingen des Verftands bedient: ook hebben 
de Ganeestieeren in Îralie reeds een begin ge- 
maakt met deeze Methode na te volgen. Daar- 
om hebben ook de genen , die aan de Kamfer 
dergelyke Pynftillende en Verkoelende kragt toe- 
VIIL Deer, A 2 fchry- 


4 PROEFNEEMINGEN MET DE Kamfer 


fchryven, geen de minfte fchroom daar voor ; ir 
het voorfchryven van hunne Geneesmiddelen 4 
laatende ?er wel vier-en-twintig, agt-en-veertig, 
ja twee-en-zeventig Greinen te gelyk van innee- 
mens door hunne Patienten. 

Aangezien derhalve de grootfte Mannen , in 
hun Gevoelen omtrent de Kamter , elkander zeer 
tegenfpreeken (*) ; zo wiftik niet, hoe my in 

der- 

(*) [De beroemde Heer Profeflor CARTRAUSER vere 
klaart de oorzaak, waarom de Kamfer, als dezelve in fub- 
ftantie wordt ingenomen , doorgaans geene merkelyke 
vermeerdering van de“Warmte noch verfnelling van de 
Pols, maar veeleer eene kennelyke Verkoeling, zo wel in 
gezonde als zieke Lighaamen, verooizaakt, (in het Íl. 
Deer van zyne Fundamenta Materie Medice. Francofe 
Ánno 1750, p. 207,) op de volgende wyze. „ De zui. 
„ vere, en in de gcftalte van een droog Poeijer ingeno- 
»s mene Kamfer, wordt wel in de Maag van derzelver ei- 
„gen Vogt (Liquor Gaftricus \ niet ontbonden, alzo het- 
zelve al te Waterig is; doch niettemin wordt de Kam- 
‚, fer, wegens den zwakken Samenhang en buitengewoo: 
‚sne fyn- en vlugheid haarer deelen, door de zagte 
‚„ Warmte in Dampen verfpreid. Deeze Dampen trek- 
‚> ken langzaamerhand in de Melkvaatjes, doch. ten dee- 
len, en wel in de grootfte veelheid, worden zy door 
»s ontelbaare, die uit de terugvoerende Bloedvaten ont- 
‚s fpringen, opflurpende Vaatjes in het Bloed, en in de 
‚… overige in den Omloop begreepene Sappen gebragt; 
», Alwaar zy zig met dezelven, dewyl die grootendeels 
„‚ van eene Warerige gefteldheid zyn, niet naauwkeurig 
‚s vermengen kunnende, doordringen zy dezelven met eer 
» ongemeene fnelheid, in de gedaante van een zeer droo- 
„ gen Damp, en op eene wyze, die naar de werking der 
„ Blikfem-Stoffe gelykt : ‘alsdan prikkelen zy de Veer- 
»s kragtige, Zenuwagtige , Spier-Huidfe vafte deeler:, 

door 


mr 


OP VEELERLEY DIEREN. 5 


derzelver Voorfchryving tot een Geneesmiddel 
te gedraagen. Eindelyk viel my in, dat, hoe 
meer. Waarneemingen ik, zo wel omtrent de nut- 
tigheid die zy aan levendige Lighaamen toebren- 
gen als omtrent de nadeelen, welken zy ver- 
oorzaaken mogt, in werk kwam te ftellen , ‘en 
die men ‚na ’ overlyden, in de Lyken mogt ont- 
dekken; ik zo veel te zekerder zou zyn; aan- 

Saan 


‚„ door een aangebragte zagte branding als van Vuur, tot 
levendige Samentrekkingen : brengende tevens de Bloed: 
bolletjes en de deeltjes der overige Sappen, in een veel 
feller beweeging ; ontbinden het gene dik en taay is 
„in dezelven , en ftellen, doordien zy, op zulk eene 
wyze, de verftopping Her Haarbuisjes en der Huidgaat- 
„jes hebben weggenomen, de S Sappen in een volkómene 
Vryheid, om zig, onverhinderd „ her en derwaards 
te beweegen, bevorderende tevens ook eene fterkere 
„ Uitwaafeming van alle Lighaamsdeelen , waar door zy 
» Ínsgelyks wederom geloosd worden”. Van de nuttig- 
heid der Kamfer in de Dolheid en verfcheiderley ande- 
re Ziekten of Kwaalen, inzonderheid in heete Koortfen, 
vindt men onder anderen een Differtatie van Heuc u r- 
Rus, de igne per ignem extinguendo; die te Wittenberg, 
in den jaare 1712, is verdedigd, Eenigen hebbenze, met 
Kwik gemengd, tegen de Lues Venerea gebruikt. In ze- 

ere befmettelyke Ziekte te Upfal , in-den jaare 1743 
heeifchende, werdt zy door den Hof- Arts Rosen dien- 
fig bevonden. Eenigen pryzen ze tegen de Wormen in't 
Gedarmte der Kinderen: anderen, wederom, vergelyken 
haar werking by die van de Vlugge Zouten uit Dieren en 
den Geeft van Hertshoorn. Zo dat het gezegde van den 
ltaliaanfchen Schryver, dat de ervarenfte Geneesheeren, 
ten dien opzigte , gant{ch verfchillende van Gevoeleà 
zyn, ten vollen doorgaat. 


VUL Deer. A2 


ó PROEFNEEMINGEN ‘MET DE KaAMmrrr 


gaande de waare Eigenfchappen en Uitwerkingen 
van deeze Drogery; Alzo ik, nu , dergelyke 
nafpooringen op geene gemakkelyke noch zekere 
wyze in Menfchen kon werkftellig maaken , zo 
moeft ik Becften daar toe neemen. En, dewyl 
dezelven , op vernda, niet van eene zelfde Ge- 
fteldheid en Levenswyze zyn , zo was het nood- 
zaaklyk, dat ik niet flegts ééne Klaffe derzelven, 
maar verfcheidene „tot vergelyking myner Waar- 
neemingen gebruikte. Ik nam, dan, zo veele 
Proeven, als ’t my doenlyk was, op Honden, 
Katten, Schaapen , en andere Dieren , zo wel die 
op het Aardryk, als in de Lugt en ’t Water , 
leeven ; welken ik maar magtig worden kon. Ik 
ftelde, daar in , my voornaamelyk ten doelwit 
voor, dat ik niet alleen het getal, de order en_ 
hevigheid , der werkingen , die op het gebruik 
van de Kamfer volgden, naauwkeurig in agt nee- 
men , maar bovendien ook in de nog leevende, of 
aanftonds na de dood ge-opende Beeften , derzel- 
ver Ingewanden en groote Bloedvaten met de 
naauwfte zorgvuldigheid onderzoeken wilde. Hier 
in ftelde ik my volkomen den vermaarden W er- 
FER ten vootbeelde, die in het onderzoek der 
Eigenfchappen van de Water dolle Kervel deeze 
zelfde Manier gevolgd heeft. 

Na dat ik, dan, dergelyke Waarneemingen , 
omtrent de werkingen van de Kamfer op veeler- 
‚ley Beeften, had in ’* werk gefteld , koos ik die 
uit tot het Onderwerp van myne tegenwoordige 


Ver- 


OP VEELERLEY Dieren, 7 


Verhandeling. Ik vleide my, niet te weinig, 
noch: iets onnuts verzameld te hebben en hield 
het waardig, om by gelegenheid aan de geleerde 
Wereld te worden meegedeeld. 

Wanneer ik my ten platte Lande ophield, 
en by toeval een brokje Kamfer in de Hand had, 
welk ik zeker Beeft in den Smoel wilde fteeken; 
zo viel my een groote hoop Mieren in ’t 008 , 
die uit een verborgene opening van zeker Hol al- 
lerigs gekroopen zynde, over eenige daar leggen- 
de Steenen weg liepen „onr hun Voedzel té zoe- 
ken. - Ik leid daar op aanftonds het ftukje Kamfer 
neveris-de opening, en % is onbefchryflyk , in 
welk eene verwarring en {helle beweeging deeze 
Diertjes daardoor gebragt werden. Ik geloove, 
indien ik een flukje Gloeijende Kole daar ge- 
legd had ; dat zulks geen grooter ontroering zou- 
de vera vr hebben. Veelen, die reeds aan 
den rand van het Gat gekomen waren, en?er uit 
kruipen wilden, keerden ylings te rugge in hun- 
ne fchuilplaats; anderen fcheenen vol fchrik te 
zyn, als werden zy gejaagd , en wiften niet , 
werwaards zig te begeeven. Eenigen die, met 
{pyze beladen , voor hunne Woonplaats kwamen, 
lieten dezelve plotfling vallen , liepen heen’ en 
weder, en poogden zig met den grootften yver te 
bevryden van de onaangenaame reuk. Deeze 
ongefchiktheid hunner beweegingen hieldt-aan- 
ftonds op, wanneer ik, na eenig tydsverloop , de 
Kamfer van die zelfde plaats weder wegnam. „Als 

VOL Dee. A 4 nu , 


8 PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrEr 


nu, daarop, de Mieren teruggekomen , en voor- 
neemens waren om zig Levensmiddelen te haalen; 
leid ik de Kamfer wederom voor de opening ; 
waarop andermaal een dergelyke verwarring on- 
der de geheele hoop ontftondt. Ik herhaalde dic 
Spel nog ettelyke reizen; en het hadt telkens de 
zelfde uitwerking. Deeze toevallige Waarnee= 
ming gaf my aanleiding , em op flaande Voeteen 
befluit te neemen, van te onderzoeken ‚welk een 
kragt de Kamfer hebben mogt; om verfcheider- 
ley Ongedierte „ ’t welk de Menfchelyke Samen- 
leeving nadeel toebrengt, en onze Goederen zo 
dikwils bederft , af te weeren en te verdry ven 
GD). Dit Voorneemen maakte ik aanftonds, en 
wel op de volgende wyze, werkftellig. 

Ik bezorgde my eenige gladde zuivere Flefch- 
jes, in ieder van welken ik een byzondere foort 
van Infekten , om die met Kamfer ter toets te 
ftellen, kon befluiten, en even zo veel dergely- 
ke Flefchjes „om daar in dergelyke Infekten, 
doch zonder Kamfer , te doen De opening van 
ieder Glaasje dekte ik met een Papiertje, waarin 
ik overal gaatjes had gemaakt, zo dat de Lugt’er 
onverhinderd in kon komen. ‚leder Glas was 
ongevaar zo groot, dat het agt Oncen Waters 

En | hieldt. 


(*) [De nuttigheid van de Kamfer tot bet verdryven 
van Mollen en Aard- Rotten, is federt eenigen tyd door 
verfcheide Ondervindingen in Duitfchland geftaafd, Zie de 
Seipg. anale van ’t jaar 1756. p.-669, ] 


_ 


» 


VOP VEELERLEY Dieren. ar) 


pielde. Van de Infekten , “die: ik gebruiken wil- 
de; Koos ikde vlugften en fterkften uit, en de 
veelheid van Kamfer, welke inieder Glas ane 
werdt , was zes Greinen. 

AFoeh ik; nus inzoverre gerded was, fe hieer 
ikalle Vertooningen, die zig by ieder foort van 
Infekten openbaarden ; zorgvuldig op: dochaan- 
gezien deeze Aantekeningen veel te ‘wydloopig 
waren,om diein ééne Verhandeling voor te draas 
gen,” zo was ik: kortheidshalve verpligt „ een ùït- 
trekgel daar van té maaken; > gene men hier kan 

vinden. 4 

„Onder alle In fekten, die ik op dilte’à een eije 
ze met de Kamfer ter toets gefteld heb „ zyur-de 
Wespen het allerfchielykfte geftorven; älzo'-dië 
naauwlyks een half Uur in % Lieven bleeven, en, 
na hunne dood, bevondt men, dat hunne Andel 
zeer ver buiten’ Lyf gekomen was. Naauwlyks 
hadden twintig Vliegen de Kamfer gerooken ‚vof 
zy, wierden aanftonds ten fterkfte verontruften in 
eene ongefchikte beweeging gebragt: zy wloo- 
gen, zes of zeven Minuuten lang, in het Glas 
om ; vervolgens wierden zy fulen bleeven by el- 
kander in'de- Hals, zonder eenigebeweeging, zit= 
ten „ vallende kort daarna ,als-dood, ruggelings op 
den bodem neer, Men zouze ook weezentlyk 

_woor dood gehouden hebben , indien tiet hier en 
daar eene zig weder begonnen had ‘op te regten; 
doch zy waren zo kragteloos geworden ; dat zy, 
ter paauwer nood hunne Vleugelen uitgeftreke 
VIJL Der L, À 5 heb= 


* 


zo PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrER 


hebbende, weder neervielen. Dit beproefden 
zy wel nog eenige reizen , dochftierven eindelyk, 
na een half Uur verloops , met beeving en trek- 
kingen. 

Even ’% zelfde wedervoer een gelyk getal 
Vlooijen in een ander Flefchje. Zy werden door 
de walgelyke reuk als opgejaagd, en fprongen 
met geweld naar alle kanten: dan fcheenen zy , 
gelyk de Vliegen , Slaapdronken te zyn; dan 
wilden zy zich weder opregten , doch vielen 
plotfling neer, en ftorven eindelyk allen te ge- 
lyk, even als de Vliegen, na dat een half Uur 
was verftreeken. Toen ikde doode Vliegen met 
een Vergrootglas befchouwde, vond ik derzelver 
Buik niet gezwollen , noch iets ongewoons aan 
dezelven , dan dat zy haaren Angel ver hadden 
uitgeftoken. De Vlooijen waren , na haar dood, 
een weinig uitgezet. De Muggen waren twee= 
maal zo lang, naamelyk een Uur, in % leven ge- 
bleeven , en in allen vondt men den Angel, of, 
gelyk Reaumur denzelven noemt, het Zuigbuisje, 
zeer lang uitgeftrekt. 

Drie Scorpioenen bleeven naauwlyks drie 
Uuren levendig, en waren, na haar dood, wat 
gezwollen. In de eene was de Staart, benevens 
de Angel, langer uitgekomen; in de anderen 
waren de-Staarten boogswyze omgekromd ; doch 
de Schaaren van hun allen ftonden wyd vaneen en 
ftyf. Onder de Roozen - Rupfen , die ik in een 
Glas gedaan had, waren-eenigen oud, anderen 

jong. 


, 


OP VEELERLEY Dieren. tt 


jong; eemìgen grooter , anderen kleiner , en daar- 
om ftierven zy ook niet allen op den zetrach tyd. 
De jongtten bleeven twee, de oudften drie Uu- 
ren in leven. De eerfigemelden moeften trek- 
kingen ondergaan hebben „ alzo zy zeer in één 
gekrompen waren. Weegluizen had ik agt inhet 
Glas gedaan, en, daar dezelven natuurlyk zeer 
traag zyn ‚werden Zy door de Kamfer, als * wa- 
fe, vlug gemaakt: doch, na verloop van zeven 
tien Uuren fcheenen zy als in Slaap te zyn ge= 
vallen , en$ wanrteer ikze, na haar dood, met 
een Vergrootglas befehouwde, vond ik nicts te. 
gennatuurlyks aan haar Lighbaam, behalve eenige 
foode Vlakken-op de Rug. Een niet minder 
haatelyk foort van Infekten, de Luizen naame- 
lyk „ hadden byna het zelfde noodlot, uitgeno- 
mem, dat zy wat vroeger het Leven verlooren, 
En dat, voor hunnédood, zig eenige roodeftree- 
pen op haar Rug openbaarden , en haar Lig- 
haam vertoonde na de dood zig als verdord. 
Omtrent de Mieren nam ik ook het befluit , 
om dezelven op nieuws ter toets te ftellen, door 
haar, op gelyke wyze als de andere Infekten, by 
de Kamfer im een Flefchje te doen. Naauwlyks 
hadden dertig derzelven de reuk van dit Gift be- 
gonnen in te zuigen, of zy moeften heen en we- 
der loopen: eenigen hielden haare Nypers van el- 
kander, en vielen de andere Mieren aan , moe- 
tende, na een ongeregeld Gevegt van twee Uu- 
ren, eindelyk fterven. Na haar dood vondt men 
VIJL Deer. dat 


1 


12 _ ProEFNEEMINGEN MET DE KAMFER 


dat haare Nypers open en‚van- elkander gefpreid 
waren „ doch voor % overige zagen zy ’er vol- 
komen gezond uit. Van het Spinnen - Geflagt 
heb ik twee foorten beproefd. _ De eerfte was die 
gene, welke by Arprovanpus voorkomt onder 
den naam van Lants: deeze werdt door de Kam- 
fer, in vier Uuren tyds, om ’ leven gebragt. 
De andere foort , die een wit-geelagtigen Buik 
met zwarte Vlakken heeft, weerftond de Kam- 
fer-reuk drie dagen lang. In beiden ontdekte ik, 
door het Vergrootglas , dat het doede Lighaam 
gezwollen ware en de Pooten naar ’* zelve toc 
getrokken. 

Daar is een foort van Torretje, ’ welk op de 
Koornzolders de Graanen dikwils zeer befchadigt. 
Dit wederftaat het gift van de Kamfer met gely- 
ke taayheid als de Spinnen. De Koornworm, of 
de Worm die de Tarw, Erwten en Boonen uits 
vreet ,blyft nog langer als de Kever in * Leven; 
doch die foort van Motten, door welken de 
Wollen Stoffen zo zeer befchadigd worden, zyn 
in dit opzigt het allerfterkfte. 

Belangende, nu, die Infekten, welken ik „ 
van ieder tot nog toe genoemde Soort, in byzon- 
dere Flefchjes of Glazen , zonder Kamfer „ be- 
waard had; dient tot narigt, dar ik eenigen der- 
zelven, na dat zy nog ettelyke Dagen in ’% le- 
ven gebleeven waren, de vryheid weder heb ge- 
geven; anderen, die door de langheid van tyd my. 
uit de gedagten gegaan waren, zyn in de Glazen 

van 


OP VEELERLEY DIEREN. « 23 


van Honger geftorven. Geen een derzelven 


heeft die Toevallen gehad, welken de anderen , 


als gemeld is, van de Kamfer overgekomen wa- 
ren. By deeze gelegenheid kan ik niet onaange- 
roerd laaten „ dat de beide foorten van Spinnen, 
waarmede ik de Proeven genomen heb, onge- 
meen lang zonder Voedzel kunnen leeven; doch 
inzonderheid die met den wit-geelen en zwart- 
gevlakten Buik , als welke zelfs een geheele 


Maand lang , op een beflootene plaats, in * Lc- 


ven gebleeven zyn. 

Terwyl ik, nu, op zodanig een wyze, my 
met Proefneemingen omtrent de werking , welke 
de Kamfer in de meefte Infekten door de daar 
uit van zelf opftygende Dampen voortbrengt, be- 
zig hield; wierd ik tevens gewaar , dat de ge- 
dagte Dampen, inalle tyden des Jaars, op de In- 
fekten niet van eenerley uitwerking zyn. Want, 
als ik die zelfae Proeven, welken door my des 
Zomers waren in ’ werk gefteld , met alle de 
zelfde Omftandigheden in de Herflt herhaalde , nam 
ik, tegen verwagüng, een ‘geheel verfchillenden 
uitflag waar. De Infekten ,naamelyk, die, in de 
Glazen met Kamfer, by Zomer zeer fchiely k waren 
geftorven, bleeven in de Herfftlanger in ’t leven, 
en, die met een Zuide Wind de Kamfer- reuk 
zeer lang uitftonden , booden die nog langer tegen- 
ftand met een onftuimigen Noorde Wind. Wan- 
neer ik by-my zelf bedagt, wat wel de oorzaak 
hae van mogt zyn, vermoedde ik, dat zulks ge- 

… VII Er le- 


14 PROEENEEMINGEN MET DE Kamrrr 


legen‘ ware in de Uitdamping van de Kamfer ; 
als welke fierker is of zwakker , naarde meer of 
minder Warmte van de Lugt. Dic isook wee- 
zentlyk de reden geweeft: want, zo dra ik de 
Glazen of Flefchies met Kamfer in eene Lugt 
bragte ‚ waar aan ik, op eene Konftige wyzes 
eenigermaate den trap van Zomer-Hitte had ge- 
geven , openbaarden zig aan.mys wederom, de 
voorgaande Verfchynzelen. 

Op de overweeging van den ‘Uitflag deezer 
kortelyk bygebragte Proefneemingen „ben ik ge- 
reedelyk tot de gedagten gekomen, dat deeze 
Harft, die anders in de Menfchen tot eenuitmun- 
tend Geneesmiddel dient, voor zeer veele foors 
ten van Infekten het fterkfte Vergift zy : aange- 
zien onder zo veele en zo zeer van elkander ver- 
fchillende Infekten, tot welker benadeeling ik 
van de reuk der Kamfer gebruik had gemaakt; 
geen een in deeze zofterke en fchadelyke Damp 
in ’ leven gebleeven is. Doch , dewyl , als 
gezegd is, de uitwendige warmte van de open 
Lugt en andere rondom ftaande Lighaamen , de 
Vergiftige Eigenfchap van de Kamfer dermaate 
aanzet, dat die zelfde Infekten , welken van de 
bloote Reuk langzaam fterven, veel raffer daar 
door om ’t leven raaken, zo heb ik my , boven- 
dien , nog voorgefteld te onderzoeken, of de 
Rook van brandende Kamfer voor die Infekten 
een nog fterker Vergift zyn zoude: te meer om 
dat eenige toevallige Waarneemingen deeze ver= 

moe. 


OP VEELERLEY DIEREN. is 


inoede kragten van de Kamfer- Rook daadelyk 
fcheenen te beveftigen. Men zal, uit het gene 
ik daar omtrent by zal brengen, kunnen oordee- 
len , of deeze andere manier, om zig van de 
Kamfer te bedienen, ons behulpzaam zy tot be= 
reiking van een ander nuttig Oogmerk, naame- 
lyk , zo wel onze Graanen als onze Kleederen 
woor de befchadiging van ’t Ongedierte te behoe= 
den. 

De Ouden hebben, daar omtrent, reeds ver= 
fcheiderley Middelen, naar de verfchillende ge- 
aartheid der Infekten, in trein gebragt. Want, 
betreffende dat Ongedierte, ’ welk ons Lighaam 
de meefte Ongemakken veroorzaakt, hebben Dr- 
OsCORIDES, Prinrus en Garenus tegen de Muggen; 
CARDANUS tegen de Vliegen, Spinnen en Scor- 
pioenen ; als ook Arprovanpus tegen de Vlooi- 
jen en Weegluizen , weelerley Rookwerk en 
foorten van Zalven bekend gemaakt. Die zelfde 
Garrnus , benevens AvicENNA en Farrorius , 
pryzen de Sraphyfagria, de Knoflook en eene 
Looge van Stechas-Kruid, in de Luis-Ziekte. Ik 
heb, tot verdry ving der Muggen uit zekere Land- 
wooning , het gebruik van de Kamfer-Rook aan 
geraden. Want, alzo in een Vertrek, ’t welk 
zeven Bononifche Voeten hoog en dertien Voe- 
ten breed was, de Muggen alle nagten zeer 
veel fpels maakten, moeften ‚op myn Raad, ’s a- 
vonds twee Scrupel Kamfer in brand geftoken en 
de Venfters digt toegemaakt worden; * welk 

VIIL Dezer, van 


had 


1á PROFENEEMINGEN MEP DE KaMmrer 


van dat gevolg was, dat men, ?s anderen daags 4 
een menigte van Muggen dood wondt leggen id 
den Vloer. 

Eenigen der Ouden poogden , door verfchei- 
de Middelen, de Graanen en Tuingewaflen voor 
de aantafting van Infekten te befehutten,. Caro 
en CouumerLvA hebben, ten dien einde „ deù 
droeffem van- Olie ( ZAmurca ) voorgeflagen : À- 
RISTOTELES en Puinius de reuk van Roozens 
anderen , wederom, de Bevergeil , Zevenboom 
en Zwavel , als ‘welker Reuk noch de Kevers of 
Klanders, noch n-de Koornwormen, noch de Tuine 
rupfen verdraagen, konden. Ik heb te vooren 
reeds aangetoond, dat tot dooding van alle dee- 
ze Diertjes de bloote Kamfer-reuk , zonder in 
brand fteeking „ voldoende zy. Buitendien heb 
ik ook meer dan eenmaal geziën, dat de Rupfen, 
die de Roozenbladen gewoon zyn te. vreeten, 
door de reuk van aangeftoken Kamfer, zelfs in 
de open Lugt, aanftonds worden verdreeven. 
Derhalve houd ik het voor mooglyk, wanneer 
men Kamfer in Groeven of op Koornzolders in 
brand fteekt , dat daar door gedagte Ongediert 
verdreeven „ en de fchade, door hetzelve ver- 
oorzaakt, afgewend kan worden. En terwyl, 
gelyk gemeld is, tegen die foort van Motten, 
welke gewoon is in Wollen Kleederen te neftelen 
en dezelven op te vreeten, wanneer men die by 
de Kamfer in een Glas werpt, derzelver werking 
te zwak fchynt te zyn; alzo zy langer in ’% lé- 

ven 


OP VEELERLEY DiEREN. 17 


ven blyven dan andere Infekten : zo heb ik ont- 
dekt , dat men tegen deze fchadelyke Diertjes 
die andere fterkere manier, den Rook naamelyk 
van brandende Kamfer, met vrugt gebruiken 
konde. 

Om zulks te onderzoeken , leid’ ik twaalf 
groote en vlugge Motten op een Marmeren Plaat, 
en nevens dezelven een brokje gloeijende Kole, 
waar op ik een Greintje Kamfer geworpen had. 
Ik overdekte alles met een Glazen Stolp, van een 
Parysfchen Voet en vier Duimen in de Middellyn 
wyd; zynde de Mond van genoegzaame breed. 
te, dat ik ’er de plaats, alwaar het Kooltje en 
‚de Motten lagen , volkomen mede bcflaan kon. 
Egter floot de Rand niet zo digt op den Marmer- 
fteen , of een weinig Rook van de aangeftoken 
Kamfer kwam ’er onderdoor, en eenige verfche 
Lugt in het Glas. % Is bekend, dat het de aart 
der Motten zy, op de Wollen Stoffen; daar zy 
hun Voedzel zoeken, zig, op eene wonder kon- 
ftige wyze, als een Wollen huisje te vervaardi- 
gen; ja, wanneer de Motten in een Stof, die 
_ van verfcheide kleuren is, zitten, zo Men Zy 
zig ook Huisjes of Scheedjes die bont zyn, en 
fomtyds zeer fchoon gekleurd. Alzo nu van de 
twaalf, die ik onder het Glas , ìn de damp der 
brandende Kamfer, gezet had, een ieder haaren 
Kop uit het gedagte Wollen Huisje , als uit een 
Scheedje had uitfteeken ; zo haalden zy den Kop, 
oogenblikkelyk, by het gewaar worden van den 

VIII Deen. B Rook, 


18 _ PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrER 


Rook, in de Scheede. Na verloop van ongevaar 
vyftien Minuuten fcheenen zy geheel zonder be- 
weeging te Zyn, Zo dat ik ze voor dood hield: 
maar, wanneer ik het Glas opligete, en weder- 
om verfche zuivere Lugt daar in liet komen, zo 
kroopen zy kort daarna weder op de Plaat voort. 
Ik befloot uit deze Proefneeming, dat de Rook, 
die van één Grein Kamfer voortkwam , al te 
zwak maeft zyn, om deeze Diertjes fpoedig om 
% leven te brengen; derhalve nam ik twaalf an- 
dere Motten, zettende die onder een dergelyk 
Glas, en herhaalde de Proef op de zelfde wyze 
met twee Greinen Kamfer. . Hier mede flaagde 
het ook niet, doch ik bevond dat de Motten, 
wanneer ik er verfche Lugt inliet, veel zwakker 
dan na de eerfte Proefneeming waren. Ik voeg- 
de ’er toen nog een derde Grein Kamfer by, en 
nam de Proef wederom met twaalf andere Mot- 
ten, en deeze waren, altemaal, binnen de vyf- 
tien Minuuten dood. Eenigen hadden haar Huis- 
je volkomen verlaten, en ik kon dus haar naakte 
Lighaam befchouwen, waar op ik door een Ver- 
grootglas verfcheide roode Streepjes ontdekte. An- 
deren waren teenemaal in haare fcheedjes gekroo- 
pen, en konden derhalve niet met het Mikros- 
koop worden ter toets gebragt: egter twyfel ik 
niet, of zy zyn dood geweeft, dewyl zy, als ik 
een gloeijend Yzertje ’er digt by hield, geenhet 
minfte teken van beweeging gaven. Hier uit 
blykt dan, dat deeze Infekten door drie Greinen 
in 


OP VEELERLEX Dieren. ag 


in brand geftoken Kamfer binnen een Kwartier 
Uurs fterven. Vervolgens heb ik de Proef op 
die zelfde manier meer dan eens herhaald, en al- 
tyd de zelfde uitwerking, van het Vergift waarge- 
nomen : want ik oordeel het naauwlyks de moei- 
te waardig , te verhaalen „dat ’er eens een Geval 
geweelt zy ‚ dat drie of vier Motten de kragt 
hadden , om langer dan een half Uur het Ver- 
‘gift te wederftaan : doch zy lagen nicttemin als 
dood. alsdan (atten: 
… Ik moeft hier niet vergeeten aan te haalen , dat 
ik ook, terwyl ikk my bezig hield met dit On- 
derzoek „fomtyds in de Manier zelve eenige ver- 
andering heb gemaakt ;. dewyl my aan de grondi= 
ge' kennis van de kragt en werkinge van het Gift 
zeer veel gelegen ware. Alzo het, naamelyk, 
bekend is, dat de Gloeijende Kolen uit zig zel. 
ve reeds eenige fchadelyke werking aan de meefte 
Dieren toebrengen, zo bediende ik my, ín der- 
zelver plaats, vaneen gloeijend gemaakten Steen, 
ftak de Kamfer daar op aan, en zette ‘er het 
Glas overheen. Ik kan verzekeren, dat de Mot- 
ten ook’ op deeze manier, na dat insgelyks niet 
meer dan vyftien Minuuten verloopen waren ; ge- 
ftorven zyn. Doch, dewylik de Proeven, van 
my zelf genomen, niet veel gewoon ben te ver- 
trouwen ; zo agtte ik het raadzaam, by alle 
mooglyke oe welke van my was aan- 
gewend „ook de naauw keurige toezigt van andere 
Mannen ; die tot Getuigen konden ftrekken van 
VIII Deer B 2 de 


50 _ PROEFNEEMINGEN MET DE KAMFER 


de Zaak, te hulp te neemen. Terwyl ik, dan; 
in de Maanden July en Auguftus van het naaft 
voorleeden Jaar , de bovengemelde herhaalingen 
der Proeven te Bononie op ’t oog had , ftelde ter 
zelfder tyd de Graaf BiANcHerTi GAMBALUNGA, 
welke zig, in dat Saizoen, tot verfriffching van 
zyn Geeft ten platten Lande ophieldt, die Proe- 
ven ook in ’ werk. Bovendien ben ik ook aan 
‘Hercures Lergrus en Jonannes MaANzoLINI zeer 
verpligt;alzo die beiden „doch elk in ’ byzonder, 
zig met dit onderzoek hebben gelieven te bemoei- 
jen. Door vergelyking, nu „ der Waarneemin- 
gen ‚ die door alle deeze Heeren zyn gedaan , 
„heb ik zo wel dat gene ’ welk ik ten opzigt 
van de doodlykheid den Kamfer - Reuk voor me- 
„nigerley Infekten; als van het fterven der Mot- 
ten door den Rook of Damp van onder een Glas 
aangeftoken Kamfer, binnen een half Uur tyds; 
had bygebragt , volkomelyk beveftigd gevon- 
den. ' 
Het is Wereldkundig „ dat men, federt ee- 
nigen tyd, op verfeheide Middelen, om de Klee- 
“deren voor de Motten te bewaaren, gevallen zy. 
Marcus Caro hadt den Olie- Droeflem voorge- 
fteld; Prins’ Anys- Zaad , anderen hadden 
fterkruikende Gewaffen; gelyk den Zevenboom, 
Myr- 
(*) [Hift. €} Mem. de ’.Acad. Royale des Sciences. de 
1728. als ook Mem. fur les Infeêtes, Tom, III. Dit ís in ver- 


fcheide Periodique werken in Duit{chland uitgetrokken, en 
inzonderheid blykt de {chadelyke kragt der Terbenthyn-O- 
lie 


Ce LOP VEELERLEY DIEREN. ar 


Myrtheboom, Alfemkruid, Irias-Wortel en Ci- 
troenfchillen „ aangeraden. De beroemde Rrau- 


MUR’, egter, hieldt , wanneer hy dat alles zon- 


der vrugt onderzogt hadt, na een langen reeks 


van’ Proefneemingen, door hem met groote zorg=" 


vuldigheid in * werk gefteld , den Brandewynen 
den Rook van Tabak voor werkzaamer dan de voo- 
rige Middelen; doch voor % allerkragtigtte de 
Terbenthyn-Olie : waar omtrent een zeer uit- 
gewerkte , en zulk een grooten Natuurkenner 
waardige Verhandeling , in de Stukken der 


Koninglyke Akademie van Parys te vinden 


BD. 

Dewyl ’er, nu, den Geneeskundigen onge- 
meen veel aan gelegen moet zyn , meer dan één 
Middel te kennen, waar van zy zig in Zwaare 
en hardnekkige Kwaalen met vrugt kunnen be- 


dienen; zo hope ik dat deeze myne genomene 


moeite , in het Onderzoek van een ander doch 


“piet minder kragtig , en bovendien overal te be- 


komen zynde Middel, om een zo laftig en fcha- 

delyk Ongedierte te vernielen, den Leezer niet 
verveelen zal. 

Het fchynt , dan, wanneer men de Kamfer 

/ _ tot 


lie voor het Gedierte daar uit, dat men de Tuinfpinnen 
met fterk Water, Olie van Vitriool en Alcohol kan be- 
gieten, zonder dat zy ‘er veel aandoening van hebben, 
doch de Terbenthyn-Olie doetze op ’t. oogenblik; 
fterven.] 


VII Deer. B 


en 


aa. PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrER 


tot het gedagte Oogmerk wil gebruiken, de ge- 
makkelykfte Manier te zyn; kleine ftukjes van 
deeze Harft in brand te fteeken, om daar mede. 
de Kabinetten en Kleederkaffen van binnen te be- 
rooken. Want, hoewel uit de voorheen van 


my aangehaalde Proefneemingen blykbaar is , dat 


de bloote Kamfer reeds, zonder die in brand te, 
fteeken, in ftaat is om de Motten, zo niet op 
flaande voet te dooden , ten minfte zekerlyk van 
de Kleederen af te houden en te verdryven; zo. 


agt ik doch, dewyl de Rook van deeze Droge- 


ry die werking veel vlugger en onfeilbaarder 
voortbrengt dat deeze Manier daar toe de befte. 
zy. Men behoeft in geenen deele zig te bekom- 
meren „dat de geverfde Stoffen zwart zullen wor- 
den door den Rook, of dat het Goud of Zilver, 
% gene daar in gewerkt is, zal beflaan. Want 
inde laatftgemelde Proeven, die verfcheide maas 
len, zo van my als anderen „ herhaald zyn; in 
welken wy de Rook van brandende Kamfer ges 
bruikten , heb ik meer dan eens, met veel zorg= 
vuldigheid , daar op agt gegeven. Onder het 
Glas, naamelyk , lagen allerley verfcheidelyk ge= 
kleurde flukjes van Stoffen, onder eenigen van 
welken Goud en Zilver was geweven; diefchoon, 


Zy; door de neerflaande Kamferdamp, met een 


fyn en witagtig Poeijer dermaate bedekt waren, 
dat men niets het minfte onderfcheiden kon vande 
Kleuren ; kreegen doch, na dat dit Poeijer allengs 
_ vervlogen ware in de vrye Lugt, zo wel de 
Kleu- 


OP VEELERLEY Dieren. 23 


Kleuren, als het daar onder gewerkte Goud en 
Zilver , hunne glans en fchoonheid wederom. 

„De beroemde Rraumur maakt , omtrent het 
gebruik van de Terpenthyn-Olie tot Kabinetten 
Kiften en Kleederkaflen, gewag van een byzon- 
dere Omftandigheid , welke ik , insgelyks, by. 
de doorrooking van dezelven met den Damp van 
Kamfer voor zeer gewigtig houde. ‘Men moet, 
naamelyk, zulks doen tegen’ end van Auguftus 
of in ’ begin van September; alzo diestyds reeds 
alle Motten, diein % volgende Jaar te voorfchyn 
komen zullen, geboren zyn. 

‚Uit het gene door my tot dus verre bygebragt 
is, fchynt, myns oordeels, zonder tegenfpraak 
te volgen, dat de Kamfer zekere, wel niet voor 
allen, doch zekerlyk voor de meefte Infekten , 
doodlyke Eigenfchap bezitte;, van welke Eigen- 
fchap ik de nuttigheid voor den Menfch , in vere 
fcheide opzigten, heb aangetoond. Welke Ele- 
menten, nu, het zyn , waar uit het Gift beftaar, 
of, ep welk een wyze hetzelve op het Bloed „de 
Zenuwen of de Werktuigen der Ademhaaling in 
de gedagte Diertjes werkzaam zy: dit beken ik 
uit alle myne Waarneemingen; tot nog toe, met 
zekerheid niet te kunnen bepaalen. ‘Zulks, der- 
halve „ blyft nog voor de Geleerden overig tot 
een Onderwerp van navorfching. 

‚Na dat ik den hoofdzaakelyken Inhoud van 
deeze Verhandeling aan den vermaarden Heer. 
Careranus Monti had toegezonden, deelde hy 

VII Deer, B 4 My 


3 


+ 


24 _ PROEFNEEMINGEN MET De KAMrER 


my zelf een Berigt mede, dat my, tot dien tyd 
toe, geheel onbekend wasgeweeft. Dat naame- 
lyk, zyn Vader zig federt veele Jaaren reeds van 
de Kamfer bediende, inzonderheid om de Vede- 
ren der opgezette Vogelen en andere Zaaken, 
voor de Motten te bewaaren; zynde hy op het 
gebruik van dat Middel gevallen, door waar te 
neemen, dat de meefte Dieren , welken de Stig- 
ter van onze Akademie en bevorderaar der Geleerd= 
heid en Weetenfchappen, de Heer Graaf M ar- 
sIGLI, uit Holland herwaards zondt, beflooten 
waren in Kiften, die men met Specery-Oliën een 
weinig beftreeken hadt, en op die wyze keurlyk 
bewaard gebleeven zyn. 

Vervolgens nam ik het befluit , om te onder- 
zoeken , welke de Uitwerking zyn zou van 
deeze Drogery, wanneer men die ingaf aan ver- 
fcheide Dieren : want dus meende ik nader te 
zullen komen aan de kennis der kragten van de 
Kamfer, wanneer zy als een Geneesmiddel voor- 
gefchreeven en van de Menfchen ingenomen 
wordt. Ik nam ?er Dieren toe, zo weldie vlie- 
gen , als die op de Aarde en in *t Water zig ont- 
houden, groot en klein. Van het Gevogelte nam 
ik Muflchen, Duiven, Kwartels, Haanen , jon- 
ge Hoenders en Hennen : van de Viervoetige 
Dieren, Honden, Katten en Schaapen: van de 
kruipende en Waterdieren inzonderheid de Kik- 
vorfchen. Deeze Dieren , nu, ftak ik de Kam- 
fer , zo wel met eene ledige als met cen volle 
Ka Maag 


PE 


OP VEELERLEY Dieren. 25 


Maag in den Bek. Ik Tietze hun allen ook niet 
op eenerley wyze en în een zelfde hoeveelheid 
gebruiken „ maar fommigen gaf ik die in de ge- 
daante van een Poeijer , anderen by geheele 
brokken, in. De veelheid belangende, fchikte 
ik my naar den verfchillende Ouderdom , de 
grootte en Levensmanier van het Dier. 

Na dat deeze Dieren de Kamfer ingegeven 
was, liet ik ze niet eeten noch drinken, op dat 
daar door de werking der Kamfer niet verhin- 
derd of eenigermaate verzwakt mogt worden. 
Ondertuffchen gaf ik agt op den tyd, welke ?er 
van % inneemen der Kamfer tot dat zy haar wer- 
king deedt; verliep, ten einde daar door zo veel 
te beter te weeten, in welke Dieren zig de fcha= 
delyke werkingen van deeze Drogery vroeger 
of laater openbaarden. Ik heb ten naauwkeurig- 
fte op de Toevallen agt gegeven, en , eindelyk, 
eenige Dieren nog levende, anderen na dat zy 
geftorven waren, geopend , en derzelver Inge- 
_ wanden, Vaten en Vogten, met de grootfte 
zorgvuldigheid onderzogt. Voorts moet men, 
in ?% algemeen , opmerken ‚ dat de Toevallen, 
door welken de Dieren, na het inneemen van. 
de Kamfer, op eene zeer kennelyke wyze wor- 
den aangedaan, in allen niet eveneens geweeft 
zyn. Eenigen werden door een zagte Sluimerings 
anderen door een diepen Slaap overvallen; eeni- 
gen wierden raazende, anderen waggelende ; ec- 
nigen begonnen te draakeel anderen hunne Vui- 

VIII Dees. B 5 …lig- 


\ 
\ 


aó PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrER 


ligheid te loozen, anderen hunne Pis: daar wae 
ren ook onder, die naar den Adem {nikten-en an- 
dere tekenen van benaauwdheid gaven: eenigen 
werden met zonderlinge trekkingen der Zenu- 
wen en de Vallende Ziekte bevangen, anderen 
flierven zeer fchiclyk. | 

De gedagte Toevallen, nu, hadden zulk een 
naauwe overeenkomft met elkander , dat een ie- 


der „ die ’er naauwkeurig agt op gaf  ligtelyk- 


voorzeggen kon, of de Dieren fterven „ dan of 
zy het Leven daar af brengen zouden. De ge- 


nen, näamelyk, die enkel met een Sluimering of 


Duizeligheid bevangen waren, wierden eer; de 
genen, daarentegen , die in Dolheid of in eenen 
diepen flaap vervallen waren, werden laater her- 
fteld. Omtrent-die genen, welke ten deele 
Braaken, ten deele Afgang gekreegen „of een 
fterke Pisloozing gehad hadden, was, onaange- 
zien hunne fierke Zenuwtrekkingen, hopes 
dat zy in ’ leven blyven zouden, ten minfte 
hadt men derzelver dood niet zo fchieiyk te ver- 
wagten. In zodanigen, daarentegen, die de 
Vallende Ziekte overkwam, kon men ftaat maa- 
ken op een fpoedige Dood. 

Ik zal nu van verfcheidene werkingen, wel- 
ken de Kamfer in de driederley genoemde Die- 
ren voortgebragt heeft , den Leezer maar weini- 
ges doch wel de voornaamften , voordraagen : 
want ik vreeze, dat ik door wydloopigheid ver- 
veelen zoude, indien ik alle de Waarneemingen, 

daar- 


OP VEELERLEY DIEREN. 27 


daaromtrent gedaan, in % breede en in alle Om- 
fiandigheden ging befchryven. ’ 
„Met de Vogelen zal ik een aanvang maaken. 
Ik fiak twee Muflchen, die op * beft waren van 
bun Leven, zynde valbben gezond ; wänneer 
zy nog niets gegeten hadden , drie Greinen Kam- 
fer, met geweld, in den Bek. _Naauwlyks wa- 
ren twee Minuuten verloopen, of zy wierden 
beiden ftyf: daar op vielen zy; in % eerft, in een 
Sluimering, en vervolgens begonnen zy , van tyd 
tot tyd geduurende die Sluimering, te beeven, 
Dit duurde te famen een half Uur lang. Zy kree- 
gen beiden ‘Frekkingen, fteenden, lieten Schuim 
uit den Bek loopen en fnorkten: bgn draai= 
den zy in een Kring rond, en vielen op de Rug 
neer; al beevende. De een loosde aanftonds zyn 
Vuiligheid, de ander niet. De eerfte bekwam 
wederom een weinig ; doch de ander wierdt met 
zo veel te heviger trekkingen. bevangen. Zy 
moeften „niettemin alle beiden fterven; hoewel 
die geen, welke open Liyf gekreegen hadt, laa- 
ter, te weeten na verloop van twee Uuren; 
doch de ander „ die verftopt gebleeven was, eer- 
der , naamelyk na een Uur verloops, om ’ Le- 
ven raakte. 

„De beide Duiven waren van gelyken Ouder- 
dom en even vlug. De eene had ik nugteren ge- 
laten , de andere te eeten gegeven: de eerfte 
moeft tien Greinen fyn gewreeven Kamfer, de 
andere een, brokje, % welk insgelyks tien Grei- 

VIIL Dern. nen. 


28 PROEFNEEMINGEN MET DE KAMPER 


nen woog s inflokken: beiden deeden Zy het met 
geweld en tegenzin. Het Geneesmiddel hade 
in hun niet eenerley werking. Die nugteren 
was, viel aanftonds in een {luimering , en begon 
te beevenz eenigen tyd daar na ook.de andere, 
welke Voedzel hadt gebruikt. Zy bleeven bei- 
den in die ftaat van fchynbaare Rufte, een Vie- 
rendeel Uurs lang; toen ontwaakten zy , geeuw- 
den verfcheide maalen en lieten Schuim uit den 
Bek loopen. De gene, die de klein gewreeven 
Kamfer ingenomen hadt, kreeg dikwils Braak- 
lut; doch de andere, die de Kamfer by geheele 
Brokken hadt moeten inneemen , gaf dezelve, 
met het Voedzel gemengd, weder over. Ik 
fpoelde de Kamfer, die door ’ Braaken weder 
uit het Liyf gekomen was, fchoon af, en woog 
die; waarop ik bevond, dat zy nog van haar Ge- 
wigt niets verlooren had, dewyl ’er aan de tien 
Grein naauwlyks een half Grein ontbrak. … Die 
zelfde brokje Kamfer de Duif wederom in den 
Bek fteekende , ontftondt daar uit op nieuws een 
dergelyke Slaap en Beeving als te vooren, ens 
dewy! het Beeft de Kamfer , dit maal, langer i in 
de Maag hield, zo was de Beeving ook veel ge= 
weldiger. Na dat kyna drie ek verloopen 
waren, gaf bet dat brokje Kamfer , benevens het 
Voedzel, door Braaken weder over, en zulks 
gefchiedde met gelyke benaauwdheid als de eerfte 
maal. Het Beeft wierdt toen geheel frifch, en 
pikte met den Bek, zeer gretig, naar het Eeten, 

dat 


{ | 
OP VEELERLEY DIEREN. 29 


dát haar voorgehouden werdt. ‘Geheel anders 
beftondt het met de nugteren Duif, welke ik de 
fyn gemaakte Kamfer ingegeven had: want, na 
dat deeze omtrent agttien Vuren lang, nu eensin 
een diepe Slaap gelegen , dan wederom Zenuw- 
trekkingen geleeden hadt, liep haar eindelyk het 
Schuim uit den Bek en zy ftierf al beevende. . 

Ik koom nu verder tot de Kwartelen. Deeze 
Zyn, na ’t gebruik van vier Greinen Kamfer, in 
weinig Slaapzugt ‚ doch in des te grooter Dolheid 
vervallen : evenwel; zy. kreegen ; na zes Uuren 
verloops, een open Lyf, en zyn weder volko- 
men: herfteld geworden. 

„Wat de Huisvogelen betreft: de jonge ged 
hase Hennen en Haanen , hebben „na het innee= 
men van de Kamfer, auielglan vesfihahe fcha- 
delyze Toevallen gehad. De Trekkingen waren 
in dezelven niet zofterk, doch ; daarentegen „ vie- 
den zy in zo veel te dieper Slaap en fchuddebolden 
veel langer. Dikwils liep hun, te gelyk, een 
Alymerige Vogtigheid al ftroomende uit den Bek. 

Zy ftierven ook in een diepe Slaap , doch niet al- 
Ten op eem zelfde tyd: het jongfte Gevogelte 
vroegft „de Hennen laater en de Haanen het laacft 
van allen. … Eenige Haanen bleeven nog twee ge= 
heele Dagen in % leven , niettegenftaande zy-meer 
Kamfer dan de anderen, te weeten, een. half 
Drachme, in gekreegen hadden. . Ik kan hier 
„Ook niet onaangeroerd laaten, dat-een vierjaari- 


__ ge Hen, welke ik dagelyks een Scrupel Kamfer 


VIIL Deer. in- 


Jo _ PROEFNEEMINGEN MET DE KAmren 


ingaf, dit Gift tien Dagen agtereen gebruikt heeft; 
en niettemin in ’ leven is gebieeven. De res 
den, nu, dat zy ’er behouden afkwam, was, dat 
zy alle Dagen, zo dra ik haar de Kamfer inge- 
geven had, aanftonds open Lyf kreeg. Dien ge= 


heelen tyd hadt zy geen Spyze gebruikt, maar. 


zeer gulzig gedronken, en wierdt geheel mager 
daar zy te vooren zeer vet was ge weeft. 

Zo veel aangaande het Gevogelte. Ik gaa 
thans over tot het Verhaal der uiewerkingen 
van de Kamfer op Viervoetige Dieren. Eenen 
Kater, die maar weinige Maanden oud en zeer 
vlug was, werden, nog nugteren zynde; vier- 
en-twinug Greinen Kamfer ingegeven. Naauw- 
lyks was ’er een half vierendeel Uurs verloopen; 
of hy begon zeer dikwils te geeuwen , te ku- 
chen en te lollen, en het arme Dier kreeg de hee 
vigfte Trekkingen. Als hy zig, op die manier, 
bykans een geheel Uur lang gekweld hadt, leid? 


hy zig eindelyk tot Slaap; of fcheen, ten minftes. 


met geflootene Oogen te flaapen, Weder wak- 
ker geworden zynde, ging hy ; een tyd lang; 
zeer vlug voort; daarna fuizebolde hy, even of 
hy duizelig ja of hy dronken ware. In deeze toe- 
ftand van den Kater verliepen bykans zes Uuren 
agtereen. Vervolgens kreeg hy eene Beeving, 
en een fterke Worging , zonder dat ’er Braaken 
op volgde, en liep met van elkander geweeken 
Schenkelen en naar vvorengeftrekte Pooten voort. 
Kort daarna werdt hy van een zeer fterke Trek- 

king 


af hd Á 


OP VEELERLET Dienen. 31 


King bevangen: nu trilden zyne Pooten, dan beef: 
de het gantfche Lighaam, zynde tevens de Kop 
agterwaards getrokken: aan den Smoel hadt by 
Schuim: de Ademhaaling was ongelyk , met for, 
ken en lollen.  Eindelyk hielden de Trekkingen 
op, en het Beeft fcheen dood te zyn: maar; 
naauwlyks waren eenige oogenblikken verloopen « 
of het kreeg de zelfde Toevallep, op nieuws, veel 
heviger dan te vooren, die dikwils weder kwa- 
men , met zeer korte tuflchenpoozingen ; waar 
door het Beeft zodanig afgemat werdt, dat het 
eindelyk, na verloop vafì vier-en-twintig Uuren, 
den Geeft gaf. Deeze Kat, die zo veel hadt moe- 
ten uitftaan, kreeg‘geen Braaking, noch Afgang; 
en loosde dte geen Water. In een andere Kart, 
die nog geen twee Maanden oud was , hebben 
twintig Grenen de Dood wat fchielyker veroor- 
zaakt. 

Een Schaap, dat niet jong was, groot van 
flatuur , vet en volkomen gezond , hebbende des 
Nagts te vooren niet gegeten noch gedronken, 
moeft ’s morgens een half Loot Kamfer inneemen. 
Naauwlyks was het op de been gekomen, of 
het viel zo aanftonds op den Grond, beefde, bleef 
fiyf leggen, en trok de agter-Pooten „ die‘ zeer 
koud waaren, naar agteren terug. Het kreeg 
toen een zeer fterke Ontlafting van Pis, ging 
weder zeer vlug op de Beenen ftaan; begon zig: 
te beweegen, Zogt naar Eeten en kreeg weder 
warme Oofen. Na verloop van drie Uuren nam 

VIII Deez, de 


32 PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrrr 


de Verftyving en het Beeven weder aanvang , eni 
op het Beeven volgde eene Trekking van het 
_ gantfche Lighaam. Middelerwyl haalde het zeer 
moeielyk zyn Adem, fchreeuwde jammerlyk en 
liet veel Speekzel uiet den Bek loopen; Zo dra 
de Trekkingen voorby waren, wierdt het wat 
vlugger, en begon daar op een weinig te flaapen; 
doch in ’ kort fpreng het als in een fchrikkige 
Droom overend, wierdt eenige maalen hevig ge- 
fchud en wankelde met de Pooten; dan lag het 
op den Grond; dan ging het weder opftaan. Dee- 
ze verwiflelende Toevallen vier Uuren geduurd 
hebbende, herftelden zig de kragten: het Beeft 
begon te eeten en te drinken „ en vervolgens had 
het zulk een houding, dat men geen het minfte 
blyk van eenige verborgene K waal aan hetzelve 
kon befpeuren. De tot dus verre befthreevene 
Beurtwiffelingen hebben zig binnen agt Uuren 
doen zien. Terwyl ik, nu, in de vafte verbeel- 
ding was, dat het Schaap geheel onbenadeeld zou 
blyven, werdt het, geheel onverwagt, van de 
hevigfte Trekkingen overvallen, die wel niet be- 
ftendig aanhielden, maar zig van tyd tot tyd, en 
met dikwils wederkomende Aanvallen , verhie- 
ven; gaande poogingen om te Braaken, Schuim 
aan den Bek en ftytheid der Ledemaaten daar me- 
de gepaard. Daar op ftonden het Schaap de Oo- 
gen ftyf, zyn Wollige Huid wierdt geheel ruig 
en zyn Buik gezwollen; ja dit laatfte nam dermaa- 
te toe, dat het Lyf zodanig uitzette, dat, even 

als 


„ 


“Ór VEELERLEY Dieren. 33 


die inde Trommelzugt, de Buik een klank van 
zig gaf, wanneer men ?er op klopte met den 


Vinger. « Eindelyk loosde het Beeft ten twee- 
den maale zyn Water; het kreeg Afgang, en 
wierde, twaalf Uuren na dat het de Kamfer hadt 
ingenomen , tegen alle verwagting weder ge- 
zond, hebbende ook, naar’t gene my deszelfs 


_@pmerkzaame en zorgvuldige Oppaffers. berigt 


hebben, federt dien tyd geen het allerminfte 


Toeval wedergekreegen. 

„ Eenen Hond van ongevaar zes Jaaren oud, 
die fterk, vlug en Vleezig was, dwong ik, nog 
nugteren zynde , anderhalf Drachme van de Kam- 
fer in ’t Lyf. Hy raakte daar op aanftonds in 
toorn en woede, begon te blaffen, en liep in 


groote benaauwdheid heen en weer. In deeze 


fterke en geweldige beweegingen bleef hy twin- 
tig Minuuten larg: daar op rutte hy byna een 
geheel Uur uit, en; die tyd verloopen zynde, 
kon men geen ander teken van eenige Ongefteld- 
heid in de Hond befpeuren, dan dat hy zeer dik- 


«Wils naar den Adem hygde, even of hy zeer ver- 


moeid was door het loopen. _Uitgeruft zynde, 
faakte hy, op nieuws, in een veel heviger woe- 


„de, zodanig dat hy alles; ’t welk hem in den * 


weg kwam, aanranden en byten wilde: hy zag 
‘er fchrikkelyk uit, de Oogen brandden hem in 


% Hoofd, en hy begon op de yzelykfte wyze te 


blaffen. Zo dra ik dit vernam, oordeelde ik het 
ien ani , den Hond te bant dood maaken 4 
„VII. Dezer. € _ dar 


34 _ PRorrNEEMISGEN MET DE KAMrER 


dan door eene nog verdere voortzetting van my- 
ne Waarneemingen omtrent de fchadelyke wer- 
kingen van de Kamter , my zelf voor gevaar bloot 
te fteilen van deezen dollen Hond. 

Ik zal kortelyk berigt doen van myne Proef- 
neemingen op Waterdieren. Vier Kikvorfchen 
had ik ieder een Grein Kamfer laaten inncemen. 
Zy vielen, kort daar na, in flaap, en men kon 
ze, zelfs door verfcheide maalen fehuddens, niet 
wakker maaken. Dit hielde beftendig aan , iu- 
zonderheid in twee, die na verloop van agt Uu- 
ren geftorven zyn: doch de twee anderen wier- 
den weder volkomen gezond. 

Thans blyft nog overig, dat ik verhaale , wat 
my in het openen , zo van levendige als op deeze 
manier ter dood gebragte Dieren, merkwaardig 
voorgekomen zy. In fommigen, welken ik het 
brokje Kamfer in de Keel geftoken had, heb ik 
bevonden, dat hetzeive in de Maag ten deele 
zeer weinig, gelyk in de Muffchen , Kiekens 
en Haan ; ten deele niet zeer veel, gelyk in de 
Kart en het Schaap ; van zyn gewigt verlooren had. 
In zodanige Dieren , van my geopend, welken, 
% zy nog levendig, ’ zy door de Kamfer reeds 
gedood waren, hebik een groote veelheid Slym, 
zo in de Krop; gelykin de Vogelen, als in de 
Maas, gelyk in de Viervoetige Dieren , aange- 
troffen. In allen vond ik de Ingewanden met 
“Ontfteekinge bezet. 

Het Voedzel ,’ welk de Dieren voor de Kam- 

fer 


OP VEELERLEY DIEREN. 35 


fer-hadden gebruikt, werdt by de meeften in de 
Maag nog onverteerd gevonden en geheel on- 
veranderd; daar zy, egter, ten deele één, ten 


" deele twee en meer Dagen, na ’t inneemen van 


de Kamfer, hadden geleefd. Deeze onverteer- 
de en onaangeroerd gebleevene gefteldheid der 
Spyzen, nu, in de Maag, was inzonderheid op- 
merkelyk in die Hen, welke, gelyk boven ge- 
meld is, tien Dagen lang geen Spyze gebruikt, 
doch niettemin dagelyks Afgang hadt gehad. 

Zodanige Dieren, welken in een diepe Slaap 
gelegen hadden, of met langduurige Zenuwtrek- 
kingen waren bevangen geweeft, ftierven aan 
eene Ontficeking van het Herfenvlies, van de 
groote Vaten der Herfenen, de Longen en ’t Ge- 
darmte. Een menigte Gal was ook, by dezelven., 
in de danne Darmen gevloeid. 

Het Bloed was in allen niet van een zelfde ge= 
fteldheid. In eenigen liep hetzelve, terwyl de 
Vaten , in het openen , doorgefneeden werden, 
zo taay als Honig , daar uit; in anderen was het 
zeer dik en ftyf. 

Terwylmy de tot dus verre bygebragte Proef- 
neemingen nog niet genoegzaam duidelyk fchee- 
nen aan te toonen, hoe veel Kamfer ’er naauw-. 
keurig vereifeht werde, om een Dier daar’ van 
te doen fterven: zo oordeelde ik het noodig, 
tot een volkomene ontdekking van de kragten 
dier Drogery, nog meer Proefneemingen, en 
met grooter oplettendheid, in % werk te fiellen. 

VIL Der. C 2 De 


36 _ PRorFNEEMINGEN MET DE KaAmreR 


De manier, op welke ik, met dit inzigt , ver> 
volgens te werk ging, was aldus. In de eerfte 
plaats waren alle Dieren, welken ik de Kamfer 
ingaf ‚ volkomen nugterern. Dit hadt men ; in 
alle-de voorgemelde Proefneemingen niet zorg- 
vuldig:in agt genomen. ‘Fen anderen. gef ik de 
Kamtér opklimmender wyze : dat is, ik begon 
met eene maatuge Gite en verhoogde die allengs 
tot zulk een veelheid, -dat ’er de Dieren einde- 
lyk door om’ leven raaktên. ‘Fen derden, liet 
ile van ieder ingenomene Portie tot de volgende 
eenige Dagen verloopen, ten einde-het Dier zig 
wederom herftellen mogt van de Toevallen, die 
het van de eerfte Portie in te neemen gekreegen 
hadt. In die tufichentyd werdt hun ber behoor- 
lyke Voedzel gegeven, op dat wen, indien. zy 
ftierven, verzekerd mogte zyn, dat zy niet van 
Honger geftorven waren, Laatftelyk werdt ie- 
der Dier naauwkeurig: gewoogen „ dewyl hier 
door de Proefneeming tot volmaaktheid fcheen te 
brengen te zyn. Ik oordeelde vooraf berigt, te 
moeten doen van deeze Omftandigheden,ten cin- 
de niet in geduurige herhaalingen te vervallen: 

In de eerfte plaats nam ik een Kwartel, welke 
zes Loot woogs en maakte ten opzigt van de- 
zelve de Proefneeming, dus werkftellig. Ik ftak 
dezelve een Grein Kamfer in de Keel, waar op 
zy aanftonds in eene Beroerte verviel, fmytende 
den Kop dan over de eene, dan over de andere 
kant, even of zy een Zenuwziekte had. Zy 

werdt + 


OP VEELERLEN Dieren.” 87 


werdt „vegter „kort daarna wederom herfteld, en 

ten vollen. vlug, zo datik my, over deeze zo 

fchielyke verandering moeft verwonderen. Ins 

middels at en dronk zy, en floeg ‘ook-op de ge- 

woone wyze. Ten beftemden tyde gaf ik haar 

nog twee Greinen-Kamfer in , waar door zy dan- 

ftonds van de voorige K waal veel heviger werdt 

bevangen, met fierke beewingen door’ geheele 
Lyf, zo, dat zy. naauwlyksoverend op de Beenen 

fcheen te kunnen blyven ftaan… Ly werdt egter 

wederom;ten.naaften, by. herfteld,, nadat zy.ÂAf- 

gang gekreegen, hadt; Toen wermeerderde-ik-de 

‘Gifte van,de Kamfer tot drie Greinen; en/zy ver- 
viel in, even de zelfde Toevallenvals ‘te vooren 

doch:nog: heviger, en kon, twintig Uuren lang; 

niet eeten noch drinken, … Na-dat zy, hierop, 
ten, vierdenmaale, “vier Greinen Kamfer hadt in- 

geflokt , viel zy in eene Beroerte, doch veel flaau- 

wer dan de voorige ‘rcize. ‚Daarentegen kreeg 

zy ik weet niet welke nieuwe Zickte : zy vloog 

in de Kouw heen en weer als of zy bang wares 
„waar uit men kan befluiten „ dat eene groote ver 
andering in haar moet voorafgegaan-zyn. … Einde- 

Jyk hieldt die geweldige beweeging op en. zy 
_ kwam weder tot zig zelve. «Op ’t laatfte werden 
haar vyf Greinen Kamfer ingegeven. , Naauw- 

lyks was, hier-op, een Uur verloopen „ of zy 

viel plotzling, daar zy te vooren geheel vlug-was 

geweeft „ in een foort van ‘Doodíflaap. Eenigen 

, tyd daar na draaide zy den Kop om, fchudde derr 
VIIL Deer. pC zel. 


33 _ PROEFNEEMINGEN MET DE Kameren 


zelven, en leid’ hem over de andere zyde. Met 
fiet haar aan, doch zy was niet opte wekkén, 
en bleef op de zelfde plaats leggen; ftervende , 
ongevaar elf Uuren na dat zy die laatfte Gifte 
ingenomen hadt. 

Met de overige Dieren, op vreten men dee- 
ze zelfde Proeven in ’ werk ftelde, is het byna 
eveneens gegaan; des ik, om wydloopigheid te 
vermyden, my niet zal ophouden met daar van 
een Berigt te geeven: doch ik kan niet onaan- 
geroerd laaten , van hoe groot een veelheid Kam- 
fer ieder derzelven zy geftorven. 

De Mufch, dan, die twee Loot woog, tierf 
van twee Greinen Kamfer: : de Kwartel van zes 
Loot, op voorgemelde wyze, van drie Grein: 
de Duif, die ongevaar veertien Loot woog, van 
zes Greinen: het Kuiken, dat twee Pond zwaar 
“was, van vierentwintig Greinen: een Hoen, dat 
de zwaarte hadt van vier Pond en zes Loot, van 
zes-endertig Greinen : een Haan van omtrent zes 
Ponden zwaar, hadt vierenzeventig Greïnen noo- 
dig, en de Kat, die vier en een half Pond ge- 
wigts hadt, maar agtentwintig Greinen, 

Hier uit zal iedereen, zo ik meene, genoeg- 
zaam kunnen zien; niet alleen , aan hoe veel Dic- 
ren de Kamfer nadeelig zy ; maar ook, welke 
zonderlinge uitwerkingen die Drogery , in ver- 
fcheiden foorten van Dieren , beftendig en vol- 
gens een vaften Regel, voortbrenge. Het fchynt 
my toe, dat de kennis van deeze werkingen, 

wan- 


\ k 
COP. VEELERLEY Dieren. 39 


wanneer „men ?er met opmerkzaamheid agt op 
geeft, in de oefening der Geneeskunde ook geen 
kleine nuttigheid zal hebben. ‘ Niet op zuik een 
Grond, als of ik het daar voor hield, dat de Ge- 
neeskundigen, uit het gene in de Dicren zig ver= 
toont „een ontwyfelbaare Gevolgtrekking ten 
opzigt van de Menfíchelyke Lighaamen konden 
maaken: aangezien HierocraTes zelf reeds op- 
gemerkt heeft, dat de Ondervinding in Dieren 
zeer onzeker en bedriegiyk zy ; inzonderheid , 
dewyl men, volgens den Regel van gezond Ver- 
ftand, de gewoone Handelwyze van de Natuur 
miet uit zodanige werkingen, welken zig zelden 
en onverhoeds openbaaren ; maar eenig en alleen 
uit de genen, die menigvuldigft voorkomen, ont- 
dekken en leeren moet. 

Alzo het, nu, in de eerfte plaats blykt, dat 
de Kamfer een ongemeen werkzaame {toffe ny’, 
welke haar kragt overal, gelyk een zeer dunne 
Damp, of veeleer als een zeer fterke Reuk, -uit- 
breidt: zo volgt daar uit, dat dezelve, om in 
de Sappen of Zenuwen eene verandering ‘voort 
te brengen, niet noodig heeft , de Melkvaten in 
te gaan, ten einde den Omloop des Bloeds te 
volgen. Dit zelfde Befluit maakt de beroemde 
Heer Harrer op; uit de werking van zekere 
andere ftoffe. Hy hadt, naamelyk; eenen Hond 
Opium laaten inneemen, en denzelven daar op 
openende , na dat hy reeds in Stuiptrekkingen 
vervallen ware, vondt hy het Opzum nog in des 

VIIL Deer. C 4 ‘Honds 


4o __ PROEFNEEMINGEN MET DE KAMrer 


Honds Maag. Hier op gebruikte hy de volgen- 
de Woorden (Op vam non egere 1l/d per Laäes 
Vafa vid): De kragt van het Opsum heeft dien 
weg „door de Melkvaten, niet noodig (*). Even 
* zelfde oordeel kunnen thans de Geneesheeren 
over de Kamfer vellen, aangezien de bygebragte 
Proeven meer dan eenmaal getoond hebben, dac 
dezelve , zo wel wanneer zy met Braaken we- 
der geloosd werdt, als, wanneer men. zena het 
fterven der Dieren, nog in hunne Maag vondt, 
naauwlyks iets van belang van haar gewigt ver- 
looren hebbe; daar zy, niettemin, zulke zwaa- 
re Toevallen , als Stuipen ‚ Slaapzugt Pyn e en 
Benaauwdheid, hadt veroorzaakt. 

Dewyl, verder, dit Geneesmiddel een zo 
fchielyke , en, ik zou haaft zeggen, oogenblik- 
kelyke' werking voortbrengt; zo kan men van 
hetzelve , ingevalle het in de Ziekten op de be- 
hoorlyke wyze en ter regter tyd gebruikt wor- 
de, de fpoedigfte en uitmuntendfte hulp ver wag- 
ten. Ook wordt deeze fpoedige werkzaamheid 
van de Kamfer door het oordeel, % welk de 


be- 


r te 

(*) [Zie Prel. Academ. in Inftit. Med. Herm. Boez- 
baave, Tom. IV. Gotting. 1744. pag. 246. Men kan hier 
mede vergelyken de Proeven en Waarneemingen omtrent 
de Werkingen van het Opium, doot den Heer RoBert 
Wauvyrr, in het 1. Deer deezer Uitgezogte Verbandelinr 
gen, bladz. 319, en in ’t byzonder die van den Heer 
Lonny, in het IV. Deer, bladz. 240.) 


4 


° Sp ERM à 
â ? 


DP VEELERLEY Dieren. 4 


beroemdfte Scliryvers daar over. geweld hebben „ 
piet” weinig bekragtigd.… HorrMAN noemt de- 
zelve een vlugge-maar geftremde Olie: Borr- 
HAAVE een zeer dikke Olie; Harrs een Zwa- 
velige en. zeer vlugge zelfftandigheid: JUNKER 
een Lighaam,”datvuit vlugge Olie en een zeer; 
groote veelheid Stoffe, die branden kan, beftaat , 
en, TrAuues gebruikt daar omtrent „ in zyne 
Verhandeling overde kragten van de Kamfer (}), 
de volgende Woorden: „ Men vindt het aller- 
j “minfte niet in het geheele Lighaam, % welk in 
„ftaat zy om haare werkzaamheid «te verzwak- 
5 ken, te beletten of te veranderen: hoe zeer 
s5-zy. ook klein gemaakt en verdeeld worde , be- 
$; houdt zy; piettegenftaande zulks „ haare, na= 
„‚ tuur en kragt; dringt tot in het pdknde Dect 
» en brengt aldaar, in zeer kleine veelheid, de 
pn danmerkelvkfte uitwerkingen voort”, 

Wat de veelheid betreft, in weike men de 
Kamfer moet gebruiken , daar omtrent geeven 
myne Waarneemingen nog geen genoegzame ZC- 

ker- 


(}) [Deeze Verhandeling heeft den Tytel van :, Zxorcie 
tatione Phyfico- Medicâ,-wirtutem Camphore refrigerantem, 


ac internis Corporis tumani incendiis refbinguendis aptifJimam, 


edifferit atque ex genuinis Artis principiis adftruit, D. Baux 
THASAR Lup. TraLLrs. Dit Werkje is met een Voor- 
reden van den Heer F. HorrManN, te Breslau en Leipe 
fie, in ’t Jaar 1734, aan °t licht gekomen, en ingevoegd 
in het Aanhangzel van de Tom. 1, Nov, Al. Erud. Lip- 
Jie. p. 163.] 

: VIII Deet. Oden ' 


Ae 


kán 


Ag mn ‚ 
Die. 


4% PROEENEMINGEN MET DE KAMreR. 


kerheid. ‘Want, hoewel in.eenige kleine Vo- 
gelen, het gene in ieder derzelven gebruikt is, 
taamelyk naby komt, in evenredigheid , aan de 
_ Lighaamelyke zwaarte deezer Vogelen; zo heb 
ik doch , wanneer de Proefneemingen op veel 
grooter Dieren werden gedaan, een geheel an- 
dere overeenkomft daar in gevonden. 

Voor % overige zal men , uit aanmerking van 
het nadeel, ’ welk de Kamfer, gelyk ik aange- 
toond heb, aan de Verteering toebrengt in de 
Dieren, zeer wel doen, wanneer men zig dee- 
ze opmerking in de Menfchen ten nutte maakt , 
en in agt neemt, dat men dit Geneesmiddel van 
zodanige Perfoonen , die wat zwak zyn van 
Maag, niet te dikwils noch te fterk gebruiken 
laate. 


DE 


Een Santen 


Poslslë 


AN or ” #” BRAK ON he 


oe en geen GUT K 
di witbol: EM t 
OD: mtd ER DERZELVER 5 | mh 
Fling € Ss uden: fok 


UITBBELDING 
rar 


se de, Vlees nog niet "dta 
OO genoeg & ‘bekende, Viervoetige Dieren, is 
federt lang de Hrana der Ouden te tellen ge- 
weeft. Eenige weinige Waarneemingen en Ont- 
moetingen van deezen en geenen Reiziger heb- 
ben, in laatere. tyden, wel der Oofterlingen al- 
oude berichten wegens de loosheid en verflin- 
dendheid (*) van dit Roofdier bekrachtigd ; doch 
hetzelve is, in zyúe lighaamsgedaante, daar door 
niet veel bekender geworden: het zy, dat de 
Reizigers zig niet hebben willen. waagen op de 
| gevaarlyke Jacht na een zoo vernielend Beeft, en- 
kel uit nieuwsgierigheid en om het van naby te 
mogen bezichtigen ee ì onderzoeken; 5 het zy, dat 


zy, 


”® HE: A8 Dre Wereld, bl, JO. 
VIT. Deez. 


44 De HvaNA DER Ounes, 


zy,al hier of daar by toeval de gelegenheid aan- 
treffende , om het naauwkeurg te befchouwen 

uit onkunde geoordeeld hebben, dat hee reeds 
genoeg in andere Wereldsdeelen bekend was, en 
dar gevolgelyk hunne moeiteneeming van het op- 
maaken eener omflandige befchry ving ‘en nette 
uitbeelding’ overtollig zyn zoude. 

’t Zy hoe ’t wils zeker is het, dat het juilte 
befcheid wegens de Hyena der Ouden, van wel- 
ke;zoo oneindig vecle en taftbaare fabelen ftaan 
aangetekend , den beoeffenaaren van de Natuur- 
lyke Hiftorie der Dieren heeft ontbroken; waar 
van daan het is gekoomen , dat ?er onder hun de 
een en ander Man van naam gevonden is geweeft, 
die, aan den eenen kant „de Verhaalen der,Ou- 
den wegens de Hyena vol vindende van ailerlye 
beuzelingen en verdichtfelen » En, aan den ande. 
ren kant, by de laatere Schryveren geen klein 
verfchil befpeurende omtrent de opgaave der uit- 
wendige gedaante van dit fchepfel; die, zeg iks 
hierom aan de beftaanlykheid zelve der Eaes 
heeft begonnen te twyfelen. Van deeze ‘Die- 
renkenneren hebben fommigen, de afbeelding. ge- 
heel verwerpende, welke GEsSNERUS in een 
oud Grieks Handfchrift der Gedichten van Or- 
PIANUS had gevonden (van de echtheid van wel- 
ke afbeelding Grsnerus (*) zelf flegte gedach- 

ten 


(*) Gesnerus de Quadrup. p. 624. Hanc imaginem qua- 
lemcungue in Veteri Greco Codice manufcripta Peematum Qp- 
Piani reperimus: Mibi quidem non placet. 


EN DERZELVER UrrBEELDING VERBEËERD. ä5 


ú ten had) met hem (+) de Hyena voor een Veef- 
praat, of ook voor een Das (}), of voor een 
__Zwyn-Das (4), goedgevonden te boek te fiel- 
NED de tis 
… Zoo maakt, by voorbeeld, de uitmuntende 
Heer Rar geene de minfte zwaarigheid te fchry- 
ven, in de zo even aangehaalde plaats van zy 
Kort Begrip der Viervoetsge Dieren: „ De Ouden 
ss beuzelen veel wegens de Hyena, als daar is, 
s dat zy jaarlyks van Kunne verandert; dat haar 
„ Hals niet verdeeld word in Wervelbeenderen, 
s maar geftyfd is door één enkel, recht uitgaand 
s, been; dat haar? Oogen duizendmaal van Ko- 
s leur veranderen; welke dingerf aan-geen Dier 
eigen zynde , zoo mag men met recht vermoe- 
5 den, dat ?er zulk een gedierte [alsdeeze Hye- 
na) in de wereld niet is: Evenwel meenen 
Wy s dat de Das de Hyena is geweeft der Ou- 
zr den 
„ Gelyk deeze groote Man ons Dier alzoo tot 
eenen Das maakt, (dewelke echter hemelsbreed= 
te daar van verfchilt ,„) zoo wil ook de anders zeer 
oplettende Kameren van de Hyena der Ouden 
eenen Zwyn-Das gemaakt,hebben ; ‘welken naam 
hy geeft aan het Oofterfch Dier Kaftaar. 
Of ?er in ’ geheel wel Zwyn-Daflen waren, 
er trok 
GO]. T. Krein Quadrup. p. 83. 
€) Rajr Synopf. Anim Quadrup. p. 158. 
(DE. Kamerert Amenit. Exot. p. 4II. 


Ald VIIL Deer. 


46 De HveNA DER Oupen; 


trok Raar in twyfel (*) ;' maar op % gezach van 
Kaxrrer wierd die nu buiten alle bedenken ges 
fteld; daar hy zynen, naar een Varken zeer wel 
gelykenden Kaftaar, alzoo genoemd hadt. 

Ik voor my, zo anders de gebreklyke figuu- 
ren, door deezen befaamden Reiziger ons in 
Plaat medegedeeld (4) ‚ maar iets zallen worden 
onderfteld te kennen te geevens ben in % ver- 
moeden geraakt, of Kamerer zig niet in zy- 
ne meeninge bedroogen hebbe, of welligt door 
zynen Vrind te Jspahan verkeerdlyk onderrecht 
geworden zy, datde Kaftaar, welken men hem 
vertoonde, de Hyena der Ouden was. 

Gelyk de Heer K rmrrer dat Dier met eigen 
oogen bezichtigd heeft en met eigene hand naar 
% leeven afgetekend, zoo kan niemant ter we= 
reld cwyfelen , of de evengemelde twee figuuren 
zyn in daad en waarheid van den Kaftaars 
want, offchoon die figuuren wel in % algemeen 
zeer gebreklyk zyn , zoo kunnen zy echter met 
het leevendig Voorwerp zoo weezenlyk en mer= 
kelyk niet verfehild hebben, dat de Ooren, in 
de plaats van kort, laag en rond, langkwerpig eni 
Spits; en de Huvrp, in de plaats van geïygerd en 
met zeer. veele Jpatten geplekt, met weinige over 
dwars loopende lange flreepen getekend geweeft 

zous 


(GS) Rapr Synopf. Quadrup. p. 185. 
(1) Kamererr Amenit, Fafcic. H, Relat. IX; {s IV. ubi 
Tabulam vide ad No. 4; 4 


ENDE \ 
EN DERZELVER UITBEELDING VERBETERD. 47 


zoude zyn. Kamrrers figuuren , hoe: flegt 
en fober ook , komen in alles volmaakt met zyne 
befchry ving’ overeen. 


r 


Het is hier der moeite waardig ‚ dic Befchry- 


_ving aan te haalen , op dat men des te beter moog 
beoordeelen, of er tufchen den Zwyn-Das of 
Kaftaar, en onze Hyena, niet een zeer merke= 
dyk verfchil zy. 


s Uitgezonderd de Kop, de Staart en de Boi 
ten, is het Dier van de kloekte en het faz/oer 
van een Varken of wild Zwyn, van de groot- 
fte foort. Het is bekleed met lange gryze haaï- 
ren, die, even als by de Zwynen, op den 


rug overeind ftaan , byna van een {pan lang, 


en zwart aan de toppen. De Kop gelykt wel 
naar dien van eenen Wolf,en heeft een zwar- 
te fnuit. Het Voorhoofd 45 Jangkwerpig, en 
de Oogen ftaan digt by de fnuit;-zy zyn zwart 
en draaijen gezwind. De Oren zyn maakt, 
donkerbruin, en_fpsts. De Staart is vry lang, 
en bekleed met digte en lange haairen; zynde 
mooi gekringd met zwarte banden, Zoo zyn 
ook, de Schenkels eenigermaate gekringd; de 
achterflen zyn langer. dan de voorflen. De Poo- 
ten zyn verdeeld in vier nagelen „ dewelken het 
Daer, eveneens als de Wolven , mirekt, op dat 
zy niet gezien worden. Het Lyf is zelda met 
weinige, breede, en ongelyke (lreepen, om de an- 
dere bruin en zwart, loopende oan den rug af aa 
den buik toe”. 


VI. Dees. Of 


PE De HryanA ber Oupenj- “7 


Of nu miet deeze uitduidinge ons tegenwoordift 
Dier flrooke , laaten wy aan de beflifinge van an= 
deren geheelyk over ; tekenéndê hier wyders aan, 
dat mer die Befchryvinge van Kamrrer?’s Kaf= 
taar in het voornaamfte volkomen overeenftemt dé 
figuur van het Dier, ’ welk de gadelooze Ber- 
LoNrus weleer „, onder het opfchrift van Je Loup 
marin, heeft uitgegeeven , in zyn eerfte Boek 
van de Natuur en Verfcheidenheid der Vis- 
fchen (*) ; meldende van hetzelve niets anders; 
dan dat het een inwoonder zou zyn van de Kus- 
ten vk Engeland , en enkel en alleen van Vifch 
leeve; een Dier in het geheel niet bekend ge- 
weeft, zegt hy , by de Ouden. 

Het is op het gezach van deeze figuur in Bere 
LONIUS, nochtans, en van de voorverhaalde af- 
beeldingen en befehryvinge by Kamerer, dat 
de Ridder Linneus, in zyne hervormde Xde 
Uitgaave van het Syflema Nature, onze Hyena, 
met de naamen van den Zeewolf van BeLLONius, 
en van den Zwyn-Das van K emrrer, heeft be- 
fchreeven als een Dier, het welk de grootte 
sj heeft van een Zwyn. De Haairen van den 
s rug, zegt hy, zyn omtrent een Ípan lang, 

9 recht 


_(*) P. Beron la Nature (} Diverfité des Poif]ons. ps 29. 
Het verdient zyne opmerking, dat BerrLonrus van dit 
Dier, den Zee-Wolf ‚zoo als hy het noemt, met zoo vee. 
le verzekerdheid fpreekt, als van een Inwoonder van 
Engeland; en dat ondertufchen Ray niet alleen, in zyne 
Synopfis; maar ook Merrer, in Pinace Rerum Brittanni. 

ca: 


EN DERZELVER UITBEELDING VERBETERD. 49 


ss-rechtovereindftiaande, en aan de toppen zwart. 


. „‚ De Ooren zyn naakt. De Staart is met zwart- 


sj agtige ringen gebandeerd. De Schenkels zyn 
„ bont met zwarte kringen. De Streepen van het - 
» Lyf zyn donkerbruin en zwart „ overdwars Joo- 
spend van den rùg af na den buik” Evenwel 
verfchilt de Heer LinNzus daar in van Kamr- 
EER, dat hy de Hyena huis brengt tot het ge- 
flacht der Honden, en niet tat dat der DafJen 3 
welke laaften hy in het geflacht der Beeren plaatft. 
„Onbegryplyk is het ondertuffchen , dat een 
Man vàn die naauwkeurigheid , als Ray ge- 
weeft is, op zoo loffen grond de Hyena der Ou- 
den voor den gemeenen Das verfleeten heeft. Im- 
meis de reden , welke hy had, om de beftaan- 
__lykheid der Hyena in twyfel te trekken, is zoo 
„zwak, als ooit kan worden uitgedacht voor ie- 
__mant „die zyn werk gemaakt heeft van de Schrif- 
ten der oude Dierenkundigen te leezen. Zoo 
draa handelen deezen naamentlyk niet van eenig 
vreemd en weinig by hen zelf waargenomen {chep- 
fel, of daar- moeten Wonderen van aangetekend 


& worden; zoo dat, byaldien het, tot in twyfel- 


trek- 


éarum, geheel en al van't zelve zwygen. CHaArLETON 


_ haalt (uit BerLonrus zekerlyk) deezen Zee-Wolf wel aan, 


ji zyn Onomaflicòn; maar tekent ’er noch Engelfchen 
naam, noch eenige andere byzonderheid van aan , an- 


ders, dan dat hy zoo wel een Water- als een Landdier 
is gelyk BeLLonIus hem had te boek gefteld, 


Ev RL Deer. D 


zo De HrYenA DER OUDEN, 


trekking en algeheele ontkenning der beftaanlyk- 
heid van iets, genoegzaame reden is, dat de-Qu- 
den ons daar fabelen van vertellen , het getal niet 
overgroot zal zyn van de Schepfelen , welken in 
de wereld, als beftaande weezens, overbly ven zul- 
len. Wat dan? De Hyena dus, om der verdichtfe- 
len wille van haare hiftorie , ontkend zynde, moeft 
men zoeken na eenig Viervoetig Gedierte, het 
welk ergens in overeen kwam met het geen van 
de Hyena was befchreeven door de Ouden: en , 
wel ras had men zoodanig iets gevonden. We- 
gens de Hyena ftond aangetekend , dat zy onder 
haaren flaârt, kort boven den aars, eene hollig- 
heid had, dewelke na binnen niet doorging, en 
een zak of beursje uitmaakte. Dat eenige Karak- 
ter was. voor Raar genoeg tot zyne ondertftel- 
ling. Immers pag. 185. gezegd hebbende wegens 
den Das, Grecum hujus ansmalis nomen nullum 
novimuss nifì fit oeterum Hyena, d.i. „ Wy 
2 weeten geenen Griekfchen naam van dit Dier, 
s» ten zy het de Hyena der Ouden is”; gaat hy 
den Das omftandig befchryven; maar vindt aan of 
in denzelven niets, volftrekt niets, het welk hem 
tot de Hyena maaken kan, dan die evengemelde 
opening even onder den ftaart; en deeze is voor 
hem zulk eene byzonderheid, dat zy alleen, met 
voorbygang van al het andere, tot ftyvinge van 
zyn gevoelen moet gelden. Huse ansmals pecu- 
LIARE efl ‚ zegt hy by pag. 187. quo cum Hy ana 
convenst „meatum Jeu or ficam habere largum, 0 | 
ub 


Í _Vlytige BerLonrus? Deeze laafte heeft Afiës 


EN DERZELVER UitBrELbING EN EF: 


Jab cauda &c. ds ip 45 Byzonder eigen is het 


‘3s-aan dit Der) waaromtrent het met de Hyená 


3 overeenkomt, eene ruime opening te hebben 
3 terftond onder den ftaart”, Maar meer an- 
dre Dieren zyn ’er bekend, dewelken, op de 
zelfde plaats , zoodanig eene opening hebben 3 
zoo dat, met even veel recht, van elk derzelven, 
zoo wel als van den Das,„de Hyena zou zyn te 
maaken geweeft, indien dit enkel kenmerk tot 
genoegzaamen grond van RAr?’s befluit kon gel- 
den. 

Men heeft dan, om maar kort te gaan, een 
verkeerd Voorwerp voor de Hyena der Ouder 
aangezien.” De Das verfchile ?er oneindig van. 
Keurrer?s Kafiaar, met welken de figuur in 
W ArsonN overeenkomt, gelykt wel meer , doch 
niet genoeg ; «en deszelfs fpitfe Ooren, en over 


_dwars Joopende flreepen, Com van andere byzon= 


derheden niet te reppen,) maaken al te groote 
kentekenen van onderfcheiding tuffechen dat Dier 
en de Hyena. Even zoo wyd en breed verfchilt 
ook van dezelve de Zee- Wolf van Berro- 
NIUS; en niet minder de Gulo of Veelvraat van 


Kan (5: 


Men mag zig hier over niet zonder reden ver- 
wonderen. Want wie hebben in de Dierenkunde 
meer geblokt dan de groote GesNnerus? dan de 


éen 
©) Krain Quadrup. Tab, V. 
VIII Deer. D 2 


Pe) De HraNA DER OuDensy 


een: Vaderland der Hyena, doorgekruift , zoo 
wel als verfcheidene gedeelten van Europa, niet 
alleen om Planten , maar ook inzonderheid om 
Dieren van naby te zien en te onderzoeken. Ges- 
Nerus hebben wy nochtans, hier voor, rond uit 
hooren zeggen, dat hy de afbeelding der Hye- 
na, welke hy in ’ oude Griekfche Handíchrift: 
van OrrPranus had gevonden , voor onecht aan- 
zag; en by vermoedde, (waar in Krein; hem 
naderhand gevolgd is,) dat de Hyena de Veef- 
zraat was. BerrLLoNius heeft omtrent de rech- 
te kennis van ons Dier niets meerder uitgewerkt: 
In zyne reize, te Alexandrië gekomen , zag hy 
eene tamgemaakte Crvetkat, en wegens haar op- 
merkende het zelfde, welk R Av naderhand heeft 
waargenomen omtrent-den Das, te weeten nog 
eene andere opening -van achteren daú die van den 
aars, eene holte naamentlyk of beurze „ waar uit 
men het-Civer haalt, befloot hy al te gereed en 
los, dat de Hyena der Ouden geen ander Dier 
geweeft is dan de Cevetkat, en dit wel met zulk 
eene verzekerdheid , dat hy (*), naa zyne korte 

be- 


(*) P„ BeLon -Obfervations de plufieurs-Singularitez, p. 
166, 167. 

(f) Met zwvgen kan ik hler niet voorby, ‘dat op het 
gezach van deeze aantekening van BerLLonNius deeze 
dwaaling by fommigen voortgekroopen is. De voortref- 
felyke Heer Penfionaris Meerman, die waardige Rech- ’ 
tedrand der Studieminnaaren aan de Maaze , heeft in 
zyne Wel Ed, Geftr. overfchoone Boekerye een zeer 

fraai 


EL 


EN DERZELVER UITBEELDING VERBETERD, «43: 


befthry ving, durfde zeggen: „, QPon Ja confère 


39 Avec celle de Hyena; & par là on vorrfa, gue ce 


pe gue hous nommons Crvetie eft le Hyena des an- 
5 ciens”: d.í. „, Dat men deeze befchry ving van 
3» de Crvetkar met die van de Hyena vergelykes 
9, en daar door zal men zien, dat dit Dier, het 
5 welk wy Crverkar noemen, de Hyena is der 
s Ouden Cf)”. d 

Ondatks deeze verzekering fchynt echter by 
de meeften: het gezach’ van Gesnerus ’%t veld 
beliouden gehad te hebben. Die naa hem zyn ge- 


_komen, hebben de figuur uit het oude Griekfche 


Handfchrift van den Dichter OePranus, omdat 
hy ze afgekeurd had , doorgaans verworpen. 
Wie hunner zou eene afbeelding van de Hyena, 
door hem uitgemonfterd , voor deugdelyk en goed 
hebben durven aanzien? Want zyn alle de lie- 
den, ;, dewelken na Gesnerus en Arpro- 
5 VANDUS Hiftorien der Dieren en algemeene 
5, Korte Begrippen over dezelven ondernomen 
‚> hebben te fchryven , voor zulken te houden, 
3, die niets loffelyks hebben uitgevoerd; ja zelfs 
» pee hie ge kennis van de Dieren fchy- 

„nen 


__… fraai Handfchrift in het Grieks van Manuêr fat. over 


de Digren; gefchreeven door den zeer vermaarden An- 
GELUS VERGERIUS van Cretas-en door eene naauwkeurige 
hand verrykt met uitvoerige figuuren in Waterverwe : En 
het is aanmerklyk, dat daar in, voor het Hoofdítuk over 
de Hyena, een zeer net fchilderptie ftaat van 1 de Civer. 
kat. 


VII Deer, D 3 


54 De HranA DER OUDEN, 


„nen gehad te hebben”; gelyk de Heer Ray, 
(die ondertuïchen omtrent de Hyena aan’ zelf- 
de euvel ziek bevonden word) zoo ftellig oor- 
deelt (*), wie hunner zou dan ooit hebben in 
zyne gedachten genomen, ten ware hy door ,ei- 
gene nafpooring’ en oplettendheid was beter one 
derrecht geworden, den grooten Meefter in de 
Weetenfchap der Diane Hiftorie, Gesnerus;, 
tegen te fpreeken? 

De Figuur, echter, (eere zy het oude Hand- 
Schrift van Orrranust) door deezen onvergely- 
kelyken Man verworpen, is, over het geheel be- 
fchouwd, vry echt en onverwerpelyk ; gelyk de 
nieuwsgierigen , onze tegenwoordige afbeelding 
met dezelve [in de Zurichfe Uitgaave van Ges- 
NERUS boek, Ao. 1551. p. 924] naneikade, 
vee duidelijk bemerken zuilen. 

Om met de befchry ving van het Dier dan voort 
te gaan, en met de benaaminge te beginnen „ de 
Grieken hebben aan hetzelve , om reden.van de 
Borflelen „ met welken de rug bezet is,en wel- 
ken fteiler overeind ftaan, ‘of nederliggen , naar 
maate van de Juimen der grimmigheid of gemak- 
Iykheid , waar in het fchepfel zig bevind, den 
naam gegeeven van Hyena; ontleend van öc, d. 
ì. Zwyn of Varken; waar van zy het verkleinend 
dawas d.i Varkantje of Zwyntje gemaakt hebben; 
Kee welk ons zeer ner fchynt te kennen te 
iet 
(*) Rar in Prefat. Synopf. Td 


en 
- he 


EN DÈRZELVER UITBEELDING VERBETERD. 55 


geeven, dat ’er merklyyk onderfcheid was tuffchen 
de grootheid en kloekte van een Zwyn en van 
de Hyena: aan dewelke in laatere eeuwe door 
Pinicranus de Hoogduitfche benaaming svan 
Grafdier werd gegeeven „ omdat zy. verhaald 
wierd by de Graffteden zig veel te-laaten vinden, 
en op de Lyken te aazen. Ook mag; niet on- 
waarfchynelyk, de overeenkomft, welke deeze 
Hyena in-verfcheiden? opzichten met den Wolf 
heeft, zweemende in-geftalte zoo-wel als in roof- 
gierig--en verflindendheid niet. weinig naar, den- 
zelven ; „eenige aanleiding. gegeeven hebben, 
datde Hebreeuwen de Hyena, by -onderfchei- 
ding van den gemeenen Wolf -in hunne taale ook 
JR ANT genoemd, hebben; want buiten-deeze be. 


_naaminges (dewelke: niet, wel op eenig‚ander 


Roofdier,; uitgenomen alleen ook op den Sfackhals, 
zien kan,) is ’er geene voor dit, in geheel Ooften 
vanouds: genoeg bekende , Dier „ in de-Heilige 
Bladeren des O. Teftaments, te vinden , of t-moeft, 
naar-BocmArT’s gevoelen „ die ‚van pas” zyn. 
Onze Nederduitfche Overzetters vertaalen: die 
benaaming detterlyk in Zephanja IL owss,3. Ch) 


en Habacue I.-vs. 8. door oondwolf;-terwylzy 


eh, or levän 
(f) Haare Richters. zyn Avondwolven, die de beenderen 
niet hreeken tot aan den morgen; die niets overlaafen, hebs 


ben veele oude Overzettingen en uitbreidingen ; die ‘niet, 
aflaten, zeggen pe GrooT en-Le Ceerc, vande beeude- 
_ ren (zoo wel als het Vleefch) te knaagen: en‚-te-verflin= 


den, tot dat de morgenftond aanbreekt, ‚+ 
(B) Beter ware. gezegd, Wolf-der Avonden: want van 


VIIL Deer. D 4 ys 


55 De HyYeNA DER OUDEN, 


in SYerein. V. vs. 6, NAW, aNt door Wolf der Wilder- 
nijfen CD vertolken; even als of de Wolven, in . 
het algemeen, dien bynaam niet te draagen hadden. 
Wierden in deeze Schriftuurplaatfen de Wol- 
ven flegts gemeend, dan ware @'2MI alleen genoeg 
geweeft; zynde de nadere omfchryving of uitdui- 
ding met het woord 23! of avond overtollig. Maar, 
is de Hyena een roofgedierte, welks byzondere 
eigenfchap is, by den avond op roof uit te gaan, en 
geduurende de nacht te aazen , gelyk de Ouden 
Ons uit eenen monde verhaalen *), hoe gants 
natuurlyk en volmaakt welgepaft is dan de onder- 
Scherdende benaaming ,, welke de H. Schriftuur aan 
die Dier geeft, van „dÁovondwolf'? In-eene der ou- 
de Gloffen over Sferem. X IL g. flaat aangetekend, 
5, dat de Hyena een NACHTGEDIERTE is; 
s, aazende op Lyken en veelerlye Onreinighe- 
ss den”: Enhet is eenpaarig door de Ouden te 
boek gefteld „ dat zy by den nacht veel fcher- 
5, per ziet dan over dag; wroetende by nacht de 
„ Grafkuilen om „ en de doode Lighaamen ver- 
3, flindende”. Ruim zoo verfchriklyk was hier- 
om by-de Oofterfche Volkeren deeze Hyena, als 
de Leeuw, de Luipard en Wolf : zulks het zeer 
wel te denken is, dat Gop’s Propheeten , in hun- 
ne gelykeniffen, ons Dier met deezen nu en dan 
famengenoemd hebben. | Ge- 


IW, avond, is zoo wel als van i man, wildernis, mr meer- 
voudig getal Maw. 
(*) Nudluzógos , Nusdlsraans , word de Hyena Benastid 
DE Eenes) d, i, in onze'taale zoo kai als Nachtzwer- 
ver: 


NE 4 


EN DERZELVER, UrTrEELDING VERBETERD. 57 


, „ Genoeg zy dit gezegd, zoo veel den naam be- 
 < Jangt. De vraag, die verder volgt, is, of ons 
tegenwoordig. Dier met de daad de Hyena zy 
_ «der Ouden? Maar de overeenkomtft van hetzelve 
____met de befchry vingen der oude Dierenkundigen 
; beantwoord deeze vraag volkomen. Men moet 
naamentlyk van hunne berichten flegts al dat won- 
_„derbaarlyke, en fabelachtige , het welk de gefchie- 
} denis der Hyena heeft verdacht gemaakt ; aftar- 
ren; wanneer-ons genoegzaame aan wyzingen , die 
enkel de uitwendige gedaante van dit fchepfel be- 
treffen ‚ zullen overblyven toc flaavinge der waar- 
i heid. De Lighaamsgeftalte, het zichtbaar maak- 
fel, de koleur, en-andere uitwendigheden van 
het Dier „ hebben niets te doen met de grollen en 
beuzelingen ‚ welken de een den anderen wegens 
dit fchepfel van tyd tot tyd heeft wysgemaakt. 
„OrPPrANUSs by voorbeeld, heeft de Hyena in 
jj „deeze en geene byzonderheid zoo wel afgemaald, 
| dat zyn oude Kopyift, of wie anders de tekening 
van’ Dier daar by gedaan heeft, het gants niet 
„kwalyk had met de daar by geftelde Figuur, wel. 
ke door Grsnerus afgekeurd aan ons is meêge- 
deeld. Js de Rug van de Hyena allerwege ruig- 


s 
haairig, als mer Borel bras 45 die Rae Jang f- 


& 


Wer n= 


ver: Terwyl de bynaam ook van Avodsgzis, door den zelf- 

“den! Schryver aan het Dier gegeeven word, om reden, 
dat het bezwaarlyk zig laat zien, als houdende zig mee 
al fchuil over dag. 


VL Deer. D 5 


N 


58 De HYeNA DER OUDEN, 


werpig en fmal,gelyk hy zegt: Is het Lyf'mêt zeer 
veele Spatien afgezer (*) of" getekend; en zweemt 
het beef? vry wel naar venen Wolf, enz; dit alles 
komt, over het geheel, met de evengemelde af- 
beeldinge niet kwalyk overeen, en ftrookt ook 
volkomen- met onze tegenwoordige aftekeninge : 
By dewelke het ons onmooglyk was (wegens de 
Ongeduurigheid van dit Dier) daarenboven nog 
eene figuur te voegen van die Byzonderheid ‚wel. 
ke door de Ouden omtrent de Hyena is waärge- 
nomen , en hier een zeer duidlyk teken verftrekt, 
waar aan men dit Voorwerp, het welk in de voo- 
rige opzichten reeds zeer wel aan de oude befchry- 
vingen beantwoordde, al verder en zekerder voor 
de Hyena kennen mag. Wegens haar is naament- 
Iyk opgetekend, dat zy even boven den aars, kort 
onder den flaart , eene fnede of langkwerpige ope- 
ning heeft, uiterlyk niet ongelyk aan de vrouw 
welyke fhâmelheid , welke opening niet na bin- 
nen in het Yighaam van het Dier doorgaat,’ maar 
enkel eenen zak of beurs formeert ; hoedanigen 
ook de Das, de Crvetkat, en Rat van Pharao of 
dehneumon hebben. Welke merkwaardige byzon- 
derheid noch door Kamrrer wegens zynen Kaf= 
Jaar, noch door BerLLonIus of CHARLETON 
wegens hunnen zoogenaamden Zee-Wolf, noch 
door den Ridder Linneus wegens zyne Hyena, 

noch 


(*) Oerranus noemt de Hyena sizh, d, i, met fpatten 
geplekt, of geteigerd. j 


A ' « , 


W 7 la 
> EN DERZELVER Letse VERBETERD. «89 
De ‘ 4 


noch door Krein wegens dn Veelvraat is opge- 
fehreeven; z-eene byzonderheid echter zoo kenne- 
Iyks dat, op de waarneemingen derzelve alleen- 
dyk gegrondveft kon worden die oude Fabel; dat 
___de Hyena man en wyf te gelyk, of het eene jaar 
___man, het andere jaar wyf. was ; tot wederleg- 
\___ginguvan welke -dwaaling fommigen der Ouden 
reeds, gelyk Arasrorrves, gefchreeven heb- 
_ ben, als uit eigene waarneemingen onderrecht _ 
\___zynde, -dat-beïde de Sexen der Hyena zoodanig 
eene voorgemelde opening hebben, behalven de 
gewoone voortteelingsdeelen, het Wyfje zoo wel 
__als het Mannetje. 

Onze Hyena nu had deeze byzonderheid- zeer 
_duïdelyk; ven zelfs wel zoo kennelyk, dat dage- 
Iyks, daar uit aan de onkundige menigte, by aan- 
tooninge. van-die opening „ wierd wysgemaakt, 
dat het beeft een Hermaphrodiet was. Ligtelyk 
nu zou iemant daar uit bewoogen kunnen worden 
om te vraagen, „Of niet-de Hyena , fchoon we- 
» gens het geftel haarer Tanden vallende, volgens 
5de rangfchikking van Linne us Samenftel , on- 
» der het Hondengeflacht, als eene uitzondering 

„op den regel zy aan te merken”? 
By de Oude Dierenbefchryveren worden ons 
„veele grollen verteld van de Oogen der Hyena, 
„welker gloed (veranderende gelykrik duidelyk 
hd gezien heb, naar-maate het Licht daar in valt > 
‚ de aanleiding gegeeven heeft tot de Fabel van de 
NIIL Deer. Ede- 


60 De HYANA DER OUDEN, — 


. Edele Steenen, welken in dezelven zouden zitten, 
Ik heb daar omtrent niets anders waargenomen, 
dan dat zy zeer fnel zyn, en zig nu en dan wan- 
neer hee Kaarslicht recht van vooren „ of op zy- 
de kort daarby gehouden wierd, als" gloeijende, 
glinfterend bruin, of ook blinkend rosachtig;, 
doorgaans donker bruin of zwart ; vertoonden. 

Wegens de Srem van % Dier; met welke het 
insgelyks volgens de beuzelagtige Overleveringen 
der Ouden ; de meefte dierlyke geluiden zou kun- 
nen naarbootzen welken het van buiten hoort,kan 
ik mede maar alleen met zekerheid melden , dat 
het Gelach, van ’t welk men zoo breed opgaf , 
niets anders was dan een grinnikend geluid , met 
geflooten Tanden en een weinig opgetrokkene 
Lippen, als uit den Keel van ’t Dier hervoort- 
gebracht: Brullende en tjankende onze Hyena 
ftandvaftig alle avonden en nachten yflelyk „ zoo- 
draa, het gezelfchap van menfchen haar begéeven 
hebbende, zy eenzaam wierd gelaaten; welkge- 
luid de opgeflooten honden ook , des ongewoon, 
gemeenlyk maaken „ fchoon op verre naa zoo 
terk en doordringend niet àls deeze Hyena. Ee 
venwel was door den eigenaar, die haar had me- 
de gebracht , verhaald, dat by haar „nog zeer jong, 
door luidkeels en by aanhoudendheid te lagcher, 
had weeten te verlokken. bart Aho for 

Maar. wat de VErsLINDENDErFID van ’ Dier be- 
treft gemaklyk was het naategaan , dat daar om- 
Nes trent 


ki 


4 


Ld f hal ) 
EN DERZELVER UrTBEELDING. VERBETERD. Óf 


1 


trent de Ouden niets bezyden de waarheid ge- 


fehreeven zullen hebben , en _dathet geene groot- 
fpraak der H. Schriftuure in de hier boven aange 
haalde plaats zou zyn, dat de doondwolf of Hye- 
za van ’t gebeente zoo weinig als van ’ vlecfch 
in haare nachtverflindingen, overlaac: want ge= 
heel verfchriklyk was haar geftel van TANDEN, 


‚_dewelken Yvoor-wit „in kloekte voor die van een 


Wolf , in fcherpte voor die van eenen Leeuw , 
geenzins behoefden te wyken. Zy heeft zes plat- 
te Voortanden „zoo in het bovenfte als in het on- 
derfte Kaakebeen. Van deezen flaan een weinig: 
af, aan elke zyde „zoo boven als beneden, twee 
zeer merklyk grooteren die zeer fcherp zyn ; en 
daar aan volgt, op eenigen afltland, wederom aan 
elke zyde, zoo beneden als boven, een Slagtandy 
die een weinig krom, gelyk de voorgaande en 
uitermaate {cherp is: deeze grootere Zyd- en 


Slagtanden van het bovenfte en onderfte Kaake- 


been fluiten na binnen en gedeeltelyk tufchen in 
en over elkanderen; zoo dat het geen de Hyena 
met dezelven, aanvat, of geheel afgebeeten, of 
onverwrikbaar vaft gehouden word. « Onmoog- 
lyk was het (hoe veele moeite daar toe aange- 
wend wierd) het nette getal der Kiezen op te 
neemen ; kunnende wy van dezelven maar alleen , 
uithet gezicht daar van nu en dan ter vlucht, met 
waarheid berichten ‚ dat Zy in grootte aan de 


Tanden evenredig zyn. Hoe zwaare en met taaie 


VIIL Deer. ie 


Kd 


kad 


62 De HrANA DER OUDEN, 


je of beenachtige’deelen bezette brokken vleefcli; 
fomtyds ter dikte van eenen arm „aan ’t Dier 
werden toegeworpen, altoos vraatig-had het zel- 
ve die, in één oogenblik. en genoegzaam zonder 
kaauwen of byten, ingeflokt, tot onze merkly- 
ke verwondering. « Elken dag ; en fomtyds ook 
maar om de twee dagen , dronk het omtrent de 
hoeveelheid van een half pint Water. 

Eenigzins hartvormig CCordifornie) en’ van 
de gedaante, welke na het driehoekige ‘helt; 
was de Kor deezer Hyena, {pier aan 
den Neus, zeer fterk befpierd en breed op 
de wangen; zwart en gekneveld. omtrent den 
neus en lippen; (taande de oogen digt na den 
Íhuit toe, die niet vooruitftäände maar platachtig 
was. 

De NeuscArenN waren langbochtig en van 
figuur als een omgekeerd Komma [<J; fraande de 
Neus, boven aan zyn begin, een weinig rond 
verheven. 

‚De Ooren, wel verre van langkwerpig en 
Ípits, waren zeer breed, kort en omtrent rond; 
niet geheel naakt, maar bezet met korte haairen 
en boven in hunnen rand op ’ midden een wei- 
nig ingebogen ; de Opening derzelven is zeer wyd. 

De geheele lengte van den Kop, gemeeten voor 
van de {huit af, over de bogt van ’ bekkeneel , 
tot agter by het begin van den nek, was 1 Voet 
2: Duimen, Amfterdamfche maat. 


De 


vr 
"EN DERZELVER- UITBEELDING VERBETERD. 63 


— De Romer vanhet Lighaam meer rank dan rond, 
was door het daaglyks fterk voeren vry vet; maar 
in den natuurlyken ftaat van fatfoen , als een 


Wolf oflange Hond, bekleed met eene niet lang 


doch echter eenigzins ruighaairige huid, vuil geel 
in den grond, en afgezet of geplekt met onregel- 
maatig verdeelde en donkerbruine fpatten of rond- 


agtige vlekken, onder welken eenige weinigen 
__opden hals, (de eene nochtans fterker affteekende 


dan de anderen) in de lengte liepen. De geheele 


‚ hals was bezet met borftelachtig haair. 


‚Boven op den Nex en langs den ruggegraat ftond 
insgelyks een fireek van Borsteren, dewelken de 
Hyena overeind fieeken en weder vallen laaten kon, 
haar maate van haare verbolgendheid of zachtzin= 
nigheid: deeze Borftels waren fommigen zwart; 
en de meeften, gelyk het ander Haair buiten de 
plekken , vuilgeel, zynde de grootften weinig 


meerder dan een handbreed lang. Ligter van Ko- 


leur waren de beneden borft, het onderlyf en de 
buik. 
De Lengte van deezen romp, met deszelfs 


bochten gemeten, van het begin van den nek af 


tot aan ’ begin van den Staart , was 4 Voce 


“ ten. 


N 
. . N 
‚_Deszelfs Dikte, in den omtrek gemeeten, over 
de ribben, was 3 Voeten 7 Duimen. 
_ DeSraarr, lang 1 Voet 5 Duimen , was ins- 


gelyks vuil geel, behalven naa het uiteinde toe, 


ze 


VII. Deer, al. 


{ 
64 De HyYaNA DER (OuDens 


alwaar dezelve donker bruin , geringd. met twee 
banden, en zwart in zyne fpits uitlooppnde was: 
het Haair op denzelven lag midden, boven op;als 
gefcheeld of in tweën gedeeld, In luimen van 
vrindlykheidof van verlangen na aas kwispelftaart= 
te de Hyena, even als de Honden. 

Belangende de Poorten; de voorften waren 
langer dan de achterften ; hebbende deeze laac- 
ften, van den hak afgemeeten tot op den grond, 
by de zool van den voet; (want het Dier gedoog= 
de niet, hoe men het ook werkftellig wilde maa- 
ken „ dac wy zulks op eene andere wyze konden 
meeten, ) de hoogte van 9 Duimen; terwyl de 
Voorpooten , mede gemeeten van den elboog tot 
aande zool, 1 Voet 6 Duimen lang bevonden wier 
den. Beiden, zoo de Voor- als Achterpooten „ 
waren niet geringd; maar alleen, op de fchec- 
nen „ even gelyk het lighaam „ hier en daar 
met onregelmatige plekken gerekend; zynde de 
binnenfte zyde geheel ongevlekt „ en , evenals 
het onderlyf , wat ligter geelverwig. 

De Voeren donkerder bruin dan de Schenkels, 
en merkelyk dunner dan deezen aan haar onderfter 
gewricht , waren naar evenredigheid grof en 
fterk van Vingeren, die breed uitliepen, en. vier 
in getal waren, zynde de middelften de langften ; 
allen voorzien van middelmatige Nagelen ; die 
fcherp genoeg geweeft zynde, om het hok waar 
in het Dier beflooten was te breeken, tot voor- 

kao- 


4 


NSP 


EN DESZELFS UrrBEELDING VERBETERD. êà 


Koominge van ongemak, ter lengte,zoo men zeì= 


de, van een halven duim ingekort waren. Wel. 


gefchikt vertoonde dus dit ondergeftel zig, om 
daar mede in den grond te graaven, en ’ geroof- 
de vaft te houden. 

Het Dier, fchoon mên de Hyena ook in Syrseg 
Arabie en Perfie vind , wierd ons gezegd in A« 


ke df 


FRIKA (waar wilt men niet) gevangen te zyn. 


Het was een MANNETJE, nu ruim 14 Maanden 
oud volgens verhaal des Reizigers die het gevan- 
gen had „ en niettegenftaande het alle uiterlyke 
blyken van verflindendheid en roofzucht toon- 
de, liet het echter zig nu en dan van naaby bee 
zichtigen; en door de lieden , welken daagelyks 
met hetzelve omgingen, van tyd tot tyd behan- 
delen. 


í 


iN: 


ArrsroreLeEs, Hij. Anim. L. VI.-Cap‚ X XXII. 

» De Hyenais omtrent van koleur(* ) als een Wolf, 
» En voorzien van eene maene (of van borftelag- 
» tig haair) langs den geheelen rug. ’c Is een ver- 
» dichtfel, dat zy te gelyk Vrouwelyke en Manne- 
„ lyke teeldeelen zou hebben; het mannelyke Lid 
» is eveneens gelyk by de Wolven en Honden ; 
» dat, het welk en vrouwelyk Lid fchynt te zyn, 
„ is onder den Staart, wel in figuur daar naar ge- 
» lykende, maar zonder doorgang: onder ditis de 
» aarse 


Ó (©) Kedmert : Waarfchynlyk is hier de leezing beter van 
Zduers d, i. van Ligbaam; want de koleur van een Wolf 
en van de Hyena verfchillen te veel, 


Vil: Deen: E 


. 


“66 De HrYaNA DER Oupen. 


aars. Ook heeft het Wyfje, onder haaren ftaarc, 
zoodanig eene opening „ Onder welke de aars 
volgt, endaar onder haar waare Teellid; (f)zy 
heeft ook, gelyk de W'yfjes van zulke ai Herk Die- 
ren , heiare Gaarmoeder: maar zelden word een 
Wyfije gevangen. Zeeker Jaager verhaalde , dat 
hy maar €°n Wyfje ; onder de elf van deczeie- 
ren, had gevangen. 
Iprem. Ibid. L. VL Cap. v, „ Het Dier welk fom- 
migen Glanus, anderen Hyena noemen, is van 
lyf niet kleiner dan een Wolf, en heeft, even 
als een Paard, eene maane , maar derzelver haair 
is harder, en loopt verder, ziguicitrekkende langs 
den geheelen rug, Dit Dier loert en maakt jacht 
op de Menfchen: het vangt ook (’t braaken na- 
bootfende van een Menfch >) de honden ;en delft 
in de graf{teden, greecig op menfchen veelen: s 
haalende de lyken daar uit. 


(4) Zie ook, over deeze byzonderheid, Anrsroreres de 


Gener. Anim. L. III Cap. VL, 


NIEU- 


B NIEUWE 
WAARNEEMINGEN 


OMTRENT D E 


ELEKTRICITEIT 


iid tore rror af 
EN DE 
# | is te ER ZeLrsTANDIGHEDEN 


EDE EN W O Ls; 


f y: DOOR DEN Een SCHILDKNAAP 
ROBERT SYMMER, 
a ____ Lid der Koninglyke Societeit van Londen 

| (Philofoph. Transaftions for 1759. Vor. LI. P. r. en 340.) 
 SEEEEEEENEENDEESEEEEES 


__W JT Oor eenigen tyd had ik waargenomen , dat 
Ki by het uittrekken van myne Koufen, des 
È avonds, zig dikwils een kraakend of knappend 
„Geluid deedt hooren, en in de duifternis zag ik 
4 ze Vonken uitgeeven. Ik kon niet twyfelen,-of 
Ji dit kwam voort uit een Grondbeginzel van Elek- 
triciteit, en werd in dit Gevoelen beveftigd , door 
waar te neemen , dat deeze Vertooningen in zulk 


VII Deer. E a Weer, 


68 Dr ELEKTRICITEIT VAN 


Weer , ’t welk voor de Elektrikaale Proeven 
gunftig{t was, veel aanmerkelyker waren, dan op 
andere tyden. Ik verhaalde deeze Waarneeming 
aan eenigen myner. Vrienden , en fommigen be- 
rigtten my, dat zy insgelyks dilewils het knap- 
pen gehovrd en het fpringen van Vuur uit hunne 
Koufen, als zy dezelven uittrokken , inzonder- 
heid by Winter-Avonden, gezien hadden: maar 
ik kon niet befpeuren, dat eenig Menfch , tot 
nog toe, dit Verfchynzel op eene Natuurkundi- 
ge wyze hadt nagegaan. Wat my belangt, ik 
kon niet anders denken, of cen Vertooning zo 
blykbaar , fchynende een onmiddelyke verknogt- 


heid te hebben met het Menfchelyk Lighaam, 


ten minfte zo veel als de Kleederen , die wy draa- 
gen, en voor onze Zintuigen gewaarwordelyk 
zynde, niet alleen de-oplettendheid der Natuur- 
kundigen ‚maar het alternaauwkeurigfte onderzoek 
waardig was. Ik werd tot dit onderzoek te meer 
aangefpoord, dewyl het my fcheen een nieuwen 
weg te baanen, om voort te gaan in Proefnee- 
mingen op de Elektriciteit, en miffchien nieuw 
Licht zou kunnen geeven aan de groote en ver- 
baazende Ontdekkingen, die den laatften tyd ge- 
maakt zyn in dit gedeelte der Natuurkunde. De 
eenvoudigheid van den Toeftel, en de groote ge- 
makkelykheid in het doen der noodige Proefnee- 
mingen, ftelde het in myne magt, om myn on- 
derzoek , naar believen, te beginnen en voort te 
zetten. Ik ving dan eenigermaate een geregeld 

ver= 


asses 


dd 


“ 


ZyDEN EN WorreN Srorren. 69 


vervolg van Waarncemingen aan, omtrent het 


begin van November des Jaars 1758 „. en federt 


dien tyd heb ik hetzelve zo ftipt voortgezet, als 
myn tyd en het Weder, ’ welk gantích niet 
gunftig was tot Elektrikaale Proefneemingen , wil- 


de toelaaten.- In dit Gefchrift , en anderen die 


>er op zullen volgen, is ’t myn oogmerk aan de 
Koninglyke Societeit een Berigt voor te draagen 
van de Proeven en Waarneemingen, die reeds 
door my in % werk gefteld zyn, of naderhand in 
x werk gefteld zullen worden, tot voortzetting 
van dit Onderzoek. 

… Myneeerfte pooging, dan , was, te ontdek- 
ken , welke foort van Koufen de bekwaamften 


mogten zyn om de HElektriciteit voort te bren- 


gens en‚ om zulks te bepaalen, beproefde ik en- 
kelde Koufen van verfcheiderley foort; te wee- 
ten Garen, Katoen, Zyde en Wol C*) 3 doen- 


de die aan-en draagende ze eenigen tyd. By het 


uittrekken wierd ik geen de minfte Elektriciteit 
gewaar in de Koufen van Linnen Garen of Ka- 
toen , en geen aanmerkelyken trap derzelve in de 

Zyden en Wollen Koufen. 
Wanneer ik zeg, geen aanmerkelyken trap der- 
zel 


_(*) [De Schryver heeft hier Worfted: doch dewyl dee- 
ze Naam afkomftig is van het Vlek Worfted, in ’t Graaf: 
fchap Norfolk, aan de Ooftzyde van Engeland, alwaar 
men veel Wollen Koufen en Wollen Garens maakt „ dig 
den naam van Worfted draagen ; zo gebruik ik ’er, een; 
Reo den naam van Wollen Koufen voor} 


VIIL Deer. Bie | 


- 


kt Pk 
7o De ELEKTRICITEIT VAN 


zelve, zo zal het dienftig zyn, my eeft weinig te 
verklaaren. Ik moet derhalve aanmerken, dat 
Zyde en Wollen Garen, in zig zelf Elektriek 
zynde , inzonderheid de Zyde, by uitftek vat- 
baar zyn voor de Elektriciteic. Ik heb dikwils 
waargenomen, voornaamelyk wanneer het Weer 
gunftig was, dat Zyde, als men ze flegts behan- 
delde, ja, door eene bloote aanraaking; op die 
plaats, daar zy behandeld of aangeraakt werdt, 
Elektrikaal geworden zy; gelyk bleek, doordien 
dezelve kleine ligte Balletjes, die aan Draaden 
opgehangen waren, naar zig trok. Men kan der- 
halve met geen reden ftellen, dat Zyden of Wol- 
len Koufen „aan een Been getrokken zynde , daar 
door niet tot een gewaarwordelyken trap van 


Blektriciteic zouden zyn gebragt. En, hierom 


is, dat zy, wanneer men ze, fchoon zonder 
Onderkoufen gedragen, uittrekt, fomtyds ge- 
hoord worden te knappen. Maar, welk eené 
Elektriciteit de enkele Kous, t zy door wryving 
of anderszins ook verkryge, zy raakt dezelve ; 
zo dra zy afgezonderd is van het Been, op ftaan- 
de voet kwyt: zo zy eenige Elektrikaale kragt 
behoude , zulks is niets meer, dan het gene toc- 
behoort aan een Elektrikaale zelfftandigheid , wel- 
ke niet langer wordt opgewekt om te werken , 
en in zo kleinen trap, dat zulks, in het tegen- 
woordige Geval , geene opmerkzaamheid verdient. 
In %t algemeen, wanneer ik van de Elektriciteit 
{preek , die wy thans ep ’t oog hebben, zo be- 

| doel 


ke if s pn 8 
Aben EN Wrts Sróerike Ak 


doel ik zulk een kragt van Elektriciteit „ wêlke 
blykbaar is en voor de Zinnen gewaar wotdelyk; 
dermaate, dat de Kous, uitgetrokken zynde , zig 
meer of min opgeblazen vertoone; een Blektri- 
kaalen Wind uitgeeve, die aan het bloote Been 
gevoelbaar is; een andere Kous zigtbaarlyk aan- 
trekke of wegftoote; en , op het aantaaken ; knap- 
pe, door het uitgeeven of inneemen van Blelthis 
kaal Vuur. 

Na het in *t werk ftellen van de bovengemelde 
Proefneeming met enkele Koufen , ging ik voort; 


om ’er de uitwerking van te onderzoeken; met 


twee Koufen aan één Been. Ik deed zulks met 
twee Linnen Garen, Katoone, Wollen en Zy- 
den Koufen, agtereen; maar dit bragt geene E- 


_dektrikaale Vertooning neer dan te vooren voort. 


Toen voegde ik ?er van verfchillende ftoffe by el- 


kander, en alle de veranderingen, die ik in dees 


zen mäaken kon, doorloopende, bevönd ik dät 
geenen, waar vanik toen gebruik maakte, zigt- 
baare blyken gaven van Elektriciteit, uitgenofmen 


de Zyden en Wollen Koufen, over ‘elfder ge- 


trokken aan myn Been ; en daar in vertoonde Zig, 
inderdaad, de Blektrikaale kragt vry fterk. Het 
fcheen onvielleunis te zyn, of de Zyden, dan 
of de Wollen Kous de buitenfte ware; de fänten- 


voeging van deeze twee was, zo veel ík kón 


ontdekken, het ftuk, daar het op aankwamg en, 


alzo ik dietthas Zyden Koufen droeg nret dunne 


ef 


Wollen Koufen daar onder, hield ik hoy aan % 
VIL Deer. E 4 ge- 


Ne 


hd had 


7e De ELEKTRICITEIT VAN ' 


gebruik van deeze, en bevond dat een bek waa 
me Omftandigheid in de loop myne Proefnce- 
mingen. 

__Dewyl fommigen, miflchien, de nieuwsgie- 
righeid zullen hebben, om de Waarneemingen, 
die ik hun hier voordraag , na te doen en zelf te 
onderzoeken ; zo zal ik hun „eer ik verder voort- 
gaa, eenige weinige Aanmerkingen mededeelen , 
die hun in ftaat kunnen ftellen, om hunne Proe- 
ven met meer gemak en zekerheid te doen, dan 
wanneer zy geen kennis hadden aan eenige Om- 
ftandigheden, welken de Ondervinding my ge- 
leerd heeft. 

Een der voornaamfte Zaaken , daar men oplet- 
ten moet; is het Weer, ’% welk op alle Elekcri- 
kaale Proeven, gelyk bekend is, doch op geene 
meer dan op deeze;, invloed heeft. Het aller. 
gunftigfte is helder en droog Weer, en met een 
weinig Vorft nog beter. In ’t algemeen, wan- 
neer de Kwik ryft in de Barometer,en het Vuur’ 
zeer vlug en helder brandt , kan men een aan- 
merkelyke Vertooning van Elektriciteit verwag- 
ten: op andere tyden ss het beter, geene 
Proefneeming op deeze wyze in ’t weik te ftel- 
len. | 

Het Weer dan gunftig zynde, zo is ’t niet no- 
dig de Koufen, daar men de Proef mede neemen 
wil, den gantfchen Dag te draagen. Zulks, wel 
is waar , verheft de Elektrikaale kragt tot den 
hoogften trap; doch „behoudens dat zy droog zyn 

en 


Te EK. 


Eg Tenge 


8 


RET EEE EET Se 42 


‚ 


e __ ZxDEN EN Aleta ie an 73 


en aan het Bk eer ne ge het Been 
trekke, zal een zeer korte vertoeving aan hetzel- 
ve haar genoegzaam voorbereiden, om kennely- 
ke blyken van Elektriciteit te geeven. Indien 
dit, by de eerfte Proefneeming , niet wil gelukken, 
zo kan de bewerking twee of drie maalen herhaald 
worden , omze te brengen in eene hoedanigheid , 
die gefchikt is tot het aanneemen van de Elek- 
trikaale kragt, en zulks is niets meer, danhet ge- 
ne men fomwylen noodig bevindt ten opzigt van 
Glazen Bollen en Buizen , inzonderheid alsdezel- 
ve nieuw zyn. Indien de Koufen eens deeze hoe- 
danigheid hebben verkreegen, behouden zy die 
den geheelen Dag, of tot aan de verandering van 
het Weer toe, en de Proefneeming kan , met een 
goeden uicflag, zo veel men wil herhaald worden: 
want, zy zyn niet zo dra ontlaft van haare Elek- 
triciteit , of zy bevinden zig op nieuws in ftaat 
om dezelve in te neemen: ja, indien menze 
fpoedig, weder aan het Been trekt, vatten zy die 
oogenblikkelyk, en men kanze aanftonds uïiedoen 
om een nieuwe Uitfpatting te maaken. Nog ver- 
wonderlyker is * , dat zy kragt fchynen te ver- 
gaderen, door de menig vuldige herhaalingen, en 
tot zekeren trap toe te neemen in Elektrikaaf 
vermogen, mids menze den geheelen tyd warm 
en droog houde en dat het Been Eadie warm 
blyve. 

Een andere Omftandigheid, daar men zorgvul- 
dig op te letten heeft, is de manier, op ‘welke 


VIIL Deer. E 5 zy 


74 De ELEKTRICITEIT VAN  * 


zy uitgedaan worden: want, het aantrekken be- 
langende , datis onverfchillig hoe het gefchiede. 
In het uitdoen, dan, moet men ze niet elk in % 
byzonder , maar pitta te gelyk uittrekken; an- 
derszins ontfnapt alde Elektriciteit. De befte 
manier is, dat men de hand tuflchen de Koufen 
en het Been infteeke, enze dus te fämeu uitdoe. 
Niets blyft verder over, danze van elkander af 
te fcheiden;, welk gefchiedende zy beiden een 
trap van Elektriciteit te voorfchyn brengen , die, 
op ’ hoogft Hr, inderdaad verbaazend groot 
is. 

Eer dat ik deeze toevallige Aanmerkingen be- 
{luite, zal het niet ondienftig aan te merken zyn , 
hoe het niet volftrekt noodig is, dat de Koufen 
aan het bloote Been getrokken worden. Indien 
een dunne Garen Kous haar affcheidt van het 
Been, fchoon die daar aan blyve, wanneer men= 
ze iterekt ‚ wordt haare Elektriciteit daar door 
weinig verzwakt of verminderd. Maar het is 
dienftiger de Hand te gebruiken i in plaats van het 


Been 


(*) Een verbetering kon miffchien hier in gemaakt 
worden, door een (tuk Zyde of Wolle te neemen, dat 
gebraaid was of geweven; zodanig dat het, zonder af- 
gefneeden te zyn, de gedaante hebbe van lange Mofjes 
of Mouwen, of liever zulk eene, dat men het een Zy- 
den of Wollen Garen Pyp zou mogen noemen. De re- 
den, dat het gebrazid of op het Koufen-Getouw gewe- 
ven behoorde te zyn, is, op dat het te beter om den 

Hand 


ed 


&, 


\ 
ZIDEN EN li one de 0 


75 


Been. Het fteeken van de Hand i inde Koufenis 


àlleen genoegzaam; by gunlig Weer, om zulk 
een Elektriek Vermogen mede te decha s’twelk 
hun in ftaat ftelt om aan de verwagting te beant- 
woorden ; in zodanige Proefneemingen, als’ ik 
gelegenheid heb gehad werkftellig te maaken“) 
dhars keer ik tot myn Onderwerp te rug. 

Het denkbeeld, dat ik gekreegen had, hoe de 
fimenvoeging vant Zyde en Wolle noodig ware 
tot voortbfenging van de Elektriiteit , feheen 
bekragtigd te worden door alle dé Proefneemin- 
gen, welken ik deed met zodanige Koufen, als 
ik diestyds droeg. Ik was toen in de Bada 
zo dat myne Zyden Koufen zwart en de Onder- 
koufen , die ik altoos aan had „ dunne Wollen 
Koufen- waren, Op het laatfte van November 
ging ik uit de Rouw, en veranderde toen , als 
gebruikelyk is, de kleur van myne Koufen, Den 


2 December, een paar witte Zyden Koufen over 
de Wollen aangetrokken hebbende, befloot ile, 


na dat ik dezelven eenige Uuren gedragen had; 
rrd te verluftigen met eenige Proefeemingen. 
Het 


Hand of Arm fluite; als ook, op dat het een uitgeftrek- 
ter Elektrikaal Vermogen kryge, ’t welk gemakkelyker 
ontglippen zou uit een ftuk zyde of Wolle Garén, op 
een gemeen Getouw geweven en afgefneeden : zo dat 
een groot getal enden wan Draaden blootgefteld. worden; 
dan uit iets, ’t welk, met Scheeringwerk gemaakt zyn- 
de, beftaa uit een geheelen Draad Zyden of Wollen Ge- 
ren. 


VIII. Dezer. 


76 De ELEKTRICITEIT VAN 


Het Weer was vry gunflig en ik had reden om 
een fraaije verooning van de Elektriciteit te ver- 
wagten: maar, wat gebeurt er? Toen ik myn 
Koufen uitgetrokken had, en dezelven van el- 
kander af deed, ontdekte ik, tot myn groote 
verbaasdheid , geen de minfte tekenen van Elek- 
trikaal vermogen: zy. hingen flap in myne Han- 
den en trokken elkander niet meer aan „dan voor 
dat zy aan myn Been getrokken waren geweeft. 
Ik herhaalde de Proefneeming twee of drie maa- 
len, en dezelve hadt geen beter gevolg. Een 
uitflag , dien ik zo weinig verwagtte, bragt my 
in geen kleine verlegenheid: ile zag, dat ik aan 
de famenvoeging van Zyde en Wolle niet langer 
Elektriciteit moeft toefchryven , maar ik bleef on- 
bewuft , waar aan ik dezelve dan toefchry ven 
zoude. Findelyk, de omftandigheden van dee- 
ze en de andere Proefneeming overweegende, 
viel my de Giling in, dat de Elektriciteit, die 
thans myn Onderwerp is , afhangen kon van den 
aart der verfcheiderley kleuren. Om zulks vaft te 
ftellen , oordeelde ik het beft, de Proeven op de 
zelfde Stoffen in ’ werk te ftellen , en dit 
gaf gelegenheid tot het volgende Experiment. 

Ik nam een paar witte Zyden Koufen, en , 
dezelven voor ’t Vuur gewarmd hebbende, trok 
ik ze beiden aan % zelfde Been. Ik hadze onge- 
vaar tien Minuuten aan gehad, wanneer ik ze 
uitdeed, en „haar van elkander af doende , ontdek- 
te ik, in geen van beiden , wederom eenig teken 

van 


| A 
ZyYDEN EN WorrEN Srofren; #7 


van Elektrikaale kragt. Het zelfde doende met. 
een Paar zwarte Zyden Koufen,had ik den zelf- 
den uitflag. Toen ging ik over tot de befliffende 
Proef. Ik trok een witte en een zwarte Kous 
aan myn Been , en hieldze insgelyks twee Minuu- 


ten aan. Met eenig ongeduld wagtte ik den uit 
‚ flag af: doch tot vergoeding had ik het genoegen 


van te zien, wanneer zy van elkander gedaan 
werden „ dat ieder Kous een fterker trap van E- 
lektriciteit verkreegen had , dan ooit te vooren 
door my waargenomen was: zy waren zodanig 
opgeblazen , dat ieder Kous de geheele Figuur van 
het Been vertoonde „ en, op den afftand van an- 
derhalf Voet „trokken zy met kragt naar elkander 
toe. Ik herhaalde die zelfde Proefneeming met 
Wollen Koufen, en bevond dat, even alsin de 
Zyde niets dan de famenvoeging van zwart en 
wit Elektriciteit voortbragt. Alzo ik dikwils 
Elektrikaale kragt had zien fpruiten uit de famen- 
voeging van zwarte Zyden met witte Wollen 
Koufen , bleef ?er nog alleenlyk over , dit zelf. 
de te onderzoeken in witte Zyden famengevoegd 
met zwarte Wollen Koufen „en deeze Proef vol- 
deedt ook myne verwagting : waardoor de Be- 
tooging tot volmaaktheid fcheen gebragt te 
zyn. 

Een Verfechynzel zo nieuw en zo keurlyk 
als deeze Proefneeming voortbragt, kon niet na- 
Jaaten , eenigen tyd lang myne aandagt naar zig 


te trekken. Ik zag, ai indien deeze Vertoo- 


VL Deer. ning 


Bl: 


28 De Erertniciter vaN * 


ning niet ontftend uit eenige toevallige of zyde= 
lingfe oorzaak, er overeenkomtftige uit werkin- 
gen volgen zouden, uit de famenvoeging van Zo- 
danige kleuren, die tuffchen de uiterften van wit 
en zwart „of Licht en Schaduw , in zyn. « Hier 
op heb in % byzonder myne aandagt geveltigd in 
de Proefneemingen, welken ik, federt dien tyd, 
gelegenheid had in-% werk te tellen, en zover 
als ik tot nog toe in flaat ben geweeft te komen; 
fchynt het aan myne verwagtinge te voldoen. 
Niettemin, aangezien dit eene ftoffe is, welke 
een naauwer overweeging vereifcht, zo mogen 
wy dezelve , in ’t vervolg, aanmerken als een on= 
middelyk Voorwerp van Onderzoek : met inzigt 
om te bepaalen; of Lichten Kleuren, uit haar 
eigen aarts betrekking hebben tot de Elekerici- 
teit ; en waarin die betrekking beftaan moge. 
Sedert deeze Ontdekking heb ik een groote 
menigte Proeven gedaan; en waargenomen, dat 
de Elektriciteit ; welke tuffchen zwarte en wit- 
te Zyde voortgebragt wordt, fterker zy, dan die 
voortkomt uit de famenvoeging vanZyde en Wol- 
le, de eene wit, de andere zwart; en ongelyk 
fterker, dan tufichen Wol en Wol. Deezelaat- 
fte is zo zwak uitgenomen ten tyde van Vorft , 
of wanneer een fcherpe Noordoofte Wind waait , 
dat, hoewel de uitwerkingen altoos van de zelfde 
natuur zyn, Zy fomwylen nogthans by uitftek 
flaauw zyn, en naauwlyks te befpeuren. Ik zal 
daarom „kortheidshalve, Dy zelf in dit papier be- 


& pad- 


a des 


Eend 
ed 


D - allt dt je Ht - 
Zpen EN Worzen Srorran. 79 


paalen, tot het gene waarneemelyk is ten opzigt 
van de Elektriciteit, die plaats heeft tufchen 
zwarte en witte Zyde. 

Van eene andere Omftandigheid dienik hier gez 
wag te maaken. Bevonden hebbende , hoe lass 
tig het ware, de Koufen Elektriek te maaken ; 
door dezelven zo dikwils aan myn Beente doen, 
als tot het neemen der Proeven vereifcht werdt; 
heb ik die Manier geheel verlaten en voldoe my 
zelf met den trap van Elektriciteit , die inde Kou= 
fen verwekt wordt door dezelven over de Hand 
te trekken , en.dit moet men verftaan ten opzigt 
van alle Proeven en Waarneemingen , waarvan 
ik gelegenheid zal hebben te fpreeken; ten zy het 
Jer uitdrukkelyk bygevoegd worde. De Elek- 
triciteit, dus voortgebragt , is niet even kragtig 
als die, welke door middel van het Been verwekt 
wordt; maar, zy is genoegzaam fterk , «om aan 
alle oogmerken, die wy bedoelen, te beantwoor- 
den, en gaat vergezeld met dit voordeel , dat de 
Koufen langer bekwaam blyven tot deeze Proef- 
neemingen: want zy moeten, gelyk alle andere 
Toeftellen der Elektriciteit, zuiver en fchoon „en 
vry van alle vreemde Stoffen gehouden worden; 


_ men kan er den meeften ftaat op maaken, wan- 
_ heerzy nieuw of verfch geweffchen zyn. 


Om een duidelyk Berigt te geeven van de E- 
lektriciteit van zwarte en witte Zyde, zal ik het 
Beloop , van ’ begin tot het end, affchetzen , 


maakende een aanvang met het gene plaats heeft, 
„VIIL Dez. … ‚ voot 


# 


85 De ELEKTRICITEIT VAN 


voor dat de Koufen van verfchillende kleur te fit: 
men worden gevoegd. 

