TE shedd pep, 49 ap jr er at an s Ee k 2d de nent, EPN 2 vat ad onhe if Ae, ï en rrd re ENEN TEN Ag er AART 8 NCAA Ged 2008 U mi 2108 rb Ki bo og. Ol A EN EEEN ie ze atane ne AA edbd > yr ere erdee enn BA FÀ „inne ® diel veh WEA hb adoddhed enting t bid aan on B an 0 - … ï _. ha on wia opt ln on mn eers dre haen A Dh heh DD HEEN pen ap eh AA in 0-0 ve vh A, MNM, Need nain de 4 smar en NIA ao Ks ER Ee er mb 5 : „er / LAPP A roede N nen En he ni reele ed « Esens a hes naan Br eer dn vr mr AÀ tgn B 44 RETEEN, dr hate red LE hf « . « î EES Eet KE H „an ine "1 TEN) a 6 4 % Ll 4 1: : « neh ! * À 4: A $ « 1e 5 3 5 6 pe RAD MEE DET HOER Teen) MRE mé eames nee osntrte ae sé ede bend brt menne Re moezepenars sk» > „eet nnn nwe ar „eed en op an wl ee an es es tate pn on WEA A ie me 2 man mena mennen mn eee & kl vens myers Re) eert eren Sesam mgee ot re reren me men we We pet irtang: ee Ba es pa art pt Debed ee; w_n hadt am in ketel ennn ans ae beenend a der ze en Rd Wed wanten wed bern nnn mame me an ; ze k evnrdandens mn men nnn en ennen we wrnnwninn eneen Arseen sedan mang « Ree Eras wepe nag, &: . t Saen PR ennen tnmnns Eis de: Dd Jd r N hik: lt : IN 8 er VERHANDELINGEN, i: HOLLANDSCHE MAATSCHAPPYE __ WEETENSCHAPPEN, y Er | ï AAR BRE M. 5 PED | ACHT TIENDE Ak En VERHANDELINGEN, | UITGEGEEVEN DOGR | HOLLANDS MAATSCHAPP\ 5 Nt BE C° WEETENSCHAPPEN, RENDER IDEM DEPRI DEEL Biden acheter oe ki, ‚NS U ESS / BE AR LE u NE WB OS H, Drukker van de Hollandfche Maatfchappye der Weetenfchappen , 1778. Met Privilegie derEd. Groot Mog. Heeren Staaten van Holland en West - Vriesland, | Kl Ene Pete. al a LER Hef heden re EN, PAN D E‚ HOLLANDSCHE MAATSCHAPPYE DER WEETENSCHAPPEN , ral ” _ OPGERICHT TE HAARLEM. mont | ese etsde Uitgave: van dit Agt. & tiende Deel der. betnijnrd Ë $& gen onzer Maatíchappye „ \ atd het zoo fpoedig niet tgn ì _ als zy gaarne gewenfcht had. Áller- “hande hindernisfen , doch buiten haare fehuld, zyn de oorzaken geweest van deeze onaangenaame vertraaging: Het ke eN Ont- Em | ‘Vr VOORDERIC HT, brak haar niet aan voorraad tot het druk- ken van het volgende Deel: men iser reeds aan-bezig. Dan het was toch ge- j voeglykst ‚zo het eenigfints velehieden kon, dat dit Deel in her licht kwam , eer het Negentiende uitgegeeven wierd, „— Haar troost is , dat het niet -weder zal gebeuren ; dat zy dit door haare maat- regelen meent voorgekomen te zyn. — Zy hoopt ‚ dat de gewichtige Inhoud der Verhandelinge ‚ die hiermede- het licht ziet, den Leezer wegens het lang wachten zal fchadeloos ftellen. Wat de gefchiedenis van deeze Maar- fchappye „ federt de uitgaave van het Tweede Stuk des Zeventienden. Deels, belangt „daar van’ kano ten» deele het Programma ‚door haar; wegens, het voorgevallene-op haare jaarlykfche groo te Vergadering vana t. Mey 7 uit- gegeeven verba: „doen, iet. luidde. wordljk in dezer, voege Ev erneer ‚5 | „ De VOORBERICHT: var € pride van de Hollaadfthe Maatfch ppye der Weetenfchappen , opgericht te Haarle ‚ } gelouden op den 21. Mey 1777. heeft «ks „ Geoordeeld over de ANTWOORDEN J ingekomen. | ‚op ‘haare VRAACGEN , waarvan | A. , De eerfle in het Jaar 1771. voor de eerfte , ‚y En in het Jaar 1773» voor de tweede -reize opgegeeven, „en waartoe men in het Jaar 1776. noch eenige Supple- ‚ menten. verlangd. heeft, was: Daar het door de onder- „vindinge bekend is, dat'er uit de. Natuurlyke Gefteld- > heid „en andere omflandigheeden der. Rivieren van ons ‚Vaderland, woornaamlyk van den Neder- Rhyn of Lek, zekere gebreken noodzaaklyk voortvloeigen „ waardoor vaan den eenen kant derzelver Kanaalen', tusfchen de- zelfde of foortgelyke. Dyken beflooten „te ceniger tyd onbekwaam zouden kunnen worden „ om ‚ behoudens de veiligheid der aanpaalende Landen „ dezelfde hoeveel- beid Waters aftebrengen ; en aan den anderen kant de Dyken , in buitengewoons gevallen „ zoo van Ys-dam- ten „ als anderfints , in gevaar sebragt worden van » te bezwyken ; —- zoo word gevraagd: — Kunnen „ die gebreken ‘zelven 5 of ook derzelwer gevolgen , door » anders middelen , dan door Ajieidingen, » voorg ekoomen > worden ? 20 ja : welken. zyn dan die Ddl 2 ‚ Maar „ indien één of meer Afleidingen de eenigfte mid- » delen 2yn mogten „ waardoor zoodanig oogmerk op eene 5 5 diurzaame wyze bereikt kon. worden , zyn dezelven » » Haar de gelegenheid der Landen, mogelyk. 20 fas » Waar, en op welke wyze moeten zj dan gemaakt’ wor | wk den ? SRD ER mt VOOR BER HOT, ‚ den? en-kunnen zy veilig ondernomen worden , zonder » 2 WW Vs UW 0 wu UG bd Ld > 3 3 > 2 bd bl 3 bd » 3 9 bd 5 8 > de vaarbaarheid der Rivieren te benaadeelen 3 Men onderftelt by deeze Vraage het fluiten -der Byweegen langs den Boven-Rhyn , als het eerfte en natuurlykfte middel , om niet alleen de Vaarbaarheid der Rivieren , bovenwaarts , te behouden; maar ook tevens eene ge- regelde verdeeling tusfchen, de Takken te weege te bren- gen ; des men by het beantwoorden niet noodig hebbe in aanmerking te neemen die buitengewoone boeveel- heid van Water ‚ dewelke men», federt eenige jaaren , door het openliggen der Bywegen, op den Neder-Rhyn._ en-Ysfel , ondervonden heeft. de «> Zy heeft geoordeeld , dat Zy aan den Schryver van het Antwoord, onder de Zinfpreuke: Urr vierpe voor” “HET VADERLAND , die by opening van het Billet bevon= den is te zyn CORNELrs ZILLESEN , te Schoonhoven , den: Prys van eene goude Medaille moest toewyzen. — Dan ; Zy heeft tevens befloten, om aan den Schryver » die tot Zinfpreuke gebruikt heeft: Zyr wys eN vooR= zIcHTiG, enz. eene Zilvere Medaille , alseen Accesfit te geeven , by aldien dezelve goed vind „ binnen den tyd van ZES weeken , naa de eerfte bekendmaakinge: ‚van haar Programma în de publycque Nieuwspapieren 4 vryheid tot het openen van zyn Billet te geeven ; ook zal zyn Antwoord , doch „zonder het daar bygevoegde Supplement „ mede ter drukperfe gebragt worden. B. . De tweede Vraag, in het Jaar 1774. voorde- fteld , is bevonden niet voldoende aan het oogmerk der Maacfchappyeé beanetwoordte weezen. Zy wds: Wel ke Boomen en Planten, door ondervindinge onfeilbaar bepönden ter geneczinge van Ziekten „ beeft de goede Voorzienigheid.aan onze Zeven vereenigde Gewesten en » geasfocieerde Landfchappen gefchonken ? C, 49 \ wer NOORDER ECHT se „Cx , Zy,heeft geoordeeld „dar op.de Vraag: Welke „Boomen „ Graanen , Wortels, Peuloruchten, of Plan. ten ons noch by aankweeking onbekend, zou wen met ‚vrucht in ons Land kunnen invoeren ; Emapelken. van „ dezelven , en van de geenen die wy bezitten. kunnen „ naar de gefteldheid der lucht en gronden, met bêmnees- ste voordeel, tat. voedfel. van Menfchen en Dieren zwin „onze Gewesten. geteeld worden ?- In het Jaar. 1773. ‚voor de eerfle „en in het Jaar 1775. voor de. tweede — „ reize opgegeeven ( behalven;de twee Antwoorden voor _s het Jaar 1775- by haar ontvangen , het ééne onder de ‚ Zinfpreuke : Virtus fibi ipfa premium , en het tweede _, ondertekend; De wondren die natuur in haaren. boe- » zem fluit, ruki arbeid , tyd en drift. ten duistren ker- „ker uit; ) —— deeze reize géêne Antwoorden-zyn „ ingekoomen „ dewelken den Prys verdienden 3 eg is ‚ derhalven beflooten , de goude Medaille toetewyzen » aan den Schryver onder de Zinfpreuke: Virtus fibi ipfa > premium „== en een Zilvere Medaille , als cen_AÁc- s cesfit ‚ aan den. Auteur van het Antwoord , -onderte- „ kend: De wondren., die Natuur enz. —- indien de- ‚ zelve Schryver binnen den tyd van zes weeken naa de „cerfte bekendmaakinge van dit Programma in de pu- „_blycque Couranten , aan de Maatfchappye gelieft te » veroorlooven zyn toegezonden Billet te openen. Doch ; by het openen van het eerstgenoemde Billet, onder de _s-Zinfpreùúke « Virtus fibi ipfa premium „ bevonden .zyn= ‚de, dat de Schryver was wylen de Heer Jon Baster „ » in leven waardig Lid van deeze Maatfchappye „ en de „ Wet aan gééne Leden veroorlooft „den Eereprys dêr + Mlaatfchappye weg te draagen , kan, Zy de gemelde _p göude Medaille ook- niet aan de geenen, die zyn recht > Verkreegen hebben , doen geworden, | dE D. Over EE OSCUVOÓORBERICHT D. ;, Over de ANTWOORDEN op de Vraage: Welke …”» Boomen , Heesters en Planten zyn 'er , béhalven den Helm (Arvndo Arenaria) , en den Sleedoorn ( Prunus Silveftris) , dewelken op de Zandduinen , ter weeringe der zandverftuivinge , kunnen geplant worden? Kan men ook eenige andere Planten aan onze Zee -flranden met voordeel gebruiken? Zyn daarmede hier te lande al eenige: Proeven gedaan , en welke is Be uitkomst daarvan geweest? zynde geoordeeld , is beflooten de goude Medaille te geeven aan den Schryver van het Antwoord onder: de Zinfpreuke : Ter weering van 't verfluivend Zand , zoekt kruid en plant in ’t Vader- land ; waarvan by opening van het Billee gebleeken is de Schryver te zyn de Heer JoANN:s LE FRANCQ vAn Berkuey , H.N. Leftor, en Med, Doäor te Leiden: voorts eene Zilwere Medaille als een Accesfit aan te bieden op de bovengemelde voorwaarde, aan den Schry- ver van het Antwoord , in het Franfsh gefchreeven:, onder de Zinfpreuke: Namgque alie , nullis bominuin co- gentibus , ipfe fponte fua veniunt E”c. Ook zal Zy, als een Aeccesfit ; mede doen drukken het Antwoord, onder de Zinfpreuke : Urtilitati publice ; dan by het zelve is géén Billet gevonden , dus kan Zy aan den Schryver, hoe gaarne Zy wilde, gééne Zilvere Medaille ten bewyze van haare agtinge geeven. ve Ne MB B WM u vu u Oe E. , De ANtwoorpen op de Vraage : — Welke „is de waare reden van het. verminderen onzer Zee- vis-” „Jcheryen , ten minften op fommige plaatfen , kort voor „onze Wal? En van waar koomt het , dat de Vifch , van tyd tot tyd aldaar hoe langer hoe verder in Zee , loopt? —- overwoogen zynde , is beflooten die Vraag „ Rog eens op te geeven ; ten einde vollediger Antwoor- „ den , zoo veel mogelyk met bewyzen geftaafd , te be-” ‚ koomen voor hee Jagr 1778. IL De 5 AFVIOCOÏRERIENRALC dit. vi vel. s Be Maatfchappy-heeft vervolgens beflootens, „tot bene- VRAAG ; om beantwôe ds ee, worden. Voor ; hee Jaar 1780. voorteftellen : ER J ‚ Welken zyn de gefchikefte en gered „len in "ans Land, tot verbeteringe Ie ‘van Det „STAND sEH, 24. van het HART en de zeden van GERINGE AN LIEDEN 200, in de Steden „ als ten platten lande „ by- ‚ zonder om dezelven daardoor. tot meerder naarftigheid „aantemoedigen en te gewennen ? lee) En vuieshet byzondere. Fonds „ ( volgens be- , kendmaaking ia het Pregramina-1773.) door éénender „ Heeren Diretteuren gevestigd , ftelt zy voor om te be- gen ° antwoorden: „voor het Jaar 1779 deVraag : Welke is „de waare natuur der ZEBVLAMMEN ? … Hoedanige „ Uitwerkingen brengen zyte- wege, en welken. yn de „beste Middelen „. ams derzelver. eend gevolgen > voor te koomen. ES Hante: 4 UL ‚ Ook heeft de Maatfchappy beflooten „ om s „daar Zy nu. het genoegen.heeft , van, geduurende den Ù „yd van. vyfentwintig Jaaren , het Vaderland gediend „te hebben, haaren aanhoudenden’ blaakenden; yver voor „het Gemeenebest te betoonen., mer de proef te_nee- men „of Zy-niet eenen byzonderen tak van haar zoú „ kunnen geheel en, al fchikken, om „ door. her beloo- „ ven en geeven van Pryzen , den Koophandel Landen Akker - bouw, Fabriquen , Visfcheryen , enz. enz, in pe ons-lieve Vaderland , en de Colopien van onzen Staat „ » Aantemoedigen en te ‘bevorderen ; waartoe elk „ „die ” er ‚ deel in neemt , twee Ducaaten jaarlyks zal fourneeren s 5 _ „Waarvan, Zy.binnen kort een uitvoerig Programma ;be- » helzende haar. ontwerp.daar van „ en eene uien oodiging e Aan, alle regtg, eaarte, Liefhebberen. van hee Vaderland, / ; om 2 u VOORBERICHT „om daar in deel te neethen „ aafshet licht zal geeven. „‚En worden alle de Heeren Diredeuren , — benevens „alle de Heeren Leden:van de Hollandíche Maatfchap- 5; pye der Weetenfchappen , die in deeze oprichtinge zul „ len gelieven-deel te neetnen , —= verzogt , om zoo- “ danige vordentlyke perfoonen , zonder onderfcheid van — » rang, hoe genaamd , die mede daarin willen deelen, „ by provifie aan te neemen, en den Secretaris daarvan ‘s kennis te geeven. « ot sEV5 2 De Vraagen ; door deeze Maat{chappye by “voorgaande Progrannnata bekend gemaakt, zyn: A. „ Welke is de nuttigbeid.der ZieukunDe (Pfychos slogie) in de opvoeding en beftiering van den Menfch, » en met opzicht tot het geluk der Maatfchappye ? En s welke zou de beste manier zyn , ont die fchoone Wee- » tenfchap te volmaaken , en haaren voortgang te bevor- deren In het Jaar 1775. opgegeeven , om te beant- » woorden voor het begin van 1778. B. , Welken zyn de beste middelen , om voor de Dy- „ ken, aan de Zummer- Zee geleegen , op de minst koste „ baare wyze VOORLAND aan te winnen , of , daar „ reeds Voorland is , het zelve te bewaaren? In het s Jaar 1773. voor de eerfte , en in het Jaar 1776. voor „ de tweede reize opgegeeven , om te beantwoorden voor „ het begin van 1778. —-' Zy heeft verklaard te vereis- ‚ fchen , dat men haar vooral melde , welken de minste __3 kosthaare middelen zyn , al ware her, dat de uitwef= » king daarvan niet zoo fpoedig genooten mogt worden. - C. , De derde Vraag is in het Jaar 1774. opgegee- » ven „ maar onbeantwoord gebleeven zynde, den er. » Mey 1776, wederom voorgefteld , en om genoegzaas ‚a MED ‚ zoen s in de pd eije Yoliplandins van den ‚ Staat , ook eenige andere Planten , Boomen ofte Gee » wasfen met voordeel aanleggen , welken gefchikt zjn tot „-Leevensmiddelen , ofte in ‘gebruik kunnen weezenin ‚ Manufaêtuuren en Fabriquen van dit Land? De Proes s ven, eenige jaaren gelveden: met den INpico , hebben „ in zoo verre niet beantwoord , terwyl men -deszelfs „Culture ondervonden heeft voor de gezondheid der Neee s.gerssnaadeelig te zyn ; maar ayn 'er dan niet wel an 5 Nderd 2 20 kod welken EED Er Ts 4 / | sj, De NraaB à Kan hen den juisten tyd en ge she der Terxerscur ZeE-GATEN „ uit echte Historia $ „fobe bewysen , bepaalen? Weken ayn de voornaam- „fie Veranderingen „ die-dezelven ondergaan hebben ? ‚ En van welken invloed is dit een en ander op de Zuin „ der- Zee en bet Te, mitsgaders: op-de Kusten-en Zee= > weeringen. der Provincien, welken, aan deeze Wate- „ren. palen? In. het laar 1276. opgegeeven. , om te | „ beantwoorden voorhet Jaar 1778 BE. ‚De Det „in het pen 1776. voorgefteld ‚ Om ste beantwoorden. váon het begin van 1779; is: De Es ongelykheeden der TRAWANTEN VAN JUPITER te verklaar s ren uit. hunne: wederzydfche Aantrekkingen ; —- de s‚ Masfen vof” Grootheeden van deeze Trawanten te ben kan uit. hunne. waar genamene-onregelmaatigbeeden 3 == hoe dikmaals en binnen: welke ryden de: saf | s » beed » daaruit ontflaande „ voorvallen ? Het. xIv | Vv OOR BER ECHT, » Het zal der Maatfchappye aangenaam’ zyn s-wanneer « s En Schryvers hunne Antwoorden, «zoo veêl mogelyk is, „-bekorten., door.