Wanneer de zwarte Zyde , na een weinig 
voor het Vuur gewarmd te zyn , alleen over de 
Hand getrokken wordt, zo hoort men een koap- 
pend Geluid , en in den duifter kan men’ Vonken 
Vuurs zien, die als tuffchen de handen de Kous 
pafleeren : terwyl dezelve voor- en agterwaards 
gehaald wordt, houdt de knapping aan, en is het 
allerfterktte , wanneer men de Kousafdoet van de 
Hand. Dus blykt, dat zwarte Zyde ten hoog- 
fte ontvangbaar zy voor de Elektriciteit; datde- 
zelve daarin byna oogenblikkelyk , ten minfte door 
een zeer kleine wryving, voortgebragt worde; 
dat het meefte ontfhapt „ terwyl de Kous nog aan 
de Hand is, en dat, na de geheele af{cheiding , 
zeer weinig daar in overblyve. Dit is gelyk aan 
% gene met een Glazen Buis gebeurt, wanneer 
de Hand, na ’er in de eene koers langs te zyn ge- 
gaan, daar over in de andere te rug paffeert.. De 
Elektriciteit, nogthans, welke de Kous , na dat 
zy van de Hand afgedaan is, behoudt, is aan- 

mer- 


(*) Phil. Transat. for 1754. Vol. XLVIIL P. II. p.780. 
[Deeze Elektrometer beftaat uit twee Balletjes , omtrent 
van grootte als de kleinfte Erwten, gedraaid uit Kurk of 
de pit van Vlierboomen- Takken, en aan een Koper- of 
Yzerdraad (a wire) opgehangen, door middel van Lin- 
nen Draaden, die zes Duimen lang zyn. Deeze Balletjes 
droeg hy by zig in een klein fmal Doosje, zodanig toe- 
gefteld, dat, als men het t'onderfte boven of met de 

s bo= 


+: 


er, ú oke, es Se 
ZxXDEN EN Wortern Srorren. R:): 


merkelyk genoeg, om ligte Lighaampjes aan te 
trekken of van zig afte ftlooten op den afltand van 
een of twee Voeten: men kan ook eenigen. trap 
van opgeblazenheid in de Kous befpeuren, en, wan: 
neer een niec- Elektriek Lighaamnaby dezelve ge 
bragt wordt , hoort men eene knapping eri in ’ 
donker worden Vonken gezien. Indien twee 
zwarte Koufen te gelyk aan de Hand getrokken 
worden, zo zyn de Vertooningen. bykans de zelf- 
den als te vooren „ uitgenomen dat de Koufen, wan- 
neer zy uitgedaan en van een gefcheiden zyn ,fiaau- 
wer blyken van Elektriciteit geeven „dan of ieder 
alleen aan de Hand getrokken ware geweeft. 

„Alzo ik het, terwyl ik voortging in mynen 
Loop van Proefneemingen , noodig vondt, eenige 
Methode te verkiezen om de voornaamfte Ver- 
fchynzelen van Elektriciteit „ die my daar in voor- 
kwamen, vaft te ftellen , en derzelver trappen te 
bepaalen ; zò nam ik toevlugt tot den kleinen Zak- 


__Elektrometer van den Heer Canons uitvinding 3 


die befchreeven wordt in een der voorige Dee- 
len van de Verhandelingen der Societeit Ch) 
Wan- 


bodem haar om hoog hielde „ en ’t Schuifje open haalde, 


_ dat tot Dekzel ftrekt, de Balletjes, er uit vallende, hun- 


& he Draaden regt hielden. Aan het meer of minder van 


elkander wyken deezer Balletjes ontdekt men, tot welk 
een trap de Lugt in een Vertrek, als ook de Buitenlugr 
Blektriek zy. Ook wyzen zy aan, of die Elektriciteit der 
Lust pofitief of negatief, dat is, plus of minus zy; het 
« eerfte door de afneeming, het andere door de toenee. 
„VIIL Deer. F ming 


% 


82 De ELEKTRICITEIT VAN 


Wanneer dit Inftrument’ door Glas gedragen 
wordt, zo toont hetzelve niet alleen ‚ in’ alge- 
meen, de aantrekking en wegftooting van ge-e« 
tektrizeerde Lighaamen, ’ welk eene der wees 
zentdlykfte Eigenfchappén van de Elektriciteit is, 
maar het maakt onderfcheid tuffchen den pofizief” 
en negatief -fraat van de Elektriciteit , naar de on 
derlinge aantrekking of wegftooting van de klei- 
ne Balletjes. . Door de woorden pofittef en nega- 
tief wil ik alleen de tegenftelling der twee ver= 
fchillende (taaten betekenen. Het byzondere ge- 
bruik van den een of anderen term fchynt my wil- 
lekeurig te zyn; doch, om niet buiten noodzaa- 
ke van anderen te verfchillen , zal ik het woord 
pofitzef" toepaflen op dien fiaat, in welke een Lig- 
haam bevonden wordt te zyn , wanneer het ge-e= 
Tektrizeerd is door de heldere Glazen Buis, met 
de Hand gewreeven;en het woord neganef”, wan= 
neer het ge-elektrizeerd is met de ruuwe of on- 
doorfchynende Glazen Buis, van den Heer Cán- 
TONs uitvinding, (in het voorgemelde Deel der 


ming van hunne onderlinge wegftooting, by de aannade- 
ring van gewreeven Barnfteen of Zegel-Lak. Men moet 
alleen zorgvuldig zyn, van dezelven niet te-digt aan den 
Vloer of Wanden van ’t Vertrek, noch aan Boomen of 
Gebouwen te houden. Buitensdeurs dienen zy eigentlyle 
om de Elektriciteit -der Lugt, wanneer die tet Wolken: 
én Onweersbuijen bezet is, te onderzoeken. Evenwel 
vondt de Heer Carron de Lugt fomtyds Elektriek met 
helder Weer; doch nooit by nagt, uitgenomen wanneer 


ig 


Jk Zipen EN Worzen, Srorken, 83, 


a/d 
ë , 


Werbafidelingen van. de Societeit befchreeven;) op, 
de zelfde manier gewreeven, zynde , of door mid 
del van Zwavel of Zegel-Lak, dat men in wers 
king gebragt heeft. Met andere woorden: wan= 
neer het Lighaam zig bevindt ineen ftaat van wege 
ftooving met de heldere Glazen Buis; dan zegt 
men dat het pofitsef of plus -Flektriek gemaakt zy; 
en gegatief” of menus „ wanneer het zig, bevindt in 
een laat van wegftooting, met de andere Glazen 
Buis, of met ZAwavel en Zegel-Lak: 8 
Niets komt my wouderlyker voor. dan deeze 
tweederley ftaaten : hier, fchynt de Elektriciteit. 
tegen zig zelf aan te werken „dewyl het ge-elek- 
trizeerde Lighaam in ’t eene- Geval aantrekt , dat 
hetzelve in * andere Geval zou. wegftooten „ en, 
anders om,‘ Aangezien; nu, deeze aanmerkely- 
ke Eigenfchap uit haare. Gevolgen kan worden, 
__nagefpoord in byna alle Elektrikaale Verfchynze- 
Á Tens zo kan ik niet denken, of -dezelve verdient 
_ groote oplettendheid, en zal „ wanneer zy beter. 
__verftaan komt te worden, veel Lichts geeven aan 
het 


_ het Noorderlicht zig vertoonde, en dan nog maar in een 

Kleine trap. Over dag is’t hem in de Winter ook ge: 

 Jukt; de Elektriciteit van den Dampkring waar te neemen 

met’ dit Werktuig „ „pofitief, en. negatief, zo wel door 

Sneeuw, als door Hagel of Regen, en tot byna zo groo. 

ten trap,‚-wanneer de Thermometer van Fahrenheit. tus- 
fchen 28 en 34 Graaden tekende, als hy ooit dezelve by 
Zomer hadt waargenomen, bebalve met Donder-Weer.} 

VUL Deer, BE ANO 


|; 

| $ 

Á | 
| 

| 


EE 
En 


84 De ELEKTRICITEIT VAN 


het Syflema der Elektficiteit *). Hoe dit ook 
Zy » °t was voor my ondoenlyk niet aan te mer- 
ken; dat deeze Eigenfchap loopt door dien gehee- 
len tak welke myn tegenwoordig Onderwerp uits 
maakt , waar toe ik wederkeere. 

Witte Zyde verfchilt in Elektriciteit veel van 
zwarte Zyde. Als de witte Kous afzonderlyk 
aan de Hand getrokken wordt, zo hoort men 
geen knapping ‚ noch wordt Vonken gewaar in de. 
duifternis;, hoe menigmaal dezelve ook agter- en 
voorwaards gehaald worde. Wanneer een ande- 
re witte Kous daar over heen wordt aangetrok- 
ken, vertoont zig niets te meer, en, als zy van 
de Hand zyn afgedaan, openbaaren zig, in geene 
derzelven , eenige tekenen van Elektriciteit ,uit- 
genomieri dat zy , binnen weinige Duimen van 
den Elektrometer af gebragt zynde , de Balletjes 
een weinig aantrekken en wegftooten. 

Indien, in plaats van twee witte em twee 
zwarte Koufen , ééne witte en daar over ééne 
zwarte Kous aan de Hand getrokken worde, zo 
openbaaren zig geene de minfte tekenen van Elck- 
triciteit terwyl zy aan de Hand blyven; zelfs 
fchoon menze daarover „ verfchcide maalen 4agter- 

en 

([) [De Heer Wrrson heeft dit Stuk wat omftandiger 
overwoogen, in zyn Brief over de Proefneemingen met 
den Zourmalin of Afch-fteen , welke in ’t laatfte van dat 
zelfde Jaar 1759 aan de Koninglyke Societeit van Londen 


werdt voorgelezen ; aan onze Landsgenooten medegedeeld 
ig 


ZxpEN EN WorrEN STorreN. 85 


£n voorwaards haalt. Ook fchynen zy, van de 
Hand afgedaan en by den Elektrometer gehouden 
zynde, niet meer dan een zeer kleinen trap van 
Elektriciteit te hebben aangenomen. Zy moeten 
_ binnen den afftand van een Voet, ja fomtyds van 
weinige Duimen, worden gebragt, eer zy eeni- 
ge uitwerking hebben op de Balletjes: maar, op 
het oogenblik „ wanneer menze van at: 
fcheidt , worden zy beiden bevonden ten hoogfte 
Elektriek gemaakt te zyn, de witte naamelyk 
pofittef , en de zwarte negatef. De Omftandig- 
heden, die daar omtrent de meefte opmerking 

fchynen te verdienen, zyn als volgt. 
zr, Wanneer de Elektrometer geplaatft is op 
een niet-Elektriek Lighaam, en de zwarteKous 
wordt aan denzelven geprefenteerd op den affland 
van drie, vier of vyf Voeten, naar dat dezelve 
fterker BE zwakker Elektriek gemaakt zy , begin- 
nen de Balletjes zigtbaarly k aangetrokken te wor- 
den, en, wanneer dezelve nader is|gebragt, ziet 
menze in een geweldige beweeging. Indien men, 
in plaats van de zwarte, de witte Kous op even de 
zelfde manier gebruikt „ bevindt men die naauw- 
keurig de zelfde uitwerkingen te hebben, aan- 
trek. 


in het VI, Deer deezer Uitgezogte Verhandelingen, bladz. 
r2o en bladz. zoo. In ’t byzonder kan men aldaar , bladz. 
122en 136, een naauwkeurige onderfcheiding en verklaa- 
xing vinden van de plus- en minus - Elektriciteit. Zie ook 
het IL. Deer bladz. 143} | 


VL Deer. F 3 


v 


26 De Ererrmicireir VAN 
trekkende en beweegende de Balletjes’ óp eveh 
de zelfde manier. Hieruit blykt , dat, welk ver- 
fehil er ook, tuffchen de Elektriciteit van de Zwar- 
te en witte Koùs, in andere Omttandigheden. 
ware , “Zy ieder cen gelyken trap van El éktrici- 
teit verkrygen , door te famen ge - ke wete te 
tie 
‚ Wanneer de Blektrometer door crate dra- 
gn aak: ‚ en men prefenteert de witte Kous, 
zo trekt dezelve eerft de Balletjes aan’en ftoot de- 
zelven vervolgens weg. Dan weg-genomen zyn- 
de laat de Kous de Balletjes in cen ftâat van weg- 
ftooting ten opzigt van elkander, en ’er wederom 
bygebragt zynde „ftoot zy hun weg als voorheen. 
Indien men thans, in plaats van de witte, de 
zwarte Kous prefenteert, zo worden de Ballet- 
jes op flaande voet aangetrokken „ kort daar na 
weder ‘weg-geftooten, en blyven andermaal in een 
ftaac van wegftooting ten opzigt van clkandér. In- 
dien de witte op nieuws geprefenteerd wordt „zo 
‘grypt de zelfde trein vän uitwerkingen plaars als 
te vooren, en zo voort, ‘beurt om beurt, gelyk 
in het Geval van de heldere en ondoörfchy nende 
Glazên Buizen , waneer die tot werking “zyn 
gebragt : komende de witte Kous naauwkeurig 
overeen met de heldere ,-de zwarte met de duis- 
tere Buis, en de eene werkende pofitief, de an- 
dere’ zeeatsef’, op cen afftänd ten vollen zo groot, 
en wel zo kragtig ‚ âls de Buizen. 
3. De beide Koufen, wanneer Zy,op eenigen 
af- 


k 
Uk 


ed 


wyd. 


ZxpeN „EN Worzen Srorsen. „87 


afftand van elkander gehouden worden, vertoo- 
men zig tot zulk een trap opgeblazen, dat zy , ten 
hoogften. Elektriek gemaakt zynde , de geheele 

uur, van het Been vertoonen, en, ingevalle. zy 
digt aan: het Aangezigt of eenig ander bloot Lig- 
haamsdeel gebragt worden, heeft, men aldaar;een 
Gevoel, als of,een koel Windje tegen, dat Deel 
„waaide, , ‚ Zo men, de, twee. witte of de twee 
‘ zwarte Koufen met de enden by velkander 
houdt, zo ftooren, zy elkander. weg, ‚ en maaken 
op * oog een hoek van.omtrent 3oof 35 Graaden 


4, Als menseen witte en een zwarte-Kous aan 


elkanderen; prefenteert , „trekken zy, onderling, 


de een de.andere aan, met, een.kragt „ die even- 
edig is aan denstrap van, Elektriciteit, welken 
zy bekomen „hebben. „Wanneer zy binnen den 
afltand, van, drie, Voeten,zyn gebragt, hellen zy 
(doorgaans. naar,elkander: binnen ‚de twee en een 
shalf of twee (Voeten krygen. zy elkander vaft „en 
„nader ‚te famen „gebragt zynde, vliegen Zy «met 


„een verbaazend;geweld „ naar elkander toc. Ter- 


awylzy-naderen flenkt haare opgeblazenheid allengs, 
en haare aantrekking van vreemde Voorwerpen 

vermindert; te famen komende worden zy plat en 

voegen zig zo ftytaan een „alsof het eengevou- 
wen Lap Zyde ware. Alsdan worden de Ballet- 

jes van den. Elektrometer niet. aangedaan op,den 
vafftand -van een Voet „ ja zelfs niet van weinig 
Duimen op zekere tyden. ‘Maar, ’ gene het al 

VII Deer. F 4 lers 


88 De ELEKTRICITEIT VAN 


ferzonderlingfte fchync, is,dat als zy van een ge= 
fecheiden zyn, en tot een genoegzaamen affcand, 
van elkanderen gebragt, haare Elektriciteit niet 
het aìlerminfte fchynt verzwakt te zyn door den 
Schok , dien zy in haare famenkomtt hadden 
onudhdn. Zy worden weder opgeblazen, trek- 
ken wederom aan en ftooten weg, en Zyn 20 ge- 
reed om naar elkander te vliegen „ als voor- 
heen ). 

Wanneer deeze Proefneeming gedaan wordtmet. 
tweezwarte Koufen in de eene en twee witte Kou- 


fen in de andere Hand, zo levert zy een zeer aar- 


dige Vertooning uit. De wegfròoting van die. 
van de zelfde dede ‚ ende aantrekking van die, 
van verfchillende kleuren zyn , brengtze in eene. 
beweeging die niet onvermaakelykis,en maakt dat 
ieder de gene , die van een tegenftrydige kleur. 
is, vaft krygt op een afftand, veel grooter, dan, 
iemand ver wagten zoude, Als menze te famen, 
Jaat komen ‚ vereenigen zy zig allen tot ééne. 
Klomp, en, van een gefcheiden zynde, neemen, 
zy haar zode Vertooning weder aan. Dit kan, 
men, zo veel men wil; herhalen , tot cindelyk 


häa- 


(*) De Verfchynzels., hier aangetekend , van de ge- 
elektrizeerde zwarte en witte Kous; naamelyk, dat, als, 
Zy elkander naderen, haare aantrekkende en wegftooten- 
de kragt afneemt, ten opzigt van vreemde Voorwerpen, 
maar op. een verbaazendé wyze toeneemt, ten opzigt van, 
elkander, en dat haare Elektriciteit geene vermindering 
byde door den Schok van, haare famenkomft;  fchyngn my. 

nicu- 


Zpen EN Worzen Srorren, 8% 


haare Elektriciteit allengs afneemende, van noo- 
den heeft nieuwe kragten te. ontvangen. 

5 “Wanneer de Koufen van elkander afge- 
fcheiden zyn, verliezen zy zeer fchieiyk haar Ver 
mogen, omtrent gelyk de Elektriek gemaakte Buis: 
maar, als zy te famen gevoegd zyn, zullen zy dat 
Vermogen een of twee Vuren , en langer , behou- 
den, ingevalle de Lugt zig bevindt in een gunfti- 


ge gefteldheid. Indien men, terwyl zy van el- 
karder afgezonderd zyn, eenig niet-Elektriek 


Eighaam iig hun brengt , en dat zelve Lighaam 
breed van oppervlakte is, zo ontlaften zy zig be- 
zwaarlyk van haare Elektriciteit ; maar , indien- 
de punt van eenig , inzonderheid van een Metaa- - 


Ten Lighaam, aan haar geprefenteerd wordt, 


en 
en 


ande 


dan zyn zy, op ftaande voet, beroofd van haa- 
re Elekerikaale kragt: doch , indien zy by el- 
kander zyn gevoegd, behouden zy haare Elek- 
triciteit met zo veel hardnekkigheid, dat zelfs 
de fcherpfte Metaalen punt haar. niet daar van 
kan berooven. In dit, en in eenige andere op- 
zigten, fchynt ’er zulk een overeenkomft te zyn 

mur ieed shet tus- 


„nieuwe Waarneemingen in de Elektriciteit te zyn, die 


opmerking verdienen. Zy fchynen een behoudend Ver- 
mogen van Elektriciteit aan te wyzen, 't welk tuflchen 
Elektrieke Lighaamen onderling alleen plaats grypt, en, 
zo ik my verbeelde, bevonden zal worden de oorzaak 
te zyn van veele fraaie en zonderlinge Verfchynzelen. 


VIII Deer, F 5 


ee Der ELEKTRICITEIT VANT 


tuffchen de Leidfche, Flefch (*) of de Flektrikaas 
Je Glazen. Ruit: (f)‚o-en de zwarte Kous in fa. 
meüvoeging tmet,de witte, inzonderheid als de 
eene over-de andere,getrokken is, dat ik aanlei- 
ding’ gekreegen-héb „ofivze allen in-% zelfde Licht 
te befchouwen.” In beide Gevallen i isde e plus -E- 
lekcriciteit aande eene, en de minus „Blektrici- 
telt aan de anderé-zyde , en de Koufen, zo wel 
als de: Flefchren-de Glazen Ruit, worden in eens 
Poinef of negatief -Elektriek gemaakt. » In beide 
Gevallen is een-opftapeling van Elektriciteit en 
eeh -behouding ‘derzelve , „die verte boven gaat 
hetgene voorkomt in eenig enkel Lighaam, %zy 
Blektriek of niet- ‘Elekrriek. „Daar-is‚egter 
‘een zeer ‘aanmerkelyk onderfcheid tuffchen dezel- 


veri jin tweederley opzigt, Inde Flefchen in 


de Glazen Ruit wordt altoos een Slag verkreegen, 
door eensgemeenfchap ‘der twee zyden te maaken 
‘door tuffchenftelling van: een niet-Elektriek Lig- 
haam; ‘maar, in hetGeval van dezzwarte en wit- 
te Kous , ‘ben vik-nooit in fiaat geweeft om-een 
Slag, ja kl: geen fpoedige:Onthafting te verkry- 
gen , zo lang de een in de andere bleef, door wel- 
ke Middelen ik het ook beproefde. Ik heb de 


(*) [De Leidfche Flefsb is de Flefch ‘of 't Fetenje: mét 
“een Kopetdraadje, ‘t welk den bekenden-Schok of Slag 
maakt, uitgevonden door wylen den Heer Prof, P, váx 
en, ] 


EE 


8 


ZSDEN Ev "Woörten Goren. Gr 


gehe ‘Hand ir ih de bifiënfte geftoken “en ‘met de 
andere de “buitenfte “Kous gekneepen : jas ik 
heb. Ser’ myn Hand in ‘geboord , ‘en de Koufen 
omgekeerd’, het binnenfte buiten , en in die 
ftaät ’er mede tégen den Vloër gellägen : "it 


“alles zonder de minfte Ontlafting te befpeuren. 
De Fléfch en Glazen Ruit, ‘aan ‘den Yande- 


ren kant , geeven geen gelegenheid omm de plús- 
van de minus Blektricitër afte fcheiden ; ‘zo 
dat Zv die in volkomenhcid en van ‘elkander af- 
gezonderd vertoonen zouden: daar’ Wy alleenlyk 
de Koufen it elkander behoeven’ te trekken, lals 
Wänheet 4 wy de pofirive Blekeficiteit” in de wit- 
te vinden zullen, de“negatioe i in de zwarte. 

_6. Wanneer de’ Koufen van elkander gefthei- 


den zn, geeven zy in den duifter , vals ten 


‘haar het end vân iemands Vinger ; of eenig klein 


_Meetaalen Lighaam, ‘dat aan de punt rondagtigis, 


Prefenteërt; de Vertooning v van ‘Elektrikaal Vüur 
of Licht „naar den necativen of pofitioen ‘adt 

van de Kous, aan ijle’ het” Voorwerp ge- 
prefenteerd wordt. Met de zwarte fchynt, 


‚op ‘den “afftand van twee of drie Duimen E “uit 


het ‘end van dn Vinger éen takje ‘of Pén- 
fel, als %” ware ‚van Vurige Vonkén’ te 
| where hen hie 
CD „ k AFT ASN 1 

(Pr Van de Elektrikaale Glan Ruit ordeoi in de 
roefneemingen van FRANELIN- gefproken.; di ons IL, 
De EL, bladz. 131.] af 

VIJL Deez, 


gr Der ELEKTRICITEIT VAN 


fchieten, ’t welk zig in zyne voortgang breeder 
uitfpreidt , ens tegen de oppervlakte van de 
Kous aan komende, een kraakend of knappend 
geluid doet hooren. Deeze eerfte Onthfting 
gefchied zynde, kan men, door den Vinger aan 
een verfch gedeelte van de Kous te prefenteeren, 
het Verfchynzel herhaalen;, toc dat men de ge- 
heele langte van de Kous doorloopen is. De- 
zelve, geeft „als de Vinger zig langzaam beweegt, 
doorgaans agt of tien byzondere Ontlaftingen, 
eer zy geheel beroofd zy van haare Elektriciteit. 
War de wicte Kous belangt, daar omtrent heb- 
ben de zelfde Verfchynzelen plaats , alleen 
met dit verfchil, dat in ftede van den Vuuri- 
gen Geinfter uit den Vinger komende, een klein 
bolletje van wit of blaauwagtig Licht aan des- 
zelfs top gezien worde , en , de Elektriciteit 
fterk zynde, fchynt dat kleine Llghaampje van 
Licht met een Slag te breeken , tuffchen de Kous 
en den Vinger , wanneer men eer een fiflend dan 
een knappend Geluid hoort. 

7. De Elektrikaale Flefch kan geladen worden 
door de Koufen, ’ zy pofittef of negatsef , naar 
dat men het Koperdraad , dat in de Hals is , aan 
de witte of aan de zwarte Kous prefenteert… In 
het eene of andere Geval, is de filing, of het 
knappend Geluid, fterker dan wanneer eenig 
gemeen Draad of niet- Flektriek-Lighaam ge- 
prefenteerd wordt: maar , indien de Elektrici- 

teit 


oor Zpen tn Woiren Stoeerns <68 


teit van de witte Kous inde Flefch: is overge- 
gedaan, en daar boven op de Elektriciteit van 
de zwarte Kous , of anders-om:; in dit Ge- 
val zal de Flefch in ’t geheel niet Elektriek 
zyn. Ds ne vl Es, | 
„De laading van de Flefch was eender eerften 
van myne Proefneemingen met ge-elektrizeer- 
de Koufen.. Door fommige Proeven „ die ik in 
voorleeden Maand Deeember werkftellig maakte, 
bevond ik dat zulks gelukken zou. Wanneer 
ik, op een Vriezigen Avond in die Mâand, in 
een klein Flefchje, met Kwikzilver gevuld, de 
Elektriciteit van eene zwarte Kous overgehaald 
had , ontving ik, door de Uitfpatting , een Slag ; 
die my gevoelig was, aan myn Vinger. Door 
de vergaarde Elektriciteit van twee Koufen; 
taakte de Schok aan beide myn Elleboogen; en ; 
door middel vandie van vier Koufen, ftak ik Wyn- 
geeft in een Thee- Lepeltje aan brand , ’t welk ik 
in myn Hand hield, en voelde, ten zelfden ty- 
de, den Schok van myne Elleboogen tot aan my- 
ne Borft. Het zal, egter, niet ondienftig zyn 
op te merken, dat de Elektriciteit, in dic Ge- 
val, verwekt ware door middel van het Been. 
Uit het gene thans van my gezegd is, kanmen 
duidelyk zien „dat alle de aanmerkelyke Verfchyn- 
zelen der Elektriciteit, die tot dus verre ontdekt 
zyn, kunnen vertoond worden door een eenvoudi- 
gen Toeftel van zwarte en witte Zyde, Dit is 
_ VI, Deer. eg- 


94 De Eumernicirr vaN Zype en Wor. 


egter alles niet: im ? beloop. der bovengemelde, 
Proefneemingen. heb. ik iets, fraais mogen waar 
neemen; van % welke ik niet vind dat door an- 
deren eenig gewag zy gemaakt, «Ik meen hier 
mede; een flerke famenkleeviig ; door Blekcricie 
teit voor-gebragt » maar ; dewyl dit Vertoog 
reeds tot een groote langte is uitgedyd 4 zal ik hee 
Berigt daarvan voor een ander Gefchrift.bewaa- 
ren ; dat ik in ’t kort de Eer zal hebben de So 
cieteit aan te bieden, — 


H. 


WAARNEDMING 
PB br ge REN ze EK EAN 
ERA dude KAPEL : : 

— BROBIJEN EN VERBRANDEN 
rt de “ AUS IE AE 5 zet. 
WOLLEN STOFFEN, 
“VOOR DAT ZYZIN 


SCHOONGEMAAKT. 


EK. can. de U Acad. Royale des Scienc. de Paris, de LAn 1156, 


Pp: 24.) 


pa 


NR er epe ae EEEES: 


E Akademie hadt, in den jaare 1725; be= 

ei rigt gegeven van het zonderlinge “Vera 
fchynzel, hoe verfcheide. Stukken  Sergie van’ 
Alais, die op een hoop geftapeld waren , voor 
dat men ze van de Vettigheid gezuiverd hade; 
dermaate broeïden; dat de onderften „zonder dat 
zig eenige Vlam of Rook openbaarde, veranderd 
waren in eêne'zwarte , broofche ; glimmende Stof, 
die naar gebrand Hoorn ftorik, door-Vuur finelt= 
baar was „ en welke men met de Vlam van een 
Kaars in brand kon fieeken : om. kort te- gaats 
die, gelyk de Heer ze Fevre, Doktor te Uzès, 
van wien de Akademie dit Berigt: ontvangen hade, 
zegt, overgegaan waren tot een‘weezentyk Jos 
_ VIII Deer den. 


85 Hef BROEIJEN EN VERBRANDEN 7 


denlym (Betumen). Zie hier nog een ander Ge- 
val van den zelfden aart. De Heer Montrer; 
Lid van de Koninglyke Societeit der Weeten- 
fchappen van Montpellier, in de Sevennes zyn- 
de, vernam aldaar, dat by een Inwooner van 
Saint André de Magencoules, in *t Stigt van Alais, 
voor de Waarde van 4oo Krbonen zodanige 
Woilen Stoffen, die men daar te Lande Jmperia- 
les noemt, door een dergelyk Toeval zyn ver- 
looren gegaan. Zy waren op elkander geftapeld 
in een Vertrek gelyksgronds, en men befpeurde 
niet „ dat het Vuur ’er in geflagen ware , dan door 
den Stink „dien zy verfpreidden:? men floeg hari- 
den aan ’t werk , doch het was te laat ; alzo men 
ze reeds tot Kolen verteerd vondt. 

Eenigen tyde daarna was de Heer Monrer 
zelf Ooggetuige van een dergelyk Verfchynzel. 
Komende , naamelyk,op een plaats , alwaar ver- 
fcheide Fabrikeurs deeze Stoffen opleggen, vondt 
hy ’er één druk bezig om de zynen naar buiten te 
brengen, ten einde die te lugten, en; vraagende , 
‘wat zulk een verhaafting in ’t overdraagen ver- 
oorzaakte, vernam hy, dat, meer dan honderd 
Stukken van deeze Stoffen op een hoop gelegd 
zynde, om te wagten , dat men ze naar den Vul 
Molen bragt, de Eigenaar, daar voorby gaandeg 
aan den Stank, die ’er uitkwam; was gewaar 
geworden, dat zy broeiden, en,„’er de Hand in 
‘willende fteeken, hadt hy een zo fterke Hitte 
gevoeld „, dat hy genoodzaakt was zyne Hand te 

rug 


pra WorLtEN STOFFEN. __ 57 


Tug teshaalen…. Inderdaad, de middelften van, 
den Hoop. waren zodanig verbied dat de Heer 
Montrer , duidelyk, een dee: verändering 
‘van Kleur daar in ler en, indien men een 
‘oogenblik langer had gewagt met de Stukken van 


‘elkander te fcheiden, zouden _ Zy waârfchynlyk. 


Dd 


tot Kolen zyn geworden. 
De Heer Monrer hade de nieuwsgierigheid 


van te vraagen, of dergelyke Toevallen dikwils 


voorkwamen; zie hier wat hy vernam. De Stof- 
fen hebben nooit gevaar om in brand te vliegen; 
dan in de Zomer, en wanneer zy in groûte mea 
nigte op elkander zyn gehoopt, éh Zulks in ee 


plaats, daar. de Lugt weinig toegang heeft: in de 


‘Winter, hoe zeer men ze op elkander ftapelt, is 
>er niets te vreezen , en, zo dra men ze van 


_ Verrigheid gezuiverd heeft, is ’ hi geheel 


over. 
Alle deeze Omfandigheden gâven den Heer 


_ Monrer aänleiding ; om van nader by de Fa- 


briek deezer Stoffen te onderzoeken en hy wierdt 


gewaar, dat men de Wol, voor dat dezelve ge- 


Íponnen werdt, met eene vry aaänmerkelyke veel- 
heid van Olie laat doortrekken. Niets was ’et 
meer noodig, om hem in ftaat te ftellen, dat hy 
_feden kon geeven van het Verfchynzel. De Olie; 
die men tot dit gebruik neemt; is doorgaans zeer 


oude Olyven-Olie, welker Reuk genoegzaam aan- 
toont, dat haare famenftellende deelen van el- 


kander beginnen te fcheiden : het is derhalve 
„VIJL Deer. G niets 


98 Her BrorijEN DER WOLLEN STOFFEN. 


niets vreemds, dat de Gifting, die in deeze op 
een geftapelde Stoffen, vooral door de Hitte van 
% Saizoen, veroorzaakt wordt, deeze Ontbin- 
ding voltooije en het brandbaare , % welk de 
Olie bevat, in werkzaamheid brenge. Dit Ge- 
voelen fchynt zo veel te gegronder te zyn, om 
dat dit zelfde Toeval nimmer plaats grypt in de 
Wollen Stoffen, gefabriceerd in ’t Gevaudan, 
dewelken altemaal zonder Olie bereid worden, 
en dat de Jmperzales zelf ‘daar niet meer aan on- 
derhevig zyn, zo dra de Vul-Molen haar van 
Vettigheid gezuiverd heeft. 


EEN 


EEN 
_ ZONDERLING MIDDEL 
oop TOT dll 
BRANDBLUSSCHING, 


ALS MEN GEEN WATER HEEFT. 


CHijk. de P.Acad. Royale des Sciences de Paris, de An 1756, 
Pp. 27.) 


AVE EEE EE EE NS 


E Heer Hares in de Engelfche Verhan- 
delingen een Middel voorgefteld hebben= 

de, om den voortgang van Brand te ftremmena 
door, zo veel doenlyk is, alle de brandbaare 
Lighaamen, die naby het Vuur zyn, met Aarde 
te bedekken; deelde zyn denkbeeld mede aan 
den Heer Porter, Refident van ’ Hof van 
Londen te Konftantinopolen, om daar van berigt 
te geeven aan de Turkfche Amptenaaren, die tot 
het Stadsbeftuur gelaft zyn. Deeze fcheenen ’er 
toen weinig gedagten van te hebben. In de laat- 
fte zwaare Brand, die in de Maand July des Jaars 


1756 voorviel, en door welken twee-en-twintig 


duizend driehonderd en twaalf Huizen in de As- 
fche werden gelegd, fchoot iemand de Manier 
van Harrs te binnen, en dezelve werdt in ’% 
werk gefteld aan de Griekfche Patriarchaale Kerk, 
welke door dic Middel behouden bleef, 

VIIL Deer, G 2 Alzo 


Ico Mipper TOT BRANDBLUSSCHING. 


Alzo ‘er niet te veel Middelen uitgedagt kuri- 
nen worden, om van dienft te zyn in deeze fchrik= 
kelyke Toevallen, zo heeft de Akademie geoor- 
deeld van dit, ’t welk van een zo goeden uitflag 
geweeft is, kennis te moeten geeven (*). 


H. 


(*) Ik meen in de Verhandelingen der Koninglyke 
Akademie van Stokholm een Voorftel gelezen te hebben, 
om Brand te bluffchen, door middel van Zand: waar van 
ik insgelyks toen weinig gedagten had. De gelegenheden 
ondertufchen, wanneer men zig van Water niet gevoeglyk 
kan bedienen, om het voortloopen van Brand te ftuiten, 
komen miffchien meer voor, dan men zig in onze Ste- 
den gewoonlyk verbeeldt. Op Dorpen, by voorbeeld, 
fchoon in 't Water leggende, ontbreeken fomtyds een 
genoegzaam getal van Werktuigen, of men kan ‘er niet 
bekwaamlyk bykomen. Anderen, die rondom in ’t Zand 
leggen, zouden, by zulk een droevig Toeval, zekerlyk 
veel dienft hebben kunnen vandit Middel; al ware het; 
dat men de Huizen eerft met Zooden en dan met Zand 
bedekte, gebruikende dus Zand en Aarde te gelyk. Het 
behoud immers, van de gemelde Griekfche Kerk, in zulk 
een Stad als Konftantinopolen, toont aan, dat dit Mid* 
del gebruikbaar zy.] 


OMD EE -REANOSE E 


NAAR Ne: 


MIDDELEN; 


OM HET Ì 
GEBRUIK van YS 
PE VERVULLEN: 
WANNEER HETZELVE ONTBREEKT: 


Book DEN Herer Anr was 
erat eoa beed ten 


Lid van de Koninglyke Akademie der Weetenfchap- 
pen van Parys, wan de. Societeiten van Londen 
en Bononie , Koninglyk Hoogleeraar in de 
Proef-ondervindelyke Natuurkunde, enz. 


u iff. de V'Acad. Royale des Sciences de Paris; de An 
1756. P. 2.) 


SEESSCEEOEESEEEESELERSESN 


Et is gemeenlyk noodig in de heete Lan- 

den , dikwils nuttig. en altoos aangenaam, 

zelf in de Besite Lugtftreek, waar in wy 

Teeven, naar ons believen de Vogten te kunnen 

verkoelen, die tot onzen Drank moeten dienen. 

Men maakt hier toe, doorgaans, gebruik van 

“Ys; maar, wanneer hetzelve, door den famen- 
loop van eenige Omftandigheden , zeldzaam worde 


_ VIL Deer. G 3 za 


102 _ ONDERZOEK NAAR DE MwDrren, 


zo belet de verhooging van deszelfs Prys een 
groot getal Menfchen zig van dit Middel te be- 
dienén. Ten anderen zyn ’er Landítreeken , waar 
in de Hitte overmaatig is, en daar het ondoenlyk 
zou zyn, Ys, volgens den gewoonlyken weg, 
te bekomen: ’% welk de Inboorlingen van gemaa 
tigder Geweften, die verpligt zyn-aldaar eenigen 
tyd te vertoeven, aan zwaare Ziekten bloot 
ftelt. Men bezorgt derhalve een aanmerkelyk 
voordeel aan het Menfchdom , wanneer men ’t 
zelve Middelen aan de hand geeft, om voor de 
geheele antbreeking of zeldzaamheid van Ys zorg 
te draagen; en dit is het Onderwerp; ’t welk 
de Heer Abt Norrver zig voorgefteld heeft in 
het Onderzoek , daar wy verflag van gaan doen. 
De Middelen , door deezen Natuurkundigen 
voorgedragen, zyn in ’t algemeen van tweederley 
foort. De eerften beftaan in alle voordeel te trek- 
ken , dat mooglyk is, van de koelheid der Put- 
ten, Fonteinen, Kelders, Grotten, enz. Dit 
zyn de Middelen, die hy Natuur/yke noemt. De 
anderen beftaan in het voortbrengen van eene 
Koude door Konft, welke de Verkoeling veel 
verder voortzette, door behulp van eenige Zou- 
ten , en onder die benaaming begrypt hy de Kon 
f?1ge Middelen. Wy zullen van elk in ’ byzone 
der fpreeken , na eenige algemeene Grondbegine 
zelen te hebben opgegeven , die tot geleide moes 

ten dienen in deeze navorfchingen. 
Een Lighaam is niet heet, dan door de. veel- 
heid 


OM HET GEBREK VAN YS TE VERVULLEN. 103 


heid van Vuurftoffe, welke-het bevat, en’ zel« 
ve te verkoelen is niets anders, dan het van een 
gedeelte daar van te berooven.… Deeze vermin- 
dering wordt gewoonlyk bewerkftelligd door de 
onmiddelyke aanraaking van een ander Lighaam, 
% welk ’er minder van bevat, en_in deeze twee 
famengevoegde Lighaamen gebeurt alsdan het zelf- 
de, ’ welk plaats hebben zou in twee Sponfen, 
de eene droog, de andere vol. Water , welke men 
tegen elkander hielde. De drooge Soar. naa- 
melyk, zoushet Water van de natte indrinken, 
tot zo lang dat zy ’er beiden, naar reden van haa- 


‚re grootte, even veel van bevatten. „Wy zeg- 


gen, naar reden van de grootte, aangezien het 
zeker is, dat een Spons, van dubbele grootte, 
ook eens zo. veel;Waters vereifche , om ’er tot 
denzelfden trap;van doordrongen te zyn. Dit 
is het zeer eenvoudige Denkbeeld, ’ welk men 
hebben moet van de verkoeling der Lighaamen: 


_ laat ons thans dit Begirzel toepaflen, en zien of 


men gemeenlyk al het. voordeel , dat mooglyk is, 
trekke „ van de koelheid der onderaardfche Wa- 
teren of Kelders en Grotten. 
… Men ftelle zig, by. voorbeeld, ten doelwit, 
om drie Bottels Wyn, die eene Warmte hebben 
van 24 Graaden, te verkoelen in een Emmer met 
Water, dat zo eerft gefchept is uitseen Put, 
welke maar ro Graaden Warmte heeft. ’t Is 
klaar, dat, in dit geval, een Onderfcheid is van 
veertien Graaden Warmte,’ welk verdeeld zal 
VII Deen. Ba wor. 


104 _ ONDERZOEK NAAR DE Mipperen, 


worden tuffchen ’ Water en den W'yn; doch, 
op welke manier zal die deeling gefchieden? Laa- 
‘ten wy dit tragten te bepaafen. In deeze berce 
kening hebben wy een veelheid Waters van om- 
trent cwaalf Ponden, met tien Graaden Warm- 
te boven het punt van Vorft; t gene de gewoon- 
Iyke trap van Warmte is op den bodem der Put- 
ten (*): het Lighaam, dat men verkoelen wil, 
heeft ’er vierentwintig : het beftaat uit drie Bot- 
tels, weegende omtrent 12 Ponden en den Hou- 
ten Elamiér® dien men op 4 Pond fchatten kon, 
en die dikwils veel zwaarder Ì is. Dit zal, in % 
geheel , een ftoffelyke Klomp maaken van 16 Pon- 
den, welke men met eene van 12 Ponden wil 
verkoelen. Nu hebben wy onderfteld , dat de. 
Overmaat van Warmte veertien Graaden was, 
en die Overmaat zal zig, derhalve, verdeelen in, 
de reden van 12 tot 16: ik wilzeggen, dat de. 
drie Bottels ieder agt Graaden van deeze’ Over- 
maat behouden zullen „en neemen een gemaatigd- 
beid van agttien Glen aan, zynde flegts zes 
Graaden kleiner dan die, welke zy hadden, en 
dat dus de Wyn niet genoegzaam erk zal 
zyn. Dat meer is, men. zal door deeze Ver- 
‘koe= 


(*) [Men moet in. agt neemen, dat hier buiten twyfel 
de Thermometer- Schaal van Reawmur beoogd wordt 
volgens welke de ro Graaden boven ’t Punt van Vorf 
sa! Graaden op de Schaal van Pabrenteit zyn, en de 24 
Giaaden komen met 86 Graaden. overeen. } 


\ 


OM HET GEBREK VAN Ys TE VERVULLEN, Tog 


koeling geen volle zes Graaden bekomen; om dat 
de Lugt een gedeelte zyner Warmte overzet aan 
het Water en de Bottels, et bygevolg den uit- — 
flag der bewerking zo veel meer wen. als 
dezelve langer duurt. 

_ Maar, ingevalle men, in plaats van de drie 
Bottels te dompelen in een Emmer, gevuld met 
verfch gefchept Putwater , dezelven in een groo- 
ten Bak, met het zelfde Water gevuld, gezet 
had, zo zou de Verkoeling veel grooter zyn ge- 
weeft: en; als men ze, om kort te gaan , had 
neergelaten in de Put zelve, zou die Verkoeling 
tot den hoogft mooglyken trap zyn gebragt : alzo 
in die geval, de Klomp Waters als oneindig groot 
zynde in vergelyking met de drie Boerelón de- 
zelven , in zeer weinig tyds, een bemsdatiadheia 
van Warmte, byna egaal met die van dit Water, 
zouden hebben aangenomen ; ik wil zeggen; 
dat dezelven, op zeer weinig naa, de veertien 
Graaden overmaat van Warmte zouden- en 
zite geraakt. « : 

Hier uit is’ blykbaar, dat de trap van Ver. 
koeling volftrektelyk afhangt van de evenredig- 
heid van ’ verkoelende Lighaam, in grootte of 
Stoffelyke Inhoud, tot dat, welk men verkoc: 
Jen wil, en’ dat men, by verzuim van op dit 
‘eenvoudig Grondbeginzel agt te flaan , gevaar 


doopt van naauwlyks eenig voordeel te trekken 


uitde Middelen, welken de Natuur ons van 
zelve fchynt aan te bieden. 
VUL Deer G 5 Maar, 


106 _ ONDERZOEK NAAR DE MIDDELEN, 
| 4 f A 


„Maar „ terwyl de trap van Verkoeling afhangt 
van de evenredigheid der Stoffelyke. Inhouden, 
waar van wy fpreeken, ftaat de Tyd, welken 
de bewerking duurt , aan een ander Grondbegin- 
zel, te weeten aan de min of meer. naauwe aan- 
raaking van de verkoelende Stoffe en van de gene 
diemen verkoelen wil.» En, aangezien een by 
uieftek yl Lighaam een ander niet aanraaken kan, 
zonder een groot getal ledige tuflchenruimten te 
laaten, daar geen de minfte raaking plaats heeft; 
zo heeft de digtheid der Lighaamen ook op dee- 
ze Rekening invloed. De Lugt, by voorbeeld, 
_ maakc-altoos een veel minder onmiddelyke -aan- 
raaking dan het Water , en zelfs dan het Zand: 
waar uit volgt , dat,„om eene Flefeh W yn door 
de Lugt in een Kelder te doen verkoelen , langer 
tyd dan vyftien Uuren noodig ware; terwyl de 
zelfde Bottel, in-die zelfde Kelder begraven in 
nat gemaakt Zand, of, ’t gene nog beter is, in 
Water, dat lang genoeg in de Kelder geftaan 
had, om “er de Gemaatigdheid van aan te nee- 
men, in veertig Minuuten een trap van, Verkoe- 
ling had ontvangen , die veel grooter was. 

Byaldien men, derhalve, alle mooglyk voor- 
deel trekken wil van de Koelheid der Putten, 
Bronnen , Regenbakken en andere onderaardfche 
Wateren, welker Gemaatigdheid doorgaans tien 
Graaden boven het Punt van Bevriezing is; zo 
moet men ’er onmiddelyk de Vaten indompelen, 
die het Vogt bevatten, dat meu voorneemens is 

te 


OM HET GEBREK VAN els TE VERVULLEN. x07 


te verkoelen ;, en, aangezien de Stoffelyke In- 
houd van dit Water als oneindig groot is ten op- 
zigt van die van het te verkoelene Vogt, zo kan 
men verzekerd zyn, dat zy, na verloop van ee- 
nigen tyd, op zeer weinig naa, den zelfden trap 
van Koelheid zullen aangenomen hebben ‚ als het 
Water heeft , waar in zy Zyn gedompeld ge- 
worden. 
_ De Kelders kunnen geen zo grooten trap van 
_ Koelheid aanbrengen als de Putten. De gemeen 
fchap , welke de Lugt , die zy bevatten, heeft 
met de buiten- Lugt, geeft ’er altoos een weinig 
_ warmte aan, en haarc Gemaatigdheid is doorgaans 
van 12 oden boven het Punt van Vorft: maar , 
ingevalle men de oplettendheid heeft van ’er een 
grooten Bak met Water in te houden, zo' zal dit 
‚Water, ten einde van omtrent vierentwintig 
Uuren, een trap van Koelheid » gelyk aan die 
_ van de Kelder, dat is van ongevaar twaalf Graa- 
_ den, hebben aangenomen , en in ftaat zyn om, 
binen den tyd van drie Kwartieren Uurs, een 
aanmerkelyke Verkoeling mede te deelen aan de 
Bottels, welken men?er zal ingedompeld hebben; 
behoudens, niettemin, dat men ’er dezelven niet 
inte groote menigte in doe. Daar uit volgt, dat 
men zig bedriegt, wanneer men meent de Vog- 
ten genoegzaam te verkoelen, door dezelven maar 
weinige Uuren-in een Kelder te laaten; ten mìn- 
Île, zo men de voorzigtigheid niet heeft gebruikt, 


waar van zo even is gefproken; anderszins zou 
„VII Dezer. de 


JoB ONDERZOEK NAAR DE MIDDELEN, 


de aanraaking van de Lugt dezelven maar zeer 
langzaam verkoelen , en men zou de Fleffchen 
ten minfte vyftien of agttien Uuren in de Kel- 
der moeten laaten. Bovendien brengt de voor- 
zorge , om in een Kelder een of verfcheide Bak- 
ken, met Water gevuld, te houden, weinig 
Ongemak aan, en men kan, door dit middel, 
Dranken krygen, die genoegzaam frifch, ja ze- 
kerlyk gezonder zyn tat het gebruik, dan of zy 
koelder waren. De hulpmiddelen, die de Na- 
tuur aan de hand geeft, zyn gemeenlyk ontbloot 
van de Onvolkomenheden, welken de genen na 
zig fleepen, die een verkeerde naauwgezetheid 

ons zo zorgvuldig doet opfpooren, 
In plaatfen, daar men geen Putten, Grotten 
noch Kelders had, leert de Heer Norrer ons; 
zelfs in”t midden van een gantfch open Veld, een, 
aanmerkelyken trap van Verkoeling te bekomen, 
Daar toe is niets anders noodig, dan een foort 
van Greppel te graaven, die zeer naauw zy , om- 
trent vier Voeten diep: de Bottels , op den bo- 
dem van deeze foort van Kelder geplaatft, om- 
ringd en bedekt zynde met ongevaar een Voet 
Aarde, die verfcl: van den Bodem gehaald en een, 
weinig vogtig gemaakt zy met Water ; zo bee 
hoeft men flegts de opening van den Greppel toe 
te floppen met eenige boflen Stroo, of, ’t gene 
beter is, digt te leggen met een Plank, die be- 
dekt zy met vyf of zes Duimen nieuw uitgegra- 
ven Aarde, Men kan verzekerd zyn, van door 
die 


Ok HET GEBREK VÂN Ys TE VERVULLEN, io 


dit Middel een trap van Verkoeling te beko. 
men , diebynä egaal is aan def genen , welken de 
befte Kelder verfchaifen zou ‘kunnen. _ Deeze 
Greppel is verfcheide Dagen van dienft, voöral 
wanneer men hem zorgvuldig, zo veel het val- 
len kan, geflooten houdt „ en, wanneer dezelve 
niet langer dienen kan, behoeft ien flegts eenan- 
deren te graaven. k, 

Op welk een. wyze, nu, fen ook te werk 
gaa om de Vogten te verkoelen, het is altoos ze- 
ker, dat men daar in zo veel te fpoediger zal 
flaagen, als dezelven meer Oppêrvlakte bloot 
geeven aan het verkoelend Lighaam, en dat zy 
te koelder zullen worden, naar maate de Stoffe- 
Iykheid der Vaten, die dezelven bevatten „klein- 
der van Inhoud is. Het zal derhalve altyd beter 

zyn, deeze Vogten te verdeelen in verfcheide 
dunne Vaten, dan dezelven in één Vat, *t welk 
dik van Wanden is , te koelen te zetten; wel 
verfaande , egter , dat deeze Vaten van ge- 
noegzaame ftevigheid zyn ,„ om niet te ligt te 
breeken. tg 
__2t Is verder noodig te errinneren, dat, indien 
men, tot verkoelinge der Vogten, het Water 
van een Regenbak wil bezigen , het te vermy- 
den ftaa, dezelven ?er op ftaande voet in te doen 
magen zwaaren Regen ; vooral indien dezelve is 
gevallen met een zoele Lugt; maar dat men , ín 
tegendeel , zo lang behoort te wagten „ dat dit Wa- 
ter de Gemaatigdheid van den Regenbak aange- 
NE DEED  O no- 


tio ONDERZOEK NAAR DE MippeLEN 


nomen heeft. By gebrek , naamelyk , van dee- 
ze oplettendheid, zou men niet krygen dan een 
trap van Verkoeling , die ongelyk kleiner was 
dan de ‘gene , welke men ’er anders met reden 
van verwagten konde. 

Dit zyn de Grondbeginzelen welken de Abt 
Norrer heeft vaftgefteld, en de Voorzorgen, 
welken hy ‚ ingevolge van dien, voorfchryft , 
ten einde alle mooglyk voordeel te doen met de 
Hulpmiddelen, welken ons de Natuur als van zel- 
ve aanbiedt „ ter verkoelinge van de Vogten, 
die tot Drank moeten dienen. Deeze zelfde Be- 
ginzelen houden ftand , wanneer men gebruik 
maakt van de Middelen, welken de Konft heeft 
uitgevonden ‚ om een grooten trap van Verkoc- 
ling te weeg te brengen. Thans gaan wy zien; 
hoe hy dezelven daar op toepaft. 

De Ondervinding heeft de Scheikundigen ge- 
leerd, dat zekere Zouten de bekwaamheid heb- 
ben ,om het Water , waarin menze fmelten laac, 
te verkoelen, en dat deeze Verkoeling zelfs ver- 
der gaan kan, dan tot den trap van Ysmaaking, 
behoudens dat het Water en Zout ten naaften 
by de Gemaatigdheid der Putten hebben , dat is 
te zeggen, van negen of tien Graaden boven het 
Punt van Vorft. 

On- 
(® [De Heer Norte Tr nam tot deeze Proefneeming 
zodanig een Cylindrifche Aarden Kom, als men gemeen” 


Iykin Vrankryk gebruikt, om de Glacé-Vogten op Tafel 
te zetten. ] 


OM HET GEBREK VAN Ys TE VERVULLEN. ii 


HÓhder alle Zouten ’ bed et deeze Eigenfchap 
begaafd zyn, heeft de Heer Norrer geen ande - 
re gevonden dan Armoniak-Zout en Salpeter „ 
welken men met een goeden uitfag kan bezigen : 
de anderen zouden geen genoegzaam groote uit- 
werking voortbrengen , of de genen, die ’er zig 
van bedienen wilden, blootftellen aan eenig ge 
vaar. Maar, alzo EE Natuurkundigen derzelver 
werking niet hadden onderzogt, dan in betrek- 
king tot louter Natuurkundige denkbeelden, en 
dat men in eene nafpooring van dien aart, zi de 
gene is , waar van wy fpreeken , de inzigten 
ook moet en kan laaten invloeijen, welken een 

verftandige Huishouding vordert :zo heeft de Heer 
Noer zig verpligt geagt van de uitwerking dee- 
zer Zouten en van alle Omftandigheden , die daar 
mede gepaard gaan , door Proefneemingen, ten 
dien einde gedaan, te verzekeren. Wy zullen een 
flaauw denkbeeld tragten te geeven, hoe dezel- - 
ven uitgevallen zyn. | 
_ Het fyn gezifte Poeijer van Eelt Oncen 
Armoniak- Zout , gedaan zynde in een Aarden 
Kom(*) 5, met twee eh een half Pint Water „ter-. 
wyl de Kom, het Zout en Water „de Gemaatigd- 
heid van den bodem der Putten feaden „ dat is 
< van g, Graaden boven het Punt van Vorft Cj): 
alken. AA 


® r Dat is een Warmte van ruim 52 hg op de 
ijd van Fabrenbeit. 


“VIIL Deer. 


12 ONDERZOEK NAAR DE MipprLEN 


zo deedt het mengzel ; in anderhalve Minuut 3 
het Vogt des Thermometers „, dien men ’er in- 
dompelde , tot 22 Graaden onder het Punt van 
Vorft daalen (*).. Een Pints Bottel, Paryffche. 
Maat ; werdt ’er in gedompeld , hebbende den 
zelfden trap van Warmte, van g Graaden, en 
‘toen fak de Heer Norrer, in den Hals vandeeze 
Bottel, een klein Thermometertje ; waar van hy 
de daaling , en ook tevens van dien, die in de 
Steenen Kom gebleeven was, te gelyk waar- 
rn " 3 

Men kan niet twyfelen, of het Water in de 
Kom moet warmer worden, naar maate de Wyn 
verkoelt. Het was niet, dan na verloop van 
omtrent een half Uur tyds, dat de Bottel en % 
Water in de Kom, te amen, een trap van 
35 Graaden boven het Punt van Vorft aanna- 
men. 

Deeze trap van Koude is taamelyk duurzaam: 
ten einde van een half Uur hadt de Bottel en % 
Water van de Kom nog maar 4 Graad vanhunne 
Koelheid verlooren : waar uit ligt te befluiten is, 
dat de trap van Verkoeling, die in ’t Water door 
het Zout wordt te weeg gebragt , meer dan ge- 

_noeg- 


(*) [Dit maakt 26 Graaden op de Schaal van Fabren- 
best: eene Verkoeling die zeer aanmerkelyk is, en nage- 
noeg overeenkomende met den trap van Verkoeling, dien 
de Heer Borrnaave ook door middel van Armoniak-Zout 
kreeg; naamelyk van 53 tot 28 Graaden, Chem, T om. 

1. 


_ 


Oi am „GEBRUIK VAN Ys TE VERVULLEN. iig 


moegzaamis „om drie Bottels agterèen koel te maa= 
ken, en dezelven een trap van frifchheid te be= 
_ zorgen , die weinig verfchilt van den genen ; 
‘welken % Water hun hadt kunnen mededee= 
„De fterkfte Tegenwerping, die men op dee= 
ze manier kan maaken, is dat de Prys van *t Ar 
moniak-Zout dezelve wat koftbaar zou doen wor= 
den; (alzo de twintig Oncen, -die hy gebruikt 
hadt ‚te. Parys 43 1Sofs en _g Denzers\koftten ; > 
en dat weinig Menfchen de koelmaaking van-drie: 
Bottels Wyn zo duur zouden, willen betaalens: 
Deeze tegenwerping is den Abt niet ontgaan, 
maar zy komt-hem veel minder gewigtig vóor 
dam zy zig in den opflag- vertoont, „De Zouten 4 
_ maamelyk, in Water gefmolten zynde, kunnen, 
k daaruit „ byna zonder eenig verlies , wederge= 
kreegen worden, door uitdamping van het Was 
Ee Het ftondt alleen te onderzoeken of dit 
k Water, onder het uitdampen nieteene aanmer- 
_kelyke veelheid Armoniak-Zout mede opheffen. 
zoude „ dat vlug is, gelyk men weet. Men be- 
heorde Kaarteien te weeten, of dit Zout, door 


geealde fmeltingen en Wanrinase » niet Zy=. 
ne- 


À 4 159. De Heer Miesanrsnnart wilde, dat, 
om op deeze manier Ys te maaken, het Water minder 
\ Warmte moeft hebben dan van 50 Graaden Elém. Phyfi 
$530}o — Arssèr: SVE | 
‚vi Deze. H 


Hy  Onprrzoek NAAR DE Mipperens 
ne Eigenfchap , van het Water te verkoelen 4 
ten minfte voor een gedeelte zou verliezen. 

De Ondervinding was het eenigfte Middel om 
deeze twyfelingen opte loffen. _ Dezelve heeft 
den Heer Norrer doen zien, dat de verminde= 
ring ‚welke het Armoniak-Zout in de uitdamping 
onderhevig is ; niet zo verre gaat als men zou 
mogen denken. De twintig Oncen, die hy ge- 
bruikt hadt , verlooren niet meer’ dan 7 Drach- 
men , welken ongevaar 2 So/s koften ; en, zo 
sen ’er een dergelyke {om by voegt voor de Koo- 
Jen, die tot de uitdamping gediend hadden, zo 
wales dat men; voor de onkoften van 4 So/s C of 
twee Stuivers,] drie Bottels-byna-zo veel vers 
koelen kan; als men zou doen met 4 Pond Ys. 
Ook kan men verzekerd zyn,dat het Zout, door 
deeze bewerkingen, niets van zyne verkoelende 
Eigenfchap verlieze: “immers, de-Heer Norrer 
heeft ?er geene vermindering in befpeurd , en een: 
Officier, dielang Gouverneur van een der Fran- 
féhe Eilanden in Amerika is geweeft , verzekerde 
hem by zyne terugkomft, dat roo Pond van die: — 
Zout, welken hy,op den raad van onzen Abt, 4 
met zig genomen hadt , hem veele Jaaren lang / 
koelen Drank hadden uitgeleverd. 

Men kan zelfs bynain?’t geheel, in de meetell 
Huizen, de Onkoften van de Kolen befpaaren „ 
door, tot uitdamping van het met Zout beladen 
Water, gebruikte maaken van het Vaur,% welke 

| kVA NEE 


Ou ner crrek VAN Ys te VERVULLEN. iig 


der ten C dienftevan de Keuken wordtaan gehouden: 
maar „ men moet noodzaaklyk in agt. neemen; 

dat men de uitdamping niet beginne in een Aar- 
den Pan of Pot, dewylhet Armoniak-Zout , zo 
lang het nog, ontbonden is „ duar door heen: Jodpe 5 
in tegendeel behoort men die te beginnen in een, 
Vat van Tin; doende het Zout niet in het Aar- 
den Vat. voor, dac.het Vogt zo dik is gewordenj 
dat het niet meer vloeibaar Zy „ endat het Tinnen 
Vat gevaar mogt loopen van te finelten door de 
Hitte van het Vuur. 

% Gene. wy gezegd hebben; dat met het ges 
melde Zout zou kunnen gefchieden; kan insge= 
lyks gedaan „worden met“Salpeter.. Dit laatfte 
Zout i is zelfs veel laager van Prys dan het eerfte, 
en men verlieft er byna niets van door de Uit- 
Waafeming ; maar men heeft ’er een veel grooter. 


‚ veelheid van noodig, om het Water zo veel te 


f „verkoelen als het Armoniak-Zout doet. Men 


zou dit kunnen” verhelpen, door den Waterbak, 
of *t Bekken ; > waarin men de Bottels dompelt , 
veel grooter te neemen dan het gene, waar in 
men tot‚dit einde van Armoniak- Zout gebruik 
_ maakt ; maar men zoude door de groote moeite 
der uitdamping meer verliezen; dan door den 
k minder Prys vanhet Zout uitgewonnen werde; 
en waarfchynlyk zal men niet befluiten tot het 
gebruik van Salpeter, in dit geval, dan, wanneer 
men gebrek aan het andere Zout heèft „ of dat 
men zig vergenoegen wil met eene Verkoeling, 
VII Deer. Hà van 


116 _ Onprrzoek NAAR DE Mipperen; 


van twee of drie Graaden minder trap,dan die mer 
door middel van Armoniak-Zout verkrygen zou 
kunnen. _ Hier komt in aanmerking , dat de min- 
der gerafineerde Salpeter bykans zo goed tot dee- 
ze bewerking zy „ als de allerzuiverfte, en dé 
Heer Norrer heeft zelfs de Proef genomen var 
Buskruid,’t welk de Officiers def Artillery ver- 
worpen hadden, om dat het te flegt was ;% welk 
he bevondt dat, in een weinig grooter veelheid , 

byna zo veel Koude voortbrengt als de Salperer 
van het tweede Kookzel. 

Eene weezently ke oplettendheid, en die na+ 
tuurlyk uit de vaftgeftelde Grondbeginzelen voorts 
vloeit, is, dat men zig, om het Water te be= 
vatten , waar in men het Zout zal doen, bedie= 
ne van Vaten, die zo dun en ligt zyn, als moog- 
Iyk is; vooral, wanneer de bewerking in % klein 
gefchiedt. De Pot of Kom, die het Water re 
vat, maakt een gedeelte van het Lighaam uit , 
welk men moet verkoelen, en zal het Vogt, ane 
men ’er in gaat dompelen, zo veel meer Koude 
ontrooven „ als dezelve een grooter deel is van — 
dit lighaam. De Abt Norrer heeft niets beters 
gevonden ‚dan Emmers van Blik: andere Stoffen 
zouden te broofch zyn „indien zy dun genoeg wa- 
ren, ofte veel onderhevig om verbeten te worden 
door het Armoniak-Zout. 

_ In alle de bewerkingen, waar van wy komen 
te fpreeken , hebben wy altoos onderfteld, dat 
het geheele lighaam, van Emmer , Water en 

Bot- 


vers hj 
hi u 


OM HET. GEBREK. VAN. Ys .TE. VERVULLEN. Az 


„Bottels dhr in geftoken , % welk te verkoelen 
flaat, „den zelfden trap van Warmte hebbe als de 
Kelders of Putten, naamelyk van tien of twaalf 
Graaden boven het Punt van Vorft. Te Lande 
is’ byna altoos gemakkelyk , dien trap van Warme 
«te te verkrygen ; „doch daar kunnen Omftandig- 
„heden voorkomen, dat men ’er van beroofd zy, 
en dit is men zekerlyk op Zee , alwaar het Schi 
volftrekt. omringd is van een meer of min heete 
Lugt; en van Water „ dat bykans de zelfde Hic- 
te heeft. Men zou zelfs vermoeden kunnen, dat 
het Zeewater, reeds-beladen zynde met Zee- Zoe 
en Zwavelftoffen , wel niet van ’t Armoniak- 
„Zout of de Salpeter, den zelfden trap van Verkoe- 
ling deelagtig zou kunnen worden als het zoete 
„Water, % gene op Zee dikwils al te fchaars is , 
„om het tot een dergelyk-einde te bezigen. 
_… De Ondervinding heeft den Heer Norzer doen 
vien, dat de trap van Hitte ,„ dien het Water 
„heeft „geen onverwinnelyk beletzel aan de Ver- 
„koeling toebrenge. Men vindt zelfs hier eenfoort 
„van Vergoeding. Hoe warmer het Water is, hoe 
„meer het ontbinde , zo wel van de Salpeter. als 
van het Ármoniak „Zout ; en dus wordt het ook 
„in grooter trap verkoeld. Wanneer in de Damp- 
kring al een Hitte van 27 of 28 Graaden, heerfch- 
„te, zoud’ men altoos nog Water kunnen krygen 
‚dat niet veel heeter was dan 20 Graaden, en 
brengen, door de bymenging van het Zout, dit 
‚ Water tot den trap van 5 Graaden boven het Punt 
VL Deen. Evie aad van 


Kad 


ai}  Onperzork NAAR pe MIppetrn, 


van Vorft; zo dat men aan de Bottels, “die ?er in 
te verkoelen gezet werden , onderfteld ‘zy nde ook 
een Warmte te hebben van 2o Graaden ‚ gemak 
kelyk eene Verkoeling van zeven of agt Graaden 
bezorgen en dezelven dus tot de gemaatigdheid 
der Putten en Kelders, “die gewoónlyk vân 12 
Graaden of daar omtrent is, Eje zou kun- 
nen(*). 
_ De Heer Nouer heeft zig zelfs door de On- 
dervinding verzekerd, dat de Zoutigheid van ’% 
“Zeewater voor % zelve geen beletzel was, * zy 
om Salpeter of Armoniak-Zout te ontbinden, of 
zig byna zo veel te verkoelen als het zoete Wa- 
ter; maar % is noodig hier twee Aanmerkingen 
te maaken: de eene ‚dat men, indit geval, Ar. 
moniak-Zout boven de Salpeter verkiezen moet 3 
zo, om dat het zoute Water ’er, naar evenree 
digheid , meer van ontbindt, dan van de Salpe- 
ter, als om dathet deszelfs uitwerking zo veel 
niet vermindert: de tweede, dathet Water,’ 
welk de Heer Norrer onderzogt heeft, geen Zee- 
water is geweeft, maar Water, in ’t welke hy 
een twee-en-dertigfte van deszelfs Gewigt aan 
Zee-Zout had doen fmelten ; een omftandigheid, 
van 


(*) [Om dit wel te verftaan, zo moet men. wederom 
in aanmerking neemen, dat 28 Graaden boven het Punt 
van Vorft, volgens Reaumur, is 95 Graaden volgens Fabe 
zênbeit, of nagenoeg eene Bloedwarmte; 20 Graaden, ee« 
pe Warinte van 77 Graaden, zynde een taamelyke Zoe 
mer -Hitte,en 12 Graaden eene Warmte van 59 Graaden, 

vol: 


n 


OM HET “GEBREK ‘VAN Ys TEoVERVULLEN. 119 


wan welke hy kennis geeft; op dat de genen „die .na- 
by de Zee woonen, zyne Proefneemingenmet Zee 
water herhaalen-mogen , om te zien „of >er niet! ee- 
nig verfchil in de uitwerkinge des Zoutsuit fpruite. 

„Men-heeft; reeds federtrlangen tyd, in-Chi- 
na en de Indiën, een middel gebruikt tot verkoë- 
linge der Vogten, dezelven--naamelyk-bloot te 
ftellen aan den. Wind; -% zy in, Varen van eene 
vooze Aarde ; ’ zy in-platte Fleffchen , omwon- 
den meteen Linnen, Doek , -die -doornâat ás van 
Water. „De Heer pr Maman, deeze gebruiken 
aanhaalende in>zyne Verhandeling>over-%: Yen 
heeft ?er veen-Middel bygevoegd, dat derplaars 
vervullen kon van den Wind; doende de Flefoh, 
inde Lugt rondflingeren aan ’tend vaú een Touw, 
of dezelve op eenige andere „manier: beweegen- 
de:. maar de Heer Norrer maakt van deeze Ma- 
nier geen gewag, dan alleenlyk-op dat men-hem 


«miet verwyten zou kunnen , die over ’ hoofd ge» 
gien tehebben. Door dit middel- kan men niet 


meer dan eene Verkoeling van 2 of 3 Graaden 
verkrygen, zynde een fobere toevlugt in-geval- 


len daar de Warmte of Hitte der. Lugt, gelyk 


dik wils gekeurt, van 25° of 26 Graaden ware s-als 
-=wâfi- 
volgens de Schaal van Fabresibeit. Ziëvns Berigt wegens 


sde Warmte der Lugt in verfcheide Deelen rdes Aardklgnts, ‚in 


het IV. Deer deezer Uitgezogte Verhandelingen, bladz, 
457, en het Tafeltje tot vergelyking der Thermometer 


Schaalen van Reaumur, Delifle en’ Fabrenbeit „in het Ve b, 


Deer, Pr. XXXIV, 
VIIL Deen H4- 


LO. ONDERZOEK NAAR DE MipprreN; — 


„wanneer men de Verkoeling het allermeefte. noo= 


dig-heeft (*). 
„De Heer Norrer ontkent egter niet ; dat ser 
nog andere. Middelen zyn kunnen, om de Vogten 


te verkoelen ‚ en-dat waarfchynlyk ook andere. 


Zouten ten dien einde van dienft zyn 3 doch daar 
“van is hy- voorneemens , na. het neemen vannieu- 
we Proef-Ondervindingen. , by nadere gelegen- 


heid ‘te fpreeken. Hy merkt ten befluite aans 


dat de Konttige Verkoelingen , waar-van.hy heeft 


gefproken „ niet alleen gebruikt kunnen worden, 


‚om koel te-drinken. , maar ook tot voorkoming 
evan-de fchadelyke uicwerkingen. der Warmte op 


enige Voortbrengfels of Vrugten der Dieren, en. 
Plantgewaffen , mids dat dezelven niet van te 


grooten omflag zyn. 

De. voorgeftelde Middelen haten in. ‘alles 
gevalle van hem niet hooger aangemerkt; dan 
om te dienen tot vervullinge van het gebrek vaa 
Ys, wanneer of waar. men hetzelve in ’t geheel 
niet, of niet tot een raatigen Prys kan bekomen; 
-zynde-anders het gebruik van Ys, tot Verkoe- 
ling, de gemakkelykfte en eenvoudigfte, ja te- 
vens de-duurzaamfte. en kragtigfte Manier, In de 


Huizen der Grooten, by voorbeeld , wordt, 


_-Czegt hy) twee Uuren voor den Maaltyd , een 
menigte Fleflchen Wyn gezet in Bakkenmet Ys 
ge- 

‚ (9 [Te weetenin eene Hitte. van ongevaar go Graaden 


én den Thermometer van Fahrenheit: hoedanig, eene maa 
zelden in de Gemaatigde Lugtttreek heeft, 


LJ 


OM HET: GEBREK: VAN Ys TE=VERVULLEN. 13t 


| gevuld: niets-is-voor. zulke Luiden te fchaars-of 


te duur, en de trap van Verkoeling, dien, men ’er 
door verkrygt „is-doorgaans zo-.groot , dat die tot 
overtolligheid ftygt; dewylde meefte Gaften de 
Koude van den Wyn. wederom maacigen , uit 
vreeze, dat die, hun kwaad mogt-doen, «Wy heb- 
ben de behoeften op % oog vam zodanige Bur- 
gers, die te vrede, zullen zyn met, zulk een trap 


__van/Koelheid „ „als zy-gewoon: zyn te verkrygen 


door middelvan eenige Ponden geftampt Ys; waar 
in zy hunnen Drank een Uur of een weinig; lanr 
ger tyds ‚ onder hun Middag- of Avondmaal , 

houden. Ik ben verzekerd, dat, zo deeze zis 
den , ‚met den Thermometer,in-de hand , ze 
Verkoeling ‚ die hun genoegzaam is, ended 


ken, zy dezelve, by na altoos , vier ‘of vyf Graa- 


den minder bevinden zullen, "As ‚de trap van 
Koelheid van het Ys,’ welk dezelve voortbrengt, 


_ ensalsde-eerfte Bottelsledigzyn, is’ ?er veraf; 


dat de genen, die men in derzelver plaats ftelt;, 
den tyd zouden hebben om zig tot den zelfden 
trap te verkoelen; op ’t hoogfte kamen zy het 
Punt van Vorft niet nader, dan-tot6 of 7 Graa- 
den daag boven : men houdt ?er zig, niettemin, 
mede te vrede, om-dat, “in ’rsheetfte van den 
Zomer „deeze trappen van Koelheid inderdaad zeer 
aandoenlyk zyn *). De Inbeelding geeft ’er nog 

meer 


(*) [Te weeten, die, van 45 of 47 Graaden boveno, 
op de Thermometer-Schaal van Fubrenheit. ] 2 


VIE Deer. H 5 


gaz Her sorsreK VAN Ys TESVERVULLEN, 


meer kragt aan „ als men denktdat men G/acé. 
Wya drinkt; maar „indien men zig van alle’voor- 
ingenomenheid gelieft te ontflaan-, zal het door 
de Proef kunnen blyken, dat’ twintig Oncen fyn 
geltaoten Armoniak-Zout , geworpen zynde in 
vyf (Chopines) half Pinten Waters’, geduurende 
meer dân een Uùf , twee of drie Pines - Borrels 
Wya, in de zelfde trap van Verkoeling kunneg 


houden , welken zy van eene dergelyke veelheid 


Ys, in even veel tyds, zouden hebben kunnen 
verkrygen(*). 

(*) [De Heer Norrer heeft zekerlyk niet gedagt om 
eene Omttandigheid, dat men , door febaarsbeid van Wa- 
ter, zelfs zou kunnen, genoodzaakt worden. tot het ge. 
bruik van Ys: waarvan de Voorbeelden in deeze Winter, 
zo „hier ter Stede als ‘elders, menigvuldig zyn geweelt : 
wel niet tot Verkoeling (waarlyk!) maar tot Huifelyke 


behoeften en zelfs tot Drank. Ik zal daar van in ’t ver- 
volg fpreeken.] 


EE 


v Gp O R B EE LD 


WAN! eend : 


es” » 
- 


ZEER LANGDUURIGE. 


_oNTHoUDING 


EEZ 


IN EEN 


to VROUWSPERSOON,- 


(a if. de V.Acad, Beyole des Sciences. de Paris. de ad 
ti Pp: 49.) 
SEEEEEEEEENES 
Me vindt reeds verfcheïde Gevallen aart 
getekend, van Menfchen die , wegens 
verfchillende. Omftandigheden, een aanmerkely« 
ken tyd hebber doorgebragt zonder eenige 'Spy- 
ze te nuttigen. Zie hier een nieuw Voorbeeld 
van dit flag, % welk de Akademie ontvangen 
heeft van haaren Korrefporident, den Heer Lian- 
“DILLON; door-wien ?er het volgende Verhaal van 
“wordt gegeven. 

Den 9 November des jaars 1751 „ werdt Chrss- 
Bynije Michelot, oud tien en een half Jaaren ; de 
Dogter zynde van een Wyngaardenier van Pó- 

VIIL Deer. mards 


TEELEN 


frog BEN ZEER LANGDUURICE: <7 

mard, een half uur gaans van Beaune (*); aan- 
getaft door een Koorts, welke men aanzag voor 
» begin van ‘de Mazelen, dië toen te Pomard 
heerfchten. Op ftaande voet werdt haar een dun- 
ne Gatftdrânk voorgefchreeven, dien zy gebruik- 
te, en vervolgens veele andere Middelen, wel« 
ken men haar niet kof doen inneemen; dewyl zy 
hardaekkig alles. weigerde „behalve tio Wa- 
terts Het Uitflag openbaarde zig nieten ’er bleef 
geen ander Toeval over, daneen Hoofdpyn, zo 
afgryslyk, dat zy uit haar Bed vloog om zig 
over den Vloer te rollen, en dat, wanneer de 
Vader haar, op zekeren Dag, wat hard wilde op- 
heffen, zy in eene Flaauwte viel, die zo lang- 
duurig en zo zwââr was, dat men niet dagt of 
zy was dood. Dit Toeval overgegaan zynde, 
raakte zy ‚ weinig Dagen daarna, het gebruik van 
al haare Leden kwyt, die niet meer. buigzaam- 
heid behielden , danhet Lyk heeft van een zo even 
geftorven Menfch. 

Deeze Toevallen bedaard zynde „kreeg zy haa- 
re Appetyt en Spraak weder, maar de Pyn in ? 
‘Hoofd hieldt aan, en-kort daarna verviel zy in 
teen zwaare Ylhoofdigheid , gepaard met Schrike 
ken , Stuiptrekkingen, Rukfprongen en Beevin- 
sgen in de Armen en Beenen, met zo veel hevig- 

heid, 


(#) [Beaune is een Stad, zeven Uuren gaans van Dr- 


jon, de Hoofdftad van de Provincie ven Bourgogne in 
Vrank- 


Ontsovpine VAN Sryzt, 1âg 


heid, dat men mòeite had om haar, zelf Met ges" 
weld, in het Bed te houden. 

Aah deeze verfchrikkelyke bevallen ebi? 
men hulp toe te brengen, door de Aderlaating op 
den Voet en het leggen. van Spaanfche Vliegen” 
aam de Beenen: waar in men niet dan te veel 
flaagde. … De Lyderes- verviel: byna- op ftaande * 
‚voet in een geheele Onmagt en Werkeloosheid; 
verloor het gebruik van alle haare Ledemaaten4 
van Eeten en Spraak: haar bleef niets over dan: 
het Gehoor, Gezigt, Gevoel en de Ademhaaling: 
Op de Ylhoofdigheid naa, van welke wy gefpro- 
__ken hebben, en die maar-kort van duuring was 
werdt het Redens-gebruik altyd door -de Ziekte 
ontzien: waar van zy zig bediende , om met 
Klanken zonder Lettergreepen te kennen te gee: 
ven, wat zy goedkeurde of begeerde, en wat zy 
weigerde of verwierp. Deeze Klanken waren in 
’veerft maar twee; daarna vermenigvuldigden zy» 
in getal; het Meisje begon ’er allengs een” wei-: 
nig beweeging der-Handen by te voegen, en die: 
beweeging nam toe, naar maate ’er meer verfchei- 
denheid ontftond in de Klanken. « Middelerwyl 
nuttigde zy niets dan. Water „ en nam ’er zelfs in 
% eerft niet dan een zeer kleine veelheid. van. 
Ook was haar Buik zodanig geflonken „dat men 
J | Jer 
Vrankryk, alwaar de gemelde Heer LARDILLON woon: 
aptig is. } 

VL Dern. 


nó Éen ZEER LÄNGDUURIGE 


der de Wervelbeenderen door-heen- meende té » 
voelen en ’er geen Ingewanden meer in onder- 
fcheiden kon: Het fcheen dat dit geheele Lid- 
haamsdeel; en de onderfte Buitenleden zelfs, in 
welken niets dan het Gevoel was overgeblee- 
ven, van eene onvolkomene Lammigheid waren 
aangetaft. Voor ’t overige behieldt het Lighaani 
zyne kleur} haar Oogen ftonden helder , de Lip- 
pen waren rooden het Aangezigt taamelyk bloo= 
zende: ook hadt zy een regelmaatigen en zelfs 
vry fterken Polsflag. ' 

_De zelfde Levensmanier bleef aanhouden ; uit= 
genomen; dat zy het Water veel gemakkelyker _ 
en in grooter veelheid dronk. Een Doktor van 
Beaune; die haar in deeze toeftand zag , kon zig 
hiet verbeelden ; dat Water haar énkel Voedzel 
ware; en hy werdt ’er niet van overtuigd; dan 
na dateen Dame, welke hy-verzogt hadt de Ly- 
deres by zig te neemen ; dezelve een genoegzaas 
men tyd had opgepaft ‚ om ?er zig van te verzeke= 
ten. Hy meende toen het Meisje te bedriegens 
doende haar ; in plaats van enkel Water, dun 
Kalfs-Nat geeven , dat zeer helder was. Hy 
bedroog inderdaad haare Zinnen, doch niet haare 
Maag ; die aanftonds dit Nat , met geweldige 
Walgingen «en zwaare ‘Stuipen , uitwierp ; en 
deeze mifleiding vanden Geneesheer bragt haar de 
Koorts aan. 

Toen deeze Dame Chriflyntje Michels naar 
L huis 


ÖnrHoubtne VAN Spie fa} 


huis hadt laäten Baan; nam de Vader haat met zig: 
in Pelgrimagie , en op den terugtogt beving haar- 
een zo fterke Dorft, dat zy „een pooging doen- 
de; de fpraak wederkreeg , verzoekende om Wa= 
ter téimogen drinken. Zy verloor haare Spraak 
niet weder-en derzelver gebruik wierdt haar al= 
lengs gemeenzaamer. Ook vermeerderde zy de 
véelheid van haaren Drank , welken zy rykelyle 
met Wateren loosde. « Men -begrypt ligt ‚ daf 
door de Leverismanier , welke zy federt een zo 
langen tyd hieldt, de Afgang ee vj 
den ware; 

Daarna kteeg zy allengs het gebruik van haäs 
re Armen weder; zo dat zy Spinnen, zig aans 
kleeden en op, de Kniejen voortkruipen kon door 
middel van twee Krukjes; kunnende nog niet op 
de Beenen flaan. Door dit middel ging zy naar 
den Water- Emmer ; die -al haaren Leeftogt be= 
vâtte: zy kwam ook by eenige Gebuuren, en in 
deeze toeftand was het, dat de Heer. „Fedes 
haar zag, op den g December 1154, meer dan 
drie Jaaren na den aanvang der-Ziekte. Hy aam 
waar, dat zy diestyds begon haare regter Knie 
op te ligten ; dat haar Dye nuch haar Been, aan 
die zelfde zyde, niet uitgeteerd waren, zo min 
als haare Armen of Handen; dat zy het Velzagt, 
het Aangezigt taamelyk vol, eneen Gelaat had, 
zo vrolyk, dat zy in * geheel, niet ongefteld 
Scheen. Hy durfde voorzeggen dat zy volkomen _ 

VOL Der. ge- 


$08: Fen LANGDUURIGEONTHOUDING VAN, Spr, 


geneezen ZOUg EN zelfs eet dan men het dagt. 
Zyn voorzegging is voltrekt bewaarheid gewor- 
den, en‚ zo dra het-Meisje tot dien Ouderdom 
kwam, wanneer zy de gewoone Ontlafting moeft 
hebben van haare Sexe ; kreeg zy weder Appetyt 
en-begon allengs te eeten.. Ook zyn, door hulp 
van eenige ligte Middelen, alle de Toevallen 
van haare Kwaal, de een na de andere, verdwee- 
nen; in voegen zy, in de Maand July 1755} we 
der naar gewoonte at, en begon te loopen zons, 
der Krukken. Zy heeft, byna vier Jaaren lang, 
geen ander Voedzel dan fchoon Water gebruikt 
gehad, 


_ WERSCHEIDE MIDDELEN 
TEGE N_ D En 


KIES. or TANDPYN, 


BENEVENS EENIGE 
| WAARNEEMINGEN, 
OMTRENT HET 
GEBRUIK zn MISBRUIK 


Vv A N DE 


det WE HEN 


en DOOR DEN HEER 
Doxror R. FRID. OVELGUUN. 


(Nov. AC. Phyficoe Med. five Epb. Nat. Curiofor. Tom. II. 
si “Pp. 185.) 


N de eerfte Jaaren van myne Praktyk, tet- 
wylik my fomwylen op ’t Land onthield, by 
‚de Zieken aldaar gehaald wordende, ben ik wel 
eens raad gevraagd tegen Tandpyn. Ik moeft my 
zonder eenige Geneesmiddelen uit de Apotheek 
behelpen, en bedenken t?een of tander , dat my 
in den zin fchoot, by welke gelegenheid ik my 
erinnerde, hoe ik, nog zeer jong zynde, in de 
Befchryving der W onderen van de Naruur, doot 
VIIL Deez. ï Jons- 


et 3 

130 VerscHeipe MIDDELEN 
Jounsron, had gelezen, dat Hrurmius, een ges 
weldige Kiespyn hebbende, Tabak in Water kook- 
te, doende ’er Kamille-bloemen by , en van dit 
laauwe Afkookzeleen Lepel volin de Mond hieldt; 
% welk hy nu en dan uitfpoog , neemende weder 
een Lepel vol: op welke wyze, in twee Uuren 
tyds,de Pyn bedaarde „en ’s anderendaags , wan- 
neer hy voorover bukte om eenig Onkruid uit te 
haalen, liep een menigte Vogts uit zyne Neus- 
gaten, dat geel was als Saffraan , en naar Tabak 
rook ; zynde zulks nooit te vooren gefchied , en 
de Pyo ging toen geheel over. Ik kan verzeke- 
ren; dat een dergelyk Afkookzel van Tabak , 
zelfs zonder Kamille-Bloemen, welken diestyds 
niet by der hand waren , en welk Middel de een 
aan den ander te raad gaf , niet Hrurnivs alleen, 
maar veelen geholpen heeft. De manier , om dit 
Afkookzelgereed te maaken „opde gezegde plaats 
niet gelezen hebbende, zal het miffchien niet on- 
dienftig zyn, hier aan de hand te geeven , hoe ik 
zulks liet doen. Ik belaftte, dat men neemen 
moeft twee Handen vol gekorven Tabak , werpen 
die in heet Water, en laatenze op twee derden 
kooken, zo dat’ereen Pond , Koopmans- Gewigt, 
van overbleef. Wanneer eenige fcherpe Stof van 
ziltigen of zuuren aart , de Tanden knaagende, 
deeze Pyn veroorzaakt, zo hebben veelen de ma- 
nier, om, tot verzagting van de Pyn, Tabak te 
rooken. Diet Middel kan van dienft zyn, in de 
genen die dagelyks kun werk van Rooken maa- 
ken , 


rd 


A 0 
TEGEN DE Kies- or TANDPYN. 131 


ken; doch Menfchen „die dit niet gewoon zyn, raa- 
ken ’er gemeenlyk van aan ’ Braaken of worden 
Duizelig zonder eenige verligting. In Vrouws- 
perfoonen van hoogen Rang, die haare Kiespyn, 
zelfs door het rooken van verftheide Pypenagter- 


‘een, niet verdryven konden, heb ik waargero- 


men „ dat zy, met minder laft en meer uitwer- 
king , het Afkookzel van Tabak in de Mond hou- 


den konden. } 
Terwyvl ik hier fpreek van de kragten , welken 


_ dit Kruid tegen de Tandpyn heeft , zal het moog- 


1yk niet oneigen zyn , als in ’ voorbygaan gewag 
te maaken van zekere Waarneeming in de Prak- 
tyk, over het Tabak rooken. Een Man uit een 
ander Landfchap , die mager en van een Galagtig 
geftel was, klein van Statuur, natuurlyk bleek 
van Gelaat; bevondt, zo hy zelf getuigde „toen 
hy eerft begon te Rooken, hoe zulks hem Zinkin=- 
gen veroorzaakte, die voornaamlyk op zyne Oo- 
gen vielen „en overgingen toen hy het Rooken na- 
liet. Eenigen tyd daarna, toen hy het geheel 
wasafgewent, op nieuws, en zelfs vry dik wils, 
Rookende , heeft hy zulks niet waargenomen. 
Deeze Man is aan een kwaadaartige Koorts ge- 
ftorven , niet oud geworden , «en na zyn Dood 
was zyn Hoofd gezwollen. Gelyk een maag 
gebruik van Tabaksrook en zelfs van fterken 
Drank, in de te fterke Appetyt myns oordeels 
niet is te verwerpen; (dewyl het Zuur van de 
Maag al te fcherp geworden, door de Olicagtige 

VIJL Deer. Ten dee- 


92  _VerscuHeipe MippeLen 


deelen van de Tabak eenigermaate verdoofd , en 
door derzelver vlugge Zouten verbeterd wordt, 
gelyk my de Reden fchynt aan te toonen;) zal 
inderdaad ieder Tabaksrooker , wanneer hem de 
Eetensluft ontbreekt , bevinden, dat de Walging 
van Spyze, door het fterk inhaalen van de Rook, 
om die zelfde reden toeneemt. Een Getuigenis, 
onder anderen,’ gene dit buiten alle tegenfpraak 
felt , is van een Predikant „zeer gezond en fterk 
van Lighaam zynde. 

Deeze Heer „ verfcheide maalen ’s daags Tabak 
rookende , kreeg eene wanluftigheid tot Spyze, 
welke hy, zeer kwaalyk beraaden „ verhelpen 
wilde door het gebruik van Brandewyn. Hier 
door werdt het. zagte Maag-Zuur geheel vernield, 
zo dat hy naar de Badwateren van Wildungen 
trok, die, zo ik dikwils heb waargenomen, de 
Wanluftigheid , al had dezelve bykans een Jaar 
geduurd, indien flegts de Ingewanden gezond 
zyn „ wanneer naar de Konft eerft een Laxeer- 
middel gebruikt is, fomtyds wel op den derden 
Dag verligt en den Appetyt t?eenemaal herfteld 
hebben. „ik had derhalve hem voorzegd „dat dee- 
ze Medicinaale. Wateren , welke van een aange- 
naame Zuuragtige fmaak en eenigermaate met 
Staal bezwangerd zyn, hem hulpe zouden toe- 
brengen, byaldien hy maar dagelyks wat minder 
van % gemelde droog en nat gebruikte, en allengs 
afllapte van de onmaatigheid daar in. Hy kon 
zig, zelfs onder het gebruik der Wateren, niet 

ont- 


OPEGEN DE Krs- or TANDPYN. 133 


onthouden van het Rooken, en derhalve heeft 
het Bad hem niet ten vollen genezen , maar al- 
leenlyk geholpen , zo lang hy de Wateren dronk: 
zo dat hy, geen beter Middel vindende, veele 
Jaaren lang, in ieder Saizoen naar Wildungen zig 
begaf. Eindelyk, egter, het Rooken en drinken 
van Brandewyn , hoewel nooit tot Dronkenfchap 
toe, niet nalaatende , kreeg hy, wegens de al 
te groote uitputting der Diergelyke Geeften. 
door de Kwylloozing, een vermindering van % 
Gezigt , die, onder deeze Levenswyze, door 
verloop van tyd allengs toenam , tot dat hy, 
nog niet oud van Dagen zynde, geheel blind 
wierdt. K 

Met regt kan men op deezen Paftoor en der- 
gelyke Smookers toepafen het zeggen van Vir- 


giluus (*). 
Maar braeckte 

Zoo vreeslyck.eenen Dampter Keel’ uit, dat het 

wonder 
—_— was, en hy blies _—_ 
Zulck eenen donekren Damp en Nevel, 
—_—- dat d’ Oogen zich vergiffen 
En geen gedaente zien: 
daer Roock en Smoock met Wolken 
opdryven, en 
De zwarte Damp komt fmooeken naer de Lucht. 


Vee. 


F martamasmssd 


(*) Eneid. Libr. VIII v. 252, &c. 
Faucibusingzentem fumum (mirabile diftu) 
Evomit, involvitque domum Caligine cecÂ, 
Profpeltum eripiens Oculis, €} 
—__ Fumiferam Nottem glomerans. 


VOL Drees 13 > 


134 VerscHeinE MIDDELEN 


Veelen van onze Boeren en van het gemeen- 
fte Volk in de Steden, die des Winters in één 
beflooten Vertrek met Vrouw en Kinderen huis- 
houden ‚ terwyl zy haare Gezellen niet minder 
tragten te overtreffen in ’ aanfteeken van rooken- 
de Tabakspypen, als de oude Grieken elkander 
met brandende Fakkels in hunne Fakkeldraagers 
Loopftryden ; en het Feeft van Vulkaan , niet 
gelyk de Romeinen , op éénen Dag in Auguftus, 
‚maar byna alle Dagen van een geheel Jaar , en 
inzonderheid alle Winter - Avonden luftig vieren; 
brengen hunne Longen, gelyk ik dikwils waar- 
genomen heb, die reeds, tot het noodwendige 
Levens-onderhoud , aan veele Ongemakken van 
de Lugt onderhevig zyn, nog bovendien de ver- 
drooging , verfchroeijing en verteering aan: voeg 
hier by, dat hunne Vrouwen, die na haar vyf- 
tigfte Jaar ten grootften deele Aamborftig zyn 3 0- 
ver den laft, dien haar de Tabaksrook veroor- 
zaakt , te vergeefs klaagende, in die beflooten 
plaatfen , geheel vervuld met Rook der branden- 
de Pypen, dikwils zo geweldig worden aange- 
daan , dat zy naauwlyks Adem kunnen fcheppen. 
Zekerlyk, die een Verdorring, Longe-Zweer of 
Teering onder de Leden hebben; die uit een ge= 
brek van het Zaad eene verzwakking onderhevig 
zyn ; uitermaate Galagtig , in hun ouden dag 
niet vogtig maar droog van Temperament ; behoo- 
ren, indien zy wel willen doen, het gebruik 
van Tabaks- Rook te vermyden; inzonderheid 


Zorg 


A Ad £ 


an” TEGEN DE Kies- or TANpeyn. 135 


zorg. draagende dat zy niet te flerk Rooken. Wat 
my belangt, ik doe het zeer fpaarzaam,en nooit 
anders, dan wanneer de Lugt al te dof en Miftig 
is; of dat ik, myn Hoofd , door het bezoeken 
der Zieken, al te dikwils aan de Koude Lugt bloot 
gefteld hebbende „ daar door met Verkoudheid 
ben bevangen geworden; of wanneer ik van zo- 
danigen te Vifiteeren * huis kome , die aan hee- 
te Koortfen leggen: in alle welke Gevallen het 
rooken vaneen Pyp, als ook het maatig gebruik 
van: Wyn inzonderheid Rynfchen , van Reuk wer- 
ken en: wat dies meer is, aan veelen, tot cen 
Behoedmiddel , van zeer grooten dienft geweeft 
is. Aan den anderen kant heb ik ook in veele 
Melankolieke en andere Menfchen, die Ongemak 
hadden van Hardlyvigheid „ met een weekmaa- 
kende Dieet, benevens een zagte en aanhouden- 
de beweeging „ het maatig gebruik van Tabaks- 
Rook nuttig bevonden; dewyleen.Pyp daar van, 
%s morgens gerookt zynde , hun doorgaans ,„ on- 
Ek, een bekwaamen Stoelgang maakt, 

« Om de zaak niet onbeveftigd te laaten ; zal ik 
eenige weinige Voorbeelden: bybrengen, die het 
gezegde flaaven. Ken Schout van 73 Jaaren , ge- 
kweld met Beroerte en eenige zwelling der Bec- 
nen, kreeg geen Afgang dan met fterke Perfing 
en zeldzaam , hard en droog. Hy maakte der- 
halve zyn gewoonte, van, tot dat hy naar Bed 
ging, aan te houden met het rooken van Tabak: 
dewyl hy bevondt , dat zulks hem des anderen 

VII, Deer. Ï 4 daags; 


136 Verscuerpe Minperen 


daags, ’s morgens, een gemaklyken Stoefgang 
maakte, zynde de Vuiligheid, ’ gene aanmer- 
kelyk is, gemengd met veel Slym. Een Jongeling 
van 16Jaaren, die een groot deel zyns Leeftyds 
met Scheurbuikige Kwaalen was behebt geweeft, 
aangetaft zynde door fterke Laxeer- ja Purgeer- 
middelen, kreeg weinig of geen Afgang ; veel- 
eer wierdt hy hardlyvig door deeze Middelen , 
daar hy te vooren, met een maatig gebruk van 
de Tabak, naar de hedendaagfche manier, dage- 
lyks ordentlyk Afgang hadt. Een Predikant , 
zynde een zwaarlyvig Man , van een Slymig ge- 
ftel en bovendiengekweld met de Miltzugt , hadt 
wel perfing tot Afgang , doch kon, een Week 
lang , niets kwyt raaken, ten zy hy ’s morgens 
en te vier Uuren ’s namiddags één , des avonds 
twee Pypen Tabak, naar gewoonte te hulpe nam; 
waar door hy een zeer goede Ontlhafting kreeg. 
Maar dit zal genoeg zyn, van die by veelen te 
veel, by weinigen te weinig , aan Vulkaan toe- 
gebragte Offerhande! 

Ik keer terug tot myn eerfte Onderwerp, de 
Middelen tegen Tand- of Kiespyn. Wanneer 
men het eene Neusgat digt houdt, en door het. 
andere beurtlings de Lugt fterk inhaalt; zo is ’ 
dikwilstot verwondering bevonden „dat hier door « 
de Tandpyn aanftonds bedaarde of zelfs, naar de 
verfcheidenheid der oorzaaken, geheel weggeno- 
men werd. Neem Sper. Sa/, Arm. vol, dr. ij 
Twnä, Anodyn, gtt. xvi, Of.Caryoph. gtt. iv. Het 

Empl. 


Se ik 4 IN, 3 B dk ” 


rEGEN pe Kirs- or TANDrYN. 137 


Emp]. Thertacale, op de Wang van een zwangere 
Vrouw gelegd, was , na het vrugteloos gebruik van 
verfcheide Middelen, van dienft. Een Weduw , 
die reeds agt Nagten zonder Slaap hadt doorge- 
bragt, zynde over de vyftig Jaaren oud, bleek 
van Gelaat; werdt door de hevigheid van de Pyn 
genoodzaakt, zig wederzyds Koppen te doen 
zetten aan de Wang, digt by de Lelletjes der 
Ooren, en, daar door eenig Bloed zynde kwyt 
geraakt, fliep zy de volgende Nagt uitneemen= 
de, zynde federt geheel vry geweeft van dit On- 
gemak. Die Raad was haar gegeven door een an- 
dere Weduw , welke op de zelide manier te voo- 
ren ’er van verloft geworden was. Het gemee= 
ne Yzerkruid, met blaauwe Bloemen C*), in 
twee Zakjes gedaan zynde, van die grootte, dat 
zy de geheele Wang bedekken kunnen, en ge- 
kookt met even veel Wyn en Water, was ee- 
ne Vrouw, die Tandpyn hadt, van dienft, door 
de Zakjes, beurt om beurt ‚aan de Wang te voe- 
gen en het Afkookzel tevensin de Mond te hou- 
den. Een Dokter, die een afgryzelyke Kies- 
pyn hadt, deed, na dat hy alle bedenkelyke 
Middélèn. vrugteloos hadt gebruikt,’ zig aan den 
Hals een Spaanfe Vlieg zetten, met een ge- 
wenfchten uitflag. Hy gaf, derhalve , zulks ook 
te raad aan een Adelyke Dame, die ?er niet min- 
der door geholpen werdt. Door het ophouden der 
5e 
(*) Verbena communis, flore ceeruleo, C‚ B. 


VIII Deer. Is 


: Pd 
138 — VerscHEiDE MIDDELEN 


gewoone Neusbloeding, het opftoppen of traag 
‘vloeijen van andere Bloeds “Ontlaftingen in beide 
Sexen, Tandpyn veroorzaakt wordende, is de 
Aderlaating een beproefd Middel „de wyl de drift 
des Bloeds dus van de Tanden wordt afgewend. 
Maar , indien deeze konftige verkoeling te laat 
of nietin ’ werk gefteld wordt, zo dat de Ont- 
fteeking van het famengehoopte Bloed in Etter o- 
vergaat, % welk uit de aanhouding van de klop- 
pende Pyn eenigermaate blykbaar is; alsdanmoe- 
ten wy de rypmaaking tragten te bevorderen, ’t 
zy met een Afkookzel van Kamille-bloemen in 
Melk, of een Vyg, die na’tafhaalen van de baft 
doorgefheeden , en een weinig gebraden is, in 
de Mond te houden , en wat meer van dien aart 
is. Dit gefchied en de ontlafting van Etter beko- 
men zynde ,’t welk ik meer dan eens gezien heb, 
houdt de Tandpyn op, die, in dit geval, 

naar de Aderlaating alleen niet luifteren zou. 
%x Is nu reeds dertig Jaaren geleeden , dat ik 
een Magiftraats- Perfoon te raad gaf , de Wateren 
van Wildungen te gebruiken. Hy hadt, naa- 
melyk, federt veele Jaaren een kwaadaartige 
Zweer op de rug van zyneregterhand, die hem, 
nog zeer jong zynde, overgebleeven was van een 
heete Koorts, welker ftoffe zig daar gezet hadt. 
Deeze Zweer hielp de Peezen in gevaar, en der- 
halve, op dat zy geen meer nadeel te wege bragt, 
werdt een Fontanel aan den Arm gemaakt. Na 
de geneezing van de Zweer , bezogt hy die Wa- 
te- 


A 


{ NE, 07 f Mi Dit \ 
we À PVE rien K 
Aj had 
ú 


we TEGEN DE, Kies- oF TANpPYN. _ 139 


: \ 

teren een ensandermaal, om dat zy. hem zo voor- 
deelig geweeft waren. Als by ‚ nuydaar ter 
plaatfé „eens, een onlydelyke Pyn kreeg in een 
rottige Kies, ftelde zeker Burger hem een Mid- 
del voor, verzekerende dat hetzelve, voor zyn 
eigen Oogen, de Wormpijes zou uitroeijen , die 
inde Kies zaten „ en daar door de Pyn op ftaan- 
de voet verligten. Ten dien einde nam hy zo 
genaamd wit Maagde-Wafch „ en dit gefmolten 
zynde, dooptehy er drie Katoene Draaden in, 
vaneen Vinger lang; maakende daar van als klei. 
ne Wafchkaarfen ‚ dewelken hy , nog week zyn- 
de, rykelyk met Zaad van Wit Bilfemkruid (*) 
beftrooïide. Toen zette hy ze allen op een Plank 
je onder: Water, op dat de Wormpjes, die uit, 
de Mond vielen, te zigtbaarder zouden zyn , ens 
“wanneer, de Kaarsjes aangeftoken waren , bieldt hy 
ser het wydfte van een Tregter over , wiens Pyp, 
met haar end , komen moeft aan de pynlyke Kies, 
beweegende-middelerwyl de Tong zydewaards 
om de Hitte van de Pyp te myden,en zo te werk 
gaande „dat de Rook alleen de Kies trof. Na een 
weinig tyds verloop, zeid’ de Burger , ‘daar heb- 
ben wy reedséén Wormpje, en niet lang daarna 
verzekerde hy, dat ?er nog twee, en derhalve 
drie, in ’t Water gevonden werden. De Pyn 


‚hieldt toen eenige Dagen op: zy kwam weer 3. 


de zelfde Komedie werdt verfcheide maalen met 
den 


(*) Hyoscyamus albus. 
VIII De E Le 


140 VerscuHeEIDE MipDeELEN 


den zelfden uitflag gefpeeld: want de Pyn ging 
altyd over, en zulks, naar men meende , door 
het uiefpringen van Wormpjesin ’ Water. Maar, 
dewyl ik niet begrypen kon, dat ’er zo veel 
Wormpjes in ééne Kies zouden zyn geweeft, 
bekeek ik ze naauwkeurig met den Lyder zelf, 
en vond niets dan Zaadjes van Bilfemkruid. . Dit 
veroorzaakte een algemeene Spotterny; zynde 
die Proef mifichien van Kleederen met Mot be- 
zet, waar tegen de rook zelfs van % Zaad van 
gemeen Bilfemkruid en van Galnooten genoeg- 
zaam kragtig is, op de Tanden overgebragt. 
Dewy!l ik befpeurde, dat de rottigheid van de 
Kies de eenige oorzaak van de Kiespyn was in 
onze Heer, zo liet ik, op dat hy verder zyn tyd, 
die tot het drinken der Wateren beftemd was, 
niet verzuimen mogte, naar myn gewoonte een 
Wolletje met Kruidnagelen- of Orégo-Olie, voor- 
zigtigs zonder dat het aan het Gehemelte of aan 
de Tong raakte , in de holle Kies fteeken, en dit 
heeft hem dikwils oogenblikkelyk geholpen. De 
zekerfte Geneezing, egter, van zulk een Onge- 
mak is, gelyk iedereen weet, de rottige Kies uit 
te laaten trekken , indien zulks van wegen de 
zwelling en de gefteldheid kan gefchieden. In 
dergelyk een Geval is aan eene Vrouw, die met 
Opftyging gekweld en dikwils moeiclyke Ver- 
loffing gehad hebbende, hier door aan Zenuw- 
giekten onderhevig was, het Galbanetum Para- 


eelfs 


(TEGEN DE Kurs- or TANprrN. rar 


celfi, met Boomwol in de rottige Kies geftoken, 
op flaande voet dienftig geweeft. 

Om kort te gaan, een iegelyk, die de van zelf 
ontftaande Kiespyn te onderfcheiden weet van de 
toevallige „ en derzelver verfcheide oorzaaken, 
gelyk een Geneesheer betaamt, met elkanderen 
__vergelykt en overweegt, zal daar door ligtelyk 
een Middel vinden, naar ’ zeggen van Hor a- 
TIUS; 


Dolor quod Juaferit & Mens. 
Want, met dien zelfden Latynfchen Digter, 
__O% profanum oulgus & arceo. 


Door profanum valgus in de Geneeskunde ver- 
ftaa ik de Kwakzalvers, die een zelfde Genees 
middel op alle Oorzaaken toepaflen: welk gebrek 
in een groot deel van Duitfchland zeer verderf- 
lykis. En, indien men vraagen mogte, waar- 
om ik dit Vertoog tot byzondere nuttigheïd en 
dienft van ’ Menfechdom gefchikt heb „ zal ik ant= 
woorden met Praprus, 


Nifi utile ef} quod facimus, flulta efl gloria. 


Van Fritzlar naar Halle 
gezonden , den 27 ; H. 
ug. 1758. 


VIJL Deer, then BE 


Berrier 
WEGENS DE NATUUR h 


AMTAN THUS 


PLUIM-ALUIN; 


DOORN DIE: NU SEL EER 


Br Ne Brol daken alde 


Lid der Koninglyke Societeit van Londen, 
(Pbil. Transat. for 1760. Vor. LL. P, IL, p. 837.) 


SELSLAOAEEENDELLEELLEREN 


X À YAt de Geleerdheid betreft heb ik hier 

weinig by te doen ,- uitgenomen 
een zonderlinge Ontdekking ‚die men onlang toe» 
vallig hadt in een der Provinciën van Vrankryk, 
over de natuur van de dsbeft of Pluim-Aluin CA- 
mranthus.) De Eigenaar van zeker Smelchuis, zy- 
ne Ovens doende afbreeken, om dezelven te 
herftellen , vondt een groote veelheid zodanige 
Stoffe op den bodem, die aan alle de gewoone 
gebruiken van de natuurlyke „mzanihus vol- 


deedt ; ’ zy door dezelve tot Linnen te maaken 
of 


ï 


} kj 


> De Natuur VAN pe Prum- Aruin. 143 


of tot Papier. In één woord; met ditonderzoek 

voortgaande, bevondt hy , dat zo wel deeze , die 
„hy uit zynSmelthuis kreeg, als de natuurlyke As- 

beft, niets meer zy, (zohy dit noemt, ) dan ge- 

kalcineerd Yzer , % welk van zyne Zwaveldeelen 

is ontbloot, en dat hy , door het brandbaare 

CPbhlogiflicum) ’t zy met deeze of de gegraven 

Pluim- Aluin te vereenigen , dezelve altoos her- 

ftellen kan in haaren eerften ftaat „van Yzer. Schynt 

niet dit, met en benevens de ontdekking van La- 

za, Puimfteenen , Yzer in zyn volmaaktheid , en, 

om kort te gaan , veele andere overgebleeven 

tekens van Vuur in de meefte Gebergten, inzon- 

derheid in alle de groote Ketens van Bergen, en 

op cen aanmerkelyke wyze in alle die onder de Li-- 
nie, welke de hoogften op den gantfchen Aard» 

kloot zyn; aan te toonen dat het drooge Land , 

met alle zyne verhevenheden , in den beginne uit 

het Water gereezen zy , door de kragt van onder- 
aardfch Vuur ? 


Parys, den 17 Mey 1760. 


VIII Deer. HET 


ENGELSCH OKTANT; 


HADLEY’S SPIEGEL-KWADRANT:s 


DOOR MIDDEL VAN EEN 


ARTIFICIEELEN HORIZON 


TOT EEN ALGEMEEN GEBRUIK BEKWAAM GEMAAKT, 


DoorDven Heer 


BENJAMIN MARTIN. 


(Zynde de Befchryving boofdzaakelyk uit bet. Engelfoh 
vertaald , en met aanmerkingen vermeerderd door 
W.A. WiLrems,te Middelburg in 
Zeeland.) 


SEEC ICRGSNCELIEE HEEN 


Ewy!l ik voor het tegenwoordige geen an- 

der oogmerk heb , dan de verbetering , aan 

dit zo nuttig Werktuig gedaan, te kennen te 
geeven , zo heb ik alleen maar dat gedeelte vers 
taald , 


(@*) Die eene omftandige befchryving van het gebruik des 
Oktants begeert , zie de Philofopb. Verhandelingen, by 1. 
Tirion, tweede Deels eerfte Stukje, van pag 5 tot 92,en 
de Wiskundige grondbeginfelen, waar op het ru{t, kan 

men 


Er Enomscr OKTANT VERBETERD. 145 


ai merkende, voor % oyerige, het Oktant, 
dat by, ons ten volle bekend i is, en thans by de Zee- 
vaarende voor het befte W erkruig, om op Zee 
de Breedte te neemen , gehouden wordt , als, 
genoegzaam befchreeven aan (). 

__ Het Oktant gebruikende „ beweegt men den 
Br of W yzer om deszelfs As. Indien nu een 
zwarte regte Lyn in het grootfte Spiegeltje , dat 
op den Wyzer fiaat naauwkeurig in het middel- 
punt van beweeging getrokken wordt , zo zal de- 
ze Lyn dien As verbeelden , en bygevolg in ruft 
blyven „ terwyl de Wyzer wordt bewoogen. 

Door de Reflektie zal deze Lyn in het kleine Spie- 
ô geltje , tot de Waarneemingen van vooren ge- 
{chikt, door het Vizier. heen onderfcheidelyk ge- 
zien word en, en daar insgelyks onbewoogen bly- 
ven. 

Indien de Vlakte van het Oktant regtftandig ì is 
op den Horizon, zo zal de As van beweeging c- 
venwydig aan anale zyn,en daarom de gemel- 
_de zwarte afgebeelde Lyn, in het kleine Spiegel 
tje „in alle Vertikaale ftanden ook daar aan even- 
wydig. Men brenge vervolgens ookhet middel. 
punt van de verdeelde Boog regtftandig op den 
Horizon, dan zal de zwarte Lyn in het Spiegel. 2 

| tje, 


men breedvoerig vinden in het Werk Eeradmk Volkomen 
Samenftel der Optica of Gezichtkunde, door den Heet R. 
SmrrH.’Aifterd: 1753, bladz, 588. ° 


VII Dezer. K 


146 Her Enorscr OKTANT MET zEN 
\ 
tje. en in de vlakte van het oog van den Waar- 
neemer ‚ “en tef zelfder tyd evenwydig aan den 
Horizon zyn: Derhalve is de gemelde zwarte 
Lyn een beftendige Arrificieele Horizon, boven 
gemeld , waar door dit Inftrument van een alge= 
gemeen gebruik wordt, Zo' te zig als op 
Zee. \ 
Tot bekwaamer gebruik is dit fifnedgeteld Ok” 
tant geplaatft'op een Stander of Voet, voorzien 
met eeù Loodlyn of Waterpas, ‘omi hetzelve 
zeer naäukeurig Perpendiculaarte ftellen door mid- 
del van drie fyndtaadige Koperen Schroeven, die 
van onderen în den bodertt geplaatft zyn. Door 
den Stander gaát cen fterke Koperen Schroef tot in 
het agterfte gedeelte van het Oktant, waar door 
hetzelve, geduurende de Waarneemingen , vaff 
en ftevig gehouden wordt. Aan het bovenfte var 
den Stander iseen Pyp of Buis vaft gemaakt ‚met 
een beweeglyken Bol daarin, gelyk gewoonlyk aan 
een Aflrolabrum. Hier door kan het Oktant op 
de zelfde wyze, en even gezwind, in een Lood- 
regten , hellende of Warterpaffen Stand gebragt 
worden, naar dat men begeert ; en dus kan men 
Jer alle hoeken gemakkelyk mede afmeeten vanhet 
Toppunt tot aan de Kimmen , rondom der Ho- 
tizon , en in alle fchuinfe Cirkels ; naar de volgen- 
de onderrigting. 
Behalve den Toeftel, boven gemeld, is 
s het Oktant , daar ik my van bedien, en dat 
z van 


ARTIFICIEELEN HORIZON VERBETERD. A47 


… van twee Voeten Straals is, door B. Marrin 
tot London zelf of immers onder zyn opzigt 
gemaakt, ook nog voorzien van een in Graa- 
den verdeelde Horizontalen Koperen Cirkel, ge- 
plaatft in het bovenfte gedeelte van den Voet, 

door ‘wiens midden de Stander gaat, aan 
wiens beneden-kant een Wyzer is, die langs 
den gemelden Cirkel bewoogen wordt,en wei- 
ke beweeging, door middel van cen Schroef, zag- 
ter of ftroever gemaakt wordt. Door middel 
van dezen Wyzer wordt de Cirkel met het No- 
nius- Plaatje van 5tot 5 Minuuten verdeeld, 
waar door men in een meeting van de Hoogte 
op één Minuut, en in de Streekboog op 5 
Min. verzekerd is. In het midden, onder in 

de bodem, regt onder den Styl of Stander is 
een Kompas, waarvan de Naald zeer beweeg- 
lyk is, draaijende op een Agaaten Dop. Deze 
GERT is, insgelyks, aan zyn omtrek in Graa- 

den verdeeld, en ‚ even als de bovengemelde , 
die omtrent 6 Duim hooger ftaat, met de Hoofd- 
ftreeken getekend. | 
Om nu de Hoogte eenes Voorwerps op ’t Land, 

door middel van dien Artificieelen Horszon , te vin- 
den; ; zo plaats het Oktant Loodregt op een ftevi- 

gen Tafel, met de Boog benedenwaards; maak 
het vaft door-middel van de Schroef, die door den 

Stander gaat, en breng het vervolgens door de 
Loodlyn in een Drpendlieulsarde fand; beweeg 

_ VL Deer. K a ie 


18 Her Encerscu OkrANt MET EEN 


alsdan den Wyzer voorwaarts, tot dat men het 
Voorwerp aan den Arts ficieelen Horszon gewar 
worde, in het kleine Spiegeltje, tot de Waarnee- 
mingen van vooren gefchikt, het welk alsdân 
evenwydig aan den waaren Horizon zyn zal. Op 
deeze manier vindt men de hoogte eenes Voor- 
werps door den Wyzer tot op eer Minuut toes 
zeer gemakkelyk voor alle Voorwerpen, zo He- 
melfche als Aardfche ; doch wat aangaat de Zon , 
derzelver hoogte kan men ook afmeeten, zonder 
door het Inftrument te zien. Het Vifier , naa- 
melyk,heeft aan de binnenkant een Y vooren Plaat- 
je, langs welks midden een zwarte regte lyn 
getrokken is, evenwydig aan den Horizon , gaan- 
de juift door de Gezigtpunten: als men dan den 
Wyzer beweegt, ziet men de fchaduwe van den 
Artficielen Horizon op het Vizier-plaatje „die, zo0 
wanneer dezelve met de zwarte lyn op het Vi- 
fier famenloopt, de Zons hoogte boven den Hori- 
“zon aantoont. Op deze wyze kan men het oogen- 
blik waarneemen, wanneer de boven- of onder- 
kant van Zon of Maan den Aris ficseelen Horizon 
raakt ,en daar door den tyd des overgangs van de 
biltede Schvf op alle hoogten , ’t welk van groot 
nut is in de Sterrekunde. 
„ De Hoogtemeetingen, met dit Inftrument 
5 gedaan , zyn zoo naauw keurig als % vallen kan 
9 en omtrent Zon en Maan zoo gemakkelyk als 
9) mer zou begeeren ; dog ten aanzien der Sterren 
Sl is 


ARTIricreeLEN Horizon VERKETERD. 149 


» is fr vry wat moeielyker; want men moet 
„ al heel feherp zien, om SFupiter of Syrius in den 
Arts ficseelen Horids te brengen, en wat aanbe- 
langt Aliebaran „deze is niet wel, zonder het 
Betere eenigermaate te verlichten , zigtbaar. 
Zulks is ligt te begrypen „om dat niet ile Straa- 
len , van de Voorwerpen komende, door het 
„ Vifier gaan: welk gebrek men zoude kunnen 
vergoeden , door byvoeging van iets anders; 
s doch hier van nader. 

Om de Hoeken te meeten van Voorwerpen, 
die beneden den Horizon zyn, zo keer het Ok- 
tant om ‚met de verdeelde Boog na boven , maak 
hetzelve door middel van de Schroef vaft , als 
gemeld is, en verplaats de Loodlyn. Das 
zal men ’er even gemakkelyk en zeker mede 
te werk kunnen gaan, als in het meeten van 
Hoogten. 

Merk aan: dat men, in alle gevallen, den dri fi 
czeelen Hor:zon moet ANthieen als een Lyn ,gaan- 
de door het Oog, evenwydig aan den Horizon, 
en daarom dient de Hoogte van het Oog ba- 
ven den Horizon of by- of afgedaan te worden 
in het neemen van Hoogten of Diepten , op 
even de zelfde manier als met de gewoone 
K wadranten. 

Om Horszontaale Hoeken te meeten, zo plaatft 
men dit Werktuig evenwydig den Horizon , of 
zo na als doenelyk is, wyl in dit geval zulk ee: 

VHL Deer. K 3 ne 


\ 
150 Her ENGELscH OKTANT MET EEN, 


ne naau wkeurigheid niet vereifcht wardt ; dan zal 
de bovengemelde Artificseele Horszon een alge- 
meene Perpendiculaar worden. Indien ?er dan 
eenige Voorwerpen zyn, gelyk A, B, C, D, 
welker foekfe Af flanden men weeten wil, zogaa 
dus te werk : men brenge de algemeene Perpends- 
eulaar in het Spiegeltje , met het eerfte Voorwerp 
A. aan de flinkerhand in één, en zet het Oktant 
vaft; beweeg dan den Wyzer , tot dat het Voor- 
werp B in die zelfde Lyn gezien worde ; zo 
Vindt men de grootte van dien Hoek op de Boog 
tot op één Minuut. Op deeze manier voortgaan- 
de, brengt men de andere Voorwerpen C en D , 
in de „Arrficteele Perpendsculaar, en haare Af 
ftanden van A ziet men als vooren. Indien D 
meer dan go Graaden, en C minder ware, zo 
maak de Schroef aan de Pyp los, en draay het 
Oktant tot dar het Voorwerp C naauwkeurig in 
de Perpendiculaaris, en meet dan den Hoek tus- 
fchen C en D,als. vooren; deeze, geaddeerd tot den 
Hoek van A en C, maakt den Hoek van A. en D. 
Op die wyze wordt alles gemeten , gelyk met de 
Pheodolsten, doch vry veel naauwkeuriger. 
‚ss Dat men met een Oktant zeer naauwkeu- 
5» rig Horszontaal meeten kan, heb ik by bevinding 
9» door het evamsnzeren van de Oktanten voor 
ss de Ooftindifche Kompagnie, het geen ik met 
ss mynen Vriend, den Examinateur der Stuurlie- 
ss den, Danie PrurmeLAAr, meeft altoos heb ge- 
», daan, 


ho 


U 


ARTmiciëeLEN Horon VERBETERD. 151 


# 
| « 


„daan. Ik zoude hetzelve de voorkeur geeven 
» vanalle Affrolabsums: doch hier toe is juift die 
s Artificieele Perpendiculaar niet noodig ; “wart 
3» men heeft maar , door het onverfoeliede Glaasje 
s naar het Voorwerp A aan de flinkerhand zien- 
s) de, ondertufichen den Wyzer te verfchuiven, 
9 tot dat het Voorwerp B met hetzelve in één 
9 Fegte Lyn zy; het geen met eenige oefe- 
» hing, door het Inftrament een weinig meer 
s of min hellende te houden, ien ver- 
s> rigt wordt. 

De wyze , om zig van dit Oktant op Zee te 
bedienen, 15 als woke Behalven dat men-hetzel- 
ve op de gewoone manier kan gebruiken , zo met 
Weaarneemingen naar de Zon toe, als van de 
Zon af; door het van den Stander los te maaken. 
en in de hand te houden: zo zoude men het ook 
op de volgende wyze kunnen bezigen. Maak 
aan den Maft van het Schip een zwaâre Yzeren 


Staaf vaft, aan welker end, door middel van een. 


Gimbol, een Slinger wordt gehangen. Indien de 
Bol zwaar en de Loodlyn drie of vier Voet lang 

is, zo is het beter. Aan deze Loodlyn wordt 
het Oktant gevoegd, en daar door geduurig regt- 

ftandig gehouden. Onderftel dan een Schip án 

een Haven leggende, met Hoogten, Rotzen en 
Huizen omringd; zoo dat men, * zy naarde Zon 

toe of van dezelve af, geen Horizon zien, kan : in 

zodanig een geval kan men ’er zig op de gewoone 

VIJL Deer, K 4 Wy- 


ige Her EncerscH OkTANT Mer EEN 


wyze niet van bedienen, maar door middel van 
den Art ficieelen Horizon wordt de Hoogte vande 
Zon op deze wyze genomen. Keer het Oktant, 
aan de Loodlyn vaft gemaakt zynde, naar de Zon, 
toe „en beweeg den Wyzer „tot dat de afgebecl- 
de Artificseele Horizon met de Horizontale Lin:e, 
op het Yvooren Plaatje aan de binnenkant van 
bet Vifier door de gezigtpunten getrokken „ fa- 
menloope: dus heeft men de Zons hoogte, gelyk 
reeds boven gemeld is. Wederom, in dyzig of 
miftig Weer, wanneer de Zon niet doorfchynt „ 
en men geen Horizon, maar wel de Zon, met 
gemak zien kan „zoo kan men dezelve ever naauw- 
keurig waarneemen „ als op de gewoone ma- 
nier. 

Deze Oktanten kunnen ook op een andere wy- 
ze worden famengefteld , om op Zee de Hoog- 
ten van de Zon of Sterren te neemen, wanneer 
men geen Horizon zien kan. Ik heb dezelven aan 
verfcheide Liefhebbers en Kenners laaten zien, 
die zulks eenpaarig hebben goedgekeurd , en waar 
aan ik ’er reeds een goed getal verkogt heb, van 
6 Duim tot twee Voeten ftraals. 

Aan het Oktant zoude men zeker nog veel 
… kunnen verbeteren , maar voor al en boven al 
»» is noodig het aanvoegen van een Verrekyker- 
» tje, ter plaatze van het Vizier, waar van het 
» Voorwerpglas zy een bo/ Glas van twaalf Dui- 
» men Brandpunt, en agt-en-twintig Liniën o- 


„ PE- 


r 


ed 
ed 


ARTIFICIEELEN HorIzON VERBETERD: 153 


pening , en het Ooggias een hol Glas van vyf 
Duimen brandpunt, en een opening van vier 


_Liniën. Dit Kykertje zal welhet Voorwerp 


flegts twee en een half maal vergrooten , maar. 
egter een Veld van. tien Graaden vertoonen. 
Het meerdere Licht , dat men hier door hebben 
zal, ftelt den Waarneemer in ftaat, om altoos. 
Hoogten van vooren te neemen, om dat men 
hier door den Horizon onder de Zon door zien 
kan, daar men anderzins, by de minfte dy- 
zigheid op Zee, zyn toevlugt neemt,tot de 
Waarneemingen van agter, ’t geen abfoluut 
moeielyker , en met dit Inftrument niet zo vol- 
komen is. Met dit Kykertje zou men zelfsde 
hoogte van een Ster van de derde grootte kun= 
nen meeten, behalven dat zulks niet noodig is. 

Dus tocndiielà ‚ zoude hetzelve zeer gefchike 
zyn om de afftanden der Maan van de Vafte 


Sterren of van de Zon te meeten „ En daardoor 


op Zee die lang gewenfchte Déi zië te bekomen: 
waar omtrent zo keurige Waarneemingen zyn 
medegedeeld door wylen den beroemden Abt 
DE LA Canre in zyne Bphemersdes des Mouve- 
mens Celefles, Tom. V , te Parys uitgegeven in 
t Jaar1755, waar uit men die Manier zeer 
naauwkeurig in % Nederduitfch vertaald „en ge- 
bragt heeft in het IV Deer deezer ed 
te Verhandelingen, bladz. 405, enz. In het Kore 
Begrip van den Heer Boueuvers Traits de Navi- 


VIIL Dees K 5 ga- 


{54 Her Enerusen OKTANT VEReeTERD. 


5 
23 
5 
23 


gaïton, door den Heer pr LA Carre, nietläng 


“voor zyn dood, te Parys Anno 1760 uitgege- 


ven, is deeze Manier nog meer opgehelderd, 
en dewyl men; in de ConnozfJance des Temps van 
i7óren 1762, dezelve ook getragt heeft ge- 
makkelyk te maaken , zo meen ik gegronde 
hope te hebben ‚ om te vertrouwen > dat men 
in ’ korte de Praktyk daar omtrent ze ver 
brengen zal , als men zig nooit te vooren zou 
hebben kunnen verbeelden: doch naauwkeuri- 
ge en bekwaame Inftrumenten zyn daar toe ten 
uiterfte noodzaakelyk. 


« 


WAARNEEMING EN 


Lat a \ 


OMTRENT DE 


KOUDE 


WINTER. 


poro oaf s, 


„GaDAAN IN’ KorreGiE vAN Nanne, 


Door DEN HEER 


B RIS, Sv@ Ns 


Lid wan de Ki oninglyke Akademie der Weetenfchappen.’ 


k (Uit een Brief vanden 25 Maart 1763 „aan Doktor 
M. Hourruyn, te Amfterdam.) 


senen Heee A ESS 


Et begin van de Maand November is alhier 

zeer veranderlyk geweeft: dan eens was 

de Lugt betrokken, dan eens helder: maar om- 
trent het midden klaarde de Lugt geheel op en 
is totaan end van die Maand ‘helder geblee- 
ven. Men hadt egter, geduurende drie Dagen, 
Miftig Weer, naamelyk den 22 , 23 en24: waar- 
VIII DE EL. na 


156 W AARNEEMINGEN OMTRENT DE 


nade Lugt met eenige Wolken bezet raakte en 
men kreeg een weinig Stofregen. Ook kwam ’er, 
den 28,een tweede zwaare Milt, die niet ver- 
dween, dan ’s nagts tuffchen den 2g en go dier 
Maand. In ’t begin van December hadt men, 
op nieuws, nu en dan, Miftig Weer. Den ro 
begonde Vorft,en duurde zonder ophouden, tot 
den 28 Sfanuary daar aan volgende „maar zy wierdt 
niet flreng voor den 25 Decemter, en federt dien 
Dag, tot dat zy geheel overging , is de Lugt taa- 
melyk helder geweeft; úitgenomen eenige Vlaa- 
gen van Mift, die by herhaalingen gekomen zyns 
in den loop van den Maand January: Het maakte 
doorgaans fil Weer, en de Wind heeft zig ge- 
duurig in de ftreek van ’% Ooften tot het Noord- 
ooften gehouden. 

Op Uw verzoek zend ik hier de imbnrhee nt 
gen, die door my, in * Kollegie van Navarre,om- 
trent de Lugtsgefteldheid in ’t werk gefteld zyn. 
De Schaal van myn Barometer is verdeeld naarde 
Voetmaat van Parys, en de Thermometer, dien 

ik 

(*) [Tot meer gemak in deezen, kan een Liefhebber 
der Natuurkunde gebruik maaken van het meergemelde, 
Tafeltje tot Vergelyking der Thermometer -Schaalen, Pr. 
XXXIV. in het V‚, Deer deezer Uitgezogte Verhand. vol- 
gens de aldaar, bladz. 140, aangeweezene Manier. En 
wat de Voeten betreft , kan men opheldering vinden 
inhet IV, Deer, bladz.r4r , alwaar in de Aantekening 
gezegd is, dat 3r Engelfche Duimen nagenoeg met 29 
Paryflche Duimen overeenkomftig zyn : want de Voeten 

faan 


_ Koure AN DEEZEN Winter, re Panys. 157 


ik gebruikt heb, is die van den Heer Reaumur, 
„waarvan de o overeenkomt met den trap van be- 
vriezing of het punt van Vorft, dat is met de 32 
_Graadén op de Thermometer 2 Fahrenheit; en 
de trap van Kookend Water 80 Graaden tekent, 
zynde 212 Graaden van Fahrenheit: zodat één 
Graad volgens Reaumur, met a+ Graaden op de 
Schaal van Fahrenheit overeenkomftig is. Men 
kan dus gemakkelyk myne Waarneemingen , met 
die te Amfterdam gedaan zyn, vergelyken (*). 


W aarneemingen te Parys. 


Barometer. Thermoineter. 


Anno | L î 8 Uur | 2 Uur ( 11 Uur 
1762. |sMorg.''s Mid. { ’s Av. \s Morg. \Namidd, \'s.Avonds 
Dec.24|28. 5; (28. 5; |28. 53 [1!ond.oj2:bov.o't ond.o 
25/28. 55 128. 55 128. 5% lt 
26/28. 5 |28, 4; 


27/28. 4: |28. 4: Ee 

28/28. 3: 28. 25 | 28. 1: 6, eee 

2928. 15 128. IE | 28. 2; B:(H) 3 5 — 
30/28. 22 |28. 2 |28.0: [7 ——l3 lk —— 

Anno 


3127. 113 127.10; | 2710: 17; ts ——3i 


flaan, zo men rekent, tot malkander als zooo tot 1068. Wan- 
neer de Barometer hoogftaat, behoeft men maar 2 Duim 
te doen by de Paryffche en men krygtnagenoeg Engelíche … 
Duimen. ] 

(t) De Thermometer tekende te 8 Uuren ’s morgens 
van den 29 Deceinler, op 't Cbfervatorium, 9 Graaden 
onder o, [dat is ongevaar z1; Graaden boven o op de 
Schaal van Fubrenheit, ] 


VIEL Deer, 


a 


158 _WAARNEEMINGEN TE Parys, 


Barometer. ‚Thermometer. 


Anno | 8 Uur « oUur 11 bra 
1763. \'sMorg.’s Mid.’s Av. |s Morg. Namidd. \’s Avonds 


Jan. 127.11} {28.0 |28. o- |4-ond.o 1 ond. ol2‘ ond. o 
| 2128. 1 |28.0: 28.0: 4 — 2 —4; 

3,28. Oo! (28.0; [28. 0: (7 4 —l4! 
4(28. Oo, [28.0 ‚28.0 [7 3 4 
528, 07 |[28.0;.|28. I [4 li lt 
628. 15 [28 15 [28 15 13 lr ig 
1128. az (B: 15928. 1 [Strike 3 
8/28. O7 [28.05 |28.O [st |I lt 
9/28. o |27.11i (28.05 [54 IE 4 
1o|28. 1 |28,-0 128 Td «°r—I bov. Olst 
11281 [28 O5 [28 OMG, SIT OUD Oijen 
12/28. F [28.03 (28. 0;'6 IN 4 
13128 1 „(28.705 log. Ii (5? ——jo: bov.olg: — 
ENE POE B laagd ond.ols: ed 
15/28; 23 (28. 2: 128. 28 |7 —-|o Elen 
16/28. 2 (8. Is {28 0, 6 ——jo; bov.ojg: —— 
17/28. af |28. 0: 1280 6 ——|1 Ond.oly: — 
18/28. o 28. 0) 28.0 7 i—i 
I9/28. Oo [27.K1t |27-1L, Óf lk 
20/27. IT [27.11 rein | 2 lg de 
21|23. 0; |28. 0: (28. 0 4 —l% — — 
22/28. Oo} |28, Ot ‚28. 0 5 eht ete 
23128. Oo: 28. o |28. ot 135 2 bov.ofr bov.o 
24/28. 1} 28.2 [28-3: O hl 
25128. 4 (28. 45 (28. 4: |O 45 ——lot ond. o 
26!28. 4} |28.4 (28.35 WD ld ll 
27|23. 3 |28. 2! 28. 1 4 2 il 
23/28. o; 2725 27.10: 3 —-l5i —-|2 bov.o 
29|27. 9} |27.9 |28.8 |3 bov.o6f —|4 5 
3ol27. 7 |27.6 |27.9 4 1 lt — 


31127. 9} 127. 85127. Sil =P lt 


De Seine is driemaal, met Ysgang , los geraakt, 
in de tweelaatfte Dagen van die Maand , ende laat- 
fte Schotfen zyn des nagts, tuffchen den 31 Janu- 
ary en den 1 February , weg gedreeven. 


WAAR- 


* 


WAARNEEMI NGEN 


omtrent de 


LLUGTSGESTELDHEID te AMSTELDAM, 


in fanuary 1763. 


D. |°s morg. °smidd, °sav 


en 


Barometer. Ther 


199.11 |29. 11/30.0 (2329 
2/30. 1 |30. 0; — 1 [2025 
3 | | O1 Ig 


18 
19 
20 
21 
22 
23 


gi d |-0 13,19 
29.11;/20.1Ij—— [IS 22 


30.0 [30.0 |—— |23/24! 


— |= oil25p20 
— Oij— Orij [27/30 
— | |I [27/29 
— I= I= (E9f25 
| 9 |= 0 [1522 
29.11 20.1 =S FE422 
30! O'|3o. of 1 (23/28 
— I= IS 22/19/29 
— 2i— IE — 2721/27 
SDi 13 KIO 26 
— I|—0 2911 [18/28 
29.10;|29. II —— (21/28 
— 110; —10 |16/26 


— IO/—IO '30.0 (I8|26: 
22 ZO | ZO ZO ‚__— 


30.05|30. 0; — O0; 21/29 
—=- |— 0 \29.11;|18|25 
29. 11/2910; — IO4 T4[25 
30.0 |30, 0; 30. 2 [28/36 
er Salt Skies 4 134136 


2Ó— Hil Aij 3032 


— zij rij I |25|32 
— 0 |29.115,29:10: 33 36 
29.9; a BIS 44131148 
Ee 6: |— ST 4 540}48 
6 l 7 I= 5 444 


Laagtte Barometer d. 


Hoogfte Thermomerer gr. 48 
__Laagfte Thermometer gr. 14 


VIJL Deer. 


Hoogtte Barometer d. 30. 4) middelb. d. 29. 10 


m., Winds Streek. 


moa, mi.av.|°smorg. °s midd. ’sav. 


Ee Penememnsd 


124 ZO „ZO | ZO 
rol ZO | ZO |Ot.N 
15!Ot.N!O t‚N|Ot.N 
170 EN/OtN| NO 
19! NO NO | NO 
22 ZO | ZO | ZO 
28 Z Z Z 
29l ZO | ZO | ZO 
las: ZO | ZO |} ZO 
19 ZO | ZO | ZO 
r8/ ZO |Ot: ZIOt. Z 
21} O ZO | ZO 
art Zen ZOE ZO 
24l ZO | ZO | ZO 
[23 ZO |Ot.NiO eN 
zap O O O 
27\ O O o 
[24 ZOZ Z 
y A Z 
0 


ks é Z 
o4l O 0 


1o| ZO | ZO! ZO 
28) Z SZW IZW 
sal Ze ZW PZW 
(33) ZW | ZW | ZW 
29) O ZO | ZO 
24 ZO | ZO |} ZO | 
Jo ZO' inZ Z 

ar Z /b Zi 
401. Zi ZW Z 


Weder. 

Gefteldheid. 
Sneeuw, bet. 
Helder. 


mnd 
namens 


Ryp, betr. 


Bet. {neeuw; 
Betrokken. 
Helder. 


harde Vorft. 
Betr. helder. 
Helder. 


nae f dyzig. 
Betrokken, 


a 


Mift, helder, 
Helder. 
—=s regen. 


| 


421 ZW | ZW \ZW 


) 


29. Ar J 
N middeld. gr 
) 


Betr. mift. 


3ï 
WAAR- 


WAARNEEMINGEN 


omtrent de 


LuersGESTELDHEID te ÂMSTELDAMs 


in February 1763. 


Barometer. 


Therm. 


D.l'smorg. ’smidd. say. mo. mi.av. 


md 


Winds Streek. # 


’s morg. °s midd, ’sau 


Veder. 
zefteldheid. 


2 5 |= 5il— 5 |ätl45)43) ZW, ZW|ZW |Hetder. 
3 | Ai 6 (43149142 Z Lida TEBEN. 
ank oe maa zads 39/4240 Z „4 \Ryp, milt. 
5‚—10 |—10 |—10 |37/41 40) ZW ZW Mift. 
6 7 |= 6E 33394240) ZO ZO (Regen, wind, 
Ti Sil 6 |T 4 39/4445 ZW ZW ZW |Betr. regen. 
8 3 4 1 3 47 Strida Z ZW [ZW |— helder. 
2 3 | 5 4444/42) ZW ZW ZW ——— regen. 
Io— 5 |= 4 |= 21139138145) ZO Z Sneeuw. 
lIJ— 2 2 2 aalst 45 ZW ZW |Held. regen. 
il [a 4 |—= 5 |39,42/40} ZW | ZW (ZW (Regen, mift, 
13 6 |— 6il— 85/32/3428) O _pNO |Betr. vorft. 
14'30,0 |3o.1 130,1 [26/34/28| NO NO |Helder. 
15/29. 10,29. 7 |29.5 2941137} ZO Z |—=fneeuw. 
16 — 6 |—-7 |— 8 (38142143| ZW ZW [Mift, regen. 
17— 9ij—r0 |—ro [43/48/47 ZW ZW |— betr. 
18 — | Bil 8514015650 Z ZW |Betr. regen. 
19=105|30.0 [30.0 |44/46/40| ZW Z Helder. _ 
2ol—10 [29.8 |29. 71142148 481 Z Z |Regen. 
ij Ti |—rO |47/sol4al Z W (Helder, mift, 
22— 9 |—_— 17214652149 ZW ZW |Regen, —— 
2$— 7 |— 7ij—r0 [50/46/42| ZW ZW held. 
o4l—II |30.0 [30.0 140!47140) W | W | W Helder. 
25|—11'|29.10/29. Bigo!soldof ZW | Z Z |= . wolk, 
2ójbi= 6 6 41:49/49/Z t.O, ZW [Regen, held. 
27 Sl 5 |= 4AE4754l47| Z ZW |Betr. regen. 
ml. 7 8 |= 9 |44,4443/| ZW ZW |Regen, held. 
| | 
Hoogfte Barometer d. 30. 1 X 2 
Laagfte Barometer d. 29, 2 ze middelb, d‚29. 75 


Hoogfte Thermometer gr. 56\ 


Laagfte Thermometer gr. 26 in 


middelb, gr. ar 


WAAR: 


WAARNEEMINGEN 


omtrent de 


LUGTSGESTELDHEID te AMSTELDAM, 


in Maart 176 3 


Barometer. 
5 Ds morg. °s midd. 


leg. 29.6 (29. 5:|42 


3 (SD 
3 8 |— Bij 9 44 
z—I0 30.2, 42 
30. Jij 32 39, 
6— 2 |— 2 |— 17/42 
— I= I 46, 


0“ ON Hv 
> 1 i 


oo WO on 


nml 


Hoogfte Barometer d, 30, 55\ 
Laagtte Barometer d. 29. 3 Á 


Hoogte Thermoineter gr. 59 \ 
Laagfte Thermometer gr. 2 3 


VI Deer, 


L 


Weder. 


Therm, Winds Streek. 

?sav. mo, mi. av.|°smorg. °s midd. ‘sav. | Gefteldheid. 
48140) Z Z Z Regen. 
52/46) Z [ZW |W {—ftormig, 
(49 42INW | O | ZO |Betr. helder, 
44 ai ZW {ZW | N Mift. 
46}4o| NW | W ‚ZW Belder, betr, 
48 44 ZW NW ZW —— 
Sai4al O O O |—— wolkig. 

Zw |O 
Z Ls 
\solaal- ZO ! ZO |——ftormig, 
O O |—— Vorft. 
O | O [== wind, * 
©) O 
O | O '——= dyzig. 
NO |.NO en à 
NO [NW Betrokken. 
ZW [ZW (Regen. 
ZW | ZW 
ZW | W |—— held. 
W | W Betr. wind, 
ZW {ZW Regen. 

ZW | ZW —— helder. 
ZW |NW [Held.betr. W‚ 
N N |—-—buijig. 
NW {NW —— ({neeuw. 

NO INW 

ZW |.ZW.- Vorft, {neuw 

ZW | ZW Betr. fegen, 

ZW | ZW —- Mitt. 

ZO | ZO —— Helder, 
ZW 1 ZW | 


> _middelb,d. 29. fo; 


> middelb. gr. Ar 
WA AR- 


WAARNEEMINGEN 
omtrent de 


ZIENER EN 


TE 
AMSTELD AM, 


‚ In de Maanden Sfanuary, February en Maart} 
des Jaars 1763. 


E Koude is, gelyk uit de voorgaande ‘Waar- 
neemingen blykt , te Blin in de 
Maand Decemöer ftrenger en de Vorft»langduu- 
riger geweeft , dan hier ter Stede. Den ay 
van. die Maand hadt men ?’er zelfs een grooter 
trap van Koude, dan wy gehad hebben op den ze 
January daar aan volgende , toen het te Parys 
‚veel minder koud is geweeft. De Barometer 
heeft veeltyds een weinigje hooger te Parysgeftaan, 
dan hier ; doch het verfchil is-zo groot niet , of 
men heeft in een zelfde Stad wel dergelyke; even- 
wel , ’ geen Parys hooger legt Loven de Opper- 
vlakte der Zee, vergroot dit verfechil , ’t welk men 
„aan de meerder zuiverheid van den Dampkring al- 
daar zal moeten toefchryven. 
In geen vergelyKing 5 Den ‚ kwam de 
groot fte 


= 


„AW AARNEEMINGEN TE AMsTELDAM. 4 


„grootfte: trap van: Koude dien wy ‘hier en te Parys 
„gehad hebben: „-zynde omtrent 12 Graaden bovén o 
op de Thermometer -Schaal van Fahrenheit, by- dien 
ste Weenen, alwaar de Kwik, den 29 December , 
„2s morgens ftondt‚op 6 Graaden- onder O 5-20 dat 
„het daar! omtrent agttien Graaden kouder geweeft 
is „ ‚dan alhier, Ook meldt men van Hamburg, 
„dat het Ys aldaar. van ongelooflyke dikte was. Hier 
bevondt men hetzelve omtrent anderhalf Voet op 
-fommige plaatfen. In % jaar: 1709 was de Vorft, 
hier te Lande,-drie Voeten in het Aardryk door- 
gedrongen (*) ; dat wy thans niet opgemerkt heb- 

ben, vindende het Hel maat anderhalf Voet diep. 
De aanhoudende Droogte, die wy in December en 
‘Sfanuary, hadden , veroorzaakte , inzonderheid in de 
laatftgemelde Maand, een groot gebrek aan Water 
in deeze Stad. Veele Menfchen behielpen zig, 
derhalve, met Water van Ys. De Schotfen wer- 
den , ten dien einde, aan ftukken geflagen ; de 
binnenfte heldere brokken , zo klaar als Kryftal, 
op ’ Vuur gefmolten.. Dit Water’, zelfs van 
Zee-Vs, uit het midden van * Y gehaald was 
gebruikbaar ; het fchuimde met Zeep, gelyk Re- 
genwater, ea ?er was geen Zoutigheid aan te proe- 
ven. Wy hebben zelf ao Oncen van zulk Water 
uitgewaafemd , en ?er naauwlyks een Scrupel of oo 
it Grei- 
@) MusscuensroerK, Comp. Phyf. Exper. Leid. 1762. 

P. 177, . 
VIN. Deer. E 2 


564 WAARNEEMINGEN TE AusrELDAú. 


Greinen Zoüt uit gekreegen, daar in het Zeewater 
gerekend worde een veertigfte Zout te zyn (*), dat 
is een half Onice in de twintig. 

Ziekten zyn ’er, in de gemelde Maanden, niet 
wan Belang geweeft, dic men ‘aan de gemelde Om- 
flandigheden kon toefchryven. Egter heeft mén 
gehad veele zemifteerende Koortfen eh Rheumatieke 
Kwaalen: waar omtrent aanmerkelyk is, dat de 
geren; die met Jigt of Podagra:gekweld zyn, daar 
aan flerk gelaboteerd hebben. Ook zyn ’er Slaapziek- 
ten geweeft, waar aan verfcheide bejaarde Men- 
fchen zyn geftorven ; zynde het Bloed „by de Ader- 
laating, als ontbonden. 

Het Weer veranderde met den Dooy „en wierdt, 
in February zelfs, by uitftek zagt naar den tyd; doch 
in Maart hadden wy wederom éen verheffing van 
Koude. 


(* > Boern.Chem. Tom. L. p. 552. 


} VERDEDIGING 
ú 5 ness” SO VAN DEN HEER 


Ee B. van HALLER, 


TEGEN DE ZWAARIGHEDEN 


Gj hg 


VAN DEN Heer 


ANT: DE H AEN; 


OMTRENT Her STELZEL 
“VAN DE 


__ KANDOENLYKHEID en GEVOELIGHEID 


ka nn er ie 
ERE as 


nn tn 


af A î DER 
‚ LIGHA AMSDEELEN. 
oi KEreerpt. Helvetic. Ann. 1761. Tom. III. p. 109.) 


. 5 dd 


An T det zonder fierte; zeer vefmaarde HAE- 
de NIUS, heb ik uwe zogenaamde Zwaarsg= 
beden, omtret het nieuwmodì s[ohe Stelzel van de Ge 


bit wijd en Aandoenlykheid *), Been ; die gy if 
den 


Cn [Mén oorddelde nièt ondienttig van dit Vertoog ges 
rz bruik te meaken, om dat hetzelve als tot een Befluit en 
nld k _Slotvonnis kon trekken op de Gefchillen, die ’er onlangs 
ever dit Onderwerp geweeft zyn: gelyk omftandig ís aan- 
___getoond in het L STux der Natuurlyke Hiftorie, volgens 
het Samenftel van den Heer Linn&uús, bladá. óo en 
“__%ervolgers. } 


VIIL Deet. M 


rie Bte en 
7 / hik 
6 8 


\ 


166 Her SreuzeL DER AANDOENLYKHED EN 


den aanvang des Jaars 176r aan % licht gegeven 


hebt. Ik heb U bemind, zeer vermaarde Heer: 
ik heb U al den lof gegeven, die in een Man van 
groote verdienfte plaats kan hebben: daar van heb 
ik thans geen anderen dank, dan dat ik door U in 
een Werk daar toe in ’t byzonder gefchikt en met 
zulk een Schryfftyl aangevallen worde, dien Gy 
zelf bekennen zult , harder te zyn en dubbelzin- 
niger, dan het gemeen gebruik gedoogt (a). Het 
is bitterer van zodanigen benadeeld te worden, 
die men bemind, die men onder zyne Vrienden 
geteld heeft: % is fchadelyk een Vriend te ver- 
liezen, doch erger dan dit verlies, hem te on- 
dervinden een Vyand te Zyn. 


- 


Gy zegt, evenwel , zeer vermaarde Man, dat 


U de Waarheid te verdedigen ftond: dat Gy „om 
die te befchermen , door uw Geweten verpligt 
waart (4): Gy ontkent op uw Sterfbed meer 
wroeging te zullen hebben, dan van het ma/aaten 


der wederleg ging van eens gen misflag in de Genees- 


kunde. Laat ik eens opregt met U handelen „zon- 
der bitterheid, en op zulk eene Schryfwyzes als 
ik wenfchte dat met my te werk gegaan werde. 
__ Ik meen , dat wy verpligt zyn de Waar- 
heid te leeren, en dat het in een Eerlyk Man 
een zeer zwaare Misdaad zoude zyn; indien hy 
het 
(a) Zie de Prefatio. Ik breng daar toe den bynaam van 


herugt, die pag. 150 aan myn Werk wordt gegeven; waar » 


van de haatelyke betekenis den vermaarden Man onbekend 
zal zyn geweelt: niet waar J 
Quod 


fs 


kt . 


ENNE 2 kai VA ad 
; EES Ô lk 
A WE Ii 


ede WERDEDIeD Doôr A. VAN Harren. 167 


| het et tegendeel geloofde van het gene hy fchreef. 


begryp. ook, dat dikwils, en inzonderheid 


Han de genen, big de Konft în haar geheele uit- 


gefirektheid voordraagen, niet gemyd kan wor- 


_ den, dat zy in ’t een of ander, zelfs van Lui- 


Es van groot Gezag, verfchillen, en genood- 
__zaakt worden dit verfchillend Gevoelen te ver- 
breiden. Maar, dat Gy, Godvrugtigheids-hal- 
ve, verpligt zoudt zyn U aan te kantén tegen alle 
__ Dwaalingen: wilt U zo groot een laft niet opleg- 
„gen, vermaarde HArnius, die te zwaar zou 
_zyn voor uwe Schouderen „al zyn ze nog zo fterk! 
Het getal der Dwaalingen ì is te groot, om wel- 
keh zelfs maar even aan te roeren ‚noch uwe Leef. 
tyd; noch,de ledige Uuren , die zekerlyk van U 
_aän gewigtiger bezigheden toegewyd zyn, niet 
toereiken zouden kunnen. Ziet gy niet, als 


: % U een Dwaaling fchynt, * welk by my de 


d 


Waarheid is; dat door uwe nieuwe en ongehoor- 
_de verpligting de verwarde ftaat van Hospes door 
_het“geheele Gemeenebeft der Geleerdheid zig ver- 
heien zou: dewyl Gy tegen allen en allen te- 
gen U de Wapenen zouden opvatten , en dat ie- 
der Geleerd Man met allen zou te ftryden hebben: 
My belangende, ik ben van een geheel tegen 
hid Geloof. Alsik eenige wroeging op my 
Sterfs 


MOsee Mecbus feret, aut Sicarius, aut alioguin 
Famofus. Horar. Satyr. IV. 
(B) In de Voorrede. 


VIIL Deer. M 2 


168 Her SrerzeL DER ÄANDOENLYKEEID EN - 


Sterfbed had, zou het zyn, van mynen Naaften 
niet bemind te hebben, ? welk het merg is van 
‚den Godsdienft: van den Naam en ’t Belang bena- 
deeld te hebben van Luiden, die aan het Gemee- 
nebeft nuttig zyn geweeft. De eenigfte Loon 
van onzen Arbeid is, byna, eene billyke agting 
van onze Landsgenooten en van onze Eeuw. 
Zulks een Man te ontrooven, die zonder iemand 
te benadeelen zig afflooft, en wel, om dat hy 
een weinig Dwaaling onder de Waarheid ge- 
mengd hebbe: dit fchynt my dermaate te firyden 
met de Geboden van den Goddelyken Wetgeever, 
dat ik geen andere Misdaad zorgvuldiger meen 

te moeten fchuuwen. 
De laft der Dwaaling is te minder zwaar, om 
dat wy ’er onzes ondanks in vervallen. Indien, 
egter, op myn Sterfbed eenige Dwaaling my een 
bittere wroeging veroorzaaken zoude, geloof ik 
niet dat het die van een ander, maar myn eigen 
Dwaaling zoude zyn. Nu geef ik U in beden- 
ken,of Gy niet,door het gevaar van de. Natuur- 
Iyke Kinderpokjes te verminderen, en dat der 
Inge-ente te vergrooten (c) : door de Geerftpuift- 
jestoe te fchry ven aan een verhittende Geneezirigs- 
wyze, welke , fehoon onder ons Landvolk ge- 
meen , egter nooit Geerftpuiftjes veroorzaakt ; door 
met dezelven een zeer verfchillende Ziekte der 
Ge- 


(c) [Zie het VIL. Deer deezer eK Perhandelin- 
gen, bladz 149, enz-] 


En or 2 PAN, dee De hl 4 
GEVOELIGHEID VERDEDIGD DOOR Á. VAN HarLeR. 169 


‘Gevangenhuizen te verwarren; ja op meer an- 
_dere manieren en met het grootfte gevaar der Pa- 
exc, gedwaald hebt (4). Alle die Dwaalin- 
DN gen \ vertrouw ik dat U de dood niet eens bitter 
_zullen maaken: my zullen ze zekerlyk zelfs niet 
in gedagten komen, hoewel ik vaftelyk voorge- 
nomen heb. dezelven nimmer te wederleggen, 
en hardnekkig weiger, aan dien van U zogenaani- 
den Pligt tesvoldoen. 

_ Hier komt nog by, dat Gy zekerlyk als Reg- 
ter zitten wilt, zonder de Bewysredenen, die 
ser voor en tegen de Zaak zyn, te hebben over- 


‘woogen. Gy hadt myn eerfte en tweede Ver- 


toog over de aandoenlyke en gevoelige Lighaams- 
deelengelezen ; ’t is waar : maar bovendien hadt G 

nog veel andere Stukken moeten leezen. Gy 
hadt moeten zien, wat ’er in Fagri raccolta, 


van de Jaaren 1757 en 1759, aan licht gegeven 


ware, als ook het gene ftaat in de drie Stukken der 
Memoires fur les Parties fenfibles @ irritables, die 
te Laufanne in den aanvang des jaars 1760 zyn ge- 
drukt. Dan zoudt Gy ontdekt hebben , dat meeft 
alle uwe tegenwerpingen reeds van anderen voor- 
gefteld, en % zy door myne Vrienden, of door 


Wi. my zelven, wederlegd waren. 


; In byzonder zoudt gy dan hebben gezien, dat 
é ps ze Á . ik 
2) N Vergelyk het Paftferipe van den vermaarden Pa r ne 


err, agter den laatften Druk van zn uitmuntend Werk? 
de Morbis Miliaribus, 


VL Deer, M3 


\ 


° KAR 


s7o Her Sreuzen DER AANDOENLTKHEID EN 


ik al van overlang klaag, wegens Proefne emingen, 
in ’t wilde gedaan, waar door men, uicde Pyn- 
ly khei: d van een niet bepaald Lighaamsdeel, tegen, 
de Ondervindingen, die in een bloot gemaakt en 
van anderen afgefcheiden Deel gefchied zyn, re= 
deneert. Gy zelf egter ftelt, zeer dik wils , zul= 
ke twyfelagtige Proefneemingen voor. Ik zeg 
dat het Buikvlies (Perssoneum ) , wanneer het 
wegens een Breuk wordt doorgefneeden , onges 
voelig zy (e). Gy brengt hier tegen in , dat ’er 
een Man is geweeft , waar in men geen andere 


oorzaak van de Kolykpynontdekken kon,dan een 


kleine Verfterving (Gangrana) van het Fener 
Even als of , in zulk een verwarde en haaftige 
Ontleding, welke er by. het openen van des Pa- 
tients Lyk gebruikt werdt (f), de gebreken 
van alle de Ingewanden naauwkeurig onderfcheie 


den konden worden. Maar, bovendien , heeft, 


de zitplaats van de Pyn kunnen zyn in de aller- 
kleinfte , voor uwe Oogen onnafpoorlyke deeltjes, 


en in de fcherpheid, welke de Zenuwen geprik- 
keld heeft, die door U, niet eens zyn opgezogt 3 


(e) Conf. HEUERMANNI Exp. 15, 8 CALDANI 
Exp. 17. 
(f) Pag. SL. 


(g) [Zie hier van omftandig in het 1. Deer deezer 


Uitgezogte Verhandelingen, bladz. 519: als ook ten opzigt 
van dit en ’t volgende, doorgaans; de Proefneemingen van 


den Heer A. van HarteRr, omtrent de Gewoeligbeid der Lige 


baamsdeelen ; aldaar voorgedragen op bladz, SO5 =r 526.] 


rt en re 


_ GEVOELIGHEID VERDEDIGD Door À. vAN Harren. 171 


of in de fpanning , welke door ’t fterven verdwee- 
„nen zy. ‘Is, inderdaad, niet betaamlyk, dat 
_ men op zekere en openbaare , in het geziene en 


aangeraakte Buikvlies in ’t werk geftelde Proef: 
heemingen, tot tegenwerping anderen inbrenge, 
die louter ontkennende zjn. Ë 
Even zo hebt Gy met my ‘gehandeld omtrent 
het dikke Herfenvlies (Dura mater). Ik had het- 


-hetzelve in Beeften, en in de Menfch , ongevoe- 


kig gevonden (g); het zelfde hadden ook veele 
voornaame Mannen waargenomen (/): zy hebben 
het geheel bloot leggende aangetast: zy hebben 
gezien dat het Werktuig, waar mede het door 
den Heelmeefter werdt geraakt , ja zelfs het 
fchraapen en doorfnyden ‚van den Liyder niet ge- 


„ voeld werde. Gy brengt daar tegen in, dat Gy, 
na zwaare Hoofdpyn, geen ander gebrek gevon- 


den hebt, dan Aneurysmata der Slagaderen van 
de Dura mater (:). Meent Gy dan, wanneer 


__Gy iemant opende die na fcheele Hoofdpyn ( He- 


micranta) geftorven was, dat Gy een gebrek zoudt 


vinden in de Herfenen? Het Ongemakheeft zyne 


zitplaats „zekerlyk „in de BekleedzelendesHoofds 
en-de onderleggende Zenuwen: hier door worden 
| de 


(5) Te weeten Zinnius, VERNA, FONTANA, GESNE- 


RUS, Lyf- Arts van den Koning van Poolen ,enanderen , als 


ook onlangs de Heelmeefter Rrcou, myn Buurman, ineen 
Vrouw , welker dikke Herfenvlies hy een en andermaal 
gefchraapt en gefneden heeft, 

(#) Pag. z0, Ar, 

VII. Deer, M 4 


K al Ae 1 
dn en 
pet GE, id 


572 Her SreLzEL DER EMR en 


de Spieren der Oogen ftuipagtig getrokken en de 
aangeraakte Hoofdflaapen doen zeer. Uit menige 


vuidige eigen Ondervinding kan ik dit verzeke. 
ren. Daarom heeft ’er geen gebrek plaats in het 
dikke Vlies, noch in de Herfenen zelf: want die 
Pyn, fchoon zeer hevig zynde , bedaart van zelf 
en gaat zonder eenig averblyfzel, ja zonder cenig 
Geneesmiddel, over. Zult Gy door eene Ont» 
leding, die in zeer weinige Uuren volbragt 
wordt, het Zenuwtje kunnen vinden, dat, na 
het ftryken van de Staar, za onverdraaglyke Ero 
Jyde in het Oog? 

Op dergelyke manier hebt Gy overal met my 
gehandeld. Det Deelen , welker Gevoeligheid, 
door my ontkend wordt, hebt Gy nimmer bloot 
aangeraakt, om dus te zien dat zy gevoelig wa 
ren; maar Gy hebt het Gezag bygebragt van an- 
deren, tegen Proefneemingen Denkbeelden ge- 
opperd en breed verfpreide Pynen, welker zit» 
plaats, op geenerley wyze, te bepaalen is tot ces 
nig byzonder Lighaamsdeel. Ik heb. met eigen 
Oogen gezien, ’t gene ik verhaal: Gy hebt ges 
lezen , niet * gene ftrydig is tegen ’t myne, maar 
x gene Gy, door Uw Vernuft, tragt tegenftry= 

dig 
(k) Pag. 53. 
(7) Pag. 64, 65. 
(ma): Päg: STAN 
(#) Doorgaans, inzonderheid naar ‘t end toe, 
Ce) [Ik volg woordélyk den Heer A. vaN Harrem, 
ele tot bewys tener Gaugrus, Patbol, pag. 71, 72, 
ren kan 


Jë ‚Nier tegenftaande pils, durft 
y Gevoelen als ongerymd affchilderen . 


| HGe). tegen de Ongevoeligheid’ van ke 
Beenvlies bybrengt (4). Geene kwetzing van 


ER het ontbloote, ten minfte niet van % zuivere Been- 
vlies (Pervofleum) wordt door U genoemd; maar 
___een Beenbederf, dat de Zenuwen, op het Been- 


vlies leggende, of die naar diep gelegen Spieren 
gaan, verknaage (4). Aangaande’ Been zelf 
wordt geen bewys gevonden. 
Gy legt my ook te laft, vermaarde Harnius, 
dat de beroemde Heer Tissor een al te gunftig 
Oordeel geveld heeft over myne Zaak (#): doch 
Hy is het niet alleen, maar ook CaLDANus, 
Crena, Perrintus, en verfcheide anderen, ja 
de geheele Leidfche Univerfiteit , welke thans 
op het Grondbeginzel der Aandoenlykheid haar 
_Onderwys in de Geneeskunde bouwt (©). De 
Opperfte , naamelyk , van die Kweekfchool; de 
in Verftand, in Zeden en Geleerdheid , doch inzon- 
derheid in een ervaren Praktyk uitmuntende Gave 
grus, erkent myne Stellingen daar omtrent, verfchil. 
lende alleenly k daar in ‚dat hy de Natura errstabidis 
brees 
A. 74: Wina: pe Bikxende Vita. pag. 47, 60: VAN. 


 Gruws de Vita. Man de Natura bumana. Pp. 10. &c, 


't Gevoelen en de Leerwyze van wylen den Hoogleeraar 

Fr. Winren is duidelyk voorgefteld in J Lrpsrr Dis. 

fert. inaug. de Irritabilitate & M. Hour TUYN „Diff, Spass 
woloica inaugurali, } 


VHL Deest. OM 


NR, pi % Saen rl 


174 Her Sreuzen DER A ANDOENLYKHEID EN 


breeder uitgeftrekt meent te zyn, dan ik , wien 
Gy over de Uitvinding, als een wide wird î 
befchuldigt. 
Laat Trssor te veel eben Bekken: zo ik het 
maar niet heb gedaan, en dat ik het niet gea heb 
blykt ‚dew yl Gy niets, ja geen enkel Woord,My 
daaromtrent ontvallen,„by brengt. Haat Gy my daar- 
om, dat anderen my te zeer bemind hebben? Hoe 
veel billyker was TArrLor, die , klaagende over 
de verdrukte Eer van zynen Grrissonius, de 
Woorden mynes Vriends van de mynen onder= 
fcheidt (p); daar niettemin Grissonius Au- 
theur was van de Aandoenlykheid (Arrstabiletas) ? 
Maar, Gy moeft niet gepreezen willen zyn, zult 
Gy zeggen. Gy moeft de Loftuitingen verdon- 
keren! Veelen heb ik?er: ontken dit niet, want 
ik zou U gemakkelyk zulks bewyzen kunnen: 
veele Loftuitingen, zeg ik, heb ik uitgefchrapt, 
in die Schriften, welken door myne Handen ge- 
gaan Zyn, van FONTANA, CALDANUS en an- 
deren. Toen de Voorreden van Tissor aan ’- 
licht werdt gegeven , heb ik die door een lang- 
duurig afweezen niet gezien: anders zou ik mis- 
fchien dien braaven Man verzogt hebben eenige 
dingen daar uit te laaten. Braak thans Uwe gram- 
fchap uit tegen Tissor. 
Niets, 


(p) In He Anniv. Harveijana, 
Cg) Pag. 

(r) Ratio Ks IV.;p 2825 

(s) [De beroemde Hoogleeraar ALBiNus, te Lei- 

den, 


b 


dee is, in sat geheele Zaak, myn fchuld: 
_maar eenige fchuld legt op U. Gy doet my open- 
_baar Ongelyk aan. Gy zegt, dat ik myne Wee- 
_tenfchap verfchuldigd ben aan myne Leermeefters 
te Leiden, inzonderheid aan BorrHAAvE (4)s 
en het blykt in alle opzigten , dat Gy daarom op 
A my verftoord zyt, om dat Tissor de Leidfche 
| Akademie niet hoog genoeg gefchat heeft in een 
Zaak , waar omtrent onze Leermeefters niets if 
2% byzonder gezegd hebben, de Aandoenlykheid 
en Gevoeligheid naamelyk. 
Geen Sterveling: (vergun my deezen uitftap) 
Gy zelf Haenrus niet, die het fchandelyhe Dwaa- 
lingen genoemd hebt, welke van BorrnaaAvE 
waren begaan (#): geen Sterveling , zeg ik, heeft 
ooit menigvuldiger en flandvaftiger uitgeweid in 
den Lof van zyne Leermeefters, en derzelver. 
Naam, ook als hy van een verfchillend Gevoelen 
Was, kragtiger verdedigd, en met meer naauw- 
gezetheid vermyd , iets aan zig zelf toe te fchry- 
ven , ’t welk hy hun verfchuldigd ware Cs). Mag 
% daarom niet het Myne zyn, *% geen ik anders 
dan deeze Mannen, % geen ik meer gezien heb? 
Gy dwingt my de Waarheid te zeggen, die ik 
liever had willen verzwygen, om van my zelf 
‚niet te fpreeken ! Ik was nog geen zeventien Jaa- 
ren 


den, fchynt daaromtrent van een ander denkbeeld te 

zyn: men vergelyke zyn Annet. Academic, Lib, V, Leide 

1761] vR / 
VEL Deer, | 


ip women 


vork 


é ’ x 7 eês 
176 Her SrELzEL DER ÄANDOENLYKHEID EN 
- _ 


ren oud toen ik te Leiden kwam (3), en ben er 
van daan vertrokken, gaande in myn negentien- 
de (2). Zes Meníchelyke Lyken heb ik by Are 
BINUS gezien, waar van één door my alleen, met 
}. Govporr. pu Bors, is ontleed geworden, 
wegens de Ziekte van ALBiNus. 

Ik heb Arsinus de Spieren en de drooge 
Beenderen zeer netjes zien vertoonen: maar bo- 
vendien geen Zenuwen , Vaten, noch verfche 
Beenderen, noch ook eenige Befchryving der In- 
gewanden door WinsLow, noch eenige andere 
‚ Proefneeming in ’ allerminfte. Ik heb geen honderd- 
twaalf , maar meer , zo door U genaamde Prepa- 


raaten, ’t zy van Ravius, dic ?er veelen had, _ 


of van Arpinus gezien, die zelf , toen ik 
van de Leidfche Akademie afging, agt-en-twine 
tig Jaaren oud was. 

Oordeel nu; Gy Harnius, (ik beroep my 
op U eigen Vonnis.) of ik in die Ouderdom zulk 
een ongeloofiyke en verbaazende naarftigheid, 
geheugen en fchranderheid bezat, van den ge- 


heelen omtrek dier moeielyke Weetenfchap , al 


was ze my in allen deele geleerd, binnen twee 


Jaaren in een Verfland, dat nog jong, ja byna 


Kindfch was, te kunnen bevarten en onthouden? 
Gene ik uit den Mond van BOERHAAVE Op- 
gefohreeven heb, en door my uitgegeven is, 
noemt 

(£) Anno 1725. Menf. Aprili. 


(v) Anno 1727. Menf. Julio. Zynde tot Doktor in de 


Geneeskuade gepromoveerd in de Maand Mey, daar ik 


reeds 


b 


Eh died nn 


reder oe 
Cmr VERDEDIGD DOOR Ask HALLER. 177 


ût Gy gebrekkelyk. De Leffen van Arer- 
| „ die door my op fchrift gefteld zyn in zeer 
4 ot Koude, kan ik naauwlyks leezen, en, ver- 
____drietig dat ik fomtyds in % leezen ae ‚ heb ik 
Ù ze eindelyk geheel aan een zyde gelegd. 
: Zeg eens, dat ik federc dien tyd geen Lyken 
ki ontleed ‚ geen Proefneemingen in ’t werk gefteld 
Ì _heb; dat ik geen WinsLow gehoord heb noch 
| BerNouiLLi; dat ik geen Boeken heb gelezen 

en niets gefchreeven „’ welk verfchilt van de Ge- 

voelens van BoermHAaAve of de twyfelingen van 
„Arsinus. Elendig is *, buiten fchuld een 

_kwaaden Naam te krygen: nog veel elendiger 
___zig zelf te moeten pryzen!’ 

Anderen, egter, zullen U niet Bien: en 
de Phyfiologre begreepen zy in honderdrwaaif’ 
_ Preparaaen: zy zullen zeggen, dat de Lievens- 
„werking daar in ontbreekt, die door Proefnee- 
_mingen alleen te ontdekken is: dat de Phyfiologie 
___door de beweeging van de natomie verfchille. 
Noch Gy, noch iemand, zal ooit uit zoda- 
dal _nige Preparaaten, al waren het de allerfraaifte, 
Á Atie van ALBiNus zelf; den Omloop des Bloeds 
of de Ademhaaling „of de beweeging en werking 
der Spieren, de Verteering der Spyzen of de 

je baseline, leeren kunnen. De Ontledingen 
en van 


Vat: în den Jaare 1726 ‚op het Examen van Borr na a- 
VE, toen de eenigfte Hoogleeraar zynde der Medicynfche 
f Fakukeeit, onder de Kandidaten Ennn was, 


VIIL Deen. 


178 Her Srerzer DER AANDOENLTKHEID EN 


van levendige ja fomtyds ook van geftorven Diet 
ten, hebben hier alleen den Weg gebaand tot dé 
Kennifle der Waarheid ! 

__ Op gelyke manier word ik van U befchuldigd, 
als BoerHAAVE verongelykende, dat ik. hem 
Een Misflag aanwryve, zo groot een Man on- 
waardig , van cen Zenuw gehouden te hebben 
voor een Pees (#). Gy hebt het Geval. van 
BoernAave niet regt gelezen. Uw doorlug- 
tige Vriend vertelt die mistafting van den Heel- 
Meefter zo niet, dat BorrHAaAvr ’er noodwen- 
dig tbitendordik geweeft moet zyn (9). Hy 
had hem vermaand, zegt by; niet, hy heeft ver= 
maand of vermaande. Maar Gy felt vaft, dat 
het geen Zenuw geweeft kan zyn, die door den 
Heelmeefter aangevat werdt. Ondertuflchen heb 
ik de Peezen van levendige Menfchen met eeh 
Tangetje gevat, gekneepen: ik heb gezien dat zy 
met de fcherpte van Staal geprikkeld werden; zon- 


der dat daar op eenig Gevoel of Beweeging volgde, 


Anderen hebben het zelfde gezien in andere Ge- 
vallen (z). Hoe ligt kan het zyn, dat Borz- 
HAAVE de waare Peezen gezien heeft , en dat 
egter de Chirurgyn de Agter-Scheenbeenfe Ze- 
nuw, die naat de Peezen loopt, en zeer groot 
is, met zyn Tangetje gegreepen hebbe? En,om 
kort te gaan, hy was een Menfch! 
% Js 
(x) Pag. 5. 
(9) Vid. Comment. Ill. van SwreTEN. Tom. 1. p. 24I. 


(2) [Vergelyk de Proefneemingen van den Heer A 
VAN 


nn nn rn id dE 


1EID VERDEDIGD DOOR Á. VAN Harren. 176 


wets niet BorRHAAvr die gedwaald heeft , 
door de gelykheid van benaaming der Zenuwen; 


maar zy hebben gedwaald, die eerft de Peezen 
van de Zenuwen hebben afelela en gezegd, dat 


deeze zo wel gevoel hadden als die, Van hun 


__ is de dwaaling overgegaan op de Nakomelingfchap. 


_ Uit alle bladzyden, doorlugtige Man, is het 


ook baarblykelyk, dat Gy op ’t oog gehad my 


„te wederleggen, en ten dien einde uw Werk 


ondernomen hebt. Nooit zoudt Gy anders daar _ 
toe gekomen zyn, van in een zo uitgebreide Ver- 
handeling , in zo veele Proefneemingen , niets 


_goed te keuren van het myne, dat Gy egter niet 


zoudt durven van valfchheid befchuldigen, daar 
het doorlugtige en kundige Mannen, niet tot 


__Pryzers, maar tot Getuigen, gehad heeft. Ik 


ontken dat de Peezen Zenuwen hebben en Ge- 
_voel; Gy beveftigt het. Ik zeg dat het Hart 
_ Zenuwen heeft, (zy zeggen het altemaal,) en daar- 


__om ook eenig Gevoel: Gy loochent dat het Hart 
__ gevoelig is, om my te benadeelen; van wiens 
_ belang het ware de Gevoeligheid op ’t allerverfte 


van de Aandoenlykheid af te zonderen. Met éen 
grooten omflag van redenen betwift Gy het Hart 


__ de Aandoenlykheid voor Prikkeling: gelooft Gy 
met ernft dat hetzelve niet aandoenlyk daar voor 
zy? Kan een. Sterveling in twyfel trekken, of 


deb Aen het 


vAN Harrer en anderen, in het 1, Deen deezer Vere 
‚bandelingen bladz. ses, enz. ] 


VIJL Deer. 


Bo Her SrELzEL DER AANDOENLYKHEID EN 


het van verfcheide Prikkelen , of het van ’t inge= — 
dreeven Bloed ook aangezet worde tot bewees 
ging? Gy zyt dan de eenigfte der Menfchen, zo 
ik my verbeeld, die ’er aan twyfelc; ten minfte 
van myne Tegenpartyders. En, zo Gy ’er niet 
aan twyfelt: (wan: naauwlyks kan ilk denken 
dat Gy zo verre zyt verdoold:) waarom brengt 
Gy zwaarigheden ter baan, om aan de Wereld 
te doen blyken, dat wy ons he uwe Strikken niet 
ontwarren konden: doch nooit zult Gy maaken , 
dat het gene niet waar zy, ’t welk de Zinnen 
zelf leeren. Zult Gy door Ziekten , door Ge: 
volgtrekkingen, te wege brengen, dat wy niet 
gezien hebben, ’t gene zo duidelyk gezien is, van 
my niet alleen, maar van wel twintig andere ver- 
maarde Mannen, die geen Verbindtenis met my 
hebben, dan den algemeenen band van Waar- 
heidsiiefde alleen ? 8 

Laat ons nu de byzonderheden eens door= 
loopen. 

De Vingers zyn overal met Zenuwen ver- 
vuld (4), grooter op de plaats der buiging , klei 
ner op die der uitftrekking, en met veelen ook 

aan 


(a) Pag. 11. 
(b) Pag. 13. 
Cc) Second Mem. fur les Part. Senfibl. € Irritables. Sc, 
„AX.p zer dé feq: 

(d) Pag. 19. 

(e) Zeventien Proefneemingen, behalve de onzen, Mems 
&c. T. IV. p. 153, 154 

(f) Zie J. vaN per HAAR, in de Perhb, der Holl, 

Maat- 


al Vi 
it 
NE 


nl Á. 4 ; zele X 
Gevorrienerp verDeDieD bor A: van Hatten. aBr 


aande zyden. … Zie daar de e zicphats van de zc 
án de Vyt. 
‚Gy zegt; dat ik de Zenuwen artukhusle: 


noem (4). Nooit is zulk een -dwaaling, zelfs 


Ne 


miet by gifling, door my voorgefteld , daar ik met 


zo veel Voorbeelden betoogd heb, hoe;fcherp 


„van Gevoel de Zenuwen zyn (6). 

‚In-de Meénfeh, (zegt Gy,) hebben egter de 
Peezen Pyn (4). 

Zy hebben geen Pyn. Zie salel veele 
Proefneemingen in Menfchen (e), die door an- 


deren, onlangs in * werk gefteld;, van de-Hee- 


ren Rricou, Perenorrus en den Chirurgyn 
Burkart, zyn vermeerderd. Driemaal is de 


dikke Pees der Kuitfpieren van zelf gebroken, 


zonder Pyn (f). ‘Índien het een Zenuw ge- 
„weeft-ware, zouden zy zekerlyk Pyn hebben ge- 


had: want, terwyl een Zenuw gefneeden wordt, 


doet zy: bagtlooflk zeer , hoewel kort nà het af- 
_Tayden al de Pyn Bednet! Afgefneeden zynde 
doet zy niet zeer ; maar terwyl men ze affnydt. 
In de Pees is, onder het breeken zelfs, geen 


Gevoel Cg). Zie ook, op -’t gene Gy cen 


wei= 


Maaihs te Haùrlem. V. Dèrt. bladz. 3rr 


(g) [Dat de Peezen, in volwaffen Menfchen , waarfchyû- 
Jyk buiten geen of merkelyk Gevoel zyn , erkent de zo 


even aangehaalde Heelmeefter op ’t Gezag en Bewys van 


den, Heer A, van Harrer; Ondertufchen: fchynt 
het uit het voorbeeld van den Schotfchen Hoogleeraar 


pmm slo, door hem bladz. 314 bygebragt, te blyken, 


„dat 'er nog eenig Gevoel in zy: andy bad fuch a S e n- 


<> VIL Dees, N PE 


18a Her SreLzeL DER AANDOENLYKHEID EN 


weinig verder zegt (h) , hoe gemakkelyk de Pa- 
tienten van JOHANNES VAN DER HAAR gene- 
zen zyn, zelfs die, wier Pces van Achilles by 
herhaaling was afgebroken (+). Het waren 
Menfchen, geen Honden. Geen voorbeeld van 
een Pees, die met Pyn gekwerft zou zyn, geen 
één, zeg ik, brengt Gy ‚ Haernrus, voor den dag. 
Maar, zegt Gy, de gevoelige Deelen kunnen 
door Ziekte ongevoelig worden (#). Wat raakt 
dat ons? Waren de Honden ziek, welker Pee- 
zen ik afgefneeden heb, of de Menfchen, daar 
ik de Voorbeelden van heb bygebragt ? 
Gy 
RATION, as made me imagine , that the heel of my Shoe bad 
ftruck-a bole in the floor, zegt Monro, en voegt ‘er by,dat 


verfcheidene, die insgelyks-.één of de beide Peezen van 


Achilles hadden gebroken, een dergelyk Gewoel hadden 
gehad, terwyl het anderen voorgekomen was of zy een 
harden Stoot of Slag (a fmart Stroke), met een Steen of 
Stok, op die plaats gekreegen hadden, Dit laatfte Gevoel 
moet zekerlyk wat Pynelyk zyn geweeft; want de Onder- 
vinding leert, dat wy, op die plaats, geen harden Slag 
of Stoot kunnen verdraagen zonder Pyn. Het eerftge- 
melde fchynt eer een dof Gevoel van Verrekking te bete- 
kenen. VAN DER Haar vertaalt het dus, in ’t Neder- 
duitfch. „Hy (Monrro)zegt, dat hy, by het breeken 
„ der Pees, een Gevoel had, als of hem de Hiel van de 
„ Schoen een gat in den Grond drukte”. Ik vind dat een 
weinig duifter, om den aart van dit Gevoel te bepaalen: 
want de Grond.zo week zynde, dat wy 'er met den Hiel 
een Gat in drukken , moet het voorfte van den Voet ook 
szakken: en, om kort te gaen, ik weet niet dat wy dan 
een zonderling Gevoel hebben, zo de Hiel niet in de 
Grond zitten blyft. Monro fchynt ook dit niet te bea 
doelen : want hy fpreekt van den Vloer,en van ftooten, 

’ flaan, 


dn dende nd 


hk enn ne 


IE ed 


dn í f ale ek 
Gevorr:eHerD verDEpieD Door A. van Harten. r83- 


Gy werpt my tegen (4), dat de Herfenen, 
en andere Deelen, die Gy noemt, zonder Ge- 
voel gekwetft zyn geworden. Daar in fpreekt 
Gy- my voor (m). Ten opzigt van de Herfenen 
heb ik omftandig aangetoond, in hoe verre die 
zonder Pyn gekwetft kunnen worden, en, wan- 
neer de Kwetzing Stuipen veroorzaake. Maar 
Gy, doorlugtige Man, hebt niet willen wagten, 
tot dat ik op die plaats, daar het eindelyk be- 
hoorde bygebragt te worden, myn Gevoelen ver 
klaarde Cn). 

wiek Dat 


faan, hoppen of flryken (to flrike a hole in the floor.y 
De vermaarde Heer P. Campen heeft dit cok wel in ’t 
oog gehouden, wanneer hy (in zyn Demonflr, Anatom, 
Patbologic. Libr. 1. Amft. 1760. pag. 9.) het gezegde van 
Monro. dus in 't Latyn vertaalt. Se talem percepif}e fen- 
fationem,, ac fì Calce folum difvufJerat. Geheel anders, luidt 
dít, dan een Gat in den Grond te drukken met den Hiel : 
tfchynt eer een overhoop werpen ‘of aan ftukken flaam 
van den Grond aan te duiden. Mifichien beoogt’ de 
Heer ‚Monro, dat Gevoel, ’t welk wy hebben, wane, 
neer onze Hiel ineen gat van de Straat of van een Steg- 
nen Vloer blyft zitten, of aan de kant van dat Gat vaft 
haakt; *t geen een foort van verrekking in de gemelde Pees 
van Achilles maakt, en een Aandoening geeft, welke aan 
weinigen onbekend zal zyn. ] 
_(b) Pag. 19. 
(#) [Zie de Verband. der Holl. Maatfchappy, als boven. } 
…{) Pag. 26, 27. 
(4) Pag. 29. Jeah 
Cm) Daar op volgt, naamelyk, dat de Ligamenten on> 
gevoelig zyn. EAS 4 
() Elem. Pbyfiol. T. IV. L, X. Se@. Vils 


VIIL. Deen. N a 


184 Her StELzEL DER AANDOENLYKHEID EN © 


Dat de Peezige Vezels der Valvliezen de kragt 
van het Hart vermeerderen (o), heb ik gezegd 
en Gy beweert; dat ik my zelven tegenfpreeke… 
Herlees het, bid ik U, en beken, dat my On- 
“gelyk doer U wordt aangedaan. Ik zal U geluk: 
wenfchen, zo Gy % bekent; doclr ’ zal my, leed. 
doen, van uwent wegey zo Gy het weigert, 
De Peezen der Valvliezen zyn zeer fterk, en 
die Peezen fchieten tufchen de verdubbeling, der 
Vliezendoor, vernieerderende de kragt derzelveng 
die anders zeer zwak zyn zouden, door haare: 
ferke Vezeldraaden. Dit doet tot de Gevoelig- 
heid niets ter wereld: zy zouden de fterkte ver- 
meerderen ,fchoon zy ‚ van bereid Leder of Kraak- 
been zynde, in de Valvfiezen konden ingegroeid 
zyn geweeft. Zy maakenze dikker en vergroo- 
ten dus den tegenfland, welken de Klips liezeht 
dan de van één fcheuring bieden. Is de fterkte 
even ’% zelfde als het Gevoel ? 

In het Borftvlies (Pleura) hel ik eer naar ’t Ge- 
voelen van onzen Leermeefter. Gy wykt er van 
af. In de tuffchenribbige Spieren hadt Bozrr- 
HAAVE de zitplaats van de Pyn gefteld: want die 
worden onder ’ In-ademen fimengetrokken. Gy 
zegt dat dezelve in ’t Borftvlies zy. Jon. Lreu- 
TAUD, die tweeduizend en meer Lyken heeft 

ont= 

(o) Pag. 35 

(p) Precis de la Medecine Pratique s Ps 250% 
(1) Second Memoire. p. 217. 


(GEVOELIGHEID VERDEDIGD DOOR A, vAN Harren. 185 


ontleed, zegt ( p), dat een Ontfteeking van het 
Borftvlies zulk een zeldzaame K waal zy, dat hy 


_ze maar twee of driemaal ooit gezien heeft. Waar- 


om heeft, in die twee Gevallen , niet Etter of 


__eenigerley prikkeling, oorzaak der Ontfteeking , 


de groote Zenuwen,die op het Borftvlies leggen, 


kunnen aandoen : waar van ik niet verzuimd heb | 


te fpreeken (4). wi 

Geen eene Proefneeming wordt door U byge- 
bragt. Ook niet aangaande het Buikvlies CPerá- 
Joneum): noch aangaande de Banden (Ligamen- 
ta) , welken de geheele Oudheid, voor my, ge- 
zegd hadt van Gevoel ontbloot te zyn. 

Ik heb ook het Podagra ().… Het heugt My 
dat ik, onderzoekshalve, wanneer ik zeer zwaa- 
re Pyn had, eene pooging deed, om myn ont- 


ftoken Duim uit te ftrekken. Hy deedt niet zeer 
onder de pooging , maar toen eerft, wanneer hy, 
_ opgeligt zynde, tegen de Huid drukte, van het 
_Gewrichts-Kasje afgeweeken. 

» Gy berifpt my over de Verftyving, ontftaan 


uit een Kwetzuur der Gewrichten (s). Ik heb 
dit verzuimd in Honden na te gaan. Dat uit 
deeze Wonden Ontfteeking , Pyn, Verfterving, 
Zweeren en Gevaar , fpruiten , leerde men onlangs 


s inde Schoolen en het wordt van U herhaald (+). 


\ 
Ons 


(©) Pag. 54, 53. 
65) Pag. 56. 
(£) Pag. 57. 
VII Deer, N 3 


1, 


186 Her Sreuzek. PER AANDOENLYRERID EN 


Onze Proefneemingen leeren, dat zy ’er niet op 
volgen. Of ’er een bederf uit voortkome in het 
Cellaleufe Vlies, ’t welk de Beenderen vaft heg= 
te aan de Huid, heb ik niet onderzogt, als niet 
nieuwsgierig hier omtrent zynde.’ Dic betreft 
U noch my in geenen deele. Ik beroep my hier 

ederom op uwe billykheid. Herlees wat ik 
gefchreeven heb,en zie, hoe onbillyk Gy zyt ge- 
weeft: betuig ’or U leedwezen over, zo Gy U 
zelf lief hebt. 

Noopens het Beenvlies (Persofleum) is tegen 
U een Proefneeming van een vermaarden Heel. 
meefter (»). | 

„Van het Merg (w) heb ik niets gezegd ; en 
heb reden gegeven («) waarom ik ’er geen uit= 
fpraak over deed. Ik zie niet, wat reden Gy hebt 
om my te wederleggen , dan enkel de lult om te- 
gen te fpreeken. 

Ik heb gezegd dat het Hart een dof Gevoel 
had {y). Gy zegt dat het t’eenemaal Gevoelloos 
is. Dit raakt my niet veel. Egter, hoe kunt Gy 
witmaaken, dat die zeer talryke Zenuwen; wel- 
ken ik befchreeven heb, van Gevoel ontbloot 
worden. Dat ik onbeftendig ben in een dof Ge= 
voel van het Hart te erkennen, verwonder ik 


my 
de, Jos. Vesra. Quatr, Lettre de Tosert:. Exp. 


LS Pag. 67. 
(2) Prem. Memoöre. p. 25. Reponfe generale. >. 88. 


É 


GEVOELIGHEID VERDEDIGD DOOR Ar. VAN HALgER. 187 


my dat juift van U gefchreven worde, wanneer 
Gy myne Plaatfen aanhaalt; daar ik ftandvaftig 
gezegd heb, dat hetzelve een dof Gevoel heeft. 
Gy pluift het al te fyn uit (2); doorlugti- 
ge Man. De werking van de driepuntige Spier 
(Dektordes) is vrywillig ; prikkel de Zenuw , zo 
zal Zy tegen wil en dank gefchieden. Zo ook in 
de Hoeft. Zy is vrywillig, men kan ze ophou- 
den. Doe er een prikkelende oorzaak by; dan 


« zult gy hoeften tegen uw wil. 


Uwe byfier groote Milt (a) heeft de Maag 
geperft; ook:het Middelrift; ook het Gedarmte, 
In °t Middelrife fchyrt de zitplaats geweeft ve 
zyn der Pyn. Evenwel deedt die Milt van wy- 


Jen den vermaarden Kornrte, fchoon van groot- 


te aân dén Buik gelyk „ niet het minfte zeer. 
_ Daar zyn weinig Zenuwen in’ dat Ingewand en: 
een dof Gevoel, 

De Lever , Nieren ; heb ik door Wonden; 


Zweeren, verteerd gezien zonder Pyn; als ook 


dat ’er Steentjes zaten in die Ingewanden. Gy; 
die veel leeft; weet hoe menigvuldig zodanige 
Gevallen voorkomen. Niettegenftaande zulks 
wilt Gy my liever berifpen: Gy wilt liever de 
Nieren zeer gevoelig maaken (6). 


Dat 


(9) Pag. 73 
(3) Pag. 80. 
(a) Pag. 82. 
_(b) Pag. 84. 


VIII Dezz. N 4 


x88 Her Sreizen DER AANDOENLYKHEID EN 


Dat het Vervlies zeer doet (c) leert Gy byna 
alleen; daar hetzelve , zonder eenige Pyn, door: 
de Ettermaaking wadeerd wordt, en men ’er, 
zonder Gevoel, Naalden en andere Lighaamen 
Jaac doorloopen. Of de Zenuwen, die naar de. 
Huid door % zelve heen gaan (d), op ver- 
fcheide wyzen gekwetft kunnen worden; doet 
niets tot het Vet, noch tot het Ge hins Ge- 
weefzel. 

”x Gene Gy van de ongevoeligheid der Huid 
tegen my zegt (e), doorlugtige Man, ftaa ik zo 
verwonderd over, hoe ’ mooglyk is dat het U- 
ontvallen zy; dat ik myn Oogen naauwlyks ge- 
loove. Honderd maalen is in myne Proefnee- 
mingen en die van myne Vrienden (f)) waarge- 
nomen, dat de Huid zeer deedt, terwyl de Pec- 
zen zonder Gevoel gefneeden werden. 

Met regt werpt Gy tegen (£), dat ’er in de 
Proefneemingen op het Borftvlies eenig gebrek 
Zy, om dat men aan dat Vlies niet komen kan, 
zonder andere Deelen eerft te kwetzen. Die 
onvolkomenheid kan niet vermyd worden, en ik 
‘heb’er als zodanig van gefproken (4). Daarom eg- 

Base wi iten eniti ne 

(e) Pag. 89. 

éd) Elem. Pbyfiol. Tom. L. v. so, 51. 

(e) Pag. gr. 

({) Zie de Verzameling in Reponfe generale, ‚Pp: 76, 1, 


(£) Pag. 93. 
(h) Second. Mem, p. 214: 


0) Pag. 98, &c. 


(GEVOELIGHEID VERDEDIGD DOOR À.. vaN Harren. 18g 


ger ontkent Gy niet te regt, dat de Proefnee- 
mingen niets leeren. Knyp ,in de zelfde Wond, 
een Zenuw die op het Borftvlies legt: Gy kelk 
zien, dat dezelve niet zal ruften, geïyk het ge= 
rande Borftvlies zig ftilhoudt. De prikkeling 
ook van de Huid, daar zig uit de Scheuring van 
% Borftvlies geen tekenen van Pjn openbaarden, 
heeft zodanige tekenen gegeven in het Dier. 

Aangaande de aandoenlyke natuur der Ade- 
ten, herhaalt Gy, dat ik die op de eene plaats 
toegeftaan, op de andere ontkend heb (4). Dit 
doet Gy breedvoerig , op veele Bladzyden, en 
als of Gy my geheel onder de voeten hadt, dien 
Gy liever tot uw tegenparty hebt willen hebben, 
daar Gy hem tot uw Vriend zou hebben gehad. 
Lees, doorlugtige Man, en verzoen U met my. 
Ik heb gezegd (£), dat de Holaders, die aan de 
Harts-Ooren komen „ Spieragtig en aandoenlyk 
voor prikkeling zyn. Ik heb gezegd, dat in al- 
le andere Aderen geen van beïde die Eigenfchap- 
pen aan ons allen heeft toegefcheenen plaats te 
hebben. Het een zo wel ftandvaftig als het ans 
dere. Ik heb niet ontkend, noch in % jaar 17525 
vibro enk ek noch 


* 


_(k) In 't Latyn p. 142, in ’t Franfch p. 58.” Second 
Mem. fur les. Part. irrit. € fenfibl, Set. 17. in zeer veele 
Proefneemingen. Prim. Lin. Phyfiol. Ann. 1751. p. 66. n. 
113. Elem. Pbyfiol. Libr. IV. p. 310, &c. In de Proef- 
neemingen omtrent een Kuikentje, T. IL P. 117. ObG 
255, 265, 263, 270. 


VHL Deen. N 5 


\ 


too Her Srerzet DER AANDOENLYKEEID EN 


zoch in 1756, noch in 1757 en 1758; noch in 
1760, dat de Holader by het Hert met die Ei- 
genfchap begaafd ware. Lydrt dar ik U zagtelyk 
vermaane, daar ik het fcherp zou kunnen doen, 
Het is niet betaamlyk, daar Gy zelf dwaalt, my 
van dwaaling te befchuldigen, en my Gevoelens 
toeste fchryven daar ik ten uiterfte vreemd van 
ben, alleenlyk op dat Gy wat zoudt hebben te 
berispen. Evenwel bouwt Gy op dien eenigen 
Grondflag „ van ’ Geloof te weigeren aan alle my- 
ne Proefneemingen. 

De blootlegging der Zenuwen van het Hart 
doet niets tot den aandoenlyken aart (/), ens 
indien dezelve het deed, zou het Hart zo veel 
te fchielyker Eeltig worden. Zo redeneert Gy. 
De Zenuwen, nogthans, der Darmen leggen by- 
na even bloot en zy vereelten niet: ?% Is niette- 
min zeker, dat de Vezelen des Harts maar door 
een zeer dun Vliesje voor ’t Bloed befchut wore 
den, en blooter leggen dan ergens in % geheele 
Menfchelyke Lighaam. Die Vezelen, nu, heb- 
ben Zenuwen. Gy wilt; dat het gene onze Zin= 
nen ons leeren, wegens de Gevolgtrekking, die 
Gy vreeft, onwaar zy. Ik zou gelooven, dat 
de geduurige bevogtiging zelve een beletzel zy 
van de Eeltagtige verbaftering des Harts. Zo ik 
eens bekende, niet te weetern, waarom zy niet 
| ver- 

(3) Pag. rog. 

Cm) Pag. zo9, 114. &c. 


GevorLioHeiD VERDEDIGD Door A. vAn Hazzen. 19 


vereelten? Gy zult enter niet kunnen uitmaken, a 
dat deeze Zenuwen niet de allernäakften zyn. 

Aangaande Demerrius; eertyds wegens dé 
verdediging van ’t Kriftelyk Geloove mynen bìt= 
teren Vyand, en van de onafhanglykheid der Vis 
prrijabilis van de Ziel, s fchryft Gy wederom dins 
gen,die niet billyk nok vanuw eigen goedkeuting 
zyn (wi). Ben ik een Atheift, indien ik niet Legs 
dat de Ziel de voornaame hâtd heeft in de bewees 
ging der Planeeten, in de Zwaarheidswerking 4 
de Veerkragtigheid, en andete Oorzaaken der 
beweeging in ’* Wereldgeftel ? Of begunftig ik 
daarom de Atheiften? Moet men zo de Proeven 
verdraaijen ; op dat de Religie hiet benadeeld wor- 
de: moet men liegen, op dat de Waarheid niet 
Iyde? 

Maar het Hart is voor prikkeelig niet âandoen= 
Iyk ; aangezien het in de Lyken niet ledig gevonden 
wordt; aangezien het tegen’ Hartzakje wryft (#}. 
_Geprikkeld zynde zou het niet ruften, zo lang de 
prikkelende oörzaak bybleef. Naamelyk; men 
zal niet mogen fterven , noch de kragten des Harté 
zullen vervallen Kihon zo lang ’er eenig Bloed 
in deszelfs Holligheden Bee, zo lang ’er nog ec= 
nige Prikkeling plaats hebbe! Geeft de Prikkeling 
kragten, of wekt ze dezelven Îlegts op, dat zy 
zig openbaaren (4)? Zal men zodanige rédener 
% | Kn in. 

(u) Pag. 119, 129. 


(o) Ik heb zorgvuldiglyk de aanporring tôt famêntrék- 
VUL Dez, king, 


3 € 
zg2 Her SreuzeL DER AANDOENLYKHEID EN 


leeren, dat het Hart volmaakt bleek wordt in de 
Kikvorfchen (p), in de Kuikentjes (g) „en dat 
het derhalve volmaakt ontledigd worde ? Indien 
het, nu, ontledigd wordt, zo heeft het kunnen 
ontledigd worden, meen ik. Het is ook niet zo 
zeer zeldzaam, dat het ledig gevonden worde in 
Menfchen; en in Kinderen, die kort na hunne 
Geboorte, door de Moeders, kwaadaartig om ’% 
leven zyn gebragt, is dit zelfs gemeen. 

De Ooren des Harts, vol zynde van geftremd 
Bloed, kloppen niet (r). De vermaarde Hous- 
ser hadt geantwoord (s), dat zulks gemeen zy - 
aan de Maag , de Warterblaas en Darmen. Dat 
zy allen hunne maat hebben van fpanning , boven 
welke uitgefpannen zynde, zy de Veerkragt ver- 
lezen. Gy hebt zo lang niet willen wagten, dat 
Gy ’t gelezen hadt. Onze Leermeefter , even- 
wel, heeft reeds zulks aangaande de Maag en 
Waterblaas onderweezen. Daarom zyn die Ver- 
gaarplaatfen niet te minder voor prikkeling aan- 
doenlyk. 

Het Hart verflapt zig, zelfs zonder ontledi- 

ging. 
king, die van den Prikkel af bangt, onderfcheiden vande 
famentrekkeùde kragt, welke. in *t famentrekbaare Deel 
zelf haare zitplaats heeft. Elem. Pbyfiel. 1. IV. p. 5o5. 

(p) Second Memoire. Exp. 487, 492, 524, 546, 549: 

(a) T. U. p. zo9. T.L Ob. 56, 59, 63, 68, 71, 74, 78 
79, 81, 82, 83, 85, IO5, 119, I2I, 127, 133, 138, E48. 

Cr) Pag. 129. 


kunnen tegenwerpen aan de Proefneemingen, die 


GevorzicHeip VERDEDIGD DOOR Á. VAN Harten. 193 


ging CG). Heb ik zulks niet voor U gezegd (2); 
en die Proefneemingen bygebragt, welken Gy, 
vermaarde Man ; my voor de fcheenen werpt. Al- 
le Spieren worden beurtlings famengetrokken en 
verflapt. Egter zal iemand ; die. het Hart van 
„een Kikvorfch heeft willen opblaazen, zien , dat 
hetzelve, rondom die Lugt, geduurig bewoogen 
worde, doch zeer fchielyk in-rufte blyve (+), 
wanneer men ’er de Lugt heeft uitgedrukt. Dee- 
ze uwe tegenwerping was ook reeds, door Car- 
DANUS, met veele Proefneemingen afgekaatft (y). 
__Maar in ’ Hart komen ongefteldheden voors 
Bemalse wordt het door den invloed des Bloeds 
niet geprikkeld (zegt Gy): want dan zou het al- 
toos moeten famengetrokken blyven (z). « Daar- 
zyu K waalen van ’ Gedarmte en de Lyfmoeders 
en niettemin houden die Deelen wel degely.k haa» 
re Aandoenlykheid, voor prikkeling:. Van Gez 
zwellen wordt zelfs de Spier, die ten hoogfte aan- 
doenlyk is, geprikkeld; zy kan naauwlyks rus 
ten, en-lydt Kloppingen. Dit heb ik gezien en 
Gy haalt het uit anderen aan. 
„Om kort te gaan, dit on meeft Ongefeldte; 
' der, 
(4) Pag. 405, 107. &c. 
A) Pag: 130. 
“(v) Elem. Pbhyfiol. L. IV. p. 490. 
{x) Second. Mem. Exp. 512-515, 518-22, Waxzr, Pp. 
851. CALDANUS. p. 327, 328, 
(9) Ibidem. 
(2) Pag. 136. 
VIEL Deez. 


194 Her Srerzer DER AANDOENLYKHEID EN 


den van het Celluleus Geweefzel, dat het Hart 
uitwendig omkleedt (a): maar de inwendige Op- 
pervlakte des Harts, en inzonderheid die der 
Darmen, is voor prikkeling aandoenlyk (4). 

Van het Lym (c) zal ik niet veel werks mar= 
ken. % Is een Onderftelling ; het raakt de Zaal 
niet regtftreeks: de korte tyd des Levens laat 
my niet toe met Giflingen my op te houden. 
Evenwel keb ik al voor lang zodanige tegenwer- 
pingen, als de uwe zyn, beantwoord (d). 

Ik heb dus, gelyk Gv ziet, met aandagt uw 
Werk gelezen, doorlugtige pe Haen, en het 
gewigtige daar uit getrokken. Het gene, naame« 
Iyk, dat niet doet tot de Aandoenlykheid of Ge- 
voeligheid der Deelen, en dikwils ceniglyk met 
dat inzigt is gefchreeven, op dat Gy my verne= 
deren zoudt, laat ik met voordagt onaangeroerd, 
Ik zie dat Gy grootelyks tegen my zyt ingeno- 
men; maar Gy betreedt (gedoog dat ik U de 
Waarheid zegge) een Loopbaan, die van uw Le- 
venstrant geheel afwykt. Zoek, bid ik U, uwen 
roem met toe te leggen op het geneezen van Men- 
fehen, wier Leven van groote waarde is, en in 
de Opper-zorg voor ’s Volks Welftand. Laat 

die 

(a) Mrexer. Mem. de l' Acad. de Berlin. T. XIL p. 
32, 39. 

(b) Elem. Pbyfiol. L. IV. p. 461. 

(ce) Gy noemt het t'onregte Slym. p. 143, &c. 

(d) Reponfe generale. p. 93. Reponfe a Mr. Wuxrr. p. 
123. 


GevorLieHei VERDEDIGD DOOR Á. van Harren. 195 


die Eer U genoeg zyn: laat my toe; in de laage 
Studie der Ontleedkunde te verkeeren , en te 
gelooven het gene ik gezien heb. Achof wy 
zo verre niet van elkander waren afgezonderd! 
Ik twyfel niet, of Gy zoudt, uwe toeftemming 
geeven, aan ’ gene U vertoond werd, dat my- 
ne toeftemming my afgedwongen heo, daar ik 
anders geleerd had, en van een tegenftrydig Ge- 
voelen was (e). Want dit is dikwils het Geluk 
van «onze Proefneemingen geweeft, dat zy tot 
overtuiging ftrekten van Mannen, even als Gy, 


_ongeloovig. (f). 


(e) Ik had gefchreeven dat de Peezen gevoelig waren, 
én Comm. ad Prel, Boern, T. III,-p. 467. als ook het 
dikke Herfenvlies. T. II. p. 366. 


_(f) Reponfe generale. p. 41, 42. 


| VIIL Deer ON- 


ONDERZOEK 


NAAR EENIGE 


ZIEKTEN 


DER 


PAARDEN, 


AFHANGELYK VAN 
WOR MN 
in  Voórhoofd, in de Maag, en op de 
buitenfte Oppervlakte der 
Darmen; 
mitsgaders de 
MIDDELEN ror GENEEZING; 

Door Den Heer 
BOURGELAT; 
Korrefpondent van de-Koninglyke Akademie der We. 
tenfcbappen van Parys. 


(Memoir. de Matbem. €$ de Phyfique. Tom, IL. Paris 1761, ig 
P- 409.) 


SEELSENENLEEEDOENEEENEES 


E Autheuren die van de Ziekten der Paar- 

den, en in ’t byzonder van de Wormen; 

‘waar mede zy gekweld zyn, gefchreeven hebben, _ 
erkennen niet anders dan zodanigen , die gewoon- 
lyk 


Do ANR 


é 4 
Mieten’ DER Piek io7 


pk in hèt Gedarmte of in de Maag huisvefter: 
De genen, die hun verblyf.hebben in de Maag; 
zyn; volgens Caraccioro; Ruini, an 
RATI 3 FRANCINI, SOLEYSEL,; en den Heer 
pe GarsauLr, kort ;roodagtig, ruig en in vere 
fcheide Ringen verdeeld. Deeze laatfte heeft een 
fellige Uicfpraak gedaan, dat deeze Infekten niet 
gevaarlyk zjn: … Alle voorige Schryvers hebben 
eenftemmig: verzekerd „ dat zy de Rokken van 
het Ingewand Knaagen en eïindelyk doorbooren; 
waarin zy zig onthouden; Ik ben geen Getui- 
ge ván deeze doodelyke uitwerkingen; maâr dit 
îs rievgenoeg, om my regt te geeven; tot het 
vellen vaneen tegenftrydig Oordeel. 
‚De Wormen van ’ Gedarmte zyn tot drie 
foorten gebragt geweeft; … Sorrrser brengt eert 
_ wierde-foort ter baan, waâr van nergens gewag 
gemaakt vwordt,en die ik nimmer heb gezien: 
Schoon hem de gaaf óntbrak van de Voorwerpen 
wel te befchryven; hadt hy ”er. ons ten-minfté 
Een fchets van moeten geeven. 
„De seerfte foort begrypt witte Wotmen, die 
zeer effen en glad zyn ; veel dunner aan de beide 
ênden dan in * midden des Lighaams, en fomtyds 
wel een half Voet lang. De Heer pr GarsauLT 
_ vertoont ons dezelven als fchroomel yke Dieren; 
ER waar SOLEYSEL ’er dit geenszins van zegt.” _ 
De tweede foort verfchilt weinig vande ge- 
nen die i in de Maag neftelen. _ De figuur is even: 
Eens: zy zyn alleenlyk kleinder, en hebben, bo» 
VI Deer, © ; verd 


i98 ZIEKTEN DER PAARDEN, 


vendien, geen Snoeten. % Zyn juift die genen, 
welken wy Morasnes heeten. De Vliegen met 
twee Vleugels, daar zy uit voortkomen, en die, 
gelyk waargenomen is, haare Kijeren tragten te 
brengen in de Darmen van het Paard, leggen ’er, 
naar alle waarfchynlykheid , een verbaazende veel- 
heid van op het Kruid, daar de Beeften mede gevoed 
worden: want alle de genen, die Gras gegeten 
hebben zyn ’er zeer aan onderhevig. 

De derde of laatfte foort van Wormen, in de 
Darmen befchouwd, zyn te meer te dugten , om 
dat ik door ondervinding kan verzekeren, dat zy 
ter fomtyds de Vliezen van doorbooren , en door 
de gemaakte Openingen buiten het Kanaal krui- 
pen. In een Paard, dat een Kwaal hadt, die 
men de Vallende Ziekte zou mogen noemen: de- 
wyl het altoos, in de eerfte oogenblikken van 
zynen arbeid, viel; een half Uur na den Val wer 
der opftaande en loopende als of het geen Onge- 
mak had gehad ; heb ik ’er zeven of agt gevon- 
den, die zig een weg hadden gebaand door de 
wanden der Darmen heen. Zy waren zodanig 
als men ze aftekent, dat is te zeggen wit, uiter= 
maate dun en gelykende naar dikke Naalden. 

Loëineisen, een Duicfch Schryver , uit zig 
zelven genoegzaam breedvoerig en die de nutte- 
looze vermeerderingen niet behoefde, waar mede 
Tricurrnr zyn Werk heeft willen verfieren; 
verdeelt de Wormen der Paarden in inwendige 
en uitwendige. 


Aan 


as 


AFHANGELEK VAN WorMen. 19ó 


_ Aan de eerften „dat is te zeggen aan de inwen- 
digen, diein de Maag huisveften, waar van zy 
He Vliezen knaagen; fchryft by een gedaante toe 
die ik niet waargenomen heb: te weeten die def 
Kevers en Infekten, welke in de Vleezige beur- 
fen der Herten groeijen. In ’t algemeen noemt 
hy die der Darmen fpringende Wormen (Vermes 
_eguiantes), en hy geeft voor, dat ’er zyn, ge- 
dyk aan die genen, welken het Rottige Vleefch 
voortbrengt; dat anderen, uit Slym gegenereerd; 

als Aardwormen Zyn, en dat, eindelyk die van 
den Endeldarm, gebooren uit bedorven Drek , on- 
gelyk korter zyn: de geen dien hy de (14//e Worm 
noemt sis niet naauwkeurig genoeg bepaald, noch 
genoegzaam net befchreeven ; om ?er flegts de be- 
Faanlykheid zig van te kunnen verbeelden. Ter 
‘opzigt van de uitwendige Wormen, die hy aan- 
Wyft door de maamen van springende , vliegende 
«doorboorende , roode, zwarte Worm, en Bloedworm: 
beken ik, nooit het denkbeeld te-hebben gehad; 
dat by ’er ons van geeft, Hoe zou men, inder- 
daad, voor de oorzaak en het beginzel der Wor- 
ien; die tuffchen Vel ven Vieefch geplaatft zyn; 
eN aanneemen , een overmaatige Koude ‚een 
al te flerke beweeging of arbeid ‚ eene Verkoud- 
Beide te weeg gebragt,door een lang verblyf in 
Bene vogtige plaäts of doot te koelen Drank 

Joe zou men, dat meer is, begrypen kunnen; 
dat zulk-lag van, Ziekte ongeneeslyk en boven- 
dien befimectelyk ware „ aangezien dezelve zig 
… VII Dees, Oa me: 


do ZIEKTEN DER PAARDEN) 


mededeelt door de Ademhaaling, by wooning, ef 
het onmiddelyk aanraaken van hit Beeft? 
Wat hier van zy; de befchryving, welke hy 
ler van geeft, fehynt geen overeenkomft te heb- 
ben. met dat zonderling flag van Huidziekte, on- 
Eindig zeldzaamer in de Paarden dan in de’'Koei- 
jen, en zeer gemeen in de Provincie van Eflex, 
álwaar de Wormen , dadr in vervat , Wornîls ge- 
noemd worden. De kleine Knobbel of flaauwe 
ùicpuiling, welke men im % eerft gewáar wordt 
dan de Huid van deeze Dieren, op de plaats daar 
zy geftooken zyn-van de Vlieg, die haar Eitje in 
het Vleefch gelegd heeft; wordt allengs grooter 
en zet zig in ’t ronde uit, met eene oncffene Op- 
pervlakte: ’er zit een Worm in, dien men genes- 
teld vindt in ”t midden van eene Etteragtige Stof- 
“fe, en die fomtyds wel zo dik wordt als het end 
van een ’s- Menfchen Vinger. Deeze Knobbels, 
vermenigvuldigd zynde op een Paard, ’t welk 
geen ander Ongemak hadt -dan een geweldige 
Jeukt, bedroogen, weinig tyds geleeden, dè 
Hoeffmeden eù zogenaamde Kenners; die dezel- 
ven aanmerkten als Schurft. De Ondervinding ís 
een kragtig bewys, en wás voor hun begrypely- 
ker dan de Redeneering. Ook tragtte ik dit mis". 
Verfland niet weg te neemen , dan door het Beeft, 
met behulp van eenige uitwendige Middelen, tot 
Eene volmaakte Geneezing te brengen, die ze- 
keilyk. ongenoegzaam zouden zyn geweeft, om 
Het‘ Venyn te overwinnen ;’t welk zy de fchuld 


gar 


Ô VIN Deer, Og weert. » 


- 
‘ 


| AFHANGELYK VAN WorMen. 207 


gaven. Ik ontken wel niet, dat de Gez wellen, 
die % zelve verwekt, dikwils met Wormen ge- 


vuld zyn; maar, behalve dat hetzelve byzonde- 


re Kenmerken heeft en Toevallen, waar in men - 
zig niet vergiflen kan, vindt men die Infekten , 
niet één alleen , maar in groote menigte by clkan- 
der in een zelfde Knobbel, even als de Wormen. 
der Vuile Zweeren van ’t Menfchelyk Lighaam 
waar van zy zéer weinig verfchillen. 
„De Engelfchen , inzonderheid Ginson en. 
BRrRACKEN, houden een volmaakt ftilzwygen om- 
trent alle die foorten van Wormen, waar van de- 
andere Autheuren een min of meer naauwkeurie 
ge Aftekening. gegeven hebben. Zy fchryven 
aan korte zeer kleine Diertjes, voorzien met een 
klein wit Staartje ven. cen taamelyk grooten rog- 


„den Kop, een plaats toe in de Endeldarm , ten 


ftellen de andere Darmen vol van cen ander,foort 
van korte Wormen, welker. Kop hard is en 


zwart. „De eerfien worden van hun Bats , de 


anderen Lruncheons geheten, en deeze Infekten 
zyn het alleen, die Zy opgemerkt hebben in de 
Paarden. Buitenfpoorige Voorftanders zynde van 
het Stelzel der, Verteering door de wryving en 
vermaaling ‚ houden zy beiden flaande , dat hee 


_ ‚ven zo moeilyk is voor een Worm, geboorea 
ste worden en te beftaan in de Maag , al 


s voor een. 
„Rot te leeven onder de Steen van een Meelmo- 


«len, terwyl die in beweeging is. Marcram is 


yan een ganfch tegenftrydig Gevoelen; hy ber 


102 ZIEKTEN DER PAARDEN) 


weert zelfs nooit de Maag geopend? te hebben, 
zonder een menigte te vinden van deeze Wor- 
men, welken Grrson en Bracken onbarmhar= 
tig verbannen en in den Endeldarm plaarzen. Zie: 
daar, Schryvers van eene zelfde Natie in verfchik 
over een Stuk, dat wel haaft zal opgehelderd zy. 
indien wy, om ‘er van te oordeelen, ons beroe= 
pen op de Verfchynzelen, die, in het Lighaam van 
den Menfch en dat der Paarden, oneindig maalen 
onze oplettendheid hebben bezig gehouden; 

Ik wil de zodanigen niet ophaalen , welker 
wezentlyklieid „met reden , zelfs van de ligtgeloo- 
vigfte Menfchen in twyfel zoude getrokken wore 
den? Men moet dit wonderbaare vaaren laate 
dat de Natuur zelve wraakt, om zig niet te hous 
den dan aan mooglykheden, waar van een Ver- 
volg van beftendige en herhaalde Waarneemingen 
ons ‘verzekerd heeft. Deeze Waarneemingen, 
zyn zodanig, dat derzelver menigte de uickie- 
zing moeielyk maakt. Zal ik fpreeken van die 
van Herr wie; daar Srroër Aantekeningen by 
gevoegd heeft? De Text. en Kommentariën lever 
ren ons overvloedige bewyzen, van het voort- 
komen van Kikvorfchen , Rupfen en allerley foort 
van Infekcen in de Maag. Zal ik toevlugt nee- 
men tot die van Oricer JACoBmus, RULANDs 
Paurruini, pHorsrt, Brecenerus , Mrn-- 
DERERI en SCHEACK ? Zy zullen onwraakbaër, 
de gemelden bekragtigen en laaten geen de min 
fe ‚plaats voor ab ktr over! 


se De 
“ 


Le 


) 
AFHANGELYK VAN WORMEN, 203 


Ik mag egter niet verbergen, dat de tegéen- 
woordighéid van deeze Infekten de zodanigen on- 
der de Geneeskundigen, die gedagt hebben dar 

_de Maâag geen gunftige plaats was voor het uitko= 
men der Worm-Eijertjes, niet teenemaal heeft 
overtuigd gehad, De verhuizing der Wormen, 
die veeleer uit de Darmen opgeklommen dan in 
de Maag uitgebroed zouden zyn, is voor hun 
éen toevlugr geweelt, waar van G1BsoNen BRA C= 
KEN hebben gebruik gemaakt. Crarrhadr, in 
éen zyner Brieven aan HiLpaNus, geen ander 
Voorwerp, dan hun van dien toevlugt te beroo- 
ven. Hirpanuszelf, de redenen van Crart 
fog willende overtreffen , heeft de bitterheid vân 
de Gal en den afkeer „welken deeze Infekten heb- 
ben van alles wat bitter is, bygebragt en daar uit 
beflooten , dat deeze weg voor hun niet open kan 
Zyn, dan in zodanigen welker Galbuis verftopt 
js. Doch , men vindt Wormen inde Galblaas 
zelve: daarzyn’er; die niet alleen gevoed wor- 
den, maar zelfs uitgebroed , in ftoffen van eene aan: 
aerkelye bitterheid: derhalve is decze tegen- 
werping van geen de minfte kragt tegen het Ge - 
voelên, dat hy tragtte over hoop te werpen. 
“ij HivpAnus zou deeze dwaaling tot in haaren 
bronader en grondbeginzel hebben aangetaft : zóof- 
terf?, indien hy beveftigd had, dat de Maag van 
gekeré Dieren, ’t zy gezond zynde of ziek, by- 
na nooit van Wormen is ontbloot: gelyk die der 
Baelen en Paarden, by voorbeeld, welke ’er al 
VIIL Deer, OA, taos 


204 ZIEKTEN DER PAARDEN), s 


toos vol van is, ’t zy wegens hun gewoone Voed. 
zel of uit hoofde van hunne Verteering: ten an 
deren , indien hy, opklimmende tot het maakzel, 
van dit Ingewand en de gefteldheid van het 

Voedzel ,’t welk ?er ingenomen wordt , getoond 
had dat de Wryving, in haar waare licht be- 
fchouwd , niet betekenen kan een aanraaking, 
een ruuwe en fterke vermaaling, waar toe een 

dun en buigzaam bekleedzel geenszins in ftaat kan 

zyn; maar een enkele Werktuiglyke werking, 

welke beftaat in de herhaalde famentrekkingen 

van deeze, Vliezige Beurs, en welke, de Spy- 
zen veeleer kneedende en kaypende, dan breeken- 
de en vergruizende,niet hinderen kan aan °% voort= 

komen of verbly? van Infekten , die in deeze Zak 
zo wel de noodige Warmte vinden, om de onge: 
waar wordelyke deeltjes. van % Vrugtje in het Ey, 

op te wekken, als het vereifchte Voedzel, voor 

de Jongen die uitgekomen. zyn. 

__Deeze Waarheid zal een nieuwe opheldering, 

en een nieuw Stcunzel krygen in dit Vertoogs 

welks Onderwerp my van te meer belang is voor- 
gekomen , om dat hetzelve „ betrekkelyk tot de 
Kundigheden , die in alle de Boeken over de Ziek; 
ten der Paarden verfpreid zyn, Verfchynzelen 

voor ’t‚ oog brengt, die aan iedereen onbekend 
waren; % zy men de foort der Wormen, die er 

het Voorwerp van uitmaaken ‚of de plaatfen , waar 
„dezelven huisveften , in Baene NeetaEsevke 
Ben Paard, federt Ì Rogen tyd ziek zy nde ie 


A 


& Bd 
| AFHANGELIK VAN WORMEN. 205 


de Weeetenfchap uitgeput van drie Hoeflmeden, 

die met elkander ’er de Geneezing van onderna= 

men,en allerley flag van Middelen beproefd had- 

den ‚in hope om dat gene té vinden, * welk de 
_Konf hun aan de hand zou gegeven hebben, ins 

gevalle de K waal hun bekend ware geweeft. Dit 

Baard at zeer.veel en bevond zig niettemin groo- 

telyks uitgeteerd: dikwils, wanneer hetzelve 

zyn Voedzel met de grootfte graagte fcheen te 

nuttigen, was het genoodzaakt met eeten uit te- 
fcheiden, om zig over te geeven aan de gewel- 

digfle beweeging ; en, dit teken van eenige by uits 

fiek zwaare Pynen , was famengevoegd met een 

foort. van’ Ddlheid, waar mede het niesde (oee. 
brouo:f) na met den Kop geftooten te hebben te-- 
gen alles wat zig aan hem voordeedt. De Toe- 
vallen, waren niet zonder ophouden, doch de ver- 
heffingen en tuffchenpoozingen hielden geen vafte 
regelmaat: dan eens genoot het Dier „eenige Da 
gen lang , een foort van rufte: dan kwamen we- 
der de Toevallen verfcheide, maalen op een zelf: 
den dag. Na en voor de Verhcffingen, dat is te 
zeggen, in de tuffchenpoozing der Toevallen, be- 
vondt het zig in de uiterfte verzwakking; zyne 
Oogen wierden vuil en loopende; hy hieldt den 
Kop laag; de Ooren waren koud „en hy at met 


… -haaft: ea was zyn Pis zeer dik en zyn 


Afgang hadt zelden een bruine kleur, maar was 
gelyk: die van een Paard dat den Buikloop heeft; 
VIE Deer, O 5 om 


' 5 - : 
206 ZIEKTEN DER PAARDEN, * 4 


om kort te gaan; hy wâs zonderling ongefteld 
en, fterk gedronken hebbende, fcheen hy daar 
door verkwikt te zyn, ten minften wat de Say» 
dingen betreft, daar men een blyk van hadt aan 
de oplettendheid, waar mede vooraf zyne Zyden 
des Buiks daor hem bekeeken werden. 
Geraadpleegd zynde over een Ziekte, welker 
Foevallen zo zonderling waren „en in’t eerft geen 
agt geevende dan op de voornaamfte Foevallen, 
vermoedde ik dat ’er een gebrek in de Kop mogt 
zyn: maar ik kon; met geene zekerheid, een ftip- 
te bepaaling maaken, aangaande den áart of zetel 
van ’ Gebrek, De menigvuldige Niefing (Ebroves 
ment),miettemingdeedt my vermoeden, dat de Neus, 
en in byzonder de Holligheden der Beenderen, 
er de zitplaats van mogten zyn. Ik merkte „’% is 
waar , geen uitvlogijing ; welke my kon doen dens 
ken, dat ’er een Gezwel of Verzweeringen plaats 
hadden; doch ik viel in ’t vermoeden, dat ’er 
eenige ophooping van Stoffen kon zyn, en dat 
_ die te dik waren, om een vryen uitloop te heb= 
ben door de bogtigheden , welken men in de Neus= 
kânaalen waarneemt: maar deeze ophooping en 
geltremde Vogten zouden zeer bezwaarlyk alle 
die uitwerkingen, waar van ik Ooggetuige was, 
hebben kunnen. veroorzaaken. Ik zogt dan de 
waare reden,in de aanwezigheid en werking van 
genige Wormen, hoedanigen VerurvenN waar- 
nam in de Voorhoofdsholligheden der Rynderen;, 
wan- 


APHANGELtK VAN Wormen. dop 


wanneer Vlaanderen aabgetaft werdt door zoda. 
nig eene Ziekte van het Vee, die de Ländlieden 
Degfig heid noemden, 

ww elke óok de grond mogt zyn van de Kwaals 
3e waagde niets met de Niesmiddelen in gebruilk 
te ftellen; dewyl dezelven; door % verwekken 
vän menigvuldiger en fterker Niefingen , zekerlyk 
de Holligheden der Neusgaten zouden ontlaftén , 
zy van geftremde Vogten of van Infekten, die 
ik daar im onderftelde te zyn. Ik deed derhalve 
gelyke deelen Tabak en Betonie inblaazen. Dit 
Poeijer werkte met een wonderbaare kragt, er 


beantwoordde zo wel niyne verwagting, dat het 


Dier, al niezende,, en na eén groot getal van 
poogingen, door het regter Neusgat, ver heen, 
twee Wormpjes uitwierp, welker uickomenmy- 
ne Gitlingen billykte. Deeze Wormpjes waren 
% een vier, andere drie Liníën lang; de dikté 
met de langte evenredig; de kleur in beiden wit 
haar den geelen trekkende ; het Lyf esaal-ruig en 
in zeer kennelyke ringen verdeeld. Zy hadden 
geen Pooten en waren voorzien met twee foorten 
yan beweegende Snoetjes, die my weezentlyk 
hol fcheenen te Zyn, wanneer ikze met het Mie 
kroskoop bekeek. Teder was geplaatt aan de zy- 


de van eene byna onzigtbaare Opening, welke ilk 
als de Mond aanmerkte; en waar in deez 
__Snoetjes fcheenen uit te balen Boven deeze 


Opening waren twee kleine zwarte Stippen, nog 
VL Deer, min- 


zo8 „ZIEKTEN DER PAARDEN; « 


minder kennelyk; dievik voor de Oogen van dee, 
ze Diertjes hield. a 
Aangemoedigd door deezen: cerften Uidflag, 
welke, my verzekerende aangaande den aart der 
Ziekte, reden gaf om op nieuwe goede Gevol- 
gen te hopen, gebruikte ik dat zelfde flag van 


Geneesmiddelen verfcheide Dagen lang. Het 


Paard loosde nog twee van deeze Wormen uit de 
Neus, en, wanneer ’er rufte volgde op de heyi- 
ge beweegingen , die hetzelve geleeden hadt , 
fielde ik, in plaats vaa het Pocijer, een Infpuiting 


tegen de Wormen, beftaande uit een mengzel van 


van Alfte W'yn en fap van Porfelein. 

Dat, egter, de Ongefteldheid niet geheel was 
weggenomen , bleek in verfcheide opzigten. De 
Afgang van het Dier was altoos weinig gebonden: 
deszelfs onverzaadelyke Honger, het dikwils ky- 
ken naar de Buikzyden; alle die Toevallen , in 
één 

(*) In het onderzoek der redenen, om welken het voor 
de, Paarden onmooglyk is te Braaken, heb ik het Klap- 
vlies niet kunnen ontdekken, dat Mr. LaMorter, Chi- 
rurgyn te Montpellier, voorgaf gezien te hebben aan den 
bovenften Mond van de Maag in deeze Dieren.- De ge- 
leerde Commentator der Apborismen van BoerHaAaAveE, de 
Heer vaN Swieten, heeft het zonder twyfel alleenlyke 
erkend op het Berigt van dien Chirurgyn, in de Mem. 
de Acad, Royale des Sciences. Ik heb vernomen dat Mr. 
B ERTIN, Medecin Anatomift van die vermaarde Societeit, 
niet minder begeerig dan Mr. VerDrier om deeze Waar- 
neeming te bekragtigen ‚zulk een Klapvlies niet gevonden 
ik en dat Monfieur Sue, LangeZek om de Zaak te onder- 

406 


__ APKANGELYK vAn Worman. âoj 
é&n woord, welken ik befchreeven heb , hieldert 
Bog fland; en de verlichting, die ik gekreegen 

had, fcheen my aan te duiden , dat ’er een der- - 
Bark Gebrek in de Ingewanden te overwinnei. 
ware. -Ik moeft in de eerfte Plaats vaft ftellen , of 
ik beginnen zou door eené Ontlafting te maaken; 

of door het ingeeven van Middelen tegen de Wor 
men. De beteraine Weekly vigheid , welke eer 
uicwerking kon zyn van de Giften, in de Maag 
vervat en van kwaade Verteering , bepaalde myn 
Oordeel. Ik zag dat het Dier genoegzaame krag- 
ten had, om cén ligten Purgeerdrank te verdraa: 
gen, die zekerlyk voorafgegaan zou zyn door een 
Braakimiddel, dat van niet minder nuttigheid zo 
zyn geweeft in het Geval , wanneer de Maag doot 
fcherpe Vogten of door Tre aangedaan ware; 
indien de Natuur ons in de Paarden dit flag van 
neerde niet verboden had (*). Het Pur: 


geer- 


+ A 


zoeken daad, een groot beminnaar van alle Weetenfchap- 
pen, niet minder tot beoeffening derzelven dan tot dé 
bloote befchouwirg bekwaam, den Heer PouLLerien Dè 
LA Sare, Requeftmeefter; vrugteldos getragt heeft het. 
zelve te vinden. Dit voorgewende Klapvlies gaat, vol- 
gens Mr. LAMORIER, van vooren agterwaards, bedek- 
kende byna twee derde deelen van de middellyn der 
Opening: het heeft hem toegefcheenen de figuur van een 
Waffende Maan te hebben in verfcheide Maagen , welken 
y badt doen opblaazen en laaten droogen; en hy ver- 
gelykt het by een der Lappen (Panneaux) van het Klap- 
vlies des Karteldarms in de Menfch. Alle de verhevenê 
-_Oinftandigheden, in deeze befchryving „bewyzen ten mid- 
VHL Deer, fte, 


êlo ZIEKTEN DER PAARDEN) * | 


geermiddel maakte ik van befte Maf en zoete ops | 
geheven Kwik: het werkte tot myn genoegens 
hoewel de Afgang nìet gevolgd werd of gepaard 
ging met eenige Wormen. Ik fchreef werdef de | 
Ethiops Mrucraal woor, alleeniyk te geeven by | 
40 Greinea teffens ieder Morgen, in een hand 
val Zemelen , behoudens dat men die Gifte kon 
vermeerderen, als het noodig ware. Naauwlyks 
hadt het Dier >er de zesde maal van ingenemen; 
of ik befpeurde een beginzel van moeielykheid ia 
% Zwelgen, eene meer dan natuurlykn Hitte iù 
de Bek, en agter in dezelve een ligte Ontftee- 
king. Deeze uitkomft, op welke ik reeds ver- 
dagt was door het voorbeeld „dar ik daar van ge- 
had bad in het behandelen van twee andere Paar- 
den, ontzette my niet. Het was genoeg, omt 
Yr 
fte ‚dat, indien'Mr. L amorrer bet niet gezien heeft, hy 
heeft gemeend dat hy het zag: maar zyn goede Trouw zou 
my het Regt niet kunnen ontneemen van te verzekeren; 
vooral onder de Scherm van de Getuigen, door my aans 
gehaald, dat dit Klapylies alzo weinig een weezentlyk 
bettaan heeft, als de Lappen van het gene dat gefchikt is 
om de Stoffen te beletten, van uit den Blinden en Kartel= 
darm in den Krinkeldarm over te gaan; 't welk hy waar: 
fchyniyk, niet befchouwd heeft, dan in drooge Prapa- 
taaten, die altyd ver afwyken van den natuuriyken Staat. 
Hy hadt 'er het maak zel van moeten onderzoeken in verfche 
Onderwerpen, en dan zou hy, buiten twyfel, overtuigd 
geworden zyn, dat hetzelve , eigentlyk gefproken, geen 
Lappen heeft , als zynde een foort van Sluitfpier, gemaakt 
door de rondgaande Vezelen van den Krinkeldarm en tot 
{uiting van deszeifs uiteinde gefchikt, Voorts zal ik hier 
niet 


4 wie van zyne plaatzing, ook allen doorgang van 


AFHANGELYK VAN Wormen. âtr 
rr 

der niet over verbaasd te flaan , te weeten dat; 
onder deeze Dieren, gelyk onder de Menfchen, 
eenigen aandoenlyker zyn voor de werkinge der 
Kwik, dan anderen, en voor % overige kennis te 
hebben aan ’t Vliezig middelfchot, dat de hollig= 
heid hunnes Beks in tweën fcheidt. Niet alleen 
verfchilt dit zweevend Boogwerk van het Velum 
Palat: in de Menfchen, door het ontbreeken van 
het Cylindrìfch werlangzel, genaamd Uoula, dat 
regt în ’t midden van des agterften Boogs vryen 
rand is hangende , maar ook door zyne nadering 
aan den Wortel van de Tong, juift voor de Epi- 
glottis eene nadering zo digt, dat men naauw- 
lyks eenige tuflchenwydte deezer Deelen befpeu- 
ren kan. Dit Schot onderfchept, door de fchuins- 


bin- 


niet aÎle de Omftandigheden overfchryven, in welken ik 
uitgeweid heb in het vierde STuxr van myne Hippiatrica, 
om duidelyk het maakzel en de plaatzing van de Maag in 


1 de Paarden te verklaaren. Dit zelfde maakzel heeft my, 


en 


ER 


ed 


zeer kennelyk, het beletzel en den onverwinnelyken Sluit. 


boom (Barriere) aangeweezen, die de opmetkingen van. 
Mr, Lamorter ontfhept zyn: maar de uitpluizingen, 
waar in ik zou moeten treeden, gaven ftoffe tot een uitr 
voerig Vertoog, en zouden my ’t verwyt op-den hals haar 
len, dat eene uitweiding verdient, die de Hoofdzaak, 


: welke men zig heeft voorgefteld, uit het oog doet wen. 


liezen. 


‘Men kan hier mede vergeljken, het gene gezegd is in 


de befchryving der Paarden, in het III, S Tuk der IVa- 
tuurl. Hiftorie volgens bet Samenftel van Linnzus. Am: 


ferd. 1762. bladz. 378.] 


VIIl. Deer, 


4 ts WE PE, 
ate ZIEKTEN DER PAARDEN « 
binrien buiten waards ; en opent zig; alseen foort,” 
van Klapvliess, van buiten binvenwaards. De 
minfte zwelling, nu,, aan den wortel of grond- 
fteun van de Tong; vernaauwt nog deeze Ope- 
ningen, hoe weinig ook dit, Deel, oattoken ARS 
het iede kan miet in zo groote veelheid; als: 
anders „in de. Keel gebragt worden ‚zonder hevie, 
ge Pynen te veroorzaaken aan het Dier,s 
De afwendingen, welken eene rykelyke: On: 
lafting zou hebben kunnen voortbrengen , fcheenen, 
my niet noodig te zyn. … Door temperantia enee- 
nige verzagtende Lavementen bedaar den deeze On, 
gemakken „daar ik zelfs opgeeneandere wyzehulp 
aan zou hebben kunnen toebrengen; aangemerkt 
de zwakheid van het Paard , „op dien tyd. Ik, 
deed het Wormdryvende Pillensinneemen „ fà- 
mengefteld uit Palo. Viperarum , Centaurie min. Rue 
ze en Bal/am:te , in een genoegzaame veelheid Rob 
Snip ers gemengd; , maar alle myne poogingen wa- 
ren te vergeefs : het Dier verviel in een gelzeele. 
Uitteering en ftierf eindelyk ondanks myne-zor= 
gen en het verlangen dat ik had om eene Ziekte, 
te overwinnen, die de aandagt naar zig, trok van 
een troep nieuwsgierigen, meer den goeden. uit 
flag van anderen benydende , dan toeleggende op 
de voortzetting van hunne Konft. | 
In dergelyke Omftandigheden is het moeielyk 
zig het genoegente weigeren van een Onderzoek, 
% welk ons de natuur van de oorzaak der Ziek- 
te, en de zitplaats, waar zy gelegen is, kan ont- 
/ dek 


AFHANGELYK VAN Wormen. 213 


dekken. Ik ging dan daar toe over enbegon met 


de opening van den Kop. 
De deelen, die binnen het Bekkencel befloo- 


‚ten Zyn, volmaakt gezond vindende , zo onders 


zogtik die welken de Neusgaten famenftellen en 


verder daar toe behooren. Ik vond geene de min- 
fte Ongefteldheid, noch in de Holligheden van 
het Jukbeen , noch in die der Kaakbeenderen, 
noch in de Spongieufe beentjes van de Neus, maar 
drie kleine Wormen in de Boezems der Voor- 
hoofdsbeenderen, twee aan de regter, en één aan 


_ deflinkerzyde. Deeze Wormpjes waren van de 
zelfde figuur, alsde genen, welken het Paard 


met Niezen hadt uitgeworpen , doch dunner , min- 


der Haairig „en als vaft zittende of gehegt aan het-_ 


Vlies dat deeze Holligheden bekleedt.” Deeze 
Rok, die natuurlyk aldaar doorfchynende, zeer 
effen en zo dun is, dat zy den naam van Spinne- 
websvlies wel draagen mogt, was, integendeel, 

dik, roodagtig , een weinig verbeeten en bedekt 
met een taaije Etterige Stoffe , die ’er naauwlyks 


van afgefcheiden konde worden. Zodanig is by- 


na de toeftand van dit Vlies in Paarden, die de 


_ Droes hebben, met dit verfchil, dat de dikte 
_ van hetzelve alsdan aanmerkelyker is; datde Ver- 
_zweeringen vermenigvuldigd zyn; dat de Stof 


vloeibaarer is en overvloediger, aangezien dezel- 
ve, onophoudelyk, door de Neusgaten uitloopt: 


_terwyl inhet Onderwerp , waar van ik hier {preek, 


- 


VIIL Dees. B nooit 


214 ZIEKTEN DER PAARDEN, 


nooit de minfte Snotterigheid , ofeenig ander Ker 
teken vande Droes, hadt …e gehad. 
Vervolgens wendde ik myne nafpooringen tot 


den Buik, dien ik opende door middel van eene 


dubbelde Kruder Infnyding der Bekleedze- 
len, welke al het Gedarmte bloot maakte. Ik 
haalde op zyde, buiten den Buik, de byftere 
Klomp der dikke Darmen, om te wroeten in de 
Maag en de dunne Darmen. In den eerften op- 
flag wierd ik, op de buitenfte Oppervlakte van 
deeze , eeù menigte Wormengewaar, van wel- 
ken het grootfte getallevendig was, en de ande- 
ren dood of kragteloos. Zy geleeken het aller- 
mMinfte niet, noch naar die van de Neus,noch naar 
die Naaldswyze Wormen, welken in het Paard 
dat de Vallende Ziekte hadt, hier voor gemeld, 


buiten het Kanaal gekomen waren door Wegen, 


welken zy zig door de Rokken heen gebaand had- 
den. Zy waren ongevaar vier of vyf Duimen 
lang, zo dun als draaden en ongeringd: hunne 
kleur was wit,de zelfftandigheid niet zeer week 
het Oog kon zig niet verzekeren , aan welk end 
hunne Kop geplaatft ware. Ik weet niet, of het 
niet deze foort van Wormen zy , welken Ca- 
RACCIoOLOgenoemd heeft, sScorfers of Flandre, 


en die hy zegt tufchen de Ribben voort te ko- 


men. Wat hier van zy ‚ het wa$ van veel be- 
lang den Weg te weeten „welken deeze Infekten 
hadden genomen „om zig dus van binnen naar bui- 

ten 


mn ad 


ik 
/ 


Nn à nie 
hug DE “a „ 
AFHANGELYK VAN WORMEN. 212 


| tente verfpreiden. Ik volgde ten dien einde, met 


__deallernaauwkeurigfte oplettendheid , de geheele 


uitgeftrektneid der Darmen, hebbende de voor- 


_ zorge gebruikt, van my te voorzien van een uits 


muntend Vergroorglas , tot onderfcheiding 
vande gemaakte Openingen ;,of van de Lidrekens 


_die ’er ten minfte alsoverblyfzels van mogten zyn: 


Ik wierd geen voetftap van % een of % andere ge- 
waar; de Rokken waren nergens befchadigd , en 
het allerzonderlingfte was, dat men geenen van 
deeze Wormpjes vond in de holligheid van het 
Kanaal. Ook was, buiten dit zelve Kanaal , in 
de geheele holte des Buiks , nergens eenige Zak ; 
Beurs, Gezwel of Verzweering „om kortte gaan; 
geene byzondere plaatste vinden, daar men met 
eenige waarfchynlykheid onderftellen kon , dat - 
zy hunnen oorfprong genomen of genefteld 


‚hadden. 


Dit Verfthynzel was het eenigfte niet „% welk 
my verftelddeedt ftaan.Ik dagt niet , dat men eenig- 
Jyk aan deeze Wormen allede Pynen , waarmede 
het Dier oogfchynlyk was geplaagd geweeft, moeft 
toefchryven. Ik oordeelde derhalve raadzaam, de 
Maag te openen’en vond in deeze Zak , wiens in- 


__wendige Rok dikker en tevens weeker als ook 
_Spongieufer was, dan dezelve behoorde te zyn; 


een foort van Infekten, die my geheel onbekend 
waren. 
Zy hadden de gedaante van een langwerpig Ey: 
unne langte was ongevaar vyf Liniën en de groot- 
_ VII Deer. Pa fie 


N16, ZIEKTEN DER PAARDENy 


fe middellyn bykans-het vierde deel van die lang=, 
te. Men onderfcheidde drie Ringen of Streepen, 
van Haairtjes, een halve’ Linie lang, loodregt zig, 
verheffende in den omtrek vanhun Lighaam: waar- 
van de eerfte als * ware een Halsband of Kraag; 
fcheen te zyn, om aan te wyzen waarde Kop ein- 
digde, die,in dit geval, omtrent het zesde decl 
zou zyn geweelt van de geheele Jangte , zynde 
een weinig dikker dan het andereend. De Twee- 
de Ring vertoonde zig alseen Gordel, die het 
Lighaam „in de langte , in tweeën gelyk verdeel 
de : de derde omringde het agterfte deel , op eer: 
zesde van het end. a: 
De deelen des Laghaams- van deeze Wormen ; 
tufichen de Halskraag en den Gordel , als ook die- 
tuffchen den Gordel en-den laatften Ring „ waren 
als een Meloen geribt „ door overlangfe groeven, 
die aan de Ringen eindigden. In ieder Groef, enop 
verfchillende punten der langte „ waren de Pooten 
gewricht „ zeer digt by elkander „ dic, by paaren- 
famengevoegd zynde in het uitfchieten uit het 
Lighaam, zig onmiddelyk daarna van één fcheid= 
…_den,de eeneter regter de andere ter flinkerhand. 
In de eerfte opflag fcheenen deeze Pooten niet 
dan langer Hairtjes als die der Ringen ;,maar,door 
een langwylige befchouwing „ werdt eene Gele- 
ding in derzelver midden en twee Klaauwtjesaan 
de enden‘ontdekt. Dat meer is, door de menig> — 
te van deeze Groefjes , en dewylieder derzelven 
een groot getal paaren van deeze Pooten droeg,zor 
kon: © 


Deense WSE) 


id ie 


® 


AFHANGELYK VAN _ Worxen. ‚217 


kon men naauwlyks het Lighaam,; in die zuig als 
‚een Egel; onderfcheiden. | 


„De Kop en het agterfte end waren dek ruig, 


k. Wtubezer met veel korter Hairtjes. De Kop was 


veorzien. met vier. Wapenen: waar van twee, uit 


dehoeken des Beksvoortkomende, platte Haakjes 


verbeeldden;met de Vlakten naar elkander gekeerd, 


_witwaards flaauw gekromd „en aan de enden in twee 


Scherpe punten gefpleeten.- In hunne beweeging 
komen de twee punten van het eene ruggelings 
tegen die van ’t andere aan, en wyken weder 
met kragt van elkander af. Tufchen deeze twee 


Haakjes openbaarden zig twee Snoeten, die van 


de Lippen komen , of.mooglyk twee Ha akjes , ge- 
lyk aan de twee eerften. Daar was een kleine 
zwarte-Stip aan ieder zyde van den wortel van 
één-derzelven. - Wat het agterfte deel belangt, 


_ hetzelveisinsgelyks met twee Haakjes gewapend, 


die in hunne figuur niet van de anderen ver- 


_ fehillen:- e 


…Deeze Wormen begeeven zig niet vande ee- 


__ne naa de andere plaats ‚ dan zeer langzaam; en 
rollende. van de flinker naar de regter en van de 
_ regter naar de flinkerhand: want zy hebben geene 
__Wormswyze of Golvende beweeging. Zy heb- 
_ ben altoos gen menigte Pooten, tot een van dee, 
_zeiGangen gereed, terwyl de anderen, daar te- 
_genover „ die anders ten deele de ek der 


gerften vernietigen zouden , rondom het Lighaam 
ie als onnutte Ledemaaten, De genen, mid- 
RVI. Deer, Bg dee 


218 ZIEKTEN DER PAARDEN)“ 


delerwyl, die in werking zyn, hegten zig,met 
de Klaauwen, aan de Deelen, die zy bereiken 
kunnen , zig door buiging inkortende, en zy rus- 
ten wederom, op haare beurt , wanneer de te- 
genoverftaande in werking zyn gebragt, naar wel- 
gevallen van het Diertje. 

Indien het maakzel , indien de Wapenen ver- 
fchriklyk zyn ; de manier, op welke wy deeze 
Wormpjes ingedrongen gezien hebben in den bin- . 
nenften Rok van de Maag „ishet niet minder. Zy 
waren met hunnen Kop , min of meer diep, ge- 
nefteld; niet in het harde en drooge gedeelte, dat 
een vervolg is van den inwendigen Rok der Zwelg- 
pyps en een gedeelte van de Maag, aan de zyde 
van de bovenfte Opening, bekleedt ; maar in het 
getepelde en fluweelagtige gedeelte, daar zy eg- 
ter geen Verzweeringen in veroorzaakt hadden. 
In dit gedeelte , zeg ik, hadden zy zig kleine 
Hokjes gemaakt door het verwyderen der Veze- 
len, die zelf rondom eenigen gefchikt waren als 
de eerfte Webbe, waar van de Tonnetjesder Zy- 
wormen worden geformeerd , en zy hielden ’er 
zo vaft aan met hunne Haakjes en Klaauwen, dat _ 
%er kragt noodig ware omze daar uit tehaalen.Ik 
verbeeld my „dat deeze Infekten, altoos gehegt op. 
eene zelfde plaats en gepofteerd aan de opening — 
der Lsymphatieke Vaten,’ zig voeden met het 
Maagfap , “*t welk die zelfde Vaten overvloedig 
in de Maag ontlaften. Het fchynt nogtlians on- 
geloofbaar, dat deeze zelfde Infekten , zo als ikze 

_ heb 


ad ) „N na walk 
AFHANGELYK VAN WORMEN. 219 


heb afgefchetft , kunnen doordringen in zo fyne 
Poren; miflchien waren zy ’er reeds ingedron- 
gen „ voorenalcer zy die grootte verkreegen had- 
den: ten anderen was hunne Kop zeer klein en 
_ eene Waarneeming leerde my , buitendien, de 
_fehranderheid, waar mede zy de beletzelen kon- 
den te boven komen; die hun door de naauwte 
der Mondjes van deeze kleine Buisjes werden 
toegebragt. Ik liet ’er eenigen op een blad Pa- 
piers, na ze naauwkeurig onderzogt te hebben: 
‚de flaauwheid van hunne voortgaande of rollende 
beweeging ftelde hun buiten ftaat om te loopen , 
en zig buiten het Blad uit te fpreiden. Den vol» 
genden morgen vond ik ze levendig , maar twee 
van hun, het Papier doorboord hebbende, had-_ 
den hetzelve zeer onderfcheidelyk verdeeld in 
verfcheide Plaatjes, zynde met hunnen Kop ge- 
nefteld in de verwyderingen , door hun gemaakt, 
Dus konden zo handige en fyne Werkluy zig 
zonder moeite de Mondjes dér Kanaalen openen, 
in welken ik ze gevonden had. 

Om de Wegen te verklaaren, welken de drie 
verfchillende foorten. van Oeren ‚ die thans 
myn Onderwerp zyn, genomen hadden, zal ik 
zeggen: dat de Eijertjes der éerften met de ins 
gehaalde Lugt gebragt zyn in de Boezems of Hol 
_Igheden der Beenderen, of dat zy daar in ge- 
voerd zyn met de Stoffe, die in deeze Deelen 
doorzypelt. Het eerfte van dees Middelen komt, 
_ in de eerfte opflag, het kortfte en waarfchynlykfte 

VIJL Dez, P 4 voor, 


220 _ ZIEKTEN DER PAARDEN, 


voor. De Lugt kan, onbetwiftelyk „ by haaren. 
ingang en doorgang van deeze Holligheden, on- 
zigtbaare Bijertjes of Diertjes overgelaten heb- 
ben ‚ waar mede zy zig beladen vondt: ’t zy dat 
de Snotterigheid aldaar zekere lymigheid verkree» 
gen had, die in ftaar was omze op te houden; 
Iz äat de Ontfteeking en verbyting van het 
Snotvlies hunne aankomfte zy voorgegaan ‚ en 
dat de Etterige taaije Stof, die de uitgeknaagde 
plaatfen bedekte , dezelven daar opgehouden heb- 
be, Het is ook Zaki dat deeze Eijertjes, van 
oneindige kleinte , met het Voedzelof de Lugt in 
de eerfte Wegen gebragt, en vervolgens met de 
Chyl gemengd zynde, in het Bloed zyn doorge- 
drongen , en met het Vogt, dat door de uiterfte 
Takjes der Slagaderen geloosd wordt, zynde ge- 
fchikt tot bevogtiging van het Snotvlies, waarin 
deeze Vaatjes eindigen „ aldaar in. die kiel 
Groefjes nedergelegd zyn. 

% Ís my niet onbekend ‚hoe men in een Werk- 
je, waar van de Tytelis; Verhandeling over de 
waare Zitplaats van de Droes, beweerd beek dat, 
aangemerkt de teerheid van het Vliesje inde Hol- 
ligheden der Beenderen, aldaar geene doorzype- 
ling gefchiede. Maar, indien men, uit hoofde 
van deszelfs groote dunheid, aldaar geen Hollet- 
jes of Klieragtige blaasjes befpeuren , ja zelfs niet 
onderftellen kan te zyn, die eene zo overvloedige 
affcheiding van Vogten teweeg brengen zouden; _ 
ontflaat ons die reden egter niet, van de geduu- 

ik Eke 


4 h 
Ô 
_ 


ay 
EN 


sn Tal Wd” N ' Kei k 


AEHANGELYK VAN WORMEN. oor 


rige Uit waafeming te erkennen „ welke daar ge- 
fchiedt „en welker noodzaakly kheid zelfs blykbaar 
is” B serided zonder dezelve zou deeze Rok 
t'eenemaal onvoorzien en beroofd zyn van de 
Daauw, welke hem bewaaren moet voor verdroo- 
ging, rimpeligheid en; Ontfteeking ‚ degewoonly- 
ke uitwerking der aandoening en Attend: aan- 


raaking van de Lugt, waar voor by bloot gefteld 


is. Ten anderen is de uitwaafeming van Vogten 
aldaar genoegzaam bewyslyk; ; niet alleen door de 
tegenwoordigheid van de dikke Stoffe, welke ik 
opgemerkt heb, en die in andere Ziekelyke om- 
ftandigheden de Holligheden vervult; maar ook 
door de gemeenfchap van. dezelven met de groote 
Kanaalen „ waar in zy zig ontlaften ; een ge- 
meenfchap die zonder twyfel nutteloos zoude zyn, 


‚indien aldaar in * geheel Ben doorzy pelijk 


plaats had. 

De toelaating der Warren ‚ die buiten op het 
Kanaal der Darmen kroopen, kan niet gebragt 
worden dan tot den loop van hunne Eijertjes in de 
Bloedvaten en tot derzelver uitgang door de Po- 
ren, daar het Vogt uitzweet, % welk alle dee- 
len bedaauwt en fmeerig maakt, die in de Buik 


_ begreepen zyn. «Een menigte van Buisjes , die 
piterfte enden van kleine Slagadertjes zyn , uitmaa-— 


kende de uitwaafemende of Dampvoerende Va- 
ten, openen zig aan de Oppervlakte der Darmen, 


als dk aan die'van het Darmvlies, % welk tot 


_omwinding derzelven ftrekt , en florten daar in, 
vil Deer. P E “naar 


222 ZIEKTEN DER PAARDEN, 


naar reden van de kleinheid of wydte hunner O. 
peningen, een Vogt dat de Wey maakt, waar. 
mede zy zigtbaarlyk zyn bevogtigd. De Eijer- - 
tjes, nu, in het Vogt zwemmende, zullen bui- 
ten twyfel die kleine Buisjes met het Vogt door- 
gegaan en dus gebragt zyn buiten den Omloop des 
Bloeds. Ik weet wel, dat ’er , in de natuurlyke 
ftaat, dit Vogt altoos in egaale veelheid zy ; dat, 
gevalle *er uitwaafemende Slagaderlyke Poren 
zyn, ’er ook Aderlyke moeten zyn die influrpen, 
door middel van welken, het gene van de Slaga- 
dertjes is aangebragt, weder in het Bloed terug- 
gevoerd wordt: maar hier door kon naauwlyks de 
terugkeering bewerkftelligd worden van alle de 
Eijertjes, die, her- en derwaards en zyn- 
de over de Övpebtlakte van de Deelen , ’er aan 
vaft waren bly ven zitten , en niet dan toevallig we- 

der opgeflurpt zouden kunnen zyn geworden. 
Wat de zonderlinge Diertjes aangaat, die de 
Maag befloegen: derzelver invoering zal, naar al- 
le waarfchynlykheid, niet zo ingewikkeld noch 
zo moeielyk zyn geweeft. Indien ik ftelde, dat 
zy ’er gekomen waren door de affcheiding vanhet 
Maagfap: zou die overvoering nog gemakkelyker 
zyn, dan die der Bijertjes met het doorzypelen- 
de Vogt, dat het Buikvlies bedaauwt: maar de 
mooglykheid van een Zaak is geen waarborg van — 
haarezekerheid, en ik meen dat het eenvoudiger 
zy te vermoeden, dat zy met het Voedzel in de 
Maag zyn gekomen. Hier zal ik byvoegen, dat 
de 


AFHANGELYK VAN WoöRMEN. 233 


de traagheid en moeielykheid van hunnen voort- 
gang en de manier, op welke zy in de Rokken 
ingewikkeld waren, een bewys zyn van het ver- 
blyf en de ftandvaftige beftaanlykheidd deezer Dier- 
tjes in het Ingewand. 

Voor ’t overige: men vraage my niet of deel 
foort van Wormen eeniglyk eigen zy aan het 


Paard? % Is zeker, dat ik ’er ‚na dien tyd , nooit 


dergelyken heb gezien. Schoon ik verfcheide zieke 
Paarden gekogt heb , die in de zelfde Weiden ge- 
‚ Hoopen hadden als hét gemelde; en fommigen dood 
anderen levendig geopend; is my , onder de In- 
fekten, die ik ’er in vond, nimmer iets derge- 
Iyks voorgekomen. Al onderftelden wy eens, 
dat hunne Eijertjesnietin het Voedzel zaten , maar 
zweefden in de Lugt „en in de Maag pesrit wa- 
ren met de deeltjes van dat Element, die’er door 
middel van de Zwelging der Spyzen in komen; 
zou ik my nog niet verzekeren kunnen , dat zy, 
op deeze manier in het Menfchelyk Lighaam of in 
__dat van eenige andere Dieren gevoerd zynde, zig 
daár hadden kunnen ontwinden. - De Ondervin- 
ding leert ons, dat ’er Wormen zyn , welke men 
niet vindt en die niet voortteclen, anders dan op 
één foort van Dieren ; dat zekere Infekten cien 
zyn aan zeker foort van Planten: dat ’er zelfs 
Zaaden zyn ‚die niet opkomen dan in zekere Lan- 
den of Gronden: maar de ftellige redenen van die 
verfchillende toe-eigeningen zyn ons niet dan zeer 


onvolmaaktelyk bekend, en‚ om op een gegron= 
VUL Deez, de 


rl. 


214 — ZIEKTEN DER PAARDEN, « 


de wyze de voorgeftelde Vraag te beantwoorden, 

zou men of Voorbeelden moeten hebben van dees 
ze ontwinding in de Maag van den Menfch -en 
eenige andere Dieren, of; ten minfte, klaarder en 

zekerder Licht, dan het gene fpruit uitde gevaar 

lyke konft van giffen. ' 

In ’t algemeen. weeten wy eenvoudiglyk ; dat 
‚de Warmte vereifcht worde tot de Ontwinding : 
door dezelve fpannen de verdunde Vogten de vas- 
te deelen uit, waarin zy zyn vervat: deeze vas- - 
te deelen uitgezet en met een natuurlyke Veer- 
kragt begaafd , werken terug op die zelfde Vloei- 
ftoffen, en de een en anderen van deeze Werk- 
tuiglyke deelen „ in een behoorlyk Evenwigt en 
een bek waame gefchiktheid zynde tot aanhouding 
van deeze onderlinge werkingen van dit weder- 
keerig fpeelen, krygen, door middel van deezen 
‘begonnen Omloop der Vogten „ een trap van aan- 
groeijing : deeze:trap vermeerdert naar maate-die 
beweeging toeneemt, «en , naar evenredigheid van 
de Sappen waar-mede het Infekt door indringing 
gevoed wordt, terwyl het nog-inzyn Omwind+ 
zel is; doch. onmiddelyk ‚en door een korter 
weg ‚ wanneer het daar uit is gegaan. „Zodanig 
zyn de Voorwaarden , zonder welken alle Ont- 
winding en alle Grocy onmooglyk- zyn. Voorts, 
welke ook de uitgeftrektheid zy der trappen van 
deeze Warmte, die deeerfte geraamten der Werk: 
tuigen kan doen fpeelen; dit is een fluk „dat men 

ziet zou kunnen ophelderen dan langs den weg van 


Proef 


zen 


à Nu sil 


MS p) R je Ne, 
AFHANGELYK VAN WorMEN. oog 


Proefneemingen. Het is zeker, dat fommigen: 


een fterkere en langduuriger aangevoegde Warm- 
te behoeven: dat anderen ’er eene vereifchen die- 


zagter en van korter duuring is, en dat’er by- 
gevolg; eene ongelykheid plaats heeft in deeze- 
trappen, die niet toelaat dezelven, % zy wille- 
keuriglyk, of by vergelyking, vaft te ftellen, 
Wy hebben een model van deeze Verfcheiden= 
heid in de verfchillende trappen van Vuur, wel- 
ken de Natuur gebruikt tot volmaaking van het 
Werk der Groeijinge, Dit uitwendig Vermo- 
gen; deeze Werker , die het Infekt leven en 
kragt geeft om zig te ontwinden, doet zekerlyk 
tot den Groey der Gewaflen , aangezien hy de 
geen is, die in hun binnenfte dit Sap beweegt 
waarvan een gedeelte zig vereenigen moet met 
derzelver deelen. In hoe veele verfchillende trap- 
pen; egter, geeft deeze menigte van Planten niet 
kentekenen van Leven! Ziet men niet de Pyn-en: 
Geneverboom,; de Ceders , Taxis en anderen 
hunne groente behouden in de zwaarfte Koude; 


de Hepatica’s, Helleborus, Aconitum, Steelen 
Pp E) E) b) F3 


Bladen en Bloemen fchieten in het allerftrengfte, 
Saizoen: om kort te gaan veelerley Planten, ge- 
lyk de Moffen , Lichens enz., Zaad seen 
Broeïjen en voortteclen in de hardfte Vorft , 
terwyl anderen daartoe niet dan in de Aamer id 
kwaam zyn. 
Welke i is, verder, de Hoeden en der Vog- 
VII, Deen. ten 


3 


aa6 ZIEKTEN DER PAARDEN) Hak 


ten; die de Ontwinding van deeze Schepfeltjes 
bevorderen en dezelven Voedzel geeven? Zullen 
wy die zoeken in een Zuur, dat belemmerd zy 
met Zwavel- en Aardagtige deelen , kunnende niet 
verwekken dan eene flaau we giftende beweeging ? 
De Heer Anprv heeft, ten minfte, zulks bee 
weerd, ten opzigt van de Wormen in * Men- 
‘fchelyk Lighaam : doch ondervraagd zynde om- 
trent de redenen van het verfchil der Infekten in 
zulke of zulke Lighaamen , en in deze of die Dees 
len ‚was hy genoodzaakt in ’t een of ander Vogt 
een eigenfchap te erkennen, welke hy nogthans - 
niet heeft kunnen bepaalen, en die hy onderfteld 
heeft alleen betrekkelyk te zyn tot de Ontwin- 
ding van ééne foort van Dieren en geenszins tot 
die van anderen. 

Weinig voldaan met deeze Georidbegieialkd 
die niets ter wereld uitdrukken; laat ons ten mine 
fte de Waarheid naderen, zo wy dezelve niet vat- 
ten kunnen! Het is niet, gelyk ik gezegd heb, 
in Menfchen en in Dieren, gezond, frifch en fterk 
van Lighaam, en door den arbeid geoefend, dat 
wy Wormen ontmoeten. Deeze hebben, in de 

eCre 

(*) [De Stelling, dat niet dan zieke Onderwerpen van 
Wormen aangedaan worden; ’t welk de Heer Bourae- 
LAT fchynt te willen ; gaat niet door. De Heer Dav- 
BENTON vondt Wormen ín de Maag van alle Paarden, 


die hy geopend had, zo Mannetjes als Wyfjes, jong en 
oud, welker Paarden getal over de zeftig was. ’t Is waar; 


men 


AFHANGELIK VAN Wormen. 227 
eerfte plaats, el meer “Warmte dan de anderen, 
uit hoofde van de fterke {chuuring der Vafte dee- 
len tegen de vloeibaare, die door deeze drukking 
zyn famengeperft: ten anderen vernielen in hun 
de Werktuigen der Verteering de Eijertjes der 
Infekten, vernietigen de Infekten zelf, en berei- 
den met een wonderbaare vaardigheid de Sappen; 
die de plaats vervullen moeten van % gene men 
kwyt raakt. In de Lighaamen , in tegendeel „ 
die ziek zyn, flap en week van Geftel, hebben- 
de geen of weinig beweeging , stede alle 
deelen minder fchuuring; zy krygen, door hun, 
ne verflapping, grooter Oppervlakten, en „ de ver- 
dikking der Vogten minder zynde, is ’er ols 
minder Warmte: daarenboven is, in de zodani, 
gen, de Verteering byna altoos onvolkomen , en 
de bewerking der Voedende Stoffen zodanig, OL 
als zy moeft zyn, tot het uithaalen en uitgeeven 
van goede Sappen: behalve dat het gebrek. van, 
eene naauwkeurige zuivering door de Uitloozen, 
de wegen , nog een nieuwe oorzaak is van de 
verbaftering der. Vogten. Indien, nu, niet 
dan zodanige Onderwerpen van Wormen worden. 
aangedaan (*) ‚zo moet men befluiten, dat min of 
meer 


men opent zelden gezonde Paârden , die zyn ’er wat koft- 
baar toe: doch, behalve dat het niet te denken is, dat hy 
in dit Geval de Koften heeft ontzien,wordt van hemi in de 
befchryving van de Ezelen gemeld, dat hy in derzelver. 
Maag ook altoos dergelyke Wormen gevonden heeft. 
En, wat de Men(chen betreft, weet ‚men, dat fomtyds, 

VL Deer. Wor- 


28  ZieKTEN DER PAARDEN, 


meer gebrekkely ke Sappen en eene min of meer ge- 
maatigde Warmte, tot de Ontwinding van der- 
zelver Eijertjes en aangroeijing famenloopen. 

Thans blyft nog over, dat ik kortelyk berigt 
geeve vande Proefneemingen, die door my in % 
werk gefteld zyn, met inzigt om, hoewel niet 
onfeilbaar , de Middelen te weeten en te ontdek- 
ken, die tot vernieling hadden kunnen ftrekken 
van dat Ongedierte, ’ welk aan het Paard, daar 
wy van fpreeken, doodelyk is geweeft. 

De genen, die den meeften tegenftand geboo- 
den hebben aan alle myne poogingen , zyn geweeft 
de Maagwormen. Ik heb ’er geworpen in enkel 
Water, in Wyn, in Azyn, in Brandewyn, in 
Limoenfap, in Aloë-water , in Water dat van 
_ Oranje-bloemen gedeftilleerd was , in Olie van 
Nooten, in Olyven-Olie : zy hebben daar in, 
niet zes Weeken, gelyk in gemeen Water, maar 
veertien Dagen, of daar omtrent, geleefd. Aan 
de Lugt bloot gefteld en droog gelaaten zynde op 
Papier,ftierven zy na verloop van twee Dagen. 
De genen, eindelyk , die ìk deed in een Afkook- 
zel van Gratiola , waar in ik een Once Sa/ Sed/4- 
cenfe had doen fmelten : raakten in minder dan 
een Uur om hals. 

Zoud ik, niettemin, van deeze Proef kunnen 


ge 


Wormen, en wel in groote menigte, huishouden in de 
Darmen van eenige Subjeêten, die uiterlyk geen de min- 
fte fchyn van Ongezondheid hadden: waar van Ons de 

bly- 


AFHANGELYK VAN WORMEN. a2g 


gebruik maaken , om te beweeren dat-zy- het 
zelfde. lot -zouden ondergaan hebben , ‘indien 
dit Middel inwendig gebruikt geworden wa- 
re? Dit meen ik niet te mogen \vaftfiellens 
niet alleen om dat deeze Wormen , dieper 
of ondieper geplaatft zynde in het Dons van 
den binnenften Maagrok, zekerlyk zo niet 
bloot gefteld en onderworpen zouden geweeft zyn 
aan de werking en aandoening der Deeltjes van 
dit bittere Zout, dan zy waren toen zy dreeven 
in het Afkookzel, waar in ik hetzelve had doen 
Ímelten: maar ook , om dat ik zelf, in menigte 
Gevallen; heb bevonden, dat zulk Vogt; ’t welk 
in het Lighaam de vernieling der Infekten uit= 
werkte, niet van de zelfde kragt was, wanneer 
ik , hetzelve in een Vat uitgeftort zynde, daar 
ben in liet baaden ; van even de zelfde foort, 
als de genen,die „in ° kwaalyk gefteld Dier; door 
dat Vogt ter daad gebragt waren. 

„ Ten anderen fchynt het, dat in: een Geval als 
dit ; daar aan den eenen kant de. Wormen van de 
Maag zig gehegt bevonden aan, de Openingen der 
Lymphatieke Vaten, en, aan-den anderen kant 
‚degenen, die buiten de Darmen waren , zig niet 
„konden: voeden dan met dit doorzweetend Vogt, 

„waarin zy waren uitgebroed ; het zekerfte. Mid- 


é vor tbl 


blyken Ke haden anderen, op het Ten Anatomicum 
hier te llen, in een Lyk zyn voorgekomen} _ 


VIII. Dez, Q 


930 — Ziekten por PAARDEN. 


del, om dezelven met voordecl aan te taften , zy 
“het gebruik van Kwikzilver, % welk , onder al- 
Je Wormdry vende Middelen , het zekerfte en krag- 
tigfte ‘is ;’ en welks deeltjes of Lighaampjes, tot 
eene byftere kleinheid deelbaar „doorgaan en 
Boordriogen in de allerfynfte „en “afgelegenfte 
Doorzygplaatfen. Ik beken, dat, ten opzigt van 
den beklaaglyken toeftand des Paards,% welk my 
aangebooden werdt, en deszelfs gefchiktheid tot 
de Rwyling, die manier ongebruikbaar ware: 
aangezien 40 Greinen Mthiops Mineraal reedsec= 
nie moeielykheid der-Zwelging en eene ligte Ont- 
feeking ‘in: de-Keel veroorzaakt hadden ;- maar , 
hoe groot ook: de nabykeid van het Gehemelte aan 
den wortel der Fong in-de Paarden zy, men vindt 
ze allen niet zo aandoenlyk voor de uitwerkingeft 
wan % Kwikzilwer.. Ik maak menigvuldig en met 
eri sgoeden uitflag gebruik van eèn- Merkuriaal 
Poeijer , bekwaam om niet alleen de-Wormzieke 
ten,” maar daarenboven de Schurftte geneezen, 
ja zelfs de Drôes , wanneer die niet tot haaren 
uiterften trap van Vermogen gekomen ‚noch haare 
when in- ’% ai aft Lighaam doorgedron- 


gen zy. 


Neem ongeblufthte Kalie en Alikantfche Sou- 
de, van ieder twee Ponden, mengze onder el 
‘kander tot een grof Poeijer , en doeze in een 
Bak, wiens bodem doorboord zy met een Gat, 

‘dat men met een genoegzaame veelheid Stroo toe- 
_geftopt hebbe. Doe in dien zelfden Bak gemeen — 
) ___Wa- 


Ah) 


80 gi twyfel geenzins ; of dit Bereidzel; * wel- 


AFHANGELYK VAN Wormen. aât 


Water „2% welk door het Stroo zal zygen naar: 
maare het met de Zouten van de Kalk en Soüde 


Îs beladen. Gier ‘er dan wederom het doorge= 
doopen. Water op , en herhaal dit „ tot dat gy aan 


‚de fimaak ontdekt, dat hetzelve genoegzaam miet. 
‚ Boet zy bezwangerd. 

… Vervolgens twee Oncen Agurla alba geno- - 
men-hebbende,, doe die in een, Aarden Var, gie= 
tende daar op van deeze Loog , tot dater die 
twee Vingerbreedten boven ftaa. Roer dit Poci- 


jer, ’ welk gy drie of vier Dagen zonder Vuur 


moet laaten ftaan , met een klein Stokje; twee 
of. drie maalen ’s daags: doe het mengzel daarna 
op een Filtreer-papier, dat in een Glaazen Treg-. 
ter is geplaatft , en giet ’er Koud Water op, laa- 
tende het doorzygen, tot dat het Water geen 
Zouten fmaak meer hebbe. Droog het Poeijer 
en fieek daarop; zeer zuiveren Wyngeeft in brand; 
roerende het ten zelfde cyde: herhaal dit wee. of 
drie maalen en bewaar het tot dat gy. het van-noo- 
‚den hebt. De Gitte, daarvan „ is van 5 tot 13 


Greinen voor Meofchen, en van 12 Greinen voor 


een. Paard „ allengs opklimmende- tot de 20, 25 
en,zoGreinen; meer of min ge-evenredigd naar 
den toeftand des Beks, en de uitwerkingens 
_ die men van’ zelve befpeurt. 


ke 


£ 


_® (Hiet door wordt de Mercurius fublimatus dulcis; 
Belyk men die gemeenlyk gebruikt, werftaan J 


VII Deer. Q2 


ed 


ca ° ZIEKTEN DER PAARDEN, 


‚ keik boven de Athiops Mineraal verkoozen zot 
hebben , indien ik het had gehad; zou de Wor 
men van het Gedarmte hebben vernielen kunnen 3 
die ten hoogften maar de zoete Oliën tegenfton= 
den, waarin ikze wierp, en niet de bittere Oli- 
ën of andere Aftrekzels van dergelyken aart. Dees 
ze Gilling is zelfs daar op gegrond; dat ik de 
dood van verfcheidene derzelven kon toefchry- 
ven aan de kragt van de Zthiops, welker Gifte 
niettemin niet fterk genoeg, noch zo’ dikwils 
herhaald kon worden ‚als ik verlangd zouhebben. 
Maar nu blyft ’er eene Vraag op te loffen. Zou= 
den deeze Wormen „ door de Middelen ver- 
nield zynde en vervolgens niet uitgeworpen kun= 
nende worden, niet, door hun bederf , nog moeie= 
lyker en nadeeliger Toevallen hebben te weeg 
gebragt , dan door hunne tegenwoordigheid ter= 
wyl zy leefden? % Is zeker, dat de verrotting 
van een vreemd Lighaam, in eene holligheid van 
* Lighaam des Diers, zig kan en moet overzet- 
ten in de nabuurige deelen, inzonderheid wân= 
neet deeze Verrotting tot zekeren trap gekomen 
is ; maar alhier zou dezelve nooit genoegzaam aan- 
merkelyk zyn geweeft: tf. Om dat deeze Wor= 
men „ feboon in vry groote veelheid „ zeer klein 
en taamelyk ver van elkander verfpreid waren , o- 
ver den gantfehen Buik: 2. Om dat zy niet 
bloot gefteld waren voor de aanraaking van 
de Buiten- Lugt , die noodwendig de bewee- 
gingen van Verrotting moet opwekken en de 

zel 


ES 


AFHANGELYK VAN WoRMEN. 233 


zelven door. haare werking bepaalen: 3, en 
eindelyk , dewyl het te vermoeden is, dat de 
Weyagtugheid en warmte des Buiks hun gemaakt 
zou hebben tot een foort van Deeg, % welk 
de Oppervlakte van eenig Lighaamsdeel zou 
hebben omkleed, zonder eenige Ongefteldheid: 
omtrent even zo, als de warmte van den Meft- 


hoop deeze ontbinding te weeg bragt in de Wor- 


men, welken Pacnecus, in Fleflchen befloo- 
ten zynde, daar in gezet hadt, 

Ten opzigt van de Neuswormen, dat is te 
zeggen , van de genen die in de Boezems der 
Beenderen waren geweelt, had ik ?er maar drie 


„en deeze zeer flaauw : weshalve het my. niet 


mooglyk was, de Proefneemingen op dezelven 
te vermenigvuldigen. Zy ftierven in tien Mi- 
nuuten in dat zelfde Vogt tot Infpuiting tegen 
de Wormen gefchikt, dat ik in de plgacs van 
de Niesmiddelen had gebruikt. Het is te vree, 
zen dat, aangezien de kleinheid der Giften en 
de weinig overvloedigheid van het Vogt, dat 
in deeze kleine Holligheden doorzypelt , de Mer- 
kuriaale deeltjes , waar mede dit zelfde Vogt 
bezwangerd is, niet genoegzaam zullen zyn om 
op die Infekten te werken. Aan den anderen 


kant zullen de Neusmiddelen ‚ niet meer ver- 
„wekkende dan eene prikkeling en een Gevoel, 


% welk het Dier aanzet om te Niezen, ht. 


zelver uitdryving niet bevorderen, dan in zo 


yerre deeze Diertjes niet genefteld zyn in 


‚VUL DEEL, 3 Q 3 ce 


234 ZreKTEN DER PAARDEN, | 


eenigen der Bogtigheden van deeze Kanaalen 8 
of wanneer derzelver gemeenfchap met de 
grootte Kanaalen niet gefchiedt door bogtig- 
heden , bekwaam om deeze Diertjes op te 
houden, of , ten minfte, zig aan te kanten 
tegen derzelver vryên uitgang. Men begrypt;, 
bovendien, dat die zelfde bogtigheden een be. 
letzel zyn voor den ingang der Infpuitingen, 
welker Vogt men het uitloopen beletten zou 
willen en het brengen tot aan de zitplaats van 
de Kwaal. Indien men, derhalve , door on- 
twyfelbaare Kentekenen verzekerd mogte zyn, 
dat ’er zulke Wormen in dit gedeelte der 
Holligheden van de Neus zig bevonden , Zo 
zou men, als de laatfte toevlugt, door den 
Trepaan een opening in de Beenderen kunnen 
maaken ; om dus een uitgang te geeven aan 
deeze Infekten, en zig een weg te baanen tot 
het onmiddelyk aanvoegen van Geneesmidde- 
len, die niet alleen bekwaam zyn tot vernieling 
van deeze Infekten en derzelver nog niet uitge= 
komen Eijertjes , maar ook, om de Ontfteeking 
van het Vlies te doen bedaaren en deszelfs Ver- 

zweeringen te zpiveren. 
Wanneer wy ons, egter, een Stelregel 
van 


(*) [De Heer Bouraerar heeft hier op 't oog, dat 
men in het Trepaneeren vermydt, de Boor te plaatzen op 
de Holligheden der Voorhoofdsbeenderen; onder an- 
deren ook, dewyl dear van miffchien een ongeneesly. 

ke 


, 


NS in er 


SEKS 


B 


— 


AFHANGELYK VAN Wormen. 234 


van de Heelkunde erinneren , dië deeze Opee 
ratie op de Menfchen verbiedt, onder voor- 
wendfel dat de Wonde *fifluleus kan bly- 
ven (*); zullen wy worden aangefpoord om dit 
Ontwerp te gaten vaaren. De groote ge- 
makkelykheid mogthans der weder aangroeijin= 
ge van het Vleefch in de Paarden -;-een ges 
makkelykheid van zodanig een aart, dat wy 
in de behandeling van derzelver Wonden ge- 
noeg te doen hebben‘ met de al te groote 
vaardigheid van die wederaangroeijingen te 
maatigen 3; moet; ih overeenftemming met de 
Ondervinding, omtrent dit punt eene geruft- 
ftelling geeven, en ik denk , dat, in het 
Geval daar wy van fpreeken , de Operatie 
zo veel. te voordeeliger zou zyn, òm dat 


‚de Kwaal inderdaad is een plaacfelyk gebrek, 


en dat men, ’er toevlugt toe neemende, veel- 


eer alle de Iwdzcatsën tot Geneezing vervullen 


zoude , dan zo het te doen was om eene 
Ziekte „ eeniglyk afhangende van een Onge- 
fteldheid in het geheele Lighaam verfpreid , 
waar van de aandoening der Neusgaten en van 
het Snotvlies weezentlyk niet meer dan een 
Toeval ware. / 


ke Pypzweer kon overblyven; Zie Smarrs Oirderie 


kundige Aanmerkingen over de Heelkunde, Amfterd. 1751. 


bladz. 394. ] | Ar 
: DB ie ‚ H. 