-alles. daar van af te-laaten „ ’t-geen hîec- ë ‚ volck tot de hoofdzaake , rn kh vraagt, Mabagsee N ee » 4 : zR „Alle ‚} Antwoorden. op de hanen en a Opfibriflen Le dr Billetten. > moeten niet. met de eigene hand des. „ Schryvers. gefchreeven. ‚» nogte. met: derzelver: eigenen ‚naam, nogte met, meldinge. van. hunne Weoonplaatfe , p maar. met seene Zinfpreuke , ondertekend ,er-met een, B verzegeld Billet „ het welke dezelfde. Zinfpreuk-tot op- „ fchrift heeft, waarin des Schryvers Naamven: Adres , ‚ door hem eigenhandig gefchreeven „ vol - uit gemeld ». Zyn ‚aan C: C.H. VANDER AA, Secretaris dee- „Zer Maaifcbappye ‚zeer leesbaar gefchreeven ‚inhet _ Nederduit ien Fran/ch. ofte, eral f CRSANSO gezon ‚den wer NG Rp pe LR \. \ „Je “De Dek 3 gefteld op ieder van b redt zaligen ‚ voor den ‚geenen , die ‘haars oordeels dezel aj ‚ve: best beantwoord, is eene Goude Medaille, op der „ gewoonen Stempel der Maatfchappye geflaagen , mee „ den naam van den Schryver , en het jaartal op den rand, ‚ Doch zal het -dén geenen , dewelke den Prys- behaa- „len ‘zal „ ofte een Accesfit zal bekoomen „ niet vry ’ „flaan., zyne Verhandeling „ dewelke zoodanig bekroond 8 ÂS 5 het: zy in het geheel «ofte: ten deel; het zy apart „ „ofte. by-eenig ander Werk , te doen’ drukken , zonder. ‚ de uitdrukkelyke coeftemming van deege Maachappye „daartoe verkreegen te hebben.” Op VOORBERECHT zv e eN Op tn 21. Mey 1977 zyn ook door de. Maatíchappy Re tot DirECTEUREN ar Ës i EER EN DEMETRIUS , PN van Gai a | zin, Dr Envoyé van baa ve Ruskeizertyke ves Enz. CH in sbage. Mr. JOACHIM RENDORP., Heer van Marguete , Schepen en Raad ‚ der Stad. Amflerdam. | | Mr. PAUL te LEU pe WILHEM, Heer van Drongelen , Schepen en Raad der: Stad. Haarlem. Mr GYSBERT ADRIAAN PA- EIN, Beret d en Raad der laatst Bemede ie OE ke _JERE- Ees ete har VOORBERICHT: vl — TEREMIAS van RIEMSDYK, Gog. verneur - Generaal van Nederkands md nu reeds overleeden. YSBRANDUS TOHANNES ie ABER ‘van RIEMSDYK, Raad an de Vroedfchap , en nu òok ScZe- pen deezer Szad. REINIER per KLERK. ‚ toen Di- reôteur- Generaal ‚ nu- Gowverneur “Generaal van AN ederlands Indien. Mr. JACOB CORNELIS MAT- THEUS RADERMACHER , Raad extraordinair van Nederlands, Judien. — EN A, MAT THIAS- ROSS , Diretteur van farde A ot L EDEN de Heeren: M. MOREAU , Confziller a la Coui des Aides de Provente. Hifloriograr ed de France, a Paris. Mr. M VOORBERICHT. xv Mr. M. TYDEMANs 7. U. D. &@ “Prof op de Hooge peen NIC. WILH. SCHROEDER _fesfor in de Oosterfche Taalen en Antiquiteiten te Groningen. | _G. J. BEUTH, Med. Doöor , Prof artis Obflet. te Cleve. Mr. WILLEM HENDRIK van HASSELT , te Zwippen. D. H. GALLANDAT, Med. Dorr en Leëtor te V hisfingen. FERDINAND pe JEAN, Medic. Door ve Leyden. “EN | | AGGE ROSKAM KOOL, CTR in de Beverwyk, | | Sedert het uitgeeven van voorgemelde _ Programma „aande Heeren Direöteuren Bihat zynde , dat de Schr yver van et Antwootd , onder de Zinfpreùke : 2XT WYS EN VOORZICHTIG, enz. was de Heer CorNELIs ReprLYKHED, WW 1skon- AWAIL Deel. MM re Kee XVII VOORBER 1C H Es fenaarenz. in 2s-Hage y-=x Van het Antwoord … „DE, WONDREN „DIE NATUUR IN HAAREN BOEZEM SLUIT , enz. de Heer WW. vAN BIAZEN, ze Leyden, — - Vän dat over de Zandverflwiinge ; NAMQUE. ATIE; NULLIS HOMINUM COGENTIBUS enz. de Heer DeNTAN , Citopèn de Geneve, woonende in %s Mage sen van-het geen getekend was met de Zinfpreuk ;- UTILITATI PUBLICE „ de Heer NrcoL Aas Meergure , Hortulanus des Kruidiuins wan ’s Lands. Univer fieit. te Leyden.» zoo hebben dezelve. Heeren Diredfeu- ren aan gemelde Schryveren „de Zit vere Medaille, volgens het Program ma doen ter hand ftellen , ook aan den Heer Meerburg ; om dat zyn Billet, aileen by zeker toeval „ der Maatfchap- pye niet was in handen gekoomen. _En gemerkt de Maatfchappy „vol gens haar. Programma van dat Jaar , befloten had eenen Tak van haar met den naam van haaren Boonomifsben Lak | te | VOORBERICHT. gen te fchikken „ om door het. Prysvraagen „en het geever _pryzen. of Belooningen „den / del, Land- en Akker- bouw „ Falryc- guen , Zeevaart en Visfcheryen , enz: in ons lieve Vaderland en de Colonien — j van deezen Staat op de fterkfte wyze , die haar mogelyk was , aantemoedigen en «te bevorderen ; — “heeft zy ook daar van een afzonderlyk Programma aan het licht gegeeven. —- Naadien dit Ontwerp nu is tot ftand gekoomen , en. deeze. Woonomifche Tak; reeds eene geer aanzienlyke gedaante heeft verkree- gen, en. ten. dien einde reeds de Naam- ysten ‚ Prysvraagen „ by de Algemee- ne Vergadering vastgefteld , Zuan/praa- ken enZ-zyn. uitgegeeven:, oordeelt, de Mlaatfchappy niet! noodig, dat laatst genoemde Programma , als nu meer \ voor denOerononriftbern Tak in het by- “zonder, behoorende, „hier, by weder. te id tide af LAAR K et. « ERARHEL Kaf - N pn vs ’ L f ’ h ende ek steed minis nd VN NEN k p EN oe  ì , ENNE drie ade kif ike - & W4 dhnad d | BS Prdv 0 oeh ë : il se % k - nn VOORBERICHT. Het verhandelde op de Gröote Ver- gaderinge van ar. Mey 1778. is vervat in het volgende Programma , daar van pens de NiaaWChappy uitgegeeven. e RD: » N Hing van den 21. Mey 1778. 1. , Geoordeeld , dat A. ‚ Op de Vraage van de. Nuttigheid der Zielkunde > C Pfychologie ) , enz. , best geantwoord is door den > Schryver van het Antwoord , onder de Zinfpreuke : „ Hinc igitur terrorem animi , tenebrasque necef}e ef? t „ Non radii folis , neque lucida Tela Diet discutient ; 8 ‚fed nature fpecies, ratiogue, Lvcrer. de Rerum Nat. ‚ Lib. L Dewelke by opening van het Billet bevonden „is te zyn de Heer Jean TREMDLEY, demeurant»à Gee. » neve „rue des Chanoines ; aan denwelken. Zy dan ook „ den prys vande Goude Medaille heeft toegeweezen. B. «‚ Onder de Antwoorden op. de Vraage van het j aanwinnen van. Voorland voor de Zuider - Zee: Dyken , ‚ in het Jaar 1773, voor de eerfle ‚en in het Jaar 1776, „ voor de tweede reize opgegeeven , heeft Zy.de Goude „ Medaille toegekend aan den Schryver , die tot Zin- „ fpreuke van zyne Verhandeling gebruikt had : Studio „ &' Jnduftria ; en is s by ee openen van her Billet be- vonden » TD) e Hollandfche Maatfchappy der Wenetelktafipest je Opgericht te Haarlem , heeft in haare Nee EN f Ss aantoone: 1.) Welke de doorgaande „ of mêdst ge- PV OG Pe A VA ep DE OW. WO vr v We Wi hd NV O'O-RBERMCHT. ‘am vonden’, dat dezelve was Mr. | ATTHYS SMIT , meede-Volmagt der vvf deelen Zee -dyken,buitendyks , en Dyks- „Gedeputeerde van hee Nieuw Bild te Fra- neker. woelt Ni GC. ‚ Ook zyn de Aùirwoorden op de Vraage vari» u vermindering der Zeevifch „ten minften op fommige plaatfen „kort voor onze Wal , allen als onvoldoende daden, _D:; , En op de Vraage van de Zexelfche lele: = > mééne “Antwoorden ingekoomen zynde , ftelt de Maat- fchappy deeze “Vraag noch eens voor, om te beant- wöorden voor 1781. Zy luid aldus: Kan men den juisten tyd en geboorte der Texelfche Zeegaaten , uit echte Hiftorifche bewyzen , bepaalen? Welken zyn de voornaamfte Veranderingen „ die dezelven onder- gaan hebben ? En van welken invloea is dit een en ander op de Zuider-Zee en het Ye , mitsgaders op de Austen en Zee- weeringen der Provincien „ welken aan deeze Wateren paalen ? IL. De Maatfchappy ftelt voor, om te beantwoore den’ voor het Jaar 1 zör. a. „ Hoe verre kan men thans de natuurlyke Histoe “rie des Dampkrings van ons Vaderland „ uit de Mete- orologifche Waarneemingen „ op Zwaanenburg geno- men , vergeleeken met die van andere plaatfen , op= maaken ? Men bedoelt byzonderlyk , dat men hieruit woone. gevolgen van het Weder zyn , die men naa het » vermeerderen of verminderen van de zwaarte of dicht- ‚heid van den Dampkring „ dat is, naa het ryzen of > daalen van den Barometer „ als mede naa de verande- rr 3 | ringen är VOORBER IC HT | ‚ ringen van Warmte en Koude , en”van de kracht en ‚ ftreek der Winden , op verfchillende tyden van het j jaar „ en plaacfen , waarneemt ? a.) Of'de verandering van „ Wind en Weder hier te lande ook fomtyds eenen zeke- „ ren loop houde? 3.) Welken invloed de verfchillen- ‚ de {land der Maane op dezelven hebbe ? 4.) Of ’er „aan de vérfchillende ftanden der Planeeten ook eenigen „ invloed op den Dampkring i is toe te fchryven? -5.)} > Welke overeenftemming ‘er is tusfchen de verfchillende- _ > Afwykingen van de Compasnaalden en de Weers- ver- „anderingen ? 6.) Welke regelen ‘er uit deeze waar- ‚ neemingen kunnen worden afgeleid , volgens welken ‚ men in fommige gevallen „eene aanftaande verandering » van Wind en Weder met waarfchynlykheid kan vooruit > Zien ? Men zag hier ook gaarne bygevoegd: of ’er, „ behalven deezen „ ook eenige andere Voortekenen voor, „ aanftaande Weers - véranderingen in-ons Vaderland waar- » genomen worden ? zo ja: welken? _ b. „En uit het byzondere Fonds , (volgens bekend: ‚ maaking in het Programma 1773.) door éénen def Heeren Direéteuren gevestigd „ ftelt zv voor om te be- antwoorden. voor het Jaar. 1780. de Vraage : Welken invloed heeft de droogmaaking van Water - -plasfen op den (laat van ons Land? Welken zyn de nuttige, „welken de naadeelige gevolgen? En war eifcht in het » laatfte geval de waandebriebeid.s. ; ter voorkoominge van warkenen 8 ‚ ee ww DW LIL „De: lekke „ kat de Maatfchappye voor- „maals opgegeeven om noch te beantwoorden , zyn : 4. „ Kan men , behalven de Koffy ‚Suiker , Cacao s en- Katoen , in de West- zand Volkplantingen sed ‚den Vv OORBER 1 ik ook A ext den Staat , ook eenige andere Planten , Boomen ofte GewafJen , met voordeel aanleggen ywelke gefchikr zyu tof Leevensmiddelen „ ofte van gebryik kunnen weezen in Manufaituren en Fabriquen van De Proeven „ eenige jaaren geleeden., met den ND 1e GO, bebben in zoo verre niet beantwoord ‚ terwyl men — deszelfs Cuiture ondervonden heeft , voor de gezond heid der Negers naadeelig te, zyn ; maar zyn ‘er dan niet wel anderen ? zo fa : welken ? Ì ‚In het Jaar. 1774: voort deteerfte, eû in rn Jaar a 1776. voor de tweede reize ópgegeeven „ om tê- be- Ks antwoorden voor 1784. | / B. „De Bapslshberden stan TRAWANTEN van Jueirer te. verklaaren uit bunne wederzydfche aan- trekkingen 5 —- de MASSEN of GROOTHEEDEN van deeze Trawanten te bepaalen uit bunne waargenoome= ne Onregelmaatigbeeden’; — HOE DIKMAALS ‚En BIN- NEN WELKE TYDEN de Ongelykheeden , daar uit. ont- flaande , voorvallen ? ve 9 ® ‚ In het Jaaf 1776. voorgefteld , om te beantwoorden D voor het jaar 1779. B 0. 5 Welken Zyn de gefchikefte en erat ide ns den in ons’ hand, tot verbtteringe T. vanhet VER- » STAND» éh“ 2, van- bet HART ende Zeden’ van*-cEe „RINGE LIEDEN, 200 in de Steden „ als ten platten lande, Ss byzonder om dezelven daar door tot meerder naarftig- > heid aantemoedigen en te gewennen? ve , In het Jaar 1777. opgegeeven , om te beantwoorden voor het Heg. van 1 beid En dt ON _D. Wel- sxiv MOORBERDCHT. D. ‚Welke is de waare natuur der Zaevr.anmen? ‚ Hoedanige Uitwerkingen brengen Zy te wege, en dd. ‚ken zyn de beste Middelen , om derzelver naadeelige pn „ gevolgen voor te koomen 2 ‚ Voorgefteld in het ‚Jaar 1777. om t@ Beantwoorden 4 voor het Jaar 1779. De Voorwaarden zyn de gewoonen , 5 die ook reeds boven op Aladz. xiv. ge- “meld Zyn „ en daarom hier niet behoe- ‚ven herhaald te worden. geen rk, Op demande a1. Mey van dit loo- pende faar zyn ook by de Maatíchappye benoemd tot Dueöteuren , DE HEREN Mr. HERMAN GERLINGS , Schepen en Raad der Stad Haarlem ‚enz. enz. CORNELIS PIETER BARON vaN LEYDEN, Vryheer van Warmond , Schepens:s en. Raad der Stad Haarlem. _ WILLEM ANNE LESTEVENON ‚ Schee pen en Raad der Stad, Haarlem. JOAN VOORBERICHT: zn JOAN FREDRIK » btn Schapan en Raad der Stad Amfterdam, Mr. JEAN DEUTZ, pit en : „Stad Amfterdam. ° FRANS JACOB HESHUYSEN , RN | ris van bovengemelde Stad. | _Mr. ERNESTUS EBELING, ‘Asc. EnZo …meede te Amfterdam, _ Mr. WILLEM EMMERY DE PERPON- CHER pe SEDLNITZKY , Meer van Wol Phaartsdyk geëligeerde Raad in het Eerfte … Lid van hun Ed. Mogenden de Heeren Staa- ten ’s Lands.van Utrecht, | GEERLACH THEODORUS 3 VAN DER CA- PELLEN , Heer van Schonauwen , befthree- wen in het Lid van de Heeren Edelen en Rid- derfchappen ’s Lands van Utrecht, S GERARD AARNOUD TAATS van AME- RONGEN , Meer van Schalkwyk „ befthreez ven in het Lid van de Heeren Edelen en Rid: or derfchappen 'sLands van Utrecht. Mr. DANIEL CORNELIS pr LEEUW, _ Raad in de Vroedftchap der Stad Utrecht, | der abe Kd Tot «vr Dh dandhhe. Ta Lä: de Heeren | ’ ill DENTAN, Cg We Geneve; zende in 's Hage. | MELCHIOR HURTE Rs woe te Amper: pam tags woonende te Schafhanfen. did ACHARD:, Ld van de Koning- Iyke Academik ie Berlin. | j. BALLEXSERD, Birger van ‚Génos : | woonende 1e Parys. a _ JEAN SENEBIER; Miniftre du St. Evangile Ö Bibliothecaire de la Vi lle de Geneve. JOHN HOPE, MD. M. haters Pro. Jesfor: je Edenburg. lek „sEindelyk ; hoewel. met Icedweezen N moêt de: Maatfchap y-het verlies mel- _den , % geen zy geleeden heeft in drie haarer Direöleuren , met naamen , pe Heeren JOHANNES BACHERACET , Oud- Secon- de op Bengalen, te Batavia geftorven. Mr. Erres Bewindbebber vin de 0st= > Jndifche Compagnie ‚ — aldaar in” ‘de maand Juny 1777. in den ouderdom van _6ojaaren en bynaa 6 maanden overlee- $ else en Als mede 47 f _Nicoraas Waem Kors, Koopman alhier ‚in den ouderdom van 58 jaaren en 1o maanden , binnen, deeze Stad op den 5. Oétober 1778. geftorven. … Van welken laatften-wy nu melden kunnen, dat zyn Ed. de Diredleur is , van wien in het Programma van 1773 „ en ver- volgens alle jaaren melding is gedaan, _ dat door denzelven een Aonds is aan de Maatfchappy gegeeven, om jaarlyks in en rn daaruit eene byzondere Prysvraag op te geven. en te beloonen. Ook zyn van haare Leden geftorven ke Bieetent; k ki, | A5 SAMUEL Kevin VOORBERICHT, —_… SAMUEL GoTTLIEB GMELIN , ‘op zyne Reize na Perfien in het jaar 177 4» on- gelukkig om het leven gekoomen. — FonanNes Grorerus Moper,-in 1775.te- Petersburg overleeden, — …P. pr Lia- __VAUX , Colonel ten dienfde van deezen Staat ‚ in Augustus 1776: Van wel- ker dood de Maatfchappy niet , dan naa het uitgeeven van het voorgaande Deel heeft kennis gekreegen. — Vervol gens de Meeren JoranNrs Nerrss , in den ouderdom van 6g jaaren en omtrent g maanden , den 15. February 1777. Mr. L. Te. Gronovrus, oud ruim … 47 jaaren, in Augustus 1777. ÀA. V. Hauer , den 16. Oëober > 1708. geboren , en den 12. December 1777. te Laufanne overleeden. — F.B. ArprinNus, in den ouderdom van byna 63 jaaren , den 23. Mey 1778. geftor= ven. — En Perrus BurmANNus, den 24. Juny 1778: oud 64 jaaren en vier maanden , ten grave gerukt. De Î VOORBERICHT «sx De Maatfchappy vleit ich , aanhou- dende te toonen , dat het häar ernst is, _ God en bet Vaderland te dienen; ‚vertrouwt, dat het haar daarom op den duur ook aan, gééne, Begunftigers en … Medehelpers-zal ontbreeken. +“ * «… ae Dg HE & N APRES JD Uit waam der Maatfebappye, C.C H. vaNDER AA HAARLEM, … den 2. December 1778. ESE % ( sah S 5 Ss pe i SeHEHORS Ë Seker Sr Set en nim ie ‚N. A AM Le Yr MLT HER Arormwoonsres Pd lr de NS DIRECTEURE. N- VAN D E HOLLANDSCHE MAATSCHAPPYE GESCHIKT NAAR DE ORDE DES TYDS. Nt bemest e GREEN CEN ze Ge R. CORNELIS ASCANIUS van SYPESTEYN, Raad in de Vroedfchap , en Burgemeefter der | Stad Haarlem, enz. enz. den eï. Mey 1752. Mr. ANTONIS SLICHER , Raad în de Vroedfchap, en Burgemeester van dezelve Sad > Enz. enz. den ai, Mey 1752. Mr. JOOST HUYGHENS , Raat: in de Vroedfchap , en Schepen der dln Sad, s CHE. ent. den er. Mey 1752. Mr. JAN THEODORUS KOEK , Raad in de Vroed- _fchap en Schepen der gemelde flad Haarlem , enz.enz. den 21, Mey 1752. Mr. JAN HENDRIK van DAM , Oud - Secretaris der „gemelde Stad, enz, enz. den ro, Jan. 1753. ZINE Cosma ) ZYNE DOORLUCHTIGE: HOOGHEID Br n PRINS vAN ORANJE en NASSAU , ’s LAND he ERFSTADHOUDER , CRTCICETGS ETC: JN Aan apien ‘door de Heeren Direlteuren de Tytel van b DA PROTECTOR deezer Maatfchappye B is opgedrag en „ den oe Jul 1754. Me. CORNELIS AARNOUT van: ‘BRAKEL, Raad _án de Vroedfchap en Schepen der flad } Haarlem, Hoog- “ Heemraad van Rbynland enz,enz den 31 July 1754 Mr. JAN FREDRIK PARVÉ Raard dride Vraedfébap ‚en Schepen der gemelde Stad, „Bentmeester van Rhyne | land, end. enz, den 15. July; 175: ANTONI KUITS , Raad in de raadt en; Bure | genesien der. fia Haarlem fB ENZ. den 1, „Fes ruary 17 57e Hie Me. JAN DIEDERIK PAUW:; GEBORE HOEUFFT, Heer van Buitingen en Zandvoort, Heemftede, Riet- | …_ wyk en Rietwyker-oort , Raad in de Vroedfchap en Schepen der flad Haarlem , enz. enz. den 1. Februa- 4 i Aad 1757 dikst ata POT MAV rt H.W Ee ZYNE DOORLUCHTIGE, HOOGHEID te \ zupovicus ERNESTUS s „Hertog van ramt: …Wolfenbuttel , Veldmaarfchal van bet Roomfcha jk / | A en der vereenigde Nederlanden „ Gouverneur van 's Her- fogendfch, enz. eng. den 22. Mey 1758. | ZINE — C wen ) ZYNE DOORLUCHTIGE HOOCHEID CAREL, Prins wan Naflau Weilburg , Generaal en