VI Deer. Q 4 WAAR- 


WAARNEEMINGEN 


OMTRENT EENIGE 


PROEVEN 


UIT DE 


GEZIGTKUNDE 


Te 
| Door DEN Heer 


HERTOG VAN CAE ETEN sen 


Pair van Vrankryk , Honorair Lid van de Ko- 
; ninglyke Akademie der Weeten/chappen. 


(Mem. de PAcad. Royale des Sciences , pour dr 
1755: p. 136.) 


SEEEGEUGEESEGSEENEESEEES 


E eerfte Proefneeming, daar ik hier het 

| oog op heb, is op de volgende wyze voor- 
KN 

‚ Een Straal van ’t Zonneligt in myn donkere 

„ Kamer komende, door een Gat dat een derde 

Duims breedte hadt, deed ik dien loodregt val- 

s, len op een Glazen Spiegel, die aan de eene Zy- 

» de hol- aan de andere zyde verheven rond was, 

gewerkt op eenen Bol van vyf Voeten en elf. 


„Duin 


Le 


PROEVEN DER GEZIGTKUNDE. 237 


„ Duimen in de halve middellyn, en aan de ver- 
„,hevenronde zyde verfoelied. Houdende, nu, 
„een ondoorfchynend wit Bordpapier , of een 
„‚ boek Papier, in ’t middelpunt der Holrondheid, 
;, dat is te zeggen , op omtrent vyf Voeten enelf 
„, Duimen afltands van den Spiegel; op zulk een 
2 wyze dat de Ligtftraal, van den Spiegel afge- 
„kaatft, pafleerde door een klein Gaatje in her 


5 „, Bordpapier gemaakt , en vervolgens van den 


5 Spiegel naar hetzelve te ruggekaatft werde; zo 
„‚ nam ik op het Papier vier-of vyf gekleurde Rin- 
ss gen waar , die aan elkander evenwydig waren, 
ss gelykende naar zo veele Regenboagen in de 
„Lugt. Deeze Regenboogen omringden het 
», Gat, byna op de zelfde-wyze, als de Ringen „ 
» die zig tuflchen twee Voorwerpglazen vertoon- 
sp den (*), eerie zwarte Vlak omringden; uitge- 
a nomen dat de Ringen , daar ik hier van preek, 
2 wyder waren en flaauwer gekleurd dan die an- 
9, deren, en , naar maate deeze Ringen wyder wier- 
„den , Hark hunne kleur al meer en meer, 
»» zo dat de vyfde naauwlyks zigtbaar was. Nog- « 
sthans, wanneer de Zon zeer helder ‚fcheen, 
», Wierdt men eenige tekening van een zesden en 
s>zevenden Ring gewaar. Ingevalle het Papier 
sop een veel grooter of veel kleiner afftand , daa: 
2» van zes voeten „van den Spiegel gebragt werdt „ 
p verflauwde de kleur der Ringen dermaate,dat 


” Zj 


(*) Vid, Opt. Libr, U. Part. IL. Obferv. 4, Be. 
vi Dre, Qs 


238 WAARNEEMINGEN OMTRENT EENIGE PROEVEN 


» zy wel haaft geheel verdweenen. En, wanneer 
„de Spiegel op een veel grooter aftand, dan zes 


„ Voeten, van het Venfter werdt geioatten ‚ver 


 breddae de teruggekaatfte Ligtftraal zig zofterk 
„op zes Voeten afltands van den Sgiëbel, daar de 
» Ringen zig vertoonden, dat’er eenof twee der 
„ binnenfte Ringen door verdeeld werden. Om 
„ die reden plaatfte ik doorgaans den Spiegel op 
» omtrent zes voeten afftands van het Venfter; 
„j ten einde het Brandpunt van den Spiegel aldaar, 
„by het middelpunt van zyne holte „famenloopen 
mogt „om Ringen te maaken op het Papier. Dees 
„ze plaatzing van den Spiegel moet men altoos in: 
„de volgende Waarneemingen onderftellen , als 


z'er van geen andere uitdrukkelyk wordt gewag 


sj gemaakt (*).” 

Als men, deeze Waarneeming nadaende , op 
den Spiegel ademt , zodanig dat zyn oppervlakte 
daar door een weinig beflagen zy , zo vertoont zigy 
op het Bordpapier, een taamelyk helder en vers 
fpreid wit Licht: ook zyn alsdan alle de Kleuren 
der Ringen veel fterker en duidelyker. 

_ Deeze Proefneeming ‚ welke my by toeval 
voorkwam, my hebbénde doen zien, dat de be= 
walming der Oppervlakte het verkngnzel vers 
Tevendigde; tragtte ik zulks beftendig te maaken: 
want de uit werking , door den Aydem veroorzaakt; 


Sing 


(*) Opt. Libr. IL. Part. IV. Obferv. E. 


EE ET MRS en 


UIt DE GEZIGTKUNDE VAN NEWToN. 239 
{ 


ging over; zo.drade Vogtigheid was weg gewaa- 
femd. Ten dien einde, een druppel Melk met 
tien of vwaalf druppelen Waters gemengdhebben= 
de, fpreìdde ik dat Vogt over den Spiegel uit 
en „ toen het opgedroogd was, bevond ik het 
witte van de Melk genoegzaam uitgebreid, om 


“aan den Spiegel dien trap van bevlekking te gee- 


ven, welke ik noodig had. Ik nam alstoen het 
Verfchynzel ftandvatig waar, 

‚De eerfte Proefneeming, welke ik vervolgens 
in ’t werk ftelde , beftonde in te zoeken. naar de 


…_voordeeligfte opvalling der Straalen, Mer dat in- 


zigt plaatfte ik in het Gat, door ’ welkede Zon- 
neftraal kwam, een Voorwerpglas van gelyk 
Brandpunt, als de halfmiddellyn des Bols, waar 
op de Spiegel was gefleepen ; invoegen ’er de bone 
del van Straalen door in ééz puur verzameld werde 
op des Spiegels Oppervlakte. 

Na dat ik dus de Straalen had doen fiomandoos 
pen, beproefde ik, dezelven ’er evenwydig op te 
doen vallen. Ik ftelde, ten dien einde „ in plaats 
van ’t Voorwerpglas , daar ik zo even van fprak; 
in ’t Gat van t Venfier een dik Brandglas „’t welk 
de Straalen op zes Duimen afftands vergaarde in 
een Punt, volgens de fpreekmanier der Natuur= 


“kundigen ; zynde klein genoeg „om aangemerkt te 


kunnen worden als een enkel Lichtend punt, 
Voorts, op den afftand van twaalf Duimen „een 


8 Bordpapier geplaatft hebbende, daar een Gat van 


twee Duimen middellyn in was ie grient, voegde 
VIII, Dee, ik 


g40 WAARNEEMINGEN OMTRENT EENIGE Prorvey 


ik aan dit Gat cen Brandglas ook van zes Duimen 

Brandpunt: ten einde dus de Straalen, die uit 
het Lichtend punt voortkwamen, uit dit Glas e- 
venwydig mogten uitkomen, en ik plaatfte den 
Spiegel op even den zelfden afftand van het Luik , 
als hy te vooren hadt geftaan. 

Eindelyk, omze te doen fpresden, plaatfte ik 
het Bordpapier, zonder Glas daarin, invoegen - 
het Lichtend punt, door het Brandglas, dat in 
%x Gat van ?% Luik was, gemaakt, zig bevond 
in * midden des Gats van ’t Bordpapier. 

Alle deeze Proefneemingen leerden my , dat, 
hoe Joodregter de Straalen vielen op des Spiegels 
Oppervlakte „hoe fterker gekleurd de Ringen wa- 
ren. Want, in t eerfte Geval , daar de Straalen 
famenliepen „ waren Zy saties kenbaar : in het 
tweede, daar zy eoenwydig waren, vertoonden zy 
zig taamelyk wel: doch in het derde, daar zy voort- 
kwamen uit het middelpunt van den Bol „en byge- 
volg Joodregt vielen op des Spiegels Oppervlakte, 
hadden zy de grootfte levendigheid, die te ver 
krygen ware. 

In dit Gevoelen werd ik beveftigd door een 
andere Proefneeming van den Heer NE wrons, 
die ik in de drie Omftandigheden, door my 
befchreeven ‚ herhaalde. Zie hier zyne woor" 
den (*). 

„, Wanncer de Zonneftraal , uit den Spiegel, 

‚ nief 


(*) Opt. Libr. IL Part, IV, Ob, 19. 


brr pe GezicTkUNDE VAN NeEwToN.. 24t 


sj niet regtftreeks naar het Gat in’ Venfter-Luik, 
„; maar naar een plaats; die een weinig daar van 
„af was, teruggekaatft werdt, viel het gemeene 
„s middelpunt van de bitehgöriëldë witte’ Vlak, 

„en van alle de gekoleurde Ringen, ter halveer. 
„ wege tufchen de ftreek van het opvallende en 
„van het teruggekaatfte Licht, en bygevolg. 
„in het middelpunt van de holrondte des Spie 
ssgelss zo dikwils als het Bordpapier „*t welk de 
„s tekening der gekoleutde Ringen ontving, in dat 
„; middelpunt geplaatft werd: - Naar maate ‚ nu „ 
„door den Spiegel fehuins te houden , de ftreek 
js van: het teruggekaatfte Licht meer en meer af. 
ss week van de ftreek der opvallende Zonneftraal 4 
sen van het gemeene middelpunt der gekoleurde 
5, Ringen, dat tuffchen beiden in was: zó namen 
5 zy geduurig in wydte toes gelyk-ook die ronde 
s witte Vlak : ook kwarnen?er agtervolgelyk nieu- 
s we gekoleurde Ringen voort uit derzelver ges 
4 meen middelpunt: die witte V lak wierdt een wit- 


3 te Ring-omvangende deeze nieuwe Ringen ,en, 


s zo wel-de Opvallende als de Afgekaatfte Licht- 


ss ftraal, die ftandvaftig vielen op-deelen van den 
5 Witten Ring, in de middellyn tegen elkander 


s» over „maakten aldaar, door: haar Licht „de Verz 
ss tooning van twee By-zonnen ; hoedanigen men 
sin een Kring om de Zon, fomwylen gewaar 
js wordt. De middellyn , derhalve, van dien wit= 
sten Ring, gemeten van hêt midden der lichte 
N Plek aande eene ‚tot aan het midden der lichte 

VIJL Deer. ke Plek 


‚Plek aan de andere zyde , was-altoos egaal met 
die tuichenwydte , welke ?er. tuflchen. het mid 
 delfte-gedeelte der Opvallendeen Teruggekaat- 
fte Straalen, plaats had, afgemeten ophet Papier 5, 
alwaar de Ringen getekend werden. , Voortss, 
„de Straalen ‚die deezen. Ring formeerden, wer- 
„den van den Spiegelafgekaarftin hoeken ; gelyk 
aan die van haare. Opvalling, en bygevolg ook: 
„ an die van de-breeking der Straalen. in het Glas 
gaande: maar haare hoeken van Terugkaatzing, 
3, bevonden zig niet , met die der ovalis ineen 
sne zelfde Vlakte” 
‚De Heer, New ron hadt zig niet bediend, ‚dad 
van Straalen ; die regtftreeks van de Zon afkwa- 
men, alleenlyk doorgelaten van het Gat in? Luiks, 
Deeze Proefneemingherhaalende met famen/oopen- 
de Straalen, gelyk- in het eerfle Geval, had ik 
naauwlyks het. te ruggekaatfte Beeld doen afwy- 
ken van het Gat, of „wel verre van de Vlak en 
die veranderingen van-Kleur te zien, verdween 
bet Verfchynzel veenemaal. In het tweede Ge- 
val , daar de Straalen évenwydig waren, werden 
de uitwerkingen die Newron befchryft, waarges 
pomen ; maar, wanneer ik het derde Geval ge- 
bruikte, te-weeter „als ik de Scraalen /presdende 
maakte uit ket middelpunt van den Spiegel , wer- 
den alle die/uitwerkingen op-veel duidelyker ma- 
nier voortgebragt. Ik kon het teriggekaatfte 
Beeld op eenen taanielyk- grooten af{tand brengen; 
ers. de Ringen te doen verdwynen , en ik zag» 
Ze , 


SK Gat en € \ 


' + 
Vénsar Luik | 


ver DE Gezietkunpe VAN Newton. &á3 


ze iaer: vit middelpuntige Vlakken, die 
beurtlings verfcheide maalen van kleur verander- 
den, en op eene zeer kennelyke wyze.” 

… By die gelegenheid kwamen my verfcheide 
_ Verfchynzelen voor „die eenbyzondere oplettend= 
heid verdienen, doch waar van ik uitftel te fpree-_ 
ken tot een anderen tyd „om den draad der Proef- 
neemingen „die tot regtftreekfer Gevolgen leiden; 
niet af te brècken. Alle deeze Waarneemingen 
deeden my twee zaaken vermoeden. 

Berflelyk: dat de Ringen geformeerd waren 
door de voorfte Oppervlakte des Spiegels ; dat 
iste zeggen; door die, welke zy , in haare hee 
ling, eerft kwamen te ontmoeten. 

Fen anderen: dat de tweede Oppekvlkess te 
weeten die, welke haar terugkaatfte na dat-zy 
__door de eerfte waren heen gegaan; niet diende, 
dan om ?er een taämelyk getal van te hereenigen 
ophet Bordpapier , ten einde dezelven. voor * 
_Gezigt gewaarwordelyk te maaken. 

In dit Gevoelen werd ik zon dend de vol- 
gende Proefneentingen. 

Ik zal een aanvang maaken met de genefi die 
het tweede Voorftel bewyzen , “om dat zy “it 
klein getal zyn, en,‚ om dat de genen „ die tot bez 
tooging van het eerfte fiekken , * de overeenkom- 
_fFigften zyn met de genen, die glee tot de zei 

fing gebragt/hebben. 

Ik dagt dan, dat, indien dit reald Vooittel 
Waar was: te weeten ; byaldien’de agterfte Op- 

VIIL Deer. per- 


244 WAARNEEMINGEN OMTRENT EENIGE Prorvan 


pervlakte niet diende dan om een genoegzaam ge- 
tal Ringen op het Pepier te verzamelen , ten ein- 
de zy gewaarwordelyk mogten zyn: e my van 
allerley flag van gefleepen Glazen kon bedienen , 
mids ik dezelven gebruikte op zulk eenen afftand , 
dat de Straalen, na de voorfte Oppervlakte tre 
zelven doorgegaan zyn, van de agterfte werden 
teruggekaatft; invoegen zy zig op het Bordpapier 
verzamelden; geevende tevens agt op de Bree- 
king, welke zy-by het uickomen aan de voorfte 
Oppervlakte , daar zy ingekomen, waren in het 
Glas „ hadden geleeden. Ik‚heb het genoegen ge= 
häd; van te zien, dat zulks volmaakt gelukte : 
want ik formeerde Ringen met allerley flag van 
Voorwerpglazen; gebruikende de voorzorgen , 
waar van ik zo even fprak: maar, dewyl zulks 
nier klaar genoeg voorkomen mogt, zal ik het 
door een Voorbeeld tragten op te helderen. 

Ik nam een verhevenrond Glas (zie PLAAT 
LI Fig. 1,) ’ welk zes Voeten Brandpunts 
had , en ftelde het zes Voeten van ’t Papier afsin- 
voegen de verhevene zyde naar het Papier was. 
toegekeerd. Door dit middel drongen de Straa- 
len, die op deeze Oppervlakte vielen, na ’er ges 
broken te zyh, ineen evenwydige Koers deszelfs 
geheele dikte door „er vielen Loodregt op de plat- 
te Oppervlakte, die haar terugkaacfte , en , langs 
den zelfden weg uitgaande, gingen zy zig verza- 
melen op het Papier „ daar zy. door heen gekomen 
waren. Ook vertoonden zig de Ringen aldaar 

zeer 


Wb. «kan ziens 


é En over te laaten, 


Bia © be zt „ 


vi el Gezierkvnde VAN’ Newrós, ads 


zeer dúidelyks na dat ik de Verhevene Opper. 
vlaktes dier in ek Ga de voorfte: was , be- 
vlekt had: 

Het. zelfde Glas. nam ik ‚en kedrdé her ar 


erp: dat is te zeggen zodanig, dat de plat- 
te Oppervlakte nââr het Bordpapier zag : maat 


toen kon ik geen Ringen krygen. op den afftand 


van zes Voeten, en was genoodzaakt het Glas 


tot op drie Voeten aan het Gat te doen naderen; 


dewyl hetvop deezen afltand was, dat de agter- 


fte Oppervlakte. de Straalen naar het Papier te- 
rugkaatfte door hare Kl olnbndheiës Belk men in 
heien twee. Proefnatiningen. aren my 
genoegzaam; om het tweede Voorftel te bes 
Rapen 
sid&amende'tbans terug tót het perte: voïttel? 


te weeten ; datde Ringen geformeerd worden 
doot /de-voorfte Oppervlakte; onafhanglyk van 


de Gevolgen, die men, uit het gene wy gezieti 
hebben; zou kunnen trékken; zie hier de Waart 
neemirigen, die my geen -twyfelimg daar omtrent 
„De Heer New ron hadt opgemerkt; Ô dat 

es een Spiegel gebruikende ván ’t zelfde Brand: 
untals de-eerfte was, daar by zig van bediend 


hadt, mdat van dubbele dikte ; de Middellyn det 


Ringen veel kleiner kreeg dan in de eerftc Proef- 
heèmings, Daar uitz nu, is % ligt te befluiten 3 _ 
VI Deer, Re dat, 


lk CE, 


246 W AARNEEMINGEN OMTRENT EENIGE Proeven 


dat, indien weezentlyk de Ringen door de voor- 
fie Oppervlakte geformeerd worden, hoe meer 
men deeze Oppervlakte naderen doet aan de ag- 
terfte, die dezelven terugkaatft, hoe grooter zy 
op het Bordpapier zig moeten vertoonen. De 
Gevolgtrekking, uit deeze Waarneeming , fchynt 
my van zo veel kragt, dat ik dezelve meende, 
met groote zorge en GEen Neh te moeten 
herhaalen. 

Ten dien einde verbeeldde ik my, dat men 
twee Oppervlakten gebruiken kon, waar van de 
eene beweeglyk ware , en bygevolg in afftand 
veranderen kon ten opzigt van de gene die ftaan 
bleef , en dat ‘er zelfs een. Mikrometer vaange- 
voegd kon worden, om die afftanden naauwkeur- 
rig te meeten. 

Ik nam dan den Spiegel van een Newtoniaanfch 
‘Teleskoop, gefleepen op een Bol van tien Voeten 
halfmiddellyn. Ik zette hem vaft op een Voet, 
aan welken ik een fchuivende Stander hadt doen 
maaken , die een klein Raampje droeg, waar op 
ik een zeer dun Plaatje Moskovifch Glas hegtte 
dat bevlekt was met Melk en Water. Die 
Raampje kon, door middel van de Schuif, tot 
tegen den Spiegel aan en tot den afftand van agt 
of negen Duimen daar van af gebragt worden; 
terwyl het beftuurd werdt door een Mikrometer, 
die, met veel naauwkeurigheid, de mintte ver- 
plaatzing van het Raampje aanwees. (Vergelyk 

de 


dl 


‚Pens ri haer ecn 
bitdt > a 


uit pe GeziorkunDe VAN Newton. a47 


de Afbeelding van de Donkere Kamer Fi 2e. 3: op 


Praar LIL) 
Met dit Werktuig heb ik verftheide riode: 


mingen gedaan, welken in % breede te verhaalen 
al te langwylig zou zyn; maar welker uitflag , het 


eenigfte daar het hier op aankomt, was, dat ik; 
den Spiegel zodanig geplaatft hebbende, dat hy 
tien Voeten af was van het Bordpäpier en van het 
Luik, (dat is te zeggen; de langte der halfmid- 


‚ dellyn van den Bol, waar op hy was gelleepen,) 


beftendig Ringen had, die zo veel duidelyker 
waren, als de Figuur des Spiegels regelmatiger 
was; maar; welker middellyn op het Bordpapiet 
veranderde naar reden van den afftand van *t Mos- 
kovifch Glaasje van den Spiegel: invoegen zy zeet 
groot waren, als het Raampje zeer digt aan den 


Spiegel zig bevondt , en, in eenendecl, zeer 


klein, wanneer het ’er zeven of agt Duimen was 
afgefchooven. 

Deeze Proefneemingen béweezen, ‚ dat de Rin= 
gen door de voorfte Oppervlakte bile cht en 
door de agterfte niet dan afgekaatft waren, gelyk 
ik vermoed hadt; doch nu moeft men nde wee= 
ten, hoe zy het waren: 

Ik had reeds eenigen tyd daar naa gezogt er 
my verbeeld, dat de kleine Straalbondelt jes, die 


door de Bref van het Glas of cenig ander door= 


fchynend Lighaam, welk een het zelve ook zyn 
mogt, paffeerden, een foort van buiging onder- 
val Deer. R 2 gaan 


hed in et A 
k 6 


248 WAARNEEMINGEN OMTRENT EENIGE PROEVEN 


gaan konden, die den Cyiinder, welken zy for- 


meerden , veranderde in een geknotten Kegel: 


% zy door de verfchillende trappen van onbuig- 
zaamheid (indien men zig van dat woord mag. be- 
dienen „) der Straalen, die deeze kleine Cylindert. 
jes famenftelden , in bensie tot de verfchillen- 
de trappen van breekbaarheid , welke New ron 
ser in bevonden heeft: ’t zy door de verfchil- 
lende afftanden , op welken zy-de randen paffeeren 
van het Gaatje, daar zy doorgaan. Ingevolge, 
nu, die denkbeeld, flelde ik my voor; te onder- 
zoeken, of ik niet eenig Lighaam kon vinden, 
welks Poren, zodanig gefigureerd zynde dac men 


ze kennen kon, my eenige beveftiging in dit 


denkbeeld uitleverden. 

Om kort te gaan , gebruik maakende van % 
zelfde Werktuig, dat ik boven heb befchreeven, 
deed ik op het beweeglyk Raampje, in plaats van 
‘het bevlekte Moskovifch Glas , een klein Lapje 
zeer dun Neteldoek „ dat ik met kleine Spykeft- 
“Jes zo gelyk uitfpande, als ’ my doenlyk was, 
ten einde de Gaatjes, door de tuflchenwydre der 
Draaden gemaakt, te netter bepaald en door- 
ganglyker voor het Licht te maaken. Toen het 
Werktuig gebruikende, zag ik, met groot plet. 
fier, dat myn gifing ee Eat werde: want, 
in plaats van de cirkelronde Ringen, die ik in de 

voors 

(*) Tot bekragtiging der weezentlykheid van de 


Soort én Order der Kleuren : kan men inzien Ne w- 
TONS 


dd 


Pen, 


Ns 


4 


id 


ï à De If ' Ns 


ue DE GEZIOTKUNDE 3 VAN: ‚Newron. 249 


woorgaande neden had gehad, zag ik 
ler ‚ die kennelyk vierkant „waren ‚hoewel zy. 
de reken een weinig gerond hadden; doch al- 
toos even als de anderen gekleurd. 

Dus ziende, dar deeze Proefneeming my. gen. 


_ lukt ware, fchoon-de kragtigheid der Vertoo- 
ning door de ongelykheid der Draaden en derzel- 
yer veelheid verminderd werde; tragtte ik, in 


plaats van bet kleine-Lapje Neteldoek , over 
myn Raampje Zilverdraadjes te fpannen, lacks 
evenwydig, en omtrent dric vierde Linie of een 
Linie, dat is een twaalfde Duims, van elkander 


af, zonder dwarfe draadjes daar in te brengen, 


In ftede-van de Ringen, dieik te vooren gezien 
had, wierd ik nu flegts op het Papier een Streck 
van wit Licht gewaar, doorfneeden met verfchei, 


‚de Streepjes zeer levendig gekleurd, en in die 


zelfde orde als de Ringen Fig. 4, het waren. 
„Eindelyk, om de Oriderbindis eenvoudiger 
te maaken, en dezelve nog nader te brengen aan 
de Proefneemingen, welken NewTon omtrent 
de buiginge des Lichts in ’ werk gefteld 
heeft (*); zette ik, in plaats van het kleine 
Raampje met Zilverdraadjes befpannen , een en- 


__kel Lemmer van een Mes, en befpeurde de zelf- 


_de uitwerking als met de Zilverdraadjes , uitgeno- 
„men alleen, ‚dat de kragtigheid van het Verfchyn- 
zel 


TONS 14 Libr. I. Part. IV. Obí 2. & Libr. Ii, 
‚ Obr. 3. 
Vil Dear. R 3 


850 WAARNEMINGEN OMTRENT ENIGE Proeven 


gel thans zeer klein ware, hoewel genoegzaam 
om ’er de weezentykheid der uitwerking door te 
bew yzen. / 

Uit alle deeze Proefneemingen meen ik dat ops 
gemaakt kan worden: W 

1. Dat de gekleurde Ringen, waar van wy 
komen te fbreeken, geformeerd zyn door de buis 
ging, welke de kleine Straalbondeltjes lyden;, 
Wanneer Zy door de Poren van de voorfte Opper- 
vlakte gaan. 

2. Dat zy kennelyk worden, uit hoofde dat 
de agterfte Opper vlakte ’er eene genoegzaam groo= 
te veelheid, de een op de Ander, van terugkaatft 
“_ep het Bordpapier, omze te brengen tot den trap 
van kragtigheid, die hun gewaarwordelyk -kan 
maaken. 

3. Dat de bevlekking der voorfte Oppervlak: 
te de uitwerking om twee redenen vergroot: 
eerftelyk door het verftrooijen van een gedeêlte 
des Ligts, ’t welk deeze voorfte Opper vlakte afs 
ders terugkaatzen zou, en dat, door zijne helder= 
heid, de levendigheidvan het Verfchynzel zou bez 
fadeelen: ten anderen, door , het zy door middel 
vân de kleine Waterbelletjes shet zy doof de Melk: 
bolletjes of door eenige andere oorzaak van dergee 
iyken âart, eén grooter veelheid van regelmdatie 
ge Poren te verfchaffen. 

_4. Dat, in ’t algemeen , de verklaaring dee. 
zer Verfchynzelen afhanglyk is van de zelfde 
oer- 


hea kgs” Ln ù 


UIT DE GEZIGTKUNDE VAN Newton. est 


‘borzaak als de buiging des Ligts, en, fchoon dee- 
ze laacfte nog niet volftrekt bekend zy „ kan men 


deeze oplofling nagenoeg aanmerken, even als in 


de Meetkunde de genen worden aangemerkt, 


__die een Voorftel brengen tot aan de oplofling van 
de Kwadracuur des Cirkels, gaande alsdan voor 
genoegzaam en voldoende door. 


x Zal dienftig zyn, alhier berigt te geeven 
van eene dwaalng, welke de genen , die luft 


‚ mogten krygen om op deeze Stof te werken, zou 
_kunnen bedriegen; aangezien zy zig vry natuur- 
_lyk voordoet. Indien het waar is, zou men 
mogen zeggen, dat de Ringen geformeerd wor- 


den door de voorfte Oppervlakte, en dar de ag-= 


terfte niet dient, dan om dezelven te verzame- 
„Jen, door ze op het Bordpapier terug te kaatzen: 


zou men dan niet, in plaats van deeze tweede 
Oppervlakte een ftraalbreekend Glas ftellende, 
dezelven verzamelen kunnen op een ander Bord- 
papier , dat verder van ’ Luik en in ’t Brandpunt 
van dit Glas geplaatft ware ? 

_In den eerften opllag kan deeze Tegenwerping 
iemand misleiden: maar, als men oplet, dat het 
gemelde Glas, ’ welk de Straalen door zy- 
ne figuur kon verzamelen, van eene Straalbree- « 
kende Stoffe is, zal men ligtelyk bemerken, dat 


„hetzelve, door de Kleuren, waar uit de Ringen 


bêftaan , met verfchillende Hoeken te bree- 
ken, dezelven zodanig onder elkander verwarren 


VIIL Deer. R 4 Zou- 


Dn 


est _ PROEFNEEMINGEN DER Nd 


zoude, dat ?er niets anders dan eene mengeling 
van Kleuren uit konde ontftaan, die noodwendig 
een wit Licht moeft voortbrengen. 

Daar zouden nog, oneindig andere Waarnee- 
mingen te maaken zyn, omtrent veele Omftan- 
digheden, die my in het beloop  deezer Proef, 
neemingen zyn voorgekomen : maar men heeft 
niets op % oog gehad in het gezegde, dan te doen — 
zien,dat de en oorzaak van dit Verfchyar 
zel een onmiddelyke betrekking fchynt te hebben. 
op. die, van de buiginge des Lichrs. 


4 
8 


5 / hLS ej 
ar RN 00 Ie 
k dt | 
‘ Benel 


teens He 


VAN lie Se 


BYZONDERHEDEN, 


> ais 


6 RAAKENDE EEN Bj 


Sd 


OLFPHANT 


pie EÉN IGE JAAREN TE N arers 


hndiprtern, HEEFT GELEEFD. / 


EL A 


NE de paid. een des Sciences de l'An 1754. p‚ 66. ) m 


isde iam ZEEEE KEGESESEESEEEES, 


E Bie Norver, by zyne wederkomft van 
kt zyn Reize naar Gehe: gefproken hebben- 
B de v van cenen Olyphaat, rocbehoorende aan zyne 
ú 
Je ‘ Siciliaanfthe Majefteit , welken by te Napels hade 
„a gezien , verzogt de Akademie hem, om ten dien 
ed verfcheide Vraagen te doen. Het zyn 
; „de beantwoordingen. van deeze Vraagen, door 
je den Heer pr MARIGNY, Konftl van Vrankryk, 
ne en den’ Heer D'ÄRTEENAY; Sekretaris van Am- 
baffade te Napels, die het volgende Berigt heb- 
‚ ‚ben uitgeleverd: waar mede de Alden geagt 
ru heeft pleifier te zullen doen aan % Algemeen. 
1 Dit Dier was door den Grooten Heer aan zy= 
ne Siciliaanfche Majefteit gezonden, en te Na- 
pels gekomen den 18 Oktober des j jaars 1740. De 
hs vilt Dust lr A Rie ge- 


t 


vin 


254 Berior VAN Fenice BYzoNDeRHEDEN, 


genen, die het geleidden, fchreeven hetzelve 
toen den Quderdom van drie-en-vyftig Jaaren toe. 
Het was hun onbekend , waar men het gevangen 
had, en zy wiften alleenlyk , dat het te Konftan= 
tinopolen aangekomen ware met verfcheide ande- 
ren , welken de Koning van Perfië aan den Groo- 
ten Heer zondt, De langte van het Dier was tien 
Voeten en omtrent vyf Duimen, de hoogte ast 
Voeten negen en drievierde Duims. Het hade 


“vyftien Voeten en Lykans twee Duimen in den 


EEn 


omtrek. Het onderfte van zyn Buik was, wan- 
neer het overend ftondt, drie Voeten en omtrent 
vyf Duimen boven den Grond verheven. De 
langte van zyne Slagtanden was vier Voeten, en 
dezelven hadden, aan den wortel, eenen om- 
trek van dertien Duimen agt Liniën. Het 
Dier fcheen ’er zig niet van te bedienen , dan om 
zynen Snoet te laaten ruften. Deeze Snoet, die, 
gelyk bekend is, byna tot Handen dient voor dit 
Dier (*), hadt eene langte van zeven Voeten 
twee Duimen en een half, en eenen omtrek van 
drie Voeten zeven en een vierde Duim. Men 
heeft nooit gelegenheid gehad, om te beproeven 
hoe groot zyn kragt in ’ algemeen mogte zyn; 
maar men heeft hem dikwils met zynenSnoet een 
Yzeren Ketting, van zeftig tot tagtig Ponden. 
zwaar , zien opligten; waar mede hy,in de Lugt, 
| met 

(*) [Omtrent deeze en de andere Eigenfchappen van 


den Olyphant, kan men hier mede vergelyken de Natuure 
Jyke 


RE 


| 


RAAKENDE EEN OrpyPnHant. òsg 


met miet minder gemak dan aardigheid fpeclde. 
Hy wierp taamelyk hoog in de Lugt, én zonder 
dat het hem eenige moeite fcheen te zyn, Ges 
Wigten van honderdzeventig Ponden en daar bo- 


Yen zwaar , Kanonkogels en Bomben: het feheen 
‚zelfs dat de grootte van deeze hem niet anders 


belemmerde, dan wegens de moeielykheid omze 


wel aan te vatten met zynen Snoet. Hy {cheen 


ook veel kragt te hebben in zyne Staart. 
„ De eerfte Gouverneurs, welken deeze Oly- 


phant gehad heeft, waren Mogollers „ die tegen, 


_hem de Taal jbraken vâàn hun Land: vervolgens 


\ 


Be, 


is hy geregeerd door Barbaryfche Slaaven, die 
tegen hem in hunne Taal, en fomwylen ook in 
% Ttaliaanfch fpraken. Niettegenftaande deeze 


_ Veranderingen van Taal, fcheen hy te veritaan 


het gene hem gezegd werdt. 

Om het Dier vaft te kunnen maaken in de Stal 
daar men. het hieldt, werden aan een Voorpoot 
en een Agterpoot een foort van Koufebanden ge. 


daan, beftaande uit een end Touw , met Biezen be: 


wonden en vervolgens met Leer baklged, Dee- 


ze Koufeband, aan *t onderfte van het Been ge- 


plaatft, hieldt de Kettingen op, welken anderss 
door derzelver al te egaale dikte, noodwendig 


is: van de Pooten hadden moeten afb lipperrs en, om 


redde) " het 


he Hiftorie halte het Samenftel van Linnaeus. L 
STUK, Amfterd. 1761. bladz. 419, enz.} 
“VII Deer. 


256 BERIGT VAN EENIGE BrzonDERHEDEN, 


het Dier niet te vermoeijen, veranderde men die 
Banden dagelyks van Been, ja fomtyds wel wg hd 
maal op een Dag. 

Als bet uitging was men zeer zorgvuldig, om 
alle Toevallen voor te komen, in % beletten dat 
geen Menfch hem te digt naderde. Een der Släa- 
ven „die den Olyphant regeeren moeften , ging hem 
op de Nek zitten, en hieldt zig daar even als op 
een Paard , geleidende hem dus en beftuurende 
door middel van zyn Stem en de beweeging van 
zyn Beenen en Voeten, die digt by de Ooren 
van den Olyphant waren: maar, ls hy niet ge- 
hoofzaamen wilde, gebruikte de Slaaf cwee klei 
ne Werktuigen, met één van welken, dat naar 
een Bootsmanshaak geleek, hy hem in de Ooren 
prikte of krabde; doch met het andere, dat meer 
zweemde naar een Moker of Poolfche Krygs. 
Hamer, floeg hy kem op den Kop of fiet hem aan 
met het dunne end, 

De Olyphant ging dagelyks, twee, drie of 
zelfs vier Uuren na het ondergaan van de Zon, 
te ruft leggen. Ten dien einde eerft de agterfte - 
Knicjen en vervolgens de Dyèën geboogen heb» 
bende, deedt hy het zelfde met die der Voorpoo- 
ten, en flrekte zig geheel over ééne zyde uit, 
op bet Hooy, dat men tot zyne Legerftee ver» 
vaardigd hadt. Na drie of vier Uuren Slaaps, 
ftondt hy op en gaf zyn begeerte naar Voedzel te 
kennen, % zy door Snuïiven , of door het bewee- 
ger hd gen 


RAAKENDE EEN OLYPHANT. 257 
gen wan zyn voorfte Ketting, indien de-Oppas- 
fer door het Snuiven niet wakker was gemaakt: 
Na den Eeten ging hy weder leggen , en fliep 
tot aan Zonne opgang uitgenomen tcgen % Voor- 


jaar, in welk Saizoen hy omtrent een Uur lans 


= 


Á 
Z 


ger bleef flaapen:_ | 
…_ Men begrypt ligt, dat een Dier van dit Sta- 
tuur veel moeft eeten. Men gaf hem dagelyks 


tweehonderd-en-twintig Ponden gedroogd Geerft- 


Stroo, uitgenomen,in de een-en-twintig eerfte - 
Dagen vaú April, wanneer men hem, in de plaats 
van Stroo, groene Gerft gaf, daar hy, ieder Et- 
maal, ongevaar agthonderd of duizend Ponden 
van opat. By het Stroo, of by het Voeder , were 
den omtrent drie-en- dertig Ponden nicu welken 


_Broodgevoegd; als ook agt-en-twintig Oncen Sui- 


ker, en evenzo vecl Boter, die men te famen meng= 


de en in twee Bisodens) ieder van twee Pond 3 


ftopte, welke hem geheel in den Bek geworpen - 
werden; 

Alle Ávonden deedt men den ow phant , op. 
de zelfde manier, twee Boluien inneemen;, van 
grootte als een Moskaat-Noot , famengefteld uit 
drie-en-dertig verfchillende Drogeryën, zo vers 
hictende, dat één alleen in ftaat zou geweeft zyn 
om den flerkften karel van kant te helpen. « Dic 
Hulpmiddel, nogthans, was voor hem zo nopdigs 
dat hy, hetzelve niet ingenomen hebbende, on- 


tufüig was en de geheele Nagt niet liep. Mis- 


MHL Detis feliien 


258 Beret vAN FENior ByzonpetreDen; 


{chien dienden zy hem, om, ten minfte wat de 
Verteering belangt, het onderftcheid te vervul- 
len van hect Klimaat van Napels en dat daar hy 
in gebooren was. Dit is zelfs te waarfchy nlyker 4 
aangezien men hem, wanneer hy te Napels aan- 
kwam, dagelyks ongevaar twee Pinten Brandes 
‚wyn gaf, die hy niet innam, federt hy de Lugts- 
gefteldheid van deze Landftreek gewoon was ges 
worden, 

Zyn Drank was gemeen Water. Hy gebruiks 
te daar van, doorgaans , vierhonderd Pinten ’s 
daags, maar by Zomer tot negenhonderd Pin- 
ten (*). Hy nam hetzelve op drie byzondere 
tyden, en telkens met vyf, zes, tien of twaalf; 
herhaalingen: hy flurpte het op met zynen Snoet; 
bragt het vervolgens in den Bek, en zwolg het 
met twee of drie flokken door. 

De Olyphant, waar van wy hier fpreeken, 
was een Mannetje. Zyn Mannelykheid was doors 
gaans ingetrokken, zo dat menze naauwlyks in ’ 
Gezigt kon krygen, doch, wanneer hy zyn Wa- 
ter wilde maaken, deedt hy dezelve omtrent 
twee Voeten lang uickomen, en dan kromde 
dezelve zig agterwaards, rigtende dus den loop 
van de Pis tuffechen zyne Agterpooten. Jaarlykss 
in ’ Voorjaar, wierdt hy togtig; alsdan verzuim- 
de hy te eeten, én was veel moeielyker te res 

gees 

@&) [Zo dit Parysfche Pinten waren, zou het uitmaaken 
byna een Okshoofd Water. ] 


RAAKENDE EEN OLYPHANT: 259 


geeren: uit zynen Snoet liep een warm Vogt; 
op de zyden van den Kop, nevens de Ooren ‚bra- 
ken twee Gaten open, die een Afchkleurige Stof- 
fe uitgaven, vettig en dik als oude Reufel. Men 
verzekert zelfs, dat dan uit zyne Schaft een ders 


gelyze Stof droop : maar „alsde tyd der Togtigheid 
voorby was, flooten die Gaten weder en het uit- 


loopen hield op.. Men weet nog niet, of hetzel- 
ve ook plaats zou gehad hebben, indien het Dicr 
in flaat was geweeft om zyne Drift te- voldoen. 
…Deeze Olyphant fcheen allerley foort van Harts- 
togten onderhevig te zyn: wy zullen ’er hier een 
bybrengef, welke hem zelfs de Eetensluft deedt 
vergaan. Somwylen zag men hem in zwaarmoe» 
digheid vervallen: hy toonde erkentenis en gene= 


genheid aan zyne Oppaflers: hy lietze by hem 


Komen, zonder hun leed te doen, en zonder dat 
zy cenige voorzorg behoefden te gebruiken: wel 
verre daar van, fcheen hyze te ftreelen met zy 
nen Snoet, en gehoorzaamde hun met leerzaam 
heid: Hy toonde zelfs geneigdheid tot fommige 
Dieren, inzonderheid voor een Ram, dien hy 
toeliet met den Kop, gelyk deeze Beeften ge- 
woon zyn, tegen zyne Slagtanden te ftooten, en, 


_als dit Beeft de infchikkelykheid van den Olyphant 
misbruikte, was al de Straf, welke het te lyden 


hade, dat by hetzelve met den Snoet opvatte en 
nederfmeet op een hoop Meft ; daar alle andere 
Dieren, die hem laftig vielen, zonder fout, tes 

VIIL Deer. gen, 


260 Brot VAN Besten Byzosprkämvtn } 


gen den Muur gefineeten-werden ; nier zulkseer 
geweld, dât zy EN waren ch op red 
voet flierven. 
Hy fcheen gevoelig te ayn voor Pyns zie 

tragere de flagen te vermydens enz warner med 
hem die gaf „bleek het aan.zyne draaijingen , dat hy 
er aandoening van-had. Hy fcheen*zelfste vreen 
zen van zig te bezeêren, of zelfs maár Ongemak 
aan te doen; indien men zalks beflaiten mag) uit 
de Voorzigtigheid, die hy gebruikte in’ spaflees 
ren van plaatfen ; waar van de Grond hem hiet 
_vaft genoeg voorkwam: his 
Men zal zig miffchiien verbeelden, al een zó 
gwaarlyvig Dier een fterke , grove. Stem moeft 
- hebben; doch men bedriegt zig; in dit Gevals 
want nooit heeft men van hefà iets-meer gehoord 
dan een min of meer fterk-Snuiven ; % “well 
hy zodanig wift te verandeten van-Toon; dat 
men daar uit begrypen kon, wat an wilde uits 
drukken. REN 
Men heeft hiet opgemerkt dae deeze oly: 
phant andere Ziekten onderhevigwas , dan. eéù 
foort van Kolykpynen; nar Ongemakken’ aart 
de Pooten hadt-hy meer ; het werdt ontdekt aan 
even de zelfde Kentekenen, die deeze Ziekten int 
andere Dieren kenbaar maâken ; en-genezen-doot 
het zelfde flag ván Middelen; doch ?er: was veel 
behendigheid noodig om hem die te doen innee: 
fen ; alzo hy geen: gemakkelyk Patient ware; 
en 


ad 


„ 


RAAKENDE EEN OLYPHANT.  26t 


en niet gedwongen kon worden, gelyk de andee 
re Dieren, om iets in te neemen tegen wil en 
dank. Hy heeft te Napels veertien Jaaren en 
eenige Maanden geleefd , zynde niet geftorven 
voor het begin des jaars 1755. « Na zyne Dood 
vilde men hem, en bevondt dat zyne Huid al- 
leen 2384 Ponden, Mark-Gewigt, zwaar was: 
% geen een denkbeeld kan geeven, hoe dik de= 
zelve geweeft moet zyn. $ 

Het gene in dit Berigt gezegd is, zal genoeg 
zyn, om de Natuurlyke Hittorie van dit Dier, 
in verfcheide punten , op te helderen. 


H. 


/ 


VII Detr. se ZON 


'ZONDERLINGE 
UITWERKINGEN 


WAASE M 


M IE RENS 


DOOR DEN HEER 


ve MRT oo vrAd APB jr 


Med. Doktor van de Fakulteit van Parys, Lid van 
de Koninglyke Akademie van Bourdeaux, en 
van de Societeit tot bevordering van den 
Landbouw in de Generaaliteit 
van Parys. 


(Journal de Medecine, Chirurgie, &c. Septembre 1762, 
P- 237.) 


SEESSEENISEFEEGELELEEEN GS, 


E Mieren; die van de Ouden befchouwd 
werden als Voorbeelden van bezorgdheid 

voor hun beftaan, hebben met meer reden de op- 
lettendheid der Hedendaagfchen naar zig getrok- 
ken. % Is reeds lang, dat de Scheykundigen be- 
fpeurd 


« 


Dz WAasrm per Mieren, 563 
) 


fpeurd hadden, hoe zy een groote veelheid van 
Zuur tideverden : maar het was voor de Heeren 
NEUMAN en MarcoRrar overgelaten, ons te 
berigten, dat zy ook, door Dettillatie en door 
Uicperfing , Oliën gaven, gelyk aan die; welken dé 


Plantgewaflen gemeeniyk uitleveren @*). Mya 
„oogmerk is in geenen deele, om te herhaalen wat 


die vermaarde Mannen ons geleerd hebben; aan- 
gaande de Schey konftige Ontleding van dit won- 
derbaare Infekt. Ik wil alleenlyk eenige minder 
bekende Zaaken bybrengen, welken zullen kun- 
hen dienen ofn de Hiftorie van dit Gedierte te 
voltooijen. 

— Alseen Mieren-Neft, dat een weinig groot 
is, geopend wordt, en men brengt de Neus by 
de Oppervlakte van hetzelve, zo verheft zig daar 
uit een Waafem, die de Reük op eene fterke en 
onaangenaarhe wyze aandoet. Een levendige 


_Kikvorfch in die Waafem gehouden, zodanig dat 


hy denzelven niet ontwyken kan, fterft in min- 
der dan vier of vyf Minuuten, zonder dat hy 
zelfs behoeve gebeten te zyn door de nn 

Mieren. 
Eenige Jaaren is % geleeden; dat ik; op % Land 
zynde, Mieren verzamelen wilde, gelyk men 
/ my 


(*) Zie de Werken van NeEuMAN, in ’t Engelfch uit- 
gegeven door Monfr. Le wrs, en de Opufc, Chymiqses de 
M. MaArcerArF, a Paris 1762. in 13, 

WIL. Deet. es KR 


264 __ WAARNEEMINGEN OMTRENT DEN 


my verzogt hadt, vom de Proefneemingen van 
MARGGRAF- te herhaalen. Ik ftelde , vrugte- 
loos; verfcheide Middelen in ’ werk; om ’er 
een genoegzaame veelheid van te bekomen. % Ge- 
ne my beft gelukte was , in % midden van een 
Mieren-Neft, dat ik kwam te ontblooten, eene 
Flefch met een langen Hals te plaatzen, en daar 
in, met de Handen, de Mieren te doen vallen, 
die in menigte opklommen langs de Wanden van 
het Glas. Terwyl ik zulks deed, nam ik waar, 
dat de eerfte Mieren „die ik in de Flefch had doen - 
vallen, ‘er even gemakkelyk , van binnen, we- 
der tegen opklommen, als van buiten ; maar ‚ wan- 
neer ik zekere veelheid wan dezelven in de Flefch 
gekreegen had, konden de allervlugften zelfs niet 
hooger komen , dan tot omtrent de halve hoogte 
van de Flefch: zy vielen ylings naar om laag, als 
of zy door een verftikkenden Damp bevangen wa- 
ren. Een geheelen namiddag in die bezigheid 
doorgebragt hebbende, voelde ik „ des avonds, 
een weinig Hitte aan myne Vingeren; die zwol- 
len en rood wierden: ’s anderendaags fcheidde 
de Opperhuid zig van de Huid af, als of ik’er ee 
Blaartrekkend Middel had opgelegd, en de Vin- 
gers, van beide myne Handen, vervelden tiee- 
nemaal. ë 

Zie hier een Geval van nog zeldzaamer aart, 
dat my is medegedeeld door den Baron p’Hor- 
BAC, wiens getuigenis meer dan genoegzaam Is , 

om 


WAASEM DER MIEREN. © 265 


‘omm ’er de “Waarheid van te betoogen. Zeker 
Man genaamd Tessier, Meeflter Metzelaar van 
Sucy in * Brie,een Mieren- Nett willende weg- 
doen, dat zig in zyn Tuin gevefligd hadt, be- 
dagt hetzelve te bedekken met een Glazen Klok; 
hopende dat de Warmte, welke die Klok voort- 
bragt, de Mieren zou doen erven. Dir Middel 
gelukte heur, ‘maar de Klok hebbende willen weg 
neemen en onverziens met zyn Aangezigt by der- 
zelver opening komende, voelde hy een flerken 
Waafem,-die-hem, op ftaande voet, een zwaare 
Hoofdpyn veroorzaakte: zyn Lighaam zwol al-. 
lengs: hy wierdt beroeringen en benaauwdheden. 
gewaar, die hem voor zjn Leven deeden dug- 
ten. Dit duurde de geheele Nagt; ’s anderen- 
daags ’s morgens kwam een Uitflag op zyn Huid, 
“en het Ongemak ging by trappen over. Dit Uit- 
flag, waar van de Baron p’HorLrac my de na- 
tuur niet heeft kunnen befchryven , duurde drie 
Dagen, ten einde van welken de Opperhuid 
Schubswyze afviel. _ | 
__Hoedanig is dan de aart van deezen Waafem, 
die byna op ’t oogenblik een zo vlug Dier, als de 
Kikvorfch is, om ’% leven helpt ; die het Ge- 
dierte zelf verfmoort, daar hy uit voortkomt, en 
op het Menfchelyk Lighaam de uitwerking voort- 
brengt van de fterkfte Blaartrekkende middelen. 
Is het eene louter zuure Damp? Doch uit de On- 
dervindingen van den Heer MARGoRAr blykt; 
VIN Deer. REEN dat 


266 Dr WAASEM pen Minnen, 


dat het Zuur der Mieren naauwlyks van dat 
van den Azyn verfchille. Zou de Olie, die men 
&oor Deftillatie ut dit Gedierte krygt , niet eeni- 
germaate tot het voorbrengen van deeze uitwer- 
kingen behulpzaam zyn? De Heer MARGGRAF 
verzekert ons, dat die Olie geene feherpe Smaak 
geeft opde Tong. Zou?er eenige overeenkomft 
zyn tufchen de uitwerkingen van deezen Waa- 
fem, en dien, welken de Verniffen voortbren- 
gen, wanneer men te fpoedig de Vertrekken , 
daar zy aangevoegd zyn, gaat bewoonen? Wy 
Rellen zulks aan de Geneesheeren en Scheykun- 
digen ter onderzoeking voor. 


NIEU- 


NIEUWE MANIER 
bs DE 
BEREIDING van sl 


DIE MEN 


CROCUS MARTIS 


NOEM T, 
TE MAAKEN: 


Voorgefteld in een Brief aan den Heer Doktor 
Roux door den Heer pe MorNrTAML. 


( Journal de Medecine, Chirurgie &c. sami 1762, 
Pp. 240.) 


DD verfcheiderley bewerkingen , welken ik 
op het Yzer gedaan heb , by gelegenheid 
dat ik arbeidde aan een, klein Werkje over de 
Kleuren van de Schilderkonft en ’t Amailjeerzel, 
dat ik eerlang hope aan ’ licht te geeven; hebben 
my cen zeer eenvoudige en gemakkelyke manier 
doen ontdekken, om een zwarte Crocus Martjs 
te bereiden , die ten uiterfte verdeelbaar en te ge- 
yk zeer acier ar is door den Zeilfteen. 

„Men weet dat de Crocus Martis, onder den 
naam van AEPhsops Martialis bekend, gemaakt 

VIIL Dez. S 4 door. 


268 Nieuwe MANIER OM EENE 


door de wryving van. Vylzel van Staal in Water, 
op de manier van LEMERY; de gene is die, met 
den beften uitlag , in de Geneeskunde gebruikt 
wordt. De gene, die ik voorftel, is niet min- 
der door den Zoilfteen aantrckbaar, en heeit bo- 
ven anderen het voordeel, van te zyn in veel 
grooter fiaac van deelbaarheid. Voeg hier by , 
dat ‘er , wanneer men naau wkeurig de handelwyze 
van den Heer LrMERY volgt, verfcheide Maan- 
den tot bereiding van zyn Althsops Martsalss noo- 
dig zyn: daar myne Crocus Blartis gemaakte kan 
worden in vier Uuren tyds, en derhalve veel 
minder koftbaar valt. Ik zend U het berigt van 
myne bewerking , onderfchikkende dezelve aan. 
Uwe Kundigheid , om dezelve aan ’ licht te gee- 
ven , zoo Gy van Oordeel zyt , dat dezelve van 
eenige nuttgheid kan weezen voor ’t Algemeen, 
Neem Virrsolum Martis , dat wel rood gekaici- 
peerd is, of-Cofcothar , overgebleeven van de 
Deftillatie van Cleum Vitrzol1 ; zoet het wel uit, 
door er zeer heet. Water op te doen, dat men 
?er moet afgieten, wanneer de Crocus Martis vee- 
nemaal is doorgezakt. Als men oordeelt, dat de 
uitzoetingen al het Zoutige hebben weg genomen, 
?% welk in de Stoffe was, die men gebruikt; % 
gene uit de Smaakeloosheid van het afgegooten 
Water te oordeelen iss zo neem door middel 
‚van Karoendraad al het Water weg, dat op de 
PLofle nog over is gebleeven , en laatze droogen, 
Zes- 


Crocus MAKTIS TE MAAKEN. 269 


. 


Zetze vervolgens in een Kapelletje, onder de 
Smeltpan vân het Etlaijeurs-Fornuis, tot dat zy 
volkomen rood geworden zy. 

„Meng deeze Crocus Martss , wanneer dezelve 
weder koud is geworden „“met eens zo veel ge 
_wigt van ZeesZout, dat men op ’% Vuur heeft 
laaten uitknappen.-… Wryf alles tang ondereen in 
een Yzeren:Vyzel, en prop her vervolgens ìn de 
Loop van een Snaphaan, waar op men twee Yze- 

ren Stoppen heeft pas gemaakt, die zeer digt flui- 
ten. Den Loop geftopt hebbende, zo maak de 
“enden nog verder digtemet Potaarde of met éen 

Lutum, dat tegen ’t aaps beftaan kan, of liever, 
bekleed daar mede de enden vanden Loop. Het 
Lutum droog geworden zynde , zo maak een’ 
groef in de Afch en gloeijende Kolen van uwe 
Haardftee; leg daar den Loop in, bedekkende 
denzelven met Afch en Kolen: ligt, na’ dat omì- 
trent een half Uur is verftreeken;, den Lioop op, 
zo dat dezelve midden in de gloeijende Kolen 
legt; maak dat het Vuur aan den gang blyve, 
en hou de Pyp-te deeg bedolven onder de Kolen, 
vier Uuren lang: neem ze dan weg en laat ze 
koud worden. Als de Loop koud geworden is, 
zo flaa het Lutum met een Hàmer aan ftukken, 
‘en, de enden geopend hebbende „doe ‘er met een 
Yzeren Roedje de Stoffe uit, die ‘gy bevinden 
zul: aan zwarte Klonters. Breek en fiamp die in 
een Yzeren Vyzel, tot dat zy een Poeïjer zyn go- 
VI. Deer, EN 5 wer 


270 Nieuwe MANIER OM EENE 


worden, ’t welk men doe in een Glas of ver- 
glaasde Pot, gietende daar op wederom heet 
Water, ’ welk men met een Spatel omroere, ° 
en aanftonds overgiete in een veel grooter Vat, 
zorg draagende van het gene op de Grond legt 
niet te laaten overgaan. Doe ander heet Water 
op het Overblyfzel en giet het af als te vooren. 
Herhaal zulks, tot dat het Water zig niet meer 
gekleurd vertoone. Zo men alles wil hebben, 
kan men het overblyfzel fyn maaken, en het, op 
gelyke wyze, by herhaaling uitwaffchen: want 
Yer meet byna niets blyven, indien de Cafcenatse 
wel gedaan is. 

Men laat , vervolgens , de Stoffe bezakken, 
die met de afgieting is overgegaan, ’t welk een 
Etmaal tyds vereifcht; dan giet men het Water 
af, ’t welk helder geworden is, en doet, by 
verfcheide herhaalingen, nieuw heet Water op 
het gene op den Bodem is gezakt, hetzelve af« 
gietende, wanneer het helder is. Als men ein= 
delyk oordeelt, dat de Crocus Martis van Zout 
ontbloot is geworden, zo veel mooglyk; dat is 
te zeggen, het Water, * welk men ’eraf krygt, 
volkomen Smaakeloos zynde, dan giet men de 
Stoffe over in een Glas of Porfeleine Kom , en „’er 
het Water met Katoen hebbende afgenomen, zo 
laat men ze droog worden. 

Met den zelfden uitflag kan men gebruiken de 
Colsoihar, oft overblyfzel van de Deftillatie van 
8 ‘ EE Zee- 


Crocus MARTIS TE MAAKEN. 271 


Zee- Zout , door middel van Koperrood. Dit 
behoeft men flegts, zonder eenige Voorbereiding , 
in den Snaaphaansloop te doen, noch ’er Zout by 
te voegen; om dat het Alkalifche deel van dit 
Zout, % welke in het Overhaalen van den Geeft 
daar mede vereenigd i is gebleeven, de zelfde uits 
werking voortbrengt. 

Ook zou men, tot het zelfde oogmerk, ge- 
bruik kannen maaken van het overblyfzel der Des- 
tillatie van Salpeter , door middel van Koperrood; 
mengende dan ’er Zout by, en te werk gaande 
als met de Doodekop van Vitriool; maar de Cro- 
cus Martis, welke men op deeze manier bekomt, 
fchynt harder cn Aardagtiger te zyn, zonder 
twyfel van wegen het gene daar uit de Salperer 
ìn over is gebleeven, 

„Men heeft beproefd, om , op die zelfde manier, 
enkel Vylzel van Yzer te behandelen: men heeft 
hetzelve in een Mortier, met driemaal zo veel 
Zee-Zout , gewreeven , en het gedaan in een 
Snaphaans-Loop: maar men heeft bevonden, dat, 
door vyf Uuren brandens, niet meer dan een ge+ 
deelte in Crocus Martis veranderd geworden zy: 

het overige wilde door de waflchingen niet over- 
gaan „en deeze Crocus Martts , die in ’t eerft zeer 
zwart en taamelyk aantrekbaar was door den Zeil- 
fien, verloor in.’t vervolg byna al haar Phlog+f?- 
cum, ’Ts nogthans waar, dat dezelve , wanneer zy 
in een Kapelletje onder de Smeltpan van’ Fornuis 

„Val Deer, ges 


27 NreuweE MANIER OM EENE 


gezet werdt, dit Pllogiflicum wederkreeg, en 
even aantrekbaar door den Zeilfteen wierd als te 
vooren, fchoon zy een flaauw roodagtig Kleurtje 
aangenomen had. Niet minder zou men in dee- 
ze Operatie flaagen, wanneer men een Kroes, 
die wel gedekt en gefuteerd was, in plaats van 
den Snaphaans-Loop gebruikte: maar de zorgvul- 
digheid, die ’er noodig ware, om de Kroes geduu- 
rig bedekt te houden met gloeijende Kolen, en de 
tte ‚ die er in het Luwram kunnen ontfiaan, 
waar door de Crocus Martis rood zou worden „ 
hebben den Snaphaans Loop doen verkiezen , die 
geen oppalling vereifcht. 

Deeze Crocus Maris vergelykende met de 
JErhiops Martialis van LemerY, welke ik heb 
doen koopen by den Apotheker LA PLANCHE, 
vond ik ze beiden even aantrekbaar door den 

Zeilfteen ; maar ik heb opgemerkt , dat myne 
Crocus Martis zwarter en in een grooter ftaac van 
deelbaarheid ware : want, als ik de Lthiops Mar- 
vialis van Lemerr fyn wilde wryven, op een” 
Agaatfteen , met Water , voelde ik, onder den 
Wr…yffteen , harde en grove deeltjes, welken” 
het niet mooglyk was fyn te krygen, daar my- 
ne Crocus Martis zig Íyn laat maaken, zonder dât 
men iets harâs onder den Wriyffteen gewaar 
worde. î 

Myne Crocus Martis verfchilt verder, daar in, 

vande Zshiops Martialis van LrmerY, dat zy. 
haar 


Crocus Martis TE MAAKEN. 273 


_ haar P/logsflicum niet gelyk dezelve verlieft: zie 
daar van het bewys.- Ik heb ZEthiops Martialis 
in een, Kapelletje gezet onder de Smeltpan in het 
Fornuis: ik heb ze aldaar gehouden met een mid- 

_delmaacig Vuur, twee Uuren lang „ wanneer ik 
Zeer rood van daan kreeg „ gelyk zeer fchoone 
Colcothar en niet meer aantrekbaar door den Zeil- 
fteen. Op de zelfde manier heb ik, onder de 
Smeltpan, geget van de Crocus Martis, die op de 
voorgemelde wyze bereid was, die ik aldaar aan 
een allerfterkft Vuur , drie Uuren lang „heb bloot- 
gefteld gelaten. Amands: ik ze weguam, hadt 
dezelve, wel is waar, eene minder zwarte Kleur, 
„trekkende meer naar ’ roode, maar was even aan- 
trekbaar door den Zeilfteen, als te vooren. Aan 
dit teken is ’t, inzonderheid , dat men de ZEthsops 
_Martualis „die ‘volgens"de Methode van LEMERY 
gemaakt is, onderfcheiden kan van de Crocus 
Martis, volgens-de myne. 

_ Deeze Crocus, daar ik van fpreek, laat zig 
ontbinden in alle Zuuren, zo Mineraale als Plant- 
dartige „ en gecft le een fchoone geele 
Kleur, zo wel als de @Erthiops van Luemerr; 
met dit verfchil, egter, dat die laatfte, zo ver- 
deelbaar niet zynde, een weinig opbruifcht met 
den Salpeter-Geeft, daar de myne, in tegen- 
deel, door dit shed ontbonden wordt, zonder 
dat men eenige Opbruifching befpeure. 

Deeze Operatie doet zien „ dat het Yzer, 

WIL Dezer. zyn- 


274 NIEUWE BEREIDING VAN Crocus Mafris, 


zynde onder alle Metaalen dat gene, ’ welk 
gemakkelykft zyn Phlogeflzcum verlieft, door ver-; 
Scheiderley bewerkingen zo ver gebragt kan wor- 
den, dat het niet meer, dan met veel bezwaar- 
Iykheid, zig ontblooten laate van % Phlogsfis- 
Cum, dat men ’er aan gegeven had, in de plaats 
van % gene hetzelve te vooren bezat. Aange- 
zien men hier een Yzer, ’t welk , zyn Phloe 
gifkcum verlooren ‘hebbende, Crocus Martis ge= 
worden was, weder een nieuw Phlogsflicum 
ziet aannéemen, waar een taamelyk fterk Vuur 
hetzelve niet meer van ontblooten kan, 


Hs 


BE: 


BAER 


AANGAANDE DE 


NE: YEN 


VAN 


STEEN-ZOUT, 


DIE ER BY 
KRAKAW IN POOLEN 


ZZ EY Ns 


Getrokken uit twee Vertoogen, daar omtrent 
in ’ licht gegeven door den LEE 
SCHOBER. 


hanen de Medecine , Chirurgie, &c, Kou 1762. 
p-. 160.) 


SESEORES 


An den voet der Crapack- Gebergten, on, 
gevaar twee Mylen van Krakaw , vindt 

men een klein Steedje Wielsczka ada: Dit - 
is in een Vlakte gebouwd, die ten Noordenen - 
_ Zuiden bepaald wordt door Bergen van middel- 
maatige hoogte. Omtrent honderdvyftig of twee- 
honderd Voeten is de Grond deezer Vlakte ver- 
heven boven ’ waterpas van de Rivier Weif}t, 
VIIL Dee, die 


276 De Mrren vAN Sreen- Zour 


die in de nabuurfchap ‘daar voorby loopt. Op 
weinig aftands van Wieliczka legt een ander 
Stcedje, genaamd Bochnia, zynde met Heuvelen 
omringd, En op een nog hooger Grond getitige 
dan het andere. De Grond is, in de omtrek van 
deeze twee Steden, zeer Kleijig, en men onte 
moet ’er zeer weinig Steenen: nochtans worden, 
by Bochnia, eenige laagen gevonden van een 
foort van Albaft, en deeze Steen wordt gemec- 
ner, naar maate men verder afgaat van deeze 
Steden. … Bezuiden Wielsezka vindt men denzel. 
ven zeer overvloedig, maar hy maakt geen onaf- 
gebroken Bank en fchynt eene verplaaczing te 
hebben ondergaan. Naar het Noorden ontmoet 
men een groote veelheid van gladde Keifteentjes, 
die ’er niet dan van zeer verre gebragt kunnen 
zyn. Men vindt ?er, bovendien, Bikfteen, en 
dit is de gemeenfte Steen daaromftreeks , welke 
vry dikwils groote Klompen van Steenkolen bes 
vat. Naar het Wetten beftaat de Grond uit ver- 
fcheide Laagen. De eerfte, die men ontmoet, is 
Zand, van verfchillende diepte: daaronder legt 
een Steen, famengefteld uit oneindig veel kleine 
Keitjes en Schulpen, die met Kwarts zyn te fa- 
men gevoegd , ’ welk veel vaftheid geeft aan 
deeze Steenbedden, die van één tot drie Voeten 
dikte hebben. Zy worden gevolgd van een nieu- 
we Laag Zand, met Zee-Schulpen gemengd, 
waar van veelen geen de minfte verandering heb- 

ben 


e 


n 


„tr KraxÀàw in Poorex &77 


ben ondérgaan. Verder vindt men een Laag: vän 
blaauwagtigen Bergfteen, die ongemeen hard is 
bykans een half Voer dik: waar op een nieuwe 
Laag Zand volgt; daar med de diepte nog niet 
van gepeild heeft. 
‚ Een Uur gäâns van Wieliczka wor de: een groo 
te veelheid Maagde-Zwavel gevonden » als ook 
een Bron vàn heet Mineraal Waäter „dat zeer oti- 
aangenaam is van reuk. De eze is by klein 
ne Klompjes; ter grootte van een Erwt, vere 
Ípreid in eene graauwe; vooze Aarde, gelyken- 
de naar Puimfteen. Uit deeze gefteldheid van 
den Grond fchynt te blyken , dat dezelve groote 
Omwentelingen ondergaan moet hebben; ’t Zy 
door % anke of door onderaardfeh Vuur. Het 
eene fchynt de Schulpen te hebben aangebragt 
die hedendaags vervat zyn in de agtereenvolgeni= 
de Laagen van Zand en Steen; en aan ontfteeking 
van Brand in het Aardryk moet men de vorming 
toefchry ven van de Zwavel, die men op dit Ter- 
tein vindt: 
…_ Onder deeze werfeheiderley Laagen î is et dat 
de berugte, Mynen van Poolfèh Zout gevonden 
worden. Die van Wieliczka.zyn van eene vers — 
‚ baazende uitgeftrektheid., De géheele Grond- 
vlakte, daar dit Steedje op ftaat , is ondermynd 
door onderaardfche-Gaanderyén , die men ?er van 
tyd tot tyd gemaàkt heeft ; federt verfcheide 
Eeuwen, om ’er het Zout uit té haalen. Dage- 
byks zyn vier- of vyfhonderd Arbeiders aan, % 
VIEL Dean T be- 


b 


273 De MrnNEN VAN STEEN -Zour 


bewerken van deeze Mynen bezig. Derzelver 
gitgeftrektheid, van het Ooften naar het Weften , 
is va omtrent zeshonderd Lachters of Roeden, 
* geen zesduizend Voeten langte maakt. Van 
% Noorden naar * Zuiden trekken zy zig twee- 
honderd Roeden of tweeduizend Voeten uit, en 
hebben, op haare grootfte diepte , tagtig lssdert; 
dat is agthonderd Voeten perpendiculaire hoogte. 
Zelfs, wanneer men tot deeze diepte gekomen is, 
ontmoet men byfter groote beddingen van Zout, 
welker uitgeftrektheid onbekend is. De verfchei- 
derley Laagen, die deeze Mynen vergezellen, 
zyn: 1.de vrugtbaare Aarde: 2. een Laag Kley : 
3. een Laag zeer fyn Zand, met Water beladen, 
dat nren Zye noemt: 4. een zwarte zeer digt 
in een gepakte Kley: 5. en eindelyk de Laag, 
die het Zout bevat. 

Tien Putten of Openingen geeven toegang 
naar den bodem deezer Mynen, waar van fom- 
migen dienen, omze van Water te ontledigen; 
de anderen tot uithaaling van de Klompen Zouts; 
die onder in de Grond zyn los gemaakt. Deeze 
Putten zyn met Hout bekleed, om de afmortes 
ling der Aarde te beletten: men gaat in eenen ne= 
der met een Ladder van -vierhonderd- zeventig 
Trappen, en, als men om laag gekomen is, ont- 
moet men oneindig veel Paden, die een Doolhof 
maaken, waar in men gemakkelyk kan verd waa- 
len. Deeze Paden zyn door Balken gefchoord, 
en voorts laat men, van afltand tot afltand, ftuk- 
ken 


L 


sr KramAw in Pooten. âî9 


ken Rots blyven , om het Aardryk ; daar boven 


te onderfchraagen. In eenigen van deeze onder= 


aardfthe Gangen zyn Niflen; als ook Kapellen en 


Beelden uitgehouwen in het Zout zelf. Op dees 
ze plaats gekomen zynde; is men nog maar op 
de eerfte Verdieping van de Myn: men kan laa- 
ger komen door middel van nieuwe Putten, eeù 
van welker Sansa genoemd wordt; daar men _ 
een trap in gemaakt heeft van tien Voeten breed; 
en zo weinig ftcil, dat de Paarden zonder moeis 
te ?er by op en af kelken gaan. 

In de Gaanderyën; die de cerfte Verdieping 
der Mynen van Wieliezka maaken, vindt med 
het Steenzout by blokken van Wintzen de groots 
te; maar in de tweede Verdieping vindt men hét 
Jaagswyze en in eene onuitputbaare veelhéid. 
Het Zout wordt afgehakt met Schoppen; Beitel 
en Beukhamers: men krygt ’er dikwils klompen 
af van zeven of agt Voeten lang én van derdhalf 
Voet dik , welke balkswyze klompen Barwané 


_ geheten worden: fomwylen heeft men ?er los ge= 


maakt van.agt-en- veertig Voeten. De Werks 
lieden weeten, aan den klank dien deeze Zoute 


- klompgn ‘geeven, het oogenblik , wanneer dez 


zelven zullen los gaan; en dan begeeven zy zig 


— în weiligheid; Men brengt ze door mìddel van, 


€ 


Maten rollen tot op de plaats, van waar zy; 
door Werktuigen, die van twaalf Paarden wot- 


den omgedraaid, naar boven geheeflen worden, 


VII D EEL, Ts Ì De 


aso De MYnEN vAN STEEN- Zowt 


De kleine brokken Zouts doet men, ten dier eista 
de, in Fonnen, 
Dewyl’er, federt verfcheide Eeuwen, onop> 
houdelyk gewerkt is aan het haalen van Zout 
uit deeze Mynen, zo wordt in die onderaard= 
fche plaatfen ruimte genoeg gevonden, daar men 
Kerken zou kunnen bouwen, en verfcheide dui= 
zenden Menfchen op ryën fteilen. Deeze uit- 
hollingen dienen thans tot Schuuren en Stallen 
voor de Paarden, waar van men altoos onge 


vaar tagtig of honderd in deeze Mynen houdt, 


Somwylen worden , onder ’t afhakken van het 
Zout , holligheden gevonden, die met een zo 
zout Water gevuld zyn, dat, wanneer hetzel- 
ve is uitgeloopen; de wanden der omringende 
Rotfen als bepleifterd zyn met zeer groote Zout- 
Kryfiallen; ’ welk voor * oog eene zonderling 
fraaije Vertooning maakt. 

De klompen Zouts, die uit deeze Mynen ges 
hakt worden „ bevatten zeer dikwils gladde ron- 
de Keifteentjes, gelyk aan die, welken ’er aan 
% Strand en de Oevers der Rivieren voorkomen. 
Men vindt ?er ook Schulpen en andere Zeefchep- 
zelen. Dik wils ontmoet men „in ’ midden der Laa- 
gen van Steen- Zout , byfter groote Klompen van 
Steenen , die uit verfcheide beddingen of Laagen 
van verfchillende foort zyn famengefteld. Dit 
Zout, gelyk ook de zelfftandigheden , welken 
het omringen , bevatten fomwylen takken van 

Boo- 


- 


d Bx KRAKAW IN P@OLEN. 281 


_ Boomen en brokken Houts , ’t welk zwart is 
als Steenkool ; % gene , door het „Landvolk, 
dezelven doet noemen gg: Sofnt , dat is te 
zeggen, Zout-Kolen. Zy hebben een onaan- 
genaamen Reuk, die voor de Werklieden 
geer ongemakkelyk is, vooral wanneer de ver= 
verfching van de Lugt niet op een behoorlyke 
wyze in deeze onderaardfche plaatfen gefchiedt. 

Deeze Zoutmynen zyn zeer gevaarlyke Mou- 
fer of Mineraale Dampen onderhevig „ welken, 
„met geraas en gepiep, als blaazende voortkomen 
door de fpleeten der Rotfen, vliegende door de 
Lampen der Werklieden in brand, en maakende 
dan een Geluid als een Donderflag, waar van de 
uitwerkingen niet minder doodelyk zyn. Deeze 
Dampen worden inzonderheid vergaderd, wan- 
neer men , wegens eenige Feeftdagen; nict in de 
Mynen te heeft : alsdan is het ten úi- 
terfte gevaarlyk , met Licht jn dezelven neer te 
daalen, 

Het Steenzout „dat deeze ondaraardfche Groe- 
ven uitleveren, is van verfchillende hoedanighe- 
den, en wordt met byzondere benaamingen on- 
derfcheiden. - ? Gene men Zielona, dat is te 
zeggen groen Zout , noemt, is niet meer dan 
een hoop teerlingfe Kryfallen, welker’ zyden 


| fomtyds van twee of drie Duimen zyn, ge- 


mengd met Aarde of Kley. Het Kwintaal van 
dit Zout verkoopt men tegen 3; „Foolfche Gul- 
VI Deer. Tg dens 


282 De MrNEN VAN StreN- Zout 


dens, die ongevaar 45 Sols, Franfch Geld, maas 
ken (*). 

Szybikowa wordt een Zout geheten, dat zui- 
verer dan het eerftgemelde is, maar niet in Kryse 
tallen. Dit verkoopt men tegen 4 Floreinen het 
Kwintaal. . Dat men Makowka noemt, is ook 
niet gekryftallizeerd: het gelykt naar een klomp 
_ Bikfteen, zynde een verzameling van Zoutkor- 
seltjes, welker figuuren men niet kan onderfchei- 
den. Dat gene, daar men den naam van Sarka 
aan geeft, is met de voorgaande Soorten gemengd, 
en loopt ’er, Aderswyue, door heen. Het is een 
verzameling van kleine greintjes wit Zout, die 
weinig gebonden zyn: ’ gene maakt , dat de 
klompen Steen - Zout ligt afbreeken, op de plaar- 
fen, daar zulk foort van Aderen ?er door heen 
loopen. 

_ De Polakken geeven ook verfcheiderley naa- 
men aan de zelfftandigheden, daar het Steenzout 
in vervat is. Halda is een zwartagtige Kley, 
met Water beladen en doormengd met Zoutkor- 
reltjes. Mydlarka iseen zwarte Zeepagtige Kley, 
waar in men dikwils onveranderde Zee - Schulpen 
vindt, welker holte gevuld is met Zout. Zu- 
bert noemt men een verwarde Mengklomp van 
Zand, Aarde en een Steen gelyk Albaft. Dee- 

ze 


(* [Een Poolfche Gulden of Florein beftaat uit 30 
Groen, en is 1 Sh. 2 Den. Engelích, dat is omtrent 13 
__ Stui- 


mi 


N } 
Br KRakaw iN Pooren. 283 


ze zelffandigheid bevat het volmaakfte Zout, % 
„welk de Polakken Oeczkowata noemen, zynde in 
groote witte Kryftallen, doorftbynende als Glas, 
en zig altoos verdeelende in Teerlingen, welker 
zyden met regte hoeken zyn. In dit Zout ont- 
moet men die gladde ronde Keyfteentjes, klom- 
pen Rots famengefteld uit verfcheide beddingen 
of brokken Marmerfteen, en ftukken Houts. 

De Steenzout-Mynen van Bochnia zyn op ver 
naa zo aanmerkelyk niet, als die van Wieliczka, 
zo even befchreeven. Men vindt ’er doorgaans, 
„niet-meer dan tweehonderdvyftig Arbeidslieden 
aan * werk; de Laagen, daar de Grond uit be- 
ftaat, zyn nagenoeg de zelfden als die van Wie- 
liezka. Onmiddelyk onder de vrugtbaare Aarde 
ontmoet men Kley: vervolgens vindt men cen 
bed van zeer fyn Zand, met Water beladen, dat 
gevolgd wordt van eene Laag van Zwartagtige 
vafte Kley , die tot bedekking van het Steen- 
Zout firekt. Dit Zout wordt niet by Klom- 
pen gevonden, maar in heei van verfcheider-, 
ley dikte. 

Zodanig zyn de twee berugte Mynen van 
Steenzout in Poolen, Men haalt ?er, ’t eene 
jaar door andere, omtrent zeshonderdduizend 

‚ Kwin- 
Stuivers Hollandfch Geld waardig. Panazar Moderm, 
Fabl. of Money. Lond, 1756: za dar die Rekening niet uite 
komt. ] 
“VUL Dees,. TT 4 


284 MEINEN VAN StreN-Zour iN Pooren; 


Kwintaalen (*) Zouts uit, en zy bevatten ’er 
zulk een overvloed van, dat geheel Europa ’er 
‘gemakkelyk uit voorzien zou kunnen worden E 
zonder gevaar te loopen van uitputting, ver- 
fcheide Eeuwen lang. vn î 


* Ô H. 4 


(*\ [Ik denk niet, dat men door deeze Kwintaalen 
verftaan moet Honderden Zouts, hoedanig te Amfterdafn 
in gebruik zyn; weegende een Honderd, naar men ree 
kent, 280oo Ponden , en bevattende 7 Laften of 208 
Zakken Zouts: maar een’ Maat van honderd Ponden of 
daat omtrent, meer of tin naar de verfchillende Plaatfem 
en fomtyds wel 1so Ponden doende. Men kan derhalve, 
voor ’t gemak en om eenig denkbeeld te maaken van 
deeze veelheid Zouts, die de gedagte Poolfche Mynen 
uitleveren, een Kwintaal voor een Zak neemen: zo zou» 
den dan 6oosoo Kwintaalen beloopen ongevaar 3000 Am- 
fterdamfche Honderden ofivuim twintigduizend Laften Zouts 
jn een Jaar. ] / bru Heten jn 


ZAA- 


ZAAKELYKE INHOUD 
fo MAN TWEE 


VERTOOGEN, 


OVER HET 


REGEEREN 


DER 


SCHEPEN 


IN DE 


ZEILAGIE, 


DOOR DEN HEER 


B oare U ER. 
Hi ft. € Mem. de P’Acad. Royale des Sciences de Paris, 
pour 1754. & 1755.) 


SEGERS, 


En zeilend Schip is te gelyk bloot gefteld 
E aan de kragt van den Wind, die hetzelve 
voortdryft, en aan den tegenftand van ’t Water, 
daar het door heen moet dringen. Indien het 
volmaakt Cylindrifch was, gelyk een Kuip, zou 
het naauwkeurig den weg inflaan, die uit de wer- 
‚king van den Wind op de peten volgde; maar. 
de gedaante van het Steven thaakt, dat het Wa- 
ter ?er gemaklyk door gefheeden wordt van voo- 
ren, terwylhet op de zydereen grooten weer- 
„VID. Deer. Bis ftand 


286 Her REGEEREN DER. SCHEPEN 


ftand biedt. ’% Is klaar, dat deeze weerftand ten 
deele de kragt des Winds, wanneer die het Schip 
zydewaards dringt, vernietigt; doch daar uic 
wordt tevens een gemengde werking geboren, 
welke maakt , dat, hoe bekwaam ook tot de 
Zeilagie het Schip gebouwd zy, hetzelve byna _ 
nooit den Streek behoude, waar in de Kiel legt. 

Deeze gemengde werking is zodanig ingewik- 
keld, dat, fchoon veele Geleerden reeds aan die 
Stof gearbeid hadden, nogthans de waare Gron= 
den daar van onbekend waren, tot dat de Heer 
Jon. BerNourLLi dezelven op een vaften voet 
ftelde, in zyn Traktaat over het Scheepsbeftuur, 
Die vermaarde Meetkonftenaar lofte tevens de al- 
lereenvoudigfte Voorftellen op ,maar hy gióg ver- 
fcheide Omftandigheden voorby, die van het 
grootfte belang zyn. By voorbeeld, hy merkte 
het Schip aan, als of het omvangen ware van een 
enkele Horizontaale freep, daar de Oppervlakte 
krom loopt aan alle kanten: in verfcheide zyner 
onderzoekingen merkte hy de Afdryving of Ver- 
leiding van de Koers voor niets aan, ten opzigt 
van de Streek der Kiel: hy onderftelde, dat meer 
is, de Snelheid des Winds als onbepaald zynde, 
fchoon dezelve naauwlyks drie of viermaal zo groot 
zy als die van” Zog, en het zeker is, dat de 
aandryving van den Wind een zeer aanmerkely- 
‚ke verandering lydt, door de manier, op welke 
de Zeilen een gedeelte van den Stoot ontwyken, 
door den min of mêer {ncllen loop van ’t Schip: 


hy 


IN DE ZEILAGIE, 237 


hy onderftelde, eindelyk, dat het Schip maar één 
Zeilop had; daar de Schepen ’er, gelyk wy wee= 
ten, byna altoos verfcheidene hebben, het eene 
voor het andere geplaatft, en aan verfchillende 
Maften gehegt. Deeze menigvuldigheid der Zeie 
‘len, nu, is oorzaak , dat de aandry ving gefchies 
de op een grooter of kleiner Oppervlakte, naat 
dat men den Wind min of meer van ter zyde 
krygt» *t welk nieuwe veranderingen voortbrengt 
in de Gronden van % regeeren der Zeilagie: want 
de Stoot ophoudende ge-evenredigd te zyn tot het 
Vierkant van de Hoekmaat der Opvallinge, za 
moet ?er gelet worden op de vergrooting of ver= 
kleining der getroffen? Oppervlakte. 
De Heer Boueurr hadt, in zyn Werk over 
de Schepen en in andere Akademifche Stukken, 
reeds, ín ® voorby gaan , van dit Onderwerp 
gefproken. Hy hadt aangetoond „dat men, op cene 
zeer eenvoudige en algemeene wyze, de betrek- 
king kon aantoonen „die ’er was tuffchen de plaar- 
zing der Zeilen en den hoek der Afdryving, . 
voor alle figuuren van het Hol ; mids dat het Wa- 
ter niet dan de zelfde deelen van het Schip trof. 
Hy hadt ook de Mechanifche Oploffingen gege- 
ven van alle Voorftellen , omtrent dit Onderwerp. 
Hem bleef dan alleenlyk nog over, dezelven toe 
te paflen op byzondere Gevallen en Omftandig- 


__ heden, * welk hy in de twee Vertoogen ge- 


gaan heeft, daar men hier , het gene meeft ter zaa- 
Nae eel ke 


288 Her REGEEREN DER - SCHEPEN 


ke doet, by wyze van Uictrekzel, uit zal voors 
_ draagen. 

Een der voornaamfte Voorftellen , die men ter 
baan brengen zou kunnea, zegt hy, is de plaac- 
zing te vinden van de Zeilen ten opzigt van het 
Schip, en ten opzigt van den Wind, wanneer 
men zekeren bepaalden Koers wil houden: maar 
men kent naauwlyks ooit de Streek van den 
“Wind op Zee genoegzaam net, om dat die zon- 
der ophouden verandert door de beweeging van 
% Schip, die aan den Wind zelf toegefchreeven 
wordt. Derhalve, wanneer men zig voorftelt in 
zekeren Koers te zeilen , moet men gewoonlyk 
niet den hoek, dien dezelve met de Streek van 
den Wind maakt, als gegeven aanmerken. Hec 
Schip verandert van plaatzing door de werking 
van het Roer of die van den Wind , en men fchar 
vielt de Zeilen van langzaamerhand. Deezever- 
andering brengt ’er noodwendig voort in de be- 
trekkelyke Sereek en kragt van den Wind , onaf- 
hanglyk van de Natuurkundige of weezentlyke 
veranderingen, die daar in plaats kunnen grypen. - 
Het zou zeer dikwils gebeuren, dat, de ber 
paaling , welke de oplofling van het Voorftel uit- 
leverde, fechoon naauwkeurig voor het oogenblik 
waar in men den Koers veranderen wilde , zig ge- 
brekkelyk bevond na dat men de Zeilen had kant 
gezet. Het was dan van veel nuttigheid, Rege- 
len uitte vinden, door welken men alle oogen- 

blik. 


4 


nd 
ai 


EE en 
Rn ts Mee on 
ed om ERN X 


ereen 
wi MEE Md 


IN pe ZeEivAGIg 2 


blikken weeten kan, of de Zeilen en het Schipin 
een behoorlyke: houding zyn , en hoeveel men 

die-houding, gebrekkelyk zynde; behoort te ver- 
‘anderen. 

‚Dit is de voornaamfte toeleg , of liever de uit- 
Mag der nafpooringen van den Heer Bovever ge- 
weeft. Drie Voorftellen maaken het re 


fte van zyn Onderwerp uit; naamelyk: 1. Hoe’ 
de Zeilen moeten gefteld worden, om met de 
grootft mooglyke fnelheid een gegeven Koers te 
houden met een Wind , waarvan de Streek be- 
kend is: 2, Om, wanneer de hoek , dien de Zei- - 
len met de Kiel maaken ‚ gegeven is, te weeten; 
of de fchuinsheid „ daar zy mede op. den Wind 
ftaan, de fnelheid van het Schip zo groot maaken; 


_als dezelve vallen kan: 3. De manier omhet Schip 
zodanig te ftuuren en de Zeilen te zetten , dat het 


fnelst mooglyk van zeker punt afwyke , zon- 


der agt te geeven op eenigen bepaalden Koers. 


Hoe ingewikkeld ook op zig zelve deeze 
Voorftellen mogen zyn, zy zyn het inderdaad 
minder dan zy zigin den cerften opflag vertoo- 
nen. Al de verwarring „ die daar in ontftaat uit 
de grootte der Zeilen en derzelver plaatzing, be- 
trekkelyk tothet Zwaarheids middelpunt van ?t 
Schip, kan ’er uit verbannen worden. De vol- 


_ ftrekte werking van den Wind op alle de Zeilen, 


kan altoos gebragt worden tot de gene, die plaats 
zou grypen, indien er maar twee waren van ze- 
kere grootte en in zekere plaatzing , welke de 
_VIIL Dezer, Hees 


ëoo Hef Ridrëren ner Seren 


! \ 
Heer Bouover ons leert bepaalen. Door dic näid= 
del werde alle verwarring vermyd, welke anders 
zins aan zyn onderzoek zoutoegebragt hebben de 
ftand der Zeilen en de grootte van ’ gedeelte var 
ieder Zeil; dat voor den Wind bloot tèaat. Men 
ziet, naamelyk; wel; dat; zo dra de Windmee 
de Kicl een hoek maakt die een weinig feherp is 5 
de agterfte Zeilen aan de voorften een gedeelte 
van den Wind entrooven, en dat die verminde= 
ting verandert; zo menigntaal de hoek , dien’ ’%s 
Winds ftreek en de Kiel met elkander maaken 4 
‚kan veranderen. Het was din van gewigt,; zig 
te ontflaan van een zo mocielyk Grondbeginzel , 
&t dít is oole het eerlte Onderwerp of Voorgewrs 
van zyn Vervoog. Zie hier hoe hy het oploffe, « 


Men han altoos de Zeilen 10t mwoe brengen van bes 
paalde grootse „ wanneer?er oorfcheidene voor 
en agter elkander zyn: 


Laat ons onderftellen dat een Schip 3. waarvan 
A Pe. LIL Fre. 1.) het Voors, B het Agterftever 
zy „drie Zeilen hebbe, niet boven maar evenwydig 
«am elkander, CD, EF; GH, die wy afbeelden 
door drie Vlakten „en dat dezelven door den Wind 
getroffen worden, volgens een onbepaald geral van 
lynen, die evenwydig zyn aan de Streeken IK; 
EM. Daar zal dan flegts een gedeelte der Zei- 
len EF, GH door den Wind getroffen worden s 
terwyl het Zeil DC, naat aan't Agterftevens 

al- 


Ss} 


iN DE ZEILAGIE 2ok 


j alleen zyn geheele Oppervlakte voor den Wind 


bloot gefteld heeft. De grootheid, nu, der ge- 
heeleaandryving, zal altoos nagenoeg de zelfde 


zyn, ’zy men de breedte van het middelfte Zeil 


EF vermindere, ’t zy men die vermeerdere,tot 
dat het voorfte Zeil HG in % geheel geen Wind 
meer vatte. Men zoude zelfs, in het Geval dat 
door onze Figuur is voorgefteld „ dit middelfte 
Zeil geheel kunnen wegneemen: want het ver- 


lies dat men leedt van de aandryving op het ge= 


deelte EK, zouonmiddelyk worden vergoed door 


de aandryving op het voorfte Zeil HG, in het. 


gedeelte HM. Onderftellende zelfs, dat de 
fchuinsheid der Opvallinge nog grooter ware, 
zouden egter de drie Zeilen tot tweegebragt kun- 
nen worden: men behoefde flegts het Voorzeil in 
H een weinig meer breedte te geeven, om te 
vervullen al het gene ‚ dat men te verliezen 
kwam door wegneeming van ’ middelfte Zeil 
EF. 

Men kan niet alleen, door zyn gedagten, al- 
le de Zeilen tot twee brengen ; maar men kan bo= 
vendien onderftellen „ dat deeze twee Zeilen 
naauwkeurig van eene zelfde breedte zyn. Al. 
les wat by verbeelding, of weezentlyk , afgeno- 
men wordt van de breedte van ’ voorfte Zeil GH 
âan de zyde G ‚heeft men flegts by tevoegen aan 
het Zeil DC in D. Dat meer is, niets belet de 


‘breedtete veranderen van het laatftgemelde Zeil 


aan de zyde C , zonder eenigeandere verandering 
VIII Deen. AN 


295 Her-REGEEKEN DER ‘SCHEPEN ° 


te maaken. Wanneer men de aandryving watt 


den Wind grooter of kleiner maakt op dit Zeil ; 
bezorgt men een regt tegenftrydige uitwerking 


als die der aandryving op. het Zeil van ’t Voorfte- — 


ven, en de geheele aandryving, fchoon verfchei- 
delyk verdeeld, zal altoos naauwkeurig van de 
zelfde grootte zyn , mids dac men zig, in het 
werktftellig maaken van die Verandering, binnen 
zekere paalen houde; die gemakkelyk te onder- 
Scheiden zyn: 

De Maften van het zelfde Schip niet allen ever 
hoog zynde , hebben de Zeilen van den middel- 
ften en grootften , daarom de Groote Maft ge- 
naamd , altoos een gedeelte, ’ welk niet bedekt 
wordt voor den Wind door de Zeilen van den 
Bezaans - Maft of anderen by ’t Agterfteven ge= 
plaatft. Wy kunnen, nu, by verbeelding, ir 
plaats van deeze Zeilen van verfchilleijde hoogte 
ook anderen ftellen , die volmaakt egaal van hoog- 
te zyn: wy behoeven, ten dien cinde ,flegts het 
gedeelte, dat boven °% andere Zeil uitfteekt , weg 
te neemen, en de uitgeftrektheid daarvan of aan 
” Fokke-Zeil GH, of dan de Bezaan CD, op de 
breedte by te voegen: in agt neemende, vandee= 
ze byvoeging te.doen, aan ’t end D van % agter- 
fte Zeil, of aan tend G van dat van ’t Voorfte= 
ven. De aandryving zal, wat de hoegrootheid 
betreft, altyd de zelfde zyn, gelyk blykbaar is 
en het zal genoeg zyn; deeze Bewerking eens 
voor alte doen, dat is te zeggen, de Afmeetin» 

ger 


/ 


iN DE ZEiLAGCIE: _ âog 


‚Ben te zoeken van regthoekige ingebeelde Zeilen; 


van gelyke hoogte zynde , die even. groot 
zyn als de weezentlyke Zeilen; van ongelijke 
hoogte: 

Eindelyk, ingevalle een Zeil-niet overal van 
de zelfde breedte is; zo het driekantig is; ofs 
in ’ algemeen, zo de zyden der regtopftaande 
Vlakte niet volkomen loodregt zyn; dan zal men 
tuffchen de breedten eene gemiddelde breedte 
neemen; zodanig; dat het Zeil de zelfde uitge. 
ftrektheid van Oppervlakte behoude. In alle dees 
ze verfchikkingen, egter, zal de Streek der aan- 
dryving niet eveneens blyven, … De menigte der 
Zeilen of Maften dient om te maaken, dat de 
Streek van de kragt des Winds zyne uitwerking 
hebbe op verfchillende plaatfen der langte van het 
Schip; maar men moet opmerken, dat het-ín- de 
tegenwoordige nafpooringen niet te doen is dan 
om de grootheid der aandryving; zonder-dat-het 
noodig zy: te letten op het punt van ’ Schip 
daar dezelve:haare uitwerking doet. Ook is het . 
brengen der Zeilen tot twee hier flegts by. Ver- 
beelding, gelyk wy. reeds gezegd hebben, en 
ftrekt alleenlyk om de Helen gemakkelyk te 
maaken, 

De Snelheid en Streek van den’ Wind komen 
noodwendig in de Oplofling der Voorftellen , wel= 
ken de Heer Bouauver begeert op te loffen: 
maar mien: behoort de volftrekte Snelheid en: 


__ Streek des Winds wel te onderfcheiden van de. 


_ WIL, Deer. Wi ges 


ED Her REGEEREN DER ScrePen 


genen, welken de Wind fchynt te hebben, als 
men het waarneemt op een Schip, dat in hee 
ging is. Die Streek is de zelfde niet , uitgeno- 
mien wanneer de Koers van ’ Schip , deszelfs 
Kiel en de Wind een zelfden Streek houden, en, 
in dit Geval zelfs, moet de felheid des Winds 
zo veel vermindering lyden , als. de Voortgang 
van het Schip bedraagt. «Buiten dit enkele Ge- 
valen in alle anderen; daar het Schip niet regt 
voor den Wind zeilt, brengt de Voortgang van 
het Schip noodwendig eenige verandering te we- 
ge, niet alleen in de fnelheid des Winds, maar 
ook in deszelfs Streek. 


„Om zig daar van te overtuigen, verbeelde men 


zig een Pluimpje, dat door den Wind van een 


Schip ; op het oogenblik als hetzelve van den 
Oever afgaat; wordt weggevoerd, en men ftelle' 


dat twee Waarneemers, de. een op ’% Land, de 
ander op ’ Schip zynde, na verloop van eenige 
Sekonden , ieder op zyn. Kompas , de Streek 
des Winds of den Koers van ’t Pluimpje waar- 
neemen; dan is het klaar, dat zy elk een byzon- 
dere uitkomft zullen hebben: die onbewoogen is 
gebleeven ziet hetzelve gaan volgens de waa- 
re Streek des Winds; maar, die op * zeilende 
Schip is, ziet het zekerlyk in een andere Streek, 


en langs de andere zyde van cen Driehoek , waar 


vanhet Pluimpje de top is en waar van de be- 
weeging van ’t Schip hem de bafis doet afloopen: 
en gelyk deeze zyde, die aan den Vaarenden 

ver- 


meten: 


EP 


= 1 
men DS re aeg: 


iN De ZeikAGrE — àoë 
vertoont hoe veel zeker gedeelte der Lugt van 
hem afgeweeken zy, ook voor hem de maat is van 


de {nelheid des Winds, zal deeze fnelheid ver- 
fchillende zyn, gelyk de twee zyden van dert 


„Driehoek, en zy zal de maat zyn van de kragt; 


waar mede de Wind op de Zeilen werkt: 
CLaat, tot eenige opheldering hier van; Cin 
Fig.a,) AB-de Kuft of Oever zyn; C de plaats 
van. waarhet Vaartuig afzeilt en daar de eene 
Waarneemer onbewoogen blyft; C P de Streek 
des Winds; die de Pluim wegvoert, Onderftel- 
lende, nú, dat, als dezelve in P gekomen is3 
het Schip is voortgezeild tot in D; zo zal PC de 
volftrekte fnelheid des. Winds akan: s CD 
den Voortgang, van het Schip, en DP de betrek 
kelyke fnelheid. van den Wind ten opzigt van 
dat: zeilend, Vaartuig. Dus ziet men, dat, als 
ben, Schip. half Wind zeilt, wanneer de Hoek 
DCP regt is; de fnelheid van den Wind &rooter 
en bygevolg’ deszelfs kragt ook grooter is; dan 
uit zig zelve; en allergrootût, wanneer men fcherp 
by- den Wind zeilt, volgens CE, maar kleinder 
hoe- meer men ruimfchoots elle volgens CF: 
Hier uit blykt tevens, wat de reden zy ; dat de « 
Vaartuigen, onder ’% laveeren; zo kragtig over 
zyde hellen’ en waarom dat, do dra de Koers 
veranderd wordt, van:fcherp by den Wind: in 
tuimfchoots ‚van CE in CF, het Vaartuig met 
een maarigen Wind niet alleen naauwlyks helt , 
naar dat het. ook lang zo fterk niet fchynt te 
VIIL Deen A waai- 


306 HeT REGEEREN DER SCHEPEN 


waaijen , als een oogenblik te vooren: de krage 
naamelyk niet alleen, maar ook de fnelheid des 
Winds, is in de reden van EP tot FP vermin= 
derd. J 

Het eerfle VoorsrenL van pet Heer Bou- 
GUER luidt aldus. 


De iet, dien de Zeilen met de Kiel maaken, gege 
ven zyride, te onderzoeken of de fchuinsheid, waar 
wiede men den Wind vangt, de fnelheid van het 
Schip zo groot maake, afs % vallen kan. 


Faat AB, in Fig. 3, het schip zyn, en A 
het end van ’t Voorfteven, B dât van % Agter- 
fteven. De twee Zeilen ED en GF wordert 
onderfteld evenwydig aan elkander en beiden 
naauwkeurig van een zelfde hoogte en breedte ; 
ten minfte aan de zyde des Schips, die naar den 
Wind toelegt; dat is te zeggen , hunne deelen 
CD en ZI, van de Lyn BA af, zyn even 
groot. Dewyl zy fcheef ftaan , ten opzigt var 
de Kiel, zo zal het Schip Afdry ving onderhevig 
zyn; naamelyk, in plaats van de ftreek te vol- 
gen van zyn As, zal het den weg CI inflaan, 
die met de Kiel een hoek ACI maakt, wiens 
grootte afhangt van de gegevene plaatzing der 
Zeilen ten opzigt van de Kiel. 

De lyn CI wyft aan de {nelheid der Zeilagie 


of den Voortgang van het Schip,C M de fnelheid _ 


en Streek des Winds: ik wil zeggen dat, ter- 
wyl 


rak 


IN DE ZEILAGIE “297 


wyl het Mia overgaat van C in 1, de deeltjes 
‚der Lugt, die hetzelve in C Abr ‚ de Iyn 


CM doorloopen, en dus verbeeldt deeze lyn-de 
wolftrekte fnelheid en Streek van den Wind, ters. 
wyl IM de fchynbaare fnelheid en Streek. des 
Winds afbeeldt, gelyk dezelve op het Schip is 
waargenomen. Door het punt D, derhalve , de 
yn DK trekkende, evenwydig aan IM, 18 het 
punt K het uiterfte zyn van het Bodie van.’ 
voorfte Zeil FG, dat door den Wind getroffen 


„wordt. 


Om tot de Oploffing te komen, noemt de Heer 
Bouever f, den regthoekigen afftand DH of 
PF, van ’ eene Zeil tot het andere: 4, de 
breedte of uitgeftrektheid der Zeilen , welke door 
geen Wind, dje loodregt op de Zeilen viel „zou 
getroffen worden; dat is te zeggen, 4 zal ED 
+ FH,of EP betekenen. Wy zullen Z.noemen, 
zegt hy, het gedeelte HK , dat daarenboven 
getroffen wordt, wegens de fchuinsheid van den 
Wind, zo dat 4 +/ de geheele getroffene, Op- 
pervlakte, ED + FK betekene. Tevens zullen 
wy den Hoekmaat van go Graaden, of Radius, 
a noemen, en # de Raaklyn van den Hoek CMI, 
welken de twee Streeken des Winds, de vol- 
ftrekte CM en de betrekkelyke of fchynbaare 
IM met elkander maaken : p» zal de Hockmaat 
of Sinus zyn van den hoek der fchynbaare-Opval- 
ling DK H; laatftelyk zullen wy de Snelheid of 
voortgang CI, van het Schip ,w noemen, en a de 

VUL Deer, Van fchyn= 


208 Her (REGEEREN DER SCHEPEN 


fchynbaare fnelheid van den Wind. Wy hebben 
dan bp*u? + Ip*v* voor de geheele aandryving 
van den Wind, overeenkomftig met de erkende … 
Grondbeginzelen omtrent de werking der Vog- 
ten. Wy vermenigvuldigen, naamelyk , de uit- 
geftrektheid der Zeilen, 4 + / met het vierkant 
van de Hoekmaat der birrekiklyke Opvalling ; 
maar, % gene onze uitdrukking naauwkeurig 
maakt, gelyk ik in myn Werk over de Schepen 
aangetoond heb (#), is, dat wy tevens de fchyn- 
baare fnelheid des Winds gebruiken, neemende 
ook het vierkant van dezelve. 

Deeze aandryving van den Wind bp*u*+Ip*o* 
moet gelyk zyn aan den aandrang van ’t Water 
tegen * Voorfteven, dewyl het Schip onderfteld 
Grörde zig op een eenpaarige wyze te beweegen. 
Wanneer wy dan door 4 den aandrang van ’t Wa- 
ter tegen ’ Voorfteven betekenen, in zo verre 
dezelve van de gedaante van ’ Schip afhangelyk 
is, zullen wy 44° hebben voor de volkomene 
uitdrukking van den aandrang des Waters, en. 
dit zal ons geeven de generaale Ziquatie bp: v* 
ek Ip'o' = iu’, in welke de grootheden ben #, 
alleen , beftendig zyn: de grootheid J, naame- 
Iyk, die de ile van ED + FH vfirdrijkt 
om dat, aangezien de Zeilen den zelfden hoek 
met de Kiel blyven maaken, het gedeelte HF 
geen verandering ondergaat ; ‚ en de grootheid 1, 

om 
C°) Traité du Navire. pag. 43te 


IN DE ZEILAGIE „299 


om dat, de fcheeve fand der Zeilen altoos. „de 
zelfde zynde, geduurig de zelfde deelen.der Op- 
pervlakte tegen ’t Water ftooten, en altoos met 
de zelfde Opvalling van het Water getroffen 
worden. 19 ot 
Na eenige Algebraifche rekeningen vindt de 
Heer BoueUEr deeze ZEquatie, / + ó = L + 
Cfr bt Le) „ waar van ’%t genoeg is, Zegt 
hy, de breedte ED van’ agterfte Zeil af te nee- 
men, om te krygen die van ’ gedeelte FK van 
» voorfte Zeil, %t welk van den Wind getroffen 
wordt, wanneer deszelfs aandryving de grootfie 
is, die ?er vallen kan, datis, wanneer het Schip 
de grootfte Snelheid heeft. Point 
Deeze zelfde Formule, voegt hy "er by , kan 
‘gebragt worden tot een zeer eenvoudige Kon- 
ftruêtie, door middel van welke het altoos zeer 
‘gemakkelyk zal zyn in Zee te weeten „of men 
‘den Wind genoegzaam op zyde , dan of men hem 
al te fchuins vange. De fnelheid C1,-van het 
Schip, is bekend door ‘de Middelen, welken de 
Stuurmans-Konft aan de hand geeft: niet moeic- 
Iyker is’, de fchynbaare fnelheid, IM, van 


den Wind, af te meeten , en de Vleugelsop de _ 


Maften wyzen de Streek aan , volgens welke de 
Wind deeze fnelheid heeft (4). Dus is % ge- 
noeg „ 

(}) [Dat is, zy wyzen de fchynbaaré Streek des Winds 


UM, niet de waare Streek aan, en daar van komt het, 
VIIL Dezr, Va dat, 


/ 


LÁ es 
“goo Her REGEEREN “DER SCHEPEN 


naeg, den fcheefhoekigen Driehoek CIM te 
ontbinden, om den hoek TMC te hebben, wel- 
ken de weezentlyke Streek des Winds met de 
fchynbaare maakt. Deeze hoek zal nooit groo- 
ter dan 18 of 2o Graaden zyn, en men zal hem 
altyd genoegzaam naauwkeurig bekomen, door 
deezen Driehoek , zelfs maar op een ruuwe wy= 
Ze, te Den, 

Wy hebben de Tangens van deden hoek # 
genoemd , neemende a voor de Radius, en in- 
dien wy deezen hoek , by verbeelding, over- 
brengen in HDS, aan de zyde van DH, zo 


zullen wy HS hebben voor de waarde van £ 2 
waar van wy byna even gemakkelyk de maat be- 


komen, als die van DH = f, en die van 4 = 


ED+HF. Dit onderfteld zynde, hebben wy 
flegts de lyn EF te trekken, om te verftrekken 
voor de grootfte Hoeklyn van het Parallelogram 
of Trapezzum, welk de twee evenwydige Zeilen 
maaken. Deeze Hoeklyn zal gelyk zyn aan 
‚Vb f', alzo zy de fchuine zyde is van den 
zegthoekigen Ì Driehoek EPF, waar van de zyde 


ks EP 


dat in't fcherp zeilen de Vleugels dikwils evenwydig met 
het Zeil taan, terwyl nogthans hetzelve Wind vat. Een 
Zeil, maamelyk, {taande in de Iyn EP (Fig. 2) kan den 
Wind vacten, die volgens CP zyn waare Streek heeft, 
terwyl de Vleugel ftaat in de Iyn EP, dat is bynamet het 
Zeil evenwydig, wyzende de fchynbaare Streek des 
Winds aan, ] 


eten einer verd 


IN DE ZRILAGIE 301 


EP zED+HF = 4 is ; en de andere regt- 
hoekszyde PF =f. Voorts uit F regthoekig 


trekkende FQ, die even lang zy al als HS = 5 2 


is de lyn EQ de waarde van vb’ + f: th me en 
daar by voegende QR, die aan FQ of aan HS 
gelyk is, zo zal de geheele yn ER zyn de waar- 
de van + b, boven gemeld, en zy zal ons by- 
gevolg “wanneer men ET = ED maakt, de 
grootte aantoonen van het gedeelte FK: ik wil 
zeggen, dat men uit de gelykheid van FK , het 
gedeelte van ’t voorfte Zeil dar Wind vangt, met . 
TR, zal weeten, dat het Schip op ’t vaordees 
ligfte „ten opzigt van den Wind, geplaatft zy. 
Deeze Conflruêie egter, welke men zeer ge- 
makkelyk , en zonder Rekening , door enkele 
Afpafling maaken , en zelfs door Ervarenheid, 
met het Oog eenigermaate op de Zeilen nagaan 
kan, wordt onnut, wanneer de Zeilen niet op - 
eenigen afftand van elkander zyn: als menze te 
digt by één brengt, vermindert de naanwkeu- 
righeid, en, ingevalle men ze te famen voegde, 
of, dat op ’t zelfde uitkomt, zo het Vaartuig 
maar één Zeil had, dan zou de eene lyn geheel 
verdwynen. Alsdan moet een andere lyn ge- 
zogt worden, die derzelver plaats vervulle, en 
de Heer Boucver komt, door dit middel, tot 
bepaaling van de Tangens van % Complement des 
“_hoeks, dien de Wind moet maaken met het Zeil: 
een hoek, die, gelyk men ligtelyk begrypt , regt 
VIIL Deer, Vig iss 


i / 
302 HET REGEEREN DER SCHEPEN 


is, wanneer het Schip niet meer dan één Zeil 
heeft: waar uit volgt, dat zulk foort van Vaar- 
tuigen nooit fneller voortgaan , dan wanneer de 
Wind loodregt op het Zeil valt. Het eenigfte 
Ongennak, in deezen, is, dat die loodregte Op- 
valling niet de betrekkelyke IM, maar de wee- 
zentlyke Streek des Winds CM moet zyn, wel- 
ke men niet dan door Ontbinding van den Drie- 
hoek CIM vntdekken kan. 

Het voorgemelde heeft alleen zyne toepafling 
op een Geval, dat zelden voorkomt3 te weeten, 
wanneer men, willende den grootften Voort- 
gang met het Schip maaken , die mooglyk is, geen 
belang heeft , welken Koers men houde. Zulks 
zal in *t vervolg te pas komen. Het Voorftel 
verandert t'eenemaal van gedaante, wanneer de 
Streek der Zeilagie gegeven is: dewyl men, om 
den Wind min of meer fchuins te vangen , tot be- 
vordering van de fnelheid van ’t Schip , alsdan 
noodwendig de plaatzing der Zeilen moet veran- 
deren, teneinde de Wind altoos den zelfden 
hoek maake met den begeerden Koers. Het luidt 
aldus. | 3 
Wanneer hes Schip op een gegeven Streek moet ze- 
_ den, de Voorwaarden te vinden, wâar van ds 


grooïfle Snelheid sn deezen afhangbyk ss. 


Dit Voorftel is ongelyk moeielyker op te los- 
fen „ dan het voorgaande, en de Formule, wel- 
ke 


ANCDE LEILAGIE, 303 


ke de-Heer Boucver tot ent Oploflinge 
werkrygt, wordt zo ingewikkeld, dat men de- 
„zelve bezwaarlyk kan ontbinden. Dit Ongemak - 
heeft ‘hy wel gezien , en daarom geoordeeld, dat 
„door middel van dezelve Tafelen zouden gemaakt 
kunnen worden , voor de Stuurlieden , “waar in 
„alle mooglyke Gevallen der gezogte Hoeken uit- 
gedrukt weren. Hy beroept Zig 4 ten opzigt van 
de verandering der Streeken en Kragten van den 
„Wind, op de nafpooringen ‚ reeds te vooren 
daar omtrent door hem in % werk gefteld en voor- 
gedragen. 

‘Evenwel, om niet geheel nutteloos te zyn, 
‘ flelt de Heer Boucver voor, dat, wanneer 
men eenigen der Voorwaarden van het Voorftel 
over % koofd ziet, deszelfs Oploffing oneindig 
\gemakkelyker worde, Indien, by voorbeeld, 
het Schip maar één Zeil heeft, zo verdwynen ds: 
le de Termen, die uit den afftand der twee Zei- 
len fpruiten, en de Fgwatse wordt zeer eenvou- 
dig. Dit heeft ook plaats, wanneer men de Af- 
dryving kan verzuimen. % Is ligt te zien, dat, « 
ceeze beide Grootheden agterwege gelaten wor= 
dende, de Termen òngelyk minder famengefteld 
moeten zyn. Dus, onderftellende dat het Schip 
maar één Zeil hebbe, en dat de Afdryving niet. 
in aanmerking kome, gelyk in veele Gevallen ge- 
‘fchieden kan, zo komt de Oplofing van het Voor- 
fel Ewoud „ daar op uit, dat de Tangens van 
den hoek der Opvallinge des Winds op de Zei» 

vi Deer. ht len : 


304 HeT REGEEREN DER SCHEPEN \; 


fen , het dubbelde moet zyn van de T'angens des 
Hoeks, die de Zeilen maaken met de Kiel. Dit, 
erkent de Heer Boucver egter , hebben reeds 
verfcheide Autheuren gevonden: zo dat het al- 
leen maar als tot een Froef van zyne Uitrekenin- 
gen ftrekt. 

Zie hier hoe hy de Oplofing maake van het Ge- 
val, wanneer ?er twee Zeilen zyn; agter elkan- 
der, indien alleenlyk de Afdryving verzuimd 
worde. Dan wordt zyne Egaatse do eenvou- 
dig, Jab + (E bps Ii)’ J en de- 
zelve geeft een gemakkelyke en aan de 
hand, om de waarde van HK te vinden. 

Hebbende Cin Fig. 4,) HR gelyk gemaakt 
aan DC = #4, de helft van het agrerfte Zeil, 
zo trekken wy de Iyn RCS, die regthoekig moet 
zyn op de twee Zeilen FG, DE, of evenwy- 
dig aan DH: wy maaken vervolgens de fchuine 
zyde HS, van den regthoekigen Driehoek HRS, 
__gelyk aan de geheele breedte van Zeil DE = 5; 
de zyde SR zal dan zyn = V&bb of bV4s en, 
ingevalle wy uit het punt S de lyn SF trekken 
op ’t end van % voorfte Zeil, zal deeze lyn ge- 
lyk zyn aan v (SR' + (RH + HF)'), die de ge- 
melde Equatie uitmaakt. Want DF =-CZ ‚de 
_ Afltand der twee Zeilen, c genoemd hebbende , en 
de Sinus van HDF, het Complement des hoeks, 
dien de Zeilen met de Kiel maaken , g; zo is, de 


5 Cc 
Radius, als boven, a noemende, HF = - ‚en 
daar- 


iN DE ZEILAGIE 305 


daarom SF = v [44 CED 1. Der- 

halve hebben wy flegts van SF het gedeelte ST, 
dat gelyk isaan SH =ó, af te neemen, en ’er 
zal overblyven TF =/, voor het pedel HK 
van % Zeil FG, dat Wind moet vatten voorby 
de Perpendiculaar HD. 

“Wanneer de Zeilen bykans regthoekig. op de 
Kiel zyn geplaatft , zal de Perpendiculaar DH op 
weinig afftands van het end F vallen, en de boog 
HT, die uit het punt S is blepreie” zal zeer 
He zyn, en kan nagenoeg als een regte lyn 
aangemerkt worden, welke een hoek van 30 
Graaden maakt met HF. In dit Geval zal TE 
nagenoeg de helft van HF zyn: derhalve behoefte 
flegts HK, (het gedeelte dat Wind moet vatten 
als gezegd is,) gelyk gemaakt te worden aan de 
helft van HF , om de voordeeligfte plaatzing van 
de Zeilen en het Schip te hebben, teri opzigt van 
den Wind. Maar, wanneer H HK = HF is, zo 
is de Tangers van den fchynbaaren hoek van Op- 
valling , DKH, eens zo groot als de Tangens van 
den Hoek dien de Zeilen met de Kiel maaken, 
even of ’er maar één Zeil op * Schip ware. Een: 
andere zaak zal het zyn , wanneer HF eer 
aanmerkelyk gedeelte van de breedte der Zeilen 
maakt, want HK = TF overtreft dâ in lang- 
te de helft van HF. De fchynbaare hoek van 
Opvallinge des Winds zal dus een weinig klei- 
ner zyn dan in t andere Geval, of, * gene op 

VL Deer. een 


306 Her REGEEREN- DER Scheren 


E 
een en %: zelfde: uitkomt ; „deszelfs. Tangens zal: 


het dubbelde niet, zyn van die van den hoek 


AZF. Derhalve moet nien, om in ’ algemeen 
te.fpreeken, wanneer men een gegeven Koers 


wil behouden, de Zeilen op een verfchillende wy= 
ze zetten, naar dat men ze aan één of meer Mas- 
ten gebruikt. , 

Indien het Schip, welks Afdryving men’ ver= 
zuimen kan, maar één Zeil heeft , of verfcheidene 
dië elkander riet hinderen in ’c vatten van den 
Wind, zo moet de Tangens van den hoek der 
fchynbaare Opvalling, als gezegd is, het dubbel- 
de zyn van de Tangens des hoeks, dien de Zei- 
len met de Kiel maaken. Wanneer; in tegen= 
deel, de Zeilen elkander gedeeltelyk bedekken ; 
zo moet HK grooter zyn dan de helft van HF ; 
en de Tangens van den fchynbaaren hoek van Op- 
valling iets kleiner dan de Tangerns van den hoek 
FZA, die van de Zeilen met de Kiel gemaakt 
wordt... Deeze verfchillende Voorwaarden, nu; 
vereifchen byna geduurig, dat men eenige ver- 
andering maake in de plaatzing der Zeilen ten op- 
zigt. van de Kiel. Zo het Schip met twee Zei- 
len voortgaat, en men, na ’er een van te hebber 
ingenomen, de Tangens van den fchynbaaren 
hoek van Opvalling niet groot genoeg bevinden 
mogt, zo zal men, om zo fchîelyk als % moog- 
lyk is met één Zeil voort te gaan, den hoek, dien 
% zelve met de Kiel maakt, moeten verkleinen. 

Men 


ik De Zertacit. ‘307 


ì Men moët, in dit Geval, niet den Wind meer 
van agteren neemen, zonder de plaatzing van het 
Zeil te veranderen; want dan zou men den voor- 
fchreeven Koers niet houden: maar, allengs den 
hoek FZA verkleinende , zal deszelfs T'angens 
ook kleiner zyn, en, zo dra dezelve naauwkeu- 
rig gelyk zy geworden aan de helft van de T'as- 
gens des fchynbaaren hoeks van Opvallinge, en 
de Snelheid der Zeilagie reeds tot eenpaarigheid 
zy gebragt, dan zal men verzekerd zyn,de voor- 
deeligfte plaatzing van het Zeil gevonden te hebbens, 
zo ten opzigt van het Schip als van den Wind. 


De Voorwaarden te. meeten , waar oan, de grooift 
mooglyke Snelheid der Zeslagie afhangt. 


“ Somwylen is % niet enkel te doeng, om met 
Snelheid in zekere Streek te. zeilen , maar. om vol- 
frektelyk een zo fnellen voortgang te maakens 
als * doenlyk zy. Onder alle Koerfen moet dart. 
die gezogt worden, op welken ’ Schip het aller- 
fnelfte kan voortgaan. Men wil, by voorbeeld; 
van zekere plaats, of van zeker. punt,-op ’ al- 
lerfpoedigfte afwyken, zonder dat, men, belang. 
heeft, welk een Streek men houde. 

Dit Voorftel hangt vân de twee voorgaande 
af; Ingevalle de Afdryving vân het Schip kan, 
verzuimd worden, zo behoeft, men flegts-te zien 

‚ef de Voorwaarden, uitgedrukt in Pig. 3 en 45 

VIJL Dez naauw= 


308 Her REGEEREN DER SCHEPEN 


naauwkeurig zyn vervuld. - Het deel HK moet; 
in Fig. 4, volmaakt gelyk’‘zyn aan TF, en boz 
vendien” moet ; in Eye. 3, het gedeelte FK 
van hèt voorfte Zeil, gelyk zyn aan TR, of, 
” gene op even ’ zelfde uitkomt ,-de breedte 
ED+FK der Zeilen, die „Wind var, moet 
aan ER gelyk zyn. Dit zo zynde zal hee . 
Schip; Zo fnel als mooglyk is, voortgaan : want 
men zou verliezen, indien de plaaczing der Zeis! 
len, ten opzigt van het Schip, of ten opzigt van 
den Wind, veranderd werde. 

Winideër het- Vaartuig, geen kennêelyke: Afc 
dryving onderhevig zynde, niet meer dan één 
Zeil heeft, zo zal het Voorftel insgelyks, erf 
zelfs op. een veel eenvoudiger -wyze,opgeloft zy ns 
De Tangens van den fchynbaaren hoek der Ops 
vallinge des Winds moet eens zo groot zyn als 
de Fangens vân den hoek , welken het Zeil maakt 
met de Kiel, en bovendien moet de waare Streek 
des Winds regthoekig op het Zeil vallen. 

Niettegenftaande de moeielykheid der Rekes 
ping, waarin de Heer BouGver voorzag , dat: 
de Oplofling van dit Voorftel, op een direkte wy= 
ze ; kem-zou doen vervallen, heeft hy niettemin 
zulks ondernomen wegens de groote nuttigheid 
welke daar in fteekt. Onder de menigvuldige rede- 
rien, die menin Zee heeft ‚om te vorderen’ naar 
den kant van waar de Wind komt, is’t niet zeld= 
zaam, dat men dit voordeel aan een ander Schip” 


: bes 


IN DE ZEILAGIË, | 309 


betwiste. Men houdt het Voorfteven naar de 
Windzyde , en wykt ’er niet af, dan met een 
hoek van so of 55 Graaden. Veel Schepen kun- 
nen niet hooger aanleggen, en de fchraalheid van 
den Wind maakt, dat men, hoe fcherper by den 
Wind zeilende, niet hoe raffer voortgaa. Als 
„men dien hoek te groot nam, ondertuffchen, by 
voorbeeld van 7o of 80 Graaden, zo zou men aan 
% Schip wel grooter fnelheid geeven, maartege- ° 
Iyk zou men minder in den Wind ophaalen. Dit 
Voorftel, van hoe veel belang ook , is maar een 
byzonder Geval van den algemeenen Regel dien 
wy zoeken. De regtelyn, waar van men , op % 
Jeherpfle by den Wind zeïlen willende, moet af- 
wyken, maakt regte hoeken met de Streek des 
Winds; doch in de Zeevaart komen ontelbaare 
Omftandigheden voor , dat men afwyken moet 
van een lyn, die geheel anders is geplaatft. 

In Storm , naamelyk , digt op een Kuft verval- 
len zynde, zal men de waardy van een algemee- 
ne Oplofling erkennen. Men moet alsdan, om 
het gevaar van Schipbreuk te vermyden’, een 
Koers kiezen, niet die de grootfte fnelheid van 
Zeilagie geeft, maar zulk eenen die maakt, dat 
men op ’t verfte , als mooglyk is, van de Kuft 

_afwyke in een perpendiculaire lyn , bedienende 
zig van de kragt des Winds zelve om een gedeel- 
te van deszelfs uitwerking te verydelen. 

Wanneer wy , zo veel doenlyk ís, van zeke- 
re Streek willen af wyken, zo moeten wy ‚al het 

VIIL Deer X ove- 


o 


310 Her REGEEREN DER SCHEPEN 


verige gelyk ftaande, met de grootft mooglyke 
fnelheid voortgaan op den Koers, dien wy vol- 
gen. Derhalve behooren wy ons te fchikken naar 
een der Oploflingen , door ons gegeven, in het 
aantoonen van de betrekking, die ?er plaats heeft 


tuffchen den hoek der waare Opvallinge des _ 


Winds op de Zeilen, en den hoek welken zy 
maaken met de Kiel. “Wy hebben geflaagd om 


het byzondere smaxsmum, waar van toen gehan- 


deld werdt; te brengen tot zeer eenvoudige bee 
werkingen van Afpafing in zekere Gevallen, ens 
dewyl de moeijelykheid in anderen veel te.groot 
was, (zegt de Heer BouGvER,) om in. Zee, 
op flaande voet, toevlugt te kunnen neemen tot 
ecne Geometrs fo „he Conftruêtie, zo heb ik Middelen 
gezogt; om, (altoos door eene direkte Reke- 
ning,) Tafelen te maaken , die de voordeeligfte 
fchikkingen behelsden. Wy onderftellen deeze 
Tafelen volkomen gerekend: de Vraag is dan als 
leenlyk , welke men thans onder de ae gevon- 
den uitkomften te verkiezen hebbe ? 

Om my op eene naauwkeurige manier uit te 
drukken: in Fzg. 5 betekent V C de Streek des 
Winds, die van V naar C loopt; LN een lyn e- 
venwydig aan de Kust, of een regte lyn, in ftand 
gegeven, van welke men begeert dat het Schip, in 
C zynde , het meefte dat mooglyk is afwyke. 
Daar wordt dan vereifcht, CI de Koers en fhel- 
heid zyndp van het Schip, dat NI, de perpends- 
culasre allland des punts I van de lyn LN, een 

ma- 


EE ET 


ee 


IN DE DEiKAGIE. sii 


sarin, dari is, zo groot als mooglyk à is, zy: 
Als men ’ in dén Wind moet ophaalen of naar de 
Windzyde vorderen , zo is de lyn LN regthoe. 
kig op des Winds Streek ; maar wy ftellen geen 
onderfcheid tufchen dit Getal en alle anderen. 
De voordecligfte plaatzing van het Schip en de 
Zeilen ten opzigt van den Wind, om eenen Koers 
CI te behouden „ is ons door het voorige bekend: 
Wy hebben Tafelen, die deeze fchikkingen aan- 
wyzen: thans zoekên wy, ten aanzien van welke 
trekking der lyn LN , ieder Koers CI van IN 
Een maximum Maake. 
» Ik treed niet in de Algebraïfche Ontbinding 
van dit Voorftel door den Heer Boucver. Al- 
} leenlyk zal ik de Conflraâie opgeeven, die vit 
zyne gevondene Formule volgt en op Fig. 6, 
» toepaffelykis, 

‚Wy onderftellen (zegt hy) den fchynbaaren’ 
hoek van Opvalling UCD, die de voordeeligfte 
is, reeds bepaald te zyn, Aan de plaatzing: der 
Zeilen ED, GF, ten opzigt van het Schip. De 
Tyn U C is df fchynbaare freek des Winds, die 
wy te vooren gevonden hebben, hoe veel zy 
met de waare Streek. verfchiile, Wanneer men , 
nu ‚ deze Streek UC berekend heeft, zo is’ ge 
makkeljk door de opg egevene Regelen , de. be- 
trekking te vinden, welke ’er plaats heeft cuffchen 
deeze fchynba are felheid en die van het Schip. 
In Zee zal men deeze betrekking door daadelyke 
Afmetingen kunnen weeten: maar, in % eenen 


VIII Deen. X 2 dns 


_ Zrè Her REGEËREN DER SCHEPEN 


andere Geval , zal niets meer noodig zyn dan dé 
Ontbinding van een eenvoudigen regthoekigen 
Driehoek , om de weezentlyke Streek V C te 
hebben van den Wind. 
Dit gevonden zynde, verlangen wy de fchyne 
baare Streek des Winds UC , door het midden 
van het agterfte Zeil C heen, tot dat dezelve, in 
… P, het voorfte Zeil, of deszelfs verlangde, ont- 
moete. Uit het punt P trek ik een lyn,regthoe- 
kig op de Zeilen, die de verlangde van de waare 
Streek des Winds VC ontmoete in Q. Dan trek 
ik, door ’t midden van PQ, de regte lyn R 4 e- 
venwydig aan de Zeilen, en bovendien uit het 
punt C, regthoekig op de waare Streek des 
Winds, de lyn CS, die * andere Zeil ontmoet, 
inS. Voorts maak ik, op ’t midden van PS,de 
Perpendiculaar TX, ie R Zin X ontmoet. Ein- 
delyk, het voorlte Zeil verlangd hebbende tot in 
f» door ?er het gedeelte F f'by te voegen, dat 
gelyk zy aan de helft van ED, de breedte van ’ 
agterfte Zeil ; zo trekke men uit f' een lyn , regt- 
hoekigmet de Oppervlakte der Zeilen , die de waa- 
re Streek des Winds in V fnyde, endan de reg- 
te lyn VX getrokken hebbende , zal de hoek 
VX Zgelyk zyn aan den hoek, welken de Koers 
van ? Schip moet maaken met de ftrekking van 
de Kuft, op dat de veelheid, die men ’er van af= 
wyke, zo groot zy, als ’t vallen kan; dat is te 
zeggen „de Hoi VXZ van Fig. 6 zalöhdaë groot- 
heid van ICN in Fíg. 5 aanwyzen. 
_Dee- 


1e ” 


CIN DE ZEILAGIE ‘313 


Deeze Confiruöie, algemeen zynde; moet zig 
tot alle Gevallen uitftrekken. Indien het Schip 
maar één Zeil had, zou het eveneens zyn ‚alsof 
de Vlakten der beide Zeilen vereenigd werden, 
of dat de tuflchen wydteevan hun beiden 5-CLof 
DH, verdween: alsdan zouden de punten P,Q, 

__ Rin één vallen met het punt C, even als ook de 
Punten S,_T, Len X, Dus zou de Iyn VX 
vallen op de waare Streek des Winds, en yin-dit 
Geval, zou dan de-hoek ICN, (in Fig.5,) die 
door den Koers van ’ Schip met de ftrekking van 
de Kuft, of met de regte yn, waar van menaf- 
wyken wil, gemaakt worde, gelyk- moeten zyn 
aan den hoek:VCD, die tuffchen de waare Streek 
des Winds en het Zeil is begreepen. / 

Wy kennen naar deezen eenigen Regel tot Op- 
loffing van het gedagte Voorftel ‚ dien ik reeds, in 
myn Werk over de Schepen-had geopperd ; doch, 
is blykbaar dat dezelve den kleinft mooglyken 
hoek geeft, welken de Koers moet maaken heks 
‚de Kuft daar men van afwykt, en dat, in deande- 
re Gevallen , deeze hoek altoos grooter behoort 
te zyn. | 

Nog eene Aanmerking openbaart zig, die de 
oplettendheid wel waardig is. Ingevalle de waare 
Streek des Winds, VC, een zeer grooten hoek 
met de Oppervlakte der Zeilen maakte, zou de 
Perpendiculaar CS de Vlakte van het voorfte Zeil 
ontmoeten in een punt buiten F. Dit punt zou zig, 
zelfs, op een zo grooten afftand bevinden kunnen, 

Vill-Dazr.  _ Xg | dat 


he 


314 Her REGEEREN DER SCHEPEN. 
ed 


dat de punten T en X ook buiten F' en Z vielen. 
Alsdan zou de hoek VXZ negasief zyn, endaat 
uit zou blyken , dat de lyn CN ,die IN eenmaxs- 
anim maakt Cin Fig. 5e) aan de Wade: zyde foeft 
geplaatft zyn ten opzigt» van den Koets CI, dat 
iste zeggen, tuffchen VC en CI, 

… Wy zyn verzekerd, dat men oneindig maalen 
gemankeerd heeft dit onderftheid te maaken i in de 
Praktyk der Zeevaart. | 

> De twee Gevallen zyn zo wel verfehillende? in 
de Schepen die verfcheide Zeilen , als die maar 
één Zeil voeren, ten opzigt van den Koers ‚dien 
men houden moet om volftrektelyk het âllefmelté 
te zeilen, en dien, waar mede men het fpoedigfte 
van zekere lyn kan afwyken, in een A van 
welke men zig bevindt. 

„ De betooging der voorgemelde coap 

ys door de gevonden Afgebraifche Formule, kan 

s men in ’% Vertoog van den Heer Bouever zelf 
5 Hiele 


BERIGT 


BBR TOGT 
5 (KANGÁANDE DE N- 


ETSLAG DER OBSERVATIEN 


OMTRENT DE 
VRRSRAANKEN G wk 


Sn 


GV J 


ies 


STEE sadist EEE EE ES 


En nauwkeuriger bepaaling van der Zonne 
afftand vanden Aardkloot was van overling 
et doelwit geweeft ; dát men fet de Waarnees 
mingen var de Verfchyning van Venus id de Zons 
die den 6 Jy des Jaars 1761 mofeft voörvallen, 
beoogde. Hoe meer , egtér „dië tyd naderde, hoe 
_ teer de groórfte Sterrekun digen twyfelden aârt 
een goeden uitflag van den toeftel , die tot deeze 
Obfervatiën gemaakt werdt. Wylen de Abt om 
LA Cauze fchreef aan den Heer Struck; hoe hy 
meende, dat de jonge Sterrekonftenaars zig in dege 
zen belddobgef zouden zien. De uïtkomft heeft 
zyne Gillingen bewaarheid. Men ziet, naamelyk, 
thans, dat de Waarneemingen der Franfche Akas= 
_ demiften, met zo veel moeite en koften, in de af 
Beleen. deelen des Aardkloots, op dat Verd 
fchynzel gedaan, niets doen dan de onzekerheid. 
vergrooten; tot zo verre zelfs, dat uit vergely- 
king van dezelven met die te Stokholm en Parys 
VII Dern X 4 bew 


316 Urrsr. par Ops. op Venus iN DE Zon. 


beflooten wordt „dat het Verfchilzigt van de Zon 
maar 94 Sekonden is (*), in plaats van ietsmeer dan 
1o Sekonden, gelyk te vooren uit de Waarnee- 
mingen van ’t Verfchilzigt van Mars, aan de Kaap 
der Goede Hope, beflooten was. ’tSchynt my 
egter toe, dat de aflland tuffchen Parysen Stok- 
holm wat klein zy , om op het Verfchilzigt van 
75 Sekonden, ’t welk daar uit volgt , ftaat te 
maaken. De Waarneemingen van den Heer Prn- 
GRÉ op ’t Eiland Rodriguez fchynen, wegensde 
onzekerheid van ’t verfchil der Lengte, niet zeer 


vaft te gaan. Miffchien deedt men beter, met zig te 


houden aan die van den Abt CHarre p’AUTEROCHE 
in Siberie (}), welker vergelyking met die van 
“den Heer W'ARGENTIN te Stokholm het Verfchil- 
zigt; ZO DE LA LANDE rekent, uitbrengt op 1o% 
Sekonden , dat zeer na overeenkomt met de 
Waarneemingen van ’ Verfchilzigt van Mars, zo. 
aan de Kaap, als te Londen en Stokholm (4). 


H, 


(* La Connoiffance des Mouvemens Celeftes , pour 1764, 


pag. 206. 

(}) Zie daarvan het uitvoerige Berigt in het VIL Deer 
deezer Uitgezogte Verbandelingen, bladz. 422. « 

(1) Zie onze Verhandeling over den Afffand der Zon 
wan den Aardkloot, in het V. Deer, bladz 410. 


_ De Heer Pinare heeft aan den Heer STruycK, in een 


Brief van 9 Mey deezes Jaars, berigt gegeven, dat in de 
Elementen des Komeets van 1264 (in het V. Deer. bladz. 
401) de plaats van de Noordknoop moet zyn 5 Tek. 28 
Gr. 45 Min., en niet gelyk door hem opgegeven was. 


WAAR- 


In, 


WAARNEEMINGEN 


“omtrent de 


LUGTSGESTELDHEID te AMSTELDAM, 


in April 1763. 


Barometer. 


een 
_ Hoogfte Barometer d. 30. 4 

Laagíte Barometer d. 29.2 5 

Heogfle Thermometer gtr. 67 


Laagfte Thermometer gr. 40 Ee middelb, gr. 535 


VIIL Deer. 


Therm. 


à8,s147) ZO ‚NW 


Emmen 


alt er |= 1 |40l52 46 NW [NW 
329.11} 29.11 — O (48:52 43 N |NO 
4130.2 |3o. 2j— 3 (40!46)43j _N- INW 
5 Zi 4 44:50,43| NW NW 
br 2 1 |44 52 44) ZW INW 
7 44147|la0)NW INW 
Br il=2|l— 2 42145/40/N W | N 
of 2ij— 2 254246 4IJNW INW 
zol— 2 |— ri— o [42/5043 ZO | O 
rij2g.r1;|29 103/29. 1044/5751 Zo | ZO 
ral— gij—10 (30.0 [48/50/44 ZW 
13l3o.r [30.1 |— 1 [50/55/50 ZW [ZW 
14 — o |2g.118l48iór|s2| ZW | O 
15|29. 1129 Io} —1o3/51|67is4l Z ZO 
16—iof—— [— 10,52164|50 Zo | ZO 
Ijl—ro —io [— 9 [s0/54/54j ZW ZW 
B 9 |— 9 5o{55!47/zwt.w, ZW 
iol—— |— gi|—rofisels146) NO NO 
2ol—i1! 30. o%|30. 1 [46/5143 NO NO 
21|30.1 |— 1 |—O 44 aal NO | NO 
22l— o |29. 11/29. F1/s0/S9|so| ZW (ZW 
_23'29.103 30.0 [30,2 [5052/43 W | N 
24\30.2 |— 1429. 11}4656'49| NW ZW 
25l— rt |— 2 (30. 31464 gel NW NW 
26l— 3 2 ofl42!s8)48 W |Z 
27|29. 11/29 1031/29. 10/50/6250 A W 
28l— rol—ro |— 71/48/5440 NW | NO 
zo 4 4 | 3 5 so| ZW [ZW 
" 30—3}— 3 2i5358ls2l Z |Z 


ee 


Winds Streek. 


*smorg. *smidd. sau, mo. mi.av. ['s morg. 2s midd. °sav.\ -Gefteldheid. 


NW 
NW 
NO 


NW | 


NW 
NW 
NW 


Z 


1 


Weder. « 


Held. betr. 
Regen, held. 
Betr. regen. 
helder. 


emmen) 


Regen zt 


Betr. helder, 


Helder. 


K mnemmmmtsnd 


betr. 
Betr. helder. 
Helder ‚reg. 
Regen, wind, 
Helder,wolk. 


» middelb, d.29. 9 


WAAR. 


WAARNEEMING EN 
| omtrent de 
LUGTSGESTELDHEID te ÁMSTELDAMS 
. ‚in Mey 1763, 


Barometer, Therm. Winds Streek. Weder. 
D.'s morg. °s uiidd. *sav.|mo, mi. av »smorg. 2s midd, 'sav. | Gefteldheid., 
1|29. 29.2 29.2 154 54l50). ZO [ZW [ZW |Betr. regen. 
229 21— 5 |— 6 4814643) Z | NW INW [Buijig. 
3 7 345 ZW WIW 
Al 7Ì— Ózl— 5545 sosil Z |ZW |ZW |Held. wolk. 
Si 67 |= 8 5o[58/54 N NO {NO sk 
6— 8 |— 8 s4l6o,5oj N | NO | NO (Betr. helder. 
i—= 8 |— Zar 72155163 3/54 NO [:NO | NO Helder. … 
8 7 bil 6 |5662154) O | O |.O |Betr.donder. 
dbi 6} 546454 Z IZW IZW —— 
io — 7Ä-—- 9 |— fols6|s956/ZW |ZW |ZW |—— wolk. 


nenten heee eeermmm 


Iri (rr |= 1155 6151 ZW | W INW Helder, 
12) —I1530.0 |5S[60 SIJ NW NW INW ke 
1330.9 |3o.oll— 1 [s1j57iso| N N. [{ N [Betr helder. 
Aj oil oî —— (5216254 ZW INW |NW (Helder. 


ïsirEie H- 2 [56163156 W.| W | W |—_- wolk. 
16— 3 |—- 3, 3 |S2 6olsol\NW | N | N Betr. helder; 
EU 3 | 2e 23150157053 N IN IN 

18 — A EFD „15664, s9 NO INNO NO ——= regen. 
19,29. ui 29,Iol2g. 9163 70,60 OO’ [NONO Helder, 
2o— 8i— 9 |—— [62153 50) ZW INW INW |—— buijig. 
21 Zoll: 30. 04/50/5751 NW INW INW |m—_ _—__r 
32/3Ö.1 |3C: 15 qd 1i{s2/56,50| NW INW |NW |Betr. helder, 


23|— IJ 2 |— 2 52/5652 NO |NO | NO 
24 2 —— | |55)56 SIJ NO (NO NW |— 
as — Ijl— O5 51 56}52 NW REN INW reg. 


26/29. 11/29. riega |52 5448 _N INW INW |Regen, betr. 
arr i—i [52/55 49 NW INW. |We.N Helder, betr. 
28—ir rr | [52 5949 NO [NO [NO je gr 
29|—I1530.0 (30.0 [53)59/52| NO | NO [NO Betr. helder, 
30|30.0 |29.115/20.11(546454| O | O | O Helder. 
31129.103|—I0 Ne gE 5Slzoi6ol O Z Z I——= wolk. 


Hoogfte Barometer d. 30. 3 

Laagíte Barometer d. 29. 1; f + middelb. d, 29. 8; 
Hoogte Thermometer gr. 70 
Laagfte Thermometer gr. 43 j À middelb, gr. 565 


w AAR- 


WAARNEEMINGEN 


omtrent de 
_Lvotsorsre LDuEID te Amsteunan, 
Í _in Yuny 1763. 
Barometer. _{Therm., Winds Streek. { Weder: 
D. [°s morg. °smidd. ’sav.|mo. mi. av. 'smorg. *s midd. ’sav. Gefteldheid, 


S|—11 |= Hj30-0 |56160/56} NO 
— 0£[56}57|52|_N 


i6|29.9 [29, 8 — erdee Zw 
rj — 85 ==, (64163|60l ZW 
I8— 9 |— 9Ì—10x|63/67|60).NO 


OIL |—=r1530.0 [60169/64l ZW 
20/30. 0 29.115/68/7568| O 
21j29. nij |— 102168178167 O 
22 9 |— 8 |— 72167/73l60l O 
23 Za | 8 |59\62/56/NW 
2410 |—=1Of— II (58/65/59JN W 
25l—IOi|— To —rol64 71165! ZW 
26 —10sl—10H— 10566128167 ZW 
27 j—tOsf— 113/68/76/63| N 
_28:30.04/30. ol 30.1 16s/72l62| W 
29— O#29.11!f 29. 82165 26197112 W. 
zog. Bi sl 6 67,7 63l Z 


Dre 


Hoogfte Barometer d. 30. 2 x 


Laag(te Barometer d. 29. 6} f f 


Hoogfte Thermometer gr. el 
Laagte Thermometer gr. 52 j 


WIL Deen. 


Regen, held. 
Helder, betr. 


Betr. helder. 
ZAND regen. 
Buijig, betr; 


Buijig, wind, 
Helder. 

wolk. 
Regen, held, 
zware regen. 


Nt. WINt.W Buijig, held. 


ZW 


zo 


middelb. d, 29. 10; 


middelb, gr. 65 


WAAR- 


WAARNEEM INGEN 


jk “omrent de K 
Zit E- nit? T EE ON 


he. | 


AMSTELD AM, 


In de Maanden pril, Mey en Sfuny, 
des Jaars 1763. 


Et koude Weer, waarover wy in Maart, alg 
een gevolg van den firengen Winter klaag- 
den , heeft tot in ’ laate Voorjaar aangehouden. 
Wy hebben, in de Mey-Maand zelfs, naauwlyks 
drie Dagen warm Zomer-Weer gehad. Ongemeen 
is door deeze fchraalheid het Gewas veragterd ende 
Landman in groote verlegenheid gebragt geweeft 
door gebrek van Beeften-Voeder. Ten platten Lan- 
de zyn, uit die ongewoone Verheffingen van Kòu- 
de, Keel-Ontfteekingen gefprooten ; ens op fommi- 
ge plaatfen , hebben de  Kinderpokjes fterk ge- * 
heerfcht; die beiden dikwils doodelyk waren. Hier 
ter Stede heeft men geen buitengewoone Ziekten 
gehad; maar in ’ laatft vân Sfury begonnen de An- 
derendaagfche Koortfen merkelyk te regeeren., 


AANMERKINGEN 
} „0 PAD B 
OEE ERDEL van Dr. STORCK; 

| En tE EN | 


€ En ROAD En 
DOLLE KERVEL, 


GENEEZINGvAN pe KANKER: 


Waar in de Voorbeelden, die ter begunftiging 
van dat Kruid zyn bygebragt ; onpartydig 
onderzogt en beweezen worden , in ver- 
fcheide Gevallen , ongenoegzaam 
te zyn, om op te vertrouwen: 


DOOR DEN HEER 


Ds. JOHN ANDREE, 


Lid van bet Koninglyk Kollegie der Genees- 
beeren en Oudfte Arts van bet Stads 
Hespitaal te Londen. 


rete upon a Treatife &c. London. ls 


An'dit Werk zullen wy, even als te voo- 
ren van dat gene daar de Aanmerkin- 
_VIIL Deen. NÀ gen 


… 


gîz AANMERKINGEN OMTRENT DE 


gen op gemaakt zyn (*), aan den Leezer dert 

Korten Inhoud voordraagen. De Heer AnpRéE 

zegt in de Voorreden , dat hy en eenige andere 

Geneesheeren inr Londen door den Lof, welken 

de Heer Sor cx aan de Scheerling of Dolle Ker- 

vel (Cscuta)) in de Geneezing van de Kanker geeft, 

aanftonds tot gebruik van dit Middel waren aan- 

gefpoord geworden: doch dat zy door herhaalde 

FProefneemingen ondervonden hadden, dat dit 

Kruid niet alleen geen Hulp toebrenge ‚ maar dat 

„het ook veele andere kwaade Toevallen veroor= 
zaake , ja dat zelfs Knoeftgezwellen, die anders- 

zins nog geneeslyk zouden zyn geweeft, door 
deszelfs gebruik merkelyk verergerd en in hevige 
Kankers overgegaan waren. Hier op heeft hy de 

Voorbeelden van den Heer STorcx met meer op- 

merkzaamheid getoetft en bevonden, dat, tegen 

de voorgegevene Geneezende Kragten van dit 

Kruid, in de meeften, groote Zwaarigheden in 

te brengen waren: weshalve zyn Ed. beflooten 

hadt, niet fil te-zwygen in een Zaak, die van 

zo veel belang is voor de Menfchelyke Samenlee- 
ving; maar zyne gedagten over de, Hiftoriën van 

SrorckK aan de Wereld meê te deelen, en te 

gelyk eenigen van zyne tegenftrydige Waarnee- 

mingen bekend te maaken. Deeze laatften zou- 

hj: den 4 

(*y Mer kan het-Uittrekzel der Verhandeling van den 


„Heer Srorcex vinden, in het V‚, Deer deezer Uitgez, 
‚Verband. bladz. 351. 


Dn 
. 


KRAGTEN VAN pE Dorre Kerven 323 


den „zo Hy berigt, in’ byzonder tot Waarfchou- 
wing kunnen dienen, dat men, wanneer een Ge- 
gwel begint toe te neemen, en zig Kankreus te 


vertoonen, geenszins met het gebruik van Ex- 
traBum Cicute moet voortgaan :: dewyl men an- 
ders, zekerlyk, daar door, een ongeneeslyké 
Kanker zal veroorzaaken. Hierom ftelt zyn Ed, 
vaft, dat de Scheerling geen zo onfchadelyk Mids 
del zy , als dezelve door den Heer STorcx is op- 

gegeven. haag 
Voorts wordt ook door den Heer Anprúr 
erkend, dat wy tot heden toe geen inwendige 
kragtige Middelen hebben, waar door de Kankreu- 
fe Stoffe kan worden beteugeld ; doch hy roemt 
de bekwaamheid van een Londens Heelmeefter 4 
den Heer Gur, die Kankeragtige en Scirrheufé 
Gezwellen, zonder fnyden, met Wortel en al 
kragtdaadig weet uit te haalen. al 
‚_ Wy komen nu tot het Werk zelf. Dat de 
Dolle Kervel geen zo onfchadelyk Kruid zys 
meent de Heer Anprér dat de Heer STorcr 
zelfs daar door beweezen heeft , dew yl maar eeni- 
be weinige Druppelen van het Sap des Wortels 
op zyne Tong een fcherpe Branding veroorzaakt 
hebben (1). En fchoon wel verder de Heer 
STORCK verzekere, dat de Pillen van *t Eatrac- 
Zum 


p 0) Bladz, 353. Ik haal hier de Bladzyden aan, op 
welken de aangehaalde Zaaken voorkomen in het zo even 
gemelde Uittrekzel, 


VIII Dezer. Ya 


324 AANMERKINGEN OMTRENT DE 


tum Cicute , door hem, seen geheel Jaar en lan- 


ger, zonder de minfte nadeelige werking zyn ge- 
bruikt; zo kan de Heer AnNprée, in tegendeel, 
bezweeren „dat ten minften de Menfchen in Lon- 
den daar omtrent niet zo onaandoenlyk zyn ge- 
weeli: aangezien onder anderen eenfterke Vrouw, 


welke hy het Extrakt maar tot zes Greinen , ’% 


morgens en ’s avonds, tegen cen Zweer aan % 
Been ingegeven had, na drie Dagen genoodzaake 
is geworden, om daar mede uit te fcheiden ; de- 
wyl zy «een verbaazende Duizeligheid, verdon- 
kering van % Gezigt, belemmering van de Spraak 
en eene Verdooving in de Handen en Armen daar 
van kreeg. Ook was een ander Vrouwsperfoon, 
“welke het Exurakt tegen een Kanker aan de Neus 
gebruik kt had, met een fterke Duizeling bevangen 
„geworden „en hoewel men zig daar aan niet ftoor- 
de, maar met het Gebruik vier Maanden aan- 
hield, en de Duizeling inmiddels met Purgeermid- 
delen deed bedaaren, zo was doch het Gezwel 
niet tot volkomen Geneezing geraakt, en de af- 
neeming van den toevloed, die zig openbaarde, 

kon eer toegefchreeven Seen aaneen Foncanel, 
die men haar gezet hadt. Nog een Vrouw 8, 
by. de tweede inneeming van * Extrakt, be- 
dwelmd in *t Hoofd, en by de vierde geheel Lam 
geworden, zo dat zy zelfs de Spraak en aanftonds 
ook de Stonden kwyt raakte, gevoelende Pyn 
door *t geheele Lighaam , met verlies van Eetens- 

luft, Koorts en Buikloòp. 
De 


KRAGTEN VAN DE Dorre Kerver. 325 


De Heer Anprár kan ook de Dolle Kervel, 


‘ meeden Heer Srorck, niet houden voor zoda- 


nig een Middel, dat in de Huishouding. van 2% 
Menfchelyk Hiele geene Teka. 
verwekke. 

‚ Volgens het omftandig Berigt van een aanzien- 
yk Heclmeefter is een Vrouw, by liet in-en uite 
wendig gebruik van de Czcuta „ in een beeving der 
Leden en daar op in eene Lammigheid vervallen, 
waar nevens zy ook de Spraak, twee Dagen langs 
geheel verloor. De Zweer in’ Borft heeft ; on= 
dertufichen , langs hoe ferker zig uitgebreid; des 


„men met het gebruik van de Ceuta heelt moeten 


ophouden. 
Een nog niet volkomen hard brenda Gezwel 


in ’t Borft is, in een ‘half Jaar tyds,' dat men ge- 


duurig de Pillen van ’t Extrakt heeft laaten innce- 
men, langs hoe meer toegenomen , en dus heeft 
de Patient ’er geen nut van gehad; ja veeleer zyn 
de Handen daar door zwaar eh cenigermaate dof- 
gevoelig geworden; zo dat zy, noch den-Arm 


_/{tyf houden, noch de eene Hand zonder de an- 


dere aan den Mond brengen kon, 

In een andere Vrouw „werdt. een Knoeftge- 
zwel in *t Borft , onder ’t gebruik, zo wel van 
het Afkookzel der Dolle Kervel bladeren in Wa- 
ter, als van de Fillen, grooter en Pynelyk: ja, 
daar ontftondt nog een nieuwe Knobbel aan ’c 
Borft en onder den Oxel, en op den derden dag 
wierdt men reeds eene Slaapzugt gewaar: in ? 

VIJL Deen. N13 ver- 


326 AANMERKINGEN OMTRENT DE 


vervolg kon de Vrouw haar Been, wegens een 
foort van onbeweeglykheid , niet meer gebrui- 
ken; zy verloor den Appetyt t'eenemaal, en _ 
kreeg, in tegendeel, een beftendige Walging of 
afkeer van Spyze. 

Dit zyn de onaangenaame werkingen, welken 
de Heer Anprér, boven en behalve het weg 
blyven van de Geneezende Kragt, van de Cscura 
waargenomen heeft. Hy beveftigt zulks nader 
door eenige Geruigeniflen uit BciNneTA, Dios- 
CORIDES, GALENUS, Marrrioni, Musr- 
TANUS, Kircrerus, benevens den Catalogus 
Plantarum circa Cantabrigsam nafcentium (*), en 
brengt daar na zyne twyfelingen over de mecfte 
Gevallen van SrorcK ter baan. 

In % eerfte (bladz. 355) vindt hy geen Scsr= 
zhus, maar een louter Klier-Gezwel, dat ook 
ligt door andere Dingen had opgeloft of tot ver- 
flaan gebragt kunnen worden. Bovendien kan hy 
niet gelooven, dat een Scsrrhus, in drie Dae 
gen, de helft zou kunnen afneemen. De Gc- 
zwellen in het tweede en oyfde Geval fohynen hem, 
insgelyks, geen Knoeft- , maar een louter Melk- 
en Ettergezwel geweeft te zyn, en de opzwel- 
Eed | … ling 


(*) Men zou daar kunnen byvoegen, dat de Dolle Ker. 
vel, indien zy in merkelyke veelheid onder ’t Hooy is, 
de Paarden zelfs dronken maakt: zo dat de Boeren 'er: 

‘dezelve, in’t Hooy dat aan Dyken en Wegen groeit, 
fomtyds afzonderen. 


KRAGTEN VAN DE Dour Kenver, 327 


ling van de Klieren, hier en dear, aan andere 
deelen des Lighaams, Zyn, zo hy oordeelt, meer 
een Hes van een kwaade Gefteldheid Ee) Vog- 
ten in ’% eenen ‚ dan van een Kankeragtigen 
aart. Het derde, zesde, zevende, twaalfde Ge- 
val , en eenige anderen , zyn niet te vertrouwen, 
dewyl de Patienten de Kuur niet uitgehouden 
hebben. Het Gezwel in ’ pierde Geval. heeft 
gantfch het aanzien niet van een Scarrhus, maar is 
een eenvoudig Gezwel , dat uit een Mezaftafis in 
een heete Ziekte was ontfiaan. Het Knobbeltje 
in’ zevende Geval verdiende naauwlyks een Scar- 
rhus genoemd te worden , en zou, miffchien , zon- 
der de Cscuta nog fchielyker verdweenen zyn: ge- 
lyk hetzelve „ir gemakkelyk gefchiedt met an-. 
dere Geneesmiddelen. De bevinding van den Ly- 
der, in het agifle Geval, toont geen goede wer- 
king der Czcuta aan. De daar nevens ontftaande 
Verzweering der Longen mag aan derzelver ge- 
bruik wel toegefchreeven worden; gelyk ook 
het fterke Aflhma aan de Opium, welke de Heer 
STORCK gegeven heeft: want men heeft meer- - 
_maalen befpeurd, dat zulks in Kankers, op eene 
doodelyke wyze, daar van is voortgekomen. De 
__Knobbels aan den Hals, in het negende en twaalf= 
de Geval, fchynen den eren ÄNDREE meer dn | 
fuleus dan Scirrheus geweetft te zyn; in de Zwee- 
ren, daar zy in overgegaan zyn, kan hy niets 
Kankeragtigs vinden; en alzo de Heer STorcx 
de Eeltagtigheden heeft laren wegfnyden , gelyk 
VIJL Deer. 4 dic 


328 AANMERKINGEN OMTRENT DE 


ed 


’ 


dit ook in het dertiende Geval is gefchied, zo kan 
men zelfs de daar op gevolgde Geneezing niet aan 
de Cscuta toefchry ven, De Heer Anprte heeft 
ook nimmer in de Scrofelen een zo goede uitwer- 
king daar van gezien, als de Heer STorcx roemt; 
en eer paar Kinderen, aan welken hy ze heeft in- 
gegeven , hebben daar van aanftonds een Hitte in 
*% Hoofd en Lighaam , en daar op Duizeligheid en 
Walging gekreegen. De zwelling der Rugge- 
Klieren, in het wende Geval, fchynt insgelyks 
geen Searrhus geweeft te zyn, en het is daarom te 
minderte verwonderen, dat dezelve door de Gj 
cuta verdreeven zy; hoewel in Londen die uit- 
werking niet volgt: doch het fchynt onbegrype- 
lyk, hoe deeze Patient van Srorcx en anderen 
zo geheel onaandoenlyk zyn geweeft voor % me- 
nigvuldig gebruik der Pillen , daar de Londen- 
fche van een weinigje, doorgaans, zo kwaalyk 
zyn gevaren. Op ’% e/fde Geval merkt de Heer 
—ANDRÉE aan, dat een Seirrhus wel kleiner wor= 
den en niettemin verergeren kan. In’ veertende 
vindt de Heer Anrprtr wederom geen Scarrhus 
in het Borft, die zo fchielyk, in zes Weeken tyds, 
niet ontftaat , maar veeleer eeri Verharding, wel- 
ke ook zonder de Ceuta tot Oploffing kan ie 
worden. Aangaande het ovftiende Geval verwon- 
dert zig de Heer ANDRÉE grootelyks, hoe de 
Heer STorcK, in agttien dagen, een zo yzely- 
ke Kanker aan % Gemagt heeft kunnen genezen. 
Hy legt KEE zulks alleenlyk toe aan een té- 
‘Tug- 


l 


| KRAGTEN VAN DE Douz Kenver. 329 


rugdry vende kragt van de Cituta; en bewyft het 


uit de Jeukt , welke de Patient naderhand over’ 


geheele Lyf kreeg, en zyn betrouwen op dat 


Kruid EREA aat meer , doordien de over= 
bly vende Zweeren met Middelen tegen de Ve- 
nus- Ziekte hebben moeten genezen worden. ’% 
Gezwel in ’ zeventiende Geval noemt de Heer 
Srorcx zelf niet Scirrheus, noch Kankeragtig, 
en het behoort dus, zo min als de Pypzweeren 
van het zestsende, tot ons oogwit. Meer Mid- 
delen zyn bekwaam om dat gene uit te voeren, 
* welk de Cicuta hier gedaan heeft. Dat dit 
Kruid de Staar în ’t Oog (Cataraëta) verdryven 
moge, wenfcht de Heer Anprte zeer, doch hy 


heeft daar van nog geene Ondervinding. Omtrent’ 


het twintig fle Geval herhaalt de Heer Anpmér 

zynen wenkth, dat de Cscuta in zyn Land ook zo 
groote Dingen mogt doen. De Kuuren van den 
Heer van SwiETEN wenfchte hy liever met des- 


zelfs eigen Hand befchreeven te zien, eh geeft 


daar door te kenner, dat van hem niet veel, op 
het gene STorcx daar van verhaalt, ED APA 
worde. De uitwerkingen, die de Hek Korr- 
MAN N gezien heeft (#), gaan ook, het gene men 
in Londen Heeft waargenomen , zeer veel te bo- 
ven, en de Geneezing van dien Heer was even- 


wel niet ‚ volkomen, 


Dat 
ó (*) Zie Bladz. 368, int V. Dreu der Uitgez, Perhane 
elingen. 
VIIL Deen Ys 


330 AANMERKINGEN OMTRENT DE, 


Dat door het ingeeven van de Pillen aan eeu 
Vrouw, die een Kanker in ’t Borft hadt, het 
Braaken, benevens de Pyn in de Maag, bedaard 
zy ‚ komt den Heer AnprEE wonderlyk voor; 
alzo hy dit Ongemak veeleer daar uit heeft zien 
voortkomen. Men zou dit, al zo wel, aan een 
Cricifche uitwerping van de Kankreufe ftof zelve 
kunnen toefchry ven; dewyl het een gemeene On- 
dervinding is „ dat Perfoonen, die de Kanker heb- 
ben, zelden met andere EN aalen geplaagd zyn , 
en de Heer Anprte hadt ‚nog onlangs, eene Vrouw. 
gezien, welke, door het einen en toeneemen 
van een Kanker in’ Borft, van een hevige Hoofd- 


pyn, zonder eenige Geneesmiddelen » verloft ge- 


worden ware, 

Dat de Heer Srorck pe Bloed, onder ’ ge- 
bruik van de Cecwra, fchoon rood en dik gevon- 
den heeft , zal alleenlyk van de Narcocifche 
werking van dit Kruid voortkomen, en het 


Bloed heeft , bovendien, in de Kanker gemeen- 


lyk zulk eene gefteldheid, Met reden mag men 
ook vraagen „ of niet de Cscuta, uit dien hoofde, 


zo wel als de Opsum, de Kanker doe vererge- 


ren? en of men daarom geen reden heeft, in dit 
Geval af te zien van ’t gebruik van alle Narcoisca, 
Schoon ’er de Pyn door geftild kan worden? 

De Geneezingen, door den Weenfchen Heel- 
meefter Lager met de Crcuta verrigt, worden 


door den Heer Srorcx zorg, geroemd, dat 


MER 


… KRAGTEN VAN DE Dore Kerver. 33t 


men moet gelooven , dat die gelukkiger daar in 
geweeft zy, dan de Heer Srorck zêlve. 

_ Eenige Geneesheeren te Londen, die den Heer 
SrorcK daar in geloofd hebben, dat men fom- 


‚tyds de Pillen eenige Maanden moeft laacen ge- 


bruiken, eer van dezelven eenige uitwerking tot 


Geneezing te befpeuren was, zyn in deeze afwag- 


“ting en aanhouding zo ongelukkig geweeft „dat zy 


de Seirrhi in de allerergfte en ongeneeslyke Kan- 
kers hebben zien overgaan, in plaats dat deze! 
ven hadden moeten zagt worden en verminderen, _ 
gelyk de Heer STORCK verzekert, dat by hem 
gefchiede. | NR 
_ Eindelyk ziet de Heer Anprézs ook de Gee 
volgtrekkingen van den Heer SrorcxK naa, en 
ontkent de gegrondheid derzelven, uit de gemel- 
de Ondervindingen. Hy befluit zyn Werk nog 
met ettelyke Voorvallen, waar uit blykt, dat de 
Cicuía , in plaats van de harde Knobbels en Kan- 
kers op te loflen, dezelven veeleer vergroote , 
doe doorbreeken, Pynlyk, Ontftoken en tot 
Zweeren maake, ja dikwils zelfs tot het ontftaan 
van nieuwe Knobbels of Verhardingen gelegen- 
heid geeve. agnes ; 
Aangaande de Kanker aan de Lippen voegt ’er 
de Heer Anprér nog de nuttige Aanmerking 
by, dat, zo lang een Kw ylklier niet gezwollen 
is, de Kanker nog tot Geneezing zy te brengen; 
daar, als de Zwelling plaats heeft, de Kuur ge- 
VIJL Deen | KC heel 


332 De KRAGTEN VAN DE Dad Kerver, 


‘ 
heel dragtstsi is, dewyl na weinige Maanden 
de Kanker in de Klier’ uitbreekt. 

Zie daar een kort Begrip der Aanmerkingen 
van den Heer Anprée over de kragten der ’C4= 
cata of Dolle Kervel. Het is te verwonderen, 
dat men in Engeland.zo groote nadeelen daar van 
vernomen heeft, terwyl men in ons Nederland 
Per naauwlyks eenige uitwerkingen van heeft ge= * 
zien: fchoon men zelfs het Extrakt van Weenen 
Ontbooden ‚en, dat onder *% opzigt van den Heer 
STorCK gemaakt was, gebruikt heeft. „ Doch 
» Ook te Parys, getuigt de Heer Asrruc, (in - 
» een nieuw uitgekomen Werk over de Zrekten 
5 der Vrouwen,) heeft men meer dän zes Maan- 
5 den lang het Extraûum Cicute in alle Gevallen 
s ingegeven, daar het van den Heer Srorc« 
s> gebruikt was, en ’er, wel is waar, geen kwaa- 
> de Uitwerkingen van ondetvonden, maar de 
s> Gevolgen hebben ook, tut nog toe aan de ver. 
2» wagting niet voldaan ”. 


H, 


GELUKKIGE WEGNEEMING 

f ks OF { 
DE PET RPA TTR 
| VAN E E N 


VERZWOREN 


KANKER, 


MET WILD VLEESCH EN VERHARDINGEN 
DER OXEL- KLIEREN GEPAARD; 


DOOR DEN Heer LE CAT: 


Opper - Cbirurgyn wan ’t Gaftbuis van Rouen in 
Vrankryk, en blyvend Sekretaris van de Aka- 
demie der Weetenfchappen in die Stad: 


Briefswyze toegezonden aan een Doktor- Regent 
van de Fakuiteit der ge vr te Parys. 


(Geurra de Mede. Chirurg. &c. Mars 1761. Tom. XIV. 
P: 257.) 


STEESEEEIGESNEEESSEELSeES 
MLN HEER. 


E Heer pe £Monruré heeft my verzekerd, 

dat de Geneezing van Mademoifelle Hau. 

zót U eenige verwondering veroorzaakt had, en 
dat Gy ’er de Hiftorie van beg eerde te weete „, 
VIL Deer. Ot 


â34 GELUKKIGE WeenerminG | 


om die publiek te maaken. Het is op zyn woord; 
Myn Heer, en wegens het belang, ’ gene ik 
frel in Uw Oordeel, dat ik beflooten heb my daar 
aan te onderwerpen, 

Mademoifelle @°.Hautot ; een vidiik van 65 Jaá- 
ten, woonagtig in de Straat de Saint Patrice te 
Rouen, hadt, federt verfcheide Jaaren, een Ge- 
zwei aan % flinker Borft, dat zy toefchreef aan 
eenige Kneuzing: zy maakte gebruik van Ver- 
dunnende en allerley andere foort van Middelen. 
Op het laatfte gaf zy zig over aan een zogenaamde 
Geneezer van Kankers, die dezelven behandelt 
met Efcarotsca. ”t Gezwel brak diep open en ’er 
kwamen Uicwaffen in van wild Vleefch, welken 
de Onderneemer cragcte te doen weg byten; doch 
zy groeiden, even als de Hydra van de Fabelge- 
fchiedenis, onophoudelyk weder aan. Eindelyk 
bekende hy zyn onvermogen en ligtvaardigheid: 
het Huisgezin en de Familie werdt in groote onte 
fteltenis gebragt: men vroeg my om raad: ik wil- 
de het zelf zien. Daar by komende vond ik een 
tamelyk grooten Fungus , als een Bloemkool van 


gêdaante, die aan zyn geheelen Grondfteun om- _ 


ringd was met een omgekrulden, Eeltagtigen 4 
Zweerenden rand , gepaard met vinnige fteeken- 
de Pyn. % Gezwel fcheen niet vaft te zitten, 
èn ?er waren maar eenige bosjes kleine Klieren 
onder den Oxel: weshalven ik de moed niet op* 
gaf, oordeelende de Operatie praktikabel en dat 
dezelve mooglyk van een goeden Uitflag zou zyn; 


ten. 


pn 


VAN EEN VERZWOREN KANKER. 338 
a / ) 
ten minfte dat zy de eenigfte toevlugt ware in de 
omftandigheden , waar in ik Mademoifelle d°Hag= 
tot had gevonden. Dewyl men haar volkomen ho- 
peloos had verklaard, zo was myn Confultatie- 
haar zeer aangenaam; en zy drong zeer fterk aans 
om de Operatie; hoe eer hoe liever, aan haar it 
%x werk te ftellen. 
Ë Ik deed dezelve, inderdaad, den 29 Duty des 
Fars 1760, beginnende met de Klieren ‘van den 
Oxel, die ik verzekerd was dat my meer moeite - 
zouden geeven dan al het overige. Ik bediende 
my van een dubbele Errhine, die taamelyk groot 
en zeer goed van Sneede was, welke ik ftak in dé 
bekleedzelen van den Oxel, op de verft afgelege= 
ne van deeze Klieren. De infnyding der Bekleed: 
‚ zelen maakte een hoek , waar van de top was in ’t 
bovenfte van den Oxel en de opening naar het 
Borft toe. Deezen hoek nam ik weg met de on- 
derleggende Klieren en alles, dezelven uit het 
diepfte van den Oxel ontworgelende. Ik liet ze 
aan ’t Vet en Vel zitten, zo dat, als alle deeze 
bosjes waren weggenomen ,zy ééne Klomp maak- 
ten met de Lap van de Huid, welke met haare 
grootfte breedte nog aan’ Borft gehegt was. Toen 
verlangde ik myne eerfte Infnydingen rondom het 
hoofd-Gezwel en zelfs een- weinig hooger, oft 
eene Ontvelling van de Huid, die my zeer ver- 
dagt voorkwam, mede in te fluiten. Ik ontzag 
de. Spiervezelen niet , welken my door Gift aan- 
gedaan fcheenen te zyn. De Extirpatie van’ Borft 
vul. dn ge- 


336 Gruugriar WeeNrEEMiNGg 5 


gefchiedde veel vaardiger dan die der Oxelklie: 
ren, en de geheele Operatie heeft maar cwee en 
een half Minuut geduurd. 

In ’% vervolg is niets aanmerkelyks voorgeko- 
men tot aan den zeven-en-twintigften Dag (*) , 
wanneer wy ; de Suppuratie in order zynde , be- 
merkten dat de Arm, aan de ongeftelde, Zyde , 
gezwollen ware. Dit ontftelde my in % eerft; 
doch gezien hebbende, dat de Wond van der 
Oxel zeer fchoon ftond , vermoedde ik dat de 
Arm,te digt aan % Arta gebragt zynde, door 
het Verband gekneld ware „ en dat deeze Samen- 
drukking , de Circulatie pee de Wa- 
terige Opzwelling (Oedema) had danse Ik 
deed dan den Arm, verder van ’ Lighaam af, op 
een Kuffen leggen en de Zwelling verdween. … 

Den zeventienden Dag ontdekte ik, in ’ mid- 

“den van die Wonde, een wicte Vlak, welke ik 
bedekte met roode. Precipitaat, 

Den. een-en-twintigften. viel. deeze Vlak af. 
Het was een taamelyk groote Efthar , die een ge- 
deelte van een Rib, ter grootte van. een Duim- 
breed, bloot maakte, dat zeer zwart was, en 
bygevolg door het Gift aangedaan , wegens eenig 
draadje, dat van het Borft naar het Been was ge- 
zonken. Deeze ontdekking. was my leed, doch 

deedt 


(* [Dit fchynt my de zeven- en -twintigfte dag niet 
te kunnen zyn; miffchien is het een drukfeil en dat men 
leezen moet den zevenden. } 


/ 


VAN EEN VERZWOREN KANKER. 337 


deedt my den moed niet opgeeven. ‘Zonder ee- 
nig teken te geeven, van myne Ontfteltenis, aan 
de Lyderes, bereidde ik haar om my dit Venyn 
in deeze nieuwe zitplaats te laaten aancaften; al- 
_ zo ik vaftttelde; dat ik het nog zou kunnen be- 
dwingen, indien dat zyn uiterfte fchuilhoek ware. 

Den vier-en-twintigften dag , Dingsdag den 
19 duguflus, vatte ik dit Beenbederf van de Rib 
aan. Ik nam het buitenfte zwarte blaadje weg 
en fchraapte de Beenige zelfftandigheid af, tor dat 
ik dezelve wit, valt, en, om kort te gaan, ge- 
zond vond: Ik verbond dezelve met een Wiek, 
gedoopt in een mengzel van O4. Guajaci met Tinë. 
Myrrhe &@ Aloës: welk mengzelik den volgen- 
den dag nog vloeibaarder maakte , door middel - 
van Geeftig Lavendel Water. 

_ Den agt-en- twintigften dag, vertoonde zig 
reeds eenig Vleefch op de afgefchraapte Rib. 

Den een-en-veertigften was dezelve geheel be- 
dekt met goed Vleefch en de Wond van den Oxel 
geflooten. 

Ik zal U, Myn Heer; niet laftig vallen met 
het verhaal van alle de kleine veranderingen, dat 
het Vieefch nu eens zo goed niet, dan weer beter 
zig vertoonde, of van het gebruik, dat ik ge- 
Daalt heb van de Miädelen, in zulke Gevallen 
noodig. Veel min zal ik fpreeken van den Le- 
vensregel, dien ik de Patient deedt houden; van 
de Purgatiën, Gerftedranken , Opiaaten; van het 
Brandmiddel (Cautere) , dat ìk aan den anderen 

‚VL Deez, Z Arm 


339 GELUKKIGE WEGNEEMING 


Arm geappliceerd heb, op den vyftigften Dag 
enz. Alle die Omftandigheden zyn tover be- 
kend. Ik bepaal my om U te berigten, dat dé 
Word tot een Lidteken gebragt werd omtrent 
den tagtigften Dag, en dat wy, doordien een 
overval van Ziekte aan de Juffrouw een taamelyk 
groote Ontvelling van het nieuwlings gemaakte 
Lidteken veroorzaakt hadt, ongevaar een Maand 
werk gehad hebben, om die kleine wanorde te 
herftellen; maar, dat; op ’t laatft, de Lidrekens 
benevens de Gezondheid van Mademoifelle d? Haus 
tot, in den wenfehelykften toeftand gebragt, en 
daar in volkomen gebleeven zyn. Ik zal ’er zelfs 
by voegen, dat daar in geen verandering geko- 
men is , niettegenftaande zy , nu onlangs , een 
gevaarlyken Val deedt, van een zeer ongemak- 
kelyke Trap; by welke gelegenheid eene onwil- 
lige uitrekking van den Arm aan de ongeftelde 
Zyde een kleine opfcheuring van het Lidteken 
van den Oxel gemaakt had, waar door eenige 
druppelen Bloeds werden uitgeftort. Een Ader- 
laating , en de gewoonlyke Middelen in zodanige 
Gevallen, hebben de Kneuzingen , de Kwetzuu- 
ren en alle de Gevolgen van dit Toeval doen ver= 
dwynen. 
Ik heb de Eer van te zyn, &c. 


P.S. Het zal U miflchien niet onaangenaam 
zyn, Myn Heer, te verneemen, dat ik, in 
dit Voorjaar, de geheele Uithaaling gedaan 

heb 


4 


VAN EEN VERZWOREN KANKER. … 335 


heb van een gecarieerd gedeelte van het Op- 
peft Armsbeen, drie Duimen en tien Liniën 
lang, tegen deszelfs bovenfte Gewricht aan ; 
en dat, in minder dan zes Maanden, dit ge- 
deelte van het Opper-Armsbeen dermaate is 
herfteld geworden, en weder aangegroeid, dat 


„ de Perfoon, zynde Frangors Romain, één der 


Invalides te Dieppe, van zynen Arm als naar 
gewoonte gebruik maakt. Gy zult niet kun- 
nen twyfelen, Myn Heer, of een Hofpitaal 
van vierhonderd Patienten waar onder wel Aon- 


derd Chirurgifche Kwaalen hebben „ geeft my 


gelegenheid genoeg om Weaafneemingen té 
maaken, die ik zekerlyk niet verlooren laat 
gaan, fchoon zy niet van my aan ’t licht ge- 
geven worden 3 doch ik hope dat zy ; den 
een of anderen tyd, zullen voor den dag ko- 
men in de Werken, waar voor ik verpligt bed 
aan * Algemeen. 


H. 


DOP VÜL Des. Zà BE 


\ 


BEE -D BNN GEN 3 


OO VOE Rw DAE 


BLINDHEID 


Win AN AN: 


TOBIAS, 


DERZELVER 
OORZAAKEN en GENEEZINGE; 
DOOR DEN HEER 


BURCH.DAVID MAUCHART, 


Doktor in de Genees- en Heelkunde , Hoogleeraar 
op de Univerfiteit van Tubingen, 


(Fobie Leucomata, &c. Differt. Med. Pref. B, D. Ma v- 
CHART defenfa per Car. Dav. BrecuT Thaik 
fing. Tubing. 24 Maj. 1743.) 


SELGUSONCGOCLEESOLENENESN 


Iettegenftaande de vermaarde Tu. BAr- 
THOLINUS van Oordeel is geweeft (a) ; 
dat ’er , aangaande de Blindheid van Togras en 
der- 
(a) De Morbis Biblicis. $. 14. p. 56. 
(© In Med. Catb. Cap. IV. 6. 1 & 2. 
(1) De facra Philofopb. Cap. 42. 
(b) CuremNrirTius in Exam. Concil. Tridentini. FRAN- 
eiseusJuNIus. CHAMIERUS, RAINOLDUS, SPAN” 
HE- 8 


De Brinpnein vAn Togras. gat 


derzelver Geneezing, weinig te fchryven over-. 
bleef; als zynde daar omtrent voldaan door H1e- 
RON. BARDUS (*), en voor deezen reeds door 
Franciscus VALESIUS (}); weshalve Bar- 
THOLINUS zelf ’er maar eenige opheldering agtte 
by te moeten voegen, hoedanig een Vifch het 
geweeft ware, en nopens de Geneezende Krag- 
ten van deszelfs Gal: zyn wy egter van Gevoe- 
len, dat ’er eenige dingen, en van geen klein 
belang, overig zyn, omtrent de Oogk waal zel- 
ve van Tozras, belangende derzelver oorfprong 
en gefteldheid niet alleen, maar ook de manier en 
uitllag der Geneezinge. Omdrirmes zullen wy 
befchuldigd worden van onzen Arbeid te koft te 
leggen aan de Oplolling van Fabelen, van Perfoon- 


verbeeldingen, en, om kort te gaan, van Onzee 


kere Gefchiedeniffen uit een Apokryph Boek, 
door zodanigen die, door de allerfterkfte Ódr 
deelkundige Bew ysredenen van zo veel Autheu- 


ren (4) overtuigd, ftaande houden , dat het Boek 


van Töbias niet Kanoniek noch ados Goddelyke 
ingeeving gefchreeven, ja zelfs zo oud niet zy 
als Tozras zelf, of wie ’er ook de Schryver van 
zyn moge, voorgeeft ; als ook dat het geen waa- 

ge 


HEMIUS. CALOVIUS. Frreptrrrus in Theol, exeget. 
Herm. voN DEK HarDt. JOH, ALBERT. FABRr- 
Clus, Libr. Tobie, Judith, &c. Grece & Latine, in Pro. 
leg. in Tobiam Reverend, Dn. Cancellar. D. Pr ATF. in Bh 
bliis Germ. in Folio, | 


VII Deer. Z 3 


342 BEDENKINGEN OVER DE 


re, maar een verdigte Hiftorie zy.. Maar, al 
hoewel wy geen toeftemming geeven aan het als 
gemeene denkbeeld der Roomfchgezinden, over 
de egtheid van % gedagte Boek, en zelfs den yzee 
lyken Vloek van het Koncilie.van Frente, tegen 
de genen, die Togzras uit den lyft der Kanonies 
ke Schry veren fchrappen; in de wind flaan; evene 
wel zal het ons geoorlofd zyn, over de Natuure 
en Geneeskundige Verfchynzelen, die omtrent 
de Blindheid van Tog1as voorkomen, zo veel 
moeite te ‚befteeden, als andere vermaarde. Man- 
nen, in die Hiftorie.te verdedigen of te weder- 
leggen, onvermoeid hebben te koft gelegd. - By 
de kndeitnenk daar tegen, zullen -ten deele 
nieuwe gevoegd worden door onze Aanmerkin- 
gen, ten deele zullen daar door de. oude twyfe- 
lingen worden beveftigd; fehoon wy niet minder 
edelmoedig eenigen uitmonfteren, die Spoke 
wyze geopperd waren. ) 
Om derhalve van de Blindheid van Togrras, 
den Ouden, te hatúdelen, zullen wy de. volgen-. 
de Order houden: 1, De verfcheiderley. Leezin- 
gen van den Text vergelyken en volgen het Griek» 
fche Exemplaar van Drusius: 2. Onderzoeken 
of, en op welke manier , van den invallende 
Drek 
(c) IL, Koningen. Kap. 17. 4 
(d) Dus wordt die Koning aldaar en in de Hebreeuw- 
fche Uitgaave, doch in de Griekfche Enemefjarus gehe: 
ten. Of hy twee naamen gehad hebbe, dan of de gemee- 


ne Exemplaaren bedorven zynP daar omtrent, vermaant 
Dev- 


_Brinpuerp VAN Tonras. 543 , 


Diek der Vogeltjes de Oogkwaal van KLE nh s 
heeft kunnen ontftaan: 3. Welk eene K waal het 
zy geweeft die deszelfs Blindheid veroorzaakte : 
4. Of, en op welk eene wyze , die Kwaal zo 
_pogenblikkelyk heeft kunnen genezen worden. 
De Oudheid van? Boek moet, als wy To- 
BIAS geloof geeven, gebragt worden tot de Ge- 
_ vangelyke wegvoering der tien Stammen lfraëls , 
onder de Regeering van Hofea (c), door Salma. 
naflar (d) , den Koning der Aflyriers , ’t welk 
omtrent op *t Jaar des Werelds 3206 , en dus by- 
na zes Eeuwen voor ’s Heilands Geboorte , «en 
kort voor de bouwing van Rome, is voorgeval- 
vallen. Dat Tostas, een Jood, toen in ’t He-. 
breeuwfch gefchreeven hebbe, zou zeer waar- 
fehynlyk kunnen voorkomen: doch, hoewel ’er 
eenige Hebreeuwfche Uitgaven van dit Boek zyn, 
inzonderheid die van Munsrerus, hem bezorgd 
door de Konftantinopolitaanfche Jooden en die van 
FaAerus; wordt egter, dat geen Hebreeuwfch 
Exemplaar van % zelve egt zy niet alleen door 
de meefte Proteftanten , maar zelfs door de 
Roomfchgezinden erkend: doch zy geeven voor, 
dat beide de Tobiaffen (e) hunne Gefchiedeniffen 
in de Chaldeeuwfche ‘Taal befchreeven hebben , en 
dat 
Drusrus, moet men niet ligt een vaftftelling maaken. 
(e) Dat de Hiftorie van Togtas, noch van den Va- 
der alleen, noch van den Zoon, maar van anderen be- 
fchreeven en voltooid zy, toonen de Voorvallen van bun 


Levensbefchryving zelve ten duidelykfte aan, 
VIII Deer. Al 


344 BEDENKINGEN OVER DE 


dat Hieronymus hier uit de Latynfche Over 
zeeing heeft opgemaakt, gebruikende tot Tolk 
een Jood, die, in de beide Faalen by uitftek er- 
varen zynde ‚ het Chaldeeuwfche in Hebreeuw- 
fche Woorden uitdrukte, % welk Hieronymus. 
met behulp van een Scribent, in % Latyn ovcer- 
bragt en zulks in één dag voleindigde Cf). 

2. Dewyl, nu, het Chaldeeuwfche Exemplaar, 
van dien tydat, nergens is te vinden geweeft, en 
de Jooden ook, ten tyde van Esdras, geen Ken- 
nis aan dat Boek gehad hebben, tellende het zelfs 
heden niet onder de Kanonieke; terwyl, boven- 
dien, de befte Griekfche Exemplaaren een zeer 
groot Kenmerk hebben van de oorfprongelyke 
Tekft te zyn, en van de meefte Kriftenen voor 
zodanig gehouden of ten minfte gelyk gefteld wor- 
den met de Latynfche en Griekfche Exemplaaren: 
zo heeft het ons goedgedagt tot een grondflag te 
gebruiken de Griekfche Uitgaave van Drv- 

sius, welke F ABrrcrus op nieuws aan % licht ge- 
geven en met zyne Latynfche Vertaaling opge- 
helderd heeft (g). Die zeer vermaarde Man agt 
het (in zyne Voorreden pag. 4.)-ten uiterfte waar 
fchynlyk, dat het Boek van Topras opg efteld 
zy door den een of anderen Griek , ‘na de 
ie van Jehunen door de Romeinen, 
om- 


(f) Hreronvymus verhaalt dit (in Prefat. ad Chro- 
mat. €} Heliodorum); doch met welk een naauwkeurië- 
heid zulks heeft kunnen gefchieden en hoe veel geloof 

ha vi MER 


1 


BLINDHEID VAN Topras. 345 


omtrent een Eeuw na ’% Heilands Geboorte. 
Op deeze Tydrekenkundige, zaaken meenden 
wy agt te moeten geeven , dewyl ’ Woord 
Aeviwar , waar mede de Oogkwaal van T ozras 
aangeduid wordt, niet voorkomt in de Schriften 
van onzen Hieroxramres Cons, maar alleenlyk 
in die van Prinius, GALENUS en de andere 
Geneeskundigen, die na hem geleefd-hebben. De 
Leeftyd van deezen Grooten Man, nu, is ge- 
weeft, geduurende den Peloponnefiafchen Oorlog, 
op de Jaaren. des Werelds 35oo, omtrent het 
begin en einde-der Eeuw: en dus by na drie Eeu- 
wen na de Gevangelyke wegvoering der tien 
Stämmen , en den voorgeweriden Leeftyd van 
Tosras. De Cicero, nu; vän onze Gerees- 
kundigen, Cornerrus Census, die in ’ begin 
van de eerfte Eeuw na Kriftus Behar bloeide, 
maakt in zyn agt Boeken de Re MedicÂ nergens 
gewag van Leucôma of Albugo, niettegenftaande 
hy in *t zesde Boek, Cap. 6, breedvoerig handelt 
van de andere Gebreken der Oogen, en derzel- 
ver Griekfche naamen veelal vlytig aanhaalt, of 
dezelven uitdrukt met Latynfche Woorden en 
Omfchryvingen. Een: Autheur egter van die 
zelfde Eerfte Eeuw, vermaard onder Keizer Ves- 


pe 


men gceeven moet aan deezë Latynfche Overzetting en 
âùderen daar op gegrond; leert de Zaak zelf. 

(ey Jou: Ars. Fanricrr Liber Tobie, Fuditb, Ora: 
sio MamafJe &c. Oêtavo. Francof. & LipG 1691. 

VIJL Dexs. Z5 


{ 


346 BEDENKINGEN OVER DE 


-_pafianus, C. Prinius Secunpus (h), maakt op 
veele plaatfen omfiandig. gewag van Albugo of 
wicte Oogvlakken, in gemeenfchap met Wolkjes, 
Lidtekens en rd van ’ Hoornvlies, ter- 
wyl hy de Geneesmiddelen daar voor aanwyft; 
maar van het Griekfche woord Leueôma vinden 
wy geen Voetftap in deezen Schryver; hoewel 
wy niet twyfelen , of hy zal die K waal door 4/- 
bugo bedoelen. Garenus, die op ’ end vande 
Tweede Eeuw, na ’s Heilands Geboorte , leefde, 
telt doorgaans (4) , met uitdrukkelyke woorden, 
de Leucômata ($) onder de Gebreken der,Oogen 
en.„wel van het Hoornvlies (Carnea) Die op 
Prinius en GaLENus gevolgd zyn, Grieken, 
Latynen, Arabiers, en Geneeskundigen van al- 
lerley Natiën, maaken tot heden toe van Leucè- 
maen dliugo, als een zelfde K waal betekenen 
de, gewag. 

‚…_3- Dewyl het dan niet waarfchyulgk i is, dat 

Hirrocrarrs en Census van het Leucôma (}) 
zouden verzuimd-hebben te fpreeken „indien vaa 

zi de ra 
(5) In Hiff. Mundi doorgaans, doch in ’t 6. Hoofdft, 
van zyn XXIX,Boek (preekt hy dikwils van Albugo. 

in ) De Simpl. Med. Facult. De Medicamentis-Euparis. 

De compof. Med. fec. loc. &c, 

Hits (Glaucómata ftaat in de Differtatie, (by Ber, 
Difput. Cbir. Vor. LI) doch dewyl hier door een geheel 
auder en inwendig Gebrek verftaan wordt, twyfel ík 
niet of dat zal een misftelling zyn. Nooit is, myns 


weetens, het Glauctma als een Gebrek van ’t Hoornvlies 
aangemerkt. } 


Burnpurin VAN Hoz An 347 


, 


eene zo Oene yke ahh deeze byzondere 
Grickfche benaaming in gebruik ware geweeft 
zo kan men uit deeze Tydrekening der Gences- 
kundige benaamingen billyk befluiten , „dat de 
‚ Griekfche Uitgave van Tostas, welke cv enwel 
voor: Authentiek en Origineel gehouden wordt, u 
als gezegd is; niet van Zo groot cen Oudhéid zy; 
als de Tekft zelf te kennen geeft, en naauwlyks 
tot de Eerfte Eeuw na ’s Heilands Geboorte kan 
gebragt worden , ten minfte vooral nict ouder zy. 
De Latynfche Vertaaling van HrErRoNyYMus 
zelf „die eerft-in?t Jaar 329 vande gemeene T'yd- 
rekening is gebooren , noch het Chaldeeuw{che 
Exemplaar, dat hy aanhaalt, noch. de Hebreeuw- 
fche Uitgaven , docn niets om een grootere Oud- 
heid van dit Boek te bewyzen ;, weel minder-de 
Latynfche der Vulgata, % zy die van Hiero- 
NYMUS uit de Originecle Tekft overgebragt zy, 
of voor , of na hem door iemand anders. * En dit 
zo veel te meer , om dat de Vu/gata en Hebreeuw- 
fche Uitgave geen het mine gewag van Leuct- 
mata of ze deed maaken » maar alleen ecn alge- - 
ús; je ‚… mee- 


he ĳ 


d f) [Ik verwonder my, hoe men hier wederom Glaucó- 
ma heeft kunnen plaatzen ,” daar het zeer zeker is dat 
HirrocraTes van de Glaucófis Spreekt, welke GA Lee 
Nus gelyk ftelt met Glaucôma, Wat Ceusus belangt, 
die zou van het Leucóma gewag hebben kunnen maaken, 
wanneer hy zegt: fl de nigro aliguid albidum klaas ef, 
din manet. Cap. 6; Libr, VI] 

VOL Deer, 


349 BEDENKINGEN OWER DE 


meenen naam, te weeten Macula CVlakken) ge- 
bruiken. 

4. Zie hier den Tekft zelve, zo veel den oor- 
fprong en de Geneezing der Vlakken in de Oogen 
van Togzras betreft, volgens de Latynfche Ver- 
taaling van Fasricius, die uit het Griekfche 
Exemplaar van Drusrus is opgemaakt ($). 


En in die zelfde nagt, na dat èk begraven had, 
serug komende , ging tk, dus bezoedeld „aan den Wand 
van Wen Foorhof Jeg zeen flaapen. Mya Aangezigt 
was wiet bedekt, want sk wef} niet dai er Vogelijns 
an de Muur waren. 

„Terwyl;, nu, myne Oogen open waren, Jcheeten 
de Vogeltjes haar warmen Drek daar tn, en hier uit 
kwamen witte Vlakken op myne Oogen. Ik ging gaar 
de Geneesmeeflers, doch zy ralen my diet. 

Maar Tobtas ging af an. de Revier (de Tigris, 


nad. 


(S) [Ik heb bier den Griekfchen Tekft, die ín de Difler- 
tatie ‘er nevens gevoegd was,weggelaten, en den Latyn- 
fchen vertaald, welke aldus luide: 


Cap. 2. #. 9, ro. Et in eadem nofte poftguam fepelifJem 
redii, €$ ita pollutus ad parietem atrii obdormivi. Negue 
facies mea obtetta erat, neque enim aviculas in muro elje 
Jeiebam. 

Et oculis meis apertis avicule calidum flercus in oculos meos 
excreverunt, & nate funt albugines in oculis meis, ö me: 
dicos adii, nec ‘me juverunt. 

‘Cap. 6. w. 2. Tobias autem defcendit (in fluwium feit, 
Tigrim) ut ablueretur, €$ pifais de Kluvio exilit, ‚ devoratu- 
rys Tobiam. 

y. & 


BLINDHEID VAN TogprAs. 349 


naamelyks) om zig te waf]then. Een Vifch, nu, 
Jprong uit het Water, die hem wilde enflokken. 

Met de Gal zult gy temand bef?ryken, die witte 
Vlakken in de Oogen heeft, en dit zal hem ge- 
neezen. \ 

Gy dan befmeer met dre Gal zyne Oogen; dan 
zal hy, wegens de prikkeling , dezelven wryven en 
de Vlakken zullen ’er af gaan, zo dat hy U zal kun- 
nen zien. 

_Zyn Zoon ‚nu „liep naar -hem toe „ en vante zynen 
Vader. 

Hy deedt de Gal in deszelft Oogen Jpatten, en 
zeide middelerwyl: Houd moed, Vader. 

__ Als nu Tobias de prikkeling van de Gal voelde, 
zo wreef hy zyn Oogen en Mond, en u3t de Oog hoe- 
ken gingen de Vlakken los en vielen af” als Schillen. 

Zie daar: Ik kan wederom mynen Zoon Tobsas 
befchouwen. 

In 

. 8. Felle vero inunge hominem, cui funt albugines in 
octilis, € fanabitur. 

Cap. 11. #. 7. Tu itaque inunge felle ifbo oculos ejus, tum 
ille vellicatus deteret , €5 abjiciet albugines, €) videre te po- 
terit. 

y.1o. Ar filius ejus accurrit ad eum, €} prebendit fuum 
patremn. 

ve rr. Et fel illud in oculos ejus adfperfit, dicens: bone 
animo efto, Pater. “ 

Yv. 12. Cum vero oculi à felle compungerentur , Tobitus 
fuffricuit oculos fuos, ES os5 de birquis, five angulis oculo- 
rum ejus desquamate funt albugines. 

y. 14. Ecce iverum videre pof]um Tobiam flium meum.] 

VII Deet. / 


350 biken desde OVER DE 


‚In hoe verre van deeze Leezing het Griekfén; 
Hebreeuwfch en Latyn afwyke, zullen wy ftraks - 
aanfoonen. 

5. In de Hiftorie wordt Torras overal inge- 
voerd, als door het begraaven zyner Landsgenoo- 
ten, die gedood waren „ niet zo zeer vermoeid 
als Pi onrein, volgens de Wet va Mofes, we- 
gens het aanraaken der Lyken, en daarom niet 
in Huis durvende gaan voor en aleer hy. zig ge- 
„waflehen had: “weshalven hy, aan den Wand des 
Voorhof op den een of anderen Bank gaande leg- 
gen, 4 flaap viel, en wel zonder het Aangezigt 
toegedekt te hebben „dat tot be waaring van de Oo- 
gen voor het iNliek van Stof, Infekten of wat 
het ook mag zyn ,ten hoogften noodig ware voor 
zodanigen, die met ongeflooten en een weinig 
gaapende Oogleden fläapen 3 een Kwaal, die, om 
dat de Haazen zulks ook doen, Laros of 
Haazen-flaap geheeten wordt. Want uit dat ge- 
deelte der Hiftorie, daar men zegt, dat de Drek; 
terwyl hy fliep, in zyne open flaande Oogen geval- 
len zy ‚ kan men met reden denken, dat Togras 
aan zulk een Kwaal laboreerde , welke fommigen 
‘van de Geboorte, anderen door Kwetzing van ’% 
_bovenfte Ooglid, of. anders onderhevig zyn, 
Want „indien men niet onderftelle, dat de-goede 
Oude Man de Oogen toen openftaande en de 
Oogleden, ongeflooten gehad hebbe, zo zou de op- 
vallende Drek der Vogeltjes van geen kragt zyn 
geweeft, ’ zy om Leucômata of Vlakken op de 

Oogen s 


A 


BrinpHeiD VAN TontAs. g35i, 
oogen, of bepaaldelyk op het Hoornvlies te 
maaken, en dus zou eensklaps de gantfche Ge- 
fchiedenis haar egtheid verliezen: ten zy, gelyk 
fommige Exemplaaren leezen (£), Tosras, uit 
den flaap ontwaakende, yne Oogen open gedaan heb- 
be, en dus de Vuiligheid der Vogeltjes toen in 
dezelve gevallen zy. Een andere manier, op 
welke de Drek der Vogeltjes in de Oogen heeft 
kunnen komen, wordt door CaLMmET verzon- 
nen -(/); dat, naamelyk, deeze Drek gevallen 

zynde op de Schouderen, (&ant tombée fur les E- 
Paules,) op de Oogleden heeft hy miflchien wil- 
len zeggen: toen Torras zyne Oogen opende 4 


_door de Hoeken daar in gevloeid zy, en dat To- 


BIAS de Oogen met de Handen wryvende, ge- 
lyk wy gewoon zyn ,’er, het gene buiten geblee- 
ven was, ingeveegd heeft. Want, hoe de Drek 
van de Schnders in de Oogen flea kunnen loo- 
pen, is zeer duifter. Ook zou, in dit Geval, de 
Drek niet heet âan de Oogen gekomen zyn, daar’ 
egter CALMET, tot beweering van een grooter 
fcherpheid, onderftelt dat die Drek aanmerkelyk 
warm, ja als brandend heet zy geweeft. 

Maar nog andere zwaarigheden zyn ?er. Heeft 


de Oude Man inderdaad niet geweten, dat die 


kwee- 


(k) Dus vindt men ’t in Tra. Talmudico Le USDENI 


_ Ultraj. Anno 1665. in Quario. 


(4) In Comment, ad Biblia, in 't Franfch uitgegeven, in 
Folio, 


VII Deer. / 


35% BEDENKINGEN OVER DE 


kweelende Vogeltjes in de Wand van zyn eigen 
Voorhof neftelden, daar dezelven w aarfchynlyk 
niet dien avond eerft gekomen waren? Heeft hy, 
>er zo dikwils voorbygaande, het Nett derzelven 
niet gezien? Heeft hy agterover op den Bank ge- 
legen? Dit laatfte moet men zekerlyk onderftel. 
len; want, zo hy op Zyde gelegen had, zou im- 
mers de Drek in het onderfte Oog niet hebben 
kunnen vallen. Van Vogeltjes, in ’% meervoudig 
getal, wordt ?er gefproken. De Ondervinding 
leert wel, dat Ouden en Jongen, met de Stuit 
buiten % Netft uitfteekende , hunnen Drek loozen ; ii 
doch hebben ’er twee of meer te gelyk dit op % 
zelfde oogenblik gedaan ? De naauwe ingang van 
het Neft kon zulks, indien het Zwaluwen zyn ge- 
weeft, niet toelaaten. Indien wy een andere 
foort van Vogeltjes onderftellen, en denken , dat 
derzelver Neft van boven geheel open, en dus voor 
verfcheide Vogeltjes te gelyk plaats geweeft zy „ 
om de Vuiligheid te loozen; dan moet het al 
byzonder ae zyn geweeft, dat zulke kleine 
Drekjes, meeftal Cylindrifch van figuur, op een 

zelfden tyd regt in de Oogen, die drie Duim van 
elkander af waren ; gevallen zyn: want, dat dit 
by herhaalinge zou zyn gefchied, leert de Tektt 
niet, en het kan niet beftaan met de gevoeligheid 
der Oogen, welke door het eerfte invallen van 
den Drek hem, hoe vaft hy ook fliep, heeft moe- 
ten wakker maaken en Middelen doen aanwen= 
den, om zig daar van te verloffen. 


7. Welk 


BLINDHEID VAN Torras. 958 


7. Welk eene foort van Vogeltjes het ge- 
weeft zy, wordt ons, noch door de Griekfche, 
noch door de Hebreeufche Text, duidelyk be- 
paald. Het Woord betekent wel Moffèhen of 
Mofchjes, maar ook in ’c algemeen allerley klein 
Gevogelte , dat onbedwongen en van zelfs in of 
aan de Huizen en Gebouwen neftelt : weshalve 
Hieronymus, en het grootfte deel der Uitleg- 
geren, hetzelve Zwaluwen vertaalen. Dat der- 
zelver Drek, gelyk die van alle Vogeltjes, vol 
zy van Armoniak-Zoutige , fcherpagtige byten- 
de deeltjes, en die der Zwaluwen, welker ge- 
woone Aas Infekten zyn, nog een weinig meer 
fcherpte hebbe, vereifcht geen breedvoerig be- 
tys (wm). Ook behoeft men hier niet te den- 
ken om eenige verborgen hoedanigheden, waar 
door dezelve dén Oogen in % byzonder fchade- 
lyk'zou zyn: ja deeze Drek der Zwaluwen zou 
niet.minder dan die van anderen, gelyk van Tor. 
telduiven en Duiven by voorbeeld; of die der 
Haagdiflen , by de oude Geneeskundigen , tot 
zuivering der Oogen van Vlakken, in, de Oog- 
watertjes in gebruik ; hebben kunnen dienen tot 
een. Geneesmiddel, behoorlyk toebereid, gewree- 
ven en verdund zynde,gelyk V Arrsrus al voor 

lang 


(m) De Spreuk van Pyrmaeoras, in een Politieke 
zin begreepen: Hirundines fub eodem Teo ne bhabeas; 
dat is : Wagt U, voor klapagtige Luifteraars in Huis te 
hebben : kan hier ook plaats grypen in een Geneeskundis 
ge betekenis. 

‚VIJL Deer, Aa 


354 BEDENKINGEN OVER DE 


; 


lang te'regt heeft aangemerkt (u). Voeg daar 
by, dat de Tekft zelve verzekert, hoe die Drek 
warm zy geweeft en dit wordt door den famene . 
hang beveltigd. Het Griekfche Woord 7 Gepgav 
betekent egter juift geen Hitte , maar kan ook 
laauw vertaald worden, en men zou verkeerde- 
Ik fiellen, dat die Uitwerpfelen der Vogeltjes 
heet geweeft waren of uitermaate. warm. Eene 
maatige Warmte, nu, heeft niet uit zig zelve 
zo zeer; als door de deeltjes van den Drek tot 
een grooter werkzaamheid te brengen , ‘en het 
Hoornvlies van het Oog tot inneeming derzelven 
bekwaam te maaken, veel kragt gegeven aan de 
Oorzaak van de K waal. 

8. ‘Thans moeten wy de uitwerking onderzoe- 
ken, welke deeze Drek, in de Oogen vallende, 
heeft kunnen voortbrengen en weezentlyk voort- 
gebragt. Dar hier uit Leucômata of Albugsnes ge- 
Íprooten zyn, meldt de Griekfche Tekft, doch 
de Hebreeuwfche en Vaulgata ftellen of witte 
Vlakken, of fpreeken enkel van eene Blindheid 
daar uit gefprooten, zonder die nader te bepaa- 
len. Wy verbeelden ons-de uitwerking, niet 
ep bloote Herfenfchimmen , maar op billyke re- 
denen van de Natuurkundige Geneeskonft ge- 
grond, aldus geweeft te zyn. De Drek, in de 


Oo- 


\ 


(n) De facrá Pbilofopbid. Oavo. Francof. 1667. C. 42, 
p. 266. 


(o) Wy fpreeken hier niet breedvoeriger van de ma- 
NN 5 
nier , 


hé ed 


N/ Brinprrin VAN ToBrAs 355 


Oogen van Tostas gevallen, warm en fcherp, 
beftaande uit ongelyke, harde, hoekige, puntige 
deeltjes, heeft, door zyne BEEREN op de teere 
rokken der Oogen, Toprs wakker gemaakt; 
die daar op aanftonds de Oogleden heeft getragt 
te fluiten, gelyk in zulk een geval byna altoos ge- 
fchiedt, en met de Handen de Oogen begonnen 
te wryven, zo dat die fcherpe Stoffen langs 


_ hoe meer en dieper zyn ingedrongen ; waar door, 


waarfchynlyk , wel niet aanftonds die witte Vlak- 
ken Gallbugines) maar Ontfteeking van % buiten- 
fte Vlies der Oogen, inzonderheid van het Hoorn- 
vlies, en daar op een verzweering is ontftaan, 
welke die witte Vlakken allengs heeft voortge- 
‘bragt (o). Hier door heeft het Gezigt aanftonds 
moeten verduïfterd, onduidelyk en pynlyk wor- 
dert, en hoe dieper de Kwaal het midden van ’ 
Hoornvlies, tegen den Oogappel over; of de ge- 
heele zelfftandigheid van hetzelve is doorgedron- 
gen, geduurende een tyd van Maanden en Jaa- 
ren, hoe meer het Gezigt daar door verminderd 
En eindelyk t’eenemaal moet vernietigd zyn: niet 
wel door een volftrekte en ongeneesbâare Blind- 
heid, maar door een zodanige: welke, het uit- 
wendig Werktuig in den natuürlyken faat-her=" 
feld zynde, ook hope overliet tot herftellinge van 
het 


nier, hoe deeze witte Vlakken geformeerd worden „alzo. 
it door ons in een andere Diflertatie , de Cornee Ulcerikus 
Maculis, is ‘gedaan. 
VII, Deen, Aa 2 


356 BEDENKINGEN OVER DE 


het Gezigt (p). Topras, immers „was fteekg- 
blind , moetende door iemand by de hand geleid 
worden, en loopende „ toen hy zyn terugkomen- 
de Zoon wilde te gemoet gaan , overal tegen aan; 
kunnende-hem ook in ’ geheel niet zien , voordat 
de Geneezing, door de Gal van den is aan 
hem verrigt ware. 

g. De Oogkwaal van ToBrAs wordt, derhal- 
ve, of in algemeen door witte Vlakken be- 
paald, of, in * byzonder, door Leucma of lbu- 
go. Door Vlakken in de Oogen verftaat men dat 
het Hoornvlies van de beide Oogen, ’ welk na- 
tuurlyk doorfchynende is en naar Hoorn of een 
dun Hoornblaadje in doorfchynendheid gely kt, een 
witte ondoorfchynende Kleur gekreegen hebbe , 
die, zig min of meer uitbreidende „ten minfte een 
gedeelte van het Hoornvlies verduistert en dus 
een Vlak maakt, door welke de Gezigtftraalen 
niet, of ten minfte niet zonder een groote belem- 
mering van’ Gezigt kunnen doordringen. W y heb- 


ben het Leucôma of Albugo onlangs (g) bepaald , dat 


het zy eeh witte „gladde Vlak van ’ Hoornvlics, 
waardoor hetzelve in ’t midden, of in de geheele 
Verhevenrondheid , dikker van zelfftandigheid en 
doorgaans ook een weinig bultiger wordt , doch 

fom- 


‚ (P) Zo zegt men sema dat de Kinderen blind zyn, 
ien de Oogleden, in de Ee eenigen tyd zyn 
famengegroeid. 


(q) Zie MaucHaRtT Differs de Maculis Cornea, $ 8. 


BLINDHEID VAN TozIASs. 357 


fomtyds niet is uitgezet; Krytwicagtig van kleur; 
fomtyds met een ligte Inflammatie, fomtyds zon- 
der dezelve; de Ligrftraalen onderfcheppende, 
zo dat ’er geen of maar weinig aandoening van het 
Licht overblyve. Door deeze bepaaling hopen 
Wy „ dat eenige opheldering zal toegebragt zyn 
aan de verwarring,” welke omtrent deeze K waa- 
len plaats had, en het Argema (r) wordt daar 
doer duidelyk van „A/bugo onderfcheiden. Hier 
uit blykt ook dat, van alle Uitleggers ,deeze Leye 
cÔmata of Vlakken in ’t algemeen; die in de beide 
Tekften van Togras gemeld zyn, niet wel ver- 
taald worden door Huzújes, Vellen of Schillen , veel 
min door Staaren ( Catarade) ; hoewel , ten dien 
opzigte , zelfs die in Duitfchland eertyds zo vere 
maarde BarriscH (s) gedwaald heeft, wanneer 
hy deze Oogkwaal tot de Staaren betrekt.  Zo- 
danige Menfchen , die in de Geneeskunde niet 
ervaren zyn, kan men verfchoonen, dat zy ver- 
keerdelyk verfcheide Gebreken der Oogen , die 
in witheid eenigermaate naar de Staar zweemen, 
Staaren noemen ; gelyk het Gemeen in Vrankryk, 
naar % Getuigenis van Woormouse, zeker foort 
van Vlakken op’t Hoornvlies ‚in de Konft Agras 
genaamd, een ieman heet. 
10. Dusis dan de Oogkwaal blykbaar; Alhugo 
naa- 


(r) Dezelfde, Ook die ik diie Ulceribus & de as 
Oculi, 

(5) G. Barmisen %ugendienft. p 65. 

VIII, Deer. Aa 3 


355 BEDENKINGEN OVER DE 


naamelyk of Leucôma;, dat is witte Vlakken ; doch 
deeze Vlakken moeten niet dun , klein of gedeel 
telyk zyn geweeft , dewyl zy het Gezigt t’eene- 
maal verduifterden en de Geneeskundigen , wel- 
ken Togzras raadpleegde ‚hem niet konden helpen. 
„Daar blyft dan nu een groote zwaarigheid, hoe 
die beftryking met de Gal van een Vifch, door 
zyn Zoon ‚hem zo fchielyk daarvan heeft kunnen 
verloffen? Wat wil dat afpellen of afvallen - 
der Vlakken als Schillen van de. Oogen ? 
ir. Wy oordeelen , dat deeze zogenaamde 
Leucômata veeleer te brengen zyn tot die foort 
van Vlakken op ’t Hoornvlies, welke de Grieken 
Paralampfis noemen, zynde een Vlak , een 
glimmend Lidteken, by fommigen een Paarl op 
Oog „om dat de kleur eenigermaate naar die van _ 
een Parl gelykr, by de Franfchen Je grand Nua- 
ge, hebbende fomtyds de gedane van. een 
Sneeuw vlokje.” Wanneer , naamelyk, een dik en 
lymagtig Vogt, verhardende, allengs meer-en 
gfneer in de Oppervlakte en Pooren van het Hoorn- 
vlies opgehoopt wordt, groeit daar een” Huidje, 
Velletje of Vliesje van, waarover andere Plaate 
jes. laagswyze „ heen groeijen , diedoor de bewee- 
ging der Oogleden, inzonderheid van het boven= 
fte, gepolyften vafter famengepakt worden. Zo- 4 
danige tegennatuurlyke Huidjes hebben , inder- 
daad, door infpatting var fcherpe Gal en de wry- 
ving , als Schillen kunnen afgepeld worden. Een 
nieuwe zwaarigheid , egter , openbaart zig hier. 


De 


alter 


BLINDHEID VAN Tozras, 359 


De Tekft zegt, dat de Leucômata zyn afgegaan 
van de-hoeken der Oogen, in ’t Griekfch xurdvè 
in? Latyn Hergu: genaamd , en dus fchynt de 
Kwaal niet het Hoornvlies alleen ‚ maar de ge- 
heele voorfte oppervlakte van het Oog beflagen te 
hebben:doch dew ylalle onzuiverheid haaren uitgan 
vindt in de Ooghoeken, inzonderheid door W ry- 
ving, zò volgt daar uit niet; dat die Vliezen in 
„de Ooghoeken zyn aangehegt geweeft. 
12. In deeze ftaat van Blindheid heeft de oude 
Man, volgens de gemeene Tekft ( Kap.XIV v. 3.) 
" vier „volgens de Griekfche Tekft geheeleagt Jaa- 
_ren doorgebragt , waar door zyne Kwaal groote. 
lyks-moet verflimmerd zyn: want alle Vlakken 
der Oogen, hoe zy in ouder Perfopnen ont{taan 
en hoe zy langer duuren , worden zo veel moeie 
lyker en bynaonmooglyk te geneezen. … De Gee 
neeskundigen hebben hem niet geholpen. Hunne 
Middelen zyn zonder de gewenfchte vrugt ge- 
bruikt. Het zy zo. Wy behoeven daarom de 
Gefchiedenis piet voor verdigt uit te maaken. Dit 
verwyt (zo ’t ’er eénis) kunnen wy niet altoos 
ontgaan. Somtyds legt de fchuld in de Patient, 
‚die *t Voorfchrift niet behoorlyk opvolgt ; {ome 
tyds in de Geneesmeefter; fomtydsis de K waal 
ongeneeslyk voor gewoone Middelen. Dat gene, 
2x welk Torras, op den Raad des Engels, ge- 
bruikte, kan evenwel niet bovennatuurlyk wor- 
den aangemerkt, gelyk de Roomfchgezinden zelf, 
VIIL Dern Aa 4 erde 


360 BEDENKINGEN OVER DE 


dit toeftemmen (#), hoewel zy de Geneezing 
houden voor Mirakuleus; zo , omdat het van’ 
een Engel aan de hand gegeven zy, als, om dat 
het zyne werking zo oogenblikkelyk verrigt heb- 
be. Wy zien het was de Ga/ van een Vith, uit 
den breeden „fnellen Z'yg7#s-Stroom. Of die Vifch 
geweelt zy een Callronymus „of Sslurus „gelykfom= 
migen willen («), of het Rivier-Paard C Hippopo- 
tamus) gelyk Groorius vermoedt ; of een Zee- 
Kalf volgens Barpus: of een Lamia , welken 
Vifch, wegens zyn wyde gaaping , Barrnour= 
Nus beft in ftaat oordeelt, om Torras zulk cen 
{chrik aan te jaagen: of eenige andere groote 
verflindende Vifch; oordeelen wy hier van zeer 
weinig belang te zyn (f). Wv agten het niet 
noodig , onsdeezen Vifch zo groot te verbeelden, 
dat de Jongeling natuurlyker wyzeniet in fiaat zou 
geweeft zyn om denzelven op ’t Land te trekken; 
want wy zien dat de Apoftel Perrus een Net met 
honderd drie en vyftig Groote Vafchen op ’t Land 
kon haalen (x)- Ook doet lret weinig ter zaake, 
af de Engelen Tosras deezen Vifch , na dat zy 

hem 


(€) LyrANus, Dion. Scran. SancHez, VarLesrus, Cor- 
NELIUS ALaripe, Dausrus, Camer. Deezelaatfte oor- 
deelt, dat ieder hierin zyn eigen zin kan volgen. 

(u) De meeften deezer Autheuren. 

Ch) [ Waarom ftelt men het geen Snoek te zyn geweeft ? 
Deeze Viffchen worden zeer groot, gevaarlyk aan tetas- 
ten in ’t Water; zyn eetbaar, en de Gal munt in fcherp- 


BLINDHEID VAN Fozras. 36r 


hem gebraden hadden, geheel of ten deele hebben 
opgegeten. 
“13. De Gal is ;tweederley , die van de Levers, 
welke in fommige Dieren regtftreeks (Cy), met 
eene enkele Buis ,zonder vermenging met de Gal 
uit het Galblaasje, dat zy niet hebben , in den 
T waalfvingeren Darm wordt gevoerd , en die van 
2% Galblaasje, welke in anderen eerft daar by ge- 
mengd wordt. Deeze Gal, nu, is niet allcen in 
Kleur en Ly vighcid „maar otk: in Scherpte en Bit- 
terheid verfchillende, waar in de eerfte van de 
Jaatfte veel overtroffen wordt. Ligtelyk heeft 
de jonge Tobias de Gal, na het uitneemen van de 
Lever,in hetGalblaasje kunnen bewaaren, en dezel= 
vedus,na het toebinden van de Calbläas, met zig 
difapen 5 % welk uit de manier, op welke hy ze 
appliceerde , nog waarfchynlyker is; terwyl ook 
door uitdrooging der Waterige deelen ; ini een zo 
heet Klimaat, dezelve niet kragteloozer , maar 
längs hoe fcherper worden moeft” 
14. De Geneeskundige kragten van de Gal , in 
% algemeen , zullen wy hier niet breedvoerig be- 
toogen. Die van ’ Galblaasje is vervuld met 
Zeep- 


te uit. Doch mooglyk zyn die in de Tigris niet] 

(%) Joann. XXL. v. rr. 

(9) By voorbeeld in het Hert. Weshalve de Jaagers by 
kris en kras zweeren, dat hetzelve geen Gal heeft: doch 
het heeft zekerlyk de Levergal;, die , als isdn, 
door de Galbuis in de Darmen vloeit. 

VIII. Deer. Aa s 


, 


362 BEDENKINGEN OVER DE 


Zeepagtige Zout- en Oliedeelen, % welk dezel, 
ve tot zuivering, in- en uitwendig, zeer be- 
kwaam maakt, In ’t byzonder ontkennen wy\ 
niet „dat de Gal der Dieren, die heet van nacuur 
en verfcheurende of Vleefchvreetende zyn, de 
meefte fcherpheid heeft. Ook is de Gal van ze- 
kere Dieren, door de oude Geneeskundigen, tot 
eenige Oogkwaalen in ’* byzonder aangeprezen; 
gelyk die vanden. Vifch genaamd Ca/lsonymus of 
Uranoscopus , door Prinius, GALENUS, ZESINE- 
TA, Rrazes (2); die van de Zee-Schildpadden 
de verduiftering der Vogten (a) ;die van de Gie- 
ren met Sap van Marrubium en Mel Atticum tegen 
de donkerheid van ’ Gezigt (l); die, eindelyk 
van den Bok, Zeehond, Haan en Leeuw , tegen 
de Mlbugines (c). Meer Voorbeelden wilik niec 
ophoopen. Want, gelykerwys de Gal, die maa- 
tig bitter en bytende is in de meefte Dieren „ook 
tot zuivering van verfcheide Zweeren des Lig- 
haams gebezigd wordt ‚ zo kan dezelve ook en 
in ’t byzonder tegen deeze uitwendige Oogkwaa- 
len van dienft zyn, hoewel zy meeft met Was 
ter „of met eenigerley Sap, verdund zynde , ge- 
bruike wordt (}). 


15 


(2) Prinrovs Secundus. Hift, Mundi. Libr, XXXII. Cap. 
7: GauLenus de Simpl. Med. facult. 1. X, waar hy de Gallen 
van veele Dieren optelt en dezelven in kragten onder- 
fcheidt. Paurus EeinerA. Lo VIL p. m. 637. tit. Chole 
£ Fel, Rraz.L. IX. C. 27. 


BLINDHELD van sTosras. 363 


« 


15. De gbbhicatie van zodanige Oög watertjes 
Is verftheiderley , door indruiping , naamelyk, 
door inftorting, betting of beftryking met den 
Vinger , doch beter met een Penfeel; door op- ' 
legging van een Doekje daarin geduopt, of van 
een zeer dun Blaasje , hoedanig de'bladflagers van 
2 Goud gebruiken „en wel des Patients Hoofd 
agterover houdende, en de Oogleden fluitende, 
óp dat het Vogt nict fchielyk weder üitvloeije: 
In de Hiftorie der Geneezinge van Tosras, Kap. 
VI v. 8 en Kap. XI. v. 7 3 komt voor het woord 
ey gelen inungere , beftryken; maar ‘Kap. XL. v‚ 
73 flaat meootmact adsperfit; hy heeft befproeid, 
befprengd, of de Gal doen fpatten in de Oogen 
van zyn Vader. „ De Latynfche Vertaaling var 
Hirronymus zegt, hy heeft de Oogen van zyn 
Vader beftreeken (/in/v:t) Caumer vervaalt dit „hy 


„heeft die gewreeven (4/ frotta Jes veux de fon Po- 


re). Het blyft dan twyfclagtig , of de Gal van’ 
den Vifch door den jongen Tosrasenkel ingedroo= 
pen, gefprengd of gewreevenzy in de Oogen van 
zyn Vader. De Vulgata ftelt vooraf deeze om- 
eraa dat zy $God rep enden en gedankt 

heb- 


(a) GALENUS de fimpl. Med. \facult. L. X. tit. Chole 


f. Eel. 


(6) Idem, de Remed. paratu facil. p. m. 156 b. 
(ec) Idem, ibid. de Remed. fac. parab. ad Soron. C. re. 
(H) [Te weeten; men verbeeldt-zig veelal dat de Oo. 
gen zo weinig kunnen verdfaagen, waar van de Onder. 
vinding het tegendeel, ook in dit Geval, leeraart. ] 
VI. Deer, berek eta ed 


364 BEDENKINGEN OVER DB 


hebbende , gingen nederzitten. ’% Is ook waar- 
fchynlyker , dat hy zulksaan zyn Vader zitten- 
de dan ftaande gedaan hebbe. Hoe lang nu het 
byten van de Gal door den ouden Man verdra- 
gen zy, meldt de Griekfche Tekft niet: de Vu/- 
gata fpreekt van een half Uur ; en, dat detyd niet 
zeer lang geweeltzy, blykt uit het twaalfde Vers, 
daar men vindt, dat, toen de Oogen van de Gal 
geprikkeld werden, Togias dezelven wreef en de 
Vlakken als Schillen daar af gingen. Miffchien 
heeft de Zoon, by zynen Vader neerzittende „des- 
zelfs Handen eenigen tyd vaft gehouden; want 
hy zegt , houd moed Vader 4 

16. De manier van werkinge der Gal, op 
deeze Oogkwaal, wordt dus van ons begreepen. 
Na dat door derzelver Zeepagtige natuur de Vlie- 
zen doordrongen waren en losgemaakt, zo heeft 
zy den buitenften rok van * Oog , de randender 
Oogleden en, de Thraanklieren begonnen te prik= 
kelen, en dus den Patient aangezet om de Oogen te 
wryven;. waar door de affcheiding van de Vlie- 
zen is bevorderd geworden; die als het Vliesje 
yvan een Ey daar afgingen, gelyk de Vulgata zegt. 
Of zy door den-Ouden Man zelf , dan door den 

Zoon, zyn uitgehaald, doet rs ter zaake. 
“_17. Van meer belang is de fchielyke herftelling 
van’ Gezigt , daar door verkreegen. Alle de 
Uitgaven en plaatfen van den Tekft temmen daar 
omtrent overeen. De oude Man roept, als met 
met groote verwondering, uit: Zie! ik kan we 
der 


ha df 


Brinpnein VAN Tostas 365 


derom mynen Zoone Tobias bef chouwen. De Vlg ata 
zegt: dat hy het Licht weder zien kon. Hier uit blykt 
dan, dat hy te vooren fleekeblind geweeft zy. De 
an hadt ook erkend , dat hy van God gezonden 
ware „om Togias van zyne Blindheid te genee- 
zen,en een zodanige uicwerking van het gebruik 
Ker. Gal verzekerd. Indien de Vliezen maar bui- 
ten op de Oogen gezeten hebben „is daar ook niets 
firydigs in. 

18. Hier, egter , openbaart zig de grootfie 
zwaarigheid. Eet ons met de meefte Uitleggers 
onderftellen „ dat de manier en ’t middel der Ge- 
neezinge natuurlyk zyn geweeft, hoewel, door 
een byzondere gunfte Gods , de kragt van De Gal, 
in dit Geval, vermeerderd ware. De WE 
nu, (*t zy men die Leucmata of Paralampfis 
Eelde geweelt zyn ) moeten of vaft gezeten 

hebben aan het Hoornvlies, of ’t zelve maar op- 
pervlakkig zonder eenige verdikking, verftopping 

of verduiftering der Rokken , bekleed hebben. In- 

dien men het eerfteftelt, dan zouden die Vlak- 

ken?er zofchielykniet afgefcheiden hebben kunnen 

worden, zonder een nieuwe Ontvelling, Wond 

of Zweer te maaken , waaruit nieuwe Vlakken 

„zouden voortgekomen zyn: doch daar van wordt 
niet gefproken,en het fchynt dat deGeneezing vol- 

komen zy geweeft. Had het laatfte plaats, dan 

kon het geen van de gemelde Oogkwaalen zyn, 

en de Vlakken hadden zo veel Jaaren niet kunnen 

ftand houden, maar eerlang, door den geduuri- 

VIJL Deer. gen 


bd 


% 4 


Eis ; ik 
366. De BrinpueiD VAN Fopras: 


gen toevloed van Vogten en de geftadige bewee- 
ging der Oogen en Oogleden moeten aige wifcht 
en uitgeworpen zyn. 

ig. Die, in deezen, toevlugt willen neemen 
tot de kragtige Hand van God , welke Wonde- 
ren werkt, zullen veel moeite vinden on: dean- 
deren Steenen des Aanftoots „ zo inde Zedekun- 
de, Landbefthryving , Tydrekening, als in de 
Godgeleerdheid en Gezag ; welken ’er in * Boek 
van Tosras voorkomen, weg te neémen. Wy 
herhaalen niet, % gene van anderen breedvoerig 
‘daaromtrent „voor en tegen, is bygebragt. ’t Zy 
ons genoeg, te hebben aangetoond, welke Mid- 
delen de Geneeskunde aan de hand geeve, omde 
Gefchiedenis van Tosras op te helderen, en 
die dezelve, om niets te ontveinzen, nog on- 
waarfchynlyker maaken. 


DE 


‚ 
maid 4 


ande 


Pe, WLV: 


DE 


D Ars ng 
CO BESCHREEVEN 
E N 
Kk PEEN BD. 
STEEEEEEEEEEIGRSESEEELEES 


An de geleegenheid my bedienende, welke 
zig had voorgedaan, hebik , ineen voor- 
gaande Stukje der Uvigezogte Verhandelingen , wat 
omftandiger van de Hrana der Ouden gehandeld, 
en derzelver nette befchryving, zoover my door 
‚eigene Waarneeming? en de oplettendheid van 
fommigen myner geëerde Vrinden mooglyk was, 
in eenig nader licht gefteld , dan waar in men,op 
het geleide zelfs. der befaamdfte Dierenkundigen 4 
dat zoo twyfelachtig bile” tot hier toe be- 
fchouwd had. 

In dat geval was het myne ze » met ter zy- 
deftellinge van het gezach van den grooten Ges. 
Kfrus en vlytigen Bervonius, van den voortref. 
felyken Rar en oplettenden Kameren, van den 
_geoeffenden KLEIN en wetgeevenden LinNzus, 
de Hyena ter opmerkinge ade Belk ik 
haar weezenlyk vond. 

Of ik redenen genoeg gehad hebbe „om ?t geen 
deeze geleerde en zeer geachte Schryvers wegens 

VII Dezer, haar 


368 Der DAs BESCHREEVEN 


haar hadden ter nedergefteld, vrymoedig tegen te 

fpreeken, en die dwaalinge te ftuiten „dar de Hy. 

ena der Ouden of een Veelvraat, of eene Crzet. 
kat, of een Das ,of een Zwyndas zyn zoude, laat 

ik geheellyk aan het oordeel van anderen. Dan, 

dewyl die betrachting vande Hyenamy zeer vee- 

le aanleiding heeft gegeeven tot eenige nadere 
overweeging van den Das, en ik de gunftige ge- 
leegenheid heb aangetroffen , van een leevendig 
voorwerp van dat zonderling Dier te kunnen 
waarneemen „ begreep ik, dat eenig kort bericht 

wegens den Das opde Verhandelinge van de Hye- 
na der Ouden niet. kwalyk volgen zoude; kunnen- 
de de Leezeren door dit middel zig; in ftaat gefteld 

vinden om met eigen oog het ééne deezer Schep- 

felen by het andere te vergelyken; terwyl de- 

zulken onder hun, die omtrent de Natuurlyke 
Hiftorie der Viervoetige Dieren niet onverfchil- 

lig zyn, eenigzins gepleizierd zullen zyn met de 

waarachtige uitduiding en aanwyzing van het 

Schepfel , ’ welk door den Heere Rav voor de 
Hyena is genomen geweeft, en ’% welk teffens 

zeer naa verwandfchapt zou moeten bevonden 

worden aan dat gedierte „ voor het welk, onder 

„den naam van Zwyndas , de Heer Kemprer, en , 

uit hem, de beroemde Ridder Linnzus,de 

Hyena der Ouden, te boek gefteld hebben. 

Voor die Leezeren befluic ik des te meerder, 
in onze moedertaal, een klein bericht wegens den 
Das in ’ licht tegeeven ; omdat dit Viervoetig 

Schep- 


EN AFGEBEELD 369 


fehepfl, gelyk my zelf by ondervinding is geblee. 
ken „ook aan ons Vaderland niet vreemd is ; wor 
| detide hier en daar , hoewel niet dagelyks ‚in fom= 
migen onzer hooge Heyen en Wilderniffen ont= 
moet en gevangen. Kene waarneeming, welke 
zoo algemeen niet is bekend; als wordende de 
Das, genoegzaam vaneen iegclyk, aangezien voor 
een zeer vreemd en Buitenlandfch gedierte. In 
welke by kans algemeene doolinge zig niet weini- 
gen beveltigd vinden door het leezen van de Ne- 
derduitfèhe Overzetting onzer Heilige Schriftuu- 
re; als waarin zy, Deuteron. XIV. 5, den Das 
vinden opgeteld onder de Beeften , dewelken 
GOD aan zyn Volk Ifraël verlof gaf te moogen 
eeten; gelyik ook in Num, IV. 6. en in eeneme- 
nigte van andere plaatfen, gefprooken word van 
Dasfenvellen, als van een dekfel tot overkleedin- 
ge van de Arke der getuigenifle; terwyl mede 
onder de gânts byzondere zegeningen; welken 
de Allerhoogfte „ in eene Leenfpreuke, optelt aan 
Serufalem betoond te hebben, deeze ééne word 
gewaagd , „dat Gad haar met Daffenvellen ge 
fchoesd had ,Ezech, XVI. ro. Uit alle welke plaat- 
fen men ‚vry natuurlyk op moeft maaken , dat 
Dassen dieren.van een geheel ander Wereldgedsel- 
te zyn, en geheel te vergeeffch binnen de land- 
paalen onzer Provintiën , als Ínwoonders; gezocht 
zouden worden. 
…L Wat nu hier van zy „ zal ftraks een weinig 
nader worden aangeroerd , zynde het in de eer- 
VIJL Deer. Bb fte 


370 De DAs BESCHREEVEN 
: / 


plaats der moeite waardig, iets omftandiger var 
de benaaminge van dit Dier te melden; op dat 
men hetzelve niet met ietwes anders ver war- 
re. Lr Ì 

Want altoos is het daar voor gehouden ge- 
weeft, tot op den tyd toe dat Ray zyn Kort Be- 
grip der Viervoetige Dieren uitgaf, dat ’ertwee- 
derlye fchepfelen van eenen % zelfde geflachtmer 
den naam van Das in de wereld waren; het eene 
de Zwyndas;, het andere ‚in onderfcheidinge van 
dit, de Hondsdas: hebbende dit begrip aan den 
Heere Kamerrr de aanleiding gegeeven om het 
viervoetig Dier van ’t Ooften, welk Kaftaar word 
genoemd „als eenen Zwyndas te befchouwen,met 
cene ik weet niet welke foort van verontwaar- 
‚ diginge tegens RAY, omdat die het beftaan van 
Zwyndafjen had durven in twyfel trekken. 

Het verfchil tuflchen deeze tweefoorten van 
een en het zelfde geflacht zou hier in beftaan , 
„y dat de Hondsdafjen, even gelyk de Honden, 
ss vingeren met nagelen zouden hebben ; terwyl 
, de ZwyndafJen, even alsde Zwynen , voorzien 
„zouden zyn van gefpleetene Klaauwen. De eer- 
9 ften, voegde men hier by ‚waren van Neus en 
» Lyf, gelyk een Hond; de laaften van Snur en 
> Lighaam, gelyk een Varken; de Hondsdas , 
», zeide men tot nog verdere bekrachtiging van 
 deeze onderfcheiding, aasde op lyken, kren- 
s‚ gen en andere dergelyke ípyzen; de Zwyndas 
„ integendeel op aardvruchten en wortelen der 
29 Planten”? « Maar 


t 


- 


EN AFGEBEELD. 37ï 


Maar gants opmerklyk is het , dat federtdeop- 
gaave of verzinninge van deeze tweederlye foor: 
ten van DafJen, en niettegenftaande alle de ont. 
dekkingen omtrent het Viervoerig Gedierte inde 
«___ tot dus verre bekende vier Werelddeelen, nog 

nooit één eenig menfch zoodanig eenen Zwyndas 
vernomen of gezien heeft. 

Immers de figuur , welke ÁrprovANnDus 
ons van zulkeen dier geeft in zyn boek de Qua- 
drup. pag. 267 „ is de afbeelding van den Wett- 
Indifchen Coats-Monds van Marceraar, of Lotor 
van Linneus, en, over het geheel, van een 
fchepfel , hee welk naar den Das niet zeer ge- 
lykt, 

Niet minder Gree moet het allen opletten- 
den ‘voorkomen , dat daar nu Kampeer, in ge- 
volge van de zoo evengemelde onderfcheidinge 
tuffchen de twee foorten van Daflen, den Perfi. 
Aanfchen Kaftaar voor eenen Zwyndas groette en 
optekende, ditzyn Dier ondertuffchen geene ge- 
{pleetene klaauwen ‚maar Vingeren met Nagelenhady 
welke zeer kennelyke byzonderheid , zoowel als 
des Kaftaar’s by hem geboekte eigenfchap van op 
Eyken te aazen, hem immers had moeten doen be- 
fluiten, dat fchepfel eerder voor eenen Honds- dan 
voor een Zwyadas aan te zien. 

De Heer Rar had dan reden Cen diereden blyft 
Zer nog ) om het beftaan van Zwysdafftn wel dege- 
lyk in twyfel te-trekken , hoe vreemd ook 
Kamerrrsdaar van ophoorde; zynde”er onder de 

VIIL Dez, Bb a "… Vief 


372 De DAs BESCHREEVEN 


viervoetige Dieren maar ééne enkele foort biken 
van Dalen, dewelken het dus in geenen deele 
noodig is , tot onderfcheidinge kwanswyze, den 
bynaam of van Zwyn- of van Honds- te geeven 5 
zynde zoo wel Honds- als Zwyndas niets meer dan 
een Dier der inbeelding, 

By de aloude Griekfche Dierenbefchry veren 
nu is deeze onze Das niet bekend: geen naam zelfs 
daar van ontmoet men. De eenigfte, wien men 
vermoeden zou konnen iets van den Das gerept 
gehad te hebben „zou GALENus moeten geweeft 
zyn; die elders sereen heeft (*) „ dat-inde 
Tcaliaanfche Provincie Lucanie zeker dier gevon- 
den word, midden zn tuf]chen den Beer en het Var- 
ken , welke uitduiding, alzoo ons fehepfel in de 
Griekfche taale geenen naam had , zeer wel ftrookt 
met bet maakfel van den Das, die mede een in- 
wooner van Ítalsë bevonden word; zynde in den- 
zelven vry veel van den Beer, en teflens ook niet 
weinig van het Zwyn, naar ’ uiterlyke te befpeu- 
ren. 

De meeften hebben begreepen, dat niet on- 
waarfchynlyk de benaaming van Das afkomftig 
ware vanhet Hebreeuwfche woord Wmm T'hachas, 
welke meening door de overeenkomfte van den 
klank deezes woords met Taxus, Tachs, Daxs 
en Das, gelyk de nieuwerwetfe Latynfche , de 
Hoogduitfche , en Nederduitfche naamen van die 

dier 
(*) De Aliment. Facult, UI, 1. 


EN AFGEBEELD, 3/3 


ier zyn, niet weinig fcheen gebillykt te worden. 

Men heeft ook met de daad (miffchien door 
deezen klank misleid) van het Hebreeuwfche Tha- 
chafim enn [Ezod. XXV. 5” XXXV. 23. 


XXVI 14. XXXVL 19. XXXIX. 34; als ook + 


Numer: IV.6. 8. 10. 19. 13. 14. ] in onze overzet- 

tingc Daf]en gemaakt, fchoon fommigen der Jood- 

fche Meefteren door deezen T'hachas eene foort: 
van Marter, of van bonte Fret, met welken de 

Konynen worden gevangen , verftaan willen heb- 

ben; beiden dieren , welken oneindig van den Das 
verfchillen. 

De eerfte, wien men naagaat den Latynfchen 
naam van Taxo of Taxus gebezigd te hebben om 
onzen Das te betekenen , is de Schryver geweetft 
van het Boek over de Wonderheden der H. Schrif= 
mire, % welk onder de fchriften van Aueusrr- 
Nus word gevonden, en, naar % fchynt , voor 
de zevende of achtfte Eeuwe niet is gefchreêven. 

Ook zyn ’er geweeft, die reden meenden te 
hebben om te twyfelen, of de andere Latynfche 
naam , Meles, met denwelken men gemeenelyk 
onzen Das noemt; by de Ouden niet een gehect 
ander dier, te weeten eenen Bonfine, betekend 
hebbe (}) „ en dus verkeerdelyk door de laatere 
_Schryveren aan den Das zy toegeëigend gewor- 

den. : Hrs 

Nog is door fommigen aangemerkt „ op dat de 

naan, 

(Ì) SAL masrus in Solinum. p, 1009. 


VII Dazn. Bb 3 


’ 


K 


ken. 


Nt tt ris Gl 


374 De DAs BESCHREEVEN 


naam van Zargs en dus ook van Das niet bleef 
worden aangezien als van Hebréeuwfche her= 
koomfte te zyn, dat men den oorfprong, van dien 
naam moeftafleiden uit hee Franfch; hebbende Ist- 
DORUS aangetekend @), dat Spek in die taale 
Taxca genoemd wierd, waar van daan men digte- 
lyk aan ons dier den-naam van Taxa en Taxus,en 
vervolgends ook van Pachs en Daxs , gegeeven 
heeft, als zweemende dit fchepfel in lytstormaat 
en fpekachtige vetheid al vry wat naar een Var- 


Dit gevoelen in zyne waarde dn moet 
het ondertuflchen aan een’ iegelyk van meerder 
belang voorkoomen, te verneemen, dat 
1. Voor eerft in alle die ah adi fchrif= 
tuurplaatfen, in dewelken van Dhlesiek word 
gefprooken, volgends onze vertaaling , @nn Dhar 
chas van ouds genoomen is geweeft „niet voor den 
naam van een gedierte, maar van eene koleur, Tot 
aandrang van well gevoelen men tegen de op- 
vatting van de laatere Joodfche, Rabbynen het Ge« 
zach ftellen kan der Qudfte Bybeltolken. -Zoo 
hebben, by voorbeeld, de Griekscnr Overs 
\ 4 „AET 
£*) Originum. L. XX. V. 3. 
(}) In de Griekfche Overzetting ftaat, gelyke ook in de 
oude Latynfche, voor ier, Difon,7 mÓyagyos en Pygargus, 
met welken naam, fchoon nn eene fooxt van Arend be- 
tekenende, de Ouden echter ook een der Viervoetige Die- 
ren van het Herten- of Bokken -geflacht genoemd gehad 
hebben, Voor dat Hebreeuwfche Dijon hebben-anderen 
in 


N 


EN AFGEBEELD. 375 


gerTERS in de opgemelde plaacfen in fteê van 
Daffemzellen „Hgudla Czxhrbise, d.ì. hyacHthoerws- 
ge of Viobetkoleursge Vellen: Aqumaen SYMMACHUS 
{temmen hier mede genoegzaam overeen: fommi- 
ge Vercaalingen hebben déprala mervewptra, d. Ì, 
zuurkoleurige of rosgloeij ende vellen ‚ anderen heb- 
ben het overgezet door Hemelsblaauwe ; fommigen 
door zwarte; fommigen door Purpere Vellen. 

a. Ter anderen valt ook aan te merken, dat 
in Deuteron. XIV. 5. ië"* Difon , zeer verkeerde- 
lyk door Das is overgezet. Hadden onze wertaa- 

ders het Dier zelf beter gekend , zy zouden het 
zelve niet onder de Resne, en tot Spyze aan Ifraël 
door den Heere toegeftaane Viervoetigen genoemd 
hebben. Zeer waarfchynlyk wierd by de’ He- 
breeuwen door Difon de Tragelaplus à. i, het 
Brandhert, een mede Inwooner van Syrte en Pales- 
tina; betekend Cf). 

Das- 


‘in het Latyn Dama; maar onbekend is het , welke foort 
van Bok of Hert onder den naam van Dama wierd ver- 
{laan by de Ouden; ten zy men dien naam (gelyk niet 
onwaarfchynlyk is) voor den oórfprong van het Dam der 
_ Hoogduitfchenneemende, de Dama onderftelle het genoeg 
bekende Dambert te zyn. Deeze foort nuverfchilt merke- 
Iykvan den Pygargus der Ouden, welken men voor den /ra- 
gelapbus der Autteuren , dat is het Brandbert, heeft te hou- 
den. Hoe het zy, onvergeeflyk is bet, dat men ooit van 
deezen Difon, Pygargus of Dama, eenen Das gemaakt 
hebbe’: En ten uiterften is bet te verwonderen, dat onze 
Nederduitfche Overzetters , zoo menigmaalen vnn 7 ba- 
chas vertaalende deor Das, voor Difon ook al den zelf- 

VIIL Deer, Bb 4 den 


376 De DAS BESCHREEVEN 


Daf]en , inderdaad , zoo als wy hier befchry- 
ven, koomen al zoo weinig tot geoorloofde en res- 
ne Spyze voor Ifradl ; als hunne Vellen vot een dek- 
kleed over de Arke ee Getusgensf]ete pas: zy zyn 
Onreine, geenszins Herkaauwende , en veel van 
Infekten leevende dieren. « En al ware dit niet 
zoo, hoe toch zouden, om de waarheid tezeggen, 
de kinderen Wfraëls in de Woefteine DafJen in die 
hoeveelheid bekoomen hebben , daar deeze Dieren 
nooit voor inwoonderen of van Egypten, of van 
Arabie, of van Idwmea, zynbekend geweeft? 

Men maakt wel in onze Nederduitfche over- 
zettinge , in Ezech. XVI; ro. van het voetbe- 
kleedfel van des Heerc Bruid, Seru/alem ; fchoe- 
nen van DafJenvellen , maar welke zonderlinge fraai- 
heid fteekt ’er toch in eene DafJenhuid , om dies 
onder andere merkwaardige Koftbaarheden en uit- 
fteekend opfierfel te verheffen? Immersaltooszyn 
tot geheel ander bekleedfel , tot geheelandere ein- 
den, dan torpracht en opfchik , de Huiden der 
Daf]en gebezigd geweeft; als dewelken noch door 
aangenaame zachtheid van haair „ noch door fchoon- 

de van bont ‚noch door rareid van leder , noch 
door ongemeenheid uitmunten; maar vaktia inte- 
gendeel , borftelachtig van re fy en wreed 
‘van 

Ì 


den naam van Das gefteld hebben. Of kenden zy, of 
iemand anders in de gant{e wereld, TWweeperLyve Dasdie- 
ten, het eene rein en tot het gezinder Herten, het ande- 
re onrein en tot een gants ander geflacht behoorende ; het 

ER EN 04 een - 


à 


VEN AFGEBEELD 377 


van vacht, onaangenaam vankoleur , en zwoort. 
âchtig hard en dik van vel zyn. Men bekteedde 
?er hierom oudstyds der Soldaaten pylkokeren en 


fchilden mede, en maakte ’er Ranfels van voorde - 


landlieden, en Halsbanden voor de honden ; ge: 
bruikende denehien ook tot verfcheidene ftukdcen 
van de Paardetuigen , en tot dergelyke onedele 
en ruuwe einden meer ; zoodat men eigenlyk gc= 
fchoesd te zyn met Dafjenoellen voor niets minder 
dan voor vry wat byzonders of koftbaars , en eer- 
der voor de dracht van eene grove en arme Boc- 
rin uit de Noordelyker Werelddeelen „ dan van 
eene gants fchoon gefierde en prachtige Bruid of 
Koninginne van het Ooften , zou hebben aan te 
zien. …— Van meerder fieraad hu , in oude das 
gen , zal geoordeeld moeten worden cen: ftel 
fchoenen van fyn purper-Violet- of blaauwgeverwd 
leder; in het vervaardigen van welk al van ouds 
„de Oofterlingen vermaard geweeft zyn. Ook kan, 
‚een iegelyk veel beter denkbeeld maaken van zoo- 
danig een fraai gekoleurd Lederen Overkleedfel 


over de Arke, dan dat hy zig hier een dek ‘van. 


Daffenoellen verbeelden zou „om hunne Onreïnheid 
immers, al waren zy in genoegzaam aântal voor 
de hand Bene, door den God van Ifraël tot 


geen 


eene herkaauwende en met gefpleetene voeten, het ide- 
re niet herkaduwende en met zeer lang genagelde Bee- 
rênklaauwen/?. C ; 

‚VIJL Deer, Bb 5 


enk 


1 


378 De DAs BESCHREEVEN 


tot geen bekleedfel van zyn Heiligdom te ver. 
kiezen. 

IL. Dit dus wegens de naamen van onzen 
Das hebbende aangetekend , gaan wy voort tot 
deszelfs Befchryvinge. 

Wat zyn snnerbyke gefleltenss blaren zoo ver- 
re die by ontleding is opengelegd en gebleeken, 
ontflaan. wy onsligtelyk van de moeite om deswe- 
ge iet te melden; daar ecn iegelyk „die des nieuws= 
gierig is „zig genoeg voldaan kan vinden zoo met 
het kort bericht van de door Rav befchreevene 
byzonderheden (*), als voornaamelyk ook met 
de waarncemingen van J. pr Murauro (f), wyd- 
loopiger voorgefteld in de ftulgken van de Duite 
fche Natuur-Onderzoekeren ter hier onder aange- 
weezene plaatfe. Liever zeg ik „dat de Dashet ver- 
moogen bezit van zynehuidte kunnen uitzetten en 
opfpannen; van het welk hy zich niet nalaat te be- 
dienen zo menigmaalhy, in het naduw gebracht; 
met den eerften aanval der jachthonden of de ftok- 
ken der jaageren te worftelen heeft „keerende hy 
daar mede de kracht af en ftuitende den indruk 
van dezelven ; en naardien Puinrus deeze merk- 
waardige byzonderheid mede aangetekend heeft , 
wegens het dier ‚ aan het welk de naam van Me- 
la is gegeeven; zoo Mag ZY » onder anderen, ook 

dien- 
(*) Ray Synops. Anim. Quadrup. p. 186. 


(f) Miscellan. Cur. Nature Curioforum, Dec. IL, 1686. 
Ohf. XXXIL pag. 55. 


E‚N4 AF G EB EE LD. 379 


dienen tot beveftiging , dat door. den Me/es van 
Prims de Das, en niet de Bonfing, gelyk Sar 
MASIUS wilde , verftaan is geworden ; hebbende de 
_Bonfing zoodaanig een vermogen niet. 

Met dien naam van A//es heeft de alomberoem- 
de Heer Linnzus , in zyn Hervormd Syflema Na- 
ture, in acht genomen , dat aan ons dier, vol- 
gends de Kenmerken van onderfcheiding , Ecne: 
plaats geweezen is in de Ordeder Walde jest ens 
„en dat het huisgsbrache is tot Aer, Gelacht der 
BEEREN. 

Deezen rates hebben de boven-Voortan. 
den uitgehold, en hun mannelyk. Zid is geftyfddoor 
een bochtig of krom been; en dewyl onze Das 
die kenmerken draagt , {prak het als van zelfs, dat 
men hem (Chet Beursje onder den Staart niet in 
danmerking genomen wordende , om hem deswe- 
ge vittezonderen;) voor eene logre van Beer had 
aan te zien. - 

„Dit was ook % naafte bellaehe waartoe dealge. 
a uicerlyke figuur hem wees; ’% zy men op 
het formaat van zynen omtrent driekantigen Kop , 
of op de gedaante van het Lyfs of op het fatzoen 
en maakfel van zyne Pooten, Vingeren en Nage- 
len, of mede opde Ooren, en: ae „vooruitflaan- 
den Neus, zyne opmerking nam. AE 

Maar hoe haa ook de Das in alle deeze opzich- 
ten aan ‘het maakfel van den Beer koome, zyne 


Koleur echter wykt niet Ren van Aak ge, 
EL Des: ke A af, 


380 De DAs BESCHREEVEN 


af, maar fchynt zelfs in * geheel wel eene uitzon= 
dering op den gemeenen regel. Want daar de 
Natuur anders omtrent in genoegzaam alleViervoc- 
tige Dieren van meer dan ééne koleur in acht ge- 
nomen heeft ‚ dat dezelven ligter en helderder 
op het Onder- dan op het Bovenlyf zyn, daar vindt 
men den Das integendeel helderft van bovenlyf, 
en onder op den buik genoegzaam zwart: aan 
welke byzonderheid hy by-het eerfte voorkoomen 
niet minder is te kennen dan aan de twee zwarte 
Streepen , welken hem, in ’ lang van den Kop, 
van even boven den neus af , over de Oogen 
“en Ooren heenloopen „ en zeer geweldig afltee- 
ken. 

_ Want zyne overige Hurd na het vuil gee/oerzoi- 
ge trekkende, zoo is de Kop daarentegen ,op de 
Wangen en vlak van vooren, genoegzaam zuiver 
wit, ‘zobdat die evengemelde zwarte Streepen het 
‘dier vertoonen als gemaskerd of met een gefchih 
derd aangezicht. « 

Kort gedrongen, rondachtigen dik , en van 
de grootte van een Speenvarken, is het Lighaam 
van den Das; bekleed met f?yf'haasr als borflelen; 
‚ van koleur gelyk doorgaands onze varkens, d. i. 
geelachtig ; welke koleur (nergens dan op den 
rug , en aldaar flegts hier en daar met een enkel 
zwart haairtje afgezet ) van vooren by de fchou- 
deren „en bie op de sdh ‚ afneemt en over- 
gaat in zwart: 

« Gelyk ook de Pooten en n oyfvingerig ge Voeten zyn 

Makin ge- 


hk 


CENIARGEBE ELD: 33t 


gewapend met zeer lange, zwarte, krom: omge- 
boogene, en zeer fcherpe Nagelen , die aan de 
Voorvoeten langer uitfteeken dan aan de. vingeren. 
der Achiervoeten. Meer naakt, en met eene ge- 
rimpelde en dikke huid overkleed, dan ruighaai- 

‚rig, bevond ik aan myn voorwerp alle deeze poo-, 
zen, dewelken naar evenredigheid van het lig- 
haam zeer fterk gefpierd en kort waren. 

De Staart was kort en met haairen bezet, Jan-. 
ger dan op de vacht van % dier ‚maar vande ed 
de vuilgeele koleur. 

De Ooren zyn kort en rondachtig. 

_ De Oogen zyn klein, en naar het roffe trek- 
kende. 
De Neus, die vry breed is , flak een weinig 
vooruit. | 

Of het aan de jeugdigheid, of aan den ouder- 
dom van dic voorwerp toe te fchryven ware ;dat 
„ik deszelfs bovenhaair zoo niet ten deele donker; 
bruin of zwart, ten deele geel bevond, dat het 
mengfel van die twee koleuren eene zjn van 
Grys uitmaakte „ om welke de Engelfchen ook 

_ den naam van a Gray, d.i, een er aan ofte 
zen Das geeven , kan ik met geene zekerheid be- 
paalen. … 

Dit wel, dat deeze Das kort ah zynen 
Staart de Opening , afzonderlyk van die der ont- 
laftinge „ bad , welke na binnen niet doorgaat , 
maar zig tot een ondiep Beursje formeert , het 
welk van binnen met haair bekleed was , er in 

VIJL Deer. het 


332 Der Das sescurEEven 


het welk ons dier, geäuurende een gedeelte van 
den winter,in zynen Slaaptyd, bevonden word 
met zynen Neus te liggen ademen. 

Gelyk de Heer Rar (*),by de Oftleding van 
den Das, in % winterfaizoen , eene witte ge: 


ftandigheid in dit Beursje vond „niet kwalyk zwee- 


mende naar verbreizelde kalfsherfenen 3 zoo ont- 
dekte hy ‘ook, by ’*t openerì van de maag , die 
vry groot was, in dezelve eene menigte van Por 
jen en andere Infolten, vermengd met wortelen , 
zoo hem toefcheen , van grasplanten. 

Op ’t een en ander van deeze fchepfelen , aaft 
faamentlyk de Das, zoowel als op Konynen , de- 
“welken hy , by den dag zig fchuilhoudende, by 
den nacht of beloert en overvalt op hunnen weg, 
of uit de aardedelft; zoodat tot zynen Levens- 
flaat de algoede Voorzienigheid hem toegeruft 
heeft op de bekwaamfte wyze: want,om nu tot 
de Huishouding en eenige andere By zorierheded 
van dit gedierte voort te gaan; 

II, Welk maakfel van Voeten en Vingeren, 
welk geftel van Nagz/en, kan gepafter zyn , dan 
dat van ons Dier, om in den grond met krachten 
gezwindheid te graaven ? 

De Das is niets minder dan een Hardlooper: 
Maar hoe vaardig kan hy niettemin een voornaam 
en bemachtigen van zyn voedfel, ’ zy in 

het 


(*) Ray Synops. Anim. Guadrup. P. 186, 187, 


Ere TN 


vk 


5 EN AFGEBEELD | 383 
het grypen van ’ Konyn „en in % onflaakbaar oaft- 
houden van hetzelve , door middel van zyne fter- 
ke pooten en lange Nagelen ; die hier, het gebrek: 
aan gezwindheid vergoedende, al ° leevendig aas 
welke hem ten prooije valt,in ge wiffe verzekering: 
neemen; het zy int wstkammen der Infekten en 
Forren van tuffchen de ruigte diehenfchuil maakt; 
het zy in ’t withekelen van de wortelen der plan- 
ten, die , met vuilnis en fteenen verwerd, hem 
niet zoudeh konnen dienen; het zy in het byeens 
Jchraapen en Jamenharken van grootere en kleine 
veldvruchten tot zynen Winter voorraad (*) „al- 
zoo hy een gedeelte van dat faizoen moet waa- 
ken, inhet welke alles bevroozen en verftorven 
zynde , noch Infekten , noch Wortels , noch 
Ooft , voor handen zyn, en in den grond zeer; 
weinig of niet te delven valt na de Konynen of 
Aardvruchten. Geduurende de voorwinter geflaa= 
pen hebbende, koomt aân onsdier , het welk an- 
ders van honger zou moeten vergaan „ zyne by- 
eengehaalde provifie zeer merkelyk te baat; naà- 
dat het nu den voorraad van zyn eigen fmeer 3 
op welken het in den flaap te teeren lag, Ctotbe- 
fpaaringe van het magazyn ) heeft uitgeput. Zoo- 
draa de Jnfokten tegen het begin van den winter 
verdweenen zyn, begint de Slaaptyd, en geduù- 
tende dezelve (gelyk hem de jaagers meermaalèrt 
N | al- 


(*) Corradit Latbyrum in Hyemem, zegt Linneus: „Hy 
barkt Aardakeren by een, tegen den Winter”, IRE 
VII. Deer, 


384 Der DAs BESCHREE VEN 


alzoo vinden ) legt de Das met zynen {nuit in het 
Beursje gedraaid, waarvan hier voor gefprooken 
is: dan verfchaft hem die witte zelfltandigheid 
het middel van beftaan , door inademing hem voez 
dende ; gelyk ook aan den op éénenhoopzeernet 
byeen geharkten en nog. onaangeroerden voorraad 
in de wooning van den mi zeer we a te 
zien is. 

Kort voor den aanvang van dien ate wan- 
neer ons dier geduurende ide zomer en’ herfft vol 
op gehad heeft vanalles , te veel verflindendè 
näar maate van zyne logheid ; is de Dar uitftée- 
kende vet geworden ; én zyn Beursje berftends vol 
van fmeer ; als wanneer hy ter flachtingé toebe= 
réid „in Lrafie en Dustfehland van veelen met finaal 
gegeeten word. Zyne Verheid is alzoo ten fpreek- 
woord geworden-by de Latynen , die, naar de 
aanmerking vanfommigen,aan hem den voorver- 
haalden naam van Meles gaven ‚ omdat hy ook een, 
zeer groot liefhebber van Me/, d.i. Hon:g, word 
bevonden. Zeker is het (of dit ietwes ter ftaa- 
vinge hier van deede ) dat in fommigen onzer 
Provintien de Das in die ftreeken meeft word ver- 
nomen „ alwaar men veele Byën houdt. 

noche in is het voor *t averige, dat 
bynaa geene dieren zoo- gezwind als de Daffen 
Zyn in ’ maaken van eene Legerftee. Zy zyn 
machtige Mineurs „en helpen elkanderen in deezen 
arbeid , een ander graaft „een- ander dient ten ry- 
tuig, ei anderen zyn fleepers. Zy werken de 

\— … Jés- 


EN AFGEBEELD 385 


losgewroetene aarde met hunne pooten op het on- 
derlyf van eenen makker die tot dat einde op zy- 


nen rug ligt; en deeze, zoo belaaden , word van 


de overigen na buiten gezeuld. Dic beh her- 
vat, zoolang, tot dat de paninkan haare noodie 
ge ruimte beeft. 
Die wooning trekt meeftal tot een? legerftee 
voor meer dan éénen Das; neemende alle de be- 
wooners, meer of min in getale, altoos ftandvas- 
tig deeze wet van zindlykheid i in acht, dat zy 
buiten het hol, zig op eene en dezelfde plaats van 


hunne niehad ontlaften gaan, 


„ Eene iadtnkheid ‚ van welke zig de looze Vos, 


die altoos ìn een’s ander’s wooning kruipt, zig 


wonder wel bedient tot flooring van de DafJen. 
Doodelyk afkeerig zyn deezen van den ftank van 
t Voffenvuil; en de Vos is niet minder gezet op 
eene legerftee der Daffen; omdat zy doorgaands 


ruim en welgeleegen is, in ’t midden van kony- 
nen €n van ander aas, dat van zyn’ gadingis. Hy 


doet dan ter verjaaginge van den Das zyn gevoeg 
aan *t hol waar in hy zin heeft; of vindhy by ge- 
leegenheid het zelve ledig, daar de bewooners op. 
roof zyn uitgegaan, dan betrekt hy het terftond, 
vervullende het met zynen viezen {tank door het 


‚te bezyken en te bevuilen. 


Snelheid in % ontloopen van zyne vervolgeten 


ontbreekt den Das wel; maar niet minder dan 


7 


eene gereede prooi is hy hierom voor zyne aan- 


valleren ; tegens dewelken by, op zynen rug 
VIII ir Ce ne- 


ee 
336 De DAs BESCHREEVEN EN AFGEBEELD. 


nederliggende , zig ten moedigften verweert met 
zyne Scherpe Tanden en niet minder geduchte Na- 
gelen; keerende met flaan en byten den machtig- 
ften hond af die zig in gevecht aan hem durft 
waagen. 

Men heeft het lang daar voor gehouden „dat de 
Beet van % dier venynig endoodlyk was ; en moog- 
Iyk is men in dit begrip geraakt door de aanmer- 
king, datde Daffen veel op allerlye Ju fekten aas- 
den, dewelken men voor venynig houdende te 
ligter onderftelde , hun gift medetedeelen aan het 
tandengeftel van deeze dieren. Maar niets waar- 
achtigs is ’er ondertuffchen aan deeze overlevering. 
De Beet van den Das is in zig zelf niet venyniger 
of doodlyker dan die van eenen Beer of Hond: 
Daar hy recht treft maakt hy zekerlyk zeer groo- 
te wonden , naar reden van zyne kloeke en fcher- 
pe tanden (}); maar komt men fpoedig het ver- 
wonde deel te hulpe, zo faalt de geneezing niet 4 
gelyk aan fommige jaageren en aan veele honden , 
diein *t gevalgeweeft zyn , buiten alle tegenfpraak 
beveftigd word. 


(}) Hy heeft zes boven-Voortanden die na binnenuitge- 
hold zyn £ ook zes beneden - Voortanden ; twee langere 
Zyd tanden. Zyne Slag-tanden ftaan op zig zelf en zyn 
Kegelachtig: naaft aan deezen volgen terftond vyfKiezen, 


TN. 


PRAK- 


PRAKTIKAAL: SAMENSTEL 


MINERAALEN 


_AARD- EN BERGSTOFFEN, 


DOOR DEN HEER 
RU DA UG Vv OG ECS 


Hoogleeraar der Geneeskunde op de. Univerfiteit 
van Gottingen , Lid van de Room/ch-Kei- 
gerl. Koninglyk Sweed/che en Keurvor- 
Slelyk Mentzifche Akâdemiën der 
Weeterijchappen, 


(acteigches ging Spfiem/ Penn vont Rud, Aug. 
Vogel. eipjig 1762. ) 


Vittrekzel door zyn Ed. zelf gemaakt. 


REKKEN ECE EEKE EE SEESECRECNSN 


E Mineralogie ftaat met de Chymie in een 


zo naauw verband , dat niemand een goed 
Scheidkundige kan werde, wien eene grondige 
Kennis der Foflilia ontbreekt , en, aan den ande- 
ren kant, zal niemand ver ded in de Kennis 
der Mineraalen, die geen goede gronden gelegd 
heeft in de Scheidkunde. Derhalve zal men het 
geenszins kunnen afkeuren , dat ik by myne Oe- 
feningen in de Scheidkunde ook het Veld der Mi- 

VIIL Deer. Cc 2 ne- 


à 


388,  PRAKTIKAAL SAMENSTEL 


peraalen heb ondernomen te bouwen : maar men 
zal veeleer deezen Arbeid aanmerken als tot myn 
Beroep behoorende, en , dit zo zynde „ heb 
ik geen reden om verfchooning te vraagen aan de 
geleerde Wereld, dat ik een Samentftel der Delf- 
ftoffen te berde breng. 

Daar is wel niets ligter dan een Leerboek te 
fel bryven, doch tevens is ’er ook , in zekere op- 
zigten „ niets zwaarder. Als men alleen maar 
fchryft „om het getal der Leerboeken te vergroö» 
ten ‚zo kan men ligtelyk uit een paar derzelven, 
die men voor zig legt, een nieuw maaken; maar 
zo men ’t oogmerk heeft, om de Stoffen volle- 
diger te verhandeler’, dan tot dus verre gefchied 
is ; inzonderheid ook omiets nieuwste zeggen „de 
denkbeelden der Geleerden te toetzen „het waare 
van het itbeeldige en valfche te onderfcheiden , 
en de kennis der Dingen op te helderen ; zo is 
ser zekerlyk niets zwaarder, dan zulk een Leer- 
boek op te ftellen. . 

Ik heb, in het bearbeiden van dit Samenftel 
der Mineraalen , my alle deeze Oogmerken 
voorgefteld , en hope dezelven, ten minfte ee- 
nigermaate, bereikt te hebben. 

De volkomenheid van dit Werk beftaat daar 
in; dat ik, in de eerfte plaats; alles, wat totde _ 
Natuurlyke Hiftorie van een Ding behoort, kor- 

telyk te famengevoegd: ten anderen verfcheide, 
tot nog toe overgeflagene Delfftoffen befchree- 
vêén : ten derden in alle opzigten , zo veel het 

é moog- 


DER AARD- EN. BERGSTOFFEN. 359 


mooglyk is geweeft, vande verbeteringen, door 

geleerde Mannen daar aan toegebragt ‚_myuge- 

bruik gemaakt: ten vierden van de gewigtiglte 

Produkten , uit het Ryk der Mineraalen , een ge= 

noegzaam Berigt medegedeeld: ten vyfden en 
laatftelyk by de Ertfen cen aanwyzing ‚ten deele 

hoe zy gegraven en toebereid , ten deele hoe zy 

getoetft en goedgekeurd worden , gegeven heb. 

En, uit hoofde van dit laacfie, heb ik aan dit 

Samenflel der Ndyneraalen den tot nog toe. Onger 
woonen bynaam van Prakttkaal gegeven. 

Het nieuwe, dat ik gezegd heb , beftaat voor- 
naamelyk daarin, dat ik de tot dus verre aange- 
nomen fchikkingen der Zaaken dikwils veranderd, 
zekere Kentekenen vom dezelven te onderfchei- 
den vafigefteld , de zonder noodzaake vermeer- 
derde Gellagten te famen getrokken , en daaren- 
tegen ook de Klaflen fomcyds uitgebreid en de 
denkbeelden der Geleerden ter toets gebragt heb. 
De Kerinis der Delfftoffen heb ik ook hier door 
getragt op te helderen , datiìk niet een enkel Mid- 
del tot derzelver Onderfcheiding gebruikt , maar 
dan eens op Empyrifche , dan eens op Chymifche 
en inwendige Merktekenen, naar dat het zig beft 
voegde , gezien en daar uitde Charaäeres der Fos- 
filia opgemaakt heb; waar over ik my in de Vogr- 
reden omftandiger heb uitgelaten. 

_ Eene louter Empyrt fche befehry ving en verdee- 
ling der Delfftoffen is ten-hoogfte onvolkomen en 
verleidelyk. De Praktikaale, daarentegen, gaat 

VIL Deer. Cc 3 veel 


390 PRAKTIKAAL SAMENSTEL 


veel zekerer. Want het uiterlyke aanzien dez 
Foffilta is dikwils gantfeh wiffelvallig en fomtyds 
ook in eenerley foort van Lighaamen zeer Ver- 
fchillende: ja de befchryvingen zyn dikwils zoe- 
lendig, dât men niets duidelyks, vooral ten op- 
zigt van Lighaamen, die naa met elkander over- 
eenkomen , daar in kan vinden; of fehoon zy zeer 
omftandig zyn in uitdrukkingen. De Praktskaals 
bepaaling, daarentegen , is , boven en behalve 
haare kortheid,dewyl zy door een enkele inwen- 
dige Eigenfchap een Lighaam van honderd ande- 
ren onderfcheidt, vertrouwelyk en grondig. Ik 
verwerp, egter, in deezen, de Empyrifche kun- 
digheid niet t?eenemaal: men kan dezelve niet o= 
verel miffen , maar moet dezelve tot behulp ge- 
bruiken , wanneer de inwendige famenftelling der 
Mineraalen onbekend of zeer moeijelyx na tefpoo- 
ren is; of ook, als de uitwendige Merktekenen 
toereikende zyn, om een Lighaam daar door te 
kennen’; en, in dat Geval, geef ik haar zelfs 
altyd den voorrang boven de Prakcikaale bepaa- 
ling. 

Men mag, ondertuffehen , te werk gaan, hoe 
men wil; nooit zal men een regt Natuurlyk Sa- 
menftel der Delfltoffen tot fland brengen. De 
Natuur bemint hier , zo wel als in andere Din- 
gen, de Afwegen, en aan menigvuldige Lighaa- 
men ontbreeken zo wel in- als uitwendige be- 
gryplyke en bepaalde Merktekenen : waardoor 
men genoodzaakt wordt, om zodanigen op te 

ZOC- 


ed 


Ek 
DER AARD- EN BERGSTOFFEN: _ 391 


ken, die minder volkomen zyn. Zekere Lighaa- 
men komen als Middelftoffente voorfchyn4 die zo 
wel tot het een als tot het andere kunnen betrok- 
ken worden, doch nergens hunne plaats met vol 
regt bekleeden. In één woord, het gaat met 
de Samenftelzels der Delfltoffen even als met die 
der Planten; ’erbiyven overal gaapingen over. 

Ik moeft „ egter , van de Voorrede tot shet 
Werk zelf komen. De AarpeN maâkeri daar in 
het begin, dieik in Kleijige, Kalkige, Keiteli- 
ges Mergelige „ Seleniufche, Talkige, Glim- 
merige, Brandbaare, Zoutige , Metaalifche en 
gemeene Aarde verdeel. 

Daar op volgen de StenNEN, die om verfchei- 
de redenen van de Aarden afgezonderd en onder- 
fcheiden worden in Kleijige, Kalkagtige, Mer- 

gelagtige, Selenitifche , Vuurflag-Steenen „Ley- 
agtige, Bladerige, Vezelagtige, Zoutige, Mé- 
taalifche , Smeltbaare en Rots-Steenen. 

De VeRsTEENDE ZAAKEN volgen, natuurlyker 
wyze , aanftonds op de Steenen, welker aange- 
nomene Verdeeling ik volkomelyk behoudenheb, 
alzo dezelve ongedwongen is. 

Omtrent de Zouten, die vervolgens worden 
befchreeven,heb ik my genoodzaakt gezien ande- 
re Onderfcheidingen te maaken, en dezelven te 
verdeelen in de volgende vyf Klagen: te weeten; 
famentrekkende, gelyk Vitriool en Aluin; Zous 
ten die in’ Vuur vloeijen, en wel, wederom, 
of daar in vloeibaar blyven, gelyk Salpeier en bit= 

VIII Drer. GEEN ter 


“ 
292 PRAKTIKAAL S A MENSTEL 


ter Bron-Zout, of tot Glas worden , gelyk Tin- 
kal; Zouten die in ’t Vuur hard blyven, gelyk 
het Zee- of Keuken-Zout; Zouten die daar if 
vervliegen, gelyk Armoniak, Pis-Zout en Rot- 
tekruid; Zouten, eindelyk , die Loogagtigzyn, 
Perfiaanfch, Kilk, Kryt-Zout en die met Zuu- 
ren zyn vermengd, 

De Branpraare Lighaamen , die myns oor- 
deels tot nog toe ook niet Syftematifch genoeg zyn 
verdeeld geworden, heb ik onder twee hoofd- 
Klaffen gebragt, “waar van de eerfte de genen 
bevat die Zwavelig, de andere de genen die Sfo- 
denlymagtig zyn , welke laatften wederom in vloeie 
baare en vafte, en deeze in zuivere Betumen, of 
met Betumen doordrongene Aarden en Steenen 
verdeeld worden. 

Het Befluit maaken de eigentlyke Mineraa- 
LEN „” of Metaalen en halve Meraalen, benevens 
Kie Platina del Pintouit. 

Ik zal nu ook van de byzondere Onderfchei- 
stain ietszeggen. Hetis zeer moeielyk, in de 
Aarden eenig Merkteken te vinden, waar door 
dezelven van andere Mineraalifche Lighaamen on= 
derfcheiden worden. ‘De onvoldoende befchry- 
vingen , welken ?er de Mineratogiften tot dus ver= 
re van gegeven hebben , bewyzen zulks ten vol= 
len. Ik vind geen andere algemeene Eigenfchap 
ih dezelven, dan dat het zulke Delfftoffen zyn; 
die zig ligtelyk laaten fyn wryven of met een 


Mes fchraapen. Andere ikke ; die men — 


It 


DER ÁARD- EN BERGSTOFFEN. 303 


%er aan toefchryft , hebben zy niet byzonder, of 
dezelven zyn niet aan alle Aarden gemeen. De 
Onderfcheiding ; afgeleid van haare Natuur en Sa- 
menftelling , is de befte en zekerfte. Wanneer nú 
de bepaaling aangenomen wordt, dat alle ligt 
wryfbaare Lighaamen Aarde zyn, zo moeten in 
_ deeze Klafle verfcheide Delfftotfen geplaatft wor- 
de „ welken men voorheen onder de Mineraalen, 
Zouten en Jodenlym geteld hadt; te meer, de- 
wyl iedereen , wanneer by ze maar ie er aj 
naam aan geeft van Aarden. 

In het Kley-Geflagt plaats ik de gemeene Kley, 
Leem, Pypen- en Porfelein- Aarde, Vollers-Aar- 
de, Mergel en ‘Tripel; als zynde zodanige foor- 
ten, die zig op een byzondere wyze, en wel 
voornaamelyk ten aanzien van haar gebruik of 
haare legplaats, van elkander ‘onderfcheiden. 

__ De gemeene Kley wordt daar door gemerkte- 
„kend, dat dezelve door branden ‚in fterk Vuur, 
rood wordt. Dezelve is altoos met een weinig: 
Zand „en fomtyds'ook met eene Kalk- Aarde ver- 
mengd. Alle gemeene Kley is niet tot Pottebak- 
kers-Werk dienftig „en de gene die wy hier heb- 
ben, is van dien aart: waarvan geen andere re- 
den kan gegeven worden „dan dat die eene Kalk- 
Aarde in zig heeft , welke door de Hitte uitz welt 
en de Vaten doet barften. Ik heb dit meermaa- 
len aan Dekfels gezien , welken ik „op de Smeltpan;, 
van onze Kley had laaten maaken. Als die 
aauwly ks eenmaal ‘waren gebruikt , wierd ik aan 
«VEL Deer. Ce 5 de 


304 PRAKTIKAAL SAMENSTE In 


buitenfte Oppervlakte eenige dunne blaadjes. van 
de Kley gewaar, welken los geraakt waren , en‚ 
wanneer. ik die ’er afltiet „ vond ik een kicin 
klompje Kalk-Aarde daar onder. Ik heb ook van 
die Kley een klein draagbaar Smeltfornuis , met 
een tamelyk dikke Kap,als mede een Pyp op een 
Reverbereer-Oven, laaten maaken , doch die 
fprongen, insgelyks, by het eerfte gebruik aan 
ftukken , en daar kwamen ook wel haatt fcheuren 
in * Fornuis. 

De fyne Kleijen , welke eene Kleur zy ook 
hebben mogen , zyn eigendyk die genen, daar 
men den naam aan geeft van Bofus. Deeze, nu, 
moeten in ’t Vuur noodwendig rood branden , in- 
dien men een bepaald begrip , waar aan het tot 
nog toe gemankeerd heeft , daarvan hebben wil. 
Want een Bolus daar door aan te duiden , dat 
het een Medicinaale Kley zy, is, behalve het 
louter willekeurige Gebruik, een zeer onbepaald 
en onzeker Kenmerk. Even zo weinig kan, de 
fynheid en vettigheid op ’ Gevoel , tot bepaa- 
ling ftrekken van een Bolus: want indien dit, 
volgens het oordeel derMineralogiften „het Merk- 
teken daar van moefte zyn, dan verwondert het 
my zeer ‚ waarom men ?er ook de Vollers- en 
Porfelein-Aarde niet onder geteld hebbe. 

Tufchen Leem en Gezegelde Aarde is geen 
ander verfchil , dan dat de laatfte meer Kleijige 
deelen bezic. 

Pypen- Aarde onderfcheidt zig van andere 

Kleijen 


DER AARD- EN BERGSTOFFEN. 305 


Kleijen „daardoor, dat dezelve haare witte 
Kleurin ’t Vuur behoudt. Hoe men daar van 
‘Fabaks-Pypen maake wordt kortelyk verhaald. 

„-Porfelein-Aarde is een allerfynfte, witte of 
ligtgraauwe Kley ; ten aanzien der famenftelling 
geheel zuiver of met een weinigje Kalk - Aarde 
vermengd, en van deeze laatfte foort is de Saxie 
fche en Boheemfche: de Brunswykfíche, daaren- 
tegen, geeft geen teken van eenige Kalkagtige 
zelfftandigheid., Het waare begrip van Porfelein 
wordt daar nevens opgehelderd. 

Omtrent de deugd der Vollers- Aarde komt het 
meer aan op de fynheid, dan op de bymenging 
van Alkali of Loogzout, en de Ondervinding 
wederlegt volkomelyk het denkbeeld, dat de 
zulken, die met Zuuren apbruifchen,tot Vollen 
dienftig zyn. Op de Engelfche Vollers - Aarde 
kunnen de genen, die dit Denkbeeld voorftaan , 
zig niet beroepen; alzo de Getuigeniffen , dat de 
dezelve Alkalifch zy „ elkander tegenfpreeken, 
Ik vind geen reden, om het een niet zo wel als 
% andere toe te ftaan; want daar kunnen zeer wel 
tweederley foorten van die Aarde zyn , waar van 
de eene met Zuuren opbruifcht de andere niet; 
gelyk zy ook , inderdaad, op twee byzondere 
plaatfen gegraven worden. De bergemde Heer 
Doktor Lupwie zou ons hier in het befte Licht 
kunnen geeven ‚of dit vermoeden gegrond zy ; in- 
dien hy van de Soorten, die uit beiderley plaat- 
fen in het Koninglyke Kabinet van Natuurlyke 

VIIL, Deer. Zaa- 


396 PRAKTIKAAL SAMENSTEL 


Zaaken te Dresden bewaard worden, iets tot een 
kleine onderzoeking geliefde te vraagen. Wierd 
men , nu, deeze tegenftrydige Eigenfchappen 
aan die Aarden gewaar , zo Zou men, aangezien 
Zy tot eenerley Oogmerk gebruikt worden , het 
beroepen op eene Alkakfche natuur , als de 
vermoède grond van eene byzondere bekwaam- 
heid der Vollers-Aarden tot dat Gebruik, te lig- 
ter kunnen laaten vaaren, al kwam die aan eeni- 
gen nog zo waarfchynlyk voor. 

De Benzigerôder Talk- Aarde , de Bchiarts- 
bergfche , die in de Lugt blaauw wordt, eene 
dergelyke Sileifche , en eene welriekende Bitu= 
mineufe Aarde, zyn hier niet, gelyk in veele 
Mineraal-Stelzels uitgelaten. De Tripel is maar 
een famengeftelde Kley-Aarde. AN Ka 

Meen fchynt niet regt te kunnen weeten, wat 
eigentlyk de bakkende en kleverige zelfftandigheid 
in de Kley mogt zyn. Waarfchynlyk is dezelve 
van Ontfteckbaafe natuur; niet zo zeer, dewyl 
de Scheidkundige Proef , (*) die van den Heer 
Eurer is bygebragt , wy daar van overtuigde : 
(want die is, wanneer zy ook gelukt , dat de 
Heer Porr ontkent, en ik‘hun befliffen laat, nog 
veele bedenklykheden onderworpen:) maar om 
dat de Kley de Metaalifche Kalken ten deele rc- 
Aert ne orn nld 


(*) [Vergelyk dien aangaande het VII. Deer bladz, 113 
deezer Verhandelingen, alwaar de oos{prong der Kley aan 
Key: 


DER AARD- EN Benstorern. 5 97 | 


Äuceert, en zig niet zelden Zwavelkiefen daar in 
openbaaren. 