Collonel van een Regiment, ten dienfle dezer ha enz. enz, den 22. Mey 1758. | Mr. ABRAHAM PERRENOT , Raad der Domeinen en Zyn Hoogbeid „ enz. den 30. Juny 1758, Mr. G. P. BOUDAAN, Burgemeester. en Raad der flad Amfterdam, enz. enz. den or. Mey 17Ó1. Mr. PIETER VERMEULEN, Raad in de Vroedfchap — en Schepen der flad. Haarlem, den o1. Mey 1761. OTTO FREDERIK , _Graave van Lynden, Heere van Nederhemert en de ‘Voorst, Amptman van de Over betuwe , enz. enz. den 5. February 1765. rad ADOLPH JAN HESHUYSEN , Raad in de Vroed. fchap „ en Schepen der ftad Haarlem , den 5. Fe-_ bruary 1765. JAN HOPE , Schepen én Raad der raa Amfterdam , Bewindbebber van de Oost . Indifche GA Pag nie > CNZe “enz. den 5. Decemver.1765. “JEAN GYSBERTO DECKER , Schepen en Raad der _ftad Haarlem , den 21. Mey 1 766. W. H. BARroN van ROUWENOORT , Heer van den Ulenpas , Ridder van de Duitfche Orde, énz. enz. den ar. Mey 1770. Mr. DANIEL RADERMACHER , Zeer van Nieu* „werkerke , Oud-raad der flad Middelburg . Bewind- hebber der Oost= Indifche Compagnie ter Kamere Zee- land , enz.enz. den ar. Mey 1771. Mr. Ck Me ABRAHAM CALKOEN „ senz. ens: den 21. Mey 1772. Mr. JAN van LOON, Oud-Secretaris der ‚dam, enz. enz. den or. Mey 1772. _ ME RUTGERUS PALUDANUS ; Radd in de Vroed. _fchap , en” Oud - Hoofd - Officier de [ad Alkinagr | __ enz. enz, den ar. Mey 1772. Mr. CORNELIS VAN a Rite ent. te te Anlerdan, f den aL Mey Aya OD elk PIETER NAN BLEISWYK „ neler en „Groos -Zegelbewaarder v van, Holland en. West- Vries- “land „ Cürator van ’s Lands Hooge. Schoole te Leiden, enz. enz. in ‘sage , den 24. Mey 1773. Ni ACHATS, HENRIC KLEWYN , Heer oan inden en beide’ de Loosdr echten “Schepen, en Raad De: flad Amfterdam, enz.enz. den 2. Mey. I 1773: “CORNELIS JACOB VANDER LYN, sf enz. eni he _\ Ainfterdam , den 24. Mey 1773. wad Mr: IMAN WILLEM FALCK, Raad van Nederlands ‚ “Indien en Gouvern. van Ceylim den 25 Mey. opge ì 4 JAN JACOB HARTSINCK , “Chartermeester by” het Edel Mog. Collegie ver Admiralineit te ge f glam, den! NE Mey hz DRE died En nn den er van Kortenhoef , Ne ‚OB pup’; BARON VAN driedels: Heer vant ‘Nieuwveen , ‘befchreeven in de Ridderfchap van Holl. ‚én West Priesh. enz.enz. den 22. Mey 1775: IN XVI od Ke hel ek Mr. EE me ER hiet (C xxxv } Mr. ALEXANDER HIERONYMUS ROVER; Secretaris van bun Edele Groot Mog. enzjenz. den „22, Mey I775e. GEORGE FREDERIK , BARON THOE SWARTSENBURG …__ EN-HonsLaNDsBERG; Grietman van Menaldema -deel ; en- Curator van de Academie te brancker, ENZe ENZ. den o1. Mey 1776. Mr. NICOLAAS FAAS , Schepen en Raad der flad Amfterdam , enà. enz. den 21. Mey 1776, Mr. JOACHIM FERDINAND DE BEAUFORT. pd VAN DuivENDyKE „ Drost van ne est kend Enz. | den er. Mey 1776. | Mr. HENDRIK HERMAN van oen HEUVEL, Griffier van het Hof van Juflitie ie Utrecht „ enz. | enz. den ar. Mey 1776, | Prins DEMETRIUS van GALLITZIN , _Etraordina: Á ris Envoyé van baare Rus- Keizerlyke Majefteit by hun Hoog Mog. den er. Mey 1777. 8 Mr. JOACHIM RENDORP , Heer van Marquette, Schepen der flad Amfterdam » ENZ ENZ. den 21, “Mey 1777. | Mr. PAUL ze LEU pe WILHEM; Heer van Drongelen , Schepen en Raad der flad Haarlem, den er. Mey 1777. Mr GYSBERT ADRIAAN PATYN., Schepen en Raad der laatstgemelde Stad , den ar. Mey 1777. | Mr. Ys. jd Ed ,XEXV | ) Mr. YSBRANDUS JOHANNES FABER VAN _ RIEMSDYK, Raad in de Vroedfchap en: Schepen der flad Haarlem „ enz. enz. den o1. Mey” RL77. REINIER pe KLERK , Bbalnirikin Generaal van Ne- | derlands Indiën , enz. enz. den 21. Mey 1777: Mr. J.C. M. RADERMACHER , Raad Estraard in van Nederl. Indiën > ONZ. CNE. den ate Mey 1777. JOHANNES MATTHIAS ROSS, Diteältur van Ben- galen ‚enz. enz. den o1. Mey 1777. Mr. HERMAN GERLINGS , Schepen en Raad der flad Haarlóm > ENZ. ENZ. den 21, He 1778. CORNELIS PIETER BARON VAN LEYDEN, Zrg- “heer van Warmond, Schepen en Raad der flad Haar- lem ‚ den 21. Mey 1778. | Ee WILLEM ANNE LESTEVENON , Schepen en Raad der flad Haarlem , den 21. Mey 1778. JOAN FREDRIK p'ORVILLE , Schepen en Raad der flad Amfterdam , den or. Mey, 1778. \ Mr. JEAN DEUTZ, Séhepen én Raad der fre pn Ahmar den er. Mey 1778. | FRANS JACOB HESHÜYSEN „ Commisfaris van \ bovengemelde Stad, den o1. Mey. 1778. r. ERNESTUS EBELING , Advocaat enz. enz. Le, _Amflerdam, den 21. Mey 1778. nit, „. 2 | Mr. ) Î 4 CMRRGE 2) Mr. WILLEM EMMERY' pe PERPONCHER pe SEDLNITZKY ; “Heer vân Wolphaartsdyk's geëlie ‚ geerde Raad în hr Hefle Eid van hun Ed, Mogenden de Heeren Staaten ‚s Lands van Uirechs > den 21. Mey 1778. j GERLACH THEODORUS VAN. DER CAPELLEN, “Heer van Schonauwen , befchreeven in het Lid van de Heeren Edelen en ied Ge 1 kde van zh | echt ‚den 1x Mey lp Bu reid (a) | GERARD AARNOUD ‘TAATS van AMERON- | GEN, Heer van Schalkwyk „ befchreeven in bet Lid van de Heeren Edelen en Ridderfchappen- ‘sLands van Utrecht , den or. Mey 1778. Ld Mir. DANIEL CORNELIS or. LEEUW, Raad in de dr od dn der vl Utrecht, den. 21. Mey 1778. NAAM- C san ) EE: HUURIE OERS VIA; DE Neus | Me, TEGENWOORDIGE | EERE IL EDEN, ER ORDE VAN HET Bred & tf Ld Een Kn 4 en Lj he, Ke. ij C C.H.-vanper Aa , Leeraar der Gemeente”, toen gedaan de Onveranderde Augsburgfebe-Confesfie , hinnen deeze ftad Haarlem , Secretaris deezer Maat- ‘ _fobappye, den ar. Mey 1752. JAN ENGELMAN, Med. Dof. Opziener van ’s Ge- _ meene- Lands PPI van Rhynland, en Schout van Gpanepdam ; den 6. Jany 1752. î Mr. À. WEIS 8 Profi te Leiden h did 22. yv 8 ‚gustus 1752 | $ ‚ D. GAUBIUS, „Profeffor te Leiden, en Lif: Medic. B van Zyne Door. Hoogheid den Heere Prinfe dl ee houder , enz. enz. den 22. Augustus 1752. Tenercr FLORENS SYBEL ; Predikant 10 in Ven 22, ze en 1752. | eid HOSTEN. | (_ xxevir JOANNES NICOL. SEBASTIANUS ALLAMAND , | _Profe(or te Leiden , den 1o. January 1/53. JAN SNELLEN > te Rotterdam , den ro. Janua- ry 1753e0 JOAN GEORGE HOLTZHEY , Oud Munt - Mees- ter. van de Provincaale Munt re Utrecht , enz. enz. den to. January 1759. CAROLUS CHAIS , Predikant in 's Hage. ‚ den zo. January 1753. Mr. P. LYONNET, Advocaat in “Hage, de 10, January 1753: Mr. JAN FRANCOIS DRYFHOUT , Advocaat in ’sHage , den 15. July.1755. df LEONARDUS OFFERHAUS. , Prafalèr + te ek, | gen ‚den 15. July 1755. JOHANNES DAVID HAHN, Profef]or te Liidèr, den 15. July 1755. JAN SCHIM , Koopman te Re Xx peer Ee July 1755. _— LAURENS PRAALDER, Matbematicus te EEn den 15. July 1755: LUDOVICUS CASPARUS VALCKENAAR, Profes- Jor te Leiden, den 15. July 1755. HERMANNUS VENEMA, ProfefJor te er. den 29, Mey 1758. NICOLAUS YPEY, ProfefJor te Franeker , den 22. Mey 1758. DAVID 6 AI -S) DAVID RUHNKENIUS , bite à te Leiden 5 rn 22, Mey 1758. Mr. NICOLAAS BONDT ;, , te sefrin fl den 22. Mey 1758. _— Mr. JAN pe GROOT, Advocaat in be act den 22. Mey 1758. DIRK KLINKENBERG , Ordinaris Klerk ter Seère- | | tarye van Holland, den oo. Mey 1758. | J. FREDER. MARTFELDT, Callonel van de Artillerye , ten dienfte van deezen Staar, in 's aat den 20. Juny 1758. WILLEM ALBERT BACHIENE, Jor. Zilk; Jon. HEnNDR. BROEDER „ Predikant în de Gerefurmeer- de Nederduitfche Gemeente ‚en Prof. ve Maaftricht, den 22, Augustus 1758. | Á V. GHERT, ’s Lands Medicine Doflor der Ba- ronnie van Breda „ den o1. Mey 1759. JOHANNES CASTILLON , Profef)or in de Mathefis, enz.enz. te Berlin, den or. Mey 1760. | ‚ PETRUS CAMPER, 4..L. M. Pbhilofopb. € Medic. … Door, €$ Profe e(or. R.S. Lond, Sec. rc, ESc. den: er. Mey 1760. C. A. KLOEKHOF , Med, Dottor en Burgemeefter der …… flad Kuilenburg , enz. enz. den o1. Mey 1760. RaLomon pe MONCHY , Med. Door en Pre efJor ve te Rotterdam , den or. Mey 1760. JACOB vaN LIL. Stads Heelmeester te Rotterdam , dem 2x. ge 1760. GN vain SND G. TEN \ Cosas JN G TEN? HAAEF „° Heelmeestèr te Raam. en Steen: fnyder te Delft , den o1. Mey 1760: « « Kl. DAVID pe GORTER ; J. Z. Med. Door en Profeff: Lyf- Medicus van hare Rus. Keizelyke jn, he ene Me te Zutphen ‚den er. Mey 1761. MARTINUS VITRINGA, Predikant ie Armbem. ’ „den 2t.-Mey 1761e ‚t ' mm JACOBUS HOVIUS', Medicine Dit te Anfterdan > „den e1.-Mey 1761. JOHANNES FREDERICUS HENNERT, Prifer te Utrecht , den o1. Mey 1761 “grapbus Rusficus , Academ.’ Imper. ‘Scient. Petropol. €. ES. den or. Mey 1762. _ JOHN PRINGLE, Medicine Doêar ie Londen ; den 21. Mey 1760. EWALDUS HOLLEBEEK, Pf „(or te Leiden, den 24. Mey 1763. _ HERMAN pr GORTER , Med. Doû, te eaferdan, » den 24. Mey 1763. ‚… LAMBERTUS BIKKER ; Med. Datar te Rotterdam , den 24. Mey AE JOHANNES PETSCH, te Blei „ den af. Mey 1763. JACOB vaNDER- HAAR, Heel =eK Hendruitë' van de ftad en het Hospitaal der Hoofdftad ssorogendel cs den 24. Mey 1763. | GEORG \ ‘GERARDUS FRIDERICUS MULLER , Hiftori- d Kem Je Je GEORG van ‘STENGEL, Geheime Staats- Raad en Kabinet Secretaris van Zijne Keurbotst!, Doorl. van „de Palia ‚enz, enz. den er. Mey 1764 JOHAN DAVID -MICHAËLIS ; Philofopb. Prafeur „Ordinarius op de hagers Schoole te polie, Dn &c. ‚den 21. Mey 1764. JOHANNES OOSTERDYK SCHACHT, Meililine „Door en Profe(Jor P. de Academie te Utrecht, den al. Mey 1764. 3 AN TAK, Medicine st te Leiden den, 21, Mey. 1764. | M. MESSIER , Aftronome, attaché au rn des er de la Marine de France , den or. Mey 1764. + ed BLASSIËRE „ ’ Pbilofopb. Dolor » Mathematicus in 's Hage, ‚den ar. Mey 1764. CHARLES BONNET, Lid van sn Raad van Geneve , en van verfcheide geleerde Sen Aben A _den.5. February 1765. | JOSUA- VAN IPEREN, Predikant te Batavia, den SS February. 1765. | | GEORGIUS COOPMANS , Medicine Dir ie Fra ___neker , den 5. February 1765. Î S. CHKRIEL, ‘Medicine Door te Batavia, den 5. 5 February 1765. ' ‚M._ DÈ LA “LANDES De van verfcheide Geleerde s Genootfchappen „enz. enz, te Parys ‚den 3. Decem- ber 17654 dl | GUAL- ad _C xr ) GUALTHERUS van: DOEVEREN , Med, Door en Profel]or te Leiden”, den 3. December 1765. Bd Mr. PETRUS BONDAM, 7. U. D. &@Profelfùr te Utrecht ‚den 3. December 1765. | WENCESLAUS JOHAN GUSTAV KARSTEN , ProfefJor in de Philofopbie en Mathefis te Halle, „den-2r. Mey-1767. | | JACQUES pe STEHLIN ‚ Perpetueel Secretaris van de Keizerlyke Academie der Weetenfshappen te Pe- _ dershurg „ den ar. Mey 1767. ) _ JOHAN CAREL PALIER, Profs(Jor en Predikant in 'sHertogenbofch „ den or. Mey 1767. MARTINUS SLABBER , Bailluw en Secretaris van Baarland en Bakendorp , Secretaris. van Oudelande, _ Lid van de Zeeuwfche en Keurvorftel. Saxifche. Phyfi- caalfche Maatfchappyen , den o1. Mey 1767. CORNELIS PLOOS van AMSTEL , Jacos Cornee Lisz. , Diredeur van de Academie der Tekenkonst der flad Amfterdam , enz. enz. den 24. Mey 1768. DIONYSIUS van pe WYNPERSSE , 4. L. M. Pro- fel]or in de Philof. Aflron. en Mathefis , op de hooge’ Schoule te Leiden , den o2, Mey 1769. JEAN HENRY van SWINDEN, Philofopb. Do&or en Profef]or, enz. enz. op de hooge Schoole te Franeker , den 22, Mey 1769. | JOHANNES FLORENT. MARTINET , -4..L. M. Philof. Dottor „en Bedienaar des H. Euangeliums te Zuipben , den 22. Mey 1769. | CHRIS- ht RAL CHRISTIAAN BRUNINGS , Znfpeäteur Generaal der Rivieren van Helland en West- Vriesland „ en Op- ziener van, 's Gemeenen - Lands Werkengan Rhyn= land, enz. enz. op bet huis Zwaanenburg ; en 22e „Mey 1769. JOHANNES FRANCISCUS CLEMENS MORAND: Ridder , Do&or. en ProfefJor in de Mkijcynen > €hZe enz.re Parys „ den er. Mey 1770. | ROGERUS JOZEPHUS BOSCOVICH, Profe (lor in de Mathefis te Milaan, den 21. Mey 1770. PAULUS FRISI , ProfefJor in de Mathefis te Milaan , den er. Mey 1770. A. BRUG MANS, Pbhiliofoph. €$ Matbhef: Profefor Ordinarius , op de Academie te sad den 21. Mey 1770. FRIDERICUS ADAMUS WIDDER, Phitofopb. Door en ProfefJor , op de Academie te Groningen 5 den or. Mey 1770. ALLARDUS HULSHOFF , 4. L. M. €? Pbilofoph; — _„Dodor „ Leeraar der Doopsgezinden te Amfterdam , den 21. Mey 1770. AARNOUD VOSMAER ; Direfeur wan het Kabinet van, Zyne Doorluchtige Hoogheid, den Heere Prinfe | van Oranje , enZ. den er. Mey 1770. _ MATTHIAS van GEUNS, Med. Door en Profe eflor Ì te Harderwyk , den or. Mey 1770, BOUDEWYN TIEBOEL „ Apotheker te Groningen, „den 21, Mey 1770. DAVID \ | (ze } DAVID van GESSCHER 5 „Haalmeefler zena. e ONZE Í Amfierdam, den ar Mey. i7gos: Ns: M. ze Manquïs De Sr. SIMON, den ar. Mey 1721, Mr. FREDERIK ADOLPH vanver MARCK, her U. D, ProfefJor io, RN „enz, ENZ, den ar, „Mey 1771. EDUARD SANDIFORT ;” Medi Doâ.; 4iiat 2 Chi «.rUrg: Profeljor te Leiden „ den 3, Mey 1771. ENGELBERTUS MATTHZUS ENGELBERTS , Bedienaar des, Heiligen Ee te re dea, > e1.-Mey 1771. ALEXANDER PETRUS NAHUYS , Medic. Daêtor en Profef]ur te Utrecht, den 21. Mey WALE MAXIMILIAAN- JACOB pe MAN, Med, Doblor en Archiater ze Nymegen, den aa, Mey 1774. _ JOH. "FRED. CLOSSIUS , Medic. Doflor in 's Hage, 7 „den or. Mey 1771. _PYBO STEENSTRA , Philofobb. Doêtor , Lettor. if ede Wis- Zeevaart - en wid te ie arken ai den 91. Mey 1771. Mr. JAN ván LIER; Onifanger Generaal van bet. “-Landfchap Drenthe ven enz to en 5 den 21e Mey 1772. GEORG BRUGMANS', Mid. Bian. ril enz. enae te Dockum , den zr, Mey 1772. _P‚ BODDAERT ;° Med, Dottór ; ‘Où -Raad der flad Vlisfingen , Lid van ver fcheide: Academiën, enz. enz. je Utrecht , den ar. Mey 1772. Mr. () Mr “HENRICUS- JOHANNES ARNTZENIUS 5e 4 ek U. D. Er ProfefJor te Gromtogenn ai enz. den Stof. Mey 1772. hit pr AN Me GERARDUS NICOLAUS HEER Rs k En U. D.- Lid van de Arcaden te Romén ,-van de Acg- ‘ ‚ sdemie wan Cortone; van Wlisfingen , en “Cortesponden veran de Academiedes-Belles Lettres” ie Parys enz. enz. te Groningen „den or, Mey 1772, … 0 e ie WAGLER; Med. Door, Hofmedicus ván Zyne Dar „Hoogheid , den “Heere: Hertog «van Brunswyk- Wofenbuiel „ „NZ. enz den 21, ‚Mey, 1772, BENJAMIN CARRAÄRD., Minifsrè duSt, En. à Orde „Cantonsde Dôrne en „ en “Suif]e ze: den FA Mey 1772 bek Pi et Ma cr Fi fe \ kr : el”. AC An 1 PAN FRANCOIS HE MST ERHU ES5, „Commis, vansden ii aad „van Bai „eh. CNB, sdsn 3 den, 21, | ley, 1772 ens e Benda hihi ph ORN dik JOHAN COTTLOB WILHELM: Prelik. te Ditbfa in den, Opper + „Lausnits, Lid vanverfcheide Migeh: & pbajpger n,eNZ ENZ. defi 21, Mey, HZ ne gon BURMANNUS , Med. Dotfor; ei Bôtat. fe AT for; eh. ENZeode Am[lerdam, den. 24e ‚Mey.2773,; NICÓLAUS LAÜRENTIUS, BURMÄNNUS Met. ‚ Daêtor, en Boian. ProfslJor „6 enz. enz. de Amflerdam, 6 den 24. ey. 1773 PETER JONAS 'BÈRGIDS, Pret Hi io. Naur, ki Ke Ge. ie Stakbolm den 24. Méy- 1773: 5 | JORAN ESAIÂS SILBERSCHTAG; Koninghjke it vAn EVERARD PIETER SWAGERMAN , ien | ne te Amfterdam , den or. Mey 1776, M. MOREAU, Con feiller la” Cour des Aids de 4 „Provence » Hi itoriograpbe de wing, a Baris » den Ri Mey 1727 zj: ML TYDEMAN „3. U-D: &- Profèr0 » es , hooge Schoole te Utrecht ‚den. 2, Mey 1777 NIC. WILH. SCHROEDER $“Profer in de hie „terfche Taalen. en Antiquiteiten te rentngen ‚den ar. Mey 1777. | GJ. BEUTH, „Medic. Doôor, Pri (Jor artis Obfen, | te. Cleve , Ber or. Mey 1277. _Mr. WILLEM, HENDRIK „van asset, Zutphen , den ar. Mey. 77, JAEL ““Plisfin ingen „den “er: Mey F7 FERDINAND DE JEAN, Medic. Dota te Leiùe, “den 21. Mey 1717. knar AGGE ROSKAM. KOOL, bete in de Are „den 21. Mey 1777: | | ‚ DEN- (_Xux ) Kee a DENTAN , Citoyen de 40 woonende in ’sHage , den 21. Mey side Ne MELCHIOR HURTER , toen te Amflerdam 3 fbans woonende te Schafbaufen, den ar. Mey 1778. … … ACHARD , Lid van de Koninglybe dkar ° demie te Berlin’, den 21, Mey 1778. J. BALLEXSERD, Burger van Geneve, er wande se Parys, den 25, Mey Wrs JJ SC JEAN SENE BIER. Miniftre_ du Saint Evangile €9 Bibliothecaire de la Ville de Geneve , » den ar. _ Mey 177 Bait eà e\ Fe A je KA an ì Ke JOHN HOPE, D. M. &@ Botan, Prefe or ie f hen Sed ES Mey 1778 mn Er AVE Deel, *e*r << _DRUK- Blade: 232, tég. En van EA DRUKFEILEN af „VERBET EREN Te het XVII Deels 2. eere EA hah ond. 233. 