De Kleijen fchynen oorfpronglyke Aarden tè 

zyn.  Gevoelen van den Heer pe Burron , dat de 
Kley uit vernield Zand voortkome, is tenhoog- 
fte onwaarfchynlyk; dewyl men in * diepfte des 
Aardryks, ja onder de laagen Zand, genoeg” 
Jaagen Kley aantreft , daar zyn onde Vuur 
niet heeft kunnen doordringen. Even zo weinig 
waarfchynlykheid heeft het Gevoelen van andere 
Geleerden ‚dat de Kley-Aarden uit vernielde 
Plant-Aarden zouden fpruiten, wanneer zig een 
Ontfteekbaare zelfftandigheid daar mede vereenig- 
de; want dan moeften zodânige Kley-Aarden meer 
brandbaare Stoffe in zig hebben, dan de Plant- 
Aarden zelf, waar van de Ondervinding het te- 
gendeel bewyft. De laagen Kley, die men on- 
der de Turf vindt, geeven alzo min een grondig 
blyk van die verandering; ten Zy men mogt wil- 
len denken ,dat eenige Aarde voortkome van de 
gene, „re zy onder legt. 

Het Kryt kan niet wel uit de Hoornfteeneri, 
welken het tuffchen zig heeft, gefprooten zyn ; 
aangezien de verfteende Zeefchepzelen, welken 

_men zo overvloedig in delaatften vindt „by een zo 
groote verandering onmooglyk onvernield hadden 
kunnen blyven. De geheel tegenftrydige aatc 
der 


Keyfteenen, door den Damp van Kookend Water in de 
‚ Machina Papiniana ortbonden , toegefchteeven wórdt.} 
VIII Deer. 


N 


395 PRAKTIKAAL SAMENSTEL 


der Alkalifche en Keifelige Aarden maakt zulk eert 
gefialtewiffeling nog onbegrypelyker. Dit laatfte 
verhindert ons ook te denker , dat het Kryt voor- 
heen Kley geweeft zy ‚ welke daar door in Kryt 
is overgegaan „om dat zy haare Kleverigheid ver- 
Tooren ‘heeft. Men ziec, bovendien niet, dat 
Kley in eene Kalk- Aarde verandert, wanneer 
dezelve van haare Kleverigheid door branden, of 
op eenige andere manier, beroofd wordt. Het 
waarfchynlykfte Gevoelen „nopens den oorfprong 
van het Kryt, is wel dat van den Heer pr Bur- 
FON, dat hetzelve , naamelyk, van vergruisde 
Moffel-Schulpén voortgekomen zy: doch ik noem 
dit Gevoelen maar het waarfchynlykfte, in ver- 
gelyking met de Denkbeelden van anderen: want 
daar kunnen nog Zwaarigheden genoeg tegen in- 
gebragt worden; in ’ byzonder, alzo het gapt- 
fche Syflema van deezen Heer zeer Romaniek is; 
en alleenlyk op Stellingen gegrondveft, die door een 
fterke Inbeeldingskragt zyn gebooren. Myns ag- 
tens is de Kryt een oorfprongelyke Aarde, die 
door de Moffel-Schulpen in veelheid flegts is ver- 
meerderd geworden. 

Het van den Heer Paftoor Scnarrer befchree- 
vene Bergmeel fchynt eene Maanmelk ( Lac Lue 
ne) te zyn. 

Onder de Zanden zyn twee zeldzaame foor. 
ten, de Ítaliaanfche Terra dt Bazra en de Switzer- 
fche Fluweel - Aarde (SamtzEtde ) opgetekend. 

Dat het Zand uit klein gemaakte en vergruis- 

de 


nf 


per Aarp-en BerGsTOFrEN.. 399 


de Steentjes beftaan zou, komt my niet geloof- 
baar voor. Het tegendeel laat zig met meer 
grond beweeren, alzo het niets ongewoons is; 
dat een Zandige Aarde tot fteen worde. Jk kan 
my ook-niet voorftellen, dat het Zand, % welk - 
mien in zulk een menigte op de Heijen en door ’ 
geheele Land vindt, te vooren Steen geweeft zy: 
maar aangaande het Zand, dat de Beeken en Ri- 
vieren met zig fleepen, is ’t ontwyfelbaar , dat 
hetzelve een vergruisde Steen zy. 

De Mergel heeft men, tot nog toe, gemeen- 
lykonder de Kalk-Aarden geteld , doch ik vind re= 
den, om van dat Geveelen af te flappen , en een 
Bonder Klaffe van Aarden daar van te maaken. 
Een Mergel, naamelyk, is altoos een vermengde 
Aarde, beftaande % zy uit Zand en Kalk, of uit 
Zand, Kalk en Bergleem. Nu bruifcht wel alle 
Mergel op met Zuuren, en dit kan de reden zyn, 
dat men die onder-de Kalkige telle : maar „eerft 
zoude men onderzoeken moeten „of de Kalk. Aar- 
de, die zig in de Mergel bevindt , het grootfte 
deel daar van uitmaake of niet. Door myne Proe- 
ven bevind ik het laatfte , en bygevolg kan ik de 
Mergel niet onder de Kalk-Aarden rekenen. In ’ 
Vuur houdt zy zig ookanders dan eere Kalk-Aar- 
de, en wordt daar in of hard of fmelt als Glas. 
Zand en Kalk-Aarde, natuurlykvonder elkander 
vermengd , maaken derhalve, naarmyn oordeel, 
het beftaan van de Mergel uit. De overige, mecft- 
al gemengde Aarden , gelyk Kley, Tuin-Aar- 

VIII Deer. de 


AcÖ PRARTIKAAL SAMENSTEN 


de, Glimmer-Aarde „zyn maar toevallige deelen; 

De heerlyke Groeven, die men by het Dorp 
Gengelern , twee ‘Uuren van Gottingen, vindes 
bevattende. zes foorten van Mergel , behoo- 
fên mede onder de Schatten der- Natuur. van 
onze Landfireck. By Adelap jen; in deeze nabuur- 
fchap, vindt men ook een harde Kleyjige Mer- 
gel, die men enkel over de Peulvrugten gewoon 
is te ftrooïjen ,- wanneer zy ongevaar een Duim 
hoog opgefchooten zyn. _Deeze Mergel , die 
vooraf fyn geklopt en Strooy - Mergel geheten 
wordt, bewaart deeze Vrugten voor de Kanker, 
geevende haar, bovendiens een regt geilen was- 
dom. 

Het zogenaamde Berg- of Lugtmeel moet men 
begrypen te zyn eene Selenitifche Aarde , wel- 
ke onder den blooten Hemel wordt aangetroffen, 
even: of zy uitde Lugt gevallen ware, op’ Ak- 
kers en -_ Weiden „ dâar zy door het Water der 
Rivieren, of van den Regen, is neergelegd en 
overgebleeven. 

De Liefhebbers der ‘Talk- Olie worden voor, „be- 
drog gewaarfchouwd , en zodanige Geleerden, 
die aan de mooglykheid van dezelve te bereiden 
niet twyfelen „ van de partydigheid hunner Grond- 
ftellingen overtuigd. Het befluit naamelyk , dat 
de Talk eene Olie in zig hebben moet „dewyl zy 
zo Vettigis op’t Gevoel „als ook zo gladen glan- 
zig van Oppervlakte, is zo ongerymd, als men 
iets bedenken kan, en men moet zig verwonde- 

ren, 


EN 


„DER AARD- EN BErosTOrrEN. zoï 


feh hoe *t möoglyk zy dat Geleerden en wel 
Zodanigen, die @atdres willen zyn (gelyk, by 
‘voorbeeld, de Heer Jusrr) iets daar op bouwer 
kunnen. Hoe veele Dingen zyn ’er niet in de 
Natuur, die deeze of gene eigenfchap bezitten ; 
en nogthans geen druppel Olie in zich hebben ? 
Het cerfte wordt men (by voorbeeld) gewaar 
in de Zeep-Aarde, het Potlood en den Wyn- 
fteen ; het andere in de Glimmer, GJactes Marie 
en Picflingen; en ik verwonder my , waarom met 
van deeze Dingen ook geen Blanketzel maake. 
Het Magsflertúm van Talk is insgely ks een Herfen- 
Schim. 
De brändbäare Aarden verdeel ik in Zwavel; 

Zwavelagtige en Bitumineufe Aardftoffen. 

. De Scheidkurdigen tellen in de Zwavel maaf 
twee famenftellende deelen; te weeten eén Ph/o- 
giflon en een „Acrdum Vatriolicum + maar dat Be- 
ginzel, *t welk daar in het overvloedigfte is, en 
er een niet minder weezentlyk gedeelte van uit. 
maakt; de Aarde náamelyk, welke door detwee 
gemelde zelfltandigheden doordfongen en vlug ge- 
maakt is geworden, vergeeten zy ’t eenemaalen 
overweegen niet, dat die twee vlugge We- 
zens, door hupne vermenging alleen, geen vaft 
Lighaam kunnen famenftellen. Uit de Proeven, 
waar in men-door de Konft een vafte Zwavel kan 
voortbrengen , wordt men ook ligt gewaar, dat 
zulks niet zonder bykomfte van eene Aardagtige 
zelfftandigheid kan gefchieden. Het gewigt der 

VIJL Deer. Dd | Aars 


402 PRAKTIKAAL SAMENSTEL 


Aarde kan men, om dat zy zig niet van de 
overige deelen affcheiden laat en mede vlug ge- 


worden is , zo min bepaalen, als de evenredig- _ 


heid der andere Beginzelen;doch miffchien maakt 
zy ’er wel het grootfte deel van uit. Hoewel 
SranL hecft beweerd, dat in een. Pond Zwavel 
raauwlyks een ian Phl/ogiflòn of brandende 
Stof begreepen zy, is zulks doch voor geen Euange- 
__ lifche Waarheid te houden ; aangezien inalle Proe= 
ven, die men daar omtrent in ’twerk ftelt, geen 
jute Rekening op het Phlogsflon te maaken is. 

Door Metaalifche en Halfmetaalifche Aarden 
verftaa ik een zekere foort van Ertfen, welke in 
gedaante merkelyk naar. arden gelyken ;, en 
ten deele ook weezentlyke Aarden zyn „ waar in 
zìg iets Meraalifch, of oorfprongelyk bevindt,of by 
toeval daar onder gemengd heeft. Deeze Aarde 
wordt gemeenlyk in-de Klafle der Ertfen geplaatft 
en ik mispryze dit ook niet; maar, dewylikmy 
verbeeld , dat de kennis der Delfftoffen fomtyds 
door uitwendige Merktekenen grootelyks opge- 
helderd worde, zo-heb ik beter geoordeeld, dee- 
ze Lighaamen een plaats te geeven onder de Aar- 
dens en dus daar onder het Goud-Zand, Zilver- 
gruis, Lood-Aarde, Tin-Zand, Yzer-Zand, Y- 
zer-Glimmer , Yzer- en Koper-Oker, Berggroen, 
Bergblaauw „ Kalmeyfteen , Kobalt , Kwikzilver- 
Aarde,‘ enz. te betrekken. 

Alle Kobalt-Aarden geeven in ?t Vuur -geen 
Arfenikaale reuk van zig. 

De 


« 


ber Áarp- EN BERroSTorren. 2 48 


De Steenen wordens billyker wyze, vande 
Aarden om die reden afgezonderd , dar zy niecal- 
temaal uiet Aarde hunnen oorfprong hebben, en 
vande zelfde natuur als Aarde zyn. Zy worden ook 
nietalle op eene zelfde manier door de Natuur ges 
genereerd. 

Zo veel men, tot dus verres daar van heeft 
kunnen’ ontdekken , is % ’er-zo mede gelegen 
dat eenigen door famengroeijing; anderen door 
ftolling of hardwording van een Slymige , Lilagti- 
ge zelfftandigheid ; anderen door Kryftallizatie 
voortkomen. Van de famengroeijing hebben wy een 
voorbeeld in de Dropfteen, Kalkfteen , Zandftcen en 
Ley; van de tweede, minder gewoone manier van 
vorming , in de Hoorn-Stecnen ; van de derde in 
*x Berg-Kryfial, de zogenaamde Steenvloeden; 
Spaath, enz. 

Het is, buitendien „niet ongerymd „eenSteen= 
vormend fyn Vogt te onderftellen, fchoon dat voor 
onze Zinnen verborgen blyve: Kunnen ons daar 
van de Steenige Akkers niet overtuigen; die, al 
zyn zy nog zo wel vanSteen gezuiverd ; niette- 
min in weinige Jaaren weder evenzo Steenig wor- 
den , als zj voorheen geweeft waren. Deeze op- 
merking, die Men nog niet behoorlyk fchynt in agt 
genomen te hebben „ fchynt my het befte blyk te 
gecven van een Steenvormend Vogt; dewyl het 
onmooglyk is, dat in zo kort een tyd Steenen; 
door enkele famengroeijing, uit Aarde zouden 
kunnen voortkomen. | 

VIL Deer. Da 2 On- 


404 SAMENSTEL DER AARD- EN BERGSTOFFEN. 


Onder de Verfteende Zaaken zalmen de tot dus 
ver ontkende Pholades,en de thans nog zeer onbe- 
kende Schroeffteenen (}) vinden. By de brandbaare 
Delfltoffen heb ik niet nagelaten het Zwavelmaa- 
ken en Turfgraaven omftandig te befchryven, en 
tevens het Bergvet en Bergflym niet vergeten. 
De bereiding van de Smalt is op de behoorlyke 
plaats ook voorgedragen. Meer byzonderheden 
hier by te voegen , laat myn beftek niet toe. 
H. 


Pd 


(h) [De Schroef(teenen, indien men daar door „gelyk 
waar{chynlyk is, de Zntrochi en Trachites, of Rader- en 
Rolfteemen, te verftaan heeft, zyn in Europa hedendaags 
geenzinsonbekend,:ja by-de Liefhebbers van Natuurlyke 
Zaaken zeer. gemeen. Wy hebben, een zeer uitvoerig Ver- 
toog van den Heer GurerrauD, over detzelver onderttelden 
oorfprong van zeker Zee-Plantdier, aan den Leezer me- 
degedeëld, gelyk hetzelve te vinden ís in het VI. Deer 
deezer Verbandel. uitgegeven in ’t Jaar. 1761, bladz, 392} 


B E- 


| 


BESCHRINING … 
VAN DE 


SPAANSCHE S SOUDA, 


EN DERZEL VER 
NU bedie ete TiD 
ZO IN DE GENEES- EN SCHEIDKUNDE, 
\ALS TOT ANDERE GEBRUIKEN, 
D ook DN HEER 
_Dr. HENRIK WILLEM SCHMIDT (*); 
Vertaald en met Aanmerkingen verrykt 


Door DEN HEER 


Dr. KAREL LODEWYK NENENHAIN, 


(Oeconomifd Dhyhealise Abbandtungen. ig. Theil. 
Leipz. 1761. p. 534: ) 


NÀ 


mmm 


SEESGEUNSGORSEENEEEEEN ES 


Î. Lzo ik een kort Vertoog over de Spaan- 
fche Souda voorgenomen heb te geeven, 


moet ik, in de eerfte plaats „ de Befthry ving „ 


Hifto- 


nf*) Dit is een Akademifche:Differtatie, welke de Au» 


theur in den jaare 1758, te Halle, onder de Voorzitting 
van den, Heer Geheimen Raad Bucuner, heeft verde- 
digd, wanneer hy tot de Doktoraale Waardigheid bevor- 
derd werdt.….Wy deelen daar. van den voornaamften In- 

houd, by, wyze van Uittrehzel, mede, \ 
„VAL DEEL, 4 Dd,g 


\ 


„ 


‚ 406 BESCHRYYING VAN r 


Hiftorie en weezentlyke deelen van deeze Zouti- 
ge zelfftandigheid aanwyzen. ie 

2. Uit Spanje, en bovendien ook uit andere 
Oofterfche en Zuidelyke Landen, wordt ons zulk 
eene ftoffe toegebragt, die hard is als Steen , in 
ftukken van verfchillende grootte en fomtyds ook 
als inlaagen verdeeld, wit of blaauwagtig Afch- 
graauw van kleur,en met een rooden weerfchyn, 
waar in zig overal zwartagtige , witte, groote 
en kleine vlakken , benevens veele gaatjes of kuil- 
tjes openbaaren, Ook is deeze Stoffe op ’t gevoel 
zeer zwaar, en geeft, wanneer men ’er op flaat, 
een klank; zynde niet onaangenaam van Reuk; 
op de Tong zeer {cherp en Loogzoutig, en maa« 
kende een geknars onder de Tanden. De gewoo- 
ne naam, SoupaA, is bekender dan die van Ro- 
chetta, Fratta, enz., die men ’er ook wel aan 
geeft. 
_ 3. De Spaanfche Souda, nu, is eene zelftan- 
digheid , welke door Kont uit Plantgewaffen ge- 
haald wordt. Men brandt, naamelyk, een by- 
zondere foort yvan Planten, die de Kruidkundi- 
gen Kal1 noemen, tot Affche, waar uit men zulk 
eene Zoutige zelfftandigheid krygt: hoewel het 
ook waar is, dat eenige andere op de zelfde wy- 
ze behandelde Kruiden insgelyks een foort van 
Souda uitleveren. 


4. Het 


(*) mit Söffelfrautfamen flaat ‘ers doch dit moet een 
misflag zyn, ’t zy van den Autheur of Vertaaler ; dat 
LR men 


ten ananas ene 


her tand ne an 


Ein ne 4 


DE SpPAANSCHE SOUDA. 407 


4. Het Kruid Kal: wordt by ons Duitfchers 
Galgfraut of Glastraut geheten. Men vindt ver- 
Ácheide foorten van dit Geflagt, waar onder de 
gemeenften vyf zyn; “naamelyk groot en klein 
Kal: genseulatum ; Arabicum , Kals jeininibus Coch- 
leatis (*) en Kals fpsnofum. » Het groeit in groo- 
te overvloed aan de Middellandfehe Zee , in E- 
gypte, Syrie Sicilie, Napels, in Vrankryk, 
inzonderheid in de Zuidelyke aan Zee leggende 
Provintiën: als ook in Spanje en de ‘Zuidelyke 
deelen van dat Ryk, die aar Zee grenzen , gelyk 
Andalufie, Granada, enz. Men vindt het daar 
zo wel in ’t wilde groeijende, als op Akkers, 
daar het zorgvuldig wordt voortgekweckt. Het 
komt, egter, ook menigvuldig voor in de bin- 
nenslandfche Streeken van Europa, daar Zout- 
bronnen zyn; gelyk in Saxen , by Halle, G/ó4- 
chenfléin en Trelha, niet ver van ‘Halle gelegen en 
bykans in ’% tiel Mannsfeldfehe , doch voor- 
haamlyk aan het Zoutige Meir by der Salze en de 
aangrenzende Dorpen’, » gelyk Seeburg, Langebo- 
gen , Kelmen, Zappendorff, Salzmunde. Dus heb 
ik ook het glide Kali genicilatum aan de Saal op 
de Kromhoutsweide en in het wdn Ge- 
bied aangetroffen. | 

Bi Offchoon nu de foorten van dit Kruid ver- 

ig 


men feminibus Cochleatis of Cocbleato Semine, (met fleks. 
wyz’ Zaad ,) voor feminibus Gocbleapig „Get Zaad van Le- 
pêlbladen heeft genomen. J 

VUIL Dees, Dd 4 


408 BESCHRYVING VAN 


\ 


fchillende zyn, hebben zy doch alcemaal een Zou-= 
tige fimaak, gelykende naar die van ’t gewoone 
Keuken- of Tafel-Zout: zo dat, waarfchynlyk;, 
uit allen wel een dergelyke zelfltandigheid te bes 
komen zoude zyn. Tot de bereiding, egter, van 
de Spaanfche Souda, wordt maar één byzondere 
foort gebezigd, die van fommigen Heefteragtige , 
Rooskleurige Ka/s met Rofiarynbladen , geher 
ten wordt. De beroemde Jussieu, die, naar 
ik meene, eerft deeze Spaanfche Plant befchree- 
ven heeft, ioemt dezelve omgeboog ene , Faarlykfe, 
met L, van kleen Husslook, en daar van vere 
fchillen de genen weinig, die nale groote Kali 
amet Bleden vanmiddelbaar Husslook en chines Zaa: 
den noemen (*). De Bloemblaadjes daar van zyn 
geelagtig , zonder Reuk,en bevatten in ’t midden 
een Slekvormig Vrugtbeginzel , ’t welk een Zaads 
huisje wordt, dat flangswyze zig in ’ midden 
verheft of uitpuilt G}). De Bladeren zyn Cylin= 
drifch en fappig, gelykende naar die van ’t kleine 
Huislook of CrafJula.menor , in ’t Franfch Vermaas. 
culaire of Trsguemadame genaamd. De Wortel 
heeft gemeenlyk drie, vier of vyf Armen is zelden, 
een half Voet lang , en kruipt langs den Grond. 
Ook 


(*) [Te weeten Kali magnum, Sedi medii folio, femine 
Cochleato. Lon. Icon. 394, dat is het Kali. Dop. Pempt, 
81, of het Kali majus Cocbleato femine. C. B. Pin. 289: 
de eerfte foort van TOURNEFORT. Ioftis. Rei Herba: 
rie, Vor P. 247} 


DE SPAANSCHE SoUDA. _ 409 


Ook is deeze foort van Kaft daar in van de Mar- 
filiaanfche, Narbonifche en in Languedok groei- 
jende onderfcheiden , dat zy dikwils een Mans 
langte hoog waft. 
6. Wy zullen thans befchouwen, hoe uit dit 
Kruid de Spaanfche Souda vervaardigd worde. Ia: 
de eerfte plaats wordt, by deszelfs inzameling , al 
le mooglyke zorgvuldigheid in ° werk gefteld : 
want men vergadert niet op eenmaal al het Ali+ 
kantfche Kruid, maar flegts hetgene dat ryp is: 
men haalt naamelyk de Planten, elk op zig zelf, uit: 
den Grond; vervolgens worden zy in de Zonne= 
fchyn uitgefpreid, tot dat zy volkomen droog: 
zyn; dan wordt het ingeoogfte Kruid voor den: 
Regen bewaard, en bezorgd dat?’er niets van an- 
dere Planten bykome , hoewel die tot bereiding; 
van een Alkalifch Zout ook niet ondienftig, Zyn. 
Alsdan werpt men het in daar toe gemaakte Groe- 

ven, die van boven naauw zyn, zo dat het niet 
meer Lugt heeft , dan noodig is om het Vuur aan 
den gang te houden , dat het kan verbranden. 
Eindelyk wordt het aangeftoken en door langzaam: 
verbranden tot Aflche gemaakt „waar vanmen een: 
Zoutige Stoffe krygt, welke zo hard wordtals een 
Steen „dat men ze, koud zynde „met Hamers moet 

aan -ftukken flaan ‚om ze uitde Groeven te haalen, 

ben! A of ww] Dit 

en 


(1) [Het Zaadhuisje is niet flekvormig. of flangswyze. 
van gedaante, maar nagenoeg klootrond , bevattende-een 
Zaadje dat naar een Slekhoorntje zweeint. ] 

VI. Deer, Dd 5, 


go — … BESCHREVING vAN 


Die zyn dan de Klompen, die men gans 
noemt Spaanfchesof Alikantfche Souda. 

7. Op eene manier , die eenigermaate van dee» 
ze verfchilt, is men gewoon de andere Soudy’s 
te bereiden. De ingezamelde Planten , naame- 
Iyk, aan Boffen gebonden, worden dus op een 
Roofter , die over eene Groef legt, in de open 
Lugt verbrand , zo dat de Afch in de Groeve 
valle, en middelerwyl wordt de: Afch tot zulk 
eene Klomp, als reeds gezegd is. Op deeze wyze 
zou men by Alexandrie in Egypte te werk gaan, 
behalve dat men het brandende Kruid met eene 
Loog, uit een andere Aflche bereid , dikwils be- 
fprengt. « Deeze laatfte foort van Souda heeft ei- 
gentlyk de voorkeur , doch de Alikantfche wordt 
by ons voor de befte gehouden, om dat men de 
andere, in Duitfhland, zelden krygt. De aller 
geringfte foort is de Bernburgfthe en de” Bourde; 
dewyl deeze vogtiger zyn en daarom licl k 
weg fimelten. 

8. Uit deeze verfchillendheid der Souda’is lige 
te zien, dat zy niet allen van eenerley gefteld- 
heid zyn; en by-een Scheidkundig onderzoek 
wordt men zulks duidelyk gewaar. Het weg- 
Îmelten van de laatftgemelden is een bewys, dat 
>er te veel Alkalifch Zout in zy. Wy zullen hier 
voornaamelyk van de Alikancfche Souda fpreeken. 

g. Een half Pond derzelve, tot Poeijer geftoo= 
ten en gezift zynde, liet ik , met drie Kannen 
Water, zo lang kooken ; tot kt alles gefimolten 

warc, 


AA 
DE SPAANSCHE SOUDA, — 4ri 


ware. De daar van gekomen Loog kookte ik in 
een verglaasde- Pot en lietze heet door Linnen 
loopen , tot dat zy klaar wierd. Op het Linnen 
was maar wat Vuiligheid blyven leggen, met ee- 
mg Zand vermengd, ’t welk verzameld en ge- 
droogd hebbende, ik bevond tien Drachmen en 
veertig Grein te weegen. 
to. Dit uitgedroogde overblyfzel , nu, leid®- 
ik op Kolen, en blies met een Pypje de Vlam 
van de Lamp daar op; dus vloeide het tot: een 
wit doorfchynend Kryfial te famen, even als het 
gene ik kreeg door Wynfteen-Zout, en Souda- 
Zout, half en half ondereen- gemengd, op een 
_ gloeijende Kole te leggen en dus te behandelen: 
Uit deeze twee Proefneemingen , inzonderheid 
uit de cerfte, kan men niet twyfelen, of het over= 
blyfzel van het uitgeloogde beftaat vootnaame- 
lyk uit een Aarde, die tot Glas fimeltbaar is, ge 
Iyk mèn ook van de Souda veel pe maakt in 
ie Glasblaazeryën. mede a 4 
’ Verder heb ik de doorgezygde Loog , in een 
wyde Glazen Pot, eerftelyk met fterk, vervol- 
gens met zagt Vuur, zo Jang laaten etips 
tot dat zig op de Oppervlakte een Zoutige Huid 
vertoonde. De helft daar van goot ik in een Stee- 
nen Melkkom, en liet'ze op een koele plaats 
fiaan , zo dat ik er, na verloop van eenige Da- 
gen, Nermin doorfchynende Kryftallen uit 
kreeg, mieeftendeels van eene vierhoekige ge- 
daante, die fcherp , wat bytende en een weinig 
VIIL Deer. | bit- 


AI2 BESCHRYVING VAN 


bieter van Ímaak waren: de overgebleevene Loog 
goot ik by de afgehoudene helft, en, na dat ik 
alles, tot droogwordens toe , had vitgedampe, 
kreeg ik eindelyik een wit Zout , dat beftand was 
tegen ’t Vuur, hier en daar met eenige geele decl= 
tjes gemengd , ‚ doch: geen Kryftallen van regel- 
_maatige figuur en zeer fcherp van Smaak. Van’ 
heete gedroogde Zout had ik zes Drachmen-en vyf- 
enveertig Grein, van dit overige zeven Loot, 
drie Drachmen,: twee-envyftg Grein. Als ik, 
ny; by alle deeze Zouten het gewigt doe van de 
bovengemelde Vuiligheden, zo bedraagt het te 
famen dertien Loot, drie Drachmen en twee-en- 
vyftig Grein: zo dat ongevaar het agtfte deel des 
half Ponds in deeze Proefneemingen is verlooren 
gegaan. 

12. Ik heb, vervolgens, van het eerfte ge= 
kryfiallizeerde Zout twee Loot in een gloeijende 
Smeltkroes met fterk Vuur doen vloeijen, en, na 
verloop van een Vierendeel Uurs, een witagtige 
Slek gekrcegen; die, met Water uitgetrokken 
zynde, eene fcherpe Loog gaf. Hier uit kreeg 
ik, na de uitdamping, wederom ten deele de 
voorige. vierhoekige Kryfiallen , ten deele een, 
Zout van veranderlyke figuur, dat, fchoon het 
droog gemaakt werde, niettemin wat vogtig en 
fmeerig op *t gevoel bleef. In de Smeltkroes hield, 
ìk een Glasagtige ftoffe over, welke zigin Water 
niet liet ontbinden. Beide deeze Zouten woo- 
gen te flamen een Loot en twintig Greinen: des 

in 


DE SPAANSCHE SOUDA. 418 


in het Vuur bykans de helft verlooren was gegaan. 
Op dergelyke wyze werden door my vier Loot 
van het andere in ’t Vuur beftendige Zout behan= 
deld, en, na dat ik hetzelve uitgeloogd en uit- 


gedampt had, kreeg ik een Zout, dat ten deele 


aan ’ voorige gelyk, doch veel brandend fehér= 
per ware, in gewigt zes Drachmen en vierender- 
tig Grein: ten deele bleef in de overige Loog, 
alsook op den bodem van de Smeltkroes,een Stoffe 
over, als ’ ware Steenig en Glasagtig doorfchy- 
nende, doch uit den witten en in Water onop- 
losbaar. Dat Zout. hadt derhalve, door fmel- 
ting int Vuur, drie deeleh van zyn gewigt ver- 
looren. 

13. Deeze beide Zouten, wats ik uit de « 
eerfte Loog kreeg , wierden in het Vuur, metde 
Aardagtige deelen , daar zy in de Souda mede ver= 
bonden waren geweeft , een Glasagtig wit Lig- 
haam, gelyk boven reeds ($. ro.) gezegd is. Op 
even-de zelfde -wyze van vermerging en Vuur 
toonden, die ik uit de andere Loog gekreegen 
‘had, ook andere Eigenfchappen: want-het eerfte 
der Buch; dat de figuur hadt van vierhoekige 
Kryftallen, bleef, met de onzuivere Aardagtige 
„deelen „in gelyk gewigt, vermengd zynde, lang 
beftand in ’t Vuur, vloeijende, in de tyd van een 
Uur, naauwlyks tot eene graauwe en doorfchy- 
nende Klomp Glas te famen. Van het laatfte 
Zout, daarentegen ($. 12.), op even de zelfde 
„manier behandeld , kwam naauwlyks in een Kwar- 
__VIIL Deer. tier 


414 BESCHRYVING VAN 


tier Uurs een wit Glas te voorfchyn, dat éven zo 
donker was als het andere. Die Aardaguge en 
Glasagtige deelen egrer, welke van de beide Zou- 
ten, ten deele in de Smeltkroes overgebleeven, ten 
deele in de Loog niet opgeloit waren, lieten zig; 
op de Kole, met een Blaaspypje tot een door- 
fehynend Glas fimelcen. 

14. Behalve de gedagte Proefneemingen, heb 
ik ook op andere wyzen het gemelde Zout oû- 
derzogt. Deeenefoort, die Kryftallen hadt ge- 
fchooten ‚ zo wel de eerfte als de laatfte, knapte 
in een gloeijende Smelckroes, doch op ver naa zo 
fterk niet, als het gewoone Keuken- Zout: de 
andere foort, die geen Kryftallen hadt gemaakt, 
knapte in % geheel niee, Ook bleef die eerfte 
foort van, Zout een langen tyd droog in de Lugt, 
daar de andere, enin ’t byzonder het Jaattte Zout, 
naan wlyks in de bugt droog gehouden kon wor- 
den. 

‚15. Voorts moeft ik eens zien, hoe deeze Zou 
ten zig hielden omtrent andere Lighaamen. dk 
goot dan ,'zo wel by-de eerfte Lioog ($-9:) als 
by de wee laacfigemolden ($. 12). ongevaar de 
helft Boom-Olie, «en kookte-daar wân, eene Zeep. 


Van deeze famengeltelde Klomp, ‘welke de eer- 


fte Loog gaf, heb ik een Loot in W yngeeft ont- 
bonden, en ’er toen, langzaamer hand, zo veel 
Geeft van Koperroot in laacen druipen, als tot 
volkomene Saturatie noodig was. De Olie, die 
‘er zig van affcheidde, woog drie Drachmên en 

vy6 


DE, SPAANSCHE SoUDA, 415 


vyfrien G Grein. Een Loot der andere Loog, die 
ern manier bereid was, hieldt zig eveneens als 
de voorgaande, uitgenomen dat de afgefcheide- 
ne Olie , op ’t Gewigt, zeven Grein meer bedroeg, 
dan van de eerfte Zeep. Die uit de eerfte Loog 


van het gekryftallizeerde Zout gemaakt was, op 


dergely ke wyze ter toets gebragt, fchuimde niet 
zo.wel als de voorigen met. Water, en gaf ook 
naauwlyks een Grein meer op een Drachme Olie, 
maar, van deeze drie foorten van Zeep, hadt zy 
het meefte Zout in zig. Hier uit blykt ten min- 
fte zo veel, dat onze Zeep met de Alkan 
veel renden heeft. 

16, In deeze verfcheiderley Lioogen heb ik, 
ook, verfcheide maalen, dan eens Olie van Vi- 
triool ‚ dan deszelfs Geet. dien van Salpeter „of van 
Zout; gedeftilleerden Azra „ Citroen-Sap , So- 
lutie van Wynfteen-Zout in Water, en wat dies 
meer is, laaten druipen ; waar op, nu eens een 
Îlaauwe, dan eens een fterke Opbruifching volg=- 
de, en ik kreeg een middel-Zout (Sa/ neutrum) 
paar,den aart der Zuure Vogten, die ik had ge= 
bruikt, « Ondertuflchen fcheenen ‚myne Proeven 
van de andere Soorten der bereiding van middel- 
Zouten verfchillende te zyn: zo,-dewyl op ’% 
laacft, nadat ik ?er Kryftallen uit. gekreegen had, 
geen grif meer fchieten, wilden , zynde het 
Overblyfzel troebel en Kalkagtig; als dew yl ; na 
het bygieten van Geeft van Zout, maar weinig 

VIJL Deer. van 


5 Mize re 
416 BEscuRYyinG vÄN 7 
van de Kalkagtige Aarde befpeurd werdt: dock 
daarentegen kreeg ik zo veel te meer Vierhoeki- 
ge Kryftallen. 

17. Alsik verder ook Olie of Geeft van Vi- 
triool op het drooge Zout van de eerfte en twee- 
de Loog liet druipen, ontftondt ’er een fterke Op- 
bruifching met witte Dampen, die my op de 
Borft vielen; daar de Geeft van Vitriool gedrup=- 
peld op het overige niet gekryftallizeerde Zout, 
dat ík na eene volkomene Uitdamping van de 
laatfte Loog krecg, maar weinig zuuren Geeft 
deedt gewaar worden. De rookende Geeft van 
Zout van LrBerius heeft op alle deeze Zouten 
verder niets uitgevoerd , dan dat de gantfche 
Klomp fterk fchuimde en opbruifchte, en alles in 
een gemeen Vierhoekig of Teerlingvormig Zout 
veranderde: waar by ik geen den minften Zuuren 
Damp vernam. De Zwavel liet zig gemakkelyk 
oploilen in deeze Loog, wanneer ik die daar in 
kookte, gelyk bleek uit derzelver onaangenaame 
‚ Reuk. 

18. Uit alle deeze Proeven volgt, in der 
voorften ; dat de Spaanfche Souda grootendeels 
. beftaa uit een Loogzout, ’t welk in % Vuur be- 
ftendig is: want zy wordt met Zuure Vogten 
een middel-Zout en met de Olie uit Plantgewas- 
fen een Zeep; zy fimelt door de vogtigheid der 
Lugt en ontbindt ook de Mineraale Zwavel. Ten 
anderen heeft zy; in zig, veel Glasagtige Aarde, 
welke onder de andere deelen is vermengd, en 

waar 


el Vi Seas hd 
Ak ef 5 ) ê ke ids 
DE SPAANSCHE SOUDA. 417 


waar door het Loog-Zout voor de aandoening 
van de Lugt befchermd wordt ; aangezien, het 
gene na de Uitlooging overblyft, ligtelyk tot 
Glas fimeltbaar is. Ten derden beftaat de Souda 
uit deelen van gemeen Zout, gelyk dit blykt uit 
haar knappen in ct Vuur en uit de Teerlingvör- 
mige gedaante: De Spaanfche Souda is, derhal- 
ve, eene uit veelLoogzout, veel tot Glas fimelt- 
baare Aarde en een deel gemeen Zout, famenge- 
ftelde Klomp. 

1g. Uit deeze bennen der famenftellende 
deelen van de Souda, kan men thans de verfchci- 
derley Gebruiken van dezelve, zo in de Genees- 
en Scheikunde, als in de Burgerlyke Huishou- 
ding afleiden. ’t Geen tot myn Beroep behoort 
zal ik uitvoeriger behandelen dan het overige. 

20. Als men de Souda alleenlyk in de Genees- 
kunde gebruiken wil, moet men vooraf op der- 
zelver Loogzoutige en in ’t Vuur beftendige Zelf- 
ftandigheid wel agt geeven; alzo zy daar van niet 
alleen rykelyk is voorzien, maar ook een Kalk- 
agtige Aarde van gemeen Zout met zig voert, 
die reeds ten deele van Zuur bevryd is. Wil 
men ook de Souda inwendig gebruiken, zo moet 
men dezelve eerft uitloogen en van Vuiligheden 
zuiveren, en dan kan zy, als een Loogzout; 
nuttig: Zyn. 

ar. De Eigenfchappen deezer Loof beftaan 
voofnaamelyk daar in, dat dezelve , van zeftig 
tot tagug Druppels met Water ingenomen, de 

VIII. Deer. Ee Va- - 


” a 
* 


418 BESCHRIVING VAN 


Vaten des Lighaams zagtelyk zuivert en de over= 
collige Zuuren, die in de Maag en het Gedarmte 
of in’ Bloed zyn, wegneemt, veranderende dezel- - 
venin een middel-Zout. Voorts verdeelt zy alle 
onzuiverheden der Vogten en wederftaat de na- 
tuurlyke vloeibaarheid : opent de verftopte 
Kanaalen, bevordert de Affcheidingen en Ont- 
Jaflingen; maakende ook , uit dien hoofde, de 
Loogzoutige Dierlyke deelen los en vermeerde- 
rende de warmte des Bloeds. Om deeze rede- 
nen moet men van dit-Zout geenszins gebruik 
maaken in heete Koortfen, ‘rottige of befmetten- 
de Ziekten: maar tot verdunning van taaije Slym 
en Onzuiverheden, die in de Maag en het Ge- 
darmte dikwils in Afloopende Koortfen , in- 
zonderheid in ’ begin van een Derdendaagfe 
plaats hebben, is het uitmuntende: als ook in 
Verftoppingen van de Ingewanden des Buiks, van 
de Klieren in % algemeen, in de Ongedaantheid 
(Cachexia), de Beroerte , Lammigheid , Stuip- 
trekkingen en Jigtige-Pynen, als ook in die van’ 
Graveel of de Steen, enz. 

92. Aangaande het uitwendige gebruik der uit 
Souda bereide Loog, kan ik niet veel nuttigs zeg- 
gen, en, hoewel eenige beroemde Geneeskundi- 
gen dezelve tot het doen verflaan van dikke 
Beenen, als ook tot uiterlyke Kwaalen der 
Huid , gelyk Schurft, loopende Zweeren , en 
wat dies meer is, aanbeveelen; zo ziet men daar 
doch zelden veel uitwerking van. ’%t Is my eg- 

ter 


” pf % É, 6, En 
hd DE SPAANSCHE SOUDA. 419 
ir voor zeker bekend , dat eenige Chirurgyns 
het uitgeloogde en wel gedroogde Zout van'Sou- 
da als een uitwendig Bytend middel bezigen. 
23. Ren goed Geneesmiddel-wordt van de Sou- 
A gemaakt, door dezelve te vermengen met an- 
dere dingen, gelyk ik reeds te vooren ($-17, 
18.) heb gezegd. Ik meen die Bereiding „ wan- 
neer het Loogzout uit dezelve met een Zuur ver- 
mengd wordt tot een Sa/ nevirum of middelflag- 
tig Zout: maar, alzo dit bekende Zaaken ie 
za ik ’er niee meer van fpreeken. 

24. Iik moet hier, egter„ nog gewagen van 
een byzonder Zout, genaamd Se/ de Seignene, 
dat zeer voortreffelyk is, en van de Spaanfthe 
Souda met Wynfteen-Zout gemaakt wordt. Men 
neemt, naamelyk, een klaare Loog van Souda, 
en wel, zo veelals de Solutie van een half’ Pond, 
“uitmaakt; dit laat men op ’t Vuur, in een ver- 
Blaasde Pot, warm worden, en als het kookt 
werpt men ’er, by Lepels-vol, een half Pond 
Cremor Tartart , die fyn geftooten is, in „tot 
dat de Loog gefatureerd zy. - Alles gefmolten en 
de heetelsoog doorgezeegen zynde, wordt dezelve, 
in een Koperen Bekken, zo lang uitgewaafemd, 
tot dat iets daar var „op een Glas gedruppeld, een 
Kryftallifch Zout vertoone. Alsdan neemt men 
ze van’t Vuur, giet ze in een Kom en zet ze op 
een koele plaats; dan fchieten Vierhoekige Kry- 
fallen, die er uit genomen en gedroogd wor- 
den. 


„VIJL Desi. Ee 2 ag. 


hed ] hdd 
ad 


420 BESCHRYVING VAN hd 


2g. Van de uit ‘Souda bereide Zeep hebben 
wy reeds gefproken : men heeft daar van Alikanc- 
fche ‚ Venetiaanfche en Spaanfche. Deeze. Zee- 
peu zyn van groot nut in de Geneeskunde: want 
zy openen de Verftoppingen, even gelyk de be- 
kende Zeep-aartige Tinkturen uit Spiesglas doen, 
welke reeds in gebruik zyn. . 

26, Aangaande de nuttigheid van de Souda in 
de Scheidkunde, zal ik alleenlyk bybrengen, dat 
het Glasmaaken meeftendeels door middel van dé 
Souda gefchiedt,. Voorts worden met het Loog- 
agtige Zout derzelve allerley middel-Zouren (Sa/za 
neutra) bereid, veele Solutiën geprecipiteerd en 
andere Dingen daar mede verrigt. 

27. Tot Huishoudelyke dienften is de Souda 
ook van veele nuctigheid ; niet alleen in de Glas- 
blaazeryen-tot het maaken van fchoon en helder 
Glas, en deszelfs vloeijing te bevorderen, maar 
ook tot bereiding , beftendigmaaking en verhoo- 
ging van de Kleuren. Bovendien wordt de Loog 
der Souda, in Spanje en Vrankryk, zo wel om 
het Linnen fchooner te waffchen , als tot Bleeken 
gebruikt. 


AANMERKINGEN. 


Omtrent dit in de Glasmaak-Konft byzonder 
nuttig Zout ,heb ik reeds ‚in den Jaare 1756, twee 
Aanmerkingen, de eene over ’ Kruid, daar het 
van komt, de andere over ’t gebruik der Souda, 

in- 


lib 6 lás % 
DE SPAANSCHE SOUDA. 421 


inzonderheid ten opzigt van de Ultramaryn-Ver w, 
“die men ’er van maakt, in het Vierde Deel van 
myne gemengelde Aanmerkingen , medegedeeld. 
De bekwaame Schryver van deeze Differratie 
heeft die nuctige Stoffe met verfcleide nieuwe 
Waarneemingen,vooral betreffende de Geneeskun- 
de verrykt ; weshalve ik die waardig hebgeagt ,om- 
ze te vertaalen ener nog eenige Waarneemingen 
by te voegen. 

In het begin karakterizeert de Heer Autheur 
de Souda volgens haare uiterlyke Vertooning, en 
hy heeft, ten dien opzigte, niets over ’ hoofd 
gezien , behalve wat derzelver houding in de Lugt 
betreft, daar de eene vogtiger dan’ de andere 
wordt, en ook de eene meer onzuiverheid dan de 
andere met zig voert. Hy meent, egter „datde 
naamen Rochetta en Fritta weinigen bekend -wa- 
ren ; doch dit zyn twee van elkander zeer ver- 
fchillende dingen. Onzen Lezeren , wien zulks 
niet bekend mogt zyn , of die de Glasmaak:Konft 
van KunCkeLrùs niet by. der hand hebben, 
zal ik een kort Berigt daar van mededeelen. 
„ Her Poeijertje Rochetta (zegt deeze Schry- 
ver in het gedagte Werk,) ’t welk uie het 
Ooften en uit Syrie komt, is de Afch van ze- 
ss ker Kruid, % welk daar te Lande overvloedig 
» groeit. Deeze Afch geeft , zonder twyfcl, 
een witter Zout dan de Souda. Zo men, der- 
ss halve, een fchoon Kryftal maaken wil, moet 
s Zulks gefchieden met het Zout, datgetrokken 

VIEL Dreu Ee 3 is 


\ 


9) 
2 


59 


, ! ng 


22 BEsSCHRYEVING VAN 


is uit de Levantfche Rochetta, Na dat de 
Afch in een Morzier geftooten en door cen Zeef, 
gedaan is, werpt men dezelve in Water , dat 
in Ketels , van Klokfpys:gemaakt „ ftaat te 
kooken: men roert het om en laat her zo lang 
kooken, tor dat een derde deel des Waters 
weg gedampt is: dan vult men de Ketels op 
nieuws met Water, en hect hebbende laaten ver- 


_kooken tot de helft, zo zal de Loog gerecd 


zyn. Wil men witter en overvloediger Zout 
hebben „zo werpt men in * kookende Water, 
eer in hetzelve het Poeijer gedaan wordt, tien 
Pond rooden eù zwart gekalcineerden Wyn- 
fteen ; toert alles om, en- doet er dan het Poci- 
jer by: als twee derdedeelen van ’: Warer uit- 
gedampt zyn, wordt het Vuur verminderd, 
men fchept de Loog met de Afch in ande- 
re Kerels , en, nadat men ze eenige Dagen, 
om de Vuiligheid volkomen te doen doorzak- 
ken, heeft laaten ftaan, zo vult men de Ke- 
tels met Water, en doet in ieder tien Pond 
Wynfteen ; benevens de gezegde veel 
heid van het Poeijertje of de Aflche, en daar 
mede wordt voortgegaan, zo lang nog iets van 
de Afch overig zy. «Wanneer de klaare Loog 
in den Ketel afgegooten is, laat men die zag- 
telyk kooken , tot dat zig op de Oppervlakte 
een wit Zout vertoone; daar na wordt met 
een. Schuimfpaan het Zout ’er uit genomen, 
dd en ZO lang daar KBD voorts s 

» tot 


DE SPAANSCHE SOUDA. 423 


„tot dat ’er alles uit is; waar na men het van 
langzaamerhand geheel droog maakt. Uit drie- 
honderd Ponden Levantfche Affche krygt men, 
dus, gemeenlyk van tagtig tot negentig Pon- 


„den Zout”. 
In het derde Kapittel van dat Boek leert de 


Schryver een andere manier om dit Zout te maa-. 


ken, welke beter zou zyn, beftaande voornaa- 
melyk daar in, dat men, het Levantíche Poeijert je 
in Water hebbende doen fmelten, de geklaarde 
Loog op ’ Vuur zette, en langzaam Kryftallen 
laat fchieten. „ KunNCcKer zegt, in zyne Aan- 
merkingen daar over (bladz. 36.) , dat men het 
Zout verfcheide maalen moet kooken „ weder in 
x Vuur doen gloeijen,, en‚dan op nieuws in Wa- 
ter fmelten; als wanneer daar van niet alleen een 
fchooner. Zout , maar ook heerlyker Glas zou 
voortkomen, dan ooit uit eenige andere Stoffe, ” 

zy dezelve Rochetta of anders geheeten worde. 
Deeze zelfde Autheur beveelt, dat men tot koo- 
king van het Zout geene Koperen maar Yzeren 
Ketels zal neemen: hy heeft het ook in % eerfte 
Geval volkomen, wel; dewyl de Loog het Koper 
aantaft en daar door een onzuiver Zout maakt, Ik 
heb egter door eigen Ondervinding geleerd , dat 
Yzeren, Ketels insgelyks de Loog kleuren en 
„bruin maaken; weshalve ik my verwonder, dat 
wylen de Heer Profcflor Scrurze, wanneer hy, 
volgens ’t Berigt van zyne Chemifche Proeven 
Cpag. 8.) een Loogzout uit gemeene Afche be- 


VIJL Deen, Ee 4 rcid. 


te 


124 “ BEsSCHRIVING VAN 


reidde , de Loog ineen Yzeren Pan, tot droog» 
wordens toe,liet uitrooker en een taamclyk bruin 
Zout kreeg; daar uit befloot, dat ?er nog 
veel Olicagtige deelen in het Zout waren: Ja 
dit Zout wierdt rood als gebakken Steen, toen 
hy het in ’ Vuur deedt vloeijen. Ik geloof, dat 
deeze goede Man niet gedagt heeft, dat ook het 
Yzer van een fcherp Alkali aangetaft kan worden: 
want, indien de Loog in een Glas of Steenen Pan 
uitgerookt ware ‚zou hy niet alleen geenzo bruin 
Zout ‚ maar ok naderhand, in de Kalcinatie, 
geen Tegelrood Zout gekreegen hebben; doch 
dus kwam die Kleur van opgelofte Yzerdeelen 8 
op welke omftandigheid men wel moet agt gee- 
ven, wanneer men zuiver ‘Zout begeert. ' | 

De zelfde Kuncker zegt in zyne Aanmerkin- 
gen op het derde tot het vyfde Kapittel Crag. 
40.) : hier mogten, wel ligt „de Duitfchers vraa- 
gen, waarom neemen wy het Levantíche Poci- 
jer? Waar op hy antwoordt, men neeme welk 
een Kruid men wil , by voorbeeld de Varen; 
brande die tot WEE: en maake daar een Loog van: 
ja hy agt de gemeene Afch en de Potafch daar toe. 
even goed. Dadhs la als de Ondervinding het te- 
gendeel niet aantoonde, zouden rn Denk- 
beeld toevallen. 

Wat de Frita betreft, van welke de Heer - 
SCHMIDT in deeze Paragraaf gewag maakt, dezelve 
iseen vermenging van Zand en. Affche, wanneer. 
deeze ftukken ondereen gefmolten worden; of 


_ men 


DE SPAANSCHE SOUDA. 423 


men neemt tot 100 Pond Souda van 85 tot go Pond - 
Zand, en de Fr4#ta uit de Souda vervaardigd geeft 

een witter Glas, % welk egter iets BAE 

heeft; de Rochetta, daarentegen, dient tot be- 

reïding van een heerlyk zuiver Kryfiallyn Glas. 
Het komt, daaromtrent, meelt op een zuiver en 

vet Zand of Tarfus aan. 

Hoewel nu de Autheur de Souda, ten opzigt 
van haare uiterlyke geftalte, zeer duidelyk heeft 
befthreeven „ zou doch een Onkundige daarvan 
niet zo ligt een begrip kunnen maaken: weshal- 
ve ik daar nog byvoeg, dat de Souda een taame- 
Iyken Klank geeft , wanneer men ?er op klopt; 
ziende ’er ook meer zwartagtig dan wit, en in’ 
midden als wit geftreept of wit geftippeld uit. Het 
iseen Lighaam, uit het Ryk der Plantgewaffen 
overgegaan in het Mineraalifche Ryk der Zouten. 

De Souda beftaat, voor het grootfte gedeelte „uit 
een Alkalifch in het Vuur beftendig Zout; doch 
ook uit gemeen Keuken-Zout „en is vermengd met 
veel tot Glas fmeltbaare Aad. Men zou, naa- 
melyk, in het Ryk der Planrgewaflen naauw-- 
Iyks een Lighaam kunnen aantoonen , dat za 
veel tot Glas fmeltbaare Aarde in zig bevat 5 
als de Souda. 

_ De verfcheiderley foorten. van Glaskruid, Ka//, 
welke in $ 4. befchreeven zyn, moeten niet al- 
Jeen in uitwendige gedaante, maar ook in haare 

‘zelfftandigheid verfchillen „naar ’t gene uit de ver- 
fchillende Souda, welke zy uitleveren, blykbaar 
“VII Deen Ee 5 8, 


426 REREERE SOE VAN ’ 


vis. Die genen, welken op een Zoutigen Grond 
en aan de Zee groeijen , hebben, wegens de groo- 
ter veelheid, en, op dat ik zo Poeke ‚ van be- 
ter uitgekookt Zout, de voorkeur boven de ge- 
nen, die groeijen in fchraale Oorden. Met de 
Kruidkundige befchryving deezer Plant zullen 
„wy ons niet ophouden , maar alleenlyk letten op 
die byzondere foort „ welke men aantreft in onze 
Landftreek. . De beroemde HenkeL is, zo veelik 
weet, de eerfte geweeflt, die van ons Zoutkruid 
melding heeft gemaakt, waar omtrent men zyne 
Flora Saturnizans kan nazien. Ik heb naderhand, 
op de aanleiding van deezen grooten Man „hetzel- 
ve op die plaatfen , welke van den Aaen aan= 
geweezen zyn, en op meer anderen gevonden, 
doch altoos waargenomen , dat het een Moerafli- 
gen en Zouten grond beminne. In grootte en 
Kleur is het merkelyk verfchillende ; want fommig - 
kruipt langs de Aarde, ander ftygt in de hoogte, 
zyndeeen Span en daar boven lang: het een isbruin- 
rood , het ander groen „doch de beidefoorten zyn 
ongemeen Sappig. 

Op de aanleiding van gedagten Heer Bergraad 
Menken vond ik dit Sappige. Kruidje de cerfte 
maal by den Langebezifche Molen, die niet ver 

van Halle ftaat ; zin dewyl het meefte daar van 
reeds door *t Vee was afgefchooren, kon ik myn 
voorgeftelde doelwit niet bereiken, en maakte 
maar een weinigje van dit Zout, daar egter my- 
ne nieuwsgierigheid „ voor dat maal, mede vol- 
daan 


bend cd 


\ 


DE SPAANSCHE SouDa, 427 


daan was. Ik weet niet, hoe zeker Heer daar 
van kennis gekreegen had , dat hem begeerig 
maakte om dit Zout te zien, * welk ik hem, van 


wegen zyn Karakters niet kon weigeren. De. 


begeerte, om aan het Gemeenebeft nuttig te zyn, 
dreef deezen Heer aan, om te bezorgen, dar de 
bewooners van zodanige Landitreeken my een taa- 
melyke veelheid van di Kruid, zonder myn ken- 
nis of verzoek, befchikken moeften. en daar door 
werd ik genoodzaakt, om het oogmerk van dee- 
zen voornaamen Heer, door bereiding van een 
groote veelheid Zouts , te onderfteunen: ja ik 
‘werd verzogt , onderrigune te willen geeven, 
hoe men in onze Landftreek de Spaanfche Souda 
uit onze Ka/t bereiden konde, ten einde men de 
uitlandíche. niet, met zwaare Koften , tot berei- 
ding van fyn Glas, behoefde te ontbieden. Maar, 
dewyl het my nooit te doen geweeft is, omzul- 
ke Zaaken te onderneemen, die op Projekten uit- 
loopen, en ik my altoos vergenoegd heb,met het 
gene tot bevordering myner Kennis in de KR nen 
kunde firekken kon , onttrok ik my voorbedagte- 
lyk van deeze Onderneeming; te meer, dewyl 
ik voorzag, dat de Veeweidery, in zulke Land- 
ftreeken , daardoor cen groot nadeel zou kunnen 
Iyden. Men moeft derhalve, op myne onwillig 
heid , dit Werk laaten fieeken „ en ik vervaar- 
gigde uit het Kruid, dat my toegebragt was „on- 
gevaar een half Pond van ’% fchoonfte witte en har- 

VL Deer, NP de 


N ms he vt helf 
\ 


428 BESCHRYVING VAN 


de Zout’, waar uit, naar myn Voorfchrift , Kry- 
ftallyn Glas kon gemaakt worden. - 

Na deeze korte uitweiding merk ik thans ver- 
der aan, dat de Ka/z behalve een Zoutigen Grond 
ook eenKKleijigen bemint. Het Kruid komtin deZo- 
mer eerft tot zyn regten wasdom, en, indien op 
dien tyd van ’ Jaar vcel Regen valt, zo groeit 
het zeer weelig : ja het groeit zelfs op Landen die 
onder Water ftaan. In zeer heete Dagen kan 
men Zoutkryftallen op dit Kruid zien , en, wan- 
neer ’er de Zon op fchynt, zo vertoont het zig , 
van verre , als of het met Pekel begooten ware. 
Het fimaakt wel vry Zoutig , doch tevens wat 
Zuuragtig en is ongemeen Sappig. Eenige Men. 
fchen zyn gewoon hetzelve onder Salade te ce- 
ten, als het nog jong is, en van het Vee wordt 
het ook niet verfmaad. In plaats van Bladen heeft 
dit Kruid kromme Takjes of Worftjes, en dewyt 
het, om zo te fpreeken , met Knietjes is geboo- 
gen, en zelden regtop ftaar, wordt het ook wel 
Knie-Kruid (Kals Genseulatum) geheten. Het 
droogt wel zeer langzaam, van wegen de Sap- 
pigheid, doch, eens regt droog zynde , kan men 
» gemakkelyk tot Poeijer wryven. Ik heb daar 
van in ’ aangehaalde Werk, (Cbladz. 1597.) om- 
flandig gefproken. De Heer Scumror verbeeldt 
zig, uit ontwyfelbaare Berigten , dat tot berei- 
ding van de Spaanfche Souda alleen maar het groo- 
te Zoutkruid (Kalz majus) genomen worde ; en 


my 


ie 
#. 


DE SPAANSCHE SoUDA. 429 
Ó … 


my heeft de thans overleeden Heer Voger, die 
eenige maalen van den Heer Grorrror naar de 
Alikantfche Zee gezondenis geweeft, verzekerd, 
dat het aldaar meer dan eens Mans langte hoog; 
groeije, en met veel vlyt gebouwd , doch ook zo 
zuiver, en zonder vermenging met ander On- 
kruid, niet altoos gewonnen kan worden. In- 
middels doer het uiterlyke verfchil deezes Kruids 
niet tot de inwendige zelfftandigheid , en de Sou- 
da kan zo goed uit het kleine als uit het groote 
worden gemaakt ; want zy-hebben altemaal „zy 
aan de Zee of elders groeijende, een Loogzout 
in zig, dat met Keuken-Zout is vermengd. In 
dien ’er eenig onderfcheid tuffchen de een of ande- 
re Soudate vinden zy; dit moet , myns oordeels, 
voortkomen van eenige nog onbekende Hand- 
greep „- of dat wy nog geen genoegzaame Erva- 
renheid hebben,om de Souda zo Steenhard te be- 
reiden, àls die ons uit Spanje toegebragt wordt. 
Doch wat doer zulks tot de Zaak? Is het Pocijer, 
genaamd Rockerta, wel iets anders, dan de As- 
fche van uitgebrande Kaft, 
Om de Spaanfche Souda te bereiden, wordt in 
de eerfte plaats alle vlyt aangewend, dat het 
Kruid tot regte rypheid kome en droog ingeza- 
meld worde. Men bewaart het ook voor de Re- 
gen , dewyl anders het Zout van het Water uit- 
gefpoeld wordt. Tot verbranding van hetzelve 
heeft men eenen daar toe in °% byzonder vervaar- 
digde Oven, die groot is‚in de Grond gebouwd 
VIJL Deer. van 


” „ 
’ N ‚ 


430 > Bescrrrvineg van 


van Metzelfteenen , en van boven digt gewelfd; 
Als het Kruidin deezen Oven geworpen iss dan 
wordt het van boven met eenige Takkebosfchen- 
in brand geftoken, en de Vlam, tegen Gewelf 
van den Oven fluitende, flaat weder neer, fteë= 
kende het overige aan. Deeze groote Hitte , on= 
dertuffchen, maakt, dat de Afch tot vloeibaar- 
heid en tot een vaft Lighaam gebragt worde, waar 
na men de Klomp met Mokers en Breekyzers 
weder uit en aan ftukken breekt. Dic is dan de 

eigertlyk zogenaamde Spaanfche Souda, welke 
wy hier té Lande krygen. 

Het geen $. 8. gezegd is , moet met eenige on= 
derfcheiding verftaan bate Men kan zo naauw 
niet bepaalen , vof de Soort van Kruid , dan de Be- 
handeling de fehuld hebbe, dat ons deeze Souda 
van andere Plaatfen onder de gedaante van Afch, 
of in yler zelfftandigheid dan de Spaanfche , gele- 
‘verd worde. — Miffchien heeft men daar zulk ee- 
ne Bereiding niet in gebruik , als in’ Spanje: of 
men gebruikt ’er zulk een Reverbereer-Ovenniet 
toe; of men neemt zulk een zorgvuldigheid by de 
inzameling niet in agt , om ’eralle ander Onkruid 
van af te zonderen ; of befprengt de Kal? met 
eene uit veelerley Planten bereide Loog : want 
op deeze wyze brandt het Kruid niet wel uit „en 
fimelt ook niet tot zulk een vafte Klomp, zynde 
het Zout, bovendien ; Loogagtiger et niet zo be- 
kwaam tot het maaken van zuiver Kryftallyn Glas. 
Dat derhalve een merkelyk enderehetd onder de 

Sou- 


of 

DE SPAANSCHE SOUDA. 431 
da zy, zegt de Autheur $. 9. met reden 5 want 
zelfs maar het fmelten in de open Lugt toont een 
__grooten overvloed van Loogzout in dezelve. 
_Kuncrer beweert wel in zyne Glasmaak- Konft ; 
dat‘men de Souda van allerley Kruiden kan maa- 
ken , en hy ftelt ook in andere Werken vaft, dat 
het Alkalifche Zout van eenerley foort zy : doch, 
fchoon ik al mogt toeftaan, dat alle Alkalifch of 
Loogzout tot bereiding van Glas kan dienen, zo 
heeft doch ieder niet zo veel toc Glas fmeltbaare 
Aarde in zig, ’t welk de voornaamfte zaak in dic 
geval is, en bovendien bevindt zig, in de Kalis 
een aanmerkelyker deel gemeen Zout , ‘dan men 
vinden zal in andere Alkalia, De Ondervinding 
leert ons, bovendien, dat Glazen, van een goe- 
de Souda gemaakt „de voorkeur hebben van ande- 
ren; waar mede de beroemde Henke in het aan- 
gehaalde Werk Cbl. 587.) overeenftemt., 

Wat de Proefneemingen van den Heer Script 
met Souda ($12,) aanbelangt : hy heeft uit de in 
Water opgelofte een graauwagtige Stoffe overge- 
houden, welke Glasagtig was. Ik heb daar om- 
trent geen byzonder Onderzoek gedaan, maar 
vind uit zyne Aanmerkingen, dat deeze Vuilig- 
heid moeielyk van de Souda was af te fcheiden , 
% welk myin ’ vermoeden deedt komen , dat om 
die reden het Glas , met de Spaanfche Souda ge- 
maakt, blaauwagtig uitviel. Ondertuffchen is ’c 
iets opmerkelyks , dat dit Overblyfzel tot Glás . 
gefmolten kan worden. Zodanige Slymigheden 

VIII Deer. voert 


S &. 
432 BESCHRYVING VAN 


voert ook het Glaskruid met zig, en, volgensmy 
ne rectang, krygt men van het Slymige 

deel der Kals, als men dezelve uitperft ende bry 

Taat doorzygen, een bruingeel Glas ; met Vitrio- 
lum Cyprium gemengd zynde een roodagtig, en 

een zwartagtig met Engelfch Koperrood. De roo- 

de Kleur komt van de Koper-, de zwarte van de 

Yzeragtíge deelen , die ’er in deze Vitrioolen , 

elk in de zyne, Zyn. 

Wanneer de Souda uitgeloogd wordt, zokrygt 
men eene fcherp-Zoutig fmaakende en wat bittere 
Loog. De Autheur liet zyn Loog tweemaal uic- 
rooken; en kreeg van de eerfte Kryftalfchieting 
een gewoon Keuken-Zout Volgens myne Aan- 
merking kreeg ik, uit een half Pond Souda ‚maar 
vyf Loot zuiver Zout. De oorzaak van dit ver- 
fchil moet beftaan in de Souda, waar van de cene 
altoos meer Zouts in zig heeft dan de andere,en, 
naar ik my nog herinner „was ook myn Zout niet 
volkomen wit. Men kan het ook niet tot regte 
witheid en regelmaatige Kryftallen brengen, zo 
men het niet eerft inde Smeltkroes kalcineere, we- 
der ontbinden laate, en dien arbeid nog eens her- 
haale : want de Spaanfche Souda , zo wel, als die 
men van onze Kals maakt , heeft nog veele Olie- 
agtige deelen in zig, die men eerft door % Vuur 
moet wegdryven. Op ’ laatfte krygt men een 
zo wit Zout, als men zou kunnen wenfchen , dat 
ook een regte vaftheid heeft. De volgende S 
14. geeft ons daar van nader verzekering: want 

het 


DE \SPAANSCHE SoUDÀ. 433 
ser Zout der Souda was niet meer vogtig en fmee- 
rigop’t aantaften, maar het vloeide in de Smelt- 
kroes als een Glazige Slek ; gelyk alle Loogzou- 
ten in ’ Vuur gewoon zyn te doen. Een byzon- 
der aanmerkelyke omfiandigheid ; hierby „ was 
die, dar zig veel van het Zout in t Vuur onzigt- 
baar maakte. … Op evende zelfde wyze is het my 
gegaan met.het Zout der Kali, wanneer ik dat 
in een fterk Vuur tot een Klomp méende tefmel- 
ten, liep het geheel weg, hebbende zig buiten 
aan de Kroes verglaasd, als door dezelve heen 
gedrongen zynde. Hier ín kan men een blyk van 
deszelfs vlugge Olieagtige deelen befpeuren. In- 
dien men hetzelve , zonder verlies , wil behande- 
len , zo moet Re ‘er geen Selin maar flegts 
éen Gloey-vuur toe gebruiken, en zo lang daar 
„mede aanhouden, tot dat het zyn begeerde wit= 
heid bekomen hebbe, 

„De Omftandigheden , in $ r5. bena aan- 
gaande de verfcheiderley houding van dit Zout, 
zyn wel zoaanmerkelyk niet , doch men' verneemt 
daar , hoofdzaakelyk, uit, dt dezelven dienen 
om de famenftellende deelen te bepaalen van het 
Zout der Souda , welken een Loogzout en een 
Keukenzout zyn. Om. deeze van genen tefchei- 
den is ’t niet noodig, de Loog te verdeelen „en 
ieder deel in % byzonder Kryfiallen te doen fchie= 
ten , maar het is genoeg, dat men de-famenge- 
voegde Loog, op’ Vuur, zo lang langzaam uit- 
__tooken laate, tot dat zig op de Oppervlakte klei- 
… VII, Sk Ff ne 


Ne 


434 BESCHRYVING VAN 


\ 


ne vierhoexige Kryfiallen vertoonen. Dan laat 

men de Loog Kryflallizeeren en herhaalt de uit- 

rooking nog eenige maalen ,„ waar door de Kry- 
flallen wat grooter worden, die alsdan het Keu- 
ken-Zout uitmaaken. De laatfte fchieting, nu, 
is zeer Loogagtig , vettig en Ímeerig, en daar 
uit kan men nog eenig Keuken-Zout affcheiden , 
’*x welk anderszins nooit geheel zuiver daar uitte 
krygen is, Om, nu, geen verlies aan Zout te 
lyden , moet men de Loog zeer langzaam uitdam= 
pen en vervolgens geheel droog uitrooken laaten; 

alsdan krygt men meer. Zout, ’ welk egter geel 

en fmeerig is,en de Vogtigheid der Lugt fchielyk 

naar zig trekt, dat anders ook het Zout der Sou- 
da eer doet, dan ’ gene bereid wordt uitde Afch 
van de Kali. Het verzamelde Zout, nu, moet 
in een-fchoone Smeltkroes zagtelyk gekalcineerd 
worden, waar door het zyne geele Kleur kwyt 
raakt en witter wordt, Indien men het op nieuws 
in Water laat fmelten, en ’er mede te werk gaat 
als voorheen, zo wordt het niet alleen fchooner, 
maar houdt zig ook. beftand in de Lugt. Doch; 
wanneer men ’er het Keuken- Zout van begeertaf, 
te zonderen, zo moet men naar de aanwyzing 
van den Autheur te werk gaan, gelyk in $ 16 is 
befchreeven. 

Uit de Proefneemingen van den Heer Scum1pr; 
Welke tot uitdrooging van dit Zoutin ’t werk ge- 
field zyn, blykt zeer duidelyk,hoe hetzelve een 
geheel verfchillend kenmerk heeft van dat der 

Loog- 


Ld 


DE SrAANSCHE SOUDA. 435 


Loogzouten (Alkalia daar het bovendien van 
_verfchiit door zyne tot Glas fmeltbaare Aarde, 
welke het in een fterk Smeltvuur agterlaat, en 
deswegens in de Glasmaak Kontt billyk-de vóor- 
keur verdient; aangezien dit Zout ongemeen fchies 
Iyk in % Vuur vloeit en een Glas geeft, welk 
andere zodanige Zouten niet doen. Ik ben. der- 
halve taamelyk verzekerd, dat deszelfsligte Vloei-. 
baarheid grootendeels van de Merkuriaale Aarde 
des gemeenen Keuken-Zouts,als ook van nog eene 
byzonder ligt tot Glas fmeltbaare Aarde , die daar 
onder gemengd is, ontftaa. Want udon men 
bok eefie vermenging van ’ gewoone Keuken- 
Zout met ‘een ander in ’t Vuur beftendig- Loog- 
zout, tot bevordering van een ligte Glasfimelting 
wilde doen , zou zulks niet alleen bezwaarlyk 
_gefchieden, maar daar uit zou, op ver naa, niet 
een zo ligt vloeibaare Zelfftandigheid voortkome. 
Men ziec dus hier uit, dat het Zout der Souda 
het bekwaamfte Middel zy, voor andere Alkai- 
fche Zouten, omeen regt goed en fyn Glas te 
maaken, als ook zelfs de vlocijing van het Glas- 
Metaal te bevorderen. 
Voorts is het een nuttige wifnabtie ‚ wan- 
peer de Autheur volgens S 17. heeft willen na- 
gaan, of met het Loogzout van de Souda, even 
als met andere dergelyken, eene Zeep konde ge- 
maakt worden. De Proef gelukte hem zeer wel, 
‘alzo hy zyn oogmerk volkomen bereikte, en ’er 
een Zeep van kreeg, die weinig verfchilde van 
— VIL Deen. Ffa de 
lj 


436  _ BESCHRYVING VAN 


de Alikantfche , welke daarom zo beroemd is „ 
dat zy van Souda-Zout en Boom-Olie gemaakt 
wordt. De bekwaame Chymift, wylen de Heer 
Voezer, heeft , naarde Berigten, die my zyn 
medegedeeld, de Alikantfche Zeep in het Luabora- 
torzum van den Heer Georrrovr dikwils gemaakt, en; 
dewyl diestyds het middel nog niet bekend was, 
om derzelver wezentlyke deelen weder volko- 
men van een te fcheiden , zo werdt hem van den 
Heer Georrror eens gevraagd, hoe men de Olie 
weder van het Zout kon afzonderen ? Hier in was 
deeze Man niet traag „maar ontbondt de Zeep, in 
eenige Vuren tyds , volkomen , ’t welk den 
Heer Grorrroy cen byzonder genoegen gaf , voor- 
al toen hy hem de Olie zuiver leverde, Vervol- 
gens fchreef hy daar over een Vertoog, en heeft 
ook verfcheide zodanigen, op den naam van den 
Heer Gxorrror, onder de Stukken der Akade- 
mie van Parys uitgegeven. / 

Wat aanbelangt de Proeven van onzen Âu- 
theur , dat het Loogzout van de Souda met den 
Geeft van Vitriool eene Opbruifching maakte ; 
daar van heb ik reeds omftandig in twee Aanmer- 
kingen over de Spaanfche Souda en de Kali in % 
gedagte Werk gefproken. Ik heb ook het onder- 
fcheid van beiden daar in gevonden, dat het uit 
de Souda gemaakte Zout daarom „Loogagtiger 
moet geheten worden , dewyl het eerder dan het 
andere in de Lugt fmelt. Dus verandert het, ins- 
tad met Stof van Kolen in een Hepar Sandu 

en 


DE SPAANSCHE SouDá. 437 


en men kan ?er, gelyk met andere „A/caltà, een 

volkomen Zwavel uit voortbrengen. Hoewel, 

nu, dit Zout van de Souda , volgens zyne voorr 

naamfte famenftellende deelen, naamelyk Loog- 

agtige die tegen * Vuur beftand zyn, boven ane 

dere van deezen aart niets fchynt uit te munten, 

moet men hetzelve daar in egter de voorkeur gee- 

ven; dewylhet eensdeels niet zo veele Kalkag- 

tige deelen, als anders dergelyke Zouten bezit- 

ten , in zig bevat, en, ten anderen , ook met 

meer. Glas-Aarde vermengd is. Bovendien heeft 

het in zig een gewoon Keuken-Zout , dat niet 

alleen uit deszelfs Knappen in *% Vuur , maar ook 
uit andere met hetzelve in ’ werk geftelde Proef- 

neemingen genoegzaam is gebleeken. Wie ,nu, 

ziet hier uit niet , dat dit een geheel byzonder: 

Zout zy , dat volkomen die Eigenfchappen bezit; 
welken het behoort te hebben tot de Gebruiken; 

„waartoe het beftemd is ? Wy willen wel den 
Heer KuncxeL, die in de Glasmaak-Konft by uit- 

ftek ervaren was, toeftaan , dat men het Zoutder 
Souda zo noodig niet hebbe tot het bereiden van 

Glad, dewyl een iegelyk  Alkalifch Zout derge=: 

‚ lykendienft doet „ en veel beter koop; door het ver= 
branden van Kruiden tot Afch ‚bereid kan worden: 
maar niemand, die eenige kennis heeft van het 
Glas maaken, zal ontkennen, dat het Zout der 
‚_Souda tot het maaken van de fynfte Kryfiailyne. 
Glazen ongelyk bekwaamer. zy; dan eenigan- 
der Zout uit Plantgewaflen. … Alleenlyk wordt 
NVIL Deen. Ff 3 men, 


438 ‚ BrscHRrYvING vAN 


men.dit Ongemak daar in gewaar „dat de Glazen, 
die met Spaanfche Souda gd zyn, blaauwe 
agtig zien: doch hetzelve zou gemakkelyk kun- 
nen worden ‘weggenomen, indien-men het ge- 
melde Zout , naar myne Aanmerking, wel kalci- 
neerde, als waar door alle vuiligheden „ inzonder- 
heidde verte Deelen, daar uit gedreeven zouden 
worden : want ik heb bevonden , dat zo wel de 
Souda, alshet Zout van Ka/, door dikwilsfmelten 
en het gloeijen in’t Vuur, andere Zoutenin witheid 
verte boven gaa. Nuishet jammer,dat wy in deeze 
Landfireeken, daar dat Kruid taamelyk overvloc- 
dig groeit , deszelfs Voortteeling niet. meer bes 
vorderen kunnen : want ; fehoon alhet gebrek 
der Weiden voor het Vee, op veele plaatfen, 
zulks niet verbieden mogte, fluipen gemeenlyk, on= 
der. zulke Onderneemingen , byzondere inzigten 
van eigen voordeel, die voor de Samenleeving 
meer fchadelyk dan voordeelig zyn. Ondertus- 
fchen kan ik , op herhaalde Ondervinding, vers 
klaaren , dat ons Zoutkruid ten opzigt van de 
Souda , ‘welke daar uit bereid- kan worden , het 
Spaanfche niet toegeeft , en ik zou durven zan= 
neemen , dezelve daarvan even zo goed, als de 
Alikantfcheis, te bereiden. | 

Gaarn zou ik nu, met den Heer Sermior;, 
iets gewagen. van de nuttigheid der Souda in 
de Geneeskunde ; doch ik , voor my, moet 
bekennen, dat ns tot dus verre ane en Proeven? 

> 9: daar. 


= DE SPAANSCHE SOUDA. … 439 


ir ‘omtrent genomen heb , noch ook heb 
willen neemen: want, wat in de eerfte plaats 
het in Water ontbonden en tot een Lioog gee 
maakte Zout der Souda betreft, durf ik niet 
beweeren , dat deeze Loog iets verrigte , % 
welk verfchillende is van de uitwerking van ans 
dere Alkalifche Loogen. Wy kunnen wel de 
Eigenfchappen, die $ 23. daar aan toegefchree- 
ven zyn, niet ontkennen, doeh wy kunnen ’er 
ook , inderdaad, niets meer van verwagten pi 
dan ’t gene een andere geringe Loog uitvoert, 
ern zy heeft derhalve geen byzondere werking. 
Aan den eenen kant, egter, alzo deeze Loog 
meer Alkalifche deelen bevat , en daarom ook 
met meer prikkeling op de vafte Deelen van ons 
Lighaam werkt , en bygevolg den Omloop des 
Bloeds fterk aanzet „is derzelver Gebruik zeer pe- 
denkelyk : aan den anderen kant kan men der= 
_gelyke Loogen veel beter koop bereiden , zon- 
der dat men de duure Souda behoeft ° op te zoe= 
ken, die, bovendien s in de Winkels zelden 
regt goed wordt aangetroffen. Wy neemen 
het, ondertuflehen, onzen Autheur gantfch niet 
kwaalyk , dat hy van deeze nuttigheid gewag 
heeft willen maaken. Alleenlyk zy men oplets 
tende, dat men zodanige Loogen niet laat innee- 
men door Menfchen van een aandoenlyk Tempe 
rament , en gebruike ze ook-geenzins uitwendig , 
daar eene Ontfteeking en Hitte in de Decien 
‚Plaats heeft; dewyldaar door de Pynlyke Ge: 
VIIL Deer, Ffb40 Bnr voe 


440 BESCHRYVING VAN A 
_voeligheid groorelyks. vermeerderd wordt. One 
dertuflchen is % gebruik derzelven geenzins te 
veragten, als men Waterige Alkalifche Tinktuu- 
ren uit zekere Vegeta):l;a bereiden wil. 

— De ( Salsa Neutra)) die uit de Souda met eeni- 
gerley Zuur bereid kunnen worden, hebben ins- 
gelyks, boven andere dergelyken , niets voor- 
treffelyks. _ Alleenlyk zonder ik dat gene uit, % 
welk Se/ de Sezgnese geheten wordt: want hete 
zelve is met eene by uitftek verdeelende, oplos 
‚ fende en verdunnende’kragt begaafd , inzonder= 
heid wanneer zig taaije , Slymige en Galagtige 
Onzuiverheden in de Maag en het Gedarmte 
bevinden , en in ’t byzonder doet hetzelve veel 
dienft in afloopende Koortfen, 

Aangaande de Zeep van de Souda kunnen wy 
in de Geneeskunde niets aanmerkelyks getuigen, 
noch zeggen, dat dezelve de voorkeur verdiene. 
van andere Zeepen. Hedendaags hebben de Zeep- 
agtige Middelen een voornaame plaats onder de 
Geneesmiddelen ingenomen, en men zal het een 
Doktor voor onweetenheid, toerekenen, wan- 
neer by zulke , ten hoogften beroemde Medi- 
kamenten-, niet voorfchryft. … Waarom ? Om 
dat deze of gene groote Arts dezelven uitgevon- 
den en opgevyzeld heeft. Wy laatenze aan ’ 
Geval over, en hopen, dat het daar mede even 
zo zal gaan , alshet met andere nieuwmodifche 
Artzenyën gegaan is. Ik kan, ten mintte, rict 
zeggen „ dat derzokner vis werssog overeenftemt, 


miet 


Dr 


| 
! 


DE SPAANSCHE'SOUDA. Ast | 
met de zo hoog gepreezene deugd. Die gewoon 

is veel tc waagen, moet het zig ook welgeval= 

len laaten, dat het hem dikwils tot nadeel ftrek- 

ke. Men gebruike. win, daar % ra is, met 

verftand: 

In de Glasmaak-Konftheeft de Souda, naar * ges 
ne uit $ 28. blykt , ontw yfelbaar haare grootfte nut= 
_tigheid. Wy zullenons daar mede niet ophouden; 
aangezien het voornaamfte reeds is bygebragt, en 
aangaande het overige kan men Kuncker nazien. 
Men gebruikt daar toe, veelal, de Souda zonder 
zuivering of uitlooging vanhet Zout ; doch, indien 
men een regt helder Kryftallyn Glas wil maaken, 
zo is ?t voor alle dingen noodig , dezelve eerft te 
zuiveren. Tot de gewoone Glazen wordt zy, 
zòvals. menze uit Spanje krygt, doch tot beter 
ontbinding eerft fyn gemaakt zynde, gebezigd. 
Of nu het Zout der Souda, in de Solutiën en Pre- 
cipitatiën derMetaalen , ietsuicmuntends hebbe bo- 
ven andere: Alkalifche Zouten, kan men uit der= 
zelver famenftellende deelen beft nagaan. Ten 
aanzien van het Loogzout, dat zig daar in be- 
vindt, is het niet beter dan anderen van de zelfde 
foort; maar de vermenging van hetzelve met ge- 
meen Zees of Keuken-Zout maäkt in deszelfs 
uitwerkingen tot Ontbinding en Nederploffing « 
der Metaalen eenig verfchil ; weshalve men voor- 
_zigtig daar mede te werk gaan , en het niet an 
dets, dan tot een byzonder oogmerk, gebruiken 
moet. Miffchien zou men ook dit Zout, in het 

VIIL Dees. Eis ver- 


442  __ BESCHRYVING VAN 


— 


verhevenedeel der Scheidkunde, tot Mercurifica- 
tie der Meraalen met vrugt gebruiken kunnen; 
doch wy beveelen zulks den verftandigen Leezer 
tot verder Onderzoek aan. 

Voor ’ laacft zullen wy nog gewag maaken „ 
van de bereiding dier heerlyke Ultramaryn- Ver- 
we, uit de Soudta; %. welk door den Heer 
Scrmipr is over % hoofd gezien. Wylen de Heer 
Bergraad HencreL is daar van de eerfte Uitvin- 
der geweelt, die dezelve, als een blaauw W on- 
der, uit de Souda en Kali te voorfchyn bragt. Ik 
ben ook zo gelukkig geweeft, vandeeze Verw, ins- 
gelyks, uit de Souda te bereiden , waarvan ik de 
Aanwvzing gedaan heb in het vierde Deelmyner 
gemengelde Aanmerkingen, De Kleur is onge- 
meen pragtig en fchoon; zy houdt ook ftand , wan- 
neer men de Souda regt heeft uitgeloogd ;doch men 
krygt ’er zeer weinig van. Uit verdere Procfnee- 
mingen zalmen nog kunnen ontdekken,ofmen,„door 
middel van deeze Ultramaryn-Verwe ‚ met behoor 
Iyke byvoegzelen en een welbercide Fr4ta „ een 
blaauw, of ten minfte een Paarlklearig Glas kan 
maaken. Eene veel heerlyker Kleur, en diena- 
by komt aan het Berlynfch blaauw , kan menhaa- 
len uit hee fmeltbaare Zout der kleine Wereld, 
wanneer hetzelve door Broeijing en Rotting wordt 
voortgebragt. Hier omtrent, nu ‚zou de Vraag in 
overweeging kunnen genomen worden, waar uit. 
eigentlyk de blaauwe Kleur ontítaa? Ik zeg , dat 
die niet aan het Alkalifche Zout „alleen , noch ook 

| aan 


0 / pe SrAANSCHE SouDa. "443 


aan het bkr Zout? is toe te fchryven, maar dat 
zy voortkomt uit vermenging van diebeiden: hoe- 
wel zy egter ook, door famenvoeging van deez 
gweederlev Zouten, niet kan worden vóortgebragt. 
Derhalve heeft de toenmaalige Autheur der Ha//;- 
fehe Zeytungen gedwaald „wanneer hy het vierde 
Deel myner gemengelde Aanmerkingen ‚ in het 

Jaar 1756, in het negen-en-zettigfte Stuk deezer 
Zeytungen aanhaalende , zig dus uitdrukt. „ Aan- 


» gezien „egter het Zoutkruid niet overal tekrygen - 


‚sis „zo zou heteen Zaak zyn van veel belang voor 
„het Algemeen „indien met het gemeene of Keu- 
3) ken Zout, behoorlyktoebereid zynde, even ’ 
» zeïfde kon uitgevoerd worden, als tot dus verre 
salleenlyk met de Soudaheeft kerl gefchieden. 
„Wy zallen den Heer Dr.Nenenmaunter verdere 
» onderzoeking overlaaten, of niet een dergelyke 
Verw uit het Keuken-Zout te maaken zy, als 
» de gene, welke Henke uit de Souda voorgege- 
sven heeft te bereiden” _ Ik houd het daar voor : 
dat de tot Glas fimelbaare Aarde „benevens het 
Keuken. Zout, tot voortbrenging van deeze heer- 
Iyke- Kleur het meefte toebrenge: ten minfte komt 
het ook veel daar op aan „dat het Zoutkruid ( Ka- 
Ä) vooraf door de ran toebereid worde, als 
Welke een Middel is, om het uithaalen van deeze 
„Verw gemakkelyker te maaken. À 


VIII Dezer. An VERS 


Í 


\ 


VERHANDELING 


OVER DE 


KLEUR ver LUGT, 


Door DEN HEER 


Dr. JOANNES PETRUS EVERHARD. 


Profel). Medicine ordinarius € Philofopbie extraordi- 
narius in Regia Fred. Halenfi; Medelid van 
de Keizerlyke en Keurvorflelyk Mentzi- 4 
Jibe Akademien „enz. 


(Mova Ala Phyfico - „Medica, Natur Curiofor, Tom. IL. 
Ann. 1761. Append. p. 259.) 


SEELLEEN VEELENSSE EEEES 
Takiding 
ke Erfcheide hoedanigheden der Lugt zyn in 


de Natuurkunde bekend: zy is zwaar, 


oeerkragtig » doorfchynende, vl, en mifichien ook, 


gelyk zeer waarfchynlyk is, Elekrriek. Met alle 


deeze hoedanigheden, nu, byna, ishet zo gele- 
gen, dat dezelven oftsfnordt in t oog loopen , of 
ten minfte door Proeven, die gemeen zyn en ge- 
makkelyk i in werk te ftellen, ontdekt kunnen 
worden. Dus bewyft het Water , dat men in 
een omgekeerd Glas, ’ welk enkel met een Pa- 
KE _ pier 


Ds Kreun per Luor: 448 
piertje toegedekt is; laat hangen „ de Zwaarheid 
van de Lugt, toonende dat het Water van de 
Lugt in. Evenwigt gehouden worde. Ja uit de 
Zuiging der Pompen alleen , wanneer het Wa 
ter daar door opgeheven wordt, is het zelfde 
blykbaar : des het te verwonderen is, dat deeze 
Eigenfchap niet cer bekend geworden, en dat de 
geheele Natie der Natuurkundigen, voor de ty- 
den van GurrickKE ; dermaate verblind geweeft 
Zy dat men zulk cen Toeftel van nooden heeft 
gehad van Proefneemingen, om eene Wet van Í 
de Natuur „die zo baarblykelyk was, te betoo- 
gen. Daar in komen thans wel alle Natuurkun- 
digen overeen, dat de Lugt zwaar is en Veerkrag- 
tig, doch , of de Lugt eenige Kleur hebbe, danzan - 
alle Kleur ontbloot zy ‚ iseen ftuk waar in zy mer 
kelyk verfchillen. Derhalve heb ik niet onnut 
‘ geoordeeld., dit Onderwerp thans te verhande- 
len, 

Wat Kleur zy? 

a. Voor dat ik, egter, tot verklaring van de 
Kleur der Lugt kome, is het noodig, naauwkeu- 
rig te bepaalen, wat men door fear in % alge- 
meen verftaa. … Dit woord , naamelyk , wordt van: 
het Gemeen niet alleen, maar van de geleerde 
_Philofoophen zelfs, in verfchillende betekenis ge- 
bruikt. Gemeenlyk neemt men het ia vierderley 
zin. Zerflelyk verftaan wy door Kleur eenige by- 
zondere aandoening in het Oog, die wy krygen 


VIII Deer. van 


ú46 VeERHANDELIN NG OVER DE 


van het Licht. Indien ik, naamelyk, van de roos 
de of van de blaauwe Kleur fpreek, begrypik daat 
oor een byzondere aandoening in myn Oog, wel 
ke een denkbeeld in myn Ziel verwekt, daar wy 
de naam van roode of blaauwe Kleur aan geeven. 
Borre heeft waargenomen (4), dat in een Pelt 
tyd aan eenige Menfchen, die de Peft hadden ; 
alle Voorwerpen zig gekleurd vertoonden. Dee- 
ze Kleuren waren in de Voorwerpen zelf niets 
noch ook ta * Licht; maar kwamen voort uiveës 
nie zonderlitge gevoeligheid van het Netvlies, doot’ 
den ongeregeld geworden invloed van het Zes 


nuwvogt. Het zelfde gebeurt niet zelden ook - 


aan de Vrouwsperfoonen die niet Opftygingen de 
Mânnen die met Hypochonder zyn gekweld (4); 
Ten tweeden noemen wy Kleur, een byzondere hoez 
danigbeid van zekere Legtffraal , welkeik reeds 
óver daag betoogd heb, in de verfchillende f{nel- 
‘heid van het Licht te beftaan. In deeze zin nóe= 
men wy het Licht rood, indien de Straal, welke 
het denkbeeld van roodheid in ons verwekt , af- 
gefcheiden zy geweeft van de overige Straalen. 

Nu is’ waarfchynlyk , dat deeze-Scraal die zy; 

welker deeltjes het fnelfte worden voortgedree- 

ven; 


(a) Exper. €} confid. de Coloribus. Cap. 2. 

(b) Een uitmuntend zodanig Voorbeeld vant een Vrouws- 
perloon die de Opftyging hadt, brengt Doyre, op de 
gezegde plaats, by; ’t welk ik te vooren reeds, in myn 
Werkje over de Kleuren, heb aangehaald en omftandig 
verklaard, 


ie Kreur per Louer. / 447 
ven, of, ingevalle wy met den doorlugtigen Eu- ° 
rerus de drillinge (V4brat0) van het Licht erken- 
nen ‚die, welker drillingen het fhelfte op elkander 
volgen (c). Ten derden wordt vanons Kleur gehe- 
ten , zekere hoedanigheid van een Lichaam, welke 
maakt, dat hetzelve de roode of" andere gekleurde 
en alleen , of terugkaatze, of’ aar, Straal- 
breking van de anderen afzondere. Dus zeggen 
Wy, dathet Bloed een roode Kleur heeft, om dat 
hetzelve , van wegen eene byzondere dikheid 
der plaatjes ‚de roode Straalen alleen te rugkaatft; 
gelyk dit elders van ons beweezen is (d). Ten 
vierden wordt Kleur ook in die zin genomen als 
de Schilders dit woord gebruiken, naamelyk voor 
een byzonder Lighaam, ’t welk aan andere Lig- 
haamen geftreeken zynde maakt, -dat dezelven 
deze of die Straalen terugkaatzen. Dus noemen 
de Schilders de Cinnaber een roode de Gittegom 
een geele Kleur. 5 


Wat de Kleur der Lugt zy? 


3. Men begrypt ligt, dat wy, van de Kleur 
der 


-(c) Zie zyne Nova Theoria Lucis e Colorum,. Cri Ts 
1. p. 196. 

(d) Zie myne Difert, Inauguralis, de reta 
fals ook Fragmentum de colore fanguinis ex Doërind Medi. 
ed Perfarum, agter Pfèllus de Lapid. Vi routibis, edit, a 
Jon. Sreeu. BERNARD. Lugd, Bat. 1745.) 

VII, Deer. 


448 VERHANDELING OVER DE 
der Lugt handelende, die woord niet ide eer: 
fte noch in de tweede betekenis neemen ; want 
wy zien hier geenzins op de aandoening van de 
Ziel, noch op de hoedanigheid der Straalen. Ja 
in zulke zin ftellen wy ook niet, dat ?er Kleur in 
de Lugt zy, als de Schilders die aan zekere Lig- 
haamen toefchryven: maar, dewyl de Lugt een 
dunne. doorfchynende Middelftof is „welke de 
Lichtfiraalen breekt, zo kan ’er eene Kleur aan 
toegefchreeven worden s indien-wy ’% Vermogen 
daar aan toeftaan; om zekere gekleurde Straalen 
fterker te breeken. Is, naamelyk „uitde Na- 
tuurkunde bekend: 1, Dat niet alle Lichtftraalen 
van doorfchynende Middelftoffen eenpaariglyk ge- 
broken worden , maar dat de Violette Straalen 
de meefte, de roode Straalen de minfte Breeking 
ondergaan: 2. Dat de gekleurde Straalen vandoor | 
fchynende Middelftoffen op. verfchillende wyzen 
worden gebroken, zo , dat de eene doorfchynen- 
de Middelftof op de roode „de andere op de blaau- 
we Straalen fterker werke , dan op de overigen : 
3. Dat hier door de Kleur van de doorfchynen- 
de. Middelftoffe voortgebragt worde. De Lugt 
derhalve , zo zy eenige Kien: heeft, zalhetver= 
mogen bezitten, om eenigerley gekleurde Straa- 
len fterker te breeken. Welke hoedanigheid, of 
zy weezentlyk in de Lugt plaats hebbe , thans na- 
der te bepaalen ftaat. 


Wat 


Ereur ber Luer. Ä4} 
Wat de Ondervinding daar omtrent leere. 


4. In de eerfleplaats neemen wy waar, dat de 
Lugt de Kleur der nabuurige Lighaamen niet ver- 
anders. Dus zal men alle de Kleûren. van Bloe- 
men en-andere gekleurde Lighaamen , in het Lugt- 
ledige, even de zelfde bevinden, als in de opene 
en vrye Lugt. Fen tweeden, zo de Kleuren der 
ver afflandige Lighaamen zeer levendig zyn, ge- 
Iyk de witte of roode , worden zy Ke zn 2 geheel 
niet, of maar weinig veranderd. Dus neemt de 
witte glanzige Kleur der Maan geen de minftè 
Kleur aan vande Lugt. Een witte Tooren ver= 
toont zig op de afftand van een Duitfche Myl 
nog volkomen wit. Ter derden, andere Lighaa- 
men egter, welker Kleur geel, groen, ovzolet of 
graauw is, febynen altoos, op zekeren afftand, 
bleauw te zyn. Dit isde reden, dat Boffchenen 
Bergen, aande Kinimen, zig blaauw vertoonen. 
Even % zelfde heeft plaats met de toppen van he- 
melhooge Bergen , die, om de zelfde reden, de 
_byfere hoogte naamelyk „ blaauwagtig zyn. Ten 
vierden, de bloote Hemel vertoont zig altyd blaauw, 
én die Kleuris, hoe meer naar den Top toc, hoe 
hooger blaauw ; hoe meer naar de Kimmen, hoe 
bleeker. Want, dewyl de Hemel geen byzon- 
der Lighaam is, als een Gewelf uitgehold of vol- 
komen rond, gelyk deoude Wysgeeren gedroomd 
hebben, en ket Gemeene Volk heden nog van 

VIIL Dez Ge ver 


450 VERHANDELING OVER DE 


verbeelding is; zo blykt, dat die Kleur geenzins 
aan den Hemel kan worden toegefchreeven ‚maar 
aan de Lugt: doch, of zy de Lugt eigen en ’er 
onaifcheidelyk van zy , dan door enkel Toeval 
daar in ontftaa, hier van zullen wy in ’ vervolg 
fprecken. 


Algemeene verklaaring deezer Verfchynzelen. 


5, Op tweederley wyze kunnen deeze Vers 
fchynzelen worden uitgelegd. Voor eerft, naa- 
melyk, kunnen wy aanneemen, dat de Lugt uit 
zig zelve van alle Kleur ontbloot zy , en dat die 
laauwe Kleur , waar mede de ver afftandige Lig- 
haamen zig gekleurd vertoonen ; en welke de 
bloote Hemel ook heeft, ontftaa uit de vermen- 
ging van het Licht met de Schaduw, of uit de 
terugkaatzing der Straalen van wit Licht , metde 
zwarte Kleur des Hemels en die der ver afftandie= 
ge Voorwerpen vermengd. Zen fweeden kan in 
deeze zelfde Lugt zekere hoedanigheid worden 
onderfteld, om de blaauwe Straalen der Voorwer- 
pen fterker te breeken en dus dezelven zig blaauw 
gekleurd te doen vertoonen. Dewylhet een , zor 
welals * andere, mooglykis ‚doch in de Natuur- 
kundige Weetenfchap niet alleen de mooglyke 
verklaaringen der Zaaken , maar die weezentlyk 
plaats hebben, worden vereifcht ; hierom is ’% 
zocdig dat wy onderzoeken , welke van deeze 
Ver- 


Kreun per Lucr. 451 


Verklaaringen waarfchynlykft en meeft met de 
Ondervinding overeenkomttig zy. Onze gchee- 
le Verhandeling over de Kleur der kts komt ; 
derhalve, daar op uit; dat wy, 1. De Bewys- 
tedenen voorftellen van de genen, ad de Kleur 
der. Lugt uit vermenging van ’t Licht met deScha- 
duwe verklaaren: 2. Dat wy betoogen „hoe dee= 
ze Verklaaring niet genoegzaam is , ten zy men 
in de Lugt zelve Kleur onderfielle : 3. Eindelyk 
dit Gevoelen van Tegenwerpingen te bevry- 
den. 
Denkbeelden over de Kleur der Lugt. 


6. * Is hier geenzins myn oogmerk, om alle 
de Gevoclers der Natuurkundigen over de Kleur 
der Lugt op-te tellen: myn tyd noch bezigheden 
laaten thans niet toe, alle de Werken over de 
Natuurkunde te doorbladeren: het zy genoeg „dat 
ik ’er flegts eenige aanhaale. Honoratus Fasri 
heeft reeds die blaauwe Kleur afgeleid (e) van de 
terugkaarzinge des Lichts, door de Stofdeeltjes . 
en overkleine Lighaampjes, die in de Lugt her= 
om vliegen, waar uit zulk eene maatiging ( modi- 
ficatio ) der Lichtftraalen zou voortkomen, wel- 
ke de blaaawe Kleur voortbrengt. Hy berifpt 
tevens Fromonpus „ die deeze Kleur van een 
Daauw ; fchemerachtig en met half volkomen dui- 
ter 

„(e) In Phyfica fuaTraêtatu V. Propof. ear. Lions 1669. 


[Zie ook, Phil, Tranfaët. for the Year 1670.N, 68.) 
VIJL, Deer, Gs 2 


452 VERHANDELING OVER DE 


fer vermengd Licht , hadt afgeleid. Fromonpus 4 
ordertuffchen , fchynt in ’t zelfde Gevoelen ge- 
weeft te zyn met de meefte hedendaagfche Natuur- 
kundigen, die de blaauwe Kleur der Lugt, ge- 
lyk wy zoeven gezegd hebben , ftellen voort te 
komen van de vermenging des Lichts, dat door de 
Elementaare deeltjes der Lugt is terug gekaatft, 
met die zwarte Kleur, welke eigen is aan de le- 
dige Ruimte, door ons de Hemel genaamd: daar 
Pari, in tegendeel, de enkele modzficatse van 
het Licht , % welk door de Lugt terug gekaatft 
wordt ; voor oorzaak aanneemt. JoANN. Case. 
Funccius heeft, in een over dit Onderwerp uit- 
gegeven Werkje ú®, ‚ gehandeld van de Kieu- 
ren des Hemels, en verklaart aldaar C pag. 99. ) 
de reden van de blaauwe Kleur, leidende die, op 
dat ik van zyne Woorden gebruik maake , af van 
de fimenvoeging van veele Schaduwen met wei- 
niger Straalen; of, gelyk hy (pag. roo. ) zig uit- 
drukt , dezwartagtige MEther blinkt doorde doorfchy- 
„gende Lugt heen , en vertoont zig daarom blaauw. Op 
de zelfde manier , byna, verklaaren de meefte he- 
dendaagfche Natuurkundigen de Kleur der Lugt, 
gelyk de zeer doorlugtige Worer (g), de hoog 
vermaarde MusscreNBrRoeK (2) , en anderen. Ma- 
RIOTTE, egter, fchryft aan de Lugt een eigen 
| Kleur 


(f) Liber de Coloribus Celi, Ulme 1716. Oltavo. 


(2) Beeninfft. Ged. von den Wiefung. der Nate, 
P 302% 


Krrur per Luor. 458 


Kleur toe, die blaauw zy, doch zeer fyn, en 
leide daar van de blaauwe Kleur van ver aïgelege- 

. / De 
ne Voorwerpen af (2). G. W. Krarrrius durft 


daar omtrent niets bepaalen, maar, terwyl hy de . 


overige Hoedanigheden optelt van de Lugt, zegt 
hy, das dezolve alleenlyk blaauw Jchynt te zyn of wee- 
zentlyk zodanig gekleurd as (£). 


2 Js moo gk, dat de blaauwe Kleur uit det vermen= 


‚ging oan zwart met wet Lacht ontflaa. 

7. De Kleur in zo verre zy tot het Oog bes 
trokken wordt , is een byzondere aandoening , 
door het Licht verwekt , op het Netvlies ($. 2. ), 
Alle Gevoeligheid, nu, die van een uitwendige 
oorzaak ontftaat , hangt af van ’ Vermogen eens 
Lighaams , dat buiten ons geplaatft is en werkt op 
onze Zenuwen. e aandoening der Kleuren , 
derhalve ,‚ moet voortgebragt worden door de 
kragt van ’ Licht, dat op het Netvlies werkt, 
Nu kan de kragt van een Lighaam , met den zelf- 
den Inhoud ( Maf]a ) verfchillende zyn naar reden 
van de Snelheid „ en aan den anderen kant, alsde 
Snelheid de, dgn blyft, naar reden van den In- 
houd, Das kan de oorfprong der Kleuren twee- 
derley zyn. De oorfprongelyke Kleuren, endie 

ì ei- 
(hb) Begins. der Natuurk, 61123. [Comp. Ann.1762.$943.} 


(4) De la nature del Air. p. 181. 
(k) Praleê. in Phyfic, Tbeoret. P, I, 6 383, 


VHL Deer; Gg8 3 / 


454 VERHANDELING OVER DE 


eigen zyn aan’ Licht, fechynen voort te komen van 
de verfchillende Snelheid der Lichtftraalen, die 
dus op een verfchillende wyze het Netvlies aan- 
doen, en daar door verfchillende Kleuren voort 
brengen. De Snelheid, nu, van de roode Straa- 
len fehynt de grootfte en die der Violette Straa- 
len de kleinfte te zyn; terwyl de gecle, groene 
en blaauwe een Snelheid hebben, die tufchen de 
gemelde Snelheden gemiddeld is; gelyk wy dit 
reeds in een Werkje over dit Onderwerp , dar in 
% jaar 1749 uitgegeven is, getragt hebben te be- 
toogen (7). Stel nu dat wit Licht, % welk de 
Som der Snelheden heeft van alle de Straalen, om 
dat het uit de Straalen van allerley Kleuren fà- 
mengefteld is, van Inhoud (MafJa ) verminderd 
worde: daar door zal de kragt van dit Licht „ des- 
zelfs werking op het Netvlies en de dus voortge- 
bragte aandoening, verminderen. _ Hier uit blykt 
klaar , dat wit Licht tot dien trap kan verflaau- 
wen, dat door hetzelve op het Netvlies die aan= 
doening worde voortgebragt , welke anders voort- 
komt van een blaauwe Lichtftraal. Dewyl,nu, 
de Schaduw niets anders is, dan een verminde- 
ring des Lichts, door eenig duifter Lighaam ver- 
oorzaakt, zo blykt, dat de vermenging des Licht 
alleen eenige vermindering van hetzelve zy , wat 
den Inhoud betreft, en hier uit volgt, dar dever= 


INCA 


(U) Berfucd) einer maheen Erflârung von dee Natar der 
Faeben/ zur Erlâuterung dee Farbenthegrie dez Newton. 


BEET 7 


a KrrurR DER Lucr. ‘455 


menging vun wet Lecht met de Schaduwe een Vlhan- 
we Kleur kan voorlorengen. Men telle, by voor- 
beeld , dat de kragt van % blaauwe Licht, met 
zekeren bepaàlden Inhoud, gelyk aan ao, endie 
van ’ witte Licht, met den zelfden Inhoud, ‘ge- 


yk aan zoo zy. Laat dan de Inhoud van het wit- 
te Licht ‚ doorhet opflurpen of op een andere wy- 


ze onderfcheppen van de Straalen, dermaâte ver- 
minderd worden, dat ?er flegts een vyfde deel 
van overblyve, zo zal de kragt maar het vyfde 
deel zo groot als te vooren , en daarom 20 
zyn, gelyk die van ’ blaauwe Licht, en bren- 
gen, derhalve, ook de zelfde uitwerking voort. 


Die oorfprong van de bladuwe Kleur door Proef= 


geemingen betoogd, 


8. zr Proof. Een Speelkaart overend ‘gezet 
hebbende op een houten Tafeltje, vlak tegen de 
heldere Maanefchyn , gaf dezelve , naar &ewoön-= 
te, een zwarte Schaduw. Toen plaactte ik aan 
de zyde een brandende Kaars, zodat ?er een dub. 
bele Schaduw geformeerd werde. Daar de twee 
Schaduwen op elkander vielen, was het gelieel 
zwart: dat gedeelte, % welk door het Schynzel 
van de Maan alleen gemaakt werdt, was bleeker: 
maar het overige der Schaduw ; bepaald dóór het 
Licht der brandende Kaars, vertoonde zig vol- 
maakt blaauw. 

2. Proefn. Indien men de opftygende Rook van 

VIII Deen Ge 4 Vver- 


456 VERHANDELING OVER DE 


verre befchouwt, door een Lugt die fterk ver- 
licht is van de Zonneftraalen, zal die Rook zig 
blaauwagtig voordoen. 

3: Proef». Laat, in een donkere Kamer, mdk 
palleeren door een sE chrersaals die van een klein 
Gaatje is doorgelaten, zo zal die Rook, indien 
dezelve niet te dik 2» zìg ook blaauwaguúg ver- 
toonen. 

4. Proefn. Funcerus verzekert, opde aangehaal- 
de plaats , dat een Houtskole in fyn Ly waat ge- 
wonden „ blaauw fchvat, —Hy voegt’er by , dat 
Cie zelfde Kleur ontftaat ‚ wanneer men tot Poei- 
jer gemaakte Houtskolen, met cen weinig Kryt 
gemengd, door Linnen of geprikt Papier laat val- 
len en daar medewit Papier beftrooit. «Geen van 
beiden is my ooit gelukt, fchoonik agtervolgelyk 
de veelheid des Kryts vermeerderd, en het ge- 
mengd Poeijer op verfcheide afftanden befchouwd 
heb. De blaauwe Kleur , egter, die zig uitwene 
dig in de Aderen van ’ Menfchelyk Lighaam vere 
toont, is zekerlyk aan de doorfchynendheid der 
Bloedvaten , en de terugkaatzinge des Lichts van 
de uitwendige Oppervlakte, toe te fchryven. Het 
Bloed, naamelyk , in de Aderen beflooten is 
zwart zo lang het geen Licht heeft en de witte 
Straalen des Lichts maaken, door haare vermen- 
ging met die Zwartheid, een blaauwe Kleur. 

5. Proefn. By een druppeltje Inkt ‚op wit Pae 
pier gefprengd zynde, mengde ik een weinig 
Kryt, en dus vertoonde hetzelve zig, indien het 

Oog 


……Krrur per Luor. 437 


Gog op zekeren affland geplaatft ent Papier niet 
te fteìk verlicht was, blaauwagtig : doch ik moet 
bekennen, dat deeze Kleur zo duidelyk niet wa- 
re, alsin deeerfte Proefneeming. 
Uit dit alles volgt, dat, door zekere vermen- 
ging van wit Licht met Zwartheid, het Oog op 
„even de zelfde manier aangedaan kan worden, als 
anders door een blaauwe Straal. Het blykt dan 
insgely ks van agteren,dat de blaauweK leur des He- 
mels ook kan voorigebragt worden door Licht „ 
dat van de Elementaare deeltjes der Lugt, of van 
Dampen die inde Lugt hangen , is terug gekaatft; 
maar wy leeren uit ontelbaare Voorbeelden in de 
Natuurkunde, dat de mooglykheid der Verklaa- 
ring van zeker Verfchynzel niet onmiddelyk de 
Waarheid daar van betoogt, ten zy door de On- 
dervinding beweezen zy, dat Zer deze of gene 
oorzaak weezentlyk al of niet plaats hebbe. Der- 
halve moeten wy nu onderzoeken, of de oor- 
zaak der blaauwe Kleur, in de Lugt, inderdaad 
afhange van zulk eene vermenging, dan niet. 


De blaauwe Kleur der Lugt onifvaat niet van 
gene vermenging des Lrzchts met de 
Schaduwe. 


Eerfle Bewysrede. 


9. Hier voor $7. heb ik gezegd, dat de blaau- 
we Kleur voorgebragt kan worden, indien de Ín- 
houd van ’t witte Licht zodanig verminderd wer- 
__ VIL Deer. Gg 5 de, 


458 VERHANDELING OVER DE 


de, dat desselfs kragt die van het blauwe Licht 
evenaart; want dan zal de uitwerking een zelf- 
de zyn als anders die van ’t blaauwe Licht. Hier 
uit volgt, dat, de Inhoud van ’t witte Licht we- 
derom vermeerderd zynde, deszelfs kragt , en by- 
gevolg de werking op het Netvlies of de ‘daar 
door verwekte aandoening van de Ziel, ook toe 
neemen. moet. Bygevolg zal ?er eene min of meer 
levendige Kleur voortkomen , naar dat die kragt 
vermeerderd of verminderd zy. Derhalve moet; 
indien het blaauwe Licht, uit zulk eertemonging * 
gefprooten, in Inhoud vermindere, een Violette 
Kleur voortkomen; en, zo het vérmeerdere, 
een groene of geele, of paarfche , ja ook wel een 
roode. Nu redeneeren wy „ op dien grond, 
aldus. 

Alle Kleur, die uit vermenging van wit Licht 
met de Schaduw ontftaat, moet, door verande- 
ring van den Inhoud des Lichts of vermeerdering 
van de veelheid der Schaduwe; overgaan in een 
andere Kleur : doch de Kleur der Lugt blyftaltoos 
blaauw en verandert nooit, ongeagt de veelheid 
van Licht in de Dampkring: derhalve Komt deblaau. 

we 

(1) [Men kan daar van een omftandige Befchryving 
vinden, in Medic, Siles. Satyr. Specim. IL. Obf, ro: alsook 
in Comamerc. Litter. Norimberg. Ann, 1736, en elders. Men 
moet het aanmerken als een algemeen Noorderlicht, ge- 
Iyk in ’t Jaar 1716, 1726 en 1729 verfcheenen zyn: die 
door den Heer MusscHeNsrorek „in zyne Beginzelen der 


Natuurkunde, worden hangebaald: doch dit Verfchynzel 
— was 


B honen ace 


Krrur per Luer. ’ 459 


we gKleur der Lugt niet woort wit EN oan 
Jet Lacht met de Schaduwe. 
> Hier tegen zou wel ingebragt kunnen worden, 
dat-de Kleur der Lugt, inderdaad, fomtyds, in 
een roode of andere overgaa, zo by het opkomen 
en ondergaan van de Zon, alsook -by nagt: hoe- — 
“danig een Verfchynzel , dat men een brandenda 
Hemel noemde, ún ’ Jaar 1736 byna geheel Europa 
in ontfteltenis bragt (}): doch het is klaarblyke- 
lyk , dat deeze verandering van Kleur in de Lugt 
niet afhange van eené verfchillende menging des 
Lichts met de Schaduwe, maar van een afzonde- 
ring der roode Straalen, door Dampen die in de 
Lugt verzameld zyn. Wy weeten, naamelyk, 
uit de Befchouwkunde der Kleuren volgens New: 
TON, dat, naar de verfcheiderley dikte der Plaat- 
jes andere Straalen worden doorgelaten , anderen 
terugkaatft. Dus worden de ebde Straalen, door 
®de dikte van 6% duizendmaal duizendfte bedr 
eens Londenfchen Duims, teruggekaarft in het 
Water, en het blaauwe Licht door de dikte van 
1% der gemelde deelen (*). Indien, derhalve, 
de 


was van het gewoone Noorderlicht zeer veel verfchillen- 
de. Zie Sen. Argr. Obferv. de Aurora Boreati, Coburgi 

24 Nov. 1736. vija. C. L. N; Ann, 1737] ie 

(*) [Zie Newrons Optice, tranfl. per S. Crarke. Lon- 
dinì. 1706: pag. 195, 217 : in pofteriori vero pagind loqui- 
ter de partibus centies millefimis Uncia ; in: priori de partibus 
decies centies smillefimis. 

“VOE Deer, 


460 VERHANDELING OVER DE 


de Plaatjes der Dampen, die in de Lugt vervat 
zyn,dikker worden „zal de roode Kleur worden 
terug gekaatft; indien zy dunner worden, zullen 
de roode Straalen worden doorgelaten. Dat nu 
de onderftelling , die wy in de óyllogtsmus ge- 
bruikt hebben, Cte weeten dat het Licht in de 
Dampkring nu eens vermeerderd‘, dan eens vere 
minderd wordt,) waar zy, zal niemand ligt ont- 
kennen , die overweegt, dat een grooter veel- 
heid Lichts in de Dampkring zy na den Organg , 
dan voor den Opgang der Zonne , en dat ook zo 
veel meer Straalen in onzen Dampkring komen, 
hoe minder fchuins haare Opvalling zy „dat is, hoe 
hooger de Zon fiaa. Op den middag derhalve, 
voornaamelyk in de Zomer, zou de Kleur der 
Lugt van blaauw in groen of een andere hoogere 
Kleur moeten veranderen „’t welk wy nooit waar- 
neemen. De Kleur, naamelyk, van den Hemel 
blyft altoos de zelfde „en niet alleen blaauw ‚ maar « 
eene zelfde foort van blaauw. Derhalve is ’tniet 
waarfchynlyk , dat de. Kleur der Lugt afhange 
van eene vermenging des Lichts met de Scha» 
duwe. 

î Tweede Bewysreden. 


10. Dewyl wy verder weeten, dat, tot de 
voortbrenging van de blaauwe Kleur door ver= 
menging des Lichts met de Schaduwe , zeker ge- 
tal vereifcht worde van Lichtftraalen; dat is, ze- 


kere Inhoud C MafJa >) van Licht ; en het Kent 


dien 


\ 


- 
Kreur per Luor. 4ôt 
dien zeker is, dat , naar reden van de verandering 
van deezen Inhoud de Kleur ook veranderd moet 
worden ; zo blykt, dat de Kleuren, door te- 
rugkaatzinge des Lichts van een digter Lighaam 
ook verandering moeten ondergaan. Hendigter 
Lighaam , naamelyk, heeft een grooter veelheid 
van Stoffelyke deelen „ en ’er loopen meer Scraa- 
len tegen deeze deelen aan, % welk?er meer doet: 
terug-gekaatft worden. Indien, derhalve, de. 
blaauwe Kleur der Lugt terug gekaatft werde van 
een ander digter Lighaam, dat meer Straalen te- 
rugkaatft , zou daar uit volgen, dat die Kleur ver- 
meerderd moeft worden , of in een hooger Kleur 
overgaan. Daar uit maaken wy dan deeze Sluit- 
reden op. / 

Indien de blaauwe Kleur der Lugt afhangt van 
de vermenging van wit Licht met Schaduwe „en, 
in zulk eene vermenging, de Kleur door terug- 

_kaatzing van een digter Lighaam levendiger wordt: 
zo volgt , dat de Kleur der Lugt, door terug- 
kaatzing van Water , Glas en dergelyke Lighaa- 
men, die digter dan de Lugt zyn , insgelyks le- 
vendiger of hooger worden moeft, en, dewyl 
dit niet gebeurt, befluiten wy, wederom „dat da 
blaauwe Kleur der Lugt niet van vermengimnge des 
Lichts met Schaduweaf hanglyk ss. Î 

De Ondervinding, naamelyk, leert, dat het 
Water, met een heldere Lugt „ even zo blaauw 
ziet, als de Hemel zelve. Nu is’ bekend , dat 
Water , uit zig zelf, geheel ontbloot is van 

VIJL Deen, Kleur 


462 VERHANDELING OVER DE 
Kleur; s en daar uit maaken wy op, dat ardinaiekk 
we Kleur ontftaar van de ter ugkaatzing der blaau- 
we Kleur des. Hemels , wiens Beeld in ’ Wa- 
ter als in een Spiegel zig vertoont. Wy weeten 
insgelyks dat Water byna agthonderd maal z waar- 
der dan de Lugt en daarom ook zo veel digter 
Zy» en derhalve veel meer Srraalen terugkaatzen 
moet. Laat ons nu ftellen , dat het getal der 
Straalen , die tot de voortbrenging der blaauwe 
Kleur vereifcht, en van de Elementaare deeltjes 
der Lugt te ruggekaatft worden , = # zy: dan zal 
het getal der Straalen, die het Water terug kaatft, 
zyn Zn d, wanneer J‚het verfchil der veel. 
heid heten Indien, nu, het getal der Straa-, 
len # tot voortbrenging van de blaauwe Kleur 
vereifcht worde, zo blykt dat de Kleur ; van de 
vermeerderde veelheid + d voortgebragt, niet 
blaauw kan zyn; ten-minfte niet een zelfde foort: 
van. blaauw: aangezien ’er verfcheide foorten.zyn 
van, eene zelfde Kleur. 

Hier tegen zou iemand kunnen inbrengen „dat 
het getal der van het Water teruggekaacfte Straa- 
len daarom hier niet vermeerderd kon worden, 

_om dat geen andere Straalen in het Water vallen, 
dan 


(u) Zie Gefie Geïinde der Natuelehre, P. II. Cap: 3. 
5. 225. w 
(a) In zyne neue Geweiterungen dee EeFantnifs ub 
des Bergniügens, Frankf. und Leipz. 175a. P. XII. N.o. 
[ Dit is de zo algemeen bekende Heer LienerKuuN niet, 
wiens 


Ot 


Krrur per Luer. 463 
dan’die. uit de Lugt tot het Water gekomen zyn. 
Maar deeze tegenwerping vervalt eensklaps, de- 
wyl het zeker is, dat de zydelingfe Straalen ook 
met groote veelheid in het Water vallen; aange- 
zien de Beelded van den Oever, Wallen, van 
Boomen , Huizen en andere dingen, zig in het 
Water als in een Spiegel vertoonen. Deeze van 
ter zyden inloopende Straalen , nu , maaken, dat 
van het Water meer Lichts terug-gekaatft wor- 
de,dan ’er uit de hoogfte deelen des Dampkrings 
aan de Oppervlakte van het Water komt. Voor 

„eenige Jaaren heeft wel op deeze Bewysreden, 
die in myne Natuurkunde reeds voorgefteld was. 
(‚m), de zeer vermaarde Man, C. G. LurBeRKuEN 
(a), tegengeworpen, dat de Kleuren des,Regen- 
boogs, zonder verandering, van het Water wor- 
den terug-gekaatft: weshalve dit Bewys, zo hy 
oordeelt, kragteloos zou zyn. Maar, met verlof. 

vandien. zo geleerden Heer, is ’t’er zo ver af; 
dat myn Bewysrede daar door ontzenuwd zou- 
de worden, datik die veeleer daar door bekragtigd. 

agte. De On: naamelyk, van den Regen- 
boog, worden daarom door terugkaatzing van het 

Water niet veranderd , om dat het beftendige 
Kleuren ayn niet uit vermenginge vanhet Licht 

N met 


wiens Levensbefchryving wy in bet V. Deer deezer Ver- 
bandelingen hebben medegedeeld; maar een ander vandee- 
zen naam, in ’t voorfte des Jaars 1761, als Veldpredikant 
in Prins Hepnriks Regiment, geftorven.] 

VIII. Dev. 


f 0 
44 VERHANDELING OVER DE 
5 \ 
met de duïfterheid of met de Schaduwe gefproo: 
ten ‚ maar voortgebragt door vaneenfcheiding der 
gekleurde Straalen in de nedervallende Regen- 
druppelen. De groote Newton , nu, heeft ge- 
leeraard dat deeze Kleuren, uit de afzondering 
der Straalen gefprooten , door geenerley Straal- 
breeking of Straalbuiging veranderlyk zyn, maar 
‚ altoosde zelfde blyven. Dus behoudt een roode 
Straal , door het Prifma afgefcheiden zynde van 
de overige Lichtftraalen, niet alleen zyne roodheid, 
indien zy door een Spiegel wordt ontvangen en 
terug-gekaatft, maar ook, al wordt zy honderd= 
maal digter gemaakt in ’ Brandpunt van een ver- 
hevenronde Lens. Want, fchoon die roode 
Kleur ij ’ Brandpunt veel levendiger zy ; nim= 
mer raakt dezelve haare roodheid kwyt. Even 
* zelfde gebeurt met de overige gekleurde Straa- 
len. . Dewyl dan de Kleuren van den Regenboog: 
veel verfchillen van die der Lugt, welke, vol- 
gens ’% Gevoelen. van LueBerkvunN, uit de ver- 
menging van Licht en zwart voortkomt; kan men’ 
daar uit ook niets omtrent de terugkaatzing vande. 
blaauwe Kleur der Lugt befluiten. Ja veeleer 
wordt ons Gevoelen daar door beveftigd. Wy 
leeren , naamelyk , uit de terugkaatzing der 
Kleuren van den Regenboog en’ Prifma, dat dezo- 
danigen alleenlyk geheel en tinie blyven, 
die uit vaneenfcheiding voortgekomen, en derhal 
ve oorfprongelyke Kleuren CColores primig venij) 


zyn, en dus wordt het waarfchynlyk , dat de’ 
blaau- 


Kreun DER Luo. 465 


bike Kleur der Lugt als door de terugkaat- 


zing van het Water niet veranderd wordende 4 


insgelyks een Oorfprongelyke Kleur zy , door af 
fcheiding der blaauwe Straalen van de overige ge- 


fprooten: 


Proef nemingen, waar door de opgegevene Thed- 
rie bekragtigd wordt, 


11. Wy hebben $ 9. gezegd, dat de blaauwe 
Kleur der Lugt in een groene of andere zou moe- 
ten veranderd worden ; indien zy van de vermen- 
ginge des Lichts met de Schaduwe afkomftig wa- 
re, Dit kan beveftigd worden door werfcheide 
Proefneemingen „ waar van ik thans eenigen by- 
brengen zal , die reeds in den jaare 1755 door my 
in ° werk geteld zyn, en welke ik vind onder 
myne overige Natuurkundige Waarneemingen. 

1. Proefn. Den 6 November, ’s morgens te ze- 
ven Uuren, met een heldere Hemel, vertoonde 
de Schaduw van ieder ondoorfchynend Lighaam ; 
op den afftand van drie Rynlandfche Duimen, een 
groenagtige Kleur, op den afftand van een Duim 
fcheen zy blaauw te zyn „ en wanneer men*t Oog 
ver digter aan bragt, geheel zwart. 

2. Proefn. Na verloop van een Kwartier Uurs 
verdween die groenagtige Kleur allengs , en 


‚de Schaduw vertoonde zig blaauw, byna gelyk 


de Lugt. Di 
VIIL Deen, Hh 3. Proefs. 


hd 
466 VERHANDELING OVER DE 


3- Proef. De Schaduw van een Cylindrifch 
Glas, met Water gevuld , vertoonde aan den 
rand een bleek groenagtige Kleur , die op ’t end 
„eenigermaate naar ’t blaauwe trok. Die zelfde’ 
Schaduw fcheen , als het Oog ’er vier Duimen 
af gebragt was, roodagtig te zyn. 

4. Proefn. Ben Glazen Teerling , wienszyden: 
nagenoeg van anderhalf Duim waren, tegen het 
Licht in een open Venfter gefteld zynde , ver- 
toonde ‚ wanneerzyn Schaduw op wit Papier ont- 
vangen werdt,een Schaduw van verfcheide Kleu- 
ren. Aan den rand was dezelve bleek groenag- 
tig ,dadr op volgde al levendiger en hooger groen „ 
voorts een roode Kleur „en naby het Lighaam van: 
den Teerling was zy zwartagtig. ” \ 

5. Proefn. Een Speelkaart loodregt overend ge= 
zet ,gaf een zwarte Schaduwe; die , wanneer mem 
er een brandende Wafchkaars by bragt, blaauw= 
agtig wierdt. Ik plaatfte een Spiegel zodanig , dat 
tevens het Beeld van de Wafchkaars en van de Scha= 
duwe daar in gezien werden: toen was de Kleur 
van de Schaduw in de Spiegel veel levendiger , en 
byna groenagtig. 

Uit deeze Proefneemingen „ met alle mooglyke 
zorgvuldig- en naauwkeurigheid in ”t werk gefteld 
is blykbaar: 1. Dat verfcheide Kleuren uit de ver- 
fcheiderley vermenging van Licht en Schaduwe 
ontftaan , op de zelfde manier, als door vaneen- 
fcheiding der gekleurde Straalen: maar dat dee= 


Ze 


Krrur per Luor. 462 


ze Kleùúren: 2. Niet beftendig zyn, veranderende 
naar den verfchillenden trap van het toegelaten 
Licht. Hier door wordt ons Gevoelen beveftigd ; 
dat de blaauwe Kleur der Lugt niet op een dere 
gelyke wyze, door vermenging vân het terug- 
gekaatfte Licht met de zwarte Kleur des Hemels; 
öntitaas dewyl wy die Kleur zo weinig zien ver= 
anderer. 


Het waare Gevoelen voorgefleid, 


ra. Wy hebben thans betoogd „dat de blaauwe 
Kleur der Lugt niet uit de vermenginge des Lichts 
met de Schaduw fpruite, maar eene beftendige 
en gelykllagtige Kleur zy ; in de Dampkring onc- 
flaan. Nu moeten wy de manier bepaalen, op 
welke die Kleur van de Lugt voortgebragt wor- 
de. De Ondervinding leeraart, dat van wit Licht 
Kleuren voortkomen, indien de gekleurde Straa- 
len of door Mb eenczsoe van de zeer kleine door- 
fchynende Plaatjes der Lighaamen , of door Straal- 
breeking van elkander worden afgezonderd 5 zo 
dat de gene, die meeft wordt afgefcheiden , het 
Oog fterker aandoe en een denkbeeld van Kleur 
voortbrenge. In de Lugt, derhalve, moet ze- 
‘ker Vermogen zyn, om de blaauwe Straalen van 
elkander af te fcheiden en fterker te breeken. Die 
Vermogen, nu, fchynt geen anderte zyn , dan 
de aankleeving. Wy weeten, naamelyk , dat 
een algemeene Oorzaak van de Straalbreeking in 
de aankleeving aan, of, zo menliever wil,in de 

VIIL Deer, Hh 2 aan= 


468 VERHANDELING OVER DE 


aantrekking van doorfchynende Lighaamen beftaa, 
Hoe meer derhalve, van wegen zekere by zonde- 
re famenloopende Omftandigheden ‚ een doorfchy- 
nend Lighaam met de Straal famenkleeft ‚ zo veel 
fterker zal de Straalbreeking zyn. Indien men, 
nu, felt, dat de kleinfte deeltjes der Lugt met de 
blaauwe Straal meer famenkleeven, danmet deo- 
verige Straalen , zal de Straalbreeking van het 
blaauwe Licht grooter zyn, en daar uit zal een 
blaauwe Kleur ontftaan. Dewyl ook de Lugt zeer 
ligt is in vergelyking met andere Lighaamen, zal 
haare famenkleeving-met ieder Straal niet zeer groot 
en bygevolg de Straalbreeking. niet fterk , en der- 
halve de blaauwe Kleur „daar uit on: niet 
uitmuntende zyn, Dew de blaauwe de uit 
zig zelve zeer duifter is, zo blykt dat, doordien 
maar weinige Straalen tot het Oog komen , flegts 
daarvan een: zwakke aandoening ontftaa. Nu is 
» bekend „ dat „als een fterker vafioening plaats 
heeft , de flaauwere aandoeningen verdwynen; 
gelyk wy, als de Zon bovende Kimmenis. geen 
Vaftie Sterren zien fchynen: derhalve moeten wy 
ons niet verwonderen, dat de blaauwe Kleur der 
Lugt ook niet vernomen worde, indien ’er een 
andere en fterkere werking van het Licht, tegen- 
woordig zy. 

Byooegzel. ° Gene wy aangaande de Oorzaak 
der affcheiding van de blaauwe Straalen van de o- 
verigen, door de Lugt gefchied zynde , hebben 
gezegd „dat zelve, fchoon zeer waarfchynlyk, moet 

iet 


% 
rÄ 
* 


ne di 


„ Krreur per Lver. _ 469 


miet gehouden worden voor de eenigfte Oorzaak. 
Miffchien, naamelyk, brengt de trilling, in deklein= 
fte deeltjes der Lighaamen ontítaan, ook iets toe 
tot de afzondering van deze of gene gekleurde 
Straal, gelykik dit eertyds reeds omtrent alle af- 
fcheiding der gekleurde Straalen „die in de klein- 
fte Plaatjes gefchiedt „ vermoed en voorgefteld heb, 


Verklaaring der Verfchynzelen. 


13. Uit de tot dus ver opgegevene Befchouw- 
kunde van de Kleur der Lugt zyn gemakkelyk de 
Verfchynzelen van $ 4. te verklaaren. En wel, 
an de eerfle plaats, waarom dat de Kleuren der na- 
by zy nde Lighaamen niet veranderd worden, fchoon 
de Straalen des Lichts , van dezelven terug-ge- 
kaatft „door de gekleurde Lugt paffeeren. Want, 
dewyl de blaauwe Straalen , in haare doorgang 
door de Lugt, maar weinig afgezonderd worden 
van de overige gekleurde Straalen, zo kan deeze 
affcheiding geen aanmerkelyke uitwerking in het 
Oog voortbrengen, indien de Voorwerpen naby 
zyn. Defpreidende Straalen, naamelyk , wyken 
zó veel verder van elkander af, hoe langer weg 
zy te doorloopen hebben. Indien nu, onder ’% 
paffeeren door de Lugt, de blaauwe Straalen maar 
weinig gebroken worden , zullen zy ook niet veel 
wan de overige gekleurde Straalen afwyken, en 
daarom nietalleen ‚maar metde overigen gemeng d, 
jn het Oog komen; weshalve de Kleur daar door 

VIJL Deer, te niet 


„470 VERHANDELING OVER DE 


piet veranderd wordt. Voorts, dewyl van na- 
buurige Voorwerpen meer Straalen tot het Oog 
komen dan van ver afltandige ; zal de indoen, 
daar door voortgebragt , zo veel fterker zyn en 
levendiger, hoecigter het Voorwerp aan het Oog 
zy. Dewyl nu de blaauwe Kleur der Lugtzeer- 
flaauw is, zal dezelve, indien ’er een fterker aan- 
doening plaats heeft, niet gewaarwordelyk zyn. 
Het zelfde gebeurt, ten anderen, met ver afftan- 
dige Voorwerpen , maar die door een zeer hel- 
der Licht befcheenen worden, of welker Kleu- 
ren, ten minfte, al te levendig zyn. Dus ver- 
toont zig de Zon, noch de Maan, noch een wit- 
te Muur, fehoon op cen aanmerkelyken afftand, 
niet blaauw : want in alle die Gevallen is het 
Licht al te levendig, dan dat de kleine affcheiding 
„der blaauwe Straalen een aanmerkely ke aandoening 
in het Oog zou kunnen verwekken. Fez derden 
is ’t blykbaar, waarom ver afltandige Voorwer- 
pen, fchoon met eene niet al te levendige Kleur 
begaafd , zig blaauw vertoonen. In de ver afzyn- 
de Voorwerpen, naamelyk, wykt de blaauwe 
Straal , wegens den grooteren afftand „meer af van 
de overige gekleurde Straalen ,en daarom, van 'de 
overigen afgezonderd zynde , doet zy het Oog 
fterker aan, verwekkende het denkbeeld vaneese 
blaauwe Kleur. Bovendien verflaauwt ook het 
Licht zo veel meer , naar maate het verder afvaat 
van het Straalend punt. Wy weeten, naamelyk, 
dat de kragten des Lichts omgekeerd evenredig, 

‘Zyn 


dee „od $ oe 


X KLEUR DER Luct. 471 


zyn met de Vierkanten der afftanden. Het zo 
veel flaauwer Licht der ver af zynde Voorwerpen, 
kan, derlialve, geen kragtige aandoening in het 
Oog maaken, en verwart daarom het denkbeeld 
niet van de blaauwe Kleur; Aen vserden, en e#z- 
delyk,kan daar uit reden gegeven worden ;waars 
om de heldere Hemel zig blaauw vertoone. Alle 
de gekleurde Straalen , naamelyk, te gelyk ge- 
nomen, brengen wit Licht voort , en derhalve, 
indien in de Lugt geene affcheiding derzelvenge- 
fehiedde , zo zouden de Straalen, die door de 
Lugt pafleeren, wit blyven, gelyk zy uit zig zel- 
vezyn: doch, dewyl de Lugt met een byzon- 
der Vermogen begaafd is, om de blaauwe Straa- 
len meer te breeken dan de overigen, zò zullen 
deeze meer gebroken Straalen in het Oog een 
denkbeeld van blaauwe Kleur verwekken, Het 
is ook, waarlyk , niet te verwonderen, dat dee- 
ze Straalbreeking genoegzaam aanmerkelyk wor- 
de, aangezien de Lichtftraalen door een taamelyk 
grooten afltland pafleeren ; want de Dampkring 
ftrekt zig tot de hoogte van verfcheide Duicfche 
Mylen uit. Aanftonds, naamelyk, by den in- 
gang van het eerfte en hoogfte Geweft- des Damp- 
krings, worden de blaauwe Straalen reeds van de 
overigen afgezonderd, en, terwyl de eenigzins 
afgefcheiden Straalen nog eenige Mylen woort- 
gaan, wordt derzelver afzondering van de ove- 
rigen dermaate vergroot, dat zy, op ’% laatf , 
VIII Deer, zilte 3 


hl 


472 VERHANDELING OVER DE 


alleen het Oog ingaan. Ook is ’er , buitens 
dien , geenerley levendige Kleur, welke de 
vertooning van de blaauwe Kleur in verwarring 
brenge, by der hand. De Lugt, naamelyk , is 
in de hoogfte ftrecken van den Dampkring by uit- 
ftek yl, en kaatft derhalve maar weinig Lichts te- 
rug. Behalve de Lugt, nu , bevindt zig in de 
ruimte des Hemels niets, ek eene zeer fyne Stof- 
fe, welke insgelyks weinig of geen Licht kan te 
rugkaatzen. Hierom wordt de in ’t Oog verwek- 
te vertooning van een blaauwe Kleur op geenerley 
wyze in verwarring gebragt. 
_ Zonderling Verfchynzel opgelofd. 

14. Niettegenftaande de famenvoeging van al- 
le gekleurde Straalen een witte Kleur voort- 
brengt , gelyk bekend is, fchynt nogthans het 
Schynzel van de Zon meer geclagtig te zyn dan 
witagtig. Hen niet onwaarfchynlyke oploffing 
van dit Verfchynzel , kan uit onze Theorie 
worden afgeleid. De Ondervinding , naame- 
lyk, leert, dat de witte Kleur, in * Brand- 
punt van een Brandglas geboren , onmiddelyk 
verandert door onderfchepping van de een of an- 
dere der gekleurde Straalen , die men door Te- 
rugkaarzing of Breeking belette, zig in ’t Brand- 
punt met de overigen te vereenigen. Dewyl, 
‚nu, de Lichtftraalen, den Dampkring ingegaan 
zynde, eenig gedeelte der blaauwe Straalen door 
Straalbreeking verliezen zo kan ook de witte 
Kleur geen ftand houden , maar moet eefilgertaa- 

ie 


vel ol 


_Krrur DER Lucr. 473 


te van het witte afwyken en geelagtig worden. 
Zulks zou gemakkelyk met een Glazen Prifina te 
onderzoeken en door Proefneemingen te bekrag= 
tigen zyn, indien niet de kortheid des tyds en 
de veelheid van Bezigheden my thans verhinder- 
den, om zulks met genoegzaame naauw keurig- 
heid te verrigten. 


Een zeldzaame Aanmerkiog. 

15. De Meetkonftenaars zyn gewoon, wan- 
neef zy de hoogten van Bergen afmeeten, een 
Straal, die van den top des Bergs tot aan het 
Oog komt , teneemen voor een regte lyn; invoc- 
gen dat , de hoogte des Bergs, deszelfs afftand 
van het Oog en de Lichtfiraal , van den top 
tot aan het Oog getoogen ; met elkander een 
regulinifchen Driehoek uitmaaken. Dat deeze 
Orderftelllng valfch zy wordt uit de Gezigt- 
kunde betoogd. Een Lichtftraal , naamelyk , 
wordt, terwyl zy door verfcheide Bie der 
Lugt ‚ die van verfchillende digtheid zyn , pas- 
feert , verfcheidelyk gebroken, en wykt daar- 
om af van een regte lyn. Doch, bovendien, 
fechynt ’er nogeen andereredente zyn, waaromgy 
van een regte yn moet afwyken: want de- 
Wyl , onder de Straalen, die van ver af zynde 
Voorwerpen komen , de genen, die de blaau- 
we Kleur maaken, het fterkfte in de Lugt gebro- 
ken worden, zo zullen deeze van de overigen 
afwyken, en. derhalve ftrekt dit tot verwarring 
VAE Deen. Hh 5 van 


474 VERHANDELING OVER DE 


van de naauwkeurigheid der Meetkonftenaaren 3 
in het meeten van de hoogten der Voor werpen. 
Tegenwerpingen beantwoord. 

16. De Heer MusserEnNBroeEkK heeft tegen 
deeze Theorie in gebragt CP)waarom niet Rt r 
werpen zig ot vertoonen, indien de Lugt 
blaauw zy ? Maar, hier op kan, uit $. 13 3» gemakkelyle 
geantwoord worden ‚dat men „in naby zynde Lig. 
haamen , deeze Kleur niet kan waarneemen „ nade- 
maal de blaauwe Straalen, wegens dee al te 
kleinen afftand, niet genoeg van de overigen af- 
wyken, en hierom niet duidelyk kunnen waarge- 
nomen worden : alsook, om dat de naby zynde 
Voorwerpen al te lavande Kleuren hebben; 
want de ver afllandige vertoonen zig inderdaad 
blaauw. Voorts vraagt men, waarom de Maan 
zig niet blaauw vertoone,fchoon de Straalen, van 
dezelve terug-gekaatft , door den geheelen Damp- 

kring 

(P[Wylen de vermaarde Hoogleeraar Mus SSCHENBROEK 
{preekt dienaangaande (ín de nieuwe Uitgaave van zyn 
Comp. Phyf. Exper. Leide 1762 ‚pag. 389 ) aldus. „ Indien 
» wy de Oogen om hoog heffen, zien wy den helderen He- 
… mel blaauw, en , hoe deeze helderheid en zuiverheld 
» der Lugt grooter zy ‚zo veel fchooner en fterker is de 
‚jblaauwe Kleur des Hemels. Schynt dit dus,om dat de 
», Hemelfche ruimten, boven den Dampkring, bynaledig 
ol zynde, dienvolgens geen het minfte Licht terugkaat- 
„ zen en daarom zig aan ons moeten vertoonen als zware 
„‚ te Lichaamen? De Lugt, nu, die den Aardkloot omringt, 


» het Zonnelicht terugkaatzende „ fcheidt hetzelve niet 
„ in 


Kreur pra Luor, 415 


kring pafleeren. Maar op deeze Tegenwerring 


hebben wy ook te vooren reeds ingebragt , dat 
het Licht, van de Maan terug- gekaatft, eene te 
fterke.aandoening verwekke , dan dat de zwak- 
ke blaauwe Straalen zouden waargenomen kun- 
nen worden. Thans blyft nog de taamelyk 
vernuftige Tegenwerping over, van den hier 
voor. aangehaalden Egede da die: meent, 
dae de Vlakken van de Maan zig ten minfte 
blaauw zouden moeten vertoonen, ingevalle de 
Kleur der Lugt blaauw ware: maar de Vlak, 
ken kunnen om die reden ongekieurd fchynen 
te zyn, dat wegens het weinige Licht, % 
welk zy terugkdatzen, de blauwe Straalen niet 
in zulk eene aanmerkelyke veelheid kunnen afge- 
fcheiden worden, dat zy een genoegzaame uit- 
werking hebben op het Oog. Dus vertoonen 
zig de Vlakken ; van de Zon, door een gekleurd 
NE GN Glas 


„ in Straalen van één : dat Licht is wit ; dienvolgens 
> worden. wy, den Hemel of de zwartheid met vermen- 
» ging van wit Licht befchouwende , een blaauwe Kleur ge- 
‚‚ waar; op gelyke wyze als de Schilders uitwitte enzwar- 
‚‚ te Verw een foort van blaauwe Kleur maaken, en een 
;. zwart Lapje,door één dat wit en dun is gezien zynde, 

„‚ zig blaauw vertoont. Dar de Lugt, noch door Terug- 


„Ie kaatzing, noch door Breeking der Straalen, een blaau- 


‚‚ we Kleur affcheide, ís immers blykbaar: want dan zou= 
„> den alle Voorwerpen, in een duiftere plaats, door eea 


» kleingaatje , het teruggekaatfte Licht van de Lugt ont- 


» vangende, zig blaauw vertoonen moeten gelyk de Lugt; 


» dit gebeert niet. Is het ook om dat eenige weinige dee- 
„Vil, Deer, ien 


476 De Kreur per Luor. 


Glas befechouwd zynde » @£) niettemin zwart. 
De zwartheid, naamelyk , beftaat in gebrek van 
Licht; ’ gebrek van Licht, nu, onderftelt nood- 
wendig een gebrek van gekleurde, en derhalve 
ook van blaauwe Straalen. 

Befluit, 

17. Uit het gene thans gezegd is, komt het 
zeer waarfchynlyk voor, dat de Lugt met een 
flaauwe blaauwe Kleur aangedaan zy. Ik be- 
ken wel , dat ’er nog meer Proeven vereifcht 
zouden worden , indien men deeze Stelling tot 
den hoogften trap van Natuurkundige waar- 
fchynlykheid wilde brengen. Ook zal ik, in- 
dien het my, wegens de Beroerten des Oor- 
logs en andere Bezigheden , doenlyk is , niet 
nalaaten , verdere Proeven daar omtrent in % 
werk te ftellen , die ik miffchien op een ander 
tyd zal mededeelen. Middelerwyl zy dit ge- 
noeg gezegd tot eene Verhandeling over de Kleur 
der Lugt. 


„‚ len van de Lugt het blaaywe Licht uit de Straalen sf- 
„ fcheiden, terwy} andere en meer deelen het Licht onver- 
» anderd doorlaaten ? Dan fchynt die blaauwe Kleur niet 
„. zo hoog en levendig te kunnen zyn. Derhalve ftel ik 
„ het liever onder de anzekere en tot nog toc onbekende 
„» dingen”’.] 

(*) [Hier omtrent kan men de Differtatie nazien van 
den Heer Jon. Fr. Werprer , de Coloribus macularum Jo 
larium door den Heer J. M. en verdedigd, Wit- 
tend. 1729.] 


W A AR- 


EN 


omtrent de 


WAARNEEMINGEN 


LUGTSGESTELDHEID te AMSTELDAMs 


in Fuly 1763. 
Therm.{ Winds Streek, 


Barometer. 


D.}?smorg. °s midd. °sav.|mo. mi. av \'snorg. °s midd. ’sav. 


__Hoogfte Barometer d. 30. 15 
Laagíte Barometer d. 29. 6 
Hoogtte Thermometer gr. 81 \ 
Laagfte Thermometer gr. 54 j 


VUL Deer, 


129. 7 29.9 29.10/60,66/60| ZW 


2l—io |30.1 [30.1 |64168/62| ZW 
3301 |—= mi [6617264 W 
4 |— OÌl— OF 707166 ZW 
S— O0 |— oEl— 1 [63'64'58/| NO 
6 1 |— oi 0! 64} 70,68 W 
10 | [— 0 16616760 ZW 
8— Oo |29; 11129. 97167 75\64 Z 
9299 S— 9 |— 9 [6817166 Z 
Io— 9il—1o |—ro [64l7o\64l ZW 
a: 9 | BĲ |65|66 60) Z 
12—I0; |—r1oë|— 95|64|81168) ZW 
13— 9 |—10 |— 9 168169 67} ZW 
I4 — 8 [a 8 |— 6816917262 ZW 
Isl— 6il— 68|— 6 |6el6716o| ZW 
1ó— en 83/60/64 6o NW 
il 8 |— 9 |—=IO 60,69 62 NW 
18 9 |— 7E 7516365, 63| Z 
19 — Bi— gil— 6 [65/66 6ol NW 
zo 6 |— 9 [II [5464 53 NW 
21I30.0 [3o.05l30. 1 [60;65:55/ W 
22 \2g.rrkleg. 9|62/72!6ol ZW 
23 29.8ij— Bil— 9 [6217362 NO 
24 8 |— 8 |— 95|64165|57| O 
25|— IO |—103161/7258| N 
26j—Io |= gi— 85162|74/64| ZW 
27j— 8 |— 9 | 9 66/72/63) ZW 
28}— 9 |—— |—10,[65/7266 ZW 
2D Vil—Io |— 92l62/67/63) NW 
-30|— Ei— 8 |— 82166168162) Z 
Zil Bi 9 l— oli62!zol63 ZW 


a 


W 


Zi 
ZW 
NW 

W 
ZW 


meenten tend end 


ZW 


Weder. 
Gefteldheid. » 


Regen, wind. 
helder. 
Helder, betr. 
—— IE5CTe 
‚Reg. helder. 
Held. wólk, 
Reg. helder. 
Helder, reg. 


Buijig. 


Held. wolk, 
Buijig, held, 


_—_— weerl, 


eed 


PR hel der. 


| 
Zware Reg. 
Buijig. 


Held, wolk. 
Wolkig, reg. 


nme 


en 


Helder. 
Reg. helder. 
Betr. regens 


ZW | ZW (Ruijig. 


} middelb. d.29. 9* 
middelb, gr. 675 


WAAR- 


WAARNEEMINGEN 
Omtrent de 


LoeTSGEsTELDHEID te AMmSsTELDAMS 


in Auguflús 1763. 
Barometer. Therm., Winds Streek, Weder. 

D. Oekr da ni ?sav.}mò. mi.av.|’smorg. °s midd. *sav.) Gefteldheid. , 4 
i 129.95 29. 10;29.:0!|6of7 2. (62 ZW ZW [ZW Regen, held. 
gert tol 8, 66167 67| Z ZO |. ZO |—=— weerl. 
3 7} 8 |— 816668 63|ZW | _W | W |Buijig: 

äl—- gg |= 8 6464 \62/NW NW | ZW |_—_———= 
5-7 ee ond 62,66 62 ZW [|W W |__m 
6 8-8 |— 77606757) ZW | W_|ZW |— dond. 
zl 9 [ro [30.0 [6216659INW | NW INW |Held. wolk. 
83o.0 30.0 |29.1116172,66) ZW |ZW [ZW |= betf. 
9l2g. 1E |30.0 |68(7265/ ZW |ZW [ZW |Regen, held. 
rofzo.o |— o;— I 166 69,60 ZW | W { W |Helder,betra. 
II 1 == I |29.110667363 ZW [ZW [ZW |_—_== —= 
I229.9 29. 9130, 0:168 7162} ZW (ZW |ZW |zware dond, 
13|3o.1 30.1 |— I 64,71}Ó1 ZW ZW |ZW |Helder, rege 
I4l— 1 |= O}/29.115/62 69/64 ZW | NO [NO j—_———— 
15|29.107 29. Io) — 9 (66176 O0 O0 O |—_—-wolk. 
16— 9 |= gl— m0 (64173168) O INW INW |= — 
17-10 —=10 |I [70/86 Z EAA Weolg ne 
18|30. 11,30.2 |30.2 (69/88/73 W [ZW |ZW =__-dond 
re ad Nen vds 76:88 Z ZOOI Z J_=== 
gol— 0 |= ml 15176175 Z \_N [ZW [Wolk. held. 
2ij— Ooj}—= 0 |29.10568174)65| ZW |ZW |ZW |Held. wolk. 
22129. 9529. 9 — (64165160) W INW | W |Regen,held. 
a3l— 8! 7 7 |62169|6ol Z [ZW | W_|[Buijig. 
aal 8 — 9 Ir \62l64l5o NW [ZW INW |——= wind, 
25} 1130.0 |30.I (6264)55/Wt. ZINW INW |—= 
2ólzo.2 |= 2 |— 2 (596663 ZW ZW | Z {Held bet. 
27 If rj 1163173164) ZW ZW [ZW 
pe —= |= O,[29. 15167/73/66 WZW [ZW |—= regen. 

29/29.10; 29. IO — |á6/7efóolZ t. OINt.W| N _ |Betr. helder. 
3011 |30.0 39. 15164167158) N _INt.WiNt. W Helder. 
3130.2 \— 2 1 |596762l NW ! ZO | O 


eeh ed 


Hoogfte Barometer d. Bos ZEN 1 ; 
Laagíte Barometer d. 29. 7 Is middelb, d, 29. ro} 
Hoogfte Thermometer gr. 88) 


Laagíte Thermometer gre S5j middelb. gr. 755 


WAAR- 


WAARNEEMINGEN 


omtrent de 


LuerscEsTELDHEID te AMmsTELDAms 


in September 1763. 


gij 8 |— 8E IO 60,67 
22/3009 |30.I |30. 2: 58,67, 
2 2 3 |= 3 58,60, 
DE len ee, 2 56 63 
2 Ii I — o}|58,62's 


6olZW [ZW |Zt.Oj= 


ZO 
| ZO 
INW 
NW 
ZW 


ZW 
Z 
kn 4 


Barometer. Therm. Winds Streek. 
D.,°smorg. ’smidd. ’sav, me. mi.av. |'smorg. s midd, ’sav. 
I|3o.0 29. 11f29. IO64167/66 ZOl ZO | 
2|29-10;—10i|— 9 [66/75/66 Zw |Z | 
3— Bij 9, — 10 67/66 62 ZW [ZW 
Ap=ll, —115|30. ol64 68158 NW INW 
5130. 08/30. oil — |6ol72 62 Z |ZW 
„60.1 — 1 |— 1 1646863} ZW | W 
zi o |egrrijeo.1rj6e!6osol Z [ZW 
8,29.115|30.0 —11l60168 57| W_ |ZW 
9}—10;|29.95 — 7 |Ö2|71,63 Z [ZW | 
zo— 6ij— Ó6i— 5 [606556 ZW [ZW 
Hij 5 |— di 15815955 ZW [ZW 
ma 6 |= 7 — 81156:5856/ NW [NW 
13 9 |— 9 915860, 58| NW [NW 
H4— 9 | 9 — 9586252 W | N 
Isj— 9 |—IO Eri 57/60/56 N INO 
16 DH —103|59|59/57 NO [INW 
Ig [Ir j—15}59(61|58Nt.W NW 
181 [— |—roïlsgl61l5g ZW [ZW 
1910 | 9ij— 9 [5965/59| ZW [ZW 
2oj— 8 |— 7ij— 7 [627063 Zt.O| Z 


Weder. - 
Geffeldheid., 


Betr. regen. 


En 


4 


6oiZt. O|ZW [NO Milt helder. 


56 W 


NO NW |Betr. helder. 


si N INW ‚NW |Helder, betr. 
s7NW INW ‚NW [Betr, helder. 


26|— o'|— Ok KE I156, 62'57liNO NO | 


27j— Oo |29. il 
28/29,11;/30. O0 
ayl—i1 |29.10820 roFS1 58 
ame and 


oo. 1354 59, 


Hoogfte Baromêter d. 36. 3 % 


Laag(te Barometer d. 
Hoogfle Thermometer 
Laagfte Thermometer 


‚VIII Deer, 


sal O (@) 


30,0 152,56/47| O_ |_N 
isol NW INW 
| Í52 59 s2INW INW INW Helder. 


NO [Helder, betr. 
O0 pe 


INt.W 


INW [Buijie, 


29. Ar 
sr. dal 
gie aj 


> middelb. d. 29, 93 
> middelb, gr. 61 


WAAR. 


A ee 
WAARNEEMINGEN 


___omtrent de 
Zieke TR 
TE 
ÂAMSTELD AM; 


In de Maanden Fulys Auguflus en September; 
des Jaars 1763. 


DD Anderendaagfe Koortfen , die in % laatft varí 
Sfuny begonnen te regeeren, hebben geduu- 
rende den Nazomer aangehouden. Men heeft , niet= 
tegenftaande de Ongeftadigheid van het Weer,en de 
regendgtigheid van het Herflt-Saizoen , die ongemeert 
is geweeft, tot nog toe weinig Aken gehad. Som- 
mige Menfchen egter zyn van Buikloop aangetaft ges 
weeft, en men heeft ’er zelfs, in een zelfde Huis, 
veelen te gelyk mede behebt gezien, zonder blyk- 
baare oorzaak. 

Omtrent het Weer tekenen wy nog aan , dat dé 
Hitte, in ’ midden van Auguflus , twee of drie 
Dagen zo overmaatig groot geweeft is, dat de Ther- 
mometer in de open Lugt, den 19, ’s arobik te ne- 
gen Uuren, nog op 80 Graaden ftondt, 


EE 


Heal | 


LEVENSBESCHRY VING > 


VAN DEN VERMA ARDEN 


GEKS ETT sr 


“ Heer van Thury, Fillerval en andere Plaatfen, 
Zitting hebbende ih de Staatsraaden des Ko- 
nings van Vrankryk en Meefter in de Reken- 
kamer „ Lid van de Koninglyke Academiën 
der Weetenfchappen van Parys en Berlyn; 
als aok wan de Societeiten van Londen 
en Bononie. 


(Hit. de P Acad. Royale des Stitnc. de Paris, de P'An 1756.) 


SEVER BEE EEERSEOEES 


FV ACQUES Cassini, Ridder, Heet van Thús 
ry &c. &e. kwam te Parys den 18 February 


‚des Jaars 1677 ter wereld. Zyn Ouders waren 
Jean Dominique Cassinr en Geneoseve dè 


Laiflre, van welken hy de eenigfte Zoon geblee- 
ven was; alzo zyn Broeder, die ouder was dan 


hy» als Garde marsne in ’s Konings dienft, by % 


Gevegt van Kaap Za Hogue, kwam te fheuvelen. 
… Den eerften grond der Weetenfchappen leid’ 
deeze Heer in zyner Ouderen huis; onder ’ op- 
zigt van den Heer pr CuazeLLes, Lid van dee- 
ze Akademie. Men zal zig ligt verbeelden, dat 
de Wiskonft , en vooral de Sterrekunde, een ge- 
deelte maakten van deeze Opvoeding: zy zouden 
‘er waarfchynlyk. ingefloopen zyn, fchoon men 

VIJL Drez. li geen 


Í 


432 LEVENSBESCHRYVING 


geen oogmerk had gehad om ze daar toe te laa- 
ten. Het Voorbeeld van zodanig een Vader was 
een, geduurige Les, zo veel te kragtiger en nutti- 
ger. als het minder een Les fcheen te zyn. Na 
dat de gronden gelegd waren, zondt men hem, 
om de Philofophie te leeren, naar ’t Kollegie Ma- 
zarin; alwaar de vermaarde V ARIGNON diestyds 
de Wiskonft onderwees, en men wilde dat de 
jonge Cassini van deszelfs Leflen voordeel trok. 
Hy vorderde daar ook zodanig, dat hy, op den 
Ouderdom van vyftien Jaaren, zig in ftaat be- 
vondt ‚ om met toejuiching een Z#efis in de Wis- 
konft te verdedigen, welke hy aan wylen den. 
Hertog van Bourgogne opdroeg: een Eerbied 
dubbel verfchuldigd door een zo vroeg bekwaa- 
men Wiskenftenaar aan eenen Prins , die , van zy- 
ne teerfte Jeugd af, vermaak gehad hadt in de 
Studie der Weetenfchappen, en dezelven toen - 
reeds hope gaf van de roemrugtige Protektie 
welke haar thans zyn doorlugtige Zoon verleent. 
Twee Jaaren waren naauwlyks,federt dit Tyd- 
perk, verloopen; of Cassini werdt waardig ge- 
oordeeld om Lid te zyn van deeze Akademie „ 
daar by, inderdaad , aangenomen werdt in den 
jaare 1694, zynde toen naauwlyks zeventien Jaa- 
ren oud. Hy toonde zig, niettegenftaande zy- 
ne,jongheid , wel haaft bekwaam om den Tytel, 
dien hy droeg, op te houden en de Keufe der 
Akademie te billyken. 
„Jaar zelf, toen hy werdt aangenomen, be- 
gaf 


VAN DEN VERMAARDEN CASsINT. 483 


gaf by zig met zynen Vader naar Italie, en werk, 
te daar mede aan de verificatie der berugte Me- 
ridiaan. van St, Petronius ;-hy mat, in? Kapitool, 
den Roomfíchen en Griekfchen Voet, en bepaal- 
de, door Waarneeming ‚de Hemelsbreedte van 
verfcheide Steden, door welken by. paffeerde, 
Dergelyke Waarneemingen werden in Holland 
door hem gedaan, op eene, Reize, welke hy , na 
de thuiskomft van ‘deezen- Togt, derwaardson- 
dernam, en hy ontdekte dus eenige Misflagen in 
de Afmeeting van den Aardkloot door, Sner- 
LIUS, waar van, hy, in den jaare 1702, verflag 
aan de Akademie deedt. De Aardryksbefchry- 
ving dient tot geleide in de gewoone Reistogten 3 
die van CAssiNr waren in tegendeel gefchikt , om 
onderrigting te geeven aan-deeze Weetenfchap., 

Tegen ’t end des jaars 1696 verftoutte hy zig 
in Engeland over te gaan. Wy zeggen, hy ver- 
ftoutte zig; want het is met een-Akademift ge= 
heel anders dan meteen gemeen Reiziger: zig 
te openbaaren in een plaats, daar een bloeijende 
Akademie is, ftelt hem byna onvermydelyk bloot 
aan een foort van Gevegt. Men kan het eeniger- 
maate vergelyken by de Uitdaagingen, welken de 
oude Ridders elkander van ’ eene Hof aan ’ an- 
dere zonden, en in Engeland vondt men, dies- 
tyds, verfcheide dappere Kampvegters. De Hee- 
ren NeEwTon, HALLEY, FLAMSTEED, GRr- 
GORY, SLOANE en WALLis verfierden toen: 
de Koninglyke Societeit: welke Verdedigers voor 

VIJL Deer. li 2 een 


494 LEVENSBESCHRIVING 


een zo jongen Aanvaller, als CAssinr toen was! 

Dit allesongcagt, hieldt hy den Roem zyns Va. 
derlands , en dien van zynen Naam , waardiglyk 
ftaande, en, na-zyne Weetenfchap, zo wel als 
zyne Bekwaamheid „ inde Koninglyke Societeit 
éu op ’t Obfervatorsum te Greenwich, te hebben 
doen blyken,-keerde hy naar Vrankryk terug , 
wercerd zyndemet den T'ytel van Lid deezer voor- 
treffeïyke Maafchappye, en beladen met de Ag- 
ting en Vriendfchap van de doorlugtige. Gelecr- 
“den, waar uit dezelve toen ter tyd beftondt. 

Met duizend kundigheden verrykt„ die de 
vfugt van zyne Reizen waren „ hernam de Heer 
Cassini, by zyne t’huiskomft, den draad zyner 
Akadertifche bezigheden. Onze Gefchiedeniffen 
getuigeri, dat nimmer iemand zig waardiger noch 
onvermoeider gekweeten heeft vandeze foort van 
Plige. Wy zouden, zonder de paalen van ons 
beftek te overtreeden, hier niet, zelfs maar de 
bloote tytels kunnen aanhaalen, van meer dan 
honderdvyftig Vertoogen van hem, die in de 
Verzameling der-Akademie gedrukt zyn. Alleen 
zuilen wy ’er eenigen uitkiezen, welken een 
denkbeeld geeven kunnen van zyne Manier , om 
de Onderwerpen , op welken hy zig te arbeiden 
voorgefteld hadt,’ te behandelen. 

Van de-eerfte grondlegging der Sterrekunde 
af, hadt men de Maan-Eklipfen gebruikt om ’t ver- 
fchâl der Lengte te bepaalen tuffchen de verfchil- 
tende plaatfeu „alwaar dezelven waargenomen: wa- 
| «ven: 


IN 


VAN DEN VERMAARDEN CAssiNL 485 


ren: maar de Eklipfen van de Zon, en de bedek- 
kingen der Sterren en Planeeten door de Maan , 
hadt men, tot dien tyd toe, als onvoldoende tot 
dit oogwit aangemerkt. „Inderdaad, de naby- 
heid van de Maan en Aardkloot is zo groot, dat 
deeze Planeet de Zon, veel meer nog cen klein= 


„der Planeet of eene Ster, veenemaal bedekken 


kan voor eenige Inwooners van den Aardkiost 5 
terwyl, die op een andere plaats zig bevinden , 
dezelven, op’t zelfde oogenblik, volkomen on- 
verhinderd zien. De Heer Cassinr, Vader vaa 
deezen „ hadt wel, zig bedienende van de ver- 
‘ nuftige Methóde , om de Zon-Eklipfen, doorde 
uitbreiding van de Schaduw over den Aardkloot; 
te berekenen, welke door hem in ’ licht gegeven 
was; het Middel gevonden ‚om dezelven be» 
kwaam te maaken tot het onderzoek der Leng: 
ten: maar de bedekkingen van de Vatte Sterren 
en Planceten door de Maan waren daar toe altoos 
ornut gebleeven. Onze Heer Cassinr onder- 
nim dezelven daar op toe te paffen, en, fchoon 
d>eze toepafling vereifchte , dat ’er veele veran- 
deringen in de Methode van zyn Vader gemaakt 
werden, kwam hy za ver, van de zyre tot die 
naauw keurigheid te brengen, dat ’er het Verfchij 
der Lengte, tuflchen twee Plaaders met zo veel 
en meer naauwkeurigheid door ontdekt werdt, 
dan door de Eklipfen a Sarellteten : een avuit- 
fpreekelyk voordeel voor de Geographie, welke 
aan den Vader de Manier verfchuldigd zynde, om 

VIJL Deen banen A da 


486 LEVENSBESCHRYVING 


de Eklipfen van de Zon te doen dienen tot het on- 
derzoek der Lengte , den.Zoon het voordeel dank 
te wyten hadt, van daar toe ook de Bedekkingen 
der Sterren en Planeeten door de Maan te gebrui- 
ken, en bygevolg de grootfte nuttigheid, welke 
‘er In deeze Methode vallen kan. 

Alle de genen, die de minfte kennis hebben van 
de Sterrekunde „ weeten, dat de Aftronomiften den 
afftand der Hemeilichten van den Aardkloot mee- 
ten, door, op een vernuftige wyze , een Drie- 
hoek te formeeren , waar van ’s Aardkloots half- 
middellyn de ééne Zyde is, en dat de Hoek , on- 
der welken deeze Zyde uit den Planeet, wiens 
afltand men zoekt, gezien zou worden, deszelfs 
Verfchilzigt geheten wordt. Maar, om die Me- 
thode plaats te doen hebben, behoort deeze Hoek 
kennelyk te zyn. Ten opzigt van de Vafte Ster- 
ren, nu, is hy geenszins gewaarwordelyk. De 
twee Lynen, van de twee enden eener halfmid- 
dellyn des Aardkloots naar eene zelfde Ster, zyn 
Natuurkundigtyk evenwydig, en bygevolg blyft 
>er geen Hoek, geen Driehoek, noch Afmeeting 
over. Evenwel was ?er vry veel reden om te 
denken, dat, indien al de halfmiddellyn van den 
Aardkloot geen kennelyke betrekking tot den af- 
ftand der Sterren had, de middellyn van onzen 
Jaarlykfen Loopkring , die een uitgefirektheid 
heeft van ongevaar zestig millioenen Mylen , een 
genoegzaam Verfchilzigt zou kunnen geeven, om 
der Sterren afftand te meeten. De vermaarde 


Fram- 


VAN. DEN VERMAARDEN CASSINI. 497 


FramsTerED hieldt zig daar van verzekerd, en 
meende zelfs die Verfchilzige gevonden te heb» 
ben: maar de Heer Cassini, fchoon deszelfs 
Waarneemingen goedkeurende, ontkende die Ge- 
volgtrekking, «en deedt zien, dat de veranderin= 
gen, welken deeze Aftronomift hadt opgemerkt 
in de Middaghoogte van eene zelfde Ster, de ge- 
nen niet waren „ welken de Onderftelling vereifche 
te. Hy tragtte zelfs nieuwe Waarneemingen 
daaromtrent te doen, en vondt niets dan veran- 
deringen } die t’eenemaal onderfcheiden waren van 
% Verfchilzigt ; zynde, gelyk ook die, welken 
FLAMSTEED waargenomen hadt, niet verfchul- 
digd dan aan de Afdwaalinge van ’% Licht der 
Vafte Sterren, door den Heer Brapret nader- 
hand ontdekt: waar uit hy met reden befloot, dac 
de zestig millioenen Mylen van de mitdaelignk des 
Jaarlykfen Loopkrings, geene gewaarwordelyke 
betrekking hadden tot den afftand der Vafte Ster- 
ren. % Was een groote dienft aan de Sterrekonft 
gedaan, dat men dus inde wieg een Vooroordeel 
{moorde, te gevaarlyker om dat het zeer behaag- 
lyk en met de Reden overeenkomtftig fcheen. 

In ’ zelfde Jaar, 1717, toen de Heer Cassr- 
Ni zyn onderzoek over den afftand der Sterren: 
uitgaf , deelde hy aan de Akademie zyn arbeid 
mede op de Inclinatie of Schuinsheid van de Lioop- 
kringen der Satellieten in % algemeen , en inzon- 
derheid van die der Satellieten en Ring van Sa- 
turnus. Zoon en waardig Erfgenaam zynde van 

VIII. Deer. li 4 den 


eN Á ‚ 
498 LEVENSBESCHRYVING: 


den genen, aan wien wy teenemaal de fyne en 
tedere Sterrekonft van deeze Hemellichtjes waren 
verfchuldigd, hadt hy op dit gedeelte een byna 
Ertelyk Regt, doch waar van de handhaaving aan 
veele moeielykheden onderhevig was. Geplaatfts 
gelyk wy zyr, op een verbaazende afftand. van 
het Stelzel deezer Planeeten van: den tweeden 
Rang, en buiten de Vlakte van den Loopkring 
__hunnes Hoofdplaneets „, daar men ze evenwel toe 
betrekken moet, indien men hunne Eklipfen wil 
berekenen: verpligt, eindelyk, om tevens agt 
te geeven op de beweeging van den Aardkloot en 
deszelfs ftandplaats: zo is het naauwlyks begryp= 
baar, hoe dat zo kleine Elementen ; die naauw- 
lyks een gering getal van Minuuten-boloopen, en 
vermomd , gelyk zy zyn, door zo veel Gezigt- 
kundige of fchynbaare Ongelykheden , met eene 
genoegzaame naauwkeurigheid bepaald hebben 
kunnen worden. Niettemin, hoe moeiclyk ook 
dit onderzoek ware , kwam niet alleen de Heer 
Cassini zo ver, van den fand des Loopkrings 
der Satellieten van Saturnus te bepaalen , maar hy 
bewees ’er, dat meer is,de geheele-Fheorie vans 
en zal voor altoos een Leidsman van de genen 
zyn, die den zelfden Loopbaan betreeden willen. 
Men behoeft flegts de Maan verfcheide maalea 
befchouwd te hebben, ook met het bloote Oog, 
om te befpeuren, dat zy fteeds de zelfde gedaante. 
aan ons vertoone: maar de Sterrekundigen, haar: 
van nader by befchouwende, hebben gevonden, 
/ 4d Car 


ad 


VAN DEN VERMAARDEN Cassini. _ 489 


dat dit Hemellicht eer foort san Wiggeling on- 
derhevig zy, welke beurtlings, aan de eene of 
andere zyde, een klein gedeelte ontdekt van die 
zyde; welke altyd voor ons verborgen is, en dee: 
ze Wiggeling wordt Lebraro Lune zeRevenì De 
Heer Cassini ondernam, in den faare 1725, de 
Oorzaak te bepaalen van deeze beweeging , en, 
fchoon een- gedeelte deezer Wiggeling, volgens 
de Denkbeelden van Rrecrorr en M, pr Mar- 
RAN, afhange van een weezentlyke Oorzaak , 
gaf hy ten minfte het Middel aan de hand, om daar 
van het louter Gezigtkundig gedeelte vaft te ftel- 
len, en dus het Verfchynzel te ontlaften van * 
gene ketzelve allermeeft bez waarde. 

Een gewigtig Gefchil in de Sterrekonft ftelde, 
in den jaare 1732 « de fchranderheid van den Heer 
Cassini op de proef. Wylen zyn Vader, fteu- 
nende op twee Waarncemingen door hem in de 
jaaren 1666 en 1667 gedaan (*) , hade den tyd 
der Omwenteling van Venus op haar As gefchar 
op ongevaar 23 Uuren. De Heer BrancHinr 
gaf, in den jaare 1729 , een Werk zie waar » 
deeze Omwenteling op een geheel verfchillond 
manier bepaald werdt , alzo hy den tyd daar van 
tot 24 Dagen en 8 Uuren deede. fiygen. Onze 
Cxssinr vonde een middel, om deeze twee bez 
paalingen , af liever de Waarneemingen, op wel- 
ken zy gegrond waren, overeen te brengen. De 

/ Ì op: 
_(* Voyez anciens Mem, de VAcad, Tom. X. p. 167: 2 
VEL Deer. Ea 4 


490 LEVENSBESCHRYVING 


oplofling , welke hy van deeze zwaarigheid gecft, 
is gegrond op een Omftandigheid der Waarnee- 
ming vanden Heer Brancuini Dezelve was 
ongevaar drie Uuren afgebroken geweeft-en de 
Heer Cassinrt toont aan, door de befchouwing 
zelve van de Kloot van Venus, volgens de opga- 
ve van deezen Aftronomift, dat de Vlakken, wel- 
ken hy in * eerft waargenemen hadt, zeer wel 
verdweenen konden zyn door de uitwerking van 
de Omwenteling in 23 Uuren „en ten einde van 3 
Uuren haar plaats ingenomen door andere Vlak- 
ken, aan de cerften byna gelyk, welke den Ita- 
haanfchen Aftronomift aanleiding gegeven hadden , 
door deeze valfche Vertooning, om de Omwen- 
teling van Venus op haar As in 24 Dagen 8 Uu- 
ren te ftellen. Lemand moeft wel geoefend zyn 
in de Waarneemingen, om een dergelyke bron 
van dwaaling te ontdekken ‚ en om twee Gevoe- 
lens overeen te brengen , die zo regtftreeks tegen 
elkander fcheenen aan te loopen. 

Twee Jaaren daar pa gaf de Heer Cassini een 
Vertoog over een Stoffe van niet minder belang 
tot bevordering der Sterrekunde. De eerfte Ster- 
rekanftenaars „ overtuigd van de onbewoogenheid 
des Aardkloots in °c middelpunt van ’t Wereld- 
geftel, en’ minfte denkbeeld zelfs niet hebbende 
dat de Zon deeze plaats beflaan kon, en op zyn 
eigen As omdraaijen, hadden nooit de Helling 
van de Loopkringen der Planeeten gebragt dan tot 
de Vlakte der Eclipiica,dat is tot die van ’s Aard- 

kloots 


VAN DEN VERMAARDEN CAssinr. _ 401 


kloots Loopkring: maar CorerNicus den weg 
geopend hebbende van. de waare Sterrekonft, 
moeft deeze voorrang, die men aan ’s Aardkloots 
_ Loopkring hadt gegeven, niet meer plaats heb- 
ben. Dit hadt de doorlugtige KrerLerus zo wel 
bevroed, dat hy, in zyn uitmuntend Werk de 
motibus Stelle Martis, den Zguator van de be. 
weeging der Omwentelingen van de Zon op haar 
As, voor een vaften paal ftelt, waar van men de 
Hellingen van de Loopkringen der Planeeten af 
moeft rekenen : maar hy hadt zelf zyn Denkbecld 
hiet gevolgd, «en men was gebleeven by % ge- 
woon gebruik, om de Helling der Loopkringen 
te betrekken tot de Ecliptsca, De Heer C assr- 
Ni deedt zien, dat men, den, veel natuurlyker 
weg inflaande, met dezelven te vergelyken by 
de Vlakte van den Agwator van de Zon, daar niet 
alleen een veel waarfchynlyker fchikking , maar 
ook een veel grooter eenvoudigheid uit voortko- 
men zou in de beweeging van de Knoopen der 
Planeeten; als ook een veel grooter gemakkelyk- 
heid om te bepaalen , of dezelven in de Sterren- 
Hemel op haar plaats blyven, dan of zy een be- 
weeging hebben , verfchillende van de gene, wel- 
ke de Teruggang der Evennagtspunten haar fchync 
te geeven; en, eindelyk, een zeer eenvoudige 
verklaaring van de verandering in Breedte, wel- 
ke men in de Sterren meent te hebben waarge= 
nomen. Dit alles verwagt zyne befliffing van een 
groot getal Waarneemingen, nog door de Na- 
VIJL Deer. ko- 


492 LEVENSBESCHRYVING- 


komelingfchap te doen; maar men zal altooë aan 
den Heer Cassin: de verpligting hebben, van 
eenen Weg te hebben gebaand , waar van de een- 
voudigheid hem by voorraad doet aanzien, alsde 
weg zynde van de Natuur. De moeiclykheden 
zyn gemeenlyk niet dan de vrugt van de onge» 
lukkige Vernuftigheid, waar mede de Menfchen 
% vermaak fchynen te hebben om zig vaú haar 
Plan te verwyderen. 

Het fcheen dat de Heer Cassini tot ofieides 
ring van dergelyke Geheimen in de Sterrekonft 
geboren was. De hedendaagfche Aftronomiften 
hadden van over lang reeds befpeurd , dat men, 
de Waarneemingen van Saturnus en Jupiter, van 
de verft afgelegene tyden tot heden toe gedaan, 
vergelykende, daar uit, na dar alle Vereffeningen 
in agt genomen waren, noodwendig een verfnel= 
Hing in de middelbaare beweeging van Jupiter, en 

ene vertraaging in die van Saturnus moeft epmaa- 
ken; welke men niet verklaaren kon , dan. doer. 
te onderftellen , dat ?er weezentlyk in de Ome 
loopstyd van den eenen een vergrooting, en in 
die van den anderen een verkorting plaats had. 
De Befchouwkunde van NewrTon wees wel ecn 
onderlinge werking aan , van deeze twee Planec- 
zen op elkander, ten tyde van hunne Konjunétië. 5 
waar uit een verandering in hunne Loop moett 
volgen: maar ’ verfchil was groot, tulchen een 
oogenblikkelyke verandering in hunne beweegin- 
gen en de aanhoudende of geduurzaame verfnel- 
ling 


he 


VAN DEN VERMAARDEN CAssiNr. _ 4og. 


ling en vertraaging , welke men daar-in waarge- 
nomen hadt. De Heer Cassinr, niettemins 
deedt zien, dat, wanneer deeze verandering en - 
de berrekkelyke plaaczing van de Aflen der beide 
Loopkringen , werden erkend en aangenomen; 
hier uit een verfnelling fpruiten moeft van éen hal- 
ve Sekonde ’s Jaars ‚in de middelbaare beweeging 
van Jupiter, ven eene wertraaging van omtrent 
twee Minuuten ’s Jaars indie van Saturnus: als 
ook, «dat «deeze veelheden allengs: vermeerderen 
moeften, geduurende tweeduizend Jaaren , en dac 
Zy» naderhand , verminderen zouden. Niets is 
mifichten tioeielyker in-de-Sterrekontt te vatten; 
dán ° gene’ welk minder afhangt van een alge 
_ meene Fheorie, dan van zekere plaatzelyke en 
naauwkeurige bepaalingen. 

In den jaare 1740 deelde de Heer C assrvr aan 
x algemeen de vrugt en uitflag- mede van al zyn 
onderzoek, int uitgeeven van zyne Aftronomis 
fche Tafelen. «Hy nam niet alleen alle Maatregc- 
len en verbeeldelyke voorzigtigheden , om het ge= 
bruik daar van gemakkelyk te maaken, zig zelf 
belaftende met de Rekening, daar hy de mocite 
van aan anderen befpaarde: maar hy verrykte hun; 
bovendien „ met een geheel nieuw gedeeïte, de 
Tafelen, naamelyk, van de beweegingen der Sas 
tellieten van Jupiter en Saturnus. % Was billyk; 
dat de Sterrekundigen. het eerfte volkomen Lig= 
haam van deeze foort van Aftronomie verfchuldigd 
waren aan de Zoon van hem, die de eerfte Theo. 

VIII Deer. rie 


494 LEVENSBESCHRYVING. 


rie der Satellieten van Jupiter gegeven en byna al- 
le die van Saturnus ontdekt hadr, : 

Dit Werk ging vergezeld met een ander, ’% 
welk ’er als de Sleutel van was; bevattende de 
Grondbeginzelen der Sterrekontt zeer uitvoerig. 
Het was aangevangen ten dienfte van wylen den 
Hertog van Bourgogne, die, verlangende dat 
er in ’ Franfch een Werk mogt zyn over de 
Grondbeginzelen der Sterrekontt, den Heer Cas- 
sini bevolen hadt daar aan te werken: een Om- 
flandigheid , welke dienen kan tot beantwoording 
van’ verwyts dat door fommige Menfchen hem 
gedaan is, van?er verfcheide Ontdekkingen niet 
te hebben ingevoegd, die inderdaad niet gemaakt 
zyn, dan na de Samenftelling van dit Werk. 
Mooglyk hadt hy beter gedaan, dezelven er by 
te voegen, maar zyn Jaaren en bezigheden wa- 
ren zekerlyk voor hem genoegzaame redenen om 
zig daar van te ontflaan. 

Hoewel de Sterrekonft het voornaamfte Voor- 
werp van den Heer CAssiNr ware, bepaalde hy 
zig, nogthans, daar aan zo volftrekt miet, of hy 
vergunde zig fomtyds het onderzoek van andere 
Onderwerpen. Men heeft van hem, by voor- 
beeld, Proefneemingen over’ Licht „ dat de ge- 
wreevene Lighaamen uitgeeven: een Verfchyn- 
zel toen wel gewigtig en zonderling, maar he- 
dendaags in ’t gedrang verward met die van de 
Elektriciteit: zo ook Proefneemingen over de 
agteruit-deinfing van” Schietgeweer met verfchit- 

lende 


VAN DEN VERMAARDEN CAssinr. 495 


lende Laadingen van Kruid: Onderzoekingen om 
trent het ryzen van de Kwik in de Barometer op 
verfchillende hoogten boven het waterpas der 
Zee: Bedenkingen omtrent de manier om de 
Brandfpiegels te volmaaken. Van geen derzelven, 
hoe aanmerkelyk ook, fpreeken wy in % breede; 
om plaats te winnen tot gewagmaaking van den 
grootften arbeid van onzen Akademift, en daar 
hy, om zo te fpreeken, zyn deden Leeftyd 
aan bezig is geweeft. 

De Akademie hadt „ van haare Inftelling af, 
met regt geoordeeld, dat een der gewigtigfte Voor- 
werpen, welken zy zig voorftellen ken, de Af- 


meeting van den Aardkloot ware. In den jaare 


1669 werdt doorden Heer Prcarp de uitgeftrekt- 
heid van iets meer dan een Graad Hemelsbreed- 
te, benoorden Parys, gemeten: maar aangezien 
deeze uitgeftrektheid, die niet meer was dan een 
driehonderdzestigfte deel van de Meridiaan, te 
klein fcheen, om daar uit de langte ‘van’ den ge- 
heelen Omtrek met-genoegzaame naauwkeurig- 
heid te bepaalen „ zo befloot men en wift de toe- 
ftemming te krygen van den voorgaanden Koning, 
dat deeze Afmeeting, ten Noorden en ten Zui- 
den van Parys, door het geheele Ryk, mogt ag- 


“tervolgd worden. In den jaare 1683 zette wy- 


len de Heer pr za Hire dezelve aan de Noord- 
zyde voort, en aan de Zuidzyde, de oude Cas- 
SINI, Vader van deezen, die, in den aanvang 


deezer Eeuw, van zyn Zoot daar in geholpen 
VIII Deer. werde. 


496 LEVENSBESCHRYVING 


„werdt. Die zelfde Akademiften agtervolgden dit 
“Werk, en eindelyk werdt het gene de Heer 
DE LA Hire; ten Noordens nog over gelaten 
hadt, door de Heeren Cassinr, wylen Maá- 
RALDI, en DE LA Hire, den, Zoon, in ° jaar 
1718 voleindigd. 

Deeze Arbeid bragt te weeg het gene men 
verwagt hadt: eene tot dien tyd toe onbekende 
nauwkeurigheid in de Afmeetinge des Aard: 
kloots : maar het bragt ook voort „ of feheen ten 
minfle voort te brengen, dat ‘men ’er geenszins 
van verwagtte. De Hemelsbreedten, in vers 
fcheide punten van eene uitgeftrektheid van meer 
dan 6 Graaden ge-obferveerd ‚ toonden eene ons 
gelykheid tuflchen deeze Graaden aan, ende Heer 
C assinr agtte zig, in het Werk, dat hy agter 
het Seuk van % jaar 1718 uitgaf, bevoegd om toe 
te flan, dar de Graaden van een-zelfde Meridiaan 
al kleiner wierden naar de Poolen toe, en dat, 
bygevolg 5 en Aardkloot een langwerpig of Ey- 
rond Klootfch Lighaam CSpAerorde allongé) wass 
hebben den As langer dan de middellyn van den 
Evennagts cirkel, die men de Linie noemt. 

_ Deeze nieuwe Onderfielling , volftrekt firydig 
met de geheele Newtoniaanfche. Befchouwkunde 
van de Zwaartekragt en Aantrekking., vondt groo- 
te tegenfpraak. Men beweerde, dat de Heer 
Cassin al te fchielyk geweeft ware in zyne Be- 
fluitneeming, en dat de verfchillen , „welken men 
in de gingeting deezer Graaden gevonden. hade s 

wel 


VAN DEN VERMAARDEN CASINL _ 407 


wel konden af hanglyk zyn van de feilen der Waar- 
neemingen „ die, om de waarheid te zeggen, niet 
gedaan waren dan met Werktuigen, waar van 
niet meer naauwkeurigheid te verwagten was, 
dan van de gewoone K wadranten. 

‚Tot zo ver konden de Tegenfpreekers reden 
hebben, en % Gefchil bleef als aan den fpyker han- 
gen: maar de Koning goedvindende, dat de uit- 
geftrektheid van het Ryk overdwars met die zelf 
de naauwkeurigheid zoude gemeten worden, 
maakte de Heer Cassinr een aanvang met de 
Perpendikulaar op de Meridiaan van Parys, ende 
Afmeeting van deeze lyn ten einde gebragt zyn- 
de, bevondt men, door de op de Grond gemeten 
uitgeftrektheid te vergelyken met de verfchillen 
der Meridiaanen, gelyk die voorheen. door mid-. 
del van eenige Eklipfen der Satellieten van Jupiter 
bepaald waren , de Graaden der Lengte kleiner, 
dan dezelven moeften zyn; indien de Aarde vol- 
komen Klootsrond C(Spúêrigue) werdt onderfteld 
te zyn, en dat zy bygevolg den Aardkloot die 
zelfde Eyronde figuur toefchreeven , welke de 
Graaden van de Meridiaan daar aan gegeven had- 
den. Toen was bet, dat.de Tegenwerpingen 
met meer kragt en hevigheid herleefden, en de 
Akademie,overtuigd dat een Gefthil van deezen 
aart niet beflift kon worden dan door ontegenzeg- 
gelyke Waarneemingen , ondernam, byna op 
eenen zelfden tyd, de Afmeeting der Graaden 
van de Meridiaan onder den Evenaar en by den 

VIIL Dern, Kk Pool- 


nl 


408 LEVENSBESCHRYVING 


Poolcirkel. Onze Hiftoriën hebben, federt lans 
gen tyd, reeds aan ’t Algemeen berigt gegeven, 
wat daar van de Uitflag zy geweeft , en dat de 
eene zo wel als de andere Operatie de Kinolrond- 
heid C-Applatsf]èment) van den Aardkloot begunfti- 
gen. Het was niet te verwonderen , dat de eer- 
fte Waarneemingen iû Breedte , die van geen ge- 
noegzaame naauwkeurigheid waren, voet konden 
geeven tot misflagen ; maar veel meer, dat de 
Graaden van Lengte door de Perpendikulaar be- 
paald, daar ook deel aan hadden. 

In dit alles, egter, was niets zonderlings , dan 
de overeenftemming van deeze. verfchillende Uite 

_komften: want men moeft niet te veel tellen op 
de bepaalingen van Lengten, die niet dan op een 
klein getal Eklipfen der Satellieten van Jupiter ge- 
grondvelt waren. Alle Sterrekundigen weeten, 
dat, ten zy dit flag van Waarneemingen groote- 
lyks vermenigvuldigd worde , dezelven niet die- 
nen kunnen tot vergelykingen van zulk een teer- 
heid, als die zyn, welken men noodig heeft om 
de figuur des Aardkloots te bepaalen , fchoon zy 
genoegzaam zyn tot de legging der Plaatfen in de 
Aardryksbefchry ving. 

Men hadt zig dan flegts al te veel gehaaft, in het 
opmaaken van de figuur des Aardkloots uit Waar 
neemingen „aan welken de trap van naauwkeurig- 
heid ontbrak , waar toe men naderhand de genen 
in fiaat gefteld heeft , die tot dit onderzoek ge- 
bruikt werden: Waarneemingen , bovendien, in 

veel 


VAN DEN VERMAARDEN CasstNi. 499 


vec te klein beftek van Grond gedaan. Een na- 

dereoverweeging deedt ?er de ongenoegzaamheid 

van erkennen, en toonde aan „ dat daar uit niets: 
te befluiten ware tegen de Knolronde figuur (F4- 

gure aplatie), welke de Theorie der Zwaarte en 
de Waarneemingen, zo by den Evenaar als on- 

der den Pooleirkel gedaan, eenpaariglyk aan den 

Aardkloot toefchreeven. De Heer Cassini, 

zelf, hing ’er volfirekt zyn zegel aan , hebbende - 
bykans zyn gehecle Leven lang, zo uit zig zelf 
als door de Operatiën, welken hy veroorzaakt 

hadt, het grootfte deel aan ’t keurlykfte Werk; 

dat de Sterrekunde tot nog toe aan de nuttigheid 

van ’t Menfchdom heeft toegewyd. 

Geduurende den loop van deeze betwifting 
verzogt de Heer Cassini, nu byna zeventig Jaa- 
ren oud zynde, als Emerstus (Veteran) te mogen 
worden aangemerkt; dat by verkreeg. Zo hy de 
Voorregten van deezen Tytel had gebruiken wil- 
len , zou niemand hebben kunnen kwaad keuren, 
dat hy gebruik maakte van de Ruft, welke een 
dienft van meer dan twee-en-vyftig Jaaren hem 
toc-eigende: maar de Akademie werdt te zeer 
door hem bemind , om ze te verlaaten: hy hade 
flegts den naam van Emerztus, en was niet min- 
der vlytig in ’ bywoonen der Vergaderingen of 
in bet doen der Waarneemingen aan den Hemel. 
Hy hadt zelfs een nieuwen Arbeid op zig geno-= 
men; te weeten de genen, die aan het opmaa- 
ken van de Kaart van Vrankryk arbeidden, te 

VIJL Dez. Kk a hel-. 


500 LEVENSBESCHRYVING 


helpen met zyn onderrigting en beftuur. De eer- 
fte Bladen, daar van, zyn reeds door zyn Zoon 
aan % licht gegeven. 

Tot dus verre hebben wy den Heer Cassin 
alleeniyk befchouwd als een groot Sterrekontfte- 
naar en _ieverig Akademift: maar, hoewel die 
foort van Verdienften van ”t meefte belang voor 
de Akademie zyn, zouden wy, waarlyk, zyn 
Gedagrenille te kort doen , indien wy niet Ípra- 
ken van de agting, welke hy zig in ecn geheel 
verfchillende ftaat verkrcegen hadt. Hy was, fe- 
dert den Jaare 1704 , Meelter in de Rekenkamer, 
en nam de Pligten van die Bediening zodanig, 
waar, als of hy geen andere Bezigheid had ge- 
bad. _Dewyl ik getuige ben van de manier, op 
welke hy zig van zyne Pligten, zo in de eene als 
in de andere Maatíchappye, kweet , zou ik hem. 
onregt doen, indien ik miet verzekerde „dat men 
in de Regeering den Akademift niet kende, dan 
aan den Geeft van juïftheid ‚en naauwkeurigheid , 
die hy in de behandeling der Zaaken hadt, en dat 
hy, in de Akademie , niets deedt blyken van zyn 
Kegeerings-Ampt, dan de voorzigtigheid en ze- 
digheid, die ?er altoos onaffcheidelyk van moeften 
zyn. Hy hadt zig een zo groote agting van op- 
regtheid verkreegen, dat hy, in den jaare 1716, 
was onder het klein getal van Magiftraatsperfoo- < 
nen, die men uit de verfcheiderley Souvereinie _ 
teits Rechtshoven trok, om ’er een Kamer. van 
Juftitie uit famen tefiellen. Hy wift zyn tyd zo- 

danig 


‚} 


VAN DEN VERMAARDEN CASSINr, sce) 


danìg aan te leggen , dat hy , om zo te Ipreeken, 
de Konft van zig te vermenigvuldigen fcheen te 
verftaarr! 

Niettegenftaande de hooge Jaaren van den Heer 
Cassini; die by de negen-en zeventig kwa. 
men, gevoelde hy nog geene Ongemakken des 
Ouderdoms. Ken goed Lighaamsgeftel en een al, 

‚toos gercgeld Leven hadden hem daar voor be- 
waard, en-de Akademie vleide zig van hem nog 
lang te-zullen bezitten, wanneer hy ons, den 15 
Aprl laacftleeden , entrukt werdt door een Toe- 
val nier minder fchadelyk dan onverwagc. _Hy 
hadt het gebruik van jaarlyks de Paafch-Vakan- 
tie, met zyn Gezin, door te brengen op zyn Land. 
goed Thury. Dit Jaar, 1756, naar gewoonte op 
dien kleinen Togt gegaan zynde, kwam hem het 
Ongeluk over, dat, ongevaar een vierde Myls 
van zyn Slot, het Rytuig zo ongelakkis omviel, 
dat hy op % oogenblik beneden den Middel lam 
wierdt, en den tweeden Dag aan zyne Wond 
ftierf , met de tederfte en vuurigtte aandoeningen 
van Godvrugugheid. 

Hy was groot en wel gemaakt: zyn Gelaat 
zagtzinnig doch aan den eraftigen kant. Nooit 
is iemand geweeft van cen beltendiger Gemoedss 
geftalte. Men weet niet dat eenig Voorval hem 
ooit uit zyn gewoon Poftuur gebragt heeft. Zyn 
eerfte voorkoming was koel; doch wel dra ver- 

‚ viel hy in eene zagte Wrrälkheid die een vol- 

maakte fehets gaf van de geruftheid, welke in zy- 
VII Deez. Kk 3 ne 


i ha 
ee LEVENSBESCHRYVING 


ne Ziel ‘heerfchte. Doordrongen met de Waar- 
heden van den Godsdienft, vervulde hy daar van 
alle Pligten met de voorbeeldelykfte Vroomheid 
en allerfügtelykfte regelmaat. Ook hadt zyne 
Liefddaadigbeid jegens de Armen nooit andere 
paalen „ dan die van zyn Vermogen en Crediet. 

Zyn Gaven en Zeden hadden hem de Agting 
en Vriendfehap bezorgd van den bloem des Ryke, 
Deeze uitdrukking gaat niet te ver; de Koning 
zelf komt in de Lyft. Deeze Vorft deedt dik- 
wils den Heer Cassinrt ontbieden, zo op 
dat hy, in tegenwoordigheid van zyne Majefteit, 
de gewigtigfte Waarneemingen zou doen, als om 
zig met hem te onderhouden over de Sterrekonft. 
Ook laat de Gedagtenis van dien vermaarden Man 
ons niet toe, met flilzwygen voorby te gaan, hoe 
onze Doorlugtige Vorft deszelfs dood vereerd 
heeft, met aandoening daar van te hebben. 

De trappen van Ker „welken de Heer Ca ss1= 
Ni beklommen, en de algemeene Agting „die hy 
verkreegen hadt , krenkten in geenerley opzigt 
zyne Zedigheid, noch die Kenvoudigheid , wel 
ke zo eigen is aan Groote Mannen , en volmaakt , 
van hem bezeten werdt. Hy fcheen de eenigfie 
te zyn, die onbewuft was van zyne Waarde. 
Deeze Hoedanigheid hadt haare bronader, waars 
fchynlyk, in een ander flag van Deugd, te wee, 
ten de Kriflelyke nedrigheid. Wy vreezen niet 4 
dar deeze Oorfprong’er den prys van-zal-vermin- 
deren; Deeze Deugd bezat hy tot zulk een trap 
| cat 


> 


VAN DEN VERMAARDEN CASSIN. 503 


dat hy, by % overlyden van zyn Vader, ver- 
fcheide Eertytelen gevonden hebbende, en Sruk- 
ken die de Cudheid van zynen Adeldom on wrik: 
baar vafiftelden : onder anderen een Brief van haa- 
re Doorlugtige Hoogheid, de Hertoginne van 
Lotharingen ‚die hem geluk wenfchte met de be- 
vordering, in den jaare 1712 gefchied, van eenen 
Cassini, uit zyne Familie, tot het Kardinaal- 
fehap , benevens eenige andere Stukken van- dee- 
zen aârt: hy die allen zorgvuldig, zelfs voor zyn 
Huisgezin verborgen hieldt, welk ’er niet eer 
kennis aan gehad heeft, dan na zyn dood. Maar, 
als men ’ wel inziet , was zyn Redeneering juift, 
Hy hadt het niet noodig van zyne Voorouderen 
dat flag van Doorlugtigheid te ontleenen, di ale 
toos van % Geval afhanglyk is en dikwils tegen 
de Verdienften aanloopt ! 

In den jaare 1710 hadt de Heer Cassini zig 
in ’t Huwelyk verbonden met Mademoifelle Du- 
charmot , Dogter van Madame de Graavin van Sis- 
fonne. Daar heeft hy uit geteeld zes Kinderen; 
waar van één jong ftierf, en van de drie Zoons, 
die hem overbleeven , neemt de oudfte thans een 
Ampt van Mecfter in de Rekenkamer waar; de 
tweede heeft, by deeze Waardigheid, de Ta- 
lenten gevoegd van zyn Vader, en vervult des- 
zelfs plaats, waardiglyk , in de Akademie: de 
derde heeft de party gekoozen van den Krygs- 
dienft, is Meflre de Camp, Ridder der Orde van 
St. Louis en Exempt in -de Lyf-Guarde van zyne 

VIII Deer. Kk 4 Ma- 


504 „LEVENSBESCHRYVING 


Majefteit. De twee Dogters zyn getrouwd: en 
wel de eene aan den Heer pe BreGerTs; die he- 
dendaags Deken is van den Grooten Raad, Kom- 
mandvur en Prevôt-mastre des Ceremonses van de 
Orde van St. Lazarus: de andere aan den Heer 
pe ForceviLre, Edelman uit een der oudfte 
Huizen van Pikardic. 

De Heer Cassini heeft het genoegen gehad 
van lang te leeven in ’t midden van een Familie, 
van welke hy zo wel bemind als ontzien. werdt. 
Het beftuur van zyn Huisgezin geleek naar dat 
der eerfte Familiën van de Wereld, welken het 
Menfchelyk Geflagte zyn beftaan verfchuldigd is. 
Aan ’t Vaderlyk Gezag, dat bvna onge waar wor- 
delyk was, werdt altoos voldaan door een Kin= 
derlyke tederheid. Hy is altyd gehoorzaamd en 
zelfs met vermaak voorgekomen, door zyne Kin- 
deren. niet alleen, maar ook door zyne Huisge- 
nooten; jegens welken. hy , niet dan zeer zeld- 
zaam, den toon gebruikte van Gezag. 

Gewilliglyk gaf hy zig over „om aan zyne Kin- 
deren Vermaaklykkeden en Gaftmaalen te bezor- 
gen, overeenkomtftig met hunne Jaaren; in wel- 
kende Keufe en Betaamlykheid altoos plaats hadt ; 
doch gewoonlyk werdt niets naauwkeuriger dan 
zyn tyd befteed. Zyn Divertiflementen waren 
niet minder eenvoudig dan zyne Zeden : dezelven 
bepaalden zig tot eenige Wandelingen en Ver- 
keering met zyne Vrienden: ook nam hy zelfs dit 
{lag van enge niet langduurig noch -dik- 

wils 


VAN DEN VERMAARDEN CASINI. / 505 


wils, en „al zeiden wy het niet „de Werken, door 
hem voortgebragt „Len de ontelbaare Waarncemin- 
gen, door hem aan den Hemel gedaan ‚J zvn von- 
wraakbaare bew yzen,dachy zy.n tyd ten nutte wift 
te gebruiken, Demeefte Menfchen offeren,menig- 
maal tegen wil en dank, eenige oogenblikken van 
hunnen tyd op ten befte van hunne Medeburgers 
of Landsgenooten en oordeelen zig dan bevoegd, 
om al het overige te befteeden aan hunne Pleizic- 
ren: de Heer Cassini, in tegendeel , heeft 
nooit aan de algemeene nuttigheid onttrokken, 
dan het gene de Natuur en noodzaaklykheid hem 
vergden te gebruiken tot noodwendige verfris- 
ihuge van Geeft en Lighaam. 


H. 


ge PES zn Een 


VIIL Deer. Kk 5 B E- 


es 


BD CP 


WEGENS EEN 


LEEVENDE PAD, 


Welke men in Gorbland by Bursw:k , in vafte 
en digte Steenen, by de agt Ellen diep, 
in eene Steengroeve, gevonden iecft, 


E N 
ids reren pense. 
OV ER DE 


BEDDINGEN van STEEN en AARDE, 


DIE ALDAAR ZYN, 


BENEVENS DEN OORSPRONG VAN DEN 


GOTHLANDSCHEN STEEN: 


Aan de Akademie der Weetenfchappen van - 
Stokholm medegedeeld 


DOOR DEN Heren 
Dr. JOHAN PIH L, 
Landmedicus in Goibland. 


(Der Rn. Shwed. Afademie ber Wiffenfchaften 
Abhandlungen/ auf das Sabr 1741. p. 285. ) 


SELEESEELCCEESEERICEEEES 
N den jaare 1733, den 8 Mey, ’s middags, 
bevond ik, ondergefehreeven ‚ my in de zoge- 
naamde Nybro-Steengroeve in Gothland, en in 
de 


PosVe 


T En 
A 2. 


3. @% 
mi 

OP Ig : 
SE \ € 5 

\ eN 

\ | sr 

En r 3 
SS S 


IN 
Ĳ 
ha 
Hit 


ND pe ze TER 
Miorwònder adt mien Hey, en Òan weder cen Hleenbank. 


WEEET latend 
" ed 


LrevenpE Pap IN STEEN GEVONDEN. 507 


de Parochie Wamblingo, naar gewoonte; zo om 
de Kroon-Steenen de Maat te geeven, als om 
toeftel te. maaken , dat twee te Burswik leggen- 


de Vaartuigen , met Steenen, tot den bouw van ’t 


__KoninglykSlot te Stokholm, mogten beladen wor- 


den. En, terwyl ik my in de Groef by de on- 
dergefchreeven Boeren en Steenbreekers ftelde , 
die ik veertien dagen te vooren had aangenomen, 
om andere Banken in de diepte van de Groef aan 
te taften, waar in zy tufichen twee Loodregte 
Kluften ; of, van, de Steenbreckers zogenaamde 
Sneoden arbeidden, beginnende in de Bank naar 
om laag te breeken en in de langte vyf Ellen ge- 
vorderd waren :zo werkte de Boer en Steezbree- 
ker Andreas Halfvarder uitde Parochie WW amblin- 
gelo, niet alleen met het Breek-yzer ‚maar ook 
met Beitel en Hamer, tuflchen de gemelde Snee- 
den „om daar den grooten Steendam weg te kry- 
gen. Na dat dit ftuk Steens afgefprongen ware, 
nam hy- weder de Schley „en flocg het daar mede 
aan flukken;, „wanneer men op % oogenblik, in 
digte en vafte Steen, een leevende Pad zag zic- 
ten. Doch, dewylde Steen, die tot een zo lang- 


‘duurige Gevangenis van dit Dier gefirekt-hadt, 


zeer murw was, kon men?er niet genoeg van by= 
een houden, om de vorm der ingedrukte Geftal- 
te te bewaaren ; maar alles viel, door flaan en 
uicnecmen , tot gruis. Toen Áudreas Helfvarder 
en, Olof Sigraf wers die daar ’s voormiddags, en 

VIIL Deer. de 


ze8 Berrier WEGENS EEN LEEVENDE Pap, 


de geheele Week, in droog en goed Weer, ge- 
werkt hadden ‚de Pad k wamen te zien , verfchrik= 
ten zy en riepen my: ìk ging onmiddelyk neer, 
en nam de Fad uit ae Steenen en Gruis. Zy lag 
drie vierde Vierendeel van de eene en ongevaar 
een Elle van de andere Kluft of Sneedeaf; zyn- 
de bedekt met kleine ftukjes Steen en Gruis. Ik 
ftond over deeze zeldzaamheid, insgelyks, ver- 
fteld, en wift zo fchielyk niet, wac daar van te 
denken. Ik nam de Pad in een Schop, daar zy 
zig niet meer bewoog dan een Steen. Na dat ik 
ze een weinig bekeeken had, wond ik de Kleur 
graauwagtig zwart, wat op de Rug gefprenkeld, 
en geheel befprengd met fyn Gruis van Steen, 
gelyk de bewaarde Huid nog aantoont. Onder 
aan den Buik was zy wat bleeker, hebbende de 
Oogen klein en rond, met een dun Huidje over- 
toogen , waar onder zy een weinig fchemerden, 
van Kleur volkomen als bleek Goud. Vervol. 
gens nam ik een Stok, welken de Steenbreeker 
Heinrich Skogs my gaf, en raakte de Pad aan den 
Kop aan; als wanneer zy de Oogen famen trok 
of zy fliep, en, zo dra ik den Stok wegnam, 
opende zy de Oogen allengs weder, doch verroer- 
de het Lyf noch de Pooten niet het allerminfte. 
Dit werdt, verfcheide maalen, van my, met den 
zelfden uitflag , herhaald. Middelerwyl wierd ik 
gewaar, dat haar Bek geen opening had, maar 
met een geelagtige Huid overtoogen ware: zo dat 

ik 


DIE DIEP IN STEEN GEVONDEN. WERDT... 509 


ik denzelven met den Stok niet open maaken kon. 
Eindelyk drukte ik haar op de Rug, als wanneer 
zy klaar Water van agteren loosde , en aanftonds 
daar op ftierf. Dewylik, wegens menigvuldige 
Bezigheden, toen geen ij had , om ze naauwer 
te befchouwen , nam ik een dun fukje Steen, leid’ 
ge daar in, en bewaarde ze in de Steenbreekers 
Haut. Wanreer ik vervolgens van de Groef af. 
ging, begon ik dit Geval nader te overdenken, 
en het {peet my , dat ik de Moordenaar gewor- 
den was van een Schepzel, ’ welk miffchien on- 
gelooflyk veele honderd Jaaren in zyne Gevange- 
nis geleefd had. Des anderen daags, toen ik 
weer aan de Groeve kwam, liet ik op gemelde 
plaats de Padderhuid ontweijen, en, dezelve be- 
ziende, vond ik den Bek van vooren open, doch 
aan de zyden nog wat Vel. Daar die open was, 
zaten , boven en onder, twee wat fcherpe en fpit- 
fe Tanden, die Bloedrood waren, welken men 
in’ Origineel kan zien, en die door een Vergroot- 
glas zig zeer duidelyk vertoonen. In % leven 
geloof ik niet, dat zy te zien of van eenig nut 
waren; fchoon deze Pad, toen zy leefde, vol- 
komen dik naar haare grootte was. Eenige Da- 
gen daar na wierdt de Steenbreeker Andreas Half. 
varder ziek , en was, meer dan zes Weeken , zeer 
zwak. Hy gaf, uit cenvoudigheid, voor, dat 
de Pad, als een Berggeeft, oorzaak daar van wa- 
re. Dat dit alles zig dus heeft toegedragen , be= 
tuige ik , benevens de navolgende Boeren, 
VIII Deer, dn 


gio Bemiot WEGENS EEN LEEVENDE Pap; 


Andreas Halfvarder , 64 Jaaren oud. 

Olof Ssgrafs, 47 Jaaren oud, benevens 

Hans Anderfonen Hans Saffrrd, uit de Parochië - 
Wamblingevo. 

Heinrich Ss en Siffrid Langengra, uit de 


Parochie Hamöra 


Deeze Ondergetekende, Leden van myne Ge= 
meente, zyn redelyke en geloofwaardige Man- 
nen. % Welk ik getuige ve Wamblingebo, den 
2g Oktober 1733. 

Is. Canurius. P. Le 


Om de Natuurkundigen tot Bedenkingen over 
deeze Zaak aanleiding te geeven, heb ik op ’ 
Verzoek van den Affeffor , Dr. JorAN Prur, 
de legging der Groeve afgetekend, waar in de 
Pad gevonden was, en de Beddingen aangewee- 
zen, welke over deeze zo fterk bewaarde Gevan- 
gene lagen ; als ook van welken aart zy zyn en 
hoe zy op elkander volgen. 

Wat de Groeve zelf betreft: men heeft, ter 
dier plaatfe, woor den jaare 1730 niet gearbeid ; 
toen ik ’er voor de eerfte maal heen gezonden 
werd: alzo men ze, by een zeer laage Zee, 
ontdekt hadt. Ik ging dertig of veertig Schree- 
den van den Berg naar *t Water toe, daar hect 
afgeloopen was, op gladde en glibberige Banken 
of Vlakten van Gochlandfthe Steenen , met veel 
Sneeden daar in; waar uit ik befloot, gelyk ik 

het 


“__DIE DIEP IN STEEN GEVONDEN WERDT, gif 
het ook zo bevond , dat de grootfte en befte Snee= 
den even alzo onder den Heuvel en Kalkfteenen 
liepen, gelyk zy zig by ’t Water vertoonden, 
dat in eene waterpafle vlakte ftond met den Bank, 
in welke de Pad gevonden werdt: hoeweldeeze 
plaats meer dan honderd Ellen van het Water 
was; naar maate het hoog is. Deeze plaats was 
met de volgende Beddingen overdekt, gelyk.de 
pie ad (Pe. LV.) uitwyft, naamelyk: 
„Boven op een laag ligtgraauwe , ronde en 
pf cterige Keizelfteenen, meeftal van Kalkagti- 
gen aart, eenige Ellen hoog met Zeezand en klei= 
ne fyne Moffelen vermengd, die van binnen wit- 
Blaauw, van buiten zwartblaauw zyn, doch zo 
teer en dun, dat zy door ’t aanraaken uit malkan= 
der vallen. Men vindt daar onder ook Ammon. 
jes en andere dergelyke Zeefchepzelen, benevens 
ronde en Eyvormige groote en kleine Steenen, 
gelyk in de Gothlandfche Gruisbanken. Door het 
affpoelen van de Baaren der Zee zyn deeze Stee- 
nen glad en rond gemaakt; % welk alles zig aan ’ 
Strand, onder een groenen Berg , meer dan 250 
Senieeden van het Water, en agt of negen El- 
len hoog, boven den peil van dagelyks Ty, bee 
vindt. 
a. Na dat nu dit Gruis of Mordet, gelyk de 
Gothlanders hetzelve noemen, is weggeruimd, 
ontmoet men een platten, digten, vaften , licht- 
geelen, en wat dieper lichtgraauwen Kalkberg, 
VIIL Deer. B; 


5i2 BeriGT WEGENS EEN LEEVENDE Pap, 


B; die ’er uitziet als of hy vol Anys, Peper en 
Komyn-Zaad ware. Deeze foort van Steen is 
zeer zwaar ‚en men, kan ’er goede Kalk van bran- 
den. De Kalkberg is rykelyk drie Ellen hoog , 
ter plaacfe , daar de Groeve is in gedreeven , doch 
by het begin. der Groeve, aan de Zee, was by 
anderhalf en twee Ellen hoog. … Men laat alle 
deeze Kalktteenen door middel van Buskruid fprin- 
gen, gelyk het Boorgat C aanwy{t , waar het 
Kruid in gedaan wordt, en daar op brengt men 
ze aanftonds, by groote Brokken, naar den Oe- 
ver. 

3. Als deeze Bedding weg is, volgt een Laag 
blaauwagtige Kley D, van even de zelfde foort 
als de Gruisbanken, daar by, zelf zyn , drie Vieren- 
deel Elle hoog. Ik dagt, dat deeze Kley voor 
onze Kachelovenmaakers te Stokholm zou-kunnen 
dienen ; „weshalve ik ’er, in den jaare 1731, de 
proef van nam , maar bevond dat dezelve van we- 
gen haare droogte en weinig kleverigheid nier te 
gebruiken ware. 

4. Na deeze Kley volgt de eerfte Gruisbank 
E,‚ alwaar de Maatfteenen gehouwen worden; 
naar welken men een Elle en op fommige plaatfen 
vyf Vierendeel hoog, in deeze Groeve zoekt, 
welker onderfte waterpafle Vloer meeftendeels zo 
glad is als Ys. En, dewyl zy altoos eerft Lood- 
regt gefpleeten worden, zo kan zig een ftuk Steens, 
by ’tjaanraaken, ligtelyk van den Steenbank af. 

fchei- 


DIE DIEP IN STEEN GEVONDEN WERDT. 513 


fcheiden , en in de onderfte fyne Kley (torten : 
maar op eenige plaatfen zyn de gedagte onderfte 
Vlakten der Banken, die van de Boeren Lager 
genoemd worden; vol Verdiepingen, en als met 
Trappen ; doch hebben altoos haare holte zeer 
glad en met de onderfte Kley gevuld. Daar zyn 
„ook, in dit Bedde van digte Steenen , en zelfs in 
de Kley van de onderfte Figuur, als kleine Bee- 
ken en Wegen. Op deezen Bank wordt thans 
de tegenwoordig gebruiklyke Gothlandfche Steen, 
tot allerley fyn Werk, gehouwen. 

5. Na dat deeze Bank, als de vierde Laag 
in rang, is door gearbeid, ontmoet men de 
Jaatftgedagte Kley, F, negen Duimen hoog, 
welke insgelyks zeer glad is, maar, door’t van 
elkander flaan , in ftukken en brokken valt. 

6. Als deeze Kley weg is, vindt men den an- 
deren Steenbank, G, in welke de Pad H be- 
kneld zat, van agt, negen tot tien Vierendeel 
hoog, zeer vaft-en digt van Steen. Deeze Bank 
legt, met zynen Vloer, by laag Ty , waterpas 
met de Zee. Onder denzelven zoekende, heeft 
men nog al dergelyke Kley, als boven gemeld 
is, gevonden, en wat dieper onder denzelven 
een derden. Steenbank , die onder de Waterlinie 
valt, en van wegen het Water niet te gebrui- 
ken noch te bewerken is. Of fchoon ook zelfs 
de Steengroef , daar thans in gearbeid wordt, een 
goed end wegs van de Zeelegge, zo dringt doch 

VIIL Deer. Ll het 


514 BERIGT WEGENS EEN LEEVENDE Pap, 

, ‚ 
het Water „als de Zee ryft, allengs door de Kley 
tot boven den Bank. _ 

In deeze Bank bevinden zig de zogenaamde 
Sneeden , 1, I, of Loodregte Klooven, die men in 
alle deeze Groeven, zo wel in de bovenfte als 
in de onderfte Banken heeft. Zonder deeze Snee- 
den, als alles digt en vaft ware, zoude de Steen- 

‚ breekers niet kunnen vorderen, maar hun Werk 
moeten fteeken laaten. 

De beide Sneeden, die aan de zyden van de 
Pad waren, gelyk de Tekening aantoont; naa- 
melyk de eene drie Vierendeel, de andere een 
Elle van de Pad, waren niet open , maar, gelyk 
alle overige Sneeden in de Banken, niet wyder, 
dan dat men ’er een Mes met de Vlakte in kan 
fteeken. In deeze Kluften zit weeke, taaïje en 
lichtgraauwe fyne Kley , welke , zo lang zy week 
is, zo veel taayheid heeft, dat men ze om de 
Hand kan winden. Zy dient om Vlakken uit de 
Kleederen te doen. 

In en twllchen deeze Kley , nevens de Ban- 
ken, bevondt zig een foort van Pek, waar van 
ik Proeven heb, dat het helder, klaar, zuiver 
en fyn is: het brandt aan de Kaars en ruikt als 
Barnfteen , doch heeft anders Reuk noch Smaak. 
Het is weeker dan gewoone Pek en taaijer dan 
Teer. Men heeft het, voorleeden Jaare, in de 
Snecde van den bovenften of eerften Bank gevon- 
den, een goed end af van de plaats, daar de Pad 

aan- 


DIE DIEP IN STEEN GEVONDEN. WERDT. 518 


tangetroffen werdt; doch niet: zo zuiver en dik 
als daar: waar van ik, zo wel als de Heer Aflos- 
for, Dr. Prinr en FA Stcenbreekers , Proeven, 
hebben. 

De groeijing, aart en cigenfchappen van den 
Gothlandfchen Steen betreffende, is het vermoc- 
delyk, dat deeze Steen in den beginne niets an- 
ders; dan zodanige Kley geweeft zy, welke wy 
nog heden op en tuffchen de Banken vinden; wel > 
ke naderhand door den tyd en Kalkagtige zelfltan- 
digheid tot Steen is geworden; dewyl zig, in 
de zogenaamde oude Groeve, Kley vertoont, 
die over de 4} Vierendeel hoog op den eerften 
Bank legt, en laagswyze; hier en daar, Steenen 
en ftukken Steen , van even de zelfde foort, Kleur 
en Legging, als ook Hardheid heeft, gelyk de 
Banken daar onder zyn. 

Men vindt hier ook , in alle Groeven, onder 
de zuivere Steenen, en dikwils, wanneer men - 
die verplaatft, midden in dezelven, zulke Kley; 
welke zy Lettenlager noemen; in Sike Kley ; 
binnen digte en ze Steenen „ kleine Moffelen ; 
en zelfs kleine Worteltjes, gevonden worden. 

Deeze Steenen trekken de Vogtigheid zo in 
zig, dat, als men een gantfth uitgedroogd Stuk 
opzet ‚ en maar een Duim van % laagfte end in ’ 
Water komt te ftaan, hetzelve daar in ongevaar 
een Elle hoog opftygt: want zo. ver is de Steen 
altyd vogtig. 

VIJL Deer, Ll 2 Decze 


ne : 
516 BericT WEGENS EEN LEEVENDE Pap, 


Deeze Steen, die uit kleine , fyne en glinfte- 
rende Zandkorteltjes beftaat, heeft ook de eigen- 
fchap, dat hy in veele kleine ftukjes fpringt , wan- 
neer hy , van zyne plaats gebroken, en zyne Vog- 
tigheid niet uitgedroogd zynde „ alsdan bevrieft. 
Men kan in dat geval zien, hoe het Water naar 
het midden is toe gedrongen , en in de Steen 
op de vaftfte plaats ftaat , alwaar de Vorft het 
in een Ysklomp heeft veranderd, welke vervol- 
gens den Steen doet fpringen. Anders, wanneer 
dit Bergwater uitgedroogd is, vrieft hy niet aan 
ftukken; doch wordt door Regen en Nattigheid 
verfleeten, indien nren hem niet met Olieverf 
bewaard en bedekt houdt; ’ welk ook inzondere 
heid by zyne bewerking wordt vereifcht. 


Burswik 12 Oktober 1733. 


J. M. GrRABERG 


VERKLAARING DER AFBEELDINGEN 
vaN Praar LV. 


A. Keizelfteen met Zeezand en Moffelfchulpen ge- 
mengd, £ Elle diep. 

B. Kalkberg van vaften en zwaaren Steen, dien men 
door Buskruid doet fpringen, 3 Ellen diep. 

©. Het Boorgat om zulks te doen. 

D, Kley van dergelyke foort als de Gothlandfche 
Gruis-Steen zelf, 3 Elle diep. ä 


DIE DIEP IN STEEN GEVONDEN WERDT. 517 


E. Eerfte Gruisbank, daar de Maatfteenen gehou- 
wen wörden. 

F. Kley ter diepte van 9 Duimen. 

G. Tweede Bank der Maatfteenen van 3 tot 9 Vie- 

__rendeel diep. 

H. De Pad die in deeze Bank gevonden werdt. 

I,1. Klooven of Sneeden, waar in men Pek of Teer 
vindt. 

K. Steenhoopen van de Breuken, met eenen 
gemengd. 

_ L. Steenen Hut, waar in de Steenbreekers ceten. 

M. De Padden- Huid van de Rugzyde, die door in- 
drooging zeer is gefchrompeld; daar de Pad 
zelve, in de Steengroef gevondén, vol en dik 
was, als of zy leefde, 

N. Die zelfde Huid van onderen te zien. 

Van O, tet aan den Oever P, is de afltand meer. 
dan honderd Ellen. 


H. 


VIII Deer. lane WAAR. 


ihrer beke 


OMTRENT DE 
Ziek AOR Ek ER 
VAN DE 
KRAGT zen WERKING 


DER 


GENEESMIDDELEN, 
IN ZEKERE BYZONDERE ZIEKTEN; 


Uit eigen Ondervinding, in een Praktyk van 
vier-en-dertig Jaaren, aan de Keizerlyke 
Akademie voorgedragen 


DOOR DEN HEER 


Dr. GOTTWALD SCHUSTER, 


Orginaar Geneesbeer der Stad en Provintie van 
Chemnits in Hongarie, 


(Nova Ala Phyfico: ee five Epb. Nat. Curiof. Tom. ll) 
‚SEE SOEESESRSEEE GEEGEEEE SN 


At ’er niemand onder de Genceskundigen 

ZY » die ooit volftrekt zal loochenen, dat 

tor zekere Ziekten zekere Geneesmiddelen zyn, 
ftel ik op een langduurige Ondervinding vaft: 
doch, dat die Geneesmiddelen niet altoos voor de 
hand zyn, is niet minder zeker. De Merhods fche, 


Ge- 


Der ZEKERHEID DER GeneesuimpEiN. 518 


Geneezing , zou iemand kunnen tegenwerpen, is 
de Koninglyke W eg van alle beliandeling der 
Ziekten ; welken ingeflagen hebbende, men niet 
ligt daar van af moet gaan : de Indskariën zyn het 
aanwyzende Middel , *% welk den Geneesheer in 
de betaamelyke behe der Patienten be- 
paalt: doch het voornaamfte Oogenblik om de Ge- 
neezing wel in te rigten, heeft in % begin plaatss 
welk verzuimd zynde, de gelegenheid onherroe- 
pelyk is. Men kan de Geneesmiddelen wel ver- 
anderen , doch geenszins, buiten dringende nood- 
ziilktwikketds de Methode, of men maake de Ge- 
neezing onzeker. 
Uit dit alles, in * algemeen , is blykbaâar , van 
hoe groot Vermogen de Geneesmiddelen zyn, wat 
zy kunnen en wat zy niet kunnen doen: in diens 
naamelyk „zelfs de allerbefte Geneesmiddelen met 
de Indikatie der Praktyk niet overeenftemmen; 
zo gaat men niet zeker. Derhalve, zal men zeg- 
gen, zy» ’er tot zekere Ziekten geen zekere Ge: 
neesmiddelen. Deeze Tegenwerping wordt dus 
van my beantwoord. Dat dit eenigen fchyn hebe 
be, en in zeker opzigt waar kan zyn, fem ák 
toe: want myn oogmerk is niet op een Empirs- 
fche, maar op een Raticnaale wys te handelen, 
Men zal immers my gaarn toeftaan, dat een ieder 
Doktor , benevens de Geneesmiddelen, welken 
hy door een langduurige Ondervinding goedge- 
keurd heeft, eindelyk zekere Regelen kryge, en 
dat hy daar door, indien hy dezelven op den be- 
VIII Deer. Ll 4 kwaa- 


520 AW AARNEEMINGEN OMTRENT DE 


kwaamen tyd en Methodifch gebruikt „te weeten 
zo, dat zy met de onwrikbaare Indikatie overeen- 
ftemmen , tot kennis komt van ontw yfelbaare Ge- 
neesmiddelen, byna in alle Ziekten, en zig daar 
door zo veel agting en roem verkrygt, dat hy 
alom voor een verftandig en ervaren Geneesheer , - 
zelfs van de Geleerden, gehouden worde. Fen 
dien opzigte fchryft G. Harveus zeer gepalt (*#). 
s> Wien zult gy tot Geneezing van een Ziekte 
s, bekwaamer oordeelen? Of den genen die een 
ss bekwaam Middel weet, en in de Manier van 
9» Geneezing onkundig „ of die daar in kundig 
> Ìs? Te weeten,dat de eerfte,met de natuure 
s) lyke Methode voorzien, tot de Geneezing be- 
ss kwaamer zy, dan de laatfte , die alleen de Kon- 
9 ftige Methode van zyne Konft volgt, zal nic» 
9; mand ontkennen: derhalve, als een bekwaam en 
9, beproefd Geneesmiddel verborgen is, is ?er 
» geen Methode van Geneezing , welke iets vere 
mag )”. 

Dit, nu, als een foort van Inleiding vafige- 
fteld hebbende, gaa ik, in deeze Geneeskundige 
Aantekeningen, eenige Waarneemingen , uit myn 
eigen Ondervinding , by flukken en brokken voor- 
draagen, voegende daar nevens, het gene de uit- 

wer- 

(*) Tr. de Arte Curandì Morbos expell. Cap. XXVI. 

CH) Dus ver Hakvaus. Dat wy nooit de Rationaale 
Methode van Geneezing uit het oog verlooren hebben, 
kan de goedgunftige Leezer ligtelyk zien in onze Prakti- 
kaale Schriften: by voorbeeld de Metkodus Medendi. Kn 

8 


ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. 521 


werking derzelven en dat ’er tot zekere Ziekten 
zekere Geneesmiddelen zyn, betreft. 

1. Eertyds is de.Luguor Cornu Cerot Suceinatus 
een zeer vermaard Geneesmiddel geweeft tot ver- 
fcheiden Kwaalen van ’t Menfchelyk Lighaam , 
in’ byzonder dieder Zenuwen , als men bedugt 
is voor Stuiptrekkingen. Dezelve, naamelyk, 
bezit uitneemende kragten tegen de Stuipen, tot 
Oplofling, Verdunning en Afdry ving van de ftof- 
felyke Oorzaak, zo, om het dunnere door de 
Zweetgaatjes.der Huid, als het dikkere door de 
Nieren en Waterblaas, als ook door de Borft uit 


te werpens en de verlooren fterkte aan het Lig- 


haam weder te geeven. LeNTiLIus noemt haar 
een gemaatigd Middel , dat Balfamiek is, verzag- 
tende en, om kort te gaan, aan alle Indikatiën 
voldoende. Hy heeft hetzelve in Volwaffenen 
zo wel als in Kinderen gehouden voor een zeer 
gemeenzaam Middel, welks nuttigheid hem door- 
langduurige Ondervinding was gebleeken. Ik kan 
daar van zeggen, dat het een der befte Genees- 
middelen zy, zo menigmaal eenige Kramp of Vere 
koudheid den Hals heeft ingenomen , of dat door 
Zinkingen het Gehoor verdoofd is, of een rui- 
fching in de Ooren plaats heeft. De vaardige uit- 

wer- 


L & IL, agttien Jaaren geleeden door ons in Quarto uit- 
gegeven; als ook,de Hydrolozia Mineralis Medica , Ther- 
mologia Wolkenffeinenfis, Schola Salernitana cum Confiliis 
&c. Kleine Stukken en lofle Papieren gaa ik voorby, 


VIJL Deer, Lis 


522 WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 


werking daar van heb ik in de Praktyk ettelyke 
maalen , inzonderheid in een voornaame Vrouw 
en byna op den zelfden tyd in zeker Predikant 
gezien. Deeze beiden is, des morgens, % ge- 
melde Vogt, tot dertig of veertig Druppelen , 
des avonds een Poeijer van Autimon. Dsaphor. @ 
„Arean. Duplic. ana part. eq. met de gewenfchte 
uitwerking voorgefchreeven. 

a. In de Berftkwaalen, die door eenig Epide- 
mìfch gebrek in de Lugt of andere verfehittéadg 
ones gewoon zyn in Stuipagtige zwaare 
Hoeft, de Kinkhoeft genaamd , te eindigen; heb 
ie twee Final het eene famengefteld , het 
andere enkeld, var een wonderbaare en uitmun- 
tende kragt bevonden: het Elirir Pettorala We- 
delit, naamelyk, en de Cor. Cafcarille Wat het 
eerfte belangt, heb ik gezien, dat hetzelve , na % 
vrugtelooze gebraik van een menigte Borfimidde- 
len ‚in een fehoone Maagd „die in de Maand De- 
cember met de Kinkhoeft bevangen was, door ie- 

mand met een onverbeeldelyke gierende gege 

ven zy. Twee dingen, egter, maet men daar 
omtrent in aanmerking neemen: het eene is , dat 
de Eerfte Wegen, voor het gebruik van den 
Borf-Elixir, met een zeker laxéerend Anodynum 
van onzuivere Vogten sia moeten zyn, en 
wel op de volgende wyze. pe. Rad. Ath. Pa- 
Jvpod ana Drachm. i, & fem. Ee Anifi. Drachm.i. 
Flor. Pap. R/ Pug. ii. Coq. cum f. q. Aq. cot. 
adde. Fol. Senn. fine Stip. Drachm. ii, vel Unc. 
fem. 


ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. 523 


fem. ebull. len. Col. d. in ufum.- Het andere , dat 
ìk tot waarfchouwing voorftel, is, dat de gemel- 
de Maagd de Spec. Emoilientes , welke volgens de 
Regelen der gewoone Praktyk op verfcheiderley 
manieren famengevoegd worden, niet heeft kuns 
nen verdraagen, alzo het Samenftel van haar Lig- 
haam beftaat uic weeke, flappe en yle Vezelen. 
De Cafcarslla ‚ nu , belangende, deeze heeft by my 
den naam van een alleruitmuntendít verfterkend 
‚ Borft- en Longmiddel; om welk te beveltigen my 
het volgende Geval aanleiding gegeven heeft. Een 
Tabel: in zyn zeventiende Riss die met een 
heldere en luide Stem een Gebed in % Franfch 
hadt opgezegd, en bovendien met verfcheide oes 
feningen in de Redeneerkunde zyn Verftand en 
Tong gefcherpt hadt , verviel eindelyk, door flap- 
heid der Longen en denies van belibiórlyke krige 
in de deelen der Ademhaaling, in een drooge;, 
Stuipagtige , Zwaare Hoeft, waar op, na dat 
die verfcheide Weeken geduurd hadt, ligtelyk 
een Bloedfpuuwing en Teering hadt kunrnea vol- 
gen. Op myn Raad, nu, gebruikte hy het E/sein 
Peorale Wedel:t, gemengd mer Effent. Cafearit- 
le; in diervoegen , dat hy ’ morgens, in t Bed, 
daar van met Thee een Doffs nam ‚ en dan zig om 
wat te Zweeten fchikte : voorts over dag , onder 
zyn Bezigheden , nu en dan daar van kleiner Do- 
Jes, by berhaalinge , gebruikte. Onder dit voor- 
zigtig gebruik van het Medikament kreeg hy niet 
VHT. Dern. Wet 


524 ___WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 


weinig verligting en kwam, niet lang daar na, 
tot volkomene Gezondheid. 

3. Tot de enkele Aamborftigheid en die, ei 
ke met Ongedaantheid gepaard gaat, hebben wy 
een grooten toeftel van Geneesmiddelen, zoda- 
nig zelfs, dat by voorkomende Gevallen geen 
jong Geneesheer onbewuft is, wat het befte en 
heilzaamfte zy. Zou ik wel misdoen „ wanneer 
ik zeid’, dat door de veelheid van Geneesmidde-. 
len de Geneeskonft bedorven worde. Om alle 
Middelen te beproeven is de Leeftyd van één 
Menfch niet genoeg. Ik zal hier openbaaren, wel- 
ke onder zulk een menigte my in zekere Patien- 
ten een zeker en veilig Hulpmiddel hebben uitge- 
leverd: te weeten de d/a fetsda en Squilla. Een 
langen tyd hadt zeker Heelmeefter geloopen aan. 
een zeer laftig Aflhma, met bleekheid van Ge- 
laat, verlies van Appetyt „en, als hem het Toe- 
val overkwam, met beeving der Handen ; des ie- 
dereen meende, dat hy aan een Po/ypus laboreer- 
de. Door weinige, maar gepafte Medikamenten, 
is die hardnekkige en gevaarlyke K waal, als door 
een wonderwerk, genezen. Ik gaf, naamelyk, 
deeze Voorfchriften. me. Effent. Afe feride , Lig. 
Miner. Anodyns. ana Drachm. i. ‚ Laat hy ’er, ’ 
morgens en ’s namiddags, telkens 35 Druppels 
van inneemen. pe. Pulo. Antifpafm. Stall. Serup. 
ii, Antimon. Diapbor. Ser. ì, Camphor. Gran. i, 
Gemengd zynde, laat ’er vier Poeijers van ge- 

maakt 


ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. 525 


nihakt worden , waar van hy ’er, te Bed gaande, 
één gebruike. Met deeze twee Medikamenten ; 
alleen, is hy tot volkomen herftellinge gekomen. 
‚ De EfJentia Afe fetide , welke fommigen onder 
ons de Knoflooks-Druppelen noemen, is een won- 
derbaar Anti fpasmodicum, Antaf\hmaticum &@ Pec- 
orale, en wordt, niet minder , als zeer kragtig te- 
gen de Tympanites aangepreezen. Dat dit Mid- 
del tegen Benaauwdheden, Opftyging en Win- 
den, vanbyzonder Vermogen zy, weet ikk door 
Ondervinding *). Niet eens, of in één Geval, 
maar meer dan twintig maalen, is de volgende 
Samenftelling van zeker Poeijer tegen het Afihma 
of Cachexia, met een onverbeeldelyke uitwerking . 
aan Menfchen ‚die aan een Af?hma Cacheticum la- 
boreerden , door my voorgefchreeven , % welk 
hun in * aankomen van het Toeval oogfchynlyk 
van de dood verlofte. Het wordt bereid ex Ar- 
zifpasmodieo Salino & Peftorali refoloente Wedeltt, 
by elke Dofis daar van een Grein geprepareerde 
Squilla mengende. In zekere Vrouw zagen wy s 
daar van, oogenblikkelyk, de heilzaame uitwer- 
king. Zo men ’er een weinig meer Squilla, by 
voorbeeld twee of drie Greinen pro dofî, by voegt, 
dan ontftaat ’er ligt Braaken door, % welk den 
Patient verligt. Op een ander tyd gebruikten wy 
deeze Samenftelling. By een half Once Pukver. 
aperient. ex Sale Sedlicenfi , Conchis & Cinnabars 

toe- 

(*) Kameren. Amen. Exot. p. 543 
VHI, DEEL. 


526 WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 
toebereid , werden tien Greinen Squdla gedaan; 
voor zes Giften. Dit is een Vleefchhouwers Wet 
duw, in de Maand Auguftus, wel bevallen. Op 
een ander tyd dûs. mp. Sal, SedZic. Drachm. rt. 
Cranab, Gran. v. Squslf. Gran. 1. Mife. pro unt 
Dof, Voor een Kapitein in de Maand January. 
Dan wederom dus. se. Palo. Salino-Vi fceralis ; 
Drachm, 1. Camph. Squill. ana Grana ii. My fepro 
duabus dofilus. Dat de Zee-Ajuin een ontbinden- 
de en tot uitdry ving prikkelende kragt heeft, die 
zeer nuttig is voor veele Cacheüzer en Afhmarict, 
heeft de Ondervinding ons al over lang beves- 
tigd. 

4. Dat, in % geval van Aambeijen; op twee din= 
gen voornaamelyk te letten zy, leert ons de On- 
dervinding: naamelyk op het doen vloeijen en het 
verflaan van dezelven. In de Praktyk ontbree- 
ken ons wel geenszins een menigte Geneesmidde+ 
len, door welken wy de vloeijing der Aambei- 
jens zo zy mer gevaar of nadeel verftopt zyn, her- 
ftellen kunnen; doch ik zal hier een Aanmerking 
daar omtrent, welke in de Maand April laatftlee- 
den door my gemaakt is, te berde brengen. Twee 
Voorwerpen kwamen my diestyds voor, aan Aam- 
beijen onderhevig, die van my begeerden , dat ik 
hun de Gulden Ader zonder gevaar „ en zonder 
een al te fierke vloeijing daar van te vreezen te 
hebben, opende. Na bedaarde overweeging fchoot 
my in gedagten een fcherpe Tinktuur van Spies- 
glas, door my zelf klaar gemaakt, die ik met ge- 


lyke 


ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. 507 


Iyke veelheid Leguorss Meneralss Anodyn: mengde, 
en dezelve aan beiden , Mannen van zestig Jaaren 
oud , deedt gebruiken , voorfpellende daar van 
een gelukkige uitkomft. *t Gefchiedde naar wenfch: 
de Aambeijen vloeiden , toen zy naauwlyks de 
helft van ’t Medikament gebruike hadden, en zy 
leeven, tot heden, in een gezonde friffehe Ouder- 
dom. Een andere Waarneeming fchynt zeer ge- 
meen , doch heeft evenwel eenige omzigtigheid 
noodig, waar van men, zo ik meen, weinig ge- 
wag gemaakt zal vinden, Het Decoäum herbe 
Mallefolit cum florsbus , wel gefatureerd, doet de 
Hemorrhoides ceca „zo Rivinus ons leert , heer- 
lyk verflaan, en verzagt de Pyn grootelyks: doch 
de Effenva, uit dat zelfde Kruid vervaardigd; 
veroorzaakt, in dat zelfde Ongemak , onlydelyke 
Pynen. Wonderlyk fcheen het my, in den eer- 
_ften opflag, hoe een zo tegenftrydige uitwerking 
van een en’ zelfde Middel kon voortkomen : doch 
naderhand heb ik begreepen , dat de Wyngeeft; 
met de deeltjes van ’t Mitlefoltum bezwangerd, de 
Vezelen , die.door de Knobbelt jes der Mailer 
itefinnen Zyn, zonder twyfel te fierk prik- 
kelt, daar dezelven door het Waterig Afkook- 
zel veeleer worden ontfpannen, of in fraat ge- 
fteld, om de Spanning te kunnen uitftaan. 

5. In hoe groote Ongefteldheden en afgryzely- 
ke Benaauwdheden de Menfchen door verftopping 
van den Afgang, en inzonderheid door befooten 
Winden, vervallen kunnen, leert de dagelykfe 

VIII Deer. . Prak- 


£28 WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 


Praktyk en Ondervinding. Vier dingen komen 
der, volgens de Schola Salernitana, uit de ophou- 
ding der Winden in % „dódomen voort: te weeten 
Kramp, Waterzugt, Kolyk en Duizeligheid. 
Veel Winden, naamelyk, in de Darmen befloo- 
ten; zetten de Ingewanden zodanig opwaards, 
als of er een Verftopping plaats had in de Lever 
of Milt , ja zelfs in de Borft: welke Toevallen de 
Vrouwen die met Opftyging en Mannen die met 
Hypochonder gekweld zyn , oneindig plaagen. 
Het zyn die movos mep: vmogordora, waar van Hrr- 
POCRATES getuigt, dat, door de hevigheid der- 
„ zelven een Vrouw den geeft gaf. (Foëf. p. 1077.) 
Geen trooft kunnen zodanigePatienten erlangen,ten 
zy den Winden, die het Vliezige Kanaal der Dar- 
men boven zyn Veerkragt uitfpannen, een vrye 
uittogt wordt bezorgd. In zulke Benaauwdhe- 
den, nu, die de Menfchen als op den Oever van 
de Dood brengen, is ’er niets, ’ welk na ’t voor- 
afgaan van een bekwaam Laxeermiddel, fchiely- 
ker en zekerer de Poort voor dezelven opene, dan 
een Mixtuur, uit gelyke deelen EfJentse Pumpe- 
nella albe @ Liguoris Möneralis Anodynt, bereid, 
en ’s morgens tot veertig Druppelen ingegeven. 
Veel fchielyker, egter, zal de Geneezing vol- 
gen, indien men een half Drachme , Pulo. Antss- 
pasmodicr Camphorats ‚voor elke Dofis „in de plaats 
neemt. De uitmuntende werking deezer Mid- 
delen heb ik in een Dame, die van voornaame 
Geboorte was, mogen ondervinden, Op een an- 

Ê der 


ZEKERHEID DEN GENEESMIDDELEN: — 529 


der tyd was tegen een Winderige benaaupvdheid 
int Onderlyf of een Morbus Tympanitico-Hydropi- 
cus zelf, van ongemeene kragt en uit werking ze- 
ker Poeijer „op deeze wyze famengefteld. pe Tart, 
Vitriolati , Niers depur. ana Drachmam; Lapsd. 
Cancr. Antim. Diaphor. ana Drachm. dimid. Cane 
nab. prep. Scrup. Camph, Grana fex. M. F. fex Do- 
fes: waar van de eene ’s namiddags, de andere 
»s avonds in te neemen. Dit Middel gebruikt 
zynde, is” naauwlyks geloof baar , welk een me- - 
nigte Winden daar door uitgedreeven werden, 
waar door ’ „Abdomen geheel zagt wierdt en al de 
Uitfpanning verdweenen was, 

6. Thans kome ik tot een alleredelft Middel, 
fchoon het by ons onervarenen voor gering en ge- 
meen wordt aangezien, zynde zeer zeker en van 
ongemeene kragt in eenige Ziekten, Men zal haaft 
begrypen , dat ik de Kreef?s-oogen bedoel „die , hoe- 
wel in algemeen gebruik, nogthans, in (ommige 
Gevallen, waardiger zyn dan de berugte Goud- ’ 
of Zilver-Poeijers. De So/utto Laptd. Cancrorum 
is een zeer vaardig en fpoedig Geneesmiddel tee 
gen alle inwendige Ontfteekingen , Kneuzingen, 
Stremming en Klontering des Bloeds: want zy 
heeft een byzondere kragt om het Bloed te ont- 
binden en deszelfs deeltjes door fchuuring en wry- 
ving te verdunnen ; indien maar de Patient door 

Konft en Raad te behouden zy. Door drie Voor- 
beelden zal ik het gezegde fiaaven. Zeker zwaar 
gefpierd Man, van ’t Paard gevallen zynde daar 

VIJL Dezer. Mm hy 


4 


430. WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 


by op zat, hadt vervolgens, zo menigmaal hy zig 
bewoog, een onlydelyke Pyn in de Borft; zo 
dat men vreesde,dat’er miffchien geklonterd Bloed, 
met Ontfteeking „ waar uit cen Etterborft konde 
ontftaan; in het Borftvlies zat. Daar by gehaald 
zynde, beval ik, dat men de beledigde plaatfen 
dikwils ftooven zou met Sper. Ven: Alcohol fatus , 
die , op myne manier, fierk gekamferd ware, en 
inwendig fchreef ik een Pufois refolvens anti jpas- 
moditus Salinus, benevens Tynärra Rhabarbars 
beurtlings , met het Jufufum herbe Arnica, voor: 
Alle deeze Middelen, egter , voldeeden weinig 
aan ’t oogmerk om te ontbinden en te doen ver- 
flaan „ gelyk de toeneeming van de Pyn deedt bly- 
ken. Derhalve gaf ik het volgende Mixtuur. 
Be. ‘Lapid. Cancer. pulo, Drachm. duas: Acers Pra 
teer deflill. Unc. quatuor: waar van, na dat de 
Opbruifching over was, om de drie Uuren onge- 
vaar een half Theekopje vol te gebruiken. Dit 
Medikament is „binnen drie Dagen , viermaal ge-i- 
tercerd en heeft een merkelyke verligting toege 
bragt. «Men kan ?er, tot verbloeming, voor de 
Reuk eenige Druppelen Lig. Miner. Anodyns, en 
voor de Kleur cen weinig Cinnaber bydoen. Zie 
hier’het tweêde Voorbeeld. Een Soldaat , daar 
de Kapitein zig veel aan gelegenliet, fag, in het 
Gafthuis te Chemnits, in de Maand February, 
aän eén zo heete Koorts met Pleuris, dat de Veld- 
Chirurgyns hem opgeven, weetende geen Raad 
meer. De Kapitein zondt ze beiden naar my toe, 


om 


ZEKERHEID. DER (GENEESMIDDELEN. 531 


_om myn-byftand te verzoeken, indien ’er nog ee- 
nig Middel mogt zyn, tot behoud van den Pa, 
tient. Ik ging hem zien, en bevondr dat hy, 
wegens de hevige Pyn, naauwlyks Adem kon 
haalen: zonder cenig teken van Zweet of-kenne- 
Jyke Perfpiravie.. Ik gaa voorby, of de Patient 
gelaten ware; want, toen ik ”er’by. kwâm , hade 
de Ziekte reeds lang geduurd. Het zelfde Mid- 
del, ondertuffehen , dat in de voorg. $. befchree- 
ven is, gebruikt zynde, verminderde de Pyn; 
de Patient begon te zweeten en gaf een menigte 
Rachels uit de Borft op: zo dat hy, in eenige Da- 
gen , geheel herfteld was. Kan men wel den- 
ken, dat de Veld-Chirurgyns my zo nadrukkelyk 
om myne hulp verzogt zouden hebben , indien hun. 
dit Middel bekend geweeft ware? Een derde 
Voorbeeld zal ik ’er bydoen. Zeker Veld-Chi- 
rurgyn lag , op den 18 January, den vyfden dag 
reeds aan een Febrss Peäoralis enflammatoria, ‘ex 
Vomica Pulmonum: het Bloed van de Aderlaating 
vond ik , na een weinig vertoevens, met een taai- 
je Korft als Leer, bedekt: de Hitte was groot 
en de Pyn zeer hevig: ook kon de Patient niet _ 
met de Becnen regtuit leggen. Ik gaf dan dit Re- 
cept. Be. Aoets acerrame Une. oto; Lapsd. Can-_ 
eror. prap. Unciam unam. Ebull. peraéta d. ad Vi- 
trum. Om de vier Uuren twee Lepels vol in te 
geeven. ?%s Anderen daags was zyn geheele Lyf, 
Beenen en Armen, met een menigte Puiften uice 
VIIL Dezen Mm 2 ge- 


532 __WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 


geflagen: de hevigheid van de Pyn ging over: hy 
werdt herfteld en leeft nog frifch en gezond. 

7. Een vyfde Voorbeeld van de nuttigheid der 
Solutie van Kreefts oogen zal ik in Kraamvrou- 
wen geeven. Indien in deezen de Lochta, uit 
hoofde van Schrik, Toorn of eenige andere Ge- 
moedsdriften „ ophouden, of ook zo zy van on- 
deren een Koude gevat hebben: welk gevaar van 
%“ Leven of de Gezondheid te verliezen komt niet 
daar uit voort? Het naafte is een Ontfteeking in 
de Lyfmoeder. Niets, nu, is ‘er, dat in den 
beginne zulke gevaaren meer tegenftaat, dan een 
Mixtuur van Kreefts-oogen met Rinfehen Wyns; 
of voor geringe Luiden met Azyn gemaakt, en 
om de drie of vier Vuren , of ook om ’t Uurs in 
de gezegde Veelheid ingegeven. ’% Is verbaazen- 
de, hoe fchiclyk daar door de Ontfteeking vere 
doofd en het Gevaar voorgekomen worde; ge- 
lyk ik dikwils, en nog kort geleeden , in een zeer 
teere Kraamvrouw ondervonden heb. Indien men 
tevens een Klyfteer, of een Stooving van Specses 
emollsentes , gelyk Flor. Sambuct „Verbafc1 & Cha- 
momille ‚in Melk gekookt zynde ; appliceert, zal 
men ’t oogwit te fpoediger bereiken. De Vrouw, 
van een Schoenlapper, voor de vyfde maal in de 
Kraam leggende, werdt op den derden dag na 
haare Verlofng met een zwaare Grilling bevan- 
gen en de Kraamvloed hieldt op, zynde zy ver- 
fchrikc en toornig geweefts Ik liet haar, om de 

vier 


ZEKERHEID DER (GENEESMIDDELEN. _ 693 


vier Uuren, een Drachme Oul. Caneri , in twee 
of drie Lepclen Azyn ontbonden, inneemen, en 
zag ’er aanftonds een goede uitwerking van. Daar 
volgde een aanmerkelyke Hitte op, met een ver- 
fnelling van de Pols en fterk Zweeten ; maar ’s an- 
derendaags kwam de Kraamvloed weer; zo dat de 
Lyderes, door dit eenvoudig Middel, als uit de 
kaaken des Doods fcheen verloft te zyn. 

8. In pynlyke Buikloop , Kolyk en Opftyging, 
zal men geen vaardiger hulp hebben dan van de 
Tinä. Rhabarbart, Dit Middel is veilig, zeker 
en vlug, in het verzagten en uitdry ven van ’t gene 
de gevoelige Vliezen der Darmen prikkelt. Zeer 
gevoeglyk kan men deeze Áuzma gebruiken laaten 
met een flap Afkookzel of Aftrekzel van F/or. 
Cham. Vulg. @Jumm. Millefolit,gelyk wy in one 
telbaare Vigordeelden van beïderley Sexe „doch 
wel meeft in Vrouwsperfoonen, dagelyks onder 
vinden. Dit Medikament is ook genoegzaam om 
de Pynen der Kraamvrouwen, die nog fland hou- 
den na de Verlofling, te verzagten, en wel zon= 
der gevaar van het nadeel, dat dikwils andere 
Pynftillende Middelen, in dit Geval, vergezelt. 
Wy hebben ook wel alleen maar een Afkookzel 
van Flor. Chamomill. & Summit. Millefolis , in 
Bier, laaten gebruiken , en ons daar by zeer wel 
bevonden. 

g. In veelerley Buikloop zal. ik de Manier. van 
Geneezing, naar de verfchillendheid der Oorzaa- 
ken en Patientee , hier kortelyk voor eogen ftel- 
— VIJL Derma Mm 3 "lend 


534 W AARNEEMINGEN OMTRENT DE 


len , op dat het blyke, dat ’er tot zekere Ziek- 
ten van dit flag zekere Geneesmiddelen zyn. Een 
Kraamvrouw werdt, in de Maand Juny, mer de 
Loop bevangen. Hoe gevaarlyk dit Toeval aan- 
gemerkt worde, is iedereen bekend, en door 
veele doodel; yke uitkomften blykbaar. Haar, on- 
dertuffchen ‚ iseen Poeijer van Tof. Ovorum B 
AÁntim. Diaph. met een Müxtuur, uit Ejènt. Gen- 
tiane @Cafcarslla famengefteld, ’s morgens inge- 
geven , doch inzonderheid het volgende Su feulum 
medicatum van ongemeenen dienft geweeft. ’ Zel- 
ve wordt bereid van Kalfspooten en Vleefch , Flor. 
Sambuci, Fol. Besmalo. rad. Alih. @ Raf. Corn. 
Cerzt, benevens een weinig Keuken-Zout, Saffraan 
en Foelie; met een genoegzaame veelheid Water 
in een digte Pan gekookt, en daar van dikwils 
warm gebruikt. Het neemt de fcherpte , Fyn en 
Afgang weg ; ja isin de Roode Loop van niet min- 
der uitwerking. In een andere Waarneeming , 
daar Ontlafting van nooden was, gebruikte ik 
een ander Middel. Een Vrouw van fatfoen, dic 
van een teer Geftel was, hadt Pynin’t Lyf, Op- 
rispingen met Hik gepaard en een zeer laftigen 
Buikloop gekreegen, door het ceten van Haaze- 
nooten en daar op drinken van wrangen rooden 
Wyn, Pontacg genaamd. Op onzen Raad heeft 
zy Poeijers van gelyke declen Rad. Ipecacuanha en 
Ocul Cancr. tot een Drachme, met een Aftrek- 
zel van Kruiden als Thee, ingenomen, en daar 
van aem! gebraakt en viermaal afgegaan. Vers 
vol- 


ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. 585 


volgens werdt de werking haarer Ingewanden 
herfteld door cen Mixtuur van EfJèut. Gennan. &@ 
Cafcarille , met Poeijertjes van Antsm. Draph. 
Oecul. Cancer. E Cort. Cafcardle , famengetteld. 

ro. Een andere pynlyke Buikloop, daar de Pa- 
tient reeds eenige Dagen aan gelegen hadt, he 
ìk door een Aftrekzel van Flor. Chamomill. @ fumms. 
Mallef: in Melk gemaakt, en dikwils warm ge- 
dronken, tot Geneezing gebragt, mids nog eeni- 
ge Maagpoeijertjes en tot Spyze Meelpap, voor 
de Dorft dun Vleefchnat laatende gebruiken. Ont- 
laftende Middelen zouden hier niet dienftig zyn 
geweeft: jaik twyfel zeer, of die ook in % be- 
gin van de Loop altoos wel goed zyn. SYDENr 
aM hadt door Ondervinding geleerd , dat de 
Roode Lioop zeer zeker en ras genezen worde, 
als men, zonder omflag te maaken, den Afgang 
maar aanftonds opftopt met Laudanum. Wy heb- 
ben verfcheide maalen ondervonden, dat de Ei- 
jerfchaalen een heerlyk verfterkend Middel zyn, 
in dit Geval ,zo dat zy de plaats wel kunnen ver- 
vullen van het Koraal. Ik heb iemand, die een 
witte Dyfenterza hadt met onverdraaglyke Buik- 
pyn, genezen door hem, om de twee Uuren „cen 
Poeijertje van een half Drachme daar van, met 
vyftien Druppelen EfJentia Cafcarslle, in warm 
Komynwater te laaten gebruiken; mids hem in 
“Bed houdende: want geene Patienten, die zulke 
Ongemakken hebben, kan men genezen, zonder 
hun zagtelyk te doen zweeten. 

VIIL Deer. Mm 4 Eus 


536 W AARNEEMINGEN OMTRENT DE 


11. Een Chirurgyns Knegt gaf ik, in een bes 
ginnende Rooloop, drie of vier Poeijertjes van 
Tefie Ovorum ’s daags, en liet hem daar op een 
groote Veelheid van de volgende Soupe warm 
drinken. Men neemt naamelyk goed , uitgegeft 
Bier,en kookt hetzelve met evenveel Zoete Melk, 
doende daar in een weinig Saffraan en Suiker; op 
gelyke wyze als de Vrouwen hier Paafchbry koo- 
ken, doch zonder Brood. Naderhand heb ik dat 
zelfde Nat ook aan anderen, met een gewenfcht 
gevolg, voorgefchreeven. Her is niet anders dan. 
de Zythogala van SYpeNuams; zynde een zeer 
kragtig Middel tot verzegting en wegneeming van 
het fcherpe , dat in de eerfte Wegen huisveft. 
Anderen zyn; in de Rooloop, Poeijers van Cornu 
Ceroi uflum, Antimon. Deaph. mart. Cort. Cafcarsll. 
met een weinigje Optum, benevens de EfJeut. Gent. 
& Cafcarille ‚ van veel dienft geweeft. 

12. Een Hartfterkend Middel is de laatfte toe- 
vlugt in wanhopige Ziekten. Volgens Srpen- 
HAM mag men dien naam geeven aan een Medi- 
kament, dat de beweeging des Bloeds van het 
Hart naar de uitwendige Deelen voortzet, of, zo 
de Hedendaagfchen fpreeken , dat de werking van 
het Hart en de Slagaderen opwakkert, de Door- 
waaffeming bevordert en de kragten des Lighaams 
vermeerdert. De Liquor Mineralis Anodynus , 
nus is, naar ons oordeel, dien Tytel boven an- 
dere Geneesmiddelen waardig ; hoewel ik denzel- 
wen zelden alleen , maar doorgaans met eenig Poei- 


s jer 


ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. 537 


jertje, dat de Door waafeming bevordert , ge- 
woon ben voor te fchryven. In fcherpe Ziekten 
met Uitflag geeven wy tien of vyftien Druppelen 
van dat Vogt met eene Dofis van het Poeijer in. 
Op deeze wyze is, in ’t end van de Maand Au- 
guftus , ecn aanzienlyk Man, die een Febrss Rheu- 
matica purpurata hadt, met Gods zegen , in de 
voorige Gezondheid herfteld geworden. In de 
Maand Oktober een Kraamvrouw onder handen 
hebbende, waar in de Purpura alba reeds tot aar 
de toppen der Vingeren was gekomen, gaf ik de- 
zelve een Pulvis diapnöscus, in ieder Dofis van ’t 
zelve tien Druppels Lsg. Min. Anodynt laatende 
druipen. -Hier door werdt zy niet alleen gene- 
zen , maar ook in kragten herfteld. Op ’ laatft 
fchreef ik haar een Tinktuur voor, van Scord. &@ 
rad. Pampsnelle met Lig. Min. Anodyni „ana part. 
eq. te gebruiken. Dit bragt het kranke Menfch 

boven alle verwagting, tot de voorige Gezond. 
heid. 

13. De Kamferagtige Middelen zyn nooit van 
gewenfchter vrugt, dan in gevaarlyke uitwendie 


_ge Ontfteekingen, °’t zy met Roos gepaard , of 


met eene neiging naar Gangrena. In Keelziek- 
ten, die, myns oordeels , tot uitwendige K waa- 
len te betrekken zyn, zag ik de goede uitwerking 
van het volgende Mixtuur. pe. Nerr. dep. Scr. 
iv. Conch. ppt. Antim. diaph, ana Ser. m. Camph, 
er. vi Ag. Font. Une. 1v. Leg. Men. Anod. grt. xx. 
M.D. Sing. hor. duo Cochlearia. Zekere Dicnft- 

VIII Deer. Mm 5 maagd 


538 WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 


maagd hadt uit een kwaalyk behandelde Koorts en’ 
daar uit gefprootene Opftopping der Maandfton- 
_ den , in de Maand July een dik Been gekreegen, 
daar de Roos in was met Oarfteeking en byna het 
Vuur. Veel Oud Wyfs Raadjes waren vrugte- 
loos gebruikt. Ik gaf te raad, dat zy de Zwel- 
ling beftryken zou met Lau de la Resne, dat fterk 
gekamferd ware, en ’er vervolgens zakjes, van 
Vlier- en Kamillebloemen, warm op houden. On- 
dertuffchen fchreef ik haar , om de kwaade Stof- 
fen uit te dryven, Poeijertjes voor met een Grein 
of twee Kamfer , ’s morgens en ’s avonds in te nee- 
men. Dus was, binnen twee dagen „ haar dikke 
Been tot Verflaan gebragt. Een Man van zeven- 
tig Jaaren, die in’ (linker Been de Roos kreeg, 
isallengs, door ’t gebruik van dergelyke Midde- 
len, tot herftellinge gekomen. 

14. Het heugt my , hoe dikwils in een twy- 
felagtige ftaat der Kinderpokjes, dien de by{taan- 
ders voor wanhopig hielden, een Poecijertje van 
Antim. Draphoret, met Regal. Antim. Medicin. van 
een wonderbaare uitwerking zy geweeft. De 
eerfte vrugt was Ruft en Slaap. Zeker Meisje 
van tien Jaaren, dat inde Vloeypokken reeds met 
Stuipen was bevangen, heb ik daar mede, oog- 
fchynelyk, van de dood gered, 

ig. Dar de gemelde Regulus, ‘die fommigen 
meenen niet in de Chylvaten door te gaans als 
ook de Zthiops Meneralis en Anttmonzalis, Miid- 
delen zyn, welke verdienen , dat ’er de kragten 

van 


ZEKERKEID DER GENEESMIDDELEN. 539 


van beproefd worden tegen zwaare en zeer hard- 
nekkige Kwaalen, kan ik door Ondervinding ver- 
zekeren. De gezegde Middelen zyn van zo veel 
kragt, dat door een voorzigtig gebruik derzel- 
ven de Kinderpokjes veel gemakkelyker worden 
gemaakt: want zy doordringen, in % binnenfte 
Lighaams , de verborgen Schuilhoeken, en ver- 
beteren de Stoffe, die tot een kwaaden aart der 
Verzweering gelegenheid zou geeven. 

16. Wie, vraag ik, zal zig durveh onder- 
winden, in eén Voorwerp, dat tweemaal ’s Jaars 
een Stuipagtige Kolykpyn kreeg, tegen een Hand 
die met een loopende en jeukende ‘Schurft bezet. 
was, en reeds een Jaar dus was geweeft, twee 
Maanden lang, in September en Oktober, na dat 
de Darmen, vooraf , door een Laxeermiddel wa- 
ren gereinigd, de Aöthrops minerals, uit gelyke 
deelen Zwavel en Kwikzilver bereid, en weder- 
om met even veel Antimon, Diaphoret. gemengd, 
in te geeven; zodanig dat, in eene Dofis, eerft 
een half Scrupel, daar na vyftien en toen weder 
twaalf Greinen Zthiops gemengd waren? Van 
den 13 September tot den 23 Oktober zyn aan 
zekeren Edelen Heer agt-en-tagtig zulke Poeijers 
voorgefchreeven , en fchoon het laatfte gedeelte 
zig tot negen of twaalf Dagen uitfirekte , heeft 
hy doch, in drie en-vyítig Dagen , een geheel 
Once Mereursus vious , met Zwavel gedood, zon- 
der eenig nadeel , ingenomen. Den 23 Oktober 
kreeg ik een Brief van den Patient, waar in hy 

‚NVIL Dees. mel- 


540 __WAARNEEMINGEN OMTRENT DE 


melde, dat hy hoopte van de Kwaal in *t kort 
verloft te zyn: en den 29 dito toonde hy my zyn 
Hand droog, zuiver en gezond. 

17. In de Gebreken van de Waterloozing en 
de naaft aan gelegene Deelen, is gemeenlyk een 
verholen Zweer , waar die ook fchuilen moge, 
de Oorzaak , en de Toevallen daar van afhangen- 
de, worden geenszins weggenomen, ten zy de 
Zweer in de grond is genezen. De Oorzaak, 
derhalve , van deeze K waal naauwkeurig over- 
weegende ‚ vond ik geen bekwaamer middel, om 
zulk een verholen Aweer weg te neemen, dan 
deeze Geneezingswyze. ’s Morgens laat ik Drup- 
pelen inneemen van een Msxtum, dat uit EyJentsa 
Pimpinelle @ Succin:, van ieder een half Once, 
en een half Drachme Spar. Therebinth. is famenge- 
field, en telkens wel omgefchud wordt; in het 
“volgend Aftrekzel. Neem de gewoone Kruiden, 
die uit Millefol. rad Pimpinella & Cort. Aurant. bea 
ftaan, en laat daar van eenige neepjes trekken in 
heete Melk „waar van men ’s morgensagt of tien 
Kopjes gebruike, mengende daar in de gemelde 
Druppeltjes wel te deeg, op dat de fcherpte van 
derzelver Olieagtige deelen aan de teere Vezeltjes 
der Vliezen geen nadeel toebrenge. ’s Namid= 
dags en ’s avonds heb ik, om het Bloed te teme 
peren, en de inwendige Teering-agtige Koorts, 
die, uit hoofde van de Zweer ontftaan, door de 
gemelde Middelen vermeerderd zou kunnen wor- 
den, te bedwingen, een Poeijer van gelyke dee- 

len 


… 


ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. S4L 


len Magn. albe, Nútr. depur. &@ Tart; Vitr. famen- 
gefteld, tot een half Drachme met zuiver Water 
laaten inneemen, en dus heugt my eene geluk. 
kige Geneezing in drie Onderwerpen. 

18. Eindelyk zal ik nog , aangaande de Genees- 
middelen tegen de Epidemifche Koorts, welke 
in het voorleeden Jaar door Europa geheerfcht 
heeft, myn Gevoelen openbaaren, en den Lees 
zer opregtelyk mededeelen, welke Middelen door 
my het zekerfte bevonden zyn; laatende verder 
myn geheele Vertoog aan billyke en ervarene 
Mannen „ op welken ik my beroep, ter beoor- 
deeling over. . De Hiftorie der Toevallen „ die 
van anderen in ’t breede is befchreeven, gaa ik 
voorby : dit alleen daar nevens voegende; dat 
het een kwaadaartige Koorts, ten deele mer Uit- 
flag gepaard, geweeft zy , die fomtyds ook naar 
een traag voortgaande Peft geleek , en dat aan 
derzelver Heerfchappy byna alle andere Ziekten 
onderworpen zyn geweeft, hebbende zig , als ’ 
ware , gewillig daar mede famengevoegd. Hier- 
om veranderde dezelve, alle Maanden, eeniger- 
maate van gedaante. Alle Zieken, die ?er voor- 
kwamen, konden derhalve op ééne en de zelfde 
wyze niet behandeld worden. Het eerfte, dat 
te pas fcheen te komen, was de zuivering der 
Eerfte Wegen ; doch meer door Braak- en-Ver- 
teermiddelen, dan door Laxan?:a. Dus heb ik, 
in fommigen, een Poeijer, van gelyke deelen 
rad. Ipecacuanhe en Ocul. Caneri: in anderen Ds- 

VII. Deer, geflie 


5e WAARNEEMINGEN OMTRENT DE ° 


gefliva, van ’t Arcanum duplsc. alleen, nuttig be- 
vonden. Dit gefchied zynde ging ik tot de Be- 
zoardica;, doch niet tot de genen die vlug, Gees- 
tig, heet, „Alexspharmaca vel Cardiaca zyn ‚maar 
tot de Fiva over; welken uit „dats. diaph. Con. 
che @ Succinum famengefteld waren. Voorts wil 
ik hier niet verbergen , dat zeker Poeijer , uit 
gelyke deelen Natrum, Antem. draph. & Cort. Pe- 
zuv. beftaande , en by uitmuntendheid het Pu/os 
Epsdemicus genaamd, met veel vrugt aan de Pa- 
tienten gegeven zy. Anderen, wederom, fchreef 
ikeen Mixtuur voor, uit Ag. F/. Tilse , Aca- 
cte,Pulo.Diapnö:co,Syr. Acerofi. Catr: & Lag. Man. 
„Anodyno bereid, en deed hun altoos zig tot een 
zagte ftooming of zelfs tot Zweeten zetten. Ter 
dien einde, naamelyk, op dat de Stof van Zweet 
niet ontbreeken zou, beval ik hun dikwils een 
Kopje Aftrekzel van Kruiden te drinken. Na 
dat de Ziekte, eindelyk, overwonnen was, zo 
gaf ik myn Mixtura Epsdemsca , die uit Spzr. Tart, 
redif. & Lag. Mmmer. anodynus, zeldzaam met Es- 
Jen. Scordii, Pimpinelle , of een weinig Tina, 
Alexipharm. die zeer zagt was , daar by, famien- 
gelteld, om een zagte uitdamping en doorwaafe- 
ming des Lighaams te bevorderen, en „tot verfter- 
king van het Zenuwgeftcl, de BfJent. Cort. Peru 
viani. Anderen, die’er eenige-Ontfteeking by 
hadden, is de Solutie van Kreefts Oogen in Azyn, 
geduurende den loop der Ziekte, van dient ge- 
weeft: anderen gaf ik, op *t einde, om de Ap- 
Jil petyt 


S } 5 -_ 
‚ ZEKERHEID DER GENEESMIDDELEN. —_ 543 


petyt te herftellen, na * gebruik van * Palo. Epids 

een weinig Dart. ah dewyl de meeften van 
myne Patienten cen afkeer hadden van Stomacht- 
ca Balfamica en heetagüge Middelen, tot. ver 
fterking der Ingewanden dienftig. 

Omtrent de Adeérlaating in Kwaddaartind Koort- 
fen , ben ik van dit, Denkbeeld. De Lighaamen 
worden , daar déor, van de noodige Vogten uit- 
geput, de Kooking der Koorts belet en in ver- 
warring gebragt, voornaamelyk in de genen ‚die 
tot Spys en Drank weinig Geeftige dingen gewoon 
zyn te gebruiken. Ik heb dikwils kwaadaartige 
en fcherpe Koortfen „zonder eenige ‘Aderlaating , 
door, Een behpor Iyke. en regelmaatige Behande- 
ling genezen gezien; ; daar in tegendeel anderen, 
in welken, uit hoofde vân een rykelyke Levens- 
wyze, het Bloed werdt afgetapt, in de Dood 
geëindigd: anderen eok , wegens dergelyke Ader- 
laating „ of verkeerd-en onbehoorlyk , vof. zeer 
twyfelagtig afgeloopen zyn. Laaten zy dan, in 
zulke Gevallen, Bloed daaten, die naar Menfchg- 
lyk Bloed dorften! Den Gütieeik ien “onrriet 
in verlegenheid te raaken , je ik drie Gulden 
Regelen chien 1de hebben: 1. Dat zy met geen 
Ontftelde Geeft by “de: Kain komen : «a. Dát 
zy ‘het Zenuwvogt, % welk de Ouden de Le- 
vensgeeften noemden, door al te fterk gepeins 
niet bederven : maar 3. bedaardelyk zò Selor in 
‚de Volkziekten erkennen. 

. 
VIII Deer, A A N- 


AANMERKINGEN 


OW Eb RE 


INWENDIG GEBRUIK 


VAN 


MERG biel G 
KR UF Deeli-NS 


WAAR IN WORDT AANGETOOND, DAT 
ZULKS GEEN NIEUWE ZAAK ZY: 


DOOR" DIEN HEER 


Prcfdloeefr essen 


Geneesbeer van de Fakulteit van Parys. 
(Journal de Medec. Chir. &c. Juillet 1765. p. 3r.) 
SEEUELOOSOECEELEEELEREË 


E Proefneemingen, die ons aangekondigd 

zyn in het Journaal van Mey , aangaande 

% inwendig gebruik van de Stramoneum ‚ Hyo fcya- 
musen „Aconstum, Lyng zonder twyfel, nieuwe 
Tytels, die den Heer Srorcx van de agting en 
erkentenis van ’t Algemeen verzekeren. Het 
Oogmerk van deezen geleerden Doktor, in zyne 
nieuwe Onderzoekingen , vereert inzonderheid 
zyn Hart , en de uitflag van zyn Behandeling toont 
ons 


Á 


Geerúik VAN VERGIFTIGE KRUIDEN. 545 


ons niet minder de uitgeftrektheid van zyne Ken- 
nfle, dan de wysheid zyner Raadgeevingen. Ik 
ben, bygevolg, zeer vreemd van hem de fchat- 
ting der Loffpraaken, welken hy verdient, te 
weigeren, of door ontydige Tegenfpraak de hoog- 
agting te willen verzwakken „die hy zig zo wet- 
tiglyk verkreegen heeft. Ik zal, in tegendeel, 
by zyne Waarneemingen een nieuw ll 
van aanmoediging voegen, voor de genen, die 
hem zullen” willen navolgen, door aan den Heer 
Srorck een Weg te wyzen, die hem fchynt 
onbekend te zyn ,en waar in alle Zwaarigheden, 
welken zyn te groote bevreesdheid tegen zyn 
iever opperde, vereffend worden gevonden. De 
opregt- en zedigheìd van deezen bekwaamen 
Praäicus, zouden hem zonder twyfel verpligt- 
hebben, om ons kennis te geeven van zyne Leids- 
lieden, indien hy ’er had gehad. Het zal hem 
dan, hope ik, niet mishaagen , dat dit Journaal 
aan de genen, die daar van onkundig zyn, be- 
rigte, hoe ’er een reeds oud Werk is, ’ welk 
den Tytel draagt van Merrcrioris Friecu, Me- 
dici Ulmenfis, Tra@atus Medscus , de Varzute Vone- 
norum Medica, met dit Opfchrift: won tamide wec 
temere, dat is, nit befchroomd noch Iygtvaardse : 
en waar in men het grootfte Licht rei pe eene 
zo netelige en tevens zo gewigtige Stoffe. Het 
verfchil tuifchen dit Werk en zo veele anderen, 
die van de Vergiften handelen, was door den Ty- 
tel genoegzaam tangeweezen : niettemin ver- 
VII Deen. Nn klaart 


546 AANMERKINGEN OVER ’T INWÈNDIG 


klaart de Autheur , in een korte Voorreden , zulks 
nog duidelyker ; zeggende. „ Van de vernie- 


2 


22 


‚ lende aart en manier van fchadelyke werking 
der Vergiften , hebben veele Geneeskundigen 
gefchreeven „ doch ik weet niemand, die van 
derzelver heilzaame Kragt in de GEbde 
hurne manier van werking ten dien opzigte, 
en hoe daar van een voortreffelyke Toeftel van 
Geneesmiddelen kar geformeerd worden, on- 
derw ys gegeven hécit”. Na zig Ne 


digd en zn Ue getoond te hebben in het 
tellen van alle de rn in den Rang der Ge- 
neesmiddelen, verklaart hy zyn Gevoelen nog 
ee ker. Ik zal (zegt hy ) bewyzen 


5 
Lb 
92 
22 
23 
22 
23 
2 
32 
2 
jd 
2 
5 
25 
23 


24 


dat de Vergiften ‚ zo als de Witt de voort- 
gebrägt heeft, zeer groote Geneesmiddelen 
Zyn» doch niet, zo als dezelven onder voor- 


“wendzel van verbetering en toebereiding door 


de Chymiften fomtyds cp een elendige wyze 


gefolterd en van kragten meer beroofd dan ver- 
j nieetderd Zyn. Om kort te gaan; ik zaldoen 


bvk ken, _dac de Vergiften, in de Geneezing 


der. Ziekten 5; andere Middelen door hunne 


w. ann te boven bede Ër dat ek 
loos ved fd Zn ook in Lenn Ziekten 
de uitérfte Raad der Geneesbeeren uitmaaken , 
en dé laatfte Toevlugt der Zieken zyn; en dat 
de Vergiften zülks, niet op een verborgene 
WY.ZÊ gelyk men tor dus verre heeft ge- 
id » meend, 


GEBRUIK VAN VERGIFTIGE KRUIDEN. 547 


9». meend ,: maarop cen openbaare-wyze doen; zal. 
2 ik toonen”. 

De Autheur houdt zyn woord door zyn-ge-. 
heele” Werk „en ieder Kapittel bevat alle noodi-… 
ge Verklaaringen „om zig met cen goeden uicflag 
re bedienen vaù de Vergittige zelfltandigheid , wel 
ke het Onderwerp daar van uitmaakt. Men vindc 
de Gevallen aangetekend , in welke men daar van 
gebruik kan maaken, en die waar in men ze my- 
den moet; als ook hert zekeïtte Tegengift, dat te- 
vens vaardigft is, om de kwaade uicwerkingen 
daar van te wederftaan : onderlteld zynde; dat 
men ’er van ontydig of in te groote veelheid in» 
gegeven had; ’% geen wy zekerlyk vérwagren 
moeten te zullén zien gebeuren; dewyl dit flag 
van Middelen hedendaags in handen van iedereen 
gefteld wordt. De Waarfchouwing van Fric-_ 
CIUS, ten deezen opzigte , kan niet te Wereld- 
kandig zyn.  ’ Gebruik en de aanvoeging van 
»» zodanige Geneesmiddelen vereifcht een naauw= 
» keurig Oordeel vaneen Doktor, die, tufchen 
» befchroomndheid en ligtvaardigheid in gaande, 
s de Oorzaak der Ziekte en de kragten van den 
Patient beboorlyk kent , wikt en weegt”. 

’x Werk eindigt met een byzonder Hoofdftuk, 
over de noodzaaklykheid der Vergiftige Gea 
middelen: waar in Friccius, gelyk hy in de 
Voorrede beloofd hadt, betoogt, dät men tot de- 
zelven toevlugt neemen moet, wanneer de ge- 
woone Middelen vrugteloos zyn , en dat deeze 
VUL Deen. - Nn 2 Aphe- 


2 


} hi 
543 AANMERKINGEN OVER INWENDIG 


Apborfmus : Extremss Morbis , extrema Remedsa 5 

niet verftaan kan worden , dan het laacfte ver- 
klaarende door Vergiften: „die, volgens hem, 
„zeer witmuntende em edele Geneesmiddelen zyn, 
9 wanneer men ze in kleine veelheid, aan een. 
‚, bekwaam Onderwerp, op de behoorlyke wy- 
s ze en tyd gebruikt” (pag. 412.) : alzo de ge- 
woone middelen de uzzerffe of laate niet geneemd 
kunnen worden, 

Zie daar (bedrieg ik my niet!) veel overeen- 
komft tuflchen Frreciusen den Heer STorcx. 
Het ontwerp, oogmerk en de Raadgéevingen 
febynen van de zelfde liefde voor ’ welzyn van 
’ Menfehdom afhangly k en door de zelfde Voor- 
zigugheid beftuurd te zyn. Hoedanige voordee- 
len zullen. wy daar niet van trekken „ indien de 
Heer SrTorcx by zyne natuurlyke fchranderheid- 
de Kundigheden komt te voegen „ welken van 
Friccius zyn byeen verzameld? Zyne vorde- 
ringen, in de Ontdekkingen, die hy poogt te 
“doen, zouden ’er , ontwyfelbaar „ niet dan te 
{fpoediger door zyn. De geringe tegenkantingen , 
welken by van de Gencesheeren zelf heeft uitge- 
{laan ,“geeven nog verder een foort van overeen- 
komft met dn js 3 wiens Voorwerp, dat 
niets anders was dan de nuttigheid van ’t Alge- 
meen , hem niet befchutten heeft kunnen voor 
de pvlen van de Nyd en Jaloufie zyner Tydgenoo- 
ten. Heeft niet de Heer Srorcw het zelfde lot 
beproefd , daar hy het zelfde Oogmerk had en de 
zelfde 


wd "dé 


GEBRUIK VAN VERGIFTIGE KRUIDEN. 54) 


zelfde Loopbaan volgde? Men zàl ook vinden, 
dat zy byna dè zelfde klagten daar over doen. 
Weshalve ik my niet genoeg ver wonderen kan 
egt Friccius) dar de Geneeskundigen in 
Zaàken van zo groot gewigt dermaate tegen 
elkander aanloopeu, en dat veelen hunner die 
Middelen veragten en zelfs befpotten durven; 
welker voornaame nutugheid in °t gestezen 
der Ziekten niettemin, door het gezag en‚de 
Ondervinding van zo veele en zo groote in de 
Geneeskunde zeer vermaarde Mannen, is op 
een vaften Voet gefteld; tar welk een fchelm- 
9» fiuk, egter, zy niet dan door zeker voorin- 
5 ‘genomen Denkbeeld worden aangefpoord® Cp. 
» 3I0.). Á 

Laat ons nu komen tot de drie Planten „ die 
den Heer Srorck in zyn laatfte Proefweemin- 
gen bezig gehouden hebben. Het Bilzemkruid 
Hyofcyamus) en vooral het Poeijer van deszelfs 
Zaad „ wordt door Frictius aangepreezen te- 
gen de Hoeft, ’t Bloedfpuwen , den onmaarigen 
Stonden-Vloed , de ophouding van °t Water , 4 
Graveel , Verzweering van de Blaas, Rooloop, 
enz. Voorts kan men „ volgens dien zelfden Au- 
theur, zeggen, dat hetzelve de Vrouwen gê- 
neeft van de uitwerking der Schrik, % geen fom- 
tyds van veel dienft kan zyn. „ De goede uir- 
s Werking deezer Middelen ben ik, niet lang 
„ geleeden ‚gewaar geworden in zekere Vrouw, 
2 die met een byftere Hoeft, Aamborfligheid en 

VIJL Deen. Nn 3 » teun 


E50 AANMERKINGEN OVÉR ’T INWENDIG 


‚fteckende Pyn in de Borft bevangen was: ook 
„ in een andere, die door ’% zien van een Spook, 
‚gelyk zy meende, uitermaate verfchrike ge- 
“worden ware (ps 309:)”: doch een weezent- 
lvker voordeel van deeze. Plant is, dat zy ecn 
Haulpmidde! uitlevert tegen een Kwaal, die zo 
dikwils de kragtigfte Middelen , ’er tegen be- 
kend, te leur ftelt. ‚‚ Tegen. de Vallende Ziek- 
te (zegt hy) is ’t een alleruitmuntendt Mid- 
2, del, dat men het Zaad van Bilfemkruid over de 
sy veertig Dagen lang gebruiken jaate, mids be- 
s gZinnende met Ó-en voortgaande tots24 Grei- 
nen” (p. 305) « Veele weezentlyke. Omftan- 
digheden, noopens het in-en uitwendig gebruik 
van deeze Plant , fiap ik over „die men in? Werk 
zelf kan leezen : waar in zelfs niet verzuimd is 
te fpreeken van alie de-Samenftelzelen, waar ?t 
Zaad van Bilzemkruid , hoewel in kleine veelheid, 
in komt. ’ Hoofdftuk wordt eindelyk beflooten 
met de optelling van-deszelfs Tegengiften, die 
zyn de Suikerey, Moftert, Rammenas, Uijen, 
Knoflook en Oxymel Sorllstscum. 

Friccius fchynt de Stramoneum verward. te 
hebben met een andere Plant. Schoon men, in 
% begin van ’ Hoofdftuk zelf, den naam vindt, 
kan het gene deeze Schryver.daar van zegt niet 
toepaflelyk zyn dan op de Be/Jadona ;, ve meer, de- 
wyl hy deeze Plant vervolgens met een minder 
dubbelzinnigen Naam, te weeten dien van ola- 

„sum Manracum berekent, „Aangezien men „federt 


eeni- 


GEBRUIK VAN VERGIFTIGE KRUIDEN. ss 


eenige Jaaren, veel Proeven op deeze laatfte Plant 
heeft genomen , oordeel ik het van niet migder 
belang hier te melden, wat Frreerus daar van 
gedagt heeft. ’% Iser, volgens hem, ver af, 
dat dezelve zo fchroomelyk zyn zou. Hy fchry ft 
Jer de zelfde kragten, aan toe, als aan de Opsaa an. 
De Bladen derzelve worden alleenlyk uitwend 
van hem gebruikt; doch men kan zig, rd 
van de Schors of Bat des Wortels rr KE 
van den Wortel zelf en de Befiën. Mét het Sap 
deezer laatften wordt, zo,hy aanmerkt „ de Sy- 
roop van GesNerus gemaakt, welke hy voor 
een Geheim hieldt en zo kragtig opgaf te zyn, 
s, dar een gewoone Lepel af Bijerlepeltje vol, 
9 daar van, Slaap verwekte, de Vlocijingen op- 
„> hield, de Pynen wegnam en de Rooloop ge- 
9 nas: zynde die. Syroop zeer aangenaam. van - 
»> Smaak; doch men moeft zig wagten van er 
„ meer van te geeven” (pag. 359). Die zalige 
Befiën zouden nog van grooter nuctigheid zy 
indien, hét gene men by Frreceius leeft, re 
nieuwe, Waarneemingen beveftigd werd. … Het 
ss Afkookzel van eenige Befiën van % Dollekruid 
» (zegt hy) wordt cen Specificum tegen de Hj- 
s» drophobia genoemd” (pag. 360.).. Haar uitge- 
perfte Sap worde, bovendien, aangemerkt als een 
groot Oogmiddel, dat vooral kragtig is in de Oog- 
kwaal, die Epiphora geheten wordt, op welke 
zo deet. de Traanfiftel volgt. Het zekerfie Te. 
gengift van de Belladona is de Azyn of Ct zroen- 
VvIL Drei Nn 4 Sap. 


552 ‘AANMERKINGEN OVER ’T INWENDIG 


Sap. Friccius gewaagt, op * voetfpoor van 
MarruioLus, van eene byzonderheid der uit- 
werkingen van de Belladona, welke men miffchien 
niet ongaarn hier herhaald zal vinden. „, Zo ie- 


2 
93 
23 
2 
Eb 
23 
9 
23 
53 
39 
32 
23 


2 


mand van, deezen Wortel een Drachme, grof 
geftampt, in Wyn ten hoogfte zeven Uuren 
heeft laaten trekken , en van dien Wyn, als 
dezelve doorgezeegen is, nugteren geproefd 
heeft, zal hy in’ geheel niet kunnen eeten, 
ten zy, kort daar na, Azyn gedronken heb- 
bende, Door dit Tegengift, naamelyk , wordt 
het Bedrog aanftonds te leur gefteld , en de geen, 
die ‘er van gebruikt heeft, kan wederom Spys 
gebruiken. ’% Is een aardige grap , als iemand 
gulzige Tafelfchuimers dit Vergift weet in % 
Lyf te krygen, dewyl decze dan, aan een 
Tafel zittende met de keurlykfte Geregten , 
niets ter wereld daar van kunnen gebruiken’? 


B 357). Het zelfde wordt ons door Fric- 


cius verhaald, volgens Grsnerus, op deeze . 


wyze. „ Als een ftukje Wortel van het Dolle- 


23 
Eed 
23 
hf 
bb 
23 
3 
Ed 
3 


kruid , ongevaar ter veelheid van een half Vie- 


rendeel Loots, in een Glas met Wyn gewor- 


pen, en van deezen Wyn iemand iets ingege- 
ven wordt (dat ik uit fpotterny van fommigen 
weet gedaan te zyn), zal de geen, die een 
Uur of een half Uur voor den Maaltyd daar 
van-geproefd heeft , over Tafel afkeerig zyn 
van alle Spyze, en, fchoon hy niet benaauwd is 
noch Pva heeft, evenwel niet kunnen eèten: 

9 MAar 3 


kaan 


nne ennen 


GEBRUIK VAN VERGIFTIGE KRUIDEN. 553 


… maar, indien hy een Lepel vol Azyn of Li- 
„… moenfap inrieemt, krygt hy op flaande voet de 
» Appetyt weer (pag. 363.). De ‘Theriaak zou; 
„ in dit Geval, zeer fchadelyk zyn, wegens de 
ss Optwm,die daar in vervat is”. Ook waarfchouwt 
Friccius zig daar van te onthouden. 

Het Hoofdftuk van de Monnikskappen (4eo- 
nitum of Napellus) is met veel naauwkeurigheid 
opgefteld. Men ziet daar, dat deeze Plant een 
kragtig Koortsmiddel zy. Hy verhaalt, „ dat 
2 er een Burger is geweeft van Kesmark Lof 
> Keifersmarkt in HongaricJ, die * Gebergte 
‚> Carpathias gewoon was te bezoeken, en van 
s daar Wortelen mede te brengen van dat Kruid, 
> welken hy, gepoeijerd, tot een vierden 
s, Loots in de anderen- en derdendaagfe Koort- 
‚ fen, met veel vrugts, aan de Patienten ingaf’? 
(pag. 151.). Zie hier een Paflagie van een Hoog- 
duitfch Autheur, door Frrcerus aangehaaid, 
welke ons nog ftouter moet maaken in ’t gebruik 
van de Aconitum. _ ,, De Heidenfche Kooplieden 
ss van Indie, gemeenlyk, in de Portugeefche 
‚ Taal, Baguares, en in de Perfiaanfche Gaurz ge- 
3 naamd, die in de Hoofdftad van Perfie, Zspa- 
»> han, woohagtig zyn, mengen den Wortel van 
s deeze Plant in Saufen en Toefpyzen: ja, on- 
» der den tytel van een Prefentje, geeven zy 
s, denzelven dikwils te kaauwen na den Maal- 
5 tyd, en ik beken, dat ik dien nict zelden tot 
» beiderley gebruik heb gebezigd. Als dezelve 

VIJL Deer. Na 5 on- 


23 


IN 


hd 


554 AANMERKINGEN OVER °T INWENDIG 


N 
onder de Saufen gemengd wordt, geeft hy daar, 
aan een aangenaamheid van Smaak en verfter- 
kende Geur: gekaauwd wordende, maakt hy 
cen lieftyken Adem, verdryft de Winden, 
brengt d: Maag in een oogenblik op haar ftel 
en fchynt een wonderbaare vrolykheid , ja, als 
% ware, een bedaardheid der Zintuigen door ’c 
„ geheele Ligbaam te verfpreiden ” (pag. 156): 

Men weet, dat het verfchil van % Klimaat in 

fiaat zy om een verbaazend onderfcheid te weeg 


ed 


22 
2 
2 
5, 


23 


te brengen in, de uitwerkingen van eene zelfde 


Plant: om weike reden, niettegenitaande de ver- 
zekering van deezen Autheur, Friccius het 


niet minder noodig oordeelt , ons de Tegengiften 


aan de hand te geeven van de Napellus;, die daar 
zyn: Koeijen-Melk en Boter in groote veelheid, 
mee Wy» gebruikt; Olie van Scorpioenen en de 
Bezoar-Steen, „Bovendien zyn de kragten der 


Braakmiddelen „ in ’% geval van. Vergiftiging „ be- 


kend, en deeze zyn, vooral, wan grooten dienft 
tegen de kwaade uitwerkingen der Monnikskap- 
pen. 

k Verbeeld my , thans, genoeg gezegd te heb- 
ben, om te doen-zien, dat Friccius het ftuk 
der Vergiften op de verftandigfte en voldoenend- 
fte wyze heeft behandeld. Men zal, bovendien, 


in zyn Werk den naam vinden van ai Autheu- 


rem, die zig daar van bediend of dezelven aange- 
preezen hebben als Geneesmiddelen, Buiten twy- 
fel zal er o3s een. uitgebreider Kundigheid van 

ver- 


«GEBRUIK VAN VERGIFTIGE KRUIDEN: 555 
verfchaft worden „ in de Vertoogen, die men 
… ons belooft, om te dienen tot.de Hiitorie van % 
inwendig gebruik van de Áoons tua, Hyofcyamus, 
Stramoneum en Sullsmat. corrofivum j ENZ. Maar, 
zou men ’t Voorwendzel mogen gebruiken, van 
in onze Taal te doen overgaan’ gene in de Taal 
der Geleerden is befchreeven ? De Overzerting 
van dergelyke Werken behoort altoos als zeer ge 
_vaarlyk te worden aangezien, Friccius leert 
ons, ten dien epzigte, de Uitfpraak van cen Zy- 
per Vrienden , welke niet beter dan hier geplaacft 

zou kunnen zyn.» Weshalve (zegt: hy) ik het 
Oordeel van een Doktor , dien ik onder myne 
… Vrienden tel „ over dit Werk niet kwaalyk 
„keur, wien het wel voorkwam dathetzelve in 
„st Latyn befchreeven ware: wants zeid’ hy 
„als het in de gewoone en Hoogduit{che Taal 
„ uitgegeven, en gelezen werd van Onervare- 
‚ nen, zou het aan onvoorzigtigen gelegenheid 
„, kunren geeven om kwaad te doen. Hoe veel 
„beter, nu, zou het niet geweeft, en hoe veel 
„ meer de agting der Geneeskundigen bewaard 
„, gebleeven zyn, indien niet alleen dit Gerees- 
„ kundig Boekje, maar ook arcerer ; cie van 
„‚ de Geneezing der Ziekten handelen , nier inde 
za Hoogduitfche of gewoone Landtaal uitgegeven 
“werden; in&ien-de Geneestieeren alleen in de 
„ Taal der Geleerden, dat is in ct Latyn, fpra= 
s, ken en fchreeven: want dus zou onze Konft 
„‚ in haar Eer en Agting blyven , welke nu ge- 


VI Dern. ‚heel 


Ed 8 
556 Gerruik VAN VERGIFTIGE Kruipen. 


heel vervalt, daar de Geneeskundigen geheele 
Trakraaten van de Geneezing der Ziekten, in 
de Landtaal uitgeeven, en dus niets minder 
doen, dan de onbefchaamde K wakzalvers ge- 
legenheid te verfchaffen om de Doktoren op 
allerley wyze af breuk te doen, en hunne on- 
lydelyke vermetelheid ten top te doen flygen” 
(pag. 425). ror 

Hier uit is ’ blykbaar, dat men, ten tyde van 
Frreerusreeds, gelyk hedendaags, zig bloot 
gefteld vond aan de Onkunde, kwaade Trouw 
en baldaadigheid der Landlooperen en Kwakzal- 
veren. Ongelukkig is %, dat ’er van de Genees- 
heeren zelf geweeft zyn, die, hoewel niet met 
voordagt, de eerfte gelegenheid hebben gegeven 
tot deeze misbruiken , waar onder wy zugten; 
doch het zou hun fchandelyk zyn, die verder aan 
te kweeken. 


9, 


Parys, den 15 Mey 1763: 


DE 


DE 
SCHADELYKE | 
UITWERKINGEN 


VAN HET 
Zie verken. 


Vv A _N 


BILSEMKRUID, 


DeOR DEN HEER 
Paoli AN CHO Nes 
Doktor te Peruewels in Henegouwen. 
(Fourn. de Med. Chir. &c. Juillet 1763. p. 41.) 
OECSECESOCSSESELERELNESK 


Lle Geneeskundigen weeten, hoe fchade- 

lyk het Bilfemkruid voor den Menfch ZY. 

en hoe voorzigtig men te werk moet gaan , met 
hetzelve inwendig te laaten gebruiken. In ver- 
fcheide Autheuren vindt men de Hiftorie van des- 
zelfs doodelyke uitwerkingen, en de Heer Gror- - 
rRoY brengt verfcheide Gevallen by, die deszelfs 
groote Vergiftigheid bewyzen(*). De volgen- 
de 


(*) Mat. Medi, Vol. III. p. 596, Edit, Lat. 
VIEL Deer. 


1 


558 De scrapeLrkE UrrweRKINGEN ' 


de Waarneming bevat de Hiftorie der doodclyke 
Uitwerkingen, „welken het Zaad van deeze Plant 
onder myn Gogen heeft voortgebrägt: Uicbverkin- 
gen, die zig niet met geweld geopenbaard hebben , 
dan een Maand na dat het Vergift was ingenomen: 
»* welk ech Zeldzaam Omftandigheid is, die de op- 
lettendheid der Geneesheeren fchynt te verdienen. 
Te Touflet, cen Dorp by Lanoy, in het 
Kafteleinfchap van Ryflel, vindt men een zo- 
geraamden Doktor, van zyn Ambagt een Wees 
ver, die, onder voorwenrdfel van cen Geheim te 
bezitten tegen % Graveel en de Aambeijen, zon- 
der onderfcheid het Zaad van Bilfenkruid geeft 
aan alle de genen, die gek genoeg zyn om hem 
raad te pleegen. Zeker Inwooner van ons Vlek, 
genaamd Va? T'byery, by zyne Vrienden zynde, 
meende hem te-moeten Raad vraagen voor zyn 
Vrouw, die inderdaad de Ongemakken lfecft, 
welken deeze lompe Kwakzalver voorgecft te ge. 
neezen. Hy gaf hem zeftien Giften van dit Zaad, 
doende daär voor beraalen drie ligte Kroonen,en 
beloovende ’er wonderen van: maar zyn Vrouw 
hadt Verftands genoeg, om ze miet te willen in- 
neemen. De Man, door deeze weigering gram- 
ftoorig, en, op Eat hy zyn Geld niet vrugte- 
loos zou uitgegeven hebben, denkende, dar hy 
zig daar mede befchutten kon voor Ongemakken 
die hy mogt krygen ; befloot dezelven te gebrui- 
ken: hy nam ’er , inderdaad, negen Giften van, 
in drie Dagen tyds, in * begin van Maart des 


jaars 


vÁN Her ZAAD WAN BirseMrRtip. 559 


jaars 1762. Ieder Gifte hadt de zwaâtte van twe 
Scrupels. De uitwerkingen van het Vehyn open- 
baarden zig wel aanftonds niet, doch , toen zy zid 
openbaarden , kwanien zy te eigen aan. 

Evenwel, naauwlykshadt by die veelheid van 
dar Zaad ingenomen , of hy kreeg Duizeligheid én 
zwaarc Höofitit, die hem geduurig bybleef: hy 
werdt door een wreede Slaapcloosheid gepläagd: 
zyn Slaap was afgebroken door fchrikkige Droo- 
men: duizenderley Vilioenen PUBER zig aan 
zyn Geeft: met flaauwe Stuiptrekkingen werden 
nú eens zyn Armen, din zyn Beenen, ‘en fom- 
tyds zyn geheele Lighaam bevangen: hy raakte 
de Eetenslugt allengs kwyt: zyne kragt en ver- 
minderden:  katarbdde vier of vyf Ween be- 
vondt hy zig in verpoozingen van Ruf en van 
deeze Ongemakken , die flegts vaorloopers waren 
van ongelyk erger Toevallen. 

Op zekere morgen, in % begin van de Maand 
April, verviel deeze Man , eensklaps, in eene 
Krankzinnigheid met Stuipen vergezeld, welken 
my deeden haalen. Ik kwam aanftonds en vond 
hem zo even tot zig zelf gekomen uit dea fchrik 
Kelyken toeftand, waar in hy zig bevonden hadt. 
Zyn Chirurgyn zeid? my , dat by gevaar zou gé- 
loopen hebben , indien hy de woede van deezen 
Man niet ontweeken ware. Ik examineerde zyn 
toeltand , en vraagde naar de Omfiandigheden van 
de Kwaal en hoe dezelve aangekomen was ; als 

VIJL Deer. ook, 


, 


560 De SCHADELYKE UITWERKINGEN 


\ 


ook, wat ’er de Oorzaak van mogt zyn. Het 
Îchoot my te binnen, dat ik hem, twee Jaaren 
te vooren, genezen had van twee Aanvallen , die 
Evenwel ligt waren, van een Ziekte , welke naar 
deeze fcheen te gelyken: ik befloot derhalve toc- 
vlugt te neemen tot Aderlaatingen, Braak- en 
Purgeermiddelen, vaftftellende dat de K waal door 
een ophooping van Stoffen in de Eerfte Wegen 
veroorzaakt werde. Niettegenftaande twee Ader- 
laatingen en twee Ontlaftingen, werdt de Pa- 
tient, ten einde van twee Dagen, bevangen met 
Stuipagtige beweegingen inde Spieren van den. 
Hals, die hem het Hoofd over de flinkerzyde dee- 
den houden: de Oogen waren in dergelyke be- 
weeging en fcheenen uit het Hoofd te puilen ; ie- 
der Aanval duurde niet meer dan één of twee Mi- 
nuuten, doch zy hadden maar weinig tuffchen- 
poozing. Geduurig in het denkbeeld blyvende, 
dat ik flegts met een gewoone Stuipagtige Ziekte 
te doen had, die ik aanmerkte als een foort van 
Chorea Sand: Vats, deed ik hem op den Voet en 
aan den Hals Aderlaaten: ik fchreef hem Cepha/t- 
ca, Paregorica en Antifpasmodica, van allerley 
foort, voor, die niets uitvoerder , dan de K waal 
van dag tot dag te doen verergeren. De Aar- 
vallen wierden langs hoe heviger en eindigden op 
’ Jaatft in een waare Epslepfia, waar van de Vlaa- 
gen, evenwel , maar kort waren. Zeven Da- 


gen verliepen „, zonder dat ik de minfte vermin- 
de- 


Ld 


VAN HET ZAAD VAN. BisEMKRUD.  5ót 


dering der Toevallen befpeuren kon : de Vlaagen 
kwamen, in tegendeel, met meer hevigheid aan, 
en deeden t’elkens voor zyn Leven dugten. 

Grootelyks verwonderd zynde, gelyk ik wasg 
dat decze Ziekte alle Middelen, die in dergely- 
ke Gevallen gebruikelyk zyn, te leur ftelde; zo 
begon ik te vermoeden „ dat ?er iets vreemds wa 
re, % welk deeze Toevallen aan den gang hield. 
Ik vraagde de Vrouw van deezen ongelukkigen „ 
of hy, voor zyne Ziekte , ook iets gebruikt had, 
en ìk vernam, dat hy Zaad hadt ingenomen, 
waar van men my. een‚Gifte zien liet, die ik wel 
dra kende voor het Zaad van Bilfemkruid. Toen 
verwonderde ik my niet langer over de hardnek- 
kigheid en de voortgangen van de K waal: ik vrees» 
de-zelfs dat hy ’er nooit van af zou komen; de 
groote veelheid , welke hy daar van ingenomen. 
hade 3de lange tyd, geduurende welken reeds dit 
Venyn zyne Werktuigen hadt bedorven: alles 
fcheen my een onvermydelyke Dood te voor- 
fpellen. 

Het verheugde my, wanneer ik het gemelde 
wilt, dat ik de Kuur begonnen had, met Ader- 
laacingen en Ontlaftende middelen : want Ontlas- 
tingen en Verbeteringen zyn de eenigfte Indika- 
tiën, die men, in dergelyke Gevallen, te vol- 
gen heeft , en naardien ik de ecrften reeds in % 
werk gefteld had, zo bleef ’er niets meer over, 
dan de Vergiftigheid van die Venyn te tragten te 
verbeteren. Ik oordeelde, dan, toevlugt te moe. 

VOL Deer. Oo ten 


62. De SCHADELYKE UITWERKINGEN 


ten neemen tot de Methode van Mrap, Ar 
„LEN en GeorrroY, die eenftemmig, in dit Ge- 
val, de zelfde Behandeling aanraaden, als in de’ 
Toevallen , door het Optum voortgebragt. Ik 
fchreef , bygevolg ‚ zuure dingen voor: ik’ ver- 
zuimde de Veficatorza niet „ welken het geweld 
der Foevallen fcheen te vereifchen. Inde eerfte: 
Pagen van het gebruik deezer Geneesmiddelen: 
waren de Toevallen zo geweldig en zo langduu- 
rig, dat men hem telkens verwagtte den Geeft te’ 
zullen zien geeven. De yzelyke Stuiptrekkingen „ 
waar mede hy bevangen werdt en de flaat van 
Beroerdheid , welke ’er op volgde, deeden ons 
noodwendig aan zyne herftelling wanhopen. Van 
tyd tot tyd hadt hy taamelyk fterke Toevallen 
van Koorts en zweette altoos fterk : de werking 
van zyn Geeft was zodanig van haar ftel „ dat hy 
meer dan agt Dagen lag zonder Kennis of Ge- 
voel: niettemin, naar maate ’er zuure dingen, 
gelyk Sprit. Sulph., Syr. Lemonum, Crem. Tar= 
tari, Rob. Sambucz en dergelyken, door hem ge- 
bruikt werden, befpeurde men een aanmerkely- 
ke vermindering der Toevallen. In de tuffchen- 
poozingen tragtte ik het overige van * Venyn, 
dat inde Eerfte Wegen nog gehuisveft mogte zyn 
te ontlaften. ‘Ten dien einde deed ik hem, om 
den anderen Dag , gebruik maaken van de T'snäu- 
ra Purgativa Cephalica Fuller: ‚ter Gifte van twee 
Oncen: waar by ik eenige Lavamenten voegde, 
en „door dit Middel, kreeg hy Afgang van groen- 


ag- 


‚ VAN HET ZAAD VAN BisEMKRUD. — 563 


aguge Stoffen, die uitwerkingen zyn van gewel- 
dige Stuiptrekkingen, en welken men; uit dien. 
hoofde ‚ zo dikwilsin Vrouwen , die de Opfiy= 
ging hebben, waarneemty gelyk SYDENEHAM 

aanmerkt (*). | 
In de Exerementen wierd ik-een groote me- 
nigte van decze Zaadjes gewaar, die zelfs fchees 
nen gefchooten te zyn. Hoe wonderlyk dit ook 
mag voorkomen, het behelft niets ongelooflyks: 
men was in de tyd der uitfpruiting, en. wy heb- 
ben gezien (}), dat Haverkoorentjes in de Maag 
uitgebot hadden. Ik zag ’er ook een menigte van 
levendige roode Wormpjes in. Na agt Dagen 
gebruiks-van deeze Geneesmiddelen , kwamen de 
Toevallen zo dikwils en zo hevig niet aan: ge- 
duurende deezen tyd bleef hy in een ftaat van 
Zwakheid, daar ik vreesde dat hy nooit van her- 

fteld zou worden. 

Ik had dan aan een derde Indikatie te voldoen 
‘te weeten de verfterking van epa; Zenuwgettdl 
door Cephalica en Tonsca. Het Eleduarium de 
Ovinguma Antepilepticum Fullers en de rad. Valen 
rian. Syloeftr. zetten het zegel op zyne geneezing. 
Dus werdt hy herfteld van eene Ziekte, welker 
Oorzaak ons hadt bekommerd gemaakt voor zyn 
Leven. Ik twyfel niet, of een gedeelte van dit 
Ve- 


(*) Una cum immani materie, Herbam colore referentis, 
Evemitione. p. 497. 
4) Fourn. de Medecine, Chir. &c. Juilt, 17St, Pe 52% 


VIII Deer, Oo 2 


he 


564 UITWERKINGEN VAN ger BiseMKRUD. 


Venyn was door de Wegen der Circulatie gepas- 
feerd: alzo de Braak- en Purgeermiddelen niet 
verhinderden, dat hy in de geweldigfte Vlaagen 
van Vallende Ziekte verviel. De zuure dingen 
namen deszelfs Vergiftigheid geheel weg en de- 
Blaartrekkende middelen hebben kunnen dienen 
om het gedeelte van * Venyn, dat in het Bloed 
dreef of zwom, en niet verbeterd hadt kunnen 
worden, uit te haalen. Ik hield ze den geheelen 
tyd der-Ziekte draagende, “en zy droogden onge- 
waarwofdelyk op, toen de Patient weder tot 
_ Geneezing kwam. 
Ì \ 


H. 


Der 


DE KWAADE GEVOLGEN 


VAN HET EETEN DER! 
Bae13« Horse eon zaage iN 
van ’T KRUID GENAAMD dn 
BELLADONA, 
IN PLAATS VAN i | 


ZWARTE AALBESSEN: 


’ He DEN HEER 
DE SAINT MAR TIN; 
Vicomte de Briouze, Doktor in de Geneeskunde, 


(Fourn. de Medec, Chir. &c. Fevr, 1763. p… 144.) 


Geneeskundige Eigenfchappen van de CafJis 
zeer ophemelde (*). ? Zy dat de krägten van 
dit 


(*) Traité des proprietés admirables du Cafis, Bourdeaux 
Anno 1712. Dit Boomgewas is den Kruidkundigen be- 
kend by de Naamen van GrofJularia olens, Ribes nie . 
grum diëta Officinis: Grof]ularia non fpinofa, Fruêku nigro 
majore, C. B. Pin. 455. JInff. Rei Herb. 649. Ribes ni- 
grum vulgo diëtum folio olente, J. B. MI. 98. Ribefium 
Frulu nigro. Dop. Pempts:749. 


VL Dern. Oo 3 


566 _ De KWAADE GEVOLGEN VAN HET 


dit Boompje inderdaad iets weezentlyks hebben, , 


of louter in Inbeeldinge beftaan: ’ is en blyft een 
Waarheid, dat het Gemeen, altoos zeer vatbaar 
voor Vooroordeelen , en beminnende de Nieu- 
wighedeú , hetzelve byna als een Geneesmiddel 
voor alle Ongemakken aanmerkte. Men hieldt zig 
daar mede miet te vrede; maar tragcte zelfs dit 
zogenaamde algemeen Geneesmiddel te doen die- 
nen tot ftreeling van de Smaak. De Vrugten of 
Bladen van zwarte Aalbeffen , naamelyk, laaten- 
de trekken in Brandewyn, en daar Suiker bene- 
vens eenige Speceryën bydoende, maakte men 
een Ratafia, welke niet minder lekker dan ge- 
zond werde geoordeeld te zyn. 

Zekere Dame, de Weduw van den Heer LE 
Forestier pes Parcs, die de gewoonte hadt 
om Ratafia te maaken van CafJis , meende de Ont- 
dekking verder te kunnen voortzetten (*). Te- 
tug komende van Domfront à Ja Sauvagere, wierdt 
zy, in het Bofch d’Andasne, op haaren doortogt 
veel van dat Kruid gewaar, ’ welk men Be/Zado- 
#a noemt. De Vrugten van hetzelve , toen-juft 
typ zynde , hebben de grootte van een Kers en 
zyn van Kleur glimmend zwart. Dezelven be- 
haagden haar: zy meende daar mede een Razafia 
te kunnen maaken, even als van zwarte Aalbes- 
fen: zy deede?er, door haar Knegt; Takken van 
plukken, die zy mede nam. ’s Anderendaags mor- 
gens 


(*) Dit is voor omtrent twaalf- Jaaren’ voorgevallen. 


\ 


“BETEN DER BESIEN VAN DE BeLLADONA.. 567 


gens liet Dame des Parcs deeze Vrugten van de 
Steclen haalen, en deedt dezelven in Fleffchen , 
ten einde daar van Ratafia te maaken „ hebbende 
daar van in % eerlt een goed denkbeeld, dew yl 
die Vrugten zo aangenaam zyn voor” Oog. 
Terwyl men, nu, de Vrugten afplukte, kree- 
gen de Kinderen luft om daar van te proeven; 
doch de meeften hadden ?er geen Smaak in, de= 
wyl zy niets aangenaams hebben. Een Kind, 
evenwel, van vier Jaaren ; at ’er verfcheidene op; 
en, weinig tyds daar na, werdt het door een on- 
willig Lachen aangetaft, dat in ’ cerft van de 
Moeder, en die er by waren, voor Vrolykheid 
aangezien werdt; doch dit kwam wel dra van 
jok tot ernft. Het Lachen vermeerderde händ 
over hand; het Kind begon rond te draaïjen in 
de Kamer, daar men zig bevondt, en zoug ein- 
_ delyk, na verfcheide rondloopingen, op den Grond 
gevallen zyn, zo men het niet vaft gehouden had. 
Op ’t oogenblik werdt het toen aangetaft door 
zeer zwaare Stuiptrekkingen :- men leid’ het te 
Bed; de Koorts kwam’er by : de Stuipen.hiielden 
aan en vermeerderden allengs. De Moeder , ver- 
flagen zynde, deedt my verzoeken, om het Kind 
te komen zien. Ik begaf er my niet heen, voor 
vyf Uuren % avonds ,en vond toen het Kind leg- - 
gen in een hevige brandend heete Koorts, gelyk 
de Caufus,met afgryzelyke Konvulfiën: de Uic- 
Mrekkende , Buigende en Omkantelende Spieren; 
VIII Deru. Oo 4 - zo 


« 


568 - De KWAADE GEVOLGEN VAN HET 


zo van de Armen als van de Beenen, en, in % 
algemeen gefproken, alle de Spieren van het Lig- 
haam,werden,geduurig en beurtlings,op een Stuip- 
agtige wyze, famengerrokken , dat een affchuwe- 
lyke verdraaijing van het Lighaam maakte De 
Trekkingen van de rondgaande Spier der Lippen, 
van die der Oogen en alle die van ’ Aangezigt , 
bragten yzcelyke Grimatfen voort. De Pols was 
klein, ingetrokken , fnel, floeg mis en ging ver- 
gezeld met Zenuwtrekkingen. 

Deeze droevige toeftand deedt my werfchrik- 
ken. Ik bekende edelmoedig aan Madame des 
Paros (*), dat ik de Oorzaak niet kunnende be- 
grypen van een zo fchielyke en geweldige K waal, 
my niet in ftaat bevond om ?er hulp aan toe te 
brengen, en dat het Kind in groot gevaar was. 
De Moeder verbeeldde zig , dat deeze ‘Toevallen 
door Wormen konden veroorzaakt zyn. Daar 
aan is ”t Gemeen gewoon alle Ziekten der Kinde- 
ren toe te fchryven , waar van het de Oorzaak 
niet kan uitvinden ; maar, aangezien ?er geene 
Tekens van Wormen vooraf waren gegaan, en ik 
‘er geen kon befpeuren op dien tyd, kon ik my 
gan dat Denkbeeld niet overgeeven. Ik verbeeld- 
de my, dat zo zwaare en fchielyke Toevallen;, 

en 
(*) Thans voert deeze Juffrouw den naam van Mada- 


_ me des Ventes, naat haaren tweeden Man. Zy woont 
te Caën, tegenover de Kerk van St.’ Fudien fur les Foffés, 


… 


EETEN DER BEsIEN vAN DE BerLADoNA. 569 


en een zo groote wanorde, door eene buitenge- 
meene Oorzaak moeften te weeg gebragt-zyn, en 
my fchoot te binnen, dat het Kind door Dolle 
Kervel, of eenig dergelyk Kruid, vergiftigd kon 
zyn. -Ik dagt alet om de Be/ladona, dewyl ik 
Yer gene in dit Land kende. Uit boofde van dit 
Denkbeeld deed ik veele ondervraagingen , en 
‘onderzogt of het Kind ook eenige Wortels of 
Kruiden gegeten mogt hebben , waar van men 
de hoedanigheid niet kende, Men antwoordde, 
dat men niet dagt dar het iets gebruikt had, ’ 
welk ’er kwaad aan kon doen: doch dat het 
evenwel zekere Vrugt had gegeten , die men 
niet kende , maar welke men oordeelde van der- 
gelyke uitwerking niet te kunnen zyn, om dat 
de andere Kinderen ’er even zo wel als dit van 
genuttigd, en ?er geen het minfte Ongemak van 
hadden. Ik was nieuwsgierig om deeze Vrugt 
te zien: men bragt my de Vrugten en Steelen 
van de Belladona, en toen twyfelde ik niet meer 
aan de Oorzaak van de Kwaal. Ik verzekerde 
Madame des Parcs, dat haar Kind door de Vrug- 
ten van deeze. Plant vergeven ware, welke ik 
haar zeid’ een waar en zeer gevaarlyk Vergift te 
zyn. 

De Oorzaak nu bekend zynde , was *t de 
Vraag, welk een hulpmiddel daar tegen in ? 
werk te flellen , en dit hadt merkelyke zwaa- 
righeid. In de eerfte plaats , naamelyk „ be. 

VL Deer, Oo 5 : vqn- 


570 De KWAADE GEVOLGEN VAN HET 


vonden wy ons ten platten Lande, van Hulp- 
middelen onvoorzien. In de tweede plaats zag 
ik niet, dat het mooglyk ware, het Kind, in 
de fiaat , daar het zig in bevondts iets te doen 
inzwelgen. Eindelyk nam ik een belluit „ en 
deed het Kind in een. Bad zetten ; waar op de 
Stuipen veel verminderden en byna geheel over- 
gingen. Toen oordeelde ik noodig, hee Kind 
aan ’ Braaken te helpen ; maar geen Tartarus 
eméticus noch andere Vomitoria hebbende , deed 
ik het veel Olie en warm Water drinken , en 
tevens fpoorde men het tot Braaken aan, door 
het fteeken van den Vinger en een Penneveder 
ia de Keel. Daar door gelukte men om het te 
doen Braaken: het wierp de Vrugten van de 
Belladona gekneusd , doch raauw en weinig ver- 
teerd uit. Ik deed het een Purgeerend Klyfteer 
zetten „ dat eenige Ontlaftingen veroorzaakte. 
Vervolgens maakte ik toeftel , om hetzelve Azyn 
te laaten gebruiken , die , volgens den Heer 
Grorrrovs het Tegengift is van de Vergif- 
ten uit Plantgewaffen ; maar dit was niet noo- 
dig. Het Kind wierde , na het overgeeven van 
de Vrugten, welken Oorzaak van zyn Kwaal 
geweeft waren, fül; het raakte in Slaap, en be- 
vondt zig ;’s anderendaags morgens, zo volmaakt 
genezen, dat het geen % allerminfte Ongemak 
fcheen te hebben. 

In het uitgeeven van deeze Waarneeming 4 
=$ be- 


1 x ke 


EETEN DER BESIEN VAN DE BerLADONA: 571 


beweer ik niet iets nieuws aan myne Konfra- 
ters onder * oog te brengen. De hoedanighe- 
den van dit Kruid zyn hun bekend, en zy wee- 
ten, watS. Pauri, HocusTETTER, STA 
PEL) LUBEL, SCHENKIUS) WEPFERUS, 
Amarus LUSITANUS, ALBRECHT €en vere 
fcheide anderen , van deszelfs kwaade uitwer- 
kingen hebben te boek gefteld. Ten anderen 
hebben zy dergelyke Waarneemingen in handen, 
die in het Journaal der Geneeskunde , Heelkun- 
de, enz. zyn aan ’t licht gegeven. Maar ik 
heb geoordeeld, dat deeze Waarneemingen bo- 
vendien zouden kunnen dienen , om de zodanigen 
voorzigug te maaken, die van oogmerk zouden 
mogen zyn, om de Bel/adona in te gceven als 
een Geneesmiddel. Na de gelukkige Gevolgen, 
welken ?er de Heeren LAMSBERGEN, DaAr- 
LUC en MaARrRTEAU van gehad hebben , zou 
het dwaasheid zyn , daar van geen gebruik te“ 
maaken tegen Kwaalen , die anders nict gene- 
zen kunnen worden. De al te zagte Middelen 
brengen; in ons Lighaam , flegts veranderingen 
van weinig belang te weeg, en om die reden 
zyn zy niet bekwaam tot Geneezing van zwaare 
Ongemakken. De Middelen, in tegendeel, die. 
zekeren trap van werkzaamheid hebben, en in 
ons groote veranderingen maaken , zyn dikwils 
ten hoogfte taak indien zy by toeval en 
zonder Kennis worden gebruikt. Somtyds wor- 
VL Der. den 


572 DE KWAADE GEVOLGEN VAN DE BELLADONA. 


den zy, zelfs, door het kwaad beftuur van de 
genen, die ze voorfchryven , Vergiften; daar 
Zy» in tegendeel , door een voorzigtige en be- 
kwaame Hand zynde toegediend, fouvereine Ge- 
neesmiddelen worden, en fomtyds Kuuren doen 
die voorkomen als een Wonderwerk. Daar is 
ftoutheid noodig , maar men verzuime niet, de- 
zelve door de voorzigtigheid te maatigen , uit 
vreeze dat het geen ligtvaardigheid worde. Hoc 
opus hie labor. 


H. 


De 


| ® 


De GEVAARLYKHEID 


Vv AN HET 
INWENDIG GEBRUIK 


DER 


OTC UAA 


DOLLE KERVEL, 


+ ONDERVONDEN f 


DOOR DEN HEER Kn 
AV Geerke ovg gal LeiNng 
Praktizeerend Doktor te Lectoure, k 


(Fournal de Medec. Chir. &c. Fevr. 1763. p. 127.) 
SESSSELIICFEREEREEEEERES 


Oor eenigen tyd had ik reeds, door % be- 
hulp van het Journaal der Genees- en Heel- 
kunde, de kragten gekend van,de Dolle Kervel ; 
maar, welke indrukking ook op my door de Waar 
neemingen van den Heer Srorcx en andere Ge- 
neeskundigen gemaakt werde, ’t gewigt van het 
oude Vooroordeel, het gevaar der beproevinge 
en de vrees om voor ligtvaardig te gaan, hielden 
dezelve in balans en haalden zelfs die indrukking 
over „ door het volgende Geval, 
VIJL, Deen In 


514 De GEVAARLYKHEID VAN DE 


In de Maand Sfenuary des jaars 1761, werd 
ik, te negen Uuren ’s avonds „ gehaald by een 
Kind, dat men my zeid? door de Dolle Kervel vers 
geven te zyn, en waar in ik, boven en behalve 
de gewoone Toevallen, ’er een waarnam , ‚dat 
zeer zonderling was: te weeten, van den Mid- 
del af nederwaards bevondt het zig fomtyds ftyf 
en lag dan Spraakeloos ; fomtyds in Stuipen met 
Bazeling en dan was het beneden den Middel ge- 
heet lam. Ik was meefter om de Beezen te kun- 
nen uitrekken of buigen naar myn believen , en 
middelerwyl kon ik niet, dan met veel moeite, 
de Armen beweegen of vaft houden. ’% Is my 
onbekend , of anderen ook wel cen dergelyk Ver- 
fchynzel hebben waargenomen. 

… Schoon ’er reeds meer dan vier Uuren verloo- 
pen waren, dat dit Kind Dolle Kervel gegeten 
hadt; was de Maag ’er nog zeer door aangedaan, 
% welk my befluiten deedt „om het eenige Drup» 
pelen Syrupus Glaubers in te geeven, die het een 
goede Hand vol nieuwe Spruitjes en Wortelen 
van dit Kruid deeden uitbraaken , en de Ruft 
herftelden. Men gaf het vervolgens, geduuren- 
de de Nagt, Orvietaan in Wyn in, en % an- 
derendaags bleef geen ander Toeval over, dan 
een gebrek van Appetyt en een zwakheid in de 
Beenen , waar van het den derden Dag, zonder 
eenig ander Middel, genezen werdt. 

Ik beken, dat dit Geval veel aandoening op 
my hadt, en byna voor altoos het gebruik van 

de 


“ Cicura or Douz Kerver 55 


de DolleKerveldeed verzeggen:maarde groote veels 
heid; welke dit Kind hadt ingenomen,en tevensde 
gemakkelykheid; waar mede het die geloosd hadt; 
zonder eenig byblyvend nadeel, ernftig overwee= 
gende ; als ook bedenkende; dat verfcheide Dro- 
geryêën ìn’t gebruik zyn, die men in zeer kleine 
veelheid ingeeft; daar dezelven „ zonder maat of. . 
ìn-te groote veelheid „ zekerlyk Vergiften zyn 
zouden 3 nam ik egter het Befluit, om de Proef. 
neemingen van den Heer SrorcxK; by de eer- 
fie gelegenheid, te herhaalen. 

s De Autheur meldt vervolgens, ins hy dit 
ss gedaan heeft op een arm Man van 64 Jaaren 4 
» die een Kanker in de Lip hadt, uit een Kwet 
s, zuur met een Scheermes gefprooten; wien hy; 
5 vanden 15 duguflus 1761 , tot aan ’ end van 
st Jaar, Pilletjes van Czcuta hadt laaten ger 
»» bruiken, en die den 17 Sfanuary 1762 aan een 
„ Bloedftorting uitde Wond, welke negen Da- 
»» gen geduurd hadt, ftierf. Voortsgeeft hy nog 
2 berigt van de uitwerkingen, door hetzelve 
„ Extrakt te weeg gebragt in een Vrouw , die 
» een Fungeus Uitwas aan de Neus hadt, ’% 
»» welk daar door, in veertien Dagen, tot bee 
» ter Verettering fcheen gekomen te zyn : doch, _ 
s» toen verdrietig wordende, was zy ?er uitgee 
s> fcheiden. Hy befluit zyn Vertoog met het 
s volgende, dat niet minder grappig is, dan fom- 
s» mige Uitwerkingen, welken de Heer Srorcr 

VIII Deer aan 


, 


EN e- 
576 De GEVAARLYKHEID VAN DE CiCUTA. 


„aan de Cicuta toefchryft *) ”. 

„Een Eerwaardig Priefter van deeze Stad, zeer 
met Vogten bezwaard , heeft de Cscuta eenigen 
tyd gebruikt „en ’er geen andere Uitwerking van 
bevonden, dan dat hy meér en weeker Afgang 
en een overvloediger Waterloozing had. Dit 

„„laatfte is tot dien trap voortgezet geweeft , dat 
by op zekere Nagt, in de Slaap zyn Water maa- 
kende, hetzelve, door ’t Bed heen , over den 
geheelen Vloer van de Kamer deedt ftroomen (}). 


(*) [Ik beb-hier op't Oog, dat de Natuurlyke drift niet 
alleen , maar zelfs het Vermogen tot Voortteeling , door 
het gebruik van 't Ertralum Cicute, zo wel in Mans. als 
Vrouwsperfoonen , geenszins verzwakt, maar veeleer vere 
fterkt of opgewakkerd zou worden; 't welk de Heer Srorcx 
niet alleen In zig zelf, maar ook in anderen ondervonden 
hadt; brengende ten dien einde het Voorbeeld by van een 
Man van 66 Jaaren, die door deszelfs gebruik in dit {tuk 
zo vigoreus was geworden, als een ván 30 Jaaren; en 
meldende, dat daar door de Vrugtbaarheid aan Vrouwen, 
die reeds veele Jaaren onvrugtbaar waren geweelt, gege- 
ven zy. Zie het Tweede Traktaatje van den Heer Srorck 
en de Uitgez. Verband. VL. Deer, bladz. 467] 

(fj [Zo dat men den Wortel van het Colchicum, daar de 

— Heer Srorcex thans mede voor den dag komt, geenszins 
tot een Diureticum noodig heeft. Mooglyk zouden, eg- 
ter, veelen liever een Middel hebben, dat hun niet bloot 
ftelde voor zulk een afgryslyk Bedpiffen, of wenfchen dat 
de Heer Srorcxr een middel tegen ’t zelve, wanneer het 
in Kinderen, of zelfs in Bejaarden, in de Slaap plaats 
heeft, uitgevonden had.] 


H. 


Her 


Her MISBRUIK 


VAN DE 


HECHTINGEN 


DER 


WOONDEN, 


iNDe HEELKONST, 


AANGEWEEZEN 


DOOR DEN HEER 


Ptn, 


Lid van de Koninglyke Akademie der Heelkunde 
van Parys. 


(Mem. de PAcad. Royale de Chirurgie, Tom. III. p. 408.) 


SEEEELIECGGGCONOELIEEEES 


E Heelmeefters zig beïeverende in de voort- 
zetting van hunne Konft, en altoos met 
zorgvuldigheid toeleggende op het volmaaken der 
nuttige of het uitvinden van nieuwe Operatiën, 
hebben niet minder fchranderheid getoond met 
verfcheidene, die onnut waren, te verbannen. 
Deeze verftandige hervorming heeft voornaame- 
Iyk plaats gehad in de behandeling der Wonden, 
die eene her-eeniging vereifchen. De hedendaag- 
„VII. Deer, Pp _ fe 


Ld 


18 Her Musprumx VAN pr HecHticen 


fe Boeken maaken niet meer gewag van verfchei- 
de foorten van Hechtingen , welke in de Werken 
onzer Voorgangeren befchreeven waren. Men er- 
kent zelfs, eenftemmig; een algemeen Grondbe- 
ginzel; te weeten, dat zy niet in de Prakcyk 
moeten-toegelaten worden, dan wanneer het met 
mooglyk zou zyn de Hipper van de Wond door 
de plaatzing en met behulp van een regelmaatig 
Verband , tegen elkander aan te houden: welke 
Gevallen ik geloof dat zeer zeldzaam zyn. 

Het oogmerk van dit Vertoog is, te bew yzens 
dat men het gebruik der Hechtingen, volgens het 
aangenomen Grondbeginzel, miflen kan in het 
grootfte deel der Gevallen, die zig kunnen voor« 
doen. De Waarneemingen, welken ik zal by= 
brengen noopens de kragtdaadigheid van het Ver- 
band in verfcheide Gevallen , daar men de Hech- 
ting, zonder tegen de gewoone Regelen te mis- 
doen, hadt kunnen gebruiken: het beloop der 
Ongemakken „ die uit deeze Operatie kunnen 
fpruiten: het onderzoek , eindelyk, van de Hulp- 
middelen, welken de Natuur heeft, wanneer de 
Hechtingen , die men noodig oordeelde, vrug- 
teloos waren gebruikt: zullen zo veele Middelen 
zyn, die de Ondervinding aan de hand geeft , om 
vaft te ftellen, dat ’er byna geen Geval zy, daar 
men niet kan, en bygevolg niet moet zig ontflaan 
van de Hechting der Wonden. Ik zal niet ver-, 

zuimen myn gezegde te ftaaven met de toeftem- 
pil der Autheuren „die ” zelfde denkbeeld heb- 


ben 


DER WonpeN, in pe Heerkonst. 579, 


‘ben gehad , en waar men niet genoegzaam op 
fehyur gelet te hebben: in hope dat alle deeze Be- 
wyzen, te famen gevoegd, de Voorftanders der 
Hechtingen zullen brengen tot de Manier „van my 
voorgefteld , welke in alle opzigten zagter en ver= 
kieslyker is. 


L AFDEELING. 
Wonden vant Onderlyf. 
Eerfte Waarneeming. 


Zeker reformeerd Officier kreeg na een Avond= 
Maaltyd , op welken hy onmaatig hadt gedron- 
ken, van een Soldaat van de Wagt een fteek met 
de Bajonet in het Been, en een andere in’ A/- 
domen, aan de flinker Zyde, twee Vingerbreed 
boven en ter zyde de Navel. Ik zal niet dan van 
deeze laatfte Kwetzuur fpreeken, om my van 
myn Voorwerp niet te verwyderen. De gekwet= 
fte werdt by my gebragt: hy hadt fterk gebraakt 
en was met een geduurige Hik geplaagd. Ik vond 
buiten de Wond een gedeelte van *t Omentum , 
grooter dan een Kalkoenen-Ey , ’t welk verftropt 
was; % geen doorgaans niet gebeurt in een So- 
lutie van zo veel uitgeftrektheid. 

Na dat ik dit gedeelte van *% Omentum gefomen- 
teerd had, om ’er de Natuurlyke warmte in te 
herlevendigen en te onderhouden , maakte ik de 
verwyding van de Wond volgens de regelen van 

—_VIIL Deer. ness de 


580 Her Missruik vAN DE HECHTINGEN 


de Konft, en, geene verandering van den ‚Na- 
tuurlyken fläat vindende in’ Omentum, bragt ik 
ket in de holligheid des Buiks terug. 
_… De Wond der Bekleedfelen hadt toen meer dan 
drie groote Vingerbreedten langte en die van ’% 
Perstoneum was ongevaar half zo uitgeftrekt. Dee- 
ze Afmeetingen zouden een Heelmeefter , minder 
overtuigd dan ik van de ongevoeglykheid der 
Hechtingen, hebben kunnen bepaalen om de Gas- 
troraphra in ’t werk te ftellen. Ek oordeelde zulks 
pict raadzaam. De Lippen van de Wond wer- 
den aan elkander gebragt en in deezen ftaat ge- 
houden door Kompreflen, die aan de zydelingfe 
deelen van ’t Ábdomen geappliceerd werden vol- 
gens de firekking van de Wond. Ik leid’ ande- 
ren, vàn een fyner Lywaat, op de Wond, die 
gedoopt waren in een mengfel-van Water en Bran- 
dewyn, waar in ik het Wit van eenige Eijeren 
had-doen kloppen. % Verband des Lighaams en 
het Scapulier dienden om den geheelen Toeftel te 
beveftigen. 

De Dronkenfchap van den Patient fcheen my 
geen Indikatie tegen de Aderlaating uit te leve- 
ren. Men deedt ’er hem drie, tufichen midder- 
uagt en vyf Uuren ’s morgens: de Hik ging opde 
eerfte aanftonds over. Te zeven Uuren ontwaakte 
de Gekweifte en was zeer verwonderd, zig te 
bevinden op een plaats , welke hy niet kende, en 
in de bewaaring van twee Mannen, die ieder een 
Hand van hem hielden. Dit waren twee Leer- 
lin= 


peR Wonpen, iN pe Heerkonst. 581 


lingen inde Heelkonft, welken ik de zorgvuldig- 
heid had gehad aan zyne zyden te plaatzen , uit 
vreeze dat hy , in de beweeging. van de Slaap, 
hee Verband van zyn plaats mogt helpen, dat ik 
‚gelegd had met de grootfte oplettendheid , waar 
toe ik in flaat was, «en waar mede ik de-hereeni- 
ging hoopte te bekomen van de Wond. 

Ik frelde-den Patient, zo veel my doenlyk was, 
geruft, door de hope van een fpoedige Geneezing. 
Hy hadt geen denkbeeld van alles dat hem was ge- 
beurd. Hy werdt van grooten Dorft geplaagd ; om 
welken te {tillen ik hem een Glas deedt gebruiken 
van Water daar Brood in was geweekt, ’t welk hy 
byna op ftaande voet weer overgaf. Kenìgen-tyd 
daar na nam hy een Glas Hoenderen-Nar „ dat hy- 
even zo weinig by zig hieldt.. Om de Dorft te 
maatigen gebruikte ik het hulpmiddel, van hem 
maar een kleine veelheid teffens en zo veel te meer 
maalen te geeven; waar door de Maag niet zo zeer 
door de' veelheid werdt Jaftig gevallen , en dit ge- 
lukte. Het Braaken hieldt geheelenal op. Men 
gaf hem, beurtlings, Broodwater en Hoenderen- 
Nat. Den volgenden Dag werdt hy gebragt tot 
her gebruik van Vleefehnat en Gerftewater „ vol- 
gens den gewoonen trant. 

Ik nam den Toeftel niet weg voor den derden 
Dag. Tor dien tyd toe had ik my-te vrede ge- 
houden met het Verband des Lighaams aan ce has- 
den op-de plaatfen, daar het my een weinig ver- 
{lapt fcheen ;, doch ik raakte niet aan de zydeling- 

VIII Deen. Pp 3 fe 


Lu 


582 Her Miseruik van pe Hecntincen 


fe Kompreffen. Ik vond het buitenfte van de, 
Wond nagenoeg hereenigd ; maar, dewyl het 
noodzaakelyk is, dat de famenvoeging eenpaarig 
gefchiede in de gehecle dikte der van een gefchei- 
den deelen ; zo verbond ik den Patient met de 
zelfde voorzigugheden , als in het eerfte Verband. 
Twaalf Dagen hield ik die zelfde Manier van 
Verbinden om de vierentwintig Uuren. ‘Toen 
begon ik de zydelingfe Kompreffen te verminde= 
ren, en verbond dus den Patient geduurende een 
Maand, willende my liever van de vaftheid der 
Hereeniging verzekeren door een overmaat van 
voorzorg, dan door een onagtzaamer Verband ge- 
vaar loopen, van het einde, dat ik my voorge- 
fteld had, niet te bereiken. Ik zou twee ande- 
te Geneezingen , weinig van deeze verfchillende;, 
Kuanen bybrengen, in welken ik den zelfden Uit- 
flag heb gehad ; maar de Omftandigheden daar van 
zouden flegts een onnutte herhaaling zyn van het 
gezegde. 
Tweede Waarneeming. 


De Heer V AcossAin, Meefter Chirùrgyn te 
Abbeville, heeft aan de Akademie: eene Waar- 
neeming medegedeeld, die eenige betrekking tot 
de myne heeft. Zeker Man kreeg een Bajonet- 
fteek, die in den Buik doorging tuffchen de twee 
laacften der valfche Ribben, met uitfchieting van 
een aanmerkelyk gedeelte van ’t Omentum, De 
gemelde Heer bragt hetzelve weer in: de plaac- 

zing 


DER WOONDEN, In pa Heeigonst. 593 


ging van de Wond, tuffchen twee Ribben,liet, 
wel is waar, niet toe, dat de Operatie, welke 
men Buikshechting noemt, in t werk gefteld wer- 
de; maar hy deedt zelfs geen Hechting der Be- 
kleedfelen en de Lyder wortd, niettemin, vol- 
maakt genezen. 


Derde Waarneeming. 


Zeer zeldzaam komt , aan’ Onderlyf , een zo 
aanmerkelyke Wond voor, gls men daar in ge- 
noodzaakt is te maaken ‚om de Uithaaling te doen 
van een volwaffen Kind door de Keiferlyke Snee- 
de, en men heeft dan altoos de, Hechting. ge- 
bruikt. Evenwel heeft de Heer CaquÉ,-Op- 
per-Chirurgyn van ’ Gafthuis van Rheims „aan 
de Akademie een Geval medegedeeld, * welk zo 
wel ’ gevaar als de nutteloosheid van de Heche 
ting , na de gemelde Operatie , aantoont. - Dee- 
ze bek waame Heelmeefter berigt ons, dat de Stee- 
ken, die men in dat Geval hadt gedaan tot her= 
eeniging van de Wond , uitgefcheurd zynde, meri 
de Lyderes had genezen door de enkele aanvoes 
ging van ’t Verband. Men zou zig derhalve de 
moeite niet alleen van de Hechting te maaken, 
maar de Lyderes, inzonderheid, de Pynlykheid 
daar van, en nog meer die van de uitfcheuring 
der Steeken, hebben kunnen befpaaren. 

Het alleraanmerkelykfte Voorbeeld , dat wy 
aangaande het gelukken van de Operatie der Kei- 
zerlyke Sneede hebben , en ’t gene onder de Oo- 

VIJL Deen Pp 4 gen 


RS \ 
594 Her MisBruik vaN pe HecrtiNGEn 


gen van verfcheide Leden der Akademie gepas- 
feerd is, toont de onvolkomenheid der Hechting- 
fieeken aan (*). Men berigt, dat, eenige Da- 
gen na de Operatie, de Suppuratie geveltigd 
“werdt, en dat de Zuiveringen van de Kraam door 
de Wond uitkwamen: maar men fchynt verzuimd 
te hebben te verwittigen „dat , van de drie Hech- 
ting-fteeken, twee los gingen, door verfcheuring 
van de Deelen, die in het Oog van den Draad 
vervat waren. Men hereenigde de Wond door 
het Verband en de Lyderes genas: gelyk zy nog 
heden een volmaakte Gezondheid geniet. 

De Voorftanders van de Hechting zouden de 
Gevolgtrekking , die ik haal uit de menigte van 
Gevallen, in welken dezelve vrugteloos geweeft 
is , kunnen tragten te ontzenuwen, door het ge- 
brek van een goeden Uitflag te wyten aan de on- 
geregelde Manier, op welke zy in ’t werk ge= 
fteld ware; en onder dit Oogpunt, vooral , zou 
men eene Waarneeming kunnen befchouwen, die 
in de Verhandelingen der Akademie gevonden 
wordt (}). Men ‘geeft aldaar berigt van. eene 
Operatie der Keizerlyke Sneede, na welke de 
Wond hereenigd werdt door middel van eenige 
Hechting-fteeken, die, na verloop van drie Da- 
gen, zig begaven. De Heelmeefter wilde ?er ane 

î deren 
(*) Mem. de P'Acad, Royale de Chirurgie. Tom.l.p. 643. 


{Nederd, Vertaaling. 11. Deer. bladz. 274] 
($) Pez. 640. [bladz. 269] 


\ 


‘peR Wonpen, iN pE Heerkonst.. 585 


deren in plaats maaken, doch de Lyderes kantte 
zig daar tegen, om cat zy te veel Pyn gevoeld 
hadt, toen men de eerften maakte , en ’er wordt 
bvgevoegd, dat men zig daar toe bediend hadt 
van een dikke Naaynaald. Die Omftandigheid be= 
let egter niet, dat deeze Waarneeming van zeer- 
veel kragt zy ter begunftiging van het Gevoelen , 
dat ik handhaave: “want de Wond, niettegen- 
flaande de verfcheuring , welke zy geleeden hadt, 
en die dezelve, geduurende verfcheide Dagen, 
blaauw hadt gemaakt, vervolgens rood zynde ge- 
worden , werdt, ten einde van drie Weeken , ge- 
heelenal geconfolideerd. Men zou zig, naame- 
lyk , met een fpoediger Geneezing hebben kunnen 
vleijen , indien de Wond niet nutteloos door ver- 
fcheide Hechting-fteelken ware laftig gevallen ge- 
weeft. 
ê Vierde Waarneeming. « 


De Heer Prierrer, Stedehouder van Mon- 
fleur des Konings Eerften Chirurgyn, te Coucy 
Je Chateau , heeft ons een Waarneeming medege= 
deeld aangaande eén doorgaande Buikswond, twee 
Vingerbreed boven de Navel, mer uitfchieting 
van een gedeelte van %t Omentum,’t welk hy aan- 
ftonds weer inbragt. ' De Wond was overdwars; 
en hadt de langte van een grooten Duim. De 
Heer Pirrerer deedt „ om dezelve te hereeni- 
gen, twee Steeken van de gepende Hechting 
Cenchevillée). De Hik ent Braaken , dat zig van 
VHL Deer PPE % 


586 Her Missruik VAN DE HecarinGER 


% oogenblik der Kwetzing af geopenbaard hadt, 
hieldt aan, niettegenftaande de Aderlaatingen en 
de andere gevoeglyke Hulpmiddelen. De Wond 
was, den vierden Dag, ontftoken en zeer Pyne- 
Iyk: men oordeelde raadzaam de Hechting af te 
fhyden, en de Wond te behandelen met een een- 
voudig Verband ,om de Spanning en Zwelling te 
verminderen. De uitwerking voldeedt aan de 
verwagting : van dat oogenblik af hielde de Wond 
op gekweld te worden door de Steeken der Hech. 
tingen: de Lyder was verligt: de Toevallen ver- 
minderden naar maate de Ettermaaking toenam; 
ten einde van agt Dagen was de Lyder t'eenemaal 
buiten gevaar en de Wond werdt met een Lid- 
teken geflooten, 
“In dit Geval kan men de Toevallen niet toes 
fchry ven dan aan de Hechting : geen vreemde Om- 
fandigheid heeft toegebragt om dezelve te doen 
mankeeren. De aanhouding van het Braaken 
moet veeleer een uitwerking fchynen te zyn-van 
de irritatie , die door de Hechting veroorzaakt. 
werdt, dan eea Oorzaak in flaat om dezelve «te 
doen uitfcheuren. Dit is cen Aanmerking, daar 
wy zo veel te minder kunnen nalaaten agt op te 
geeven, aangemerkt eenige Autheuren, die Ge- 
vallen bygebragt hebben , uit welken men, na- 
tuurlyker wyze ; Gevolgen treke tegen het ge- 
bruik der Hechtingen , de reden der Toevallen 
die daar uit gefprooten zyn, meenen gevonden 
te hebben in uietwendige Oorzaaken , of die gee- 
nerley 


… pen Wonpens mv or Heeukonsr. 587 
‚4 


nerley betrekking hadden tot de Wond. « De een 
verhaalt, dat de Hechting gemankeerd heeft in 
de-Operatie van de Keizerlyke Sneede „ om dat, 
de Lyyder door een hardnekkige Hoeft geplaagd 
werdt: de ander wyt de kwaade Gevolgen van 
een Operatie op den Haazemond , aan de onop- 
lettendheid van een Man, die Tabak gefnooven 
hadt by het Bed van den Lyder, ’% gene denzel- 
ven, vyftien of twintig maalen, met geweld 
deedt niezen; enz. Maar ak wil ict te vroeg 
myne Aanmerkingen opgeeven, over % gebruik 
der Hechtingen in de Wonden der Lippen: ik 
moet de Voorbeelden befluiten , waar van ik heb 
gewag gemaakt, noopens de Buikswonden, die 
genoegzaam fchynen om de Hechtingen uit de be- 
handeling van dit flag van Wonden te verbannen. 
Evenwel moet men daar van eenigen uitzonde- 
ren; en vooral de dwarfe Wonden van eene aan- 
merkelyke uitgeftrektheid. 


pel Vyfde Waarneeming. 


De Heer Louis heeft ons gezegd, dat hy 
eene Vrouw gezien hadt; welker Abdomen , van 
de eene tot de andere Zyde, overdwars opge- 
fcheurd was door den Hoorn van een Bul: de Chi- 
rurgyn hadt zeventien Hechting-ftecken gemaakt, 
om de her-eeniging te bezorgen van deeze afgry- 
zelyke Solutie. Indien de Hechting in dit Ge- 
val onvermydelyk zy geweeft; men ken, egter; 

VIIL Deen. zo 


Pd 


598 Her Missruik vAN DE HucHtINGEN 


goik meen, verzekeren, dat men zig zou hebben 
kunnen ontflaan van de Steeken op zulk een wy- 
ge te vermenigvuldigen, De goede Uitflag moet 
niet dienen om aan een dergelyk misbruik Gezag 
te geeven. je 


Zesde Waarneeming. 


Wyten Monfr. Gerarp heeft het Verband 
gelegd aan een Man, wien door een Houw met 
een Sabel de Mujculs reët , onder aan den Buik, 
overdwars, waren doorgefneeden. De Darmeu 
kwamen tot de Wond uit: ’t was of de geheels 
Buik ledig geftort werde. Deeze Heelmeefter 
deede den Lyyder op de Rug leggen: hy bragt de 
Darmen weder binnen, de Holligheid des Buiks: 
hy plaatfte verfcheide Kuflens om de Billen en 
Schouders op te heffen , tot kromming van de 
Ruggegraat en verllapping yan de Buiks-Spieren. 
Deeze plaatzing hieldt de vân één gefcheiden Dee- 
len in de noodige nabyheid tot de her-eeniging. 
De Heer Gerarp maakte geen Hechting : % 
Verband en een goede fituatie waren genoegzaam: 
de Geneezing kwam fpoedig ten einde. De ver- 
maarde Heelmeecfter heeft gewag gemaakt van 
deeze Kuur in de Vergadering van het Kollegie 
der Heelkunde tot het ondervraagen van cen 
Aavkomeling. ’% Is, inderdaad, een Praktikaal 
Stuk, dat zyne opmerking verdient. 


II. Ar- 


DER WOONDEN, INvDE HeeLKONST.: 589 

JL ArDEELING 
i Geneezing van den Haazemond. A Mm 
De her-eeniging van de Wond, welke fpruit- 
uit de Operatie op den Haazemond of Extirpatie:. 
van een Kanker aan de Lippen, heeft altoos ges: 
fcheenen de Hechting te vereifchen: de Praktyk 
wydt er zelfs een byzondere foort van Hechting 
aan toe, die men de omgewondene (entortillée)- 
noemt. Zy houdt vafter dan de enkele tuffchen- 
geknoopte Hechting (entrecoupte) , en ik durf ver- 
zekeren, dat het deeZe tegenftand zy, welke de 
omgewonden Hechting biedt , die haar te fchade- 
lyker maakt. Men heeft die Hechting uitgedagt;, 
em met meer kragt famen te voegen, en men oor. 
deelde zulks noodig , van wegen het verlies van 
zelfftandigheid ; maar het is juift dit zelfde verlies 
van zelfftandigheid, ’ welk deeze Hechting toc- 
een gebrekkelyk Hulpmiddel maakt. Ik vind 
daar van de ftellige erkentenis in de uitdrukkingen: 
zelf van de Praktizyns , die de Hechting zonder 
onvolkomenheid gebruikt hebben „ om dat door- 
kun Woorzorgen zyn genomen tot voorkoming 
van derzelver kwaade Uitwerkingen , en deeze 
Voorzorgen heeft hun het Verband uitgeleverd. 
Zie hier hoe de Heer per LA FATEZzig, in de 
Verhandelingen deezer Akademie (*) uitdrukke, 
aan 
(*) Mem. de I'Acad. Royale de Chir. Tom. I. p. 6o8, 


(Nederd. Vertaaling. IL, Deer, bladz. 236, } 
VI. Deen. 


soa. Her Mrissruik-vAN DE HECHTINGEN 


aangaande een Operatie op een Hlaazemond, die 
zeer ingewikkeld was. „, Hoe meer de twee 
deelen van de Lip, die ik Opereerde, van cl- 
kander geweecken waren; hoe meer ik derzel- 
ver werking op de Spelden te vreezen hadt: 
derhalve moeft het Verband de Spelden helpen 
om ’er tegenftand aan te bieden : want dikwils 
„ hangt de Uitflag deezer Operatiën daar van af”, 
Zie daar een volftrekte erkentenis van het gezeg- 
de. Van deeze Aanmerking, die zeer Oordeel. 
kundig is, heeft men flegts een enkelen ftap te 
doen , om de noodzaaklykheid te befpeuren van 
een geheele affchaffing deezer Hechting ; ten min- 
fte in het grootfte deel der voorkomende Geval- 
ler : want ik wil de Stellingen, die ik omhels, 
niet buitenfpoorig dryven, en ftaa toe, dat het 
niet doenlyk zy, alle de Omftandigheden te voor 
zien, welke eenige uitzondering zouden kunnen 
maaken in de Regel, die ik oordeel vaftgefteld 
te moeten worden. 

In het zelfde Vertoog, over de Haazemonden 
van de Geboorte ontflaan, leeft men een tweede 
Aanmerking van den Heer pr LA Favre (*): 
in welke Omftandigheden , die aan de Operatie 
vreemd waren, de Steeken der Hechting deeden 
uitfcheuren „ met verlies van zelfltandigheid, en 
daar, met Strooken van kleevende Pleifter te ap- 
pliceeren ; het Ongemak zodanig herfteld, en de 

mis- 
© De zelfde. pag. Gr1. [bladz. 240.] 


j 
f 
8 
Ì 


DER WOONDEN, in DE Heerkonst. sor 


saismaaktheid dermaate verholpen werdt , Chet zyn 
de eigen uitdrukkingen van den Schryver!) dat 
„men naauwlyks kon befpeuren, dat de Operatie 
aan hem in ’t werk gefteld ware Cf). | 
Wy zullen hier een zeer gewigtige Waarnee- 
ming bybrengen , die in het zelfde Vertoog wordt 
aangehaald, en waar van Monfr. Qursnar de 
Autheur is. Aldaar wordt gefproken van een 


© 


Verband van zyn Uitvinding, gemaakt van een - 


fluk Balein, dat plat is, breed en buigzaam, 
[leggende agter in de Nek, en aan welks endens 
die voor opde Lip byéénkomen,} gehecht moeten 
zyn Strooken van Emp/. „Andree a Cruce: welke 
men bedekt met een Vereenigend Verband (Bag- 
dage wns(Jant) om de Deelen fiyf tegen elkander 
aan gevoegd te houden, tot dat de Wond vol 
maakt genezen zy. Van deezen Toeftel heeft 
die Heer zig bediend in een Haazemond, waar 
van de randen zeer ver van elkander waren ; zyn- 
de één der Naalden uitgefcheurd, die aan het on- 
derfte van de Wond een uitfcheuring gelaten 
hadt ; welke tot beletzel ftrekte, dat men ?er, 
ten minfte met dan zeer moeiclyk , een andere 
Naald in fieeken konde. De Heer Qursnar 
heeft daar volmaaktelyk aan voldaan , door mid- 
del van zyn Verband. De Uitflag van deeze Me- 
thode, die zeer gelukkig en vaardig was, leidt 
ens natuurlyk tot een zeer eenvoudig , en‚ zo 
ik 
(f) Pag. 613. [bladz, 241} 
VIII Deer. 


Zoe Her Missrurk van DE HECHTINGEN 


ik meen, ontegenzeggelyk Gevolg: te weeten. 


De goede uitwerking van het Verband, dat na 
de uitfcheuring van de Lip werdt aangevoegd „zou 
met meer gemak verkreegen zyn, ingevalle men, 
in de eerfte opflag, daar toevlugt toe genomen 
had. Dan zou de Lyder noch de Pynen van de: 
Operatie , noch die Ger uitfcheuring , hebben be- 
hoeven te verdraagen: hy zou niet bloot gefteld 
zyn geweeft aan de Gevolgen , welke daar uit 
hadden kunnen fpruiten;, noch aan ’t gevaar van 
eene byblyvende en ongeneeslyke wanftalligheid , 
daar men nie: dan te veele Voorbeelden van 
heeft. 

%x Verband is een zagter Middel dan de Hech- 
ting, en, dewyl het ‘er kragtdaadiglyk de wan- 
orders van herftellen kan, waarom zou men het 
dan niet als een toevlugt in dit Geval aanmer- 
ken: waarom hetzelve niet voor het voornaam- 
fte Middel houden in de her-eeniging van de 
Wonden der Lippen; zelfs met verlies van zelf- 
ftandigheid ? 

Ik zal hier tot een beveftigend Bewys van de 
Aanmerkingen , die ik bygebragt heb, een Waar- 
neeming aanhaalen van den Heer BoscHer. 


Zevende Waarneeming. 


Een Kind van drie Jaaren was de: Bovenlip ge- 
fpleeten daor een Val. Boscrer, die ’er by 
geroepen werdt , maakte twee Hechting-fteeken , 
die 


per Wonpen, iN pe Herrkonst. 503 


die eenige Dagen daar na uitfeheurden. Dit Toe- 
val ontftelde hem , en‚gelyk dit eigen is aan het 
Talent om zig zelf altoos te wantrouwen, hade: 
deeze Heer de voorzigtigheid van een bekwaani 
Praktizyn te raadpleegen. noopens de party, wel- 
ke by, in deeze Omftandigheid, te kiezen hadt. 
% Beflait was, van het Kind in die toeftand te. 
Jaaten , tot dat het een weinig ouder ware , en 
alsdan ?er de Operatie van den Haazemond aan te: 
doen. Deeze Heclmeeftér de flaat van den Ly- 
der en den uitflag van de Confultatie overwee- 
gende, dagt met veel oordeel, dat,dewyl de Wond 
nog droog was, het Verband derzelver Lippen 
digt tegen elkander aangevoegd zou kunnen hou- 
den. Dit Middel beproefde hy en het gelukte: 
de Geneezing was fpoedig en let geen de minfte 
wanftalcigheid over. E; 
Agtfte Waarneeming. 6 

De Heer GARENGEOT werdt gehaald by een 
Juffrouwtje, * welk een ftoot gekreegen hadt 
met een Aarden Pot, waar door de Bovenlip ge- 
fpleeten was, van het Neusgat der regter Zyde 
totaan den Mond toe. De twee kanten van de 
Wond waren gezwollen en weeken ver van el- 
kander, invoegen men de Tanden en het Tand- - 
vleefch kon zien. Hy wilde de Hechting in % 
werk ftellen , maar de Lyderes voelde zulk een 

VIIL Deer. Qaq he- 


594 _ Mrsaruix vAN pe Hecrineen. 


hevige Pyn by de eerfte Steek van de Naald , dat 
zy zig eensklaps weghaalde „en bykans agterover 
zou gevallen zyn. Zy wilde niet toclaaten, dat 
de Word deor Hechting hereenigd werde, ver- 
kiezende veeleer de mismaaktheid van een Haa- 
zemond te houden , dan zig op nieuws aan de 
Steeken van de Naald te onderwerpen. De Heer 
GareneroT befloot de her-eeniging te beproe= 
ven meteen Verband, dat hy regelmaatig applie 
ceerde, en de Juffrouw was twee Dagen daar na 
genezen. Ê 


H. 


% Vervolg. int volgende Deef. 


VEBRS He A AL 


v AN EEN E 


/ 


“SCHEIDEONSTIGE VERANDERING 


VAN 


K KWIKZILVER, IN GOUD; 


Door DEN HEER 


4 JOANN. PHIL: BURGGRAAF. 


cn. Aita en Med, five Epbem. Nat, Cur. Tou. LI.) 


En weleer zeer vermaarde Rebtian in Dros 
gervén van onze Plaats, genaamd Jo ANN. 
Micu. Kocr, een Beftevaar van goede trouws 
en ten uiterfte geloofwaardig , myn opregte 
Vriend, heeft werfcheide maalen, en nog kort= 
lings, voor dat hy in’ voorleeden Jaar ons door 
de Dood ontrukt werdt , onder verzekering van 
zyne Berlykheid, als een ongeveinsd Vriend; 
aan my de volgende Hiftorie verhaald. 

Hy zeid dan, dat, voor veele Jaaren, zeker 
Man by hem gekomen waar , die zig uitgaf voor: 
een Franfchen Marquis, en diestyds te Offen- 
bach, by Frankfort woonde, Deeze kogt van 
hem verfcheide enkelde Mineraalen, en; dewyl 

NIE Deer … Qg2 by 


- hd 


596 — VERHAAL vÂN EENE SciirrpkonsricE 


Ra 


hy dikwils om die reden weer kwam, zo wa. 
ren zy met elkander zeer gemeenzaam gewor- 
den, Ípraken- dikwils over de Konftbe werkin- 
gen der Chymiften , ja zelfs der Alchymiften , 
en in dit laatfte hadden zy dikwils Gefchil; de- 
wyl Koenius de Konft, van % ecne Meraal 
® % ander te veranderen s die hy verzekerde 
dat plaats had, volftreke ontkende, Eindelyk 
beloofde de dtellrah » dat by ’s anderendaags 
wederkomen , en alsdan een Proefltuk toonen 
zou van deeze Kont. Kocuius zeid’, dat 
hy. zyn woord moeft houden en noodde hem , 
als dat gefchied ware, by zig te gaf. ’ Ane 
derendaags was hy over Tienen gekomen, en; 
na verfcheide redewiffelingen, beval hy Ko- 
Cuius een Kroes op ”* Vuur te zetten en daar 
im te doen twee Oncen Kwikzilver. Kocmus, 
die een voorzigtig Man was, en de Alchymis- 
ten zeer wantrouwde, liet dit zyn Knegt niet 
Coen , maar zette zelf een Kroes, van welken 
een groote menigte by hem in voorraad waren 4 
op een bekwaam Fornuisje „en dìt wel in de 
Keuken, daar zyn Vroùw bezig was met de toe= 
bereiding van de Spyzen. Hy nam zelf Kwik- 
Made, deaf van hy een groote veelheid hadt, de- 
wylby de Mynen in het T weebrugfe, die Kwik: 
zilver uitleveren, zelf bearbeiden deedt,en goot 
het in de Kroes; terwyl de Evätlietinhanr. inmid, 
dels, in ? Portaal voor de Keuken wandelde, en 
nict 


‚ 
EN | S 


VERANDERING VAN KWIKZILVER IN Goup. 597 


niet op den Drempel, veel minder inde Keu- 


{ken , kwam. 


Dit voorafgegaan zynde hadt de Franfchman 
uit een Doosje, dat hy by zig droeg , een klein 


‚ gewafcht Papiertje , dat famengevouwen was, 


genomen, en % zelve opengedaan hebbende „ aan 
K ocunrus niet alleen getoond, dat daar in een 
weinigje Poeijer , gelykende, naar een Crocus 
Martralts , begreepen was, ter zwaarte van.drie 
azen, waar van ?er 64 in een Dukaat gaan; 
maar hetzelve gewafchte Papiertje , met het ge- 
zegde Poecijertje, aan Kocmivs overgegeven, 
om dat op het Kwikzilver , ’ welk in de Kroes 
begreepen was, te werpen. ; Kocmius, nu 
wilde dit Poeijertje uit het Briefje daar in fchud- 
den ; doch de Franfchman beval hem, hetzelve 
met het Poeijertje, weder famen te vouwen, en 
dan in de Kroes te werpen: dewyl door die 
uitfchudding, zo hy aanmerkte , ligt iets van 
het Poeijer verlooren gaan, of ook aan het, Pa- 
pier hangen blyven zou. Kocurus, dan, het 
Poeijer en Papiertje naauw keurig bekeeken heb- 
bende, hadt ze beiden op het Kwikzilver, dat 
in de Kroes was, geworpen, en daarenboven, 
volgens de begeerte van den;Franfchman , het 
overige van de Kroes gevuld met zeer drooge 


Potas, van welke hy ook een groote veelheid 


hadt „ en vervolgens de Kroes toegedekt mer 
een Tegel; vullende toen het geheele Fornuisje 
VIJL Deer, Qa 3 met 


598 VERHAAL VAN EENE SCHELDKONSTIGE — 


fhet Kolen, zodanig, dat ’er ook de gantfche 
Kroes door toegedekt werdt, en eindelyk de 
Kolen, met Vuur daar boven op te leggen, zelf 
aanfteekende. Daar op hade hy zig naar den 


Franfchman , die nog buiten de Keuken zig be- - 


vondt, begeven, en vervolgens kuijerden zy te 
famen in ’t Portaal, dat geenszins donker, maar 
lugtig was, terwyl de Deur open ftondt, za 
dat zy alles wat in de Keuken , en inzonderheid 
by dat Fornuis paffeerde, konden waarneemen. 
Na dât alles wel doorgegloeid was ,„ begon- 
‚nen zy beiden in ’ Fornuis zulk een geraas te 
hooren als van kookeid Water, maar’ fterker’, 
en toen zeid’ de Franfchman, dat de verande- 
ring aanvang nam. Ondertuffehen hadt de Vrouw 
van Koc mrius hun beiden verzogt aan Tafel te 
komen’: maar, dewyl zy den uitflag der Opè- 
ratie eerft wenfchten af te wagten en ‘te zien, 
eer dat zy Spys nuttigden, gingen zy voort met 
wandelen en agt geeven op het Fornuisje en de 
Kroes, Alles werdt in die zelfde trap van Vuur 
gehouden, en, na verlogp van omtrent een Uur, 
was sal het geraas over. … De Stoffe, die ín de 
Kroes gefimolten was, toen uitgegooten zynde, 
leverde aan beft Goud , dat de zuiverheid hadt 
van 23} Karaaten, een gewigt van 6 Draclimen 
en 15 Greinen. Van de twee Oncen Kwikzil- 
ver waren derhalve g Drachmen en 45 Greïnen 
Îh'Slek verdweenen; of van de’ góo Greinen 
hr NN ed K wik- 


VERANDERING VAN- K WIKZILVER IN GOUD. 599 


Kwikzilver waren gekomen 375 Greinen zuiver 
Goud. 

De Heer Kocuius heeft dit, door de Scheid. 
konft gemaakte , Goud, gekogt voor een gelyk 
gewigt van Dukaaten , en ter gedagtenifle be- 
waard; gelyk zyn Schoonzoon ‚en Opvolger in.de 
Negoue, de Heer LroNHARDI;, hetzelve nog 
heden in betting, heeft. 


Van Frankfort naar Halle gezonden 


den 6 Mey 1756. 


VIJL Drei Ca 4 Een 


EEN ONGEWOON GEVAL 


VAN EENE sl 


BLOEDSPUUWING, 


DOOR DEN Herr 


r. ERASMUS DARWIN, 


Briefswyze gezonden aan den Prefident en Leden 
van de Koninglyke Societcic van Londen. 


CPbilof. Transatt. for the Year 1760. Vor. LI. P. 2. p. 526.) 


Et volgende Geval, van eene Bloeds-Ont- 
lafting uit de Long-Slagader, fchynt my 
afhanglyk te zyn geweeft van eene Oorzaak, die 
verfchillende was van alle, de genen, waar van 
tot nog toe door Geneeskundige Aucheuren was- 
gewag gemaakt; en dewyl, uit de Kennis van | 
de Oorzaak, de Geneezing zo gemakkelyk afge- | 
leid werdt, zo vley ik my , dat Gylieden het Uwe | 
oplettendheid niet onwaardig zult oordeelen. | 
Een Heer, dic naby- deeze Plaats zyn Verblyf | 
hield, van tuflchen veertig en vyftig Jaaren oud, 
bleek en mager van Geftel, was verfcheide Jaaren | 
lang 


ven wordt in de Comment. de rebus in Scient. © Medicina 
geftis, door den Heer Piof. Lupwie te Leipzig uitge- 
d tp 5 : ge- 


(*) [In het Uittrekzel der Philof. Transaft. , dat gege- 


‚__ Gevar VAN EENE BrorpspuvwinG. Gor 
lang, dagelyks, met geweldige Hoofdpynen ge- 
plaagd geweeft, en, omtrent vier Jaaren gelee- 
den, na een aanmerkelyke veelheid Kina ingeno- 
men te hebben , wierdt hy eensklaps lam. * Gc- 
bruik, egter, van zyn regter Ledemaaten was 
in zo verre herfteld ‚dat dezelver alleenlyk z wak- 
ker dan de anderen bleeven, wanneer hy, fchie- 


Jyk uit zyn Slaap ontwaakende, omtrent te twee 


Uuren ’s morgens (den 7 Mey 1759) vier of te 
Oncen hoogrood Bloed uitfpuuwde. 
Men hadt hem, aanftonds, nog twaalf dte veer- 


tien Oncen, door een Aderlaating op den Arm, 


afgetapt, en BElexer Vrsriolt (*) ingegeven; des 
avonds een Klyfteer gezet; en wederom tien On. 
cen afgelaten. à 
Den volgenden ògtend, omtrent op ’% zelfde 
Uur, weder wakker geworden, gaf hy omtrent 
de zelfde veelheid Bloeds op als te vooren. Toen 
raadde men hem, meer in te neemen van de Elixir 
Vitriolt, en om de zes Uuren een Bolus van Exr- 
traîtum Campechenfe te gebruiken. Men zette een 
Bloedzuiger aan een blinde Aambey, die zig hem 
lang geopenbaard hadt na het maaken van zyn Af- 
gang. 
Den g Mey; « op ’ zelfde sil hadt hy, we 
der- 


geven, vindt men hier, in plaats van Elixir Vitrioli , ge- 
field Elixir Proprietatis: voor welken misflag wy den Leee 
zer willen gewaarfchouwd hebben.] 


VIJL Deer. Qa 5 


bor Een ONGEWOON Gevaar « 


derom , gelyke Ontlafting als te vooren. Dat 
deeze Bloedítortingen uic de Arteria Pulinonaris 
veeleer, dan uit de Bronchtalss voortkwamen, 
blykt uit de fchielyke uicfpuuwing, de veelheid, 
hoogroodheid , en. dat de Oatlhafting gefchiedde 
zonder Pyn, en zonder vermenging met hehe 
men. 

Aangezien hy geen Koortfige Toevallen had, 
zo min wanneer hy eerft ontwaakte, als geduus 
rende den Dag, zo werdt hem geen meer Bloeds 
afgetapt ; ens dewyl hy geduurig valt bleef flaa- 
pen, van tien Uuren ’s avonds tot twee Uuren na « 
middernagt, wanneer hem het Ongemak beving; 
werdt hem thans geraden zig te laaten wakker 
maaken, én op te ftaan, te een Uuren ’s mor- 
gens, en dan wakker te blyven tot drie Vuren; 
gebruikende geen Geneesmiddelen meer. 

Hy volgde dien Raad een Week lang en heeft 
federt altoos de gewoonte gehad , van zig op dien 
tyd te doen wakker maaken; zynde dus niet al. 
leen bevryd geweeft van diet Oagemak, en wel 
zonder eenige verdere Ontlafting uit de Va/a He- 
merrhosdalra, maar is zelfs meer in ’ Vleefch ge- 
komen, en zyne Hoofdpynen zyn van geen bee 
lung geworden. 

Ik moeft hier niet vergeeten te melden , dat 
men hem den 12 een Braakmiddel ingegeven heeft, 
’” welk , ‘om de drie of vier Dagen , tweemaal is 
herhaald. 

Ds: 


NS 


„VAN EENE BLOEDSPUUWING. 603 


…Dewyl-de Patient, van wegen een voorafgc- 
gaane Hemiphlegta, in alle waarfchynly kheid, vee- 
le Deelen van zyn Lighaam minder. srrstabsles hadt, 
dan natuurlyk is : aangezien hy altoos vat liep sen 
de Bloedfpuuwing hem altoos „ na vier Uuren 
Slaaps, wakker maakte: zo werd ik aangeleid om 
te befluiten „dat „geduurende zyn Slaap , de Lon- 
gen niet genoegzaam aandoenlyk waren, om de 
geheele Circulatie voort te zetten, en dar uit 
dien hoofde het Bloed, trapswyze famengehoopt; 
‚eenige kleine tâkjes van de Long-Slagader breeken 
deedt , voor dat de Ongemaklykheid groot genoeg 
wierdt, om den Patient te-doen ontwaäken., Ens 
zo veel als de Gevolgtrekking uit cen enkel Geval 
in dé Geneeskunde mag gefchat worden, fclhiynt 
de goede Uitflag der Geneezinge dit Denkbeeld 
te beveftigen. 

Ik moet ’er alleen by voegen „dat de Benaauwd- 
heid , waar mede Parienten , die tor groote zwak- 
‘heid gebragt zyn, uiet hunne Slaap oncwaaken, 
en de raffe Pols , door anderen zyn aangemerkt te 
fpruiten uit een ophooping van Bloed in de Lon- 
gen, geduurende derzelver ftaat van afgenomene 
Aandoenlykheid: en hoe nadeelig , in deeze Ge- 
vallen, het ingeeven van Opium of Nitrum kan 
zyn; terwyl gebrek van Slaap of de hervarten- 
de Bloedftorting, aan een onbedagt Praktizyn , 

derzelver hulp zouden fchynen te vereifchen. 


Na ettelyke Dagen verloops, waarneemende 
VDL Deer. dat 


604 GEVAL VAN EENE BLOEDsPUUWING. 


dat >er eenige Hoeft overbleef, fcheen het raad- 
zaam twee of drie Braakmiddelen in te geeven: 
dewyl dezelven, door de laatfte Ondervinding, 
geen gevaar hadden van nieuwe Bloedfpuuwing 
te veroorzaaken „ en dienen konden tot Ontlas- 
tinge der Borft van de Efchar of eenig uitgevaat 
Bloed ; ’t welk anders, door zyn Verblyf een rot- 
tige fcherpheid krygende, mooglyk een zeer ge- 
meene Oorzaak is van de doorknaaging der Va- 
ten, daar het tegen aan legt, en nieuwe Ulce- 
raciën maakende, de algemeene Oorzaak wordt 
van Teeringen, die zo dikwils een Gevolg zyn 
van toevallige Bloedfpuuwingen. 


Lichtfield, den 17 December 1759. 
27 JU 50 Hi 


WAAR- 


® 


om 


trent de 


Ee 


“. 


WAARNEEMINGEN 


\ 


LUGTSGESTELDHEID te AMSTELDAM; 


in Oktober 1763. 


Barometer. Therm.{ Winds Streek, Weder. 
D.[”s morg. *s-midd. *sav.\mo, mi. av |smorg. °s midd, sau. |_Gefteldheid, 
1/29. 10}29. 9 drs s 52 6c{sól Z Z Z. [Wolkig, rege 
2 1 — ol — 2 |6of63|sal Z | Z |ZW |Reg. helder. 
3l— 0,/28. ri 33l57|6oiso) ZW {ZW {NW |huijig. 
Al— 5 |29.6:1— 8 |45)48lasjNW NW [NW |— hagel. 
— 8 9 |— 9 4652/46 ZW | W {ZW Helder, reg. 
6l— 9'|—lo |L [48/5043 NW Nt.WINt.WiBuijig, bagel. 
11300 30-0}!30. os 43/51/46 NW NW INW Im == 
8129.10;/29.9 |29. 61147152148) ZW | Z Z wind. 
9 — gil 6 |49156,49/ ZW [ZW |ZW |—- dord, 
KO Bj 1718; 47}ao ANW NW INW |—_—- weerl., 
II 8 9 io 145,47 4A,NW INW INW hagel, 
12 30.0 [30. 03/30. 14l45/51/45| N (NW INW j—— helder. 
13 rij ril zil4glss s2iNW INW INW Betr. —— 
IJ 2 — a 2 51/57/54 Wi wj{w nende, 
IS — aal aij— 2515446) O {NO [NO (Helder. 
16’ —_— | [43 49 45/Ot.N O OQ |— noorder), 
EE 42;50,45 OQ |O O ia 
18 Ii 2 | 21144 54, 52) O O >| NO “Ryp‚-mitt, 
19 Ai zij ISL 53/50 N  INt.WijNt.W Betr. vogt. 
20 F |= Zi 34150|55 47 NtWi_N | _N (Mift„helder. 
2 2 | 2 | 1 [4455 43) O Z Z Helder. 
2 I | oi Oiarjsil43) ZOZ | Z 
23 Ol Lee [47155 ssl ZW ZW ZW — mifte 
Zij 2 | rif 05535948) NO | O | O (Betr. helder. 
2512917529 1011291045159 54| ZO | Z Z |Held. wolk. 
a6l—rei|— 11 |30. 0!156:58/48| ZW (ZW (ZW | milt, 
27130.1 [zoer |= 1 4853/50 Z |ZO|O Mift, 
28 |— o's ©; alsolsa) '5al NO j NO | NO (Betrokken. 
29 ol [|= o |53/56/53| NO | NO | NO 
30|29. 11/29. 10,29.5 [52/55/53 ZW |ZW \ZW —— regen. 


31 — zi 3: |= 5 5 154's4lsil WtN WEN WEN torm, 


Hoogfte Barometer d. 30. 35 

Laagfte Barometer d. 28. ne) 

Hoogtte Thermometer gr. 63 \ 

Laag!te Thermometer gr. 41 j » middolb, gr, 52 
WAAR. 


WII. D EELe 


middelb. d. 29. 73 


WAARNEEMINGEN 


omtrent de 


. 


LUCTSGESTELDHEID te AMSTELDAMs 
in: November 1763. 


“Barometer: Therm.j Winds Streek, ; Weder.: 
heidi ze say, (pro. mi.au |'smorg. ?samidd. ?sav.| Gefteldheid. * 


1/29.3 29.3 (29.2 1S15349 WaN WENN W ruit: 
2 Zij 5 | 4114650 48|NW INW INW | 
3 516 |= 7214553 GSI WLZIWe ZW Z 
ae zij 6! 5114748 52| ZO | ZO | ZO Regen. 
56 |— 819 [53 53 SZW INW INW Betr. vogt. 
6l—rr rr rr 130 51sij ZO | ZO | ZO Regen. 

ge Ae Bij 8tisriso5sj ZO | Z Z !—_— helder. 
Si Til 6 6:151157:56) ZO | ZO |F ZO Betr. regen. 
gl |Bij 9'[55/58 52 Z Z hZ | helder. 
roj—ioij—11 (30.0 [48/54 52 NO [NO |_NO ‘Helder, reg. : 
11/30. 13/30: 2 jen 3 (50/5347| NO | N [NO Betr. helders 
aman A lem and 41/48, NO [NO | NO Helder. - 
13 — Aif— Al— 5 |ael46,47| NO NO [NO J———= ryp. 
ri 6 |= 6 — 6 {47 51/43 NO {NO PNO 

is 6il— 6 — 4} nae 38 O o O- (Betr, helders 
16 — 21 1 'ag.arlan 4418 ZW IZW | ZW |— regen, £ 
17/29.10,29. 10 — 1044 38/38| NW NW INW |Wind,fneeu. 
18|—10i|—it — 8:39 39135| NO [NO NO [Buijig,hagels 
iole Gij 6 26 {38/39 34INW NW INW |—— vorlt. 
soli ler Le 7 Ia8l3alaal O7 [0 | ZO [Helde eeu: 
ail— 7 |— 7 |go.1 (303528) Z |Z | O [Milt, vortt, 
2230:2 |30.4ii— 2 (304034 W | Wol -Z, (Held. (neeu. 
gl 1 |= 1 |— 1 195 38138 Z. [ZW ZW |Betr. regen. 
zal — o!|— o5|}— 0142 48:46 ZW [ZW ZW |—— 
asl2g.rrrle2g rr'l2g.rr [47 48,50, ZW IZW (ZW |—= regen. 
a6l—roï—roll— 8 |48 5151 ZW \ZW ZW [Reg. wind. 
apr 110; 46 51/50 NW ZW ZW |RBetr. regen. 
a8|— 9I|—Io-|—1o |5o51148| W | W-, W Helder. 
2oj—-Ie"—II |— 85464947 W_ | W ZW | 105: 
gol 7 — 7 1 7 48 solsol ZW | W ZW — wolk, 
Hoogfte Barometer d. 30. 61\ : 
Laagfte Barometer d. 29.2 } middelb; d, 29. ros 
Hoögfle Thermometer gr. 59\ —_« À 

Laagtte Thermometer gr. 287 midldelb. gr, 435 


WAAR. 


WAARNEEMINGEN 
omtrent de 
LuGrsOEsSTELDHEID te AMSTELDAM, 

TA in December 1763. 


Barometer. Therm. Winds Streek. Weder. 


D. ls morg. *somidd. *sav (mo. mi.av tise %s midd. °sav. Gefteldherd 


1,29 6!|29.3 128. 9,49 53 sol” Z pp Z [Regen. 
2128. Ii 4 30.0 [484744 N INWIN | wind, 


3130. |30. 2 ag 3 |46,50,48 NW: | ZWeLZW [Betr helder, 
si |= lij 1 |475c47/ ZW |ZW {ZW |Wolk. betr. 
5j— O [29113291 454641) Z (ZW |ZW [Berokken. 
6129-10-10 — 1384139) ZL |Z | Z_\Ryp, helder. 
l—rrflgo.o 30.0 |42l45 42) Z ZW IZW IBar 
830,0 | — 1 424746} 2 LAW (ZW |— regen. 
9 2 | 3 — 3 (434744 ZW | ZWIZW | mit. 

rol 3 |— 3: — O [4314443 ZW (ZW [ZW |= — 

n29.8 laars 20-2542 43A4 Zo | Zl Zoi regen. 
raf 0;/28 ro! 28. 8514214645 ZO | ZO |Z: |— helder. 


13|28 oil — 129-0 (43/49)43| Z |Zt.Ol NO Held. wolk. 
laf II,29.0 JS O54143 41) O | NO | NO (Betr. helder 
rsleg. rl r Ä gijdai42f NO [NO | NO (Mitt; voet,” 


IÓj— 2ij= 2 2539/4242) ZO | ZO | ZO Betr. milt. [ 
I= 34 4 — 5 \41}42/43) O  |OtNIOt.N _— 
18 5 |— hd 4114342} O | O- {O _— 
NONA en 36 Te ZE 42140 6) O | O 

2o— 4 |= 5 | 7 |384I38INW INW INW Held. hagel. 
ai 8 | 8E 72/39/44 43 Z Z- | ZO [Betr. regen. 
WU 9310 bramen, 45 48 48 ZW £ /f hr Am helder. 
23 nil re 85146 SCi4ó Z [ZW ZW (Held. betr. 
Dj 7 7 IT 4 (48474 ZW | ZW | ZW. eeen : 
2 3 |= 3 |= 7 1464944) ZW | ZW [ZW (Ber regen. 
26— Bij 9 |— 64139143142 W INW'|ZW huile hazel. 
27 2 |— rif 81495244 Z (ZW | W ee dor. 
28—10 |—Io |— 88 42lsoisil Z ZW |ZW |Betr. regen. 
2 Tij Zajr 52l52S4,S5| ZW ZW |ZW [Reg ftormiz. 
3o— 4 |— 4 |— 4 |53153147l Z |ZW (ZW |Betr: 


57 85424342 WENINW [NW |Storm.hagel, 
engen 
Hoogtte Barometer d. 30. 3 2 
Laagfte Barometer d. 28. 8} p middelb. d, 29, 55 
‚ Hoogfte Thermometer gr. ss\ 
„‚Laagfte Thermometer gt. 38 j 


VIIL Deer, WAAR. 


middelb. gr. 46; 


| 


WAARNEEMINGEN 
omtrent de 


Be ERE TN 


TE 
AMSTELD AM, 


In de Maanden Okzoler, November en December, 
des Jaars 1763. 


Et Weer is, in deeze drie Maanden, niet 

dan eene agtervolging geweeft van de onge- 
ftadigheid der Saizoenen in dit gantfche Jaar. Het 
laatfte heeft in nat- en regenagtigheid , even als % 
begin in droogte, uitgemunt, en de zagtheid was 
niet minder ongemeen in December „als de Koude in 
April en Mey. Tot verwondering weinig en onbe- 
ftendig zyn ook de Ziekten geweeft in dit Najaar , 
en men vinde onder de genen, die zig met de 
Praktyk bemoeijen , naauwlyks de geheugnis van 
een zo fchraalen Oogft in deeze Stad , als deezen 
Jaare. 


{ 


BLAD. 


VER Ar 
Aen (Zwarte) derzel 


ver Geneezende kragt 
» zeer « geroemd. geweëtt, 
565. | 
Aamborftigheid. Middelen 
daar tegen 524. , 
Aambeijen: Middelen daar 
tegen. s26. ' 
Aarde en Zand kan dieren 
tot Brandbluffching: 99. 
Aardkloot. Afmeetingen om 
vdeszelfs Gedaante te be- 
+…paalen, in Vrankryk. 495. 
Aconitum. Zie Napellus, 
Aderlaating-- gevaarlyk » in 
kwaadaartige Koortfen. 
had 42e mat Ren bad ‚4 
dEtbiops Mineralis-zeer dien. 
ftig tegen fchurftige Huid- 
“ziekten. 538. -Zie Crocus 
…_ Martis. - » 
Acasson (Dr.). Deszels Be- 
„ rigt wegens de gevaarlyk- 
heid van ’t inwendig ge. 
bruik der Cícuta of Dolle 
Kervel: :573f a 1 
„Albugo,een Oogkwaal, aan 
fommige: Ouden onbe- 
‘kend geweeft; ten minfte: 
niet gemeld van Hirro- 
CRATES en Cersós: 345. 
naderhand” zeer" “gemeen : 
346. zou de Blindheid van 
Togras moeten uitge- 
maakt hebben. 354. Be- 
paaling van dit Gebrek. 
356. den 
Amfteldam. Waarneemingen 
omtrent de Lugtsgefteld- 
heid en de Ziekten aldaar, 
in de Maanden Panuary, 
February en Maart 1763. 
VIII Deer, 


“> aangepteezen. 


P- 159 — 164. In Aptil, 
Meyen Funy.p 317-320. 
…In: Fuby, Auguflús en Sep- 
tember. 477—480. In Ok- 
“tober, November en Decem- 
sber. 605 — 608. 
Amiantbus. Zie Pluim-Aluin. 
Anbree (Dr. Jonny. Des- 
zelfs Aanmerkingen op de 
Verhandeling van Dr, 
„STORCK; over de kragten 
van de Cicuta of Dolle 
„Kervel tot Geneezing van 
“ode Kanker.:3a1 , enz.’ 
Anima Rhabarbari is tegen 
het Kolyk: zeer dienttig. 
Bppn kj) oe 
Afa fetida. Haar dienft:te- 
gen de Aamborftigheid. 


524 
Avondwolf van de H.Schrift 
wat? 56. 


B. 


Bee (gecarieerd) wegge- 


nomen en weder aange- 
groeid, 339. 

Belladona. Deszelfs Befiën 
tegen verfcheide. Kwaalen 

55ste De 
fchadelykheid daar van on. 
dervonden. 565. De Wor- 
tel heeft een wonderbaare 
Uitwerking. 552. 

Bilfemkruid. Deszelfs Zaad 
tegen verfcheide Kwaalen 
aangepreezen. sso. De 
fchadelykheid daar vanon- 
dervonden 557. 

Blaauwe Kleur ontftaat” uit 
vermenging van Loog- 
Zout en Keukenzout. 442, 

Rr A43: 


er B da Wp ZEK 


-#4%: of ‘ook uit die van 


zwart en wit Licht, of 
van Licht en Schaduwe, 


453. 

Blindheid van Tobias. Be- 

… denkingen daar omtrent. 

->340. Zie Tobias. 

Bloedfpuuwing. Ongewoon 
Geval daar van befchree- 

„vér. 600. 

Borftkwaalen. Middelen daar 
tegen. 522. 

Boscrer. Zyn Waarneeming 
omtrent een Haazemond. 


- 592. 
Boveuer. Deszelfs Aanmier- 
kingen over het regeeren 
„der Schepen in de-Zeila- 
gie, 285, ENZs 
BoureeLaT. Zyn Onderzoek 
maat eenige Ziekten der 
„Paarden afhangelyk van 
Wormen, enz. 196; enz. 
Braaken. Redenen, dat de 
Paarden het niet kunven 


doen , onderzogt. 208. 
Aant. 
Brandende Hemel. Zeker 


- Lugtvérfchiynzel; in ’t jaar 
1736. p: 459. 

Brandbluffching: Zonderling 
Middel daar toe:-99. 

Baisson. Zyne Waarneemin- 
gen omtrent de Koude van 
voorleeden Winter, te 
Parys. 155. Vergelyking 
daar van met die te Am- 
fterdam. 162, 

‘Buikloop. Middelen daar te- 
gen. 533. 

Buikswonden kunnen beter 
zonder Hechtingen gene- 
zen worden dan met dezel- 
ven: 579. egter niet alie, 


587. 
BureGRAAF. (JOANN. Prr- 


Lier.) Zyn Berit wegens 
het veranderen van Kwik- 
zilver in Goud. s9s. 


C. 


AQUE. Zyn Waarneeming 
omtrent een Buikswond. 


Cafcarilla (Cort) Haare nut- 

- tigheid in Borftkwaalen, 
522. 

Cassinr (wylen-dèn vermaaf- 
den). Zyn Levensbefchry- 
ving. 461, enz. Zyne Verf- 
toogen en Ontdekkingen 
in de Sterrekùnde. 484, 
enz. Zyne Afmeetingen 
onder de Meridiaan van 
Parys, door: Vrankryk. 
495. Geftalte, EersAmpe 
ten „Hoedanigheden, enz, 
500. okt 

Car (te), Heelmeefter. te 
Rouen , heeft een ver: 
zwooren Kanker, doot 
Extirpatie, gelukkig weg- 
genomenen genezen. 333, 
enz. N 

Crnaurnes (Hertog van). 
Zyn Waarneemingen om- 
trent eenige Proeven der 
Gezigtkunde. 236, enz. 

Cicuta. Zie Dolle Kervel, 

Crocus Martis. „Nieuwe Ma- 
nier om dezelve te maa- 
“ken. 268. Haar Eigen- 
fchappen in „vergelyking 
met de gewoone, 272, 


D. 


Tymers der Paar- 
den, dun als Naalden 
op de buitenfte Opper- 

vlakte gevonden, 214. 
Dar- 


BLA sDy Wi Lo ZnE 


Darwin (Dr, ErAsMus je 
Ongewoon Geval van een 


Bloedfpuuwing door hem 


befchreeven. 695. 

Das befchreeven en afge- 
beeld. 367. Men heeft ge- 
meend dat’er tweederley, 
naamelykHonds-enZwyn- 
daffen waren. 370. Den 
Ouden is- onze Das niet 
bekend. geweeft. 372. In 

_de H, Schrift is die naam 
zeer verkeerdelgk ge- 
bruikt. 374. Vooral inde 


betekenis van Daflenvel- 


Ten, enz.; alzo het een 
‚onrein Dier is. 376. Zyn 
Geltalte : 378. Eigen(chap- 


pen: 382, Zindelykheid. 


385. 

Dieren (veelerley), Proeven 
met de Kamfer op. dezel- 
ven in ’t werk. gefteld. r. 
De meeften fterven door 
t ingeeven van zekere 
veelheid daar van. 35. De 
Infekten door den enkelen 
Waafem van de Kamfer 
in een ongeflooten Glas. 
14: doch fehielyk{t door 
den Rook van brandende 
Kamfer. 17, 

Dierlyke Zelfftandigheden 
zyn Elektriek. 67, enz. 
Dolle Kervel. Derzelver Èx- 
trakt is te Londen van 
zeer nadeelige Uitwerkin- 
gen geweeft. 324. Des- 
zelfs Geneezende Kragt 
fcbynt zeer twyfelagtig. 


326. Te Parys heeft men 


‘er geen Uitwerkingen 
van gezien. 332. Voor- 
beeld van derzelver Ge- 


vaarlykbeid , inwendig 
gebruikt zynde, 573, 
VOL Deer, 


R. 

Grappige Uitwerkingen. 
Dellekruid. Zie Belladona. 
E. 


4 lektriciteit. Men kan dee 
+ zelve verkrygen, in een 
aanmerkelyke trap, door 
het aan- en uittrekken van 
Keufen: 69. dochdaar ome 
trent zyn eenige Omftan- 
digheden in agt te nee- 
men : 72. en inzonder- 
heid, de famenvoeging vam 

„Zyden en Wollen Koufen, 
aan ’t zelfde Been: 75. 
doch het kan ook over de 
Hand gefchieden. 75. Hier 
uit fpruit een pofitief- of 
negatief-Rlektriciteit,naar 
de verfchillende Stoffen, 
enz. go. í 

Elektrometer (Zak-) van 
CANToN. 80. Aant. 

Epidemifche Koortfen van 
Europa. Berigt dien aan- 
gaande. 540. 

Evernaup (Dr. JOANN. Pe- 
TRUS). Zyne Verhandeling 
over de Kleur der Lugt. 
444, ENZ. 

Extirpatie (gelukkige) van 
een verzworen Kanker, of 
Fungeus Gezwel, in ’t borft 
vaneen oude Vrouw. 333, 
enz, 

F. 


es (pr La). Zyn Aan- 
merking over de Haa= 
zemonden. 589. 
Friccius, weleer Doktor te 
Ulm in Swaben. Deszelfs 
Traktaat, over de Genee: 
zende kragt der Vergiften,. 
WoRrz2 komt 


BALCASD/WOYSZEE RS 


komt zeer overeen met 
het gene door den Heer 
STorcK dienaangaande ge- 
fchreeven en verbreid 
wordt. 548, Zelfs ten op- 
zige van de drie Planten , 
die “door deezen Heer nu 
laatft, op nieuws, aange- 
preezen zyn. 549. : 
Fritta. Welk een Stoffe. 424. 


G. } 


al tot Oogkwaalen dien- 
ftig. 361. Haar aanvoe- 
ging en werking. 363, 364. 
GarenGeor. Zyn Waarnee- 
ming omtrent de Genee- 
zing van een Wond in de 
Lip. 593. 


Geneesmiddelen. Waarnee-. 


mingen omtrent de zeker- 
heid van derzelver kragt 
en werking. 518, Enz. 
Gezarp. Zyn Verband van 
een Buikswond. 588, 
Glas (fyn en helder Kryftal.) 
uit wat Stoffe gemaakt 
worde. 421, 441. 
Glaskruid. «Zie Kali, 
Gothlandfche Steen. Bedene 
kingen over deszelfs Oor- 
fprong. 506. Beddingen 
van Kley tuffchen deSteen- 
laagen , in de Groeven. 
Sri. Pekdat brandbaar ís, 
inde Klooven of Sneeden 
der Steenen, gevonden. 
sig. Rigenfchap deezer 
Steenen. 515. A3 
Goudmaaking. Zonderlinge 
Hiftorie, 


REN 

aazemond is zonder 

Hechting“ geneesbaar. 

589. Zonderling Verband. 
591. 

Harren (Are. van). Zyn 
verdediging tegen. de 
zwaarighedén ‘van den 
Heer ANT. Di Haen, ome 
trent het Stelzel van de 
Aandoen!ykheid en Gee 
voeligheid der Lighaams- 
deelen. r65, enz. 

Haer (Anr. ne). Zyne Te- 
genwerpingen op het Stel- 
zel der Aandoenlvkheid 
en Gevoeligheid beante 
woord. 165, enz. 

’t Hart en de Bloedvaten zyn 
voor Prikkeling aandoen- 
lyk. 180, 191. 

Hartfterkende Middelen, 
welke beft. 536. 

Hechtingen der Wonden in 
de Heelkonft. Het Mis- 
bruik derzelven aange- 
toond in de Wonden aan 
’t Onderlyf: 579. in die 
der Lippen. ‘589. 

Hencxer is de eerfte Uit- 


vinder vande Ultramaryne, 


Verwe uitde Souda te bee 
reiden. 442. nes, 
Hond wordt dol door inge- 
geven Kamfer. 33. 
Hoogtemeetingen zyn on- 
volkomen , in Voorwer- 
pen op de Aarde. 473. 


« Huid. Derzelver Gevoelig- 


heid is dikwils Oorzaak 
van Pyn, die aan iets 
anders _ toegefchreeven 

wordt. 185, 188. 
Hyena der Ouden. Zonder- 
linge Gevoelens wat het 
voor 


” 


* 


BAD WLR 


„voor cen Dier ware. 45. 
Het is de Kaftaar niet ger 
weeft: 46. noch ook de 
Das: 49. noch de Zee- 
„Wolf, of Veelvraat: 51. 
veel min de Civetkat. 53. 
Oorfprong van den Naam, 
54. ‘tSchynt de Avond- 
wolf uit de H. Schrift te 
zyn. 56” Eigenfchappen 
van het gene hier te Lan. 
de is vertoond. 59: Ge- 
ftalte. 62. Getuigeniffen 
van “AmrisToreLEs dien- 
« “aangaande. 63, 64. 
Hyofcyamus. Zie Bilfem- 
kruid, 
in, ui K. 


T aftaar, een” Indiaanfch 
Dier, door K&MPHeR 
befchreeven. 47. 


Kali. Zeker Kruid, waar van ! 


de Spaanfche Souda ge- 
maakt wordt. 407. Zulks 


kan ook, uit het gene in 
Duitfchland groeit, ge- 


fchieden. 426. 


Kamfer. Verfchillende Ge- 


voelens’ over derzelver 
kragt en werking in ’t 
Menfchelyk Lighaam. 2, 


4. Het is een zeer werk. 


zaam Middel, 40. De In- 
fekten’ ftervei door den 
enkelen Waafem daar van. 
14: doch fchielyk@t door 
„den Rook van brandende 
Kamfer. 17. Ook is zy, 
ingegeven zynde ‚de Die- 
ren zeer {chadelyk en dik- 
wils doodelyk, 24. - Veel- 
heid daar toe naadig. 36. 
Zy werkt op den eenen 
tyd fterker dan op den an- 
deren. 13. Verlieft daar 
VIN Deer, 


- 


door weinig van haar Gee 
wigt. 40, 
KamferagrigeMiddelen, wan- 
neer dienftigft. 537. 
Kanker (waare) wordt niet 
genezen, maar verergerd 
door het inwendig gebruik 
van de Cicutg.. 322, 325, 
331. verzweoren zynde , 
kan nog door Extirpatie 
genezen worden. 323. 
Kies- of Tandpyn. Verfchei- 
de Middelen daar tegen. 
129,enz. 136. Zeldzaam 
Bedrog dien aangaande. 


139. 

Kleur (Onderzoek wat) zy. 
A45. Oorfprong van de 
blaauweKfeur: ZieBlaauw, 
van de Kleur der Lugt. 
Zie Lugt. , 

Kleuren rinzswyze- gefor- 
meerd, door een Zonnce 
ftraal, in een donkere-Kae 
mer, te laaten. terugkat. 
fen van. een Brandfpiegel. 
237: Middelom die Kleu- 
ren’ te doen verdwynen. 
242: Oorzaak van deeze 

Verfchynzelen onderzogt. 
243; enz. Schalk 

Kocurus Zyn Berigt wegens 
Goudmaaken. 595. 

Kolyk, „Middelen daar: te- 
gen. 533: 

Koufen. Proefneemingen om 
met. dezelven aan en: uit 
te trekken, de Rlektrici- 
‘teit voort te brengen. 69, 
enz.» Zanderlinge »Ver- 
fchynzelen daar omtrent. 
85,-@nz.- Zy ftooten af 
en-trekken aan::88.- gee- 
ven „Elektrikaal Vuur of 
Licht: go. ende: Flefch 


“-ckan’er door geladen. wat- 


Rr 3 der 


/ 


BLAD WYZENR 


den om een Schok te gee- 
ven. 92. 

Kraamv:oeds ophouding. 
Middelen daar tegen. 532. 

Kreefts- Oogen. Derzelver 
uitgebreide nuttigbeid.529. 

KuncxeL. Zyn Berigt we- 
gens de Zouten, daar het 
fyne gee van gemaakt 
wordt. 

Kwikzilver. Voorbeeld van 
hetzelve in Goud te ver- 
anderen. 595. 

La 
Jerid. Cancer. Zie Kreefts- 
Oogen. 

Zeucties Zie Albugo. 

Lippen. Derzelver Wonden 
zyn zonder Hechting ge- 
neeslyk. 5£9. 

„Louis. Zyn behandeling van 
een Buikswond. 587. 

Lugt: Onderzoek aangaan. 
de derzelver Kleur. 447. 
Verfchiliende Denkbeel- 
den daar omtrent. 451. 
Haar blaauwheid kan niet 
uit de vermenging van 
Licht en Schaduwe ont- 
ftaan. 457. Proefneemin- 
gen waar door zulks be. 
toogd wordt. 465. De 
Lust heeft zeker vermo: 

„gen om de blaauwe Straa- 
len van elkander af te 
fcheiden en fterker te 
breeken. 467. Verfchyn- 
zelen daar door verklaard. 


469. Tegenwerpingen be- . 


antwoord.…474. Gevorlen 
‚van den Heer MusscHen- 
BROEK dien „aangaande, 
474v Aantek. 
Luizen fterven gi: den 


Waafem van de. Kamfer. 
Ms 
‚M. 


M aagwormen der Paarden 
(zonderlinge) omftane 
dig befchreeven, 215, enz. 
Middelen om die te doo. 
den,onderzogt.228. Kwike 
bereidingen beft. 231. 
Maan - Eklipfen op het vin- 
den van ’t verfchil der 
Lengte, toegepaft. 485. 
Martin (Benjamt: N). Zyn 
Befchryving van ’t gebruik 
van ’t Engelfch Oktamt. 
142. 
=_— (Dr. pz SainT). De 
kwaade Gevolgen van ’t 
eeten der Befiën van de 
Belladona, door hem, in 
een Voorbeeld , bevon- 
den. 565, enz. 
MaucnarT (Buren.Davip). 
Zyn Bedenkingen over de 
Blindheidvan Tobias, dere 
zelver Oorzaaken en Ge- 
neezing. 340, enz, 
Meisje, Een wonder lang- 
duurige Onthouding van 
Spyze in hetzelve, 123. 
MENGHINI ( ViNCENTIO ). 
Zyn Berigt van Procfnee- 
mingen met de Kamfer. op 
veelerley Dieren, 1. 


„Menfcheiyk Lighaam. Nieu- 


we Waarneemingen over 
de Elektriciteit van ’t zel- 
ve. 67. 

Mieren zyn zeer bang voor 
den Reuk van Kamfer. 7, 
vr. „Zonderlinge uitwer- 
kingen vanderzelver Waa- 
fem. 262. Dezelve doodt 
dit Gedierte zelf, 265. Hy 
is een {cherp Zuur. 266. 

Aliile- 


BLAD WELLER 


Millefolim. Deszelfs dienft 
_ tegen de Aambeijen. 527. 
Miperaalen of Aard- en Berg- 

__ftoffen. Nieuw Samenttel 
of fchikking derzelven. 
389. Verdeeling.3gr De 
Aarden. 39e. Kiey-Ge- 
flagt. 393. Zanden. 398. 
Mergel en Kalk- Aarde. 
399. Brandbaare Aarden, 

“of Zwavel Stoffen. 401. 
Metaalifche en half. Me- 
taaliche Aarden. 402. 
Steenen. 463. Verfteende 
Zaaken. 404. 

Monnikskappen tot een Ge- 
neesmiddel aangepreezen, 
553- 

MorraMmi (pe). Zyn Berigt, 
aangaande een nieuwe Ma- 
nier, om de Bereiding van 

*_ Staal, die men Crocus Mar- 
vis noemt, ve maaken. 267, 
enz. 

Montrer. Zyn Waarneemin- 

_ gen omtrent het broeijen 
en verbranden der Wollen 

__ Stoffen, voor dat zy zyn 
fchoon gemaakt. 95. 

Motten. Middelen om die 
te dooden. 17, 20. De 
Kamfer-Rook beft. 22. 
Op wat tyd vant Jaar. 23, 

Muggen. Middel om ze ge- 
makkelyk uitde Landwoo- 

_— pingen te verdryven. 15, 

MusscHenBRoex(wylen 
Prof). ZynGevoelen om- 
trent de Oorzaak van de 
blaauwe Kleur der Lugt. 
A74: Aant. 

Mynen van Steenzout by 
Krakaw in Poolen, 277. 
Haar diepte. 278: uitge- 
ftrektheid, 280. Veelheid 

VAL Deer, 


van Zout, welke zy. uit- 
leveren. 284. 


5 N. 
[epellus. Zie Monnikskap- 
en 


pen. 

NerpaaMm (Tj. Zyn Berigt 
wegenseen Artificieele 
Asbeft of Pluim -Aluin. 
142. 

NeNeNHaAHN (Dr. Kar. Lo- 
DEWYxK). Zyn Aanmerkin= 
gen omtrent de Befchry- 
ving van de Spaanfche 
Souda en derzelver nut- 
tigheid. 405, enz. 

Neuswormen in de Paarden. 
Middelen daar tegen. 207, 
233. 

Newton (Proeven uit de 
Gezigtkunde van ) nage- 
daan en voortgezet. 236, 
Enz. d 

Notrer, Zyn Onderzoek 
naar de Middelen om het 
gebruik van Ys te vervul- 
len, wanneer hetzelve ont- 
breekt. zor. Zyn Berigt 
van eenige Byzonderhe- 
den raakende een Oly- 
phant, die eenige Jaaren 
te Napels heeft geleefd. 
253, ENZ, 


oe 


OQ. 


()euli Cancrorum. _ Zie 
Kreefts- Oogen. 

Oktant (Engelfch) door mid- 
del van een Artificieelen 
Horizon,tot een algemeen 
gebruik bekwaam ge. 
maakt. 142, enz. 

Olyphant, die eenige Jaaren 
Rr 4 ‚te 


BL ADWTZER 


“te Napels geleefd heeft. 
Berigt daar vän. 353, enz. 
Zyn Gulzigheid. 257: 
Hartstogten. 259. Ziekten, 
260, GN Jef BC 

Ovrrevun(Dokt.R. Frro.). 
Deszelfs Waarne&mingen 

„over 't gebruik en mis- 

“bruik van de Tabak : ‘de 
Kies- of Tandpyn. 129, 
enz. 

Ps 


aarden; Onderzoek naar 
eenige Ziekten derzel- 

“1 ven, afhangelyk van Wor- 
men. 196. Voorbeeld daar 
van, en Middelen tot Ge- 

t neezing aangewend. 204, 
enz. 

Paarl op ’t Oog. 
brek. 358. 
Pad (leevende) in Steen ge- 
vonden, Berigt daar van, 

5o6. 

Peezen. Derzelvér Ongevoe- 

higheid blykbaar uit ver- 

fcheide Waarneemingen. 

FRE, 

Prsrac. Deszelfs Vertóog 
over bet misbruik der 
Hechtingen in de Heel- 
konft. 577, Enz: 

Pature (Dr.). Zyn Aanmer- 
kingen over, het inwendig 
gebruik van Vergiftige 
Kruiden. 544, enz. 

Prinz (Dr. Jonan). Deszelfs 
Berigt wegens een leeven- 
de" Pad in Steen gevon- 
den, ‘enz so6, enz. 

Pirerer. Zyn Waarneeming 
omtrent een Buikswond. 


585.» 
PLANCHON (Dr.). Deszelfs 
“ Vertoog over de fchade- 


Welk Ge-, 


lykheid van *t Zaad van 
Bilfemkruid, in een Voor- 
beeld geblteeken:. 557, enz, 
Piuim-Aluin. Berigt wegens 
derzelver natuur. 142. 


Nd 


UESNAY. Zyn Verband 
van een Haazemond. 
59L 


Recht Een’ ‘fyne Levant- 
fche Potafch , dienttig 
om fyn Kryftal- Glas te 
maaken, Vor. 
Roux(Dr.). Zyn Berigt aan- 
gaande de zonderlinge uit- 
werkingen van den Waa- 
fem der Mieren. 262, enz. 


of, 


atellieten van Saturnus, 
De Theorie van derzel- 
ver Omloop bepaald. 487. 

Schepen. Het regeeren der- 
zelven: in de Zeilagie, is 
te vooren reeds het On- 

erwerp van Orsderzoe- 
kinge geweeft. 286. Drie 
Voorftellen daar omtrent 
thans opgeloft ,- zo veel 
mooglyk. 289 

ScnMmipT(Dr.Henr:WirL.). 
Deszelfs Befchryving van 
de Spaanfche Souda en 
derzelver nuttigheid. 405, 
enz. 

Scrorer. Deszelfs Berigt, 
wegens de Mynen van 
Steenzout, die ’er by Kra- 
kaw in. Poolen zyn. 275. 

Schraalheid van het Weer, 
in't Voorjaar 1763. p. 320. 

SCHUS- 


BLAD w v'zieÏr? 


Sc AusTEE (Dr. GoTTwALn). 


… Zyne Waarneemingen om- 


trent de zekerheid vande 
“ kragt en werking der Ge- 
_peesmiddelen. 518, enz, 
Sel de Seignette. Manier om 
„dat te maaken. 419, Nut- 
8 _tigheid. 140. 
Souda (Spaanfche), _ Derzel- 
ver manier van Bereiding. 
„409. Onderzoek naar haa. 
re aart. 4Io, enz. Men 
“kan ze ook van Kali of 
Glaskruid, în Duitfchland 
“groeijende, maaken. 426. 
Het onderfcheid van Be- 
“reiding geeft het verfchil 
„der Soorten. 430. Zy ver- 
_fchilt van de Loogzouten 
‘grootelyks : 435. bGeftdan- 
de egter uit Loogzout, dat 
met Keuken-Zout en Glas- 
Aarde vermengd'is. 416, 
437. Haar nuttigheid of 
“gebruik in de Geneeskun- 
de is klein: 418,438, groot 
inde Bereiding van Zeep: 
440. doch,allergrootft in 


“de Glasmaakkonft: A4ï. 


‘als ook in het maaken der 
Ultramaryn-Verwe. 442. 
Spiegel. Kwadrant, Zie Ok- 

tant. 

Spyze. Voorbeeld van een 
langduurige. Onthouding 
‘daar van in een Vrouws- 
perfoon. 123. 


Squilla. Derzelver dienft te- 


gen de Aamborftigheid. 


524 
Staal. Bereiding daar van, 
genaamd Crocus Martis. 


Nieuwe Manier om die te 


maaken. 267, enz. 
Steengroeven, in Gothland, 

befchreeven. 5Io; 

‘VIJL Deer, 


Steenzout. ‘Mynén, daar va vân 
by Krakaw.in Poolen. 277- 
Manier om het tegraaven. 
279 Prys. 281,282, Jaar- 
Iykfe, veelheid. 283. 

Sterrekundige Tafelen van 
CASS INT. gemaakt en uit- 
“gegeven. 493. d 

Srorck (Dr.). De Gevallen 
van Geneezingen door de 
Cicuta „die-van hem voor- 
gelteld zyn, ter toets ges 
bragt. “326, enz. Zyne 
Waarneemingen en Voor= 
ftellen zyn ‘op den zelfden. 
leeft gefchoeid als die van 
Frrecius, weleer Doktor 
te Ulm, in Swaben. 548, 

SymMmeR (RogrRt). Zyn 
Proefneemingen omtrent, 
de “Elektriciteit van Zy- 
den en Wollen Stoffsn, 
enz. -67-, ENZ. 


T 


aal der Geleerden wordt 

te weinig gebruikt. 555. 
Tabak, Een Afkookzel daar 
van is zeer dienftig Ge 

de Kiëspyú. 130. 

Tabakrooken. Deszelfs maa- 7 
tig Gebruik kan nuttig, 

131. hetonmaatig Gebruik , 
zeer fchadelyk voor de 
Gezondheid « zyn. 132. 
Voorbeeld daar van. 335. 
Tafelfchuimers ( gulzige E 
Grappig Middel om hun 
het Eeten te beletten. 552. 

Tandpyn. Zie, Kiespyn. 

Tonras. Bedenkingen over 
zyn Blindheid. 340. De 
‘Hiftorie dien aangaande 
heeft veele zwaarigheden, 
350, en Oogkwaal heeft 
be- 


8E A DWZ EE 


beftaan in witte Vlakken 
op 't Hoornvlies, genaamd 
Albugo of Leucóma. 356. 
Welk uit de Geneezing 
‘blykbaar is. 36r. Doch 


zulks maakt de grootfte. 


‘zwaarigheid en doet de 

geheele Hiftorie verdagt, 
ja byna onmooglyk wor. 
den. 365. 


kje VERSE wordt 
uit de Souda gemaakt. 


442. 


k Alink Zyn Waarnee- 
ming omtrent een der 
Buikswonden. 582. 
Vallende Ziekte in een 
Paard. ar4. 
Veranderlykheid (groote) 
van «bet Weer, in ’t jaar 
“1763. Zwaare Vorft en 
fterke Droogte in Janua- 
1y.162. Ongemeen koude 
en fchraale Voor- Zomer 
of Mey. 320. Zeer natte 
Herflt en zwaare Hitte in 
Auguftus. 480. Byftere 
Regenagtigheid van den 
Voor-Winter , en zast 
Weer in December. 6o8. 
Verband ( zonderling ) voor 
de Haazemond. sor. 
Vergiftige Kruiden. De Aan- 
pryzing van derzelver in- 
‘wendig Gebruik, tot Ge- 
neezing van Lighaams- 
kwaalen , is.niets nieuws. 
545. Voorbeelden van 


derzelver Gevaarlykheid . 


in ’t Zaad van Bilfemkruid, 
Hyofcyamns: 557. in de 
Befiën der Belladona: 565. 
in de Cicuta of Dolle Ker- 
vel, 573. 


Venus. Gefchil over haare 
Omwenteling op den As. 


489. 

in de Zon (Berigt 
van den Uitflag der Obfer- 
vatiën op de Verfchyning 
van ). 315. 

Vlooijen fterven door den 
Waafem van Kamfer. ro. 

Voce (Rup, Aug.). Dese 
zelfs Praktikaal Samentftel 
der Mineraaien of Aard- 
en Bergftoffen. 387 , enz. 

een Chymift , wift 
de Zeep weder te ontbin- 
den en haar famenftellen- 
de deelen van een te fcheie 
den. 436. 

Vogelen fterven veelal door 
'tingeeven van Kamfer.27. 


W, 

\V ater, vier Jaaren lang, 
tot Voedzel gebruikt. 
125. Schaarsheid van ’t 
zelve in January 1763, in 
Holland, en inzonderheid 

te Amfterdam. 163. 
Waterloozing. Middelen te- 
gen derzelver Gebreken. 


539. 

Wirvems (W. A.) Het En- 
gelfch Oktant, door mid- 
del van een Artifcieelen 
Horizon , tot een, alge- 
meen gebruik bekwaam 
gemaakt. 142, Enz, 

Wollen Stoffen. Waarnee- 
ming omtrent het broeijen. 
en verbranden derzelven, 
voor datzy zyn fchoon ge- 
maakt. 95. 

Wonden, Het Misbruik van 
derzelverHechtingen,aan- 
getoond in de Buikswon- 
den: 579, in die van de 

Lip- 


BLAD WY ZE RR 


Lippen of Haazemond. 


589. 

Wormen in ’t Gedarmte der 
Paarden zyn verfcheider- 
ley. 197. Men vindt ’er 
ook in de Huid, gelyk in 
die der Koeijen. 200. Zelfs 
in de Neusgaten of in ’t 
Hoofd, die door Niesmide 
delen worden uitgewore 
pen. 207. Men heeft ’er 
gevonden op de buitenfte 
Oppervlakte der Darmen, 
Naaldswyze van gedaan- 
te. 214. Zonderlinge in 
de Maag, hefchreeven, 
215. Zy zyn geen vaft te- 
ken van Ziekte, 226, Aant. 
Middelen daar tegen aan- 
gewend. 204, 228, enz. 


Y. 


s. Deszelfs gebrek, tot 
verkoeling van Wyn en 
andere Dranken, kan ver- 
vuld worden door Natuur- 
Iyke of Konttige Midde- 
len. ro2. Door de Fles. 
fchen te dompelen onder 
Water in Kelders of Put- 
ten. ro7 : door ’t Water, 
ineen Kom, waar men ze 
in dompelt, koelder te 
maaken door ‘er Zout in 
te laaten fmelten. 110. ’t 
Armoniak-Zeut is beft 
daar toe. 111. De Salpe- 
ter kan insgelyks gebruikt 
worden. ris Ook kan 
het door den Wind ge- 
fchieden. 119. 
Yzer wordt van een fcherp 
Alkali aangetaft en maakt 
het Zout, daar in uitge- 
rookt, bruin. 424, 
VIJL Deer, 


Ze 


‘eewater-Ys levert drinke 
baar Water uit. 163. 
Zeep (Spaanfche) kan weder 
ontbonden worden, in 
Olie en Zout. 436. Haar 
dienft, inwendig, in twy- 
fel getrokken. 440. 
Zeilagie der Schepen. Der- 
zelver fnelheid hangt af 
van de grootte der Zeilen. 
299: van hunne ftand of 
fchuinsheid ten opzigt van 
den Wind. 296: en ten 
opzigt van den Koers, dien 
men wil of moet houden. 
303. De Voorwaarden te 
‚ Vinden, waarvan de groottt 
mooglyke fnelheid der 
Zeilagie af hanglyk is, 307. 
Zon. Derzelver afftand van 
de Aarde is weinig nader 
dan te vooren bepaald, 
door de Waarneemingder 
Verfchyninge van Venus 
in de Zon. 316. 
Zonneftraal, in een donkere 
Kamer,dooreen holleSpiee 
gel teruggekaat{t, maakt 
een Beeld van veelerley 
gekleurde Ringen. 237. 
Verandering daar in voore 
komende,door een{chuin= 
fe Terugkaatzing. 240, De 
Oorzaak van deeze Ver- 
fchynzelen _onderzogt. 
243, Enz. 
Zoutkruid. Zie Kali, 
Zwyndafen zyn de Hyena 
niet. 47. Zy verfchillen 
niet van Hondsdaffen, zo 
men aanmerkt. 372. 
Zyde (zwarte en witte) ver- 
fchilt in tektrikaale 
Kragt. 77, 84. 


Trams P DD. 
FES 1880 


RNN DS. 
EST din, 5 


Pres 
uw 


5 


semseN 
Kh 


6d” 

9 nii 

bear En. 

vei bribe, Dt 

en fognd: 

vAsged iddlad 15vbos 

UA red auoodeht gov 

de oat ev se 

pp id bide waiud 

' 132 bat ab 
bho tan. bata) N 


ab 5 vl 


ob sich 


ade 
Re. 


"like 


bk fors dj 
PGS 


abi. Ns 

pe ta ri \ 
_atioN lede Reiko 
6°tiaf kie (SRE HED (GE 
rek eon aib & 


ik ie Eh Bf 
orfsat j oTdolte st AE 
Arroshad tier” 38e eh EE 
ai ogeidabno®’ ohtutigse 
eijostisrd BOAT 
af hat waag ts VE Bi 
REN, ds Jadain dmo rtl 
sortnagdt-isëh nokbhants 


ĳ alls. Sed asiel Sie: me pg otd 
ú ed elite en Re ek, 
Nd Kn brsiis 1 viend HOS in 
& vaialon Hf abibA dh AE ge 
ES —ethatjed” ete bef 1ôr 5) SEE 
Sa shit oots den $ pe opn PN, 
,À 97 hav ik ge hee Si EEE 
CE lest si, st / Keu 
48 ï nt Mel we dt btaniectS \ 4 5 pa 
En . Haute nsnroob, isme k dl | 
Re eze; 113 pre lag zien ii 
e: 1354 fy Dl 50 ri ú to bead tl gÌ gpu, de 
ftegaifk’ Sruskien HW RO0bt KD ht oe 
di “nb a auirabantsV 5e (natrt HBV fu non % 


ke de 5 huls ne5 aha Shitorror 


“d. 4% „aisterdg mig a 


p: 7 onvol RY HEESIOG 

ok, „pesten ralasnge ol 
ei, \ B be B Sr. 

Keke Ed di 3 le wis hirtslsnoN 
piens ols ashebriges 

‚ bnr en, jn AR Haig 4 

f, 5 #6 Tester EEN a 


NS a, 


ij nld ne he 


dÀ 1 ge d te Ke 
zi En ik eh: Kin gt kje 
* geet 
\ Ë £ bl , 
' « ij u 5 *, 
kalk ka N 


sr asbl … Waart in fe iS 
oi rige za ooh” derd pd 


wad j nn he. : 


Eke teg jade ps HE 
ep da: shae ned Ede 
io 8 HC Tt ir 


et 4 


tE, 
je 


tert iteketf 


ARS 
Die 


1 
Ar 
VIEREE 


sir 
1 


at 


Ee 
en 


sanne 5 


Eren 


rai 


Iets 
RER 


gil 
id