235’ - 6 van bov. rte 8 vam ond, faat 307. moet zyn 307. en E. | ea f brad Ze iel Oe ende de: En 28. „e= 24e = ver dezelve, laat dit uite ‚ NATUUR- zn GENEESKUNDIGE VERHANDELING VAN DE Be | OORZAAKEN , VOORBEHOEDING, eú GENEEZING der ZIEKTEN , uit de NATUURLIKE GESTELDHEID van het VADERLAND voortvloeijende, SEK EO meat | " -IMAN.JACOB vaNpen BOSCH, Med. Doëtor te °s Hage , Lid van de Keizerlyke Academie der Natuuronderzoekeren , van bet Keurvorftelyk Ínftitut te Güt- tingen , en van de Keurmentfifchbe Akademie der fraaie Weetenfchappen , thans Lid van de Hollandfche Maatfchappy der Weetenfchappen te Haarléin. TEN ANTWOORDE OP DE VRAAGE , Door de Hollandfche Maatfchappye der Weetenfchappen in den jaare 1779 voor de eerfte en in 1772 voor de twee- demaal voorgefteld , om voor 1775 te beantwoorden : Welken zyn de Ziekten onder de Menfchen , die uit de Natuurlyke Gelteldbeid van bet Vaderland voort- vloeijen 2. „Hoe kan men zich tegen dezelve — beboeden ? En door welke Middelen kunnen zy geneezen Worden ? / Aan welke Verhandeling den Prys der Goudens Medaille, hier op gefteld, is toegeweezen. ed mm dnndiidnan Ne Non quod non omni tempeftatum genere , omnis eetatis 5 omnis habitus homines per omnia genera morborum egrotent & moriantur ; feá quod frequentius tamen „quedam evetiiant. Ideo utile eft fcire unumquemque, | anid s & quando maxime caveat. | CuLsus in Prefatione, Lis. H. \ ens « PE PA 8 % ik Ku kj pe á, Rp er jé Qu Artem Medicam reêta invefligatione confequi valet, is prinmum guidem Anni Tempora in confiderationem adbibere debet, quid bo- rumsquidgue pofhit. Neque enim quidguam babent fimile , fed cum inter fe plurimum differunt , tum etiam propter varias 5 que in eis contingunt „ mutationes. Deinde vero ventos, tum calidos , tum jrigidos , precipue quidem eos , quï omnibus funt communes , ac de- inceps eos qui cuique regionì funt familiares. Quin etiam Aquarum Facultates animo reputare oportet, Quemadmadum enim_guftu £} __ pondere „ita 5 facultate: fingule plursinum differunt … Quare , fi quis ad urbem fibi ignotam pervenerit, is ejus fitus curam habere debet , ut cognoscat quomodo ad ventos aut flis exortum fit expofita. _Neque enim easdem wires babet , que ad feptentrionem €) que ad au- flrum fita ef , ut neque ejus , que ad exorientem folem aut occiden- tem fpettat. Et bec quidem optime animo concipienda funt , €$ quo- modò ad aquas babeant , niem pakifbribus €5 mollibus utantur, an du- ris 5 ex fublimi vac faxofis locis fcaturientibus „five falfis ac coftu difficilibus. Terra etiam ipfa infpicienda , nudane fit €$ aquis ca- meat san denfa & îrrigua „€£$ an cavo loco fita fit: @ eftuofo', an wero fublimi S frigido. Hominum quogue vitus Ratio , gnênam maxime deleftantur ‚ infpicienda „an potui €} cibis €} ovio dediti , un exercitationibus € laboribus gaudeant , (© an edaces fint €$ a po- dû fibi temperent. | A ke Et ex bis fingula reputare oportet. Hac enim procipue quidem oma nia, aut certe plurima , probe qui agnoverit , cum ad urbém fibi ig= notamn pervenerit ‚ eum neque morbi regioni familiares , neque com- munium , que fit natura, latere. poterit , ut neque în eorum curatio- ne befitare , aut aberrare , poflit. €, | HirpocraTEs de Aere Agua 5 locis. ETS | Blad. vut eN TTO U DI BteR _HOOFD- rn ONDERDEELEN. OLO MOLOLO LD \ Igemeene INLEIDING ‚ en overweeging deezer Vraa- gein calgemeen, SL, Il. bladz. 1-4, Overieedint ‚ hoedanig deeze ftoffe te behandelen , benevens de wyze van derzelver verdeelinge, S. IÍL Dl. 5—g. „Moeilykheden , welke zich in het opmaaken der ziek- ten enz. opdoen „5: V‚ VL dlg =12. Verdere zwaarigheden , uit de gemeen. gemaakte Pro- GRAMMATA- voortvloeijende , . $. VIL, bl, 12 — 16. EERSTE LID. VAN DE ZIEKTEN , WELKEN UIT DE NATUURLYKE GESTELDHEID VAN HET VA- N DERLAND VOORTVLOEIJEN: $-VIII- XII. bl, 16-27. LS Verfchil deezer Ziekten in onderfcheidene Siéden en O6 Landen, S.- XUI-XVIIL bl 27 — 30. _Betrekkelykheid deezer Ziekten tot het Wader land, S. XIX, dl. Kik had Zalk ON HOU Anti omtrent derzelver aloude en ikanvoor- dige gefteldheid , $J. XX. bl, 3133. Aloude de ge der neder il XXI, XXII “COROLLARrA. bladz, 36, 37. Veranderde en hedendaagfche gefteltenis van het Va- derland , S. XXIII-XXVL Ul, 37 50. Van de gefchiktheid der Ziekten in het gemeen, by de Geneeskundigen Zaaden der Ziekten genoemd , S. XXVIII. Al sr, 52. à Van den oorfprong der Ziekten in het gemeen , of S. aanleidende oorzaaken derzelven in het byzonder, S. XXIX. Zl. 5e 55: Van de Lucht , als oorzaak van- de Ziekten 8 Nederlanderen, $. XXX -XXXIII. Dl. 55 —6o. Van de Hemelfche Lichaamen , met opzicht tot den Dampkring der Nederlanden , S. XXXIV, Bl 63—77- CororLLARIA. bl, ere Van: de Verhevelingen , met opzicht tot den Dampkring der Nederlanden , $. XXXV. bl, 7984 | CoROLLARIA. bl, 85, 86. | Vervolg van dit Onderwerp , 4. XXXVI XLIII. bl. 87 —107. | CorOELARrA, ble 107-109, Van het Climaat , of Luchttreek der Vereenig- de Nederlanden enz. $. XLIV. bladz. 1e9 _— kI4. COROLLARIA, bl, 114-116, ú an INHOUD. Iv Van de Yaargetyden, met opzicht tot den Damp- kring des Vaderlands, $. dg AL bl-116— 127. vewerrant à bl, 127 — 129. Onderfcheidene Berichten aangaande de Ziekten der Faargeryden , SS. .XLIX. bl. 129. 1. Berichten van de Ziekten, in de onderfcheidene Jaargetyden , in de Landen van a den Herrus, S. LL. bh 130 — 137. IL; Van de ‘Landen aan de-uitwaterende Rivieren 5 Maas , Rhyn en YyJel-enz. gelegen , -$.- LIE —LIX. Dl, 138153. Van den Gelderfchen-Yf]el „ en een gedeelte van __ Overyfel, $. LX-LXIIL bl. 153 — 161. Van den Neder-Rhyn, en van de Beruwe, G. LXIV, LXV. bl, 162 — 165. Van het Land van Arkel, en van de Zyf'- been ren Landen’, 9. LXVI, LXVI* 5/, 186- rzo. Vande AlblafJerwaard, S. LXVIL Bl. 171. Van den Lopikerwaard , het Land van Stein , den omtrek van dien, en den Krimpenerwaard S. LXVIIL Al. 172 — 185. UI. Van de Maasfteden , =S. LXIX … LXXI. 57. 185 =— 195, _ Van de Binnenfteden enz. in Delfland, s: LXXIL bl. 185 — 221. Van Rbhynland, de Steden en. Dorpen daar onder begreepen, $. LXXII. Al, 222-228, Van dAmflelland , enz. S: eek bladz. 228, 209. Van Gooiland, 8. LXXV. bl, 230; id EEE, 4 Van \ ev > N bo UD. EM, Noord Jislland „Se ede, nnn Kl 23T op 24 laBifalsche7 eeb } w. Wegens Friesland, 6. LET = LXXXII bl, 242 — 251, EN Groningen: „9 LXXXIV. bl. 252 — 256 P/ Van’ de boogere en er Hek oe Zee verwy. „derde Landen, $. LXXXV — LXXXIX. bl- 57 — 267. | pe CoROLLaRIA, bl ach - Van ‘het Werfchil van den Grond der Nederlanden „ 1: mêt opzicht tot den vt 5. Ke XCIL a A ov 119 neg CotorLa RIA. © bl. 27e” eN í , Van de Naur, of datt van den Grad, &. XCII —__… , Van- hee roeren ‘van den. eind. 5 XCIX, bladz. 284 286. Van den hongen Grond, klef 1. 286-293. ‚ COROLLARIA bl. 2923 294 Ì “Van den Jaagen Grond, S. CL CXHL Dad. de PBE dane COROULARIAs bl. 320 333 _ Welke Ziekten uit deeze bezwaarde en vogtige Auchtsgeftehtenis voortkomen , S, CXIV- CXXL. « bl 823— 330: nn Corortarsd bl, 339 — 34te Van de. Wateren ; 700 Ai Zee „als der Rivieren , Poelen en Meeren, 5. CXXII — CXXX. bladz. 342 355 4 | Cororzänik. bl. 355 - bre er Né Es Van EON GON Ar ies _ Van het dernel der Menfchen in de. groote Steden ‘enz. S- CXXXL bl 357 304; | (CoroLLArta, bl. 364 366, Van de Levenswyze , met opzicht tot deh Damp- Re G-CAXXILCXXXIV. bl, 366 — 371 Ia Te CoronzARiA.: bl, 13713372. Van de Voedfels „ ten aanzien van derzelver eci! ding „enz. benevens de onderfcheidene Brandftof met opzicht tot den Dampkring , ‚$ en Al CXXXVIL. bl. edn trl CoROLLARIA. bl, 378, 3? 9. jk Van dev Ambachten „ Konften en Koopharidel „of onderlingen Handel , met opzicht tot den. Damp- KIK ROGEN. “CXXXVIII- =CXL. bl 379 > 387. Andere zaaken hier toe betrekkelyk „$.- CXLL “4/, 388 — 394 ad COROLLARIA. bl. 304 = 396, Ih AANHANGSEL over de Epidemique Ziekten; s CXLIL. =CKLV. bl, 396 412. „Corouraria, bl. ala» 413. Van de Spyze en Drank, als de’ tweede algemeene Hoofdbron- van de Ziekten; van-het Vaderland , $. eet as bl. HIj 442. Co ROLLARIA. bl, 443- ‚De Gitlis hier uit in peilen J Kindoven ‚ en een flilzittend leeven leidenden-, ontftaande , 4. bet reldde bl, 444 — 464 MT BEEK 5 0 Van Wit TÍN HUD Van de ontydige en onbekwaamt Geneesmiddelen ' S. CLXVII. dl. 464 — 468. Van de Zaaken , die van buiten aangebragt worden, $: CLXVIIL—CLXXIL bl. 468 —473. CororLarra. bl. 474 Van de heweeging en rust, als. oorzaak van de Ziek- ten van hect Vaderland, $. CLXXIIT-CLXXV, bl. 475 —482. ‚ Verdere Zaaken „ hier toe betrekkelyk, $. CLXXVI, CLXXVIL' bl. 482.486. Ó CorozLarr A. bl. 487 — 499. ‚TWEEDE LID. Van HeT ONDERLINGE VERBAND DER ZIEKTEN , UIT DE“ NATUURLYKE GESTELTHEID VAN HET VADERLAND VOORT VLOETENDE SN CLXXVII, CLXXIX. bl. 490 — 494 Van de Morbi Hereditarii of Erfzieksen ‚ $: CLXXX CLXXXI. Dl. 495 — 499. Van het onderlinge verband der Morbi Endemici , of Land- Ziekten ; of de eigentlyk gezegde Ziekten, welke uit de Natuurlyke Gefteldheid van het /ader- ‚land voortvloeijen, S. CLARENSCACI. deg 5QO mn 53bej 35 4 __… Ee Nader betoog ;van het onderlinge verband van | eenige fleepende Ziekten in den buitenften omtrek des lichaams ,_$. CXCIIL bl. 521, 522. u. In de inwendige oppervlakte , van de geenen , die de Longen aandoen, $ CXCIV, CXCV. bl, 522 — 525e SCHOLLON. bl 52553 1 u. In LE WERO ME :D. LIX ur. In de eerfte wegen, $. CXCVI. bl. sara 534. iv. Im de grootere en- kleindere Bloedvaaten A 1 CXCVII. bl. 534 — 536. v. In de Weivaten , S. CXCVII — CC, Pads. ft Smak on vi, In het Herflengeftel en de Zenuwen , $. cel, CCI. ZL 540 544» | Van het onderlinge verband van de Ziekten van de | Faargetyden „ 9. CCIV — CCXVIIL blade. 545 \ 568. … DERDE LID. Hoe MOET MEN ZICH VOOR DEZELVE BEHOEDEN. $. CCXIX, CCXX. bl. 569 — 573. Van de verbetering der Lucht , ter voorbehoedinge van de Ziekten der Nederlanden, 5. CCXXI- CCXXIII. bl. 573 — 585. ‚ Van de Spyze en Drank , ter woorbehoedinge van de Ziekten , $.. CCXXIV -CCXXIX. Dl. 585 —60g. Van de Voorbehoeding , met opzicht tot de kwaalyk _ toegediende Geneesmiddelen , s. CCXXX. bladz. 609 — 620, Van het tegengaan der Zefmettende Vermogens „ met opzicht tot de Woorbeboedinge , S. CCXXXI — CCXXXIL bl; 620 — 629. ie Van de Leweeging en Rust of leedigheid , met op- zicht ‘tot de Woorbehoeding , …S$. CCXXXIII, bl, ke: 629 — 684: … Vande Kleeding , met opzicht totrde Voorbehoeding, Os 6. COEXXXIV. Bl 634 —636. __Hoedanig deeze Beftuuringen tot eene wegendlyke ___ Moorbehoeding {wekken ? dr! FCAKN, blads. 6 636 mee 64% Van ds eer a Ur Van de; Geneeskundige Boorhepeadiks s. CCKEXVI bl. 642 — Óddhes __Besturrenpe AaNMERKINGEN f $ CEXXXVIE bl. 1645 6E O5 | VIERDE LID. … Hoe MOET MEN DEZELVE, GENEEZEN ? S-CCXXXVIII, CCXXXIX. bl. 648, 649. „Va het wel kennen der Ziekten, met opzicht tot de vur Geneezing ,-S- CCXL. Dl. 64 49, 650. | Van het wel onderfcheiden der Ziekten , {. CCXLI. bl. Ó5I — 654. | =Van-het wel gebruik maaken van de Regelen der Voors behoedinge , $--CCXLIL bl’ 655. + ks Van de geneezing der Ziekten door bekwaame en gepaste Geneesmiddelen. ‚ $-CCXLIIL, CCXLIV. bl. 656 058. Van de geneezing.,der illerengeue Ziekten „ „uit de belette Doorwaafleming ontftaande, S. _CCXLV, CCXLVI. bl. 658 — 666. Van. de orihitering der verflymde of verdikte Wei- Vogsen ; 3 de verdikking der al te-dunne , en de vereeniging. en. vaster vermenging der te los-za- „„menhangende en gefchifte Vogten , en het grui- zige gedeelte des “Bloeds „4. CCXLVIL biadz. 666 wenen 680. _ Van de verbetering der onderhelane fcher pien in het Bloed, 9. CCXLVIIL Zl. 680 693. Van de verbeteringe der enkelvouwdige Ziekten in de vaste koe kt ba CCXLIX, ble694—697. Van *) Het wosit BrvorcseL , dat op bladz. 604. aan het - hoofd van $. CCXLIX. gevonden wordt „ is een drukfout , *% welk“aan het begin van de noot (£) moet geleezen worden. UN MG MD Eh Van het openen der ver flopte Klieren 4 5 ECL. Van die werner van den se omloop des ‘bloeds, '$. CCLL bli-69g— zor. Tnt e+. Van het verminderen der alte groote drift der Vog- ten , enz... '$ CCLI blzor— 703. Van het herftellen van het gebrekkige, en de noo. dige veelheid der goede Vogten enz. $. CCLI, vr „CCLIV. bl. 703706 Van de geneezing. der zamengeftelde fleepende Land- Ziekten ( Morbi Endemici Chronici,) waar onder 1. Die van den uitwendigen omtrek des lichaams: als 1. De Rheumatismus chronicus Scorbuticus en in= veteratus ……$. CCLV. Ir Dl 706 irt a. De Rheumatismi particulares ; als Kies-'en’Tand- pyn , Hemicrania , ruiflen-der Ooren , de Mor- bus craffus Elrepocraris, de. Podagrá en J/chia- _dica behooren; « ibid. 1. „bl, ZTikef IJ. HI. Die welke de. Longen aandoen: als ‘xt. Verfcheidene foorten van: Aftbmnata ; hoedaanig. het aftbma pituitofum fpasmodicum , cacheëi- eum, “epidemicum „ met'die, welke uit byzonde- _ er te Trafiquen ‚ uicflag , en uitwendige drukking, - voortgebragt worden, $. CCEVE Dl'717- 724. 2. De Teeriggen :. zoo Erffelyke; -als-die:, Uit voorafgaande Bloedfpuwingen,, iaftermn | Uit eene koude vogtige Raid unde ofte ___… Catarrhi maligni, | Verwaarloosde Verkouwdhedén AR _ Verplaatste Ziekteftof ; „danwel, | Uit Aflhmata voortkomende , gee worden : | S. CCLVIT. 2 724 730: ; ‚…_ Dewelke vervolgens in haare ‘byzondere omftan- | digheden voorgefteld , en met een. Epicrisis _beflooten worden. dl, 730 — 749. UL In Exit EN: NO UIR IL In de Eerfte wegen „ hoedanig- 87 1. De verflapping van de vleezige-deelen in de Keel enz. _$. CCLVII IL. bi. 749, 750. 2. De belette doorzwelging , /6.1L bl 750, 751. 3,De 'Tusfis flomachalis, convulfiva € Hypochon- _driaca enz. ibid. UI, bl. 7s1,752.- | _e 4 De Cardialgie chronica , ib. IV. 752, 753. 5 De Colyk van Poitou, ib, V. bl-753—756: 6. De Diarrhea mucofa €” Dyfenteriae , ibid. VL dees blade PSP | 7. De Strangurie catarrbales , enz. ibid. VIT. bl. 757 — 76% (ank IV. In de grootere en kleinere Bloedvaaten, de ge- neezing der Memorrbagie fpontanea in zich be- vattende , $. CCLIX. bl. 762. ; Waar van die - Ee rt. In het gemeen, ibid. L en ‚2. In het byzonder, ib. Il, Dl 763. gelyk ‚__het Neusbloeden ex hepatide , ibid. r. der hebbelyke of dikwyls wederkeerende Bloed- __fpuwing, âbid. 2. | der hemorrhagia uteri, ibid. 3. bl, 764. en die van de hemorrhoides , ibid. 4. bl. 765. worden aangeweezen. | V. Onder-de gebreken der Weivogten doen zich voor- namentlyk op : a. De Waterzucht, \. CCLX. bl. 765. zoo in het gemeen, wegens de Hydrops anafarca ‚) en afcitis , met de geneeswyzingen , daar toe behoorende „ ibid, 1. bl. 766 774» als in het byzonder , wegens de Mydrops peêloris en ovarii , alsuteri „ de Leucophleginatia, tyme panitis €} bydrocele , ib. IL. bl. 774 — 783: e. De Fluor albus, ibid. 6. Dl 783» 784. 5 D at iN RO WUD heur s. De Ulcera arke ib. 7. bl. 784, 795. 4. De Ureri prolapfus , … ibid, Be bl. 785. ‚De Rachitis , Engelfche Ziektë „ib. 9. ibid. 6. De Winterhanden en Wintervoeten , ib, 19. bl. 786 „ 787. 7. De Kanker in alle zyne, byzondere geneezingen , volgens vroegere en laatere middelen en waarnee- mingen, SS. CCLXL Zl. 787 — 796, benevens de Waterkanker , ib. IV. ibid. VI In hee Zenuwgeftel : De Beroerten, 4. CCLXIT. br. 206, 797. De Hemipblegie en Lamheden, $. CCLXIIL bl. 98. Dé Tres ie, Vallende Ziekten, S- CCLXIV. bl. 798 — 803. De geneezing der Koortfen tot deeze Afdeelingen behoorende enz. $. CCLXVI. bl, 803, 804. Van de geneezing der’ Ziekten in de onderfcheidene Jaargetyden , of de doorgaande Ziekten der Ne- derlanden enz. S$. CCLXVIL bl Boy, 805. | Waar onder de tusfenpoozende Koortfen , zoo van het Voorjaar, 9. CCLXVIIIT. bl, 805, 806. als vanhet Najaar, ib. II. bl, 806. Onder welken de eenvouwdig rdtlioaniide ' Koortfen „, ib. 1.-bh. 808, 809. het verfchil der geneezinge tusfen. die van bet Voorjaar en die van den Herfst ‚ vábid. a. bl. 809, 810. _ de byzondere behandeling der Zeeuwfche Koort- | fen abi.3) Dl. 8104 Br1. | > als-mede die wan de Geinundeerde Landen, ib. 4. Dl. Bir 813. en der Febres Quartane maligne en gewoone Quarianae ‚ ábe Se ble 814e 8 | De _Exiv RON HO ID, De geneezing der Febres continue remistentes”, Dutrie de€S ardentes , 4. CCLXIX. bh 813, 814e “der Cholere , G. CCLXX. bl. 314. | ‘der Diarrhwe en Dyfenterie , $ CCLXXI, bl, Ba RAD, oi | ‚nde Geelzucht , S. CCLXXIL b Wk Big. Van. het Ersfipelas Urvicatum, Ss CCLXXIIL | bladz. 818. ‚Van die der Ziekten van den whe * 5 vof: ded ontftee- kene Ziekten, $. CCLXXIV. bl 818 8414 “1 Van de Febres catarrhales ; ib. 1..bl, ger. | ss … Van de Zngine catarrhales’, ib. IT. bl. 821-823. Van de Peripneumonia nothe , ib UL bl. 803. Van de “Catarrhi maligni, Verkouwdheid enz. ib. IV. B. 824. … Van de geneezing der. Febres continue ; Ephemera Sy nochi fimplices €£$ putride ‚ met haare. onderfchei- dingen nopens.de voorgaande , alsmede der Fekres hemitritaa €} nervea , die van den Zomer doorgaans uitmaakende; S. CCLXXV. bl. 824, 825. Van de Apbthe „ of NA . $ CCLXXVI. „bladz. 825. 4 4 | TurorREMa. Pr acrieom.. ble 826. *_ > Van-de geneezinge der befmettende Vermogens, en daar onder de a vn i enz. $ CCLXAVIL „bh. 826, 827. er Van de heimelyke. Ziekte , 5. CCLXXVIIL bh _ 828, 829. i Van de Waïervrees;- $. CELXXIX.. D. 829, 830. Van de Schurft enz. $. CCLXXX. bh 830. | Van de Wormen , wegens haare byzondere foorten ‚en middelen daar tegen; $. CCLXXXI. bl, 83 1. Van den Steen ;-$. CCLXXXH. bl, 832 BesLuir.. S CMER Il. ERLE oe je ANT- … Bladz.r. sed de re op DIB, zn Vv he A A G: peten zyn de Ziekten. mes ie Menfchen à die uit de natuurlyke gefleldheid, van het Vader» land waortvloeijen 2 Hoe kan: men zich te= gen’ dezelven ‘behoeden’; en door welke” middelen kunnen zy geneezen worden? VOORGESTELD DOOR DE HOLLANDSCHE MAATSCHAPPY DER WEETENSCHÁPPEN TE HAARLEM. \esassnaesessooscssass ‚Algemene Tulsiding ‚en bari deezer Wraage in hes sierde | | } $- 1. he raare is’ grot „ en van eenen meer dan“gewoonen inhoud ; en , om in alle: 7 haare byzonderheden volkomen te be- ij naar het oordeel van voornaame Ge- neeskundigen ‚eerder het werk van eenen gant» add Deel, EN … fchen _ eet Algenteene Inleiding en Overweging __fchen leeftyd, en der, vereende Waarneemingen vanalle de Geneesheeren in ons Vaderland, dan van een enkeld Menfích.—- En dus veel eer de voltooijing van veele zwaare Boekdeelen , dan van eene enkelde bepaâlde Verhandeling. — Hoe groot en uitgebreid dezelve ook zy , zoo nuttig is zy echter voor de gemeene Maatfchap- _py der Nederlanderen.… Want, offchoon dezel- ve in haaren: eerften aanleg die rype volkomen- heid niet erlangen mogte , zoo is het nogthans te hoopen „dat dezelve door welgedaane en ag- ter-een volgende Waarfieemingen eenmaal aan die begeerte zal kunnen voldoen, welke men by derzelver uitgave daar in beoogde ; te weeten., de bewaaring der gezondheid van onze Mede- Burgeren , en de afweering van veele onheilen, welken hen thans drukken. — Zy ís en blyft derhalven eene aandagtige overweginge dubbel waardig. — In het algemeen toch zyn de Ster- velingen ‚ na den Zonden- Val, aan veele ziek- ten. en elenden onderworpen ; en geen-Land is ‘er , of het heeft nevens zyne algemeene , ook . zyne byzondere kwaalen, welke naar de byzon- dere gefteldheid van het zelve , en de onder- Scheide leevenswyze daar in plaats hebbende , van eenen verfchillenden aart zyn: door wêlke toevalligheden de Ziekten , fchoon in geflagt veelal overeenkomende „ nogtháns in foort mer- kelyk van den anderen onderfcheiden „ofte in geduurzaamheid. langwyliger zyn. — Jee S. IL „deezer Vraage in bet algemeen, 3 SII. Dergelyke byzonderheid (CS. 1.) befpeurt menin onderfcheidene Landen. Want zoo zyn de Inwoonders van JAPaN aan éen zon- derling “Colyk „ en een byzonder foort van Kin, derpokjes “,ngerhevig (a). Die van Surina- MEN aat eene byzondere Ziekte , Beillac ges naamd 3 als mede aan eene andere, de Koek en Klem. gehieten „ onderworpen (4). Die van de Bersices aan een eigenaartig foort van Pok- ken Cc De Zwrrzers aan Kropgezwellen en Breuken (Cd); en wat van dien aart in andere Landen: meer mogt gevonden worden (eg). — Welke Ziekten, fchoon aan die Landen eigen zynde , nogthans haaren voornaamen . grondflag hebben in-de byzondere gefteldheid der Lucht en derzelver Verhevelingen , benevens de voort- brengfels van het Land , en de levenswyze der Inwoonderen. — - Men mag dan billyk den- ken , dat de Maatfchappy in haar voorftel om- trent de Ziekten , welke uit de natuurlyke ge- fteldheid “van het Vaderland voortvloeijen „ niet zoo zeer ‘hetoog hebbe op algemeen doorgaan- ‚de Ziekten; voor zoo verre die tot de algemee- zh he £ ne. pCa)- Kemerer Befchryving van Japan, Pp. 459. Cb) Hedendaagfche Staat van America, 1. D. p. 575. Me) Dezelve, p. 604. | NA Cd) Tegenw. Staat van Zwitzerland, 1. D. p. 131. A. Har- LER Opuscula Petbolog. Laufann. 1755. Pp. 16, 53 6 il oder de Rwoynende Ziekten der Nederlanderen , A 2 4 Ie nand Inleiding en Overweging tie völziekten C Morbi Epidemici ) behooren 4 welke alleen voor eenen tyd plaats hebben, er daar na geheel-ophouden , offchoon dezelve hier- van niet geheel kunnen uitgefloten worden, ver- mits „zy. fomtyds haaren voornaamen&oortgang i aanwas, verfpreiding „ of zelfs haar begin „aan die. zelfde medewerkende oorzaken verfchuldigd zyn , die de eerstgenoemde doorgaans plegen _ voort te brengen of te bevorderen + maar voors namelyk op die geene , welke uit bekende oor- zaaken, in de voorgeftelde Vraage opgenoemd, min ok meer geduurig.,‚- ofte op beftemde ty= den, worden waargenomen. — De bepaling onder-de. Menfohen,- fluie de uitwerkingen dier zelfde vermogens, op de lichamen der- Beesten; uits niet zelden die der menfchen voorgaande, en. door getrouwe geneesknndge : Waarnéemers nu en dan met vrugt get | Overvloe- dig; blyft intuflen de taak „ om, het hart van ieder Vaderlands lievenden Geneesheer ter bearbeiding van deeze nuttige ftoffe op te wekken en gaande te maaken; waarin zig niemand den tyd zal kune, nen beklagen , welken hy in het wel doorzien, overwegen en fehikken derzelve zal befteed heb ben; onder welken wy ons ook genoopt vonden. onze kragten in het wettig ftryden naar tri! zie gehangen prys te sf | _Overd deërer Vraage in beb algemeen. 5 Overweging hoedanis deeze Stoffe te be- ahd „handelen ‚ benevens de wyze vân …- C4 ‚derzelver Verdeehnige. ee ze aen Sd ( iks II. Om deeze uitgebreide ftoffe wel en. naar het oogmerk deezer Maatfchappye te behan-, | delen, zal het voornamelyk. aankomen „om de. | zaaken i in de opgegevene Vraage voorgefteld, in eene gefchikte order voor te dragen ; want. hier, in misfende „ zal men bezwaarlyk het Veren, doel ‘kuiinen, treffen. di a cal Het fchynt. Eel in den AE op- flag ‚ dat men, ‘handelende van Ziekten , wel- ke uit de ‘natuurlyke gefteldheid van een ‘Land voortoloeijen , datzelve, als het voornaame on derwerp, waar op alles rust en van afgeleid moet worden , zoodanig, doe voorkomen, dat men de. Ziekten daar in plaats hebbende „ in haar Ónder- ling verband des te duidelyker befchouwe, Lan- gen tyd had ík in deeze begrippen verkeerd ; en, de Verhandeling op deezen leest gefchoeid , byna voltooid , van oordeel zynde, dat, indien men het wel zoude doen , men op deeze wyze Handelen moest, naardien de gemeene Geogras Phie niet toereikende zynde, dezelve door by- ondere. opgaversen nadere omfchryvingen bez hoorde opgehelderd te worden’: vooral „ om dat Roorhame Geneeskundigen van die zelfde mee- A 3 _ _hinge 6 diakipetne Inleiding en Overweging ninge waren ; en veelen op deeze wyze gehan- deld hadden. —— „Want zoo befchreef.de En- gelfche Geneesheer Russer de Stad Arrrro Zoo naauwkeurig „ dat ’er byna niets ontbrak , geen het geneeskundig oog eenig licht konde by- zetten (f). De Heer MaroiN tekende veele byzonderheden aan , betreffende de Stad van Parys, en de levenswyze haarer Inwoonderen, if in het ‘befchryven van,de jaarlykfche doorgaande Ziekten derzelve (£). De Hooggeleerde Heer VAN DOEVEREN deet zulks ten aanzien van den grond , welken de Groningers bewoonen , in het optellen van de gezonde’ hoedanigheden dier. Stad (4) ; zoo wel als zynen Leerling Gour “gedaan hadde , ten aanzien van, haaren ongezon- den en zieken flaat (Cf). — De Ridder Prin- GLE kende ‘er ook de waarde van ; zoo, dat. niet alleen de grond en het onderaardfche water. naby de oppervlakte des Aardryks ; maar zelfs een belommerd Dorp , het afvallen van de bla-. deren in den Herfst ; ja het meerdere dekfel , en de ligsiog ‚ zyne oplettenheid niet ontfhap- ait. ten. (f) In zyne Befchryving over die Stad. Cg) Dans les Memoires de V Academie R. des Sciences, depuis, zh6: jusqu'a 1754. b) V.Sermon Academic; -de Sanitat. Groning. prefidits ex ure bis naturali Hiftoria derivandis ‚ Dit. 1770: 1) De morbis Regioni Groningo- Omlandica maxime familiarie ‚bus eorumgue caufis pracipuis, Groning. 1762 deezer Vraage in bet algemeen, 7 ten (k). ——- Van gelyken. handelt. de Heer VAN GeuNs- breedvoerig, over deeze wyze van uitvoeren. ‚ in zyne: Nederlandfche Vertaalinge der, beneden aangehaalde Academifthe Redenvoe- ringe des. evengenoemden,Hoogleeraars v AN Doeveren (1). „Hier by voegende het nute tig Plan der Waarneemingenin FRANKRYK-op hoog: gezag ingevoerd , om-door de Geneesmees- ters van de ‚byzondere Hospitaalen, het geheele _Rykdoor, eenpaariglyk gevolgd-te worden COH en van welke heilzaame onderneeming en uitvoe= ring men reeds de gewenfchte. vrugten. door den druk ziet gemeen gemaakt (4). — Allendruk* ten zy inrdeezen de voetftappen van den,Vader der Geneeskunde „ HrrrocRATes ‚voor aart op. den rug, van den tytel deezer Verhandeling geplaatst. ‚—— Dan hoe fraai en nuttig deeze arbeid ook fchynen mogte, zoo heb ik; wegens de veel Held 7 Ck) In: 48 Befebeysing 0 van de MN en die der Cars nizvenen ‚ in verfcheide een gedrukt. ' Nolen "(J) Bladz. 6, - Bcn) Dezelve „ bladz. 10. __ _(n) Te.weten Recueil d'Obhfervations de Medicine des Hopitaug. Militaires , fait & redigé par M. RicnArp pe HAUTESIERCK &rc. a Paris 1766, waarin de Befchryvingen van de Steden Montpelier door den Heer FourNier , van Ckalons fur Saône door den Heer pr Lorsy , vân Toulon door den Heer’ pe LA RTHONIE,:van RyfJel door den Heer DesmirLEvarLk, van ske door-den Heer LANDUETTE van Straatsburf door den Teer Renaupin, enz. waar vande Uittrekfels te vinden zy in de Natuur — en Geneesks Bibliotheek” van den Hooggel. Heere on SANDIFORT ‚VID. p. 227 en’ 45T. | HI A a 8 Algemoene Inleiding en | Overweging heid der onderfcheidene vöorwerpen meeren meer gezien , dat wanneer men de daarin voorkomen- de veele gelyke ; ‚of van den anderen verfchil-’ lende zaaken, niet altoos in het waare ooginerk befchouwt , men dikwyls ongevoelig van het we- zeudlyke doeleirde 4 „te weten de Ziekten enz, afgetrokken ; of door” deweelheid der voorwer- pen ‘in meerdere of mindere verwarring gebragt wordt. Hierom heb ik voegzagmer geoor=’ ‚deeld, ‘álleen het nodige ter opheldering van de Ziekten „ uit die byzondere Omftandigheden voortvloeijende : „te melden 5 terwyl het byzon- dere van elke Stad eri” Plaats, vallengskens” tot _ meerdere volmaaktheid: gebragt zynde, door den’ tyd: zoude kunnen. dienen tot zamenftelling ee ner “Hifloria Medico- Geographica = Belgi „ de welke door geduurige “aanvulling, “haare-rypere volkomenheid zoude kunnen verkrygen. — De Vraage zelve. betreffende „zoo kan die Bekwaamelyk in de, Vier. volgende voornaame. Hoofddeelen worden afgedekld ‚ te weeren ef Wilke de Ziekten zin, die uit EN pee rans cOlkë, gefleldheid. des V aderlands hd od | Jen: ê 5, tie. aL Hidas hét bren Pihünt en welk” „de Ziekten tot de: natuurlyke geftoldheid vn het Vaderland hebben. HL Wik … deezer Vraage in het algemeen. > 9 HI Welke de wyze zy, “hoedanig: zion voor wad en zelve He behoeden. WER ten Ve EV. Dor welke middelen zy. kunnen. genezen ë worden Ea | | Nd 5 bead zig ì in at o opmaa- d ken der Ziekten > one opdoen. | oe V.” Indien wy van naauwkeurige Srerf: teen? uit de onderfcheidene Steden der Ver. eenigde Nederlanden. ‚ en aan welke Ziekten: overleden ‚ voorzien waren, „hoedanige federt: hêt jaar 1755. van : rs-Hage En”: 1771. van Rotterdam ‚ zyn opgemaakt: en « uitgegeven ; dam zóude de beantwoording van eene’ Vraage, als deeze ook’ naarhet. oordeel vande’ Schry= ‚vers der Bibliothegûe ndes Scienoes @À-desrbeaus: _Ar3 min imoeijelyk’ wallen-; en aan mindere: | zwarigheden onderhevig Zyn. ts oIn stegen” „deel doen“zig nu veele’ belecfels op ‚welke door: Û Bas aan: getioegzaame. Waarneemingen, niet makkelyk Zyn uit “den ‘weg te, ruimen. === Boven dien dringt de: Maatfchappy op'betoogde- “Waarheden! aän ;: want vermits’ de Antwoorden: by de eerfte opgave deezer Vraage ; om die voor. hetseinde van het jaár 1771. te beantwoorden 8 vel op willekeurige onderfteltingen íteunden se zon- Lo Algemeene Inleiding. en Overweging “ zonder Hie zeggen. door „Schriften te-{taaven. ï zyn dezelve , „zonder. toewyzing van.den, uitge loofden Eesaikd prys , aan gf oogmerk. Onvols doende bevonden. “& VL ‘In deeze geftelteniffe der zaaken  blyven 'er maar twee wegen open. De eene, die van getrouwe Berigtën door kundige Artfen in de byzondere Steden, Landen en Plaatfen ge- maakt 5de “atdere , die „der vergelykinge van deeze, of.der. Ziekten daar in vervat, met gely= ke waarneemingen van onderfcheidene tyden. — Van beide, deeze middelen-heb ik my voorname- Is 4 in het behandelen deezer ftoffe bediend : sent wel nopens het eerfte , voor zoo veel met de. geheimhouding beftaan. konde, „gebruik gemaakt van’ zoo-veele, Berigten van geoeffende Genees- kundigen ‚en andere Liefhebberen der Natuur- kundige Weetenfchappen in‚ons Vaderland, my, van tyd-tot-tyd- medegedeeld; uit welken: rui-, men. voorraad de voornaamfte. byzonderheden omtrent. de. dandsgefteltenifle „bezigheden, levenswyze en misbruiken , benevens de Ziek- ten’, mê@erder-of minder hier uit. voortvloeijende, enz. , zoo verre-de aart „der {toffe zulks lyden. konde „in eene Syflematifche order voorkomens, waar uit “inhet tweede Lid, dezelfde, volgens: haare ‚byzonderfte- verdeeling ; in-haare- byzon=; dere Ciasfen gebragt-worden, …—- Ten aanzien! van het ander middel ; doen Zig riet weinig zaae! kan op; die- metde byzondere gefteldheid-vans dic $ on 4 deezer. Vraage in het algemeen. ar dit-ons Vaderland wonderbaar overeenkomen. — De befte Waarneemers toch in deezen- opzigte. waren. de groote Hirpocrares- in de. Griokfche Eilanden ; en niet min de reeds overleden onver-: moeide. Huxriam in Engeland. Menfchen zoo: beroemd door hunne kundige oplettenheid „ als: beproefde trouwe ; en welken hunnen voornaa- men leeftyd in het: navorfchen van Ziekten ; uit: de gefteltenis van hun Landen Lachtsveranderin- gen , ‘doorbragten. — De gunftige omftandig- | heden ‚ waar in die Landen metde onze over= eenftemmen, nagaande , befpeurt men bynâa de= zelfde Luchtsgefteltheid , ten aanzien van de wa- terige Verhevelingen, aan veele veranderingen „onderworpen ; enmet de byna Westelykeven Zuidwestelyke ligging der Grickfohe Lilanden , in welke HirpocraTes de Geneeskonst:oeffen- ‚de; en die van Portsmouth, in welke Huxuam gedurende eenen reeks van 20 jaaren (0), Zy- _ ne. Waarneemingen te boek ftelde, -—- ” Waar _by de weerkundige Waarneemingen met toepas=> _fing-op de-Geneeskunde, door-F. HorrMmaNN7 _Zoo OAK UNE eta er ar (#)5 en de Waart-' hel : B Tes Te weten vanhet jaar 1728 tot EN onder hek naam. van Obfervationes de Aëre €” Morbis Epidemicis, 1752.-te Lons den gedrukt; of onder den naam-van; Opera Pimyfico = Medien door „G. C. RICHEL te. Leipzig 1764. uitgegeven. Waarby Ben Supplement van den Heer J. C. Huxuam, vervattende de Jäaren 1749 tot 1753. MD Obfervatiohes Rarometrica Met zor gie, ke, B RS Tom, MV. 'p. 15. edit, in Folio, | C rs ‚ Algemeene Inleiding en Overweging neemingen van andere wakkere Mannén, by je) dere byzonderheid te-noemen”; insgelyks het. hunne kunnen ‘toebrengen. —— En by aldien” het aan iemand toefchynen-mogte, ‘dat’ de waàr-\ neemingen van die landen en plaacfen niet voeg: zaam opde onzen konnene toegepast „worden > zoo wete hy; dat de menfchelyke Natuure ( niet ! zoo veranderlykeals:de menfehen zelve; onder: dezelfde betrekkelykheden altoos „dezelfde. zy3) en:op dezelfde wyze-altoos lydeen werke; „hret? geen voornaame Mannen onwederfpreekelyk ben’ ies ok ie OMOEENELE' USADOS ET . se h : vd . f INE / ‚ ' EA Ë Le KATE Peerd le N d 3 ' Es ï Verder Zwaärigheeden wit fee} gemeen te Bn gemaakte PROGRAMMATA His | voorvoldeijende. 4 VIT Ten aanzien van het: flrikte van de voorgeftelde Vraage „ en de zoo-dikmaal daar van-gedaane herhaaling inde Progrannuata, zoo fchynt het uit ‘de woordelyke opgave derzelven tesmoeten volgen, dat al het geene, dat anderen gedaan hebben , in deeze Verhandeling moest gemyd worden. Het geen denkelyk met die OOBIDerk zal Zi Eater „om end lastige en ver. Cp) Cr. GAUB- avis: Pathol. Medicin. & zo. ve of ge 4 | Gier &ce Tom. le-ps'19à. nd vn deezer Vraage in bet algemeen. 1% ks wsdiende langwyligheid,, en ‘alle zulke zaakeri; - die niet dyreff- behooren tot het ftules ’t welk de Maatfchappy beoogt, te vermyden: gelyk Hun | Edelen zig metdeeze eigene woorden uitdrukken. Maar. aan den anderen kant overwegende, dat het deeze aanzienlyke voorzittende Mannen Om waarheid.te doen is, als die. geen genoegen nee- men ia willekeurige onderftellingen, zonder het zeggen mer Schriften enz. te ftaaven CS. V.); „zoo-fchynt het onvermydelyk te moeten volgen; ‘dat men van eens anderen arbeid wel degelyk gebruik maaken. moet. Weshalven ik de vryheid neème-,„ voor-en aleer ik «dit. zwaarwigtig werk nader van naby aanvatte „ deeze-hoogaanzienly- ke Vergadering eerbiedig voor-te houden „ dat het my na lang arbeidens toegefcheenen heeft, een ‚werk: van dit. gewigt , niet-alleen met het raanhaalen van den arbeid van anderen te moeten ftaaven ; maar zelfs des noods met den zamen- getrokken zin ‚‘fomtyds met-de eigene. woorden van ervaarên aen ; of zulken ;-welken zich. op eenig byzonder.deel van, deeze Vraage heb- «ben toegelegd „ te-móeten bevestigen 5 5 ten ein- de eenmaal een zoo vast fundament gelegd wor= de’, dat de voltooijing: van. dic zwaarwigtig ge- “bouw , zonder inftorten of. weder opgraven ge- Et ieden zoude. — En ‚ naardien de Vraage Omtrent de Ziekten , welke uit de natuurlyke gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen , ver- keert „ waar in buiten tegenfpraak de Lucht en 8 de ) 14 Algemeene Inleiding en Overweging de Grond de eerfte en voornaamfte plaats beflaan moeten ; zoo heb ik ook gemeend , dat dee- ze beide Artikels niet ter loops moesten. be- handeld worden , het oordeel van de eerfte Ge- neesheeren hier mede inftemmende ; te meer , alzoo volgens den Heer Marriner dit ftuk tot düs verre, wegens den invloed op de gefteltenis van ons Vaderland , nog niet volkomen door ie- mand befchreven was (r). Weshalven ik het zelve als den grondflag , waar op alles neder ko- men. moet , zoo fterk en zoo omftandig betoogd hebbe, als tot eene Geneeskundige Verhande- ling van deezen aart noodig fcheen. — Om deeze reden heb ik dan ook gebruik moeten maa- ken van de onvergelykelyke Verhandeling over de Lucht , van den onfterfelyken BoERHAAVE „ van de onvermoeide Waarneemingen- van den wydberoemden P. vaN MusscHENBROEK ; van het allesovertreffend Ziektekundig Onderwps van. den grooten Gausius. En , konde ik hier de fraaije Proeve over de Lucht , van den alomge- prezen J. Baster, en de nuttige Verhandelin- gen van den Heere L. STorKr ‚ welke met den onvermoeiden en bovengenoemden P. vaN MUssCHENBROEK » de Luchts- Verhevelingen in deeze Landen zoo lange | hebben ien men Cr) Hollandfche Maátfchapp ) der Weetenfchappen „ XI. Deel 4 a. ftuk, P-rf: | / „ / dezer Vraage in het rd Sis T_… (Cs), agterwege laaten sen” zwygen van den vlyt, dien de Ridder Princte-zes jaafen dang met zoo veel opmerking in deeze Landen , zoo omtrent de Ziekten , als derzelver oorzaa- ken , heeft te boek gefteld; of het merg ùit de doorwrogte- Verhandeling van den Hoogge- leerden Heere vaN DOEVEREN, boven (S. Ev) aangehaald ; en-de welgeflaagde Waarnee- mingen des Heeren De MAN, alleen voor- | onderftellen ; dan zoude immers dit gewigtig Stuk. die volledigheid niet bekomen hebben , welke het zelve ter betooging van het onderlin- „ge verband fcheen te vereisfchen. — Deeze langwyligheid mishaage intusfen,der Maatfchap- _pye niet , naardien dezelve van gelyken in an- ‚dere Verhandelingen naar gelang der ftoffen toe- gelaaten is, terwyl Dezelve gelieve te over- wegen, dat de aart der Vraage niet alleên voor Verftanden van den eerften rang en kundigheid , „maar ook voor ieder haarer Medeburgeren , zy ingericht; en dat minderen onder hen van Taal- kennis en Boekeryen ontbloot, ‘aan de aangehaal- de plaatfen weinig hebben ; daar zy; nu „ „be- haagt deeze arbeid aan het dogmerk ! de zaas ken zelve in eene onafgebrooken. order befchou= wen , en zig ten hunnen nutte en verbeeteringe Lo 1 dezelve, bedienen kunnen. S IN In N 8 t ke ws “ Ke ks $ he a: 8 , È en ‚(£) Zie deszelfs Beginfels der Natuurkunde in de Voorreden, „16 Van de Ziekten „welken uitde. Natuur ly te In vertrouwen dan op de. billykheid , en het doorziende oordeel: van deeze Hoogaanzienlyke Vergaderinge ‚en met eenen oprechten wenfch;, dat myne,pogingen {trekken ter-bevordering van de Kere Gods, en van het welzyn des Vader- Jands , agtervolgens de Zinfpreuk-deezer Maat- fchappye ; beginne, ik dit Werk terftond met ge gprellinge d der Ziekten zelve. ‘ EERSTE LID, VAN DE ZIEKTEN, WELKEN UIT DE. „NATUURLYKE GESTELDHEID VAN HET VADERLAND VOORTVLOEIJEN. Nl Gr OP de Vraage , Welken zyn de Ziekten, enz. antwoorde ik : allerminst Morbi? acutis- {imi (zeer haastige Ziekten), in de Geneeskun- de zoo genoemd ; allermeest Morbi. ex itnpe- dita perfpiratione ortundì (Ziekten uit belette doorwaasfeming ontftaande ) ; minder zuivere ontfteeke Ziekten , Morbi merè inflammatoriî , | over. US, | Gefteldbeid van bet Vaderland voortvloeijen. 17 over het geheel genomen ; meerder gemengde ex indole catarrhali €$ inflammatoria ; plurinum mucofa (van eenen zinkingagtigen en ontftee- ken „ doch meest van eenen flymagtigen aart, ) onderling zamenloopende.. —- Veele Morbé Chronici , langduurige of fleepende Ziekten, uit verwaarloozing van,de eerfte beginfelen dier on- heilen „ welken uit belette doorwaasfeming, ont- ftaan ; min genoegzaame geneezing ‘der vooraf- gegaane. Morbi Acutt , of kwaalyk - begrepen „gróndeorzaaken ; of wel uit den vogtigen grond, huizen , enz. behoeftige levenswyze „, gebrek aan beweging , enz. voortfpruitende. _S.. IX. Dan by aldien men de Ziekten , welke uit de natuurlyke gefteldheid van het Va- derland voortvloeijen , en tot de opgenóemde _Clasfen ($. VIII) behoren, uit de lysten, wel- ke van hep meerder getal dier Ziekten gewagen, waar aàn de overledenen geftorven zyn; en uit de medegedeelde Berigten, tot dit Werk gezon= den ; mitsgaders uit de byzondere Verhandelin= gen van eenige bepaalde Ziekten, enz. opmaa- ken moet, kan men zeggen.‚.dat de Ziekten der Nederlanderen uit de opgegevene oorzaaken Ae nrd erkemense tn Aam - of, Engborstigheid 3Asthmas Aambeijen „ zoo blinde als vloeijende ; Hemor- -hides.tam coece ‚ quam aperse feu fluentes, AVI. Deel. B __ Be- 18 | Van-de-Ziekten , wolken uit de Natuurlyke Bedorven Eetlust „ zoowel in verminderinge , …Appetitus depravatus „Anorexia, Dyforexia; als buitengewoone : te weeten , Voracitas , Bulimia. Belette doorzwelging Deglutitio Finiata. Beroerte of Geraaktheid , „Apoplewia. Blaauwe Zugt of Blaauw- fehuie: Scorbutus. Bloedftortingen uit eene inwendige oörzaak , He- morrhagie fpontanea , waartoe behooren : ‚ Bloedfpuwen , Hemoptoe , Hmadtaf 53 He: | re MODERNE rs | Neusbloeden „ Hlemorrhagia- narium, | | Bloed - vloeijen , Hemorrhagia uieri ; ter- „wyl die der Darmen „ boven reeds by de. ‚ „ambeijen gemeld is; waar toe hier me- de- die van den Penis, uit dezelfde oor Ten zaak voorkomende; te ‘brengen SA Bof, „de: Bof ; Parotides maxilla; ding & Pa: siratidum Zmbumeftenna. | | Boore; Cholera. | Breuker’, Homies Buikloopen ; ohaemderfdae ‚als: ‘Van Slym, Diarrhoee €$ bye, “Van Wormen , Diarrhoee verminofae, Van Gal, Diarrhoea GS aldeas bil pe, Colyken van. verfcheiden- aaft;als-« Al | Gal: Kies „Colice gait tofisdtin Al jp : Wor | Ab Ks: } Gefleldheid van bet Vaderland voortvlnetjen. 1D Worm: of Slym- Colyken ; Colice verminofte.. Graveel -Colyken, Calice nephritice. …— Colyk uit opvulling van de vaten der Inge- wanden , Co/ice- infuröorum Vifcerum ; E van-welken dart mede zyn De Aambeijen- Colyk , Co/ica kemer | En {is- ‚zelden zonder ontfteking verzeld. gelfche Ziekte, of Landra d Rachitis. Geelzugt; ödergsanol — our Hartkloppingen , Palpitationes cordis | Hoofdpyn « en ANR, zage 3 ende „lalgraa Kinkhoest À Tuff 5 “convulfivas gang vant verfcheïden- foort ;. als: Anderendaagfche Koortfen , Fäbras tertiane. Afgaande Koortfen , Febres inter milienLEs. | Bráttdendé Koortfen „ Febrés ardöntes. … _Bluts- Koorfer Febres petechtales. __Dagelykfche Kóòrtfen. Febres güúdbidiane: Eendagfche Koortfen ; Febres ephemerd. Derdendaagfche Koortfed?, Febres guârtang. Ee A At en A Ne 3 É ‘Geduurige , of geftadige Koortfen , „Pebres CONtInuUg. ‚_Geduurige of weddikömehide Kooren; FE bres continu ge reninttörtes; 5 Óf Zoogenaam- de Rotkoortfen „ Febres pubridd. | an Half ‘anderendaagfche” Kooren’, Pebrds fe | Neen | B.2 | Gierst- 2o Wan de Ziekten „ welken uit de Natuurlyke Gierst- Koortfen „ Febres miliares. Knoest- gezwellen en Kankers , Tumores "ij _ hof &5-carcinomatofs. | _ Kramptrekkingen , Spam. Kwaadaartige Zweeren aan de Beenen , Uiera cacoëtha. Kwaadfappigheid , vinden ; Chenla , Ca- cochyha. Maag - pynen , Maag - Mier 5 “Cardialgie Î Cardogmus. Misdragt , Miskraam „Abortus. Moeilykheid i in het Wateren , Stranguria, tam fymptomatica ‚ quam idiopathea; Mouweeters , in de Visfchers op de Zuider - Zee aan de handen „ door het zoute water als anders. Ontfteeken Ziekten van Piene foort, als: Oog-ontfteekingen , Ophthalmie, Sorophihalmie, Ontfteekingen der Keel „ Angine : zoo Zinkingagtige , Angine. catarrhales.; als Waare ontfteekene , Angine inflammatorie. Ontfteekingen der Longen en Ribbenvlies., „De _ripneumonie G Pleuritis. — der Lever , Hepatitis. —- der Nieren , Nephritis > tam vera, zen fpuria. —- der Blaas-en Ingewanden, diene met den anderen verzeld , en in de opvulling der vaten « Gefleldheid van bet Vaderland voortvloeijen. … ax vaten van. de Ingewanden bovengemeld , 5. „gegrond; Jnflammatio Inteflinorum €$ Ve- _ficae. Roodeloop., boven onder de Buikloopen reeds opgenoemd. Slapheid der Vezelen , Vaten en Ingewanden , Debilitas Fibrarum, Vaforum €$ Vi foerum, __Slymziekten , Morbi mucofi. Teeringziekten , zoo __„der Longen , Phthifes pulmonales ; als der Ingewanden, Phthifès abdominales ; als uit Zinkingen ontftaande , Phthifes catar=_ rhales. / Traagheid , Lusteloosheid ; T orpor , Defelus ___ Zriabilitatis. | __ Vaaren , Uredines, WV: arices. | Villënde Ziekten, Epilepfia. Verkouwdheid , Gederdan Coryza. ‚ Verlammingen , Paralyfes… Verftoppingen in. verfcheidene lichaamsdeelen , als : Obflruêttones Vaforum & Vifcerum, voornamelyk der Bovenbuikszyden > Mala … Hypochondriaca. à Vrysterziekte, Chlorofis; en daar uit ontftaande Defetius Menftruorum. Uitflag van verfcheiden aart , als : Dauwworm „ Herpes liae. j _ Roodhond, Roodjonk „ Roodvonk, Rubeola. B 3 Roos, 22 Vande Ziekten , welken uitde Nataurlyke Roos; onderfcheiden-in « | | Oorfteeken Roos, Erpfipelas deens Bel- of Blaar Roos, Eryfipelas bullatum. Brandnetel -Roos „ Eryfipelas- urticatum. _ Springend , of Heilig , of St. Anthonis - ‚Vuur, Ignis facer , Lata plaga, Bry- ve fipelas esulcerafum. Schurfdheid , Scabies. — NB. Of hier de Besten en kindeke toe moeten gebragt worden, is twyfelagtig volgens Gen Dan , in de betrekking RE „welke zy. tor zekere Luches- gefteldheid hebben, kan men dezelven volgens Hux- HAM { ) hier niet van wicker. Water - Kanker » Cheilocace feu Labrofultium. Waterzugt van verfcheïdene deelen „ als: „over het geheele Lichaam, Anafarca. van den Onderbuik , Af/cites. van de Eijernesten , Hydrops Oovarii. _van het Serotum „ Bpdrocele. W ierblindheid ‚ Covcitas.a fuco. ‚___ Winddoorn en Beenvreeters:; Spina vena & __ Caries osfiss ie Winterhanden en } Wintervoeten » Peridane: ern Witre | Cu) Wom bvpags 4304. 0 - | Gefleldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 23 Witte Vloed der Vrouwen; Fluar sis si vaad | corrhoets d | | Zenuw- Ziekten , Morbi nervorum. ve _Zinkingen „of. Zinkingagtige lekten | 9 “Morbi „catarrhales , en anderen, die daar van af han- gen, hoedaanigen rg RA Tancpyn , Odontalgia ; Zoo gemeen in ons Vaderland. Oorpyn, Oralgia ; zoo uitermaaten pyolyk. _Zinking - pynen » Dolores rheumári ; zals „daar zyn: _Rheumatismus dE uit belette on- Zigtbaare uitwaasfeming ontftaande ; ; Eumbádo , Lenders gt, het Spit ge- gäamd, “ ì sn Arthritis , Tiet. Podagrâ „ Flerezya. … inert der Kraamvrouwen, „waar onder de Z00 _… moeilyke - … Zog-verplastfingen , met allé derzelver zamen. looperide toëvallen.” RS X.. Deeze Lys is naar de orde van het Ù Alphabeth tee ‚ in navolging der Lysten „van 'sHAGE.. „Denkt men , dat dezelve te „uitgebreid zy ; ‚en dat de Ziekten ‚welke uitde, „natuurlyke, gefteldheid van het Vaderland voortvlocijen „in een „korter beftek behoorden vt doe “— Zarien- J | / 2, Vande Ziekten ' et ken uit de Natuurlyke zamengetrokken te worden; geeve ik zulks gaar- ne toe; en bekenne, dat die diademen zou- den kunnen gebragt worden : | 1. Tot de Ziekten , welke haaren zeta hebben uit belette doorwaasftmng ; ; en dan zou- den hier toe behooren , | 1. Alle de Morbi Poumorië €3 catarrha- des, inflammatorii faucium, pleura €$ wuiverfs corporis ; haar opzigt hebbende tot de fchielyke verandering-der lucht, of {van den byzonderen dampkring des lichaams’, ontblooten , enz. ofte eene aanhoudende vogtige luchtsgefteldheid. 2. In eenen meerderen of minderen trap veele Morbi cutanei , verfcheidene foorten van ‚„Koortfen , enz. | in. Uit die Ziekten , koek ontfraan uit verflapte Vezeldraden „ en alles wat daar van of- hangt ; tot haaren grond hebbende het misbruik van warme dranken 3 en het bewoonen van ee- nen laagen vogtigen grond „ vagtige huizen , flaapvertrekken, enz. gevoegd by een flilzittend _ „of min werkzaam bewegend leven „aan een groot aantal Ziekten zoo veel voedfel gevende. iin. Tot de veranderingen der Jaargetyden, gan’ veele wisfelvalligheden onderhevig , welke op zich zelven niets buitengewoons inhouden ; maar , , by de eerfte Ariikels gevoegd, die de ‚grond: Gefdeldbeid van het- Vaderland voortuloeijen. 25 grondzaaden opleveren „ waar uit-de hebbelyk- heid in de lichaâmen der menfchen tot grooter za- menftellingen gebooren worden, veel beduiden. iv. Ten laatften tot de Levenswyze, welke in de excesfen aanleiding tot zuivere ont{teekene- Ziekten in voornaame deelen geeven ; hoedani- _ge men meest in de groote Steden en onder het vermogenfte aantal der, Inwoonderen befpeurt ; minder onder het gemeen en ten platten Lande, dan in fterk arbeidenden , gewaar wordt. Als in het ontbeeren, van gefchikt voedfel , of min bekwaam te verteeren fpyzen „ kwaadfappigheid en opvulling der vaten en werktuigen veroor- « zaakende, BSL, Dan by aldien men behoorlyk gade _ flaat , dat die kwaalen , welke met dit viertal van verdeelingen „en het geen ‘er wegens de beweging, verval van Handwerken , Koophan- del, enz. zoude. kunnen bygevoegd worden , ontftaan, in de opgegevene algemeene lyst voor- komen; zoo zal het verfchil zoo groot niet zyn, _ als men zich daar van in den eerften opflag ver- … beeldde ; en men zal in de eerfte opgave dit _ voordeel hebben , dat men de Ziekten in eene volgende order, onder Kea AE Ake | ‚Vinden kan, WG XII. Het zy , hoe Ht Zy’; zoo is het buiten alle tegenfpraak , dat die zelve Ziekten, Bs | welke o6 Vande Ziekten ‚ welken uit le Natuurlykê welke in ‘de opgegevene Lyst gevonden-wordem; insgelyks in andere Landen bekend zyn sen dat alleenlyk derzelver veelheid of geduurzaamheid:, of meer zamengeftelde aart , haar tot een voorwerp van byzondere opmerkzaamheid maaken. — ‚ Men moet hier omtrent echter zoo onverfchillig niet denken , dat men, op den naam van de Ziekten der Nederlanden te hooren noemen ; zich zelven verbeelden zoude, dat die zonder onder- Scheid , in alle Steden en Landen dezelfde zyn. —- Daar is byna geene Provincie, laat ik”er-by- voegen Distriëf, Stad of Dorp, of mên worde _ hier omtrent een merkelyk verfchil gewaar ; het geen die geenen best zullen toeftemmen , die in onderfcheidene deelen des Vaderlands de Geet | konst geoeffend hebben. En, dit verfchil - is zoo wezendlyk , dat fommige Ziekten, welke « niet gekend worden in de eene , gevreesd WOf- den in de andere ftreek. En, dat die Provig- cien , welke doorgaans voor gezond gekoüden worden „ een aantal dooden jaarlyks uitlevêren „ aan zodanige Ziekten overleden „ welke in zul-_ ken , die men voor ongezond te boek ftelk . ‚en als zodanigen befchouwt „ niet gevonden worden. , Men maakt zich dan veel te enge begrippen van de Ziekten der Nederlanderen , wanneer men _die alleenlyk brengt tot Tusfenpoozende Koortfen in den Herfst," Jiet , Scorbut en Maarkwaa- len der Vrouwen. io); of de ih Ziekten. dêr Cv) Fegenw, Staat der Pereen. Nederlanden, 1. D. bl, 11. ie PN 8 À Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeijen. 27) Berzelven alleen tot dan „Scorbut bepaalt (ws wermits 'er geen Land is , waar in de zamenloo-. pende oorzaaken , tot talryker Ziekten, by de aangeboorene hebbelykheid, menigvuldiger, dan in het zelve zyn, als in het vervolg omftandi- ger Kef zal. — Pf deezer z IEKTEN in onderfcheidene À | STEDEN, en LANDEN. k S. XIIL Volgens de medegedeelde berig- ten , befpeurt men weinige of geene Voorjaars- Koortfen te Dordrecht ; minder dan elders, te „Schiedam ; en men bevindt die zeer zagtzinnig te } Maasfluis. Dezelve zouden in het jaar 1770, “1771 en 1772. genoegzaam in het Schermer - Esland niet vernomen zyn: insgelyks minder te Deventer en- in Overysfel- wezen , dan: el ders. -—- „Te Groningen kan men in tegendeel weinig onderfcheid ontdekken tusfchen de af- _ gaande Voorjaars - Koortfen „en die van den „Herfst. — En te Nymegen heeft men, federt sjaaren;, weinige of geene Febresterttane of guar 8 tant „ op haare byzondere en bepaalde tyden vernomen. aar en tegen worden die te Rosrerdam gemeenzamer g gehouden , dan op an- Nt | dere À 8 Á ' ó ' in d nf id Y. E ? ) CWL STOKKE: Kwynende Ziekten der. Nederlanderen, 28 Vande Ziekten , welken.uis de Natuurlyke „dere plaatfen s-eû gezegd zeer gemeente zyn te Weesp , te-Naarden, te-Edam , aan-de zui- _delyke zyde. van Friesland, te Campen, enz. » S. XIV. Zoo gemeen de Najaars, Koortfen in ZEELAND , VLAANDEREN » in de. Overmaag- fche Eilanden ‚en in FRIESLAND Zyn, ZOO fpaarzaam befpeurt men die , buiten overftroo- mingen, in de: Betuwe , en andere van de Zee verwyderde Landen ; daar die intusfen dikwerf gewoon zyn te Geertruidenberg ; langwylig fom-_ tyds te Dordrecht en te Maasfluis ‚ enz. aan- houden. ei © XV. Zeldzaam zvn de leeringen in ke LAND, en in de Eilanden. „ door den Heuws, of den gemeenen Maas en Rhyn-mond (1), 8e (Cx) Tot dit. geneeskundig oogmerk verdeelt men het Vú- d tand best om de gelykwerkende oorzaäaken : 1. In de Landen-van den Hertus', waar toe reg VLAANDEREN , een gedeelte van HOLLANDS BRABAND, PRINCELAND , de WirtemsTAD „ het Eilánd van Over. — | Fracqué en GorpervEpe., benevens de Overmaafche — Eilanden-van Voornr en PuTrTen, enz. behooren, « welke Landen , benevens de Provincie van ZEELAND , dit gedeelte van het Vaderland uitmaaken , het geen voor heen door de vereeniging van de Maaze metde ‚Schelde geheel , en nog voor het grootite gedeelté , bewaterd wordt. SMALLEGANGE Kroryk wan Zeeland, ‚Pp. 26,27; 28, t3 Waal , Yjel , Rhyn en Lek gelegen. â welk tufen den gemeenen Rbynmoud enhet Vlie-gele. Sen is, Ö In dat gedeelte van.de Provincie van HorLAnD enz.’ 4 In de Landen aan de witwaterende Rivieren van Maas …s 4 , 4 In Î Gefteldheid van het Vaderland voortvloeifen. 29 gemaakt , teh minften zoo niet, dat men die voor eene hoofdziekte aanmerken kan ; daar zy het meerendeel van HoLLAND aandoen, en het voornaamfte aantal Dooden op de gegeevene Lys- ten vân ’s Hage en Rotterdam beflaan, en veelen if FRIESLAND en OverysseL wegfleepen. …$. XVI De Rot- Koortfen „ die-den ee« nen tyd meer , den anderen tyd minder voorko- men ‚zeldzaam te Dordrecht , en minder ge- meen.te Rotterdam 9), dán in „Amfterdam , Haarlem , Leiden en °s Hage zyn 3 insgelyks zeldzaamer te Zoorn „ Monntkkendam: en kdam dan te A/kmaar , ‘zig vertoonen’; houden federe hee: Jaar 1757. te Nymegen niet: op , fchoon _ door dezelfde voorbyftroomenderivier , als de ge- ‚ melde ‘Maas- Steden , bewaterd. Zy zyn gemeen „in-het-Land van „Altena „tin FRIESLAND) Gro NINGEN en OVERYSSEL 5 dikwyls aldaar met Peteolnen -„verzeld, '—=- Zy Zyn ‘bovendien in 00 Bah RsutoiN. sne 0 Sb mss Fars di 3 In de Provincien van, FRirsLAND en Grovinen, er5e Inde Hooge Landen die van het. Landfchap DrentTue en Hooge VELuwE ; een gedeelte van het Sticht van Ur- (RECHT , -de- Mafory van ’sBoscr , en de Baronnie van A vuist Brepa uitmaakende. | KGN VOIE Kd (9) Niettegenftaande dit berigt van eene zeer ervarene hand ons toegekomen is , fchynen de jaarlykfche Doodlys- ten van Rotterdam zulks te wederfpreeken , gelyk uit de ver- gclyking derzelven tegen die van andere plaatfen duidelyk blykt ; indien men maar op de egtheid derzelven ftaat maa kèn kan, zo Vande Ziekten , welken uitde Natuurlyke _FrresLanD zeer gevreesd ‚en „ met den naam van. nieuwe Ziekte, en in Ovarvsser met dien van. Brand-ziekte, ‘beftempeld., welke men, in ZeeLaNp.byna niet kent ; en alleen maar zeer fpaarzaam vernomen wordt. In SraaTs-V LAAN- DEREN ontdekt men die meest in de Militairen, en zy worden gezegd ten minften niet Epidemicè te. geasersn, ged | oi zr XVI, Dusdanig is het ook gelegen -met _de-beletser Doorzwelgingen, ‚die. in ZerLAND:, VLAANDEREN en: te Nymegen. zeldzaam zyn's doch zeer, gemeen bevonden worden te Middels harnis, te Maasfluis , in FRIESLAND, te Gro- NINGEN enin OveRYyssSEL. Ja zoo. gemeen in Noorp- HorLanp ; dat , volgens, de Waarnee- | mingen van: wylen-Doétor GrasHuis , de derde wak ì in, Nooan „HOLLAND daar aan overleedt. | 18 XV LIL Welk verfchil ik op gelgke ei zeonitrent de ontfteekene Ziekten , den Roo- den. Loop, de, Podagra, het Colyk van Poitou, de Kanker én de Waterzugt , betoogen konde: dan _deeze uitweiding tot de verhandeling der Ziekten zelve behoorende, zal het genoeg zyn het voor- gegeeven onderfcheid met deeze duidelyke ftaa- len te hebben gewettigd. ' Betrek: ‚Gefteldheid vanhet Waderland woortvlóeijen. an Berskletad à dezer Ziekten id he dh AE, VEGERLAND. BME tri hed $ KIK: Wat! men door het Paderlond: te tka hebbe , heeft de Maarfthappy in ‘haare Proerammata verklaard ; te weeten de Veree- niede Nederlanden’, ‘benevens de geasfocieerde Eandfthappen: — En ten opzigte van de Na- Jurlyke Gefleldheid. derzelven’ , kan men niet anders , dan den Zyzonderen Grund, deszelfs Living , Aart, Grenspaalen', „7 Vijbevelingen, Voorsbrengfels. ‚ Inwoonders'; en’, wat deezen tot hun nooddruft van doen hebben ; ‘of van ati- deren hebben, aangenomen en overgeërfs ‚ ver D= Deezé Landen en derzelver Bet MVB der” ‚ in de onderfcheidene betrekkingen , maaken de onderwerpen uit , waar ‘omtrent dee: ze ftoffe verder verkeert” moet, -— 1 en AR ] eh ee je | AR Bee 4 hk EG Ì ì 5 id L est ° q Aanmerkingen. omtrent ‘derzeloer aloudò en cResariaardije Galdldbedd, | Her OE XX. ace Kaderlid in zyne ad e gefteldheid. aangemerkt, heeft van zeer vroe- Betyden af tat op den tegenwoordigen tyd veele veranderingen. ondergaan ; en. het ondervind dit hog dagelyks : waarom. eene eenvoudige over- we- 4e Vande Zickten , welken uit de Natuurlyke weging van het verfchil in die beide opzigten een aarmerkelyk licht in de volgende Verhande- ling verfpreiden kan ; en veeler verwondering doen ophouden , waarom ‘er nu meer Ziekten zyn ineen Land ; van zuiken. bepaalden en klet- nen omtrek ‚ het geen eertyds zulke kloeke gas- ten. en onverfchrokken Helden voortbragt , die den fchrik-der Vyanden onder de Romeinfche heirbenden uitmaakten; en-altoos uitgemunt heb- ben-in fterkte en dapperheid: ja zoo veele roem- rugtige Mannen in allerlei kloeke-daaden , kons- ten en weetenfchappen hebben uitgelèverd , dat zy magtige Ryken daar in den loef hebben afge- {token 5 en onder minderen de onverfaagtheid zelve gevoed. Daar het ‘er nogthans, ten aan- zien van: voornaame ftukken der Natuurlyke ge- fteldheid., hun opzigt tot den Grond en de Lucht hebbende ‚ niet gunftiger eertyds , dan heden ten dage uitzag | Uit welke befchouwing men teffens zal kunnen opmaken , dat de natuurlyke gefteldheid van het Vaderland niet genoegzaam Zy ‚ om de Ziekten , zonder toevlugt tot de Levenswyze te neemen , uit dezelve op te ma-_ ken, welke zoodanig met dezelve zamenloopt , dat de meeste en voornaamfte Ziekten daar van afhangen. Ja van verre de meeste Geneeshee- ren gehouden wordt, meer dan de lucht te fcha- den. Waarom men te meer verpligt is, om van de gegevene vryheid der Maatfchappy gebruik te maaken 5 Om’, zóo veel van de: Lievenswyze , « doch 4 N Gefteidheid van het Vaderland woortoloeijen. 33 doch niet meer by te voegen , als tot verklaaring wan het verband der ziekten uit de natuurlyke _gefteldheid-des Vaderlands noodig was. —- „De zaaken behoefden zoo hoog niet opgehaald te worden; »—==" ‘Een verfchil van roo jaaren-en minder zoude genoegzaam zyn. Dan, naardien de gapingen.nu zoo veel te grooter zyn , ishet _bewys dies te-krachtiger , dat de grond - oorzaak niet inde lucht en-den grond alleen gelegen zy ; maar wel degelyk ook ín het misfen van de na- tuurlyke-gehardheid tegen dezelve, en het meer _verzwakken-dier vermogens , welke de radicale fterkte moesten ter wereld brengen. — « _Moude Gefteldheid der- NEDERLANDEN , ie | Enz. Ten ACT ENE" dg \ p ME dad KT __‚S- XXI. Volgens Tacitus, lag het Ei- _dand dèr, Batavieren (dit was dan het voornaam- fte hooge en drooge Land , om nu van de-Ge- _netahteits of Geasfvcieerde landen niets te rep. open) twsföhèn de Moerasfen in, of beflont groo dendeels wit laag en moerasfig land. Dikwyls ewêrdt het doorde rivieren overffroomd „en voor meenen tjd onbewoonbaar gemaakt. _ Het lag veel- | Bds zoo dras , dat het nauwlyks betreden werdt , onder dat >er. de voetflappen in laan bleven, en gar de grond een weinig vaster fcheen gaf hy echter een hol gedreun, als ’er op geflambt werdt ; AVIIL Deel, C __z00 \ \ 34 Wan-de- Ziekten , welken uit de Natuurlyke zoodat fommigen (ún dien tyd al) gerwyffeld hebben , of zy deeze landfireek land of geen tand noemen moesten” (3). …—— » De befchryving, die PLintus van de Cauchen doet „gaat ‘nog verders als, die dagelyks van het water omringd, geen vee noch melk tot voeafel hadden:, door geen boomen. omringd wierden „ ’t flyk-met de handen vergaderd , en meer door den wind , dan door de zon gedroogd , hun tot fpysbereiding en verwar- mang van hunne doorgevroorene en verflyfde inge- wanden flrekte ;-of anderen drank hadden ‚ dan van regenwater , dat ze In groeven in het voor- huis van den regen vergaderden. … Welken nog- bhans deeze hunne vryheid voor de flaverny der Romeinen niet verwisfelen wilden (a). — Ja, de volkeren van J. Cesar, op de Eilanden , door den vloed gemaakt , befchreven , zouden alleen van egeren en vifch geleefd hebben. S. XXII. Veele zaaken loopen ’er echter zamen, die eene zeer groote omwenteling in de omftandigheden van dien tyd by den tegenwoor- digen maaken. Want zoo waren de. Batavieren harde en ruwe menfchen „ grof en groot van lig- haam , opgewasfen tegen de ongemakken van de lucht en het weder, zich zelven met de jagi, zelf” cp van Cx) Vaderlandfche Historie, door J. WAGENAAR , I. Deel ‘Pag. 5 en 6. | | bn Ca) Lib. XVI. cap. 1. J.A. KNoor Tigenwoordige) Staat van Friesland , pag. 8. | Wet pi id # ' y „GCefteldheid van bet Vaderland voortwloeijen. 35 \ „wan wilde dieren ophoudende „ en gehard ten oor- loge-C‘b-)svonder anderen zeer kuifch , zoo dat “men byna van geen hoerery onder hen hoordè (). Song tehuwen was onder hen niet vewoon, föhan- delyk was het vooreen jongeling” beneden de twin. die jaren trödwverbintenis aan te gaan. » Nlet vde Maagden Werd ook lang gewast Cd). Men paarde. Fongelingen en Maagden van Lelyke jaa- ren en grootte; —- ook werden de Zuidelmöen aan geene voedflers betrouwd. Elke Moeder zoug- de haar eigen kroost. Zoo lang ze in hunne kind- fche jaaren waren , welke vry lang by hen duur- eden gingenvay zelfs in de-felfle-koude maeder- naakt: ouder geworden, kleedden ze zich metzeen rok van beestevellen, — met een gesp of doorn Otis den hals vastgemaakt ; voor het overige on- gedek j-Tagênze geheele dagen om den haard. — | de drag der Vrouwen -was geenzins van die der Marmer onasfeheiden ; aleonbyk „ gebruiktenze “doorgaans éen Vinnen hoofd- dekfel : — ook Zin- Benzo met hot hals- en _ârmen CEN “Zy Ve- swooriden Honden hutten , niet diet nedens elkan- wer geplaatst , van een ruime werf omringd „ weeltyds. op opgeworpene-ioogteny doorgaans flegts wan flroo dakken voorzien Cf): —r zynde zeer M ieden el est nere e KE manet ars welde ‘ctever kantrin -erVh- PAR ons KR KRONER Wk Ai KRAP tre A 64 , et Ce) Ibidem, pag. 16. Cd) Jbidem, pal. 22. Ce) Tbidem, pag. 17. Cf) Ibidem, pag. 19. 3 T ) D Waderlandfche Historie, en. 15. ij | h{ 36 Over de Ziekten , welken uit de Natuarlyte ervaren in het zweminen. C 8 de —- Hunne fpy- ze was zeer eenvoudig zy. aten wilde appelen, „tnelk , boter en kaas; wit wilde haver en garst kookten zy. pappen ; ook gebruikten-zy hun eigen tam. vee, en het wild , °t welk zy in de bosfchen opvingen „ tot voedfel Ch). Hun drank be- flond uit een kookfel van garst , of ander graan en water „ welk in fmaak eenigzints naar wyn zweemde Ci). | | ‘ COROLLARIA Uit welke opgave ‘wy de volgende zaken leeren : | „1, Dat deeze vroege bewoonders „ uit ge- zonde fterke ouders op eenen volkomen ouder= dom. gewonnen „ hunne kracht en fterkte door: geboorte en voedfel ontfangen hebbende, nood- wendig als fterke fchepfels ter waereld hebben moeten komen ; en in de eerfte aankweeking van het leven daar in beftendig hebben moeten. voortgaan. ER. Ao 2. Dat de verdere opvoeding hen tegen alle koude en ongemakken van de lucht gefterkt , en tegen dezelven als ongevoelig gemaakt hebbe. 3. Dat Cg) Vaderlandfche Historie, Lc. pag. 20, d (h) Ibidem, pag. at. Cé) Fbidem, pag. 22. Cefterdheid van Bei Vaterladd vóorrolieijin. 57 3. Dat de noeste yver in het völvoereri van hunne bezigheden hen bewaarde voor ledigheid. 4 Dat hunne wooningen , verre van vogtig te zyn. op verhevenheden gebouwd „ allezins ‚ van verfrisfènde winden ‘omringd wierden „ en voor (tilftaande dampen bevryd bleven. | 5. “Dat hunne fpyze eenvoudig en voedzaam was, hét bederf tegengaande, en hun drank niet | verzwakkende, of de maag en ingewanden, ten aA zy by misbfuik , bedervende, te 15 6.» Dat-de- ongelégenheden » van ‘het ina hun de. bezigheden benemende , de koude door het verblyf aan den haart gematigd werdt; 2993 7e Dat de. liefhebbery tot zwemmen hun , in it plaars: van koude baden, veele ongefteltheden ; hep: kunnen. „wegneemen. … En k “8.” Eindelyk; dat Zy door húnné anal. me levenswyze en zamenwooning , weinig aan ‚ gemoedsbewegingen onderhevig waren „welke zoo veel voedfel aan verfcheide een, geven. GR He k ornderde en “edendaag fie Gefelauis van” | Re hét VADERLAND , eri b ron hade: AP XXIII Van den anderen cite döen: zig veele zaaken.op , die grootelyks van deeze op- gave Ewyken , welke nu te befchouwen”: mt Cs . Zyn 38 Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyke Zyn de #7 greenigde Nederlanden federt ie tyd veel van gedaante veranderd; als door het verloopen van derzelver hoofd - rivieren , „het floppen van derzelver monden ( kj) ‚en het verhoogen van derzelver bedden (//);’ waardoor de uitwacering: van tyd tot tyd „ by Koog; boven water bezwaarlyker: ‚ven de doorbraaken’ der dy- ken „menigvuldiger. geworden, zyn. Terwyl dee. ze overvloed „toen het land voorheen door geen dyken. ‘bepaald, of het, water gekeerd, wetdt zich‘ onbelemmerd by den wykenden vloed, ont lastte; of, wanneer dit niet fpoedig gefchiedde, vertrokken: de vroegere ;bewoonders uit divdland hooger op , en verlieten. het weldbr 3 ' welk ins Bn br hebbemdamierd veh oss Widor ve & _ Hebben de menigvuldige wâtervloëdeni dit 8: óp veele plaatfen vän een gefcheurd , 1% waar door veele binnen zeën , er’ groote binnen 8 troomen in wad, Bogen gevr „ debe- hed “: wets 7 rn a) P ver je Bh, fchiks Feike UE own UV & Kerk 0 U Ht è Äx wish ce Voyer le zitzak? de, Sr: SIMON, Rn vies ze de â En bak bn Pe Gaarre des” skvtich P des: Romabtsys d’ aprés” Cefarz ER fur -vout dans la Preface, pe vi-xix & xxxiv. [Een werk zoo nuttig ï voor de aloude en veranderde gefteldheid van het. Vaderland, « dat het wel waardig ware, ten minften de Voorreeden „in __hetsHolländs. gekleed ‚en metde bygevoegde Käarten ver- licht te zien, … Hier daar. zo ude de Vaderlandfche Historie kunnen worden opgehelderd “en veele overgeblevene twyf= felingen door kundige kenners vereffend worden. J )-Hdlandfche MaatföbappyderWetenfchappen } K Deel, pag. 5 739 74l ee 75e, insgelyks de Verbandeling. van den AEN En DE PAONIET iere ll Vier. deit ele de A, Deels u; br pe RÓ OA 23 Gefteldbeid van het Vaderland voortoloeijen. sg fchikking. der duinen ontmanteld ‚en de. evenre- digheid van, het water tot het. overgebleven land byna in gelyke veelheid gebragt is (Mm). 8. Ligt dit land , te weeten aan den Zee- kant, door het ryzen der Zee en het verhogen der rivierbedden , doorgaans eenige. voeten laa- ger dan de gemiddelde oppervlakte der Zee (1). waar door de- grond , uit de Zee opgefpoeld , veelal muerig:,- veen- en voosartig zynde ‚ op veele plaatfen nat, moerasfig en vogtigerblyft, dan voorheen ; en , het water zeer naby of lan- ger op de oppervlakte des aardryks behoudende, meerder dampen van eenen Onzuiveren aart on- psemmierd opgeeven moet. k de nr „e | 4. Zyn door het uitbaggeren der veen: en - _moeragtige ftoffen , de poelen op veele plaatfen vermeerderd ; of weder droog gemdakt zynde , is de grond op deeze plaatfen verlaagd , waardoor. de uitwaasfemende dampen, door den wind min- der kunnende verdreeven worden, in deeze drooggemaakte landen meerder Hangen blyven, B Het: Lärd voornamelyk HoLLAND en FriesLaND (0), dus vol van water, hier en jn daar il Bia Zie Roan bibs overde’ Nederlandfche Waservloeden ;, DA Cn) Memorie van Profellor YAN pe WNPERSSE ' enz. (0) Men-kan zich hier váän eeh allerduidelykst denk- beeld vormen ‘uit de Hoog -Heemtaads Kaârten ‚die alle,, verkleind, in den TFegenwoordigen Staat van Holland voorko- mien; gelyk die van Friesland BJ: H. Knoor ; Lc) | 4 \ ao Vande Ziekten , welken uit de Nature daar (tilftaande , ‘bovefidien omringd van Zeën ; doorfneden van rivieren en vaarten , de akker - en weilanden vol flooten , in den winter, en tot aan den zomer -dikwyls toe, veelal onder water ftaande ‚ waar van veelen die ftilftaan , de rot- ting en {tank vermeerderen; kan het niet anders zyn „of alle deeze zamenloopende oorzaaken , door. de moeilyke uitwateringen „by hooge rie vieren „of lange. waterleidingen, in groote.boe- zems-geholpen of vermeerderd, moeten oorzaak tot dampen geeven , welken gewoonlyk regen verwekken „ doch-ook wel mist of. Revers en veeltyds die ftinken, Erm 5. De getdevohe van led, landen aande Zee , de voortbrengfels van het land , het ver- zenden van deeze , het ontfangen van andere. hoodwendigheden , de beletfels hier by ontftaan- de , en het beproeven van de middelen om zich zelven van den noodigen voorraad te voorzien , nn nei En hebben door den uitgebreiden koophandel veele vreemdelingen tot,‚zich getrokken, eene aanmer- ‚kelyke verbastering onder de landzaaten gemaakt, É 4 en door het bezoeken der vreemde landen en ge= westen , veele zeden en gewoonten , met op- , zigt tot. fpyzeen drank , kleeding, en afwyking « van de vaderlyke eenvoudigheid „ alsook veele — ziekten , tot hun gevolg gehad. — De Hu- welyken misfen ook veel van de tf 84 $ C epreldbeid van het Vaderland voortvloeijen. 4x de geregeldheid (p) » én naar maate van deeze is er ook eene mbiidere fterkte in het nakroost. — De gewoonte van zelve de kinderen te zo- gen , geraakt ook meer in onbruik, dan voor- heen. — Terwyl op de kuisheid der jeugd he- den, zoo weinig in deeze als in andere landen, roem te dragen is. | 6. Het gering getal Steden werdt; by de ’_ aankomst der Romeinen in deeze landen , door … werfcheiden fterkten, zoo tot legerplaatfen „ als koornfchuurenevermeerderd. Na het verdryven derzelven , en den toeneemenden welvaart door de bevestigde vryheid , werdt het getal der eer- “ten dermaaten vermeerderd , dat meù weinig _gelyk daar van in andere landen zal kunnen by- brengen. — Veele Steden werden by de'toe= neemende menigte te klein. Zy werden allengs- kens vergroot ; of de huizen, voorheen tot één gezin gefchikt , door verfcheidenen bewoond ; de kelders by veelen niet uitgezonderd. — De eerfte aanleg der Steden was eng beperkt , de ftraâten in de meeste naauw „ mêer voor den 8 gang ‚ dan voor het ryden gefchikt. — Het getal 4 der huizen werdt in grootere Steden door het be- timmeren der erven , en het maaken der gangen en floppen , of liever fuoppen, bovendien ver- wets ten BEOOR : } ie, éz Zie de Heer LE FRANCQ VAN BERKHEF, Natuw!, His borië wan Holland „MID: 4. ft. p. 1098. C 8 4e Van de Ziekten ‚ welken uit. de. Natuurlyke groot; alle vertrekken in de afgelegenfte hoeken of naauwe fteegen bewoond; en, by het weren der verwarmende: zonneftraalen, en verfrisfende lucht en-winden:,-de bovengenoemde. onzuiver- heid vermeerderd. — „Door,.dit vergrooten ' der. Steden ; werden, by de meerdere Cloaguen en vuilnis van verfcheidene foort „ook langér en moeilyker waterleidingen , hier en daar ftilftaan- de, ron AN ES B 7. Alseen. gevolg van. het vermeerderen dee inwoonders „en het vergrooten der fteden , moesten de-ambagten en zittende, beroepen, ‚by het. verkoopen van zulke. waaren. ‚als ’er. tot kleeding ‚ dekfel en anderen nooddruft des lich-, aams enz. vereifcht worden „ toeneemen 5 en dik; alles onvermydelyk volgen. 8. Veele Trafiquen verzelden deezen fteeds eneen welvaart , van welke deeze bo- ven geene voedfel aan lighaams gebreken gaven. —- De ruime toevloed van vlugtende vreemde- lingen i in de voorgaande Eeuw enz. om de zagte en gematigde. Regeering deezer landen, vryheid van geweten, begeerte van de vrugten der Hol- landfche, zegeningen. te fmaaken enz, herwaards aankomende , vermeerderden den bloei en wel- vaard van ‘fommigen deezer. | 9. Het verval van deezen (N°,8.), het zy, door het vermeerderen derzelven ; of het te on=- « Gefteldheid van-het‚Vaderland. woorvoloeijer, 43 onagtzaam behandelen: van voorheen’ bloeijende Trafiguen ‚ten tyde-van voorfpoed, ‘by de gee= nen, welken den welvaart voorheen” vermeet-= derd ‘hadden ; ofhet te zeer. begeeren naar waaren; in andere laden vervaardigd ; deden: gelyk. zy wel eer den bloei en welvaard der fte: den-zoo zeer. vermeerderden ;by-:den. kwynen- _den:koophandel-(‚N°%'s.) , afenich dier Werk- lieden, dor gebrek: san dagelykfchen arbeid in ‘ dezelve: hun. beéftaan vindende ‚-verarmen. —- Uit „welke ledigheid: en gebrek: van gewoone of _nodige-beweeging; droefgeestigheid traagheid, vadzigheid ;voedfels tot. veele gebreken geven- de; veroorzaakt werden : deezen: zoowel alsde kwynende winkelier, -door te grooten-aantal ver. ‚ meerderd ‚-door;te. veel: kunstgreepen benadeeld, en door gebrek aan de voorige- winsten te wei. nig vertier hebbende , by het uitborgen „ door. _Onvermogen aan genoegzaame penningen, man- _ gebaan beweeging ‚°-miisfen te zamen by deeze duure styden , die voedfels., „welken: zy eertyds in eene ruime’ ps AR hrg weren en Waar, by men she é an d: Ër Na Wars à kf ' { Lj î 2 í ; Jaa’ és ij Ie | GD dà Ee hd 4 4 ; | To te ' a ver en er baarden ruarner e dS EAD EH zadeh Ad Ke r MESEN AUTOM EEIB LTS! 3 KD) Dit is maar rela ene gehäts } tot dit ‘geneeskundig Ohtwerp' genoegzaame” === Maäár “wie: hiersvan-een vollen diger denkbeeld begêert ‚die leeze de doorwrogte Verhande- ingen des Heeren vAN DEN HruveL , RocGE en ZiuLesen, _ Mhet XVI. Deel deezer Verhandelingen” te ‘vinden „alwaar | menook de rede van,de allengskens toencemende duurte , | Enz, met duidelyke verwen zal zien afgemaald. } 44 Vande Zieken ‚ welken uis dee Natuurlyke ro: Als een onvermydelyk“gevolg van den Koophandel naar. de-afgelegêne Oosterfche én Westeríche deelen, voegen:kan, de manfchap:; welke. daar toe uit vreemde lariden nodigis „en niet zelden die kwaalen óf:aanftekende ziekten; ten minften derzelver zaaden-medebrengt , wel: ken ter Zyner tyd uitfpruiten, en hun vermo- gen, zoo wel onder dezelven ,’ als in: de landen: » uit welken zy herwaarts kwamen , doen.gevoe- len. „Waar by de: matuurlyke grenzen dee= zer landen; ten oosten aan het vaste land paalené „de , van gelyken doorde: jongfte. aangelegen Krygsheireh en vreemde-Troepen „ by welke: tal ryke hoopen- men” doorgaans’ befmettelyke ziek ten ziet grasfeeren , veele zulke vermogens den « landzaaten zyn. medegedeeld „wier atpacan noch niet OpROnd | a | oek 119 A Tae ECT $. XXIV. Men belge Aen. deezen ian | niet. — ‚De vraag verkeert omtrent-ziektens enz. , waarvan de bronnen by den verfchiller» « den ftand moeten overwogen worden; —- Bes 7 fchouwt men dit alles ($. XXL 1-10.) s-dan moet ‘er heden een aanmerkelyk verfchil by den eerften , voorgaanden en tegenwoordigen ftand, ten aanzien van fterkte , welvaart en langzaame : vermindering ‚in verfcheide takken plaats heb- ben 5 waar uit eene zeer van den anderen vers | fchillende levenswyze geboren is, — Zoo dat eenigen „ welken door noesten vlyt verkregene fchat- Gefteldheid oan bet Vaderland voortoloeijen. 45 “chatten bezittende , door het vriendelyk we- „derzydfch onthaal „ door allerlei: keurige gereg- ten herhaalde maalen opgedifcht, te lang ver- toeven aan de-maaltyden , gebrek aan beweging enz: ; zich teveel gezond voedfel bezorgen. „Daar anderen , door gebrek aan de nodige pen-. “pingen, zich bezwaarlyk van dagelykfch- on- „derhoud kunnen voorzien. Terwyl men genood- waakt iseen derde foort hier-by te voegen, wel. ken het uitwendig aanzien des lichaams , enz. naar gelang der vermogens ;-meer dan gezonde voedfels behartigen ; en-van gelykenin die ge- “volgen deelen, welken doorgaans daar mede ver- zeld gaan. — — Deeze dingen zyn het dan , die de beftendige overweging en de naauwkeu- kk rigfte naavorfching , geduurende het gantfche be- ‘loop deezer Verhandeling fchynen te vorderen. ‚Waar door men tevens de befchuldigingen der “vreemden „ over ‘de ongezondheid én onvrugt- baarheid van-dit land’, best wederleggen kan’; die dit land als ongezond, en van eenen korten _deeftyd-uitmaken ; vermits , in weerwil van alle „de opgenoemde veranderingen van den grond CN - 4: ), Jaarlyks menfchen van hoogen ou- \e derdóm in het zelve’ onder de dooden gevonden EN „worden : *t geen door den Wel Edelen Geftren- „gen Heer Burgemeester DiErQUENs, uit de Sen el van, 5 Sn k EE ( 1) is | be- Cr) Men zie de Verzameling van raauwkeurige Lijsen S oge KT = 46 Vande Ziekten , welkensúit-de Natuurlyke beflist, „Uit welke blykt „ dat Zer jaarlyks meer menfchen van eenen hoogen ouderdom „dan in andere landen „ overleden zyn;-’t geen door an- dere getuigenisfen (5 ), en-byzondere ingeko- mene-berichten „ uit onderfcheidene plaatfen-des Vaderlands „ nader bevestigd-is (4). — --Des niet alleen de grond , en‚de veranderingen op denzelven , enz; maar ook: het gebruik ‘van min- „gefchikte fpyzen en dranken , gebrekkige bewe- gingen, enz. als de voornaamfte medewerkende „Oorzaaken der meest kwynende. Ziekten moeten „gehouden worden. — . Is men begeerig , de maakt uit de. oorfpronkelyke Registers , enz. in ’s Hage by H.C. GUTLING 1774. en aldaar 6. XXXV-LVIJL pe 15, 20. Cs) Verhandelingen van de Holl. Maatfchappy. der Weetenfchap= “pen ‚ HI. Deel, pag. 126, 127. 4 nr (Ct) Dus meldt men uit de GRAVE, dat het getal der oude “lieden , van zo, 80 ja go jaaren , ten opzigte der-inwoon- deren ‚groot zy. —— Het getal der jaarlykfche dooden , tegen het getal der in- en opgezetenen van de Staden het Schependom CULENBORG "is; eenige jaaren door malkande- Ten gerekend, als één, uit vyfendertig, naastby. —— MaAs- tte men nne ns sLuIs hadt in de laatfte opfchryving 1271.) 5873 menfchen: _ alle jaaren ftierven ‘er doorgaans 5o menfchen, 5o jaaren door een gerekend, de Zpidemie van- 1761. hier van uitgee zonderd zynde. Veelen, ja de meeste oude menfchen fter- ven te SLurs, byna zonder ziek te worden, in den winter , byzonder als die zeer ftreng is ‚ alleen uit-hoogen ouderdom. Te WARMOND ftierf op het einde van dit jaar: een man van 105 jaaren. —- ’t Getal der dooden te Haarirm jaar- lyks gemiddeld 800. zynde , em_dit gemultipliceert met 33; maakt 25400, ‘tgetal der inwoonderen uit, —- Inde Br- VERWYK Zya de menfchen gezond, welgemaakt, fterk en vrugtbaar : men vindt’er van 80 en go jaaren , maar van 100 en daar boven-is-zeldzaamsvsent 00 «7 rj n Gefseldheid van bet. Vaderland woort vloeijen. 47 rede «van: deeze: fchynftrydigheid vereffend te zien ‚ men hoore by het bovengemelde „ wat Cersus ten zynen tyde van die geenen, wel- ken lang voor hem geweest waren „ voortbragt 5 en-dan zal alle: zwaarigheid dienaangaande. ver- dwynen :- Verifintile-ell , zegt-hy-, inter non multa „auwila- adverfe -valetudinis , plerumgue «gamen eam bonamcontigifle ob bonos mores , quos nequê defidia- neque. luxurta vitiaverint > men voege ’er inopia €$ abufus potionum aquoforum vcatsdarum by-5.-env,: dan zal -alles gevonden Zyn. | Eh, f al In het jaar 1774. kwam te Hoorn by een’aanzienlyk Heer „een man van 82 jaaren ‚die te--Oostzaandam woont ; doch in _Langendyk gebooren is, alwaar hy jaarlyks komt . anderhalf uur ver gaan, en keerde alzoo weder te rug : hebbende den voorigen winter.nogz op fchaatfen gereeden. Hy hadt maar ‚ eens van zyn leven ziek geweest aan de Roos : dronk nooit fterken drank of wyn ‚moch koffy of thee , maar ligt bier. In de bedyking van den Huigenwaard , hadt die zelvde „Heer op zekeren tyd een man gezien, en met denzelven om- ‚gegaan van 108 jaaren, en meer dan één vango, endiepinde „go jaaren, die allen gezond waren, en zeer wel kónden gaan. vem Het getal der dooden-tot, dat.der-levenden , wordt te HarrivGEN tusfchên „E en „5 „ of het gemiddelde van”25% gerekend. Des dan de fterfte in deeze opgenoemde S plaatfen veel minder is,dan op andere plaatfen „en veel min- sder oek in Noord- Holland, dan de Heer Srrurk gegist had- mede, en men in de ‘aangehaalde Lysten-van ’s Hage , en-die an den Wel Edelen Geftrengen Heer-Direcâteur PALuDANus sin het XIV. Deel deezer Maatíchappye, pag. 588, 593 enz. en-kan-- —— Terwyl men de Nieuwspapieren’ dagelyks Nan menfchen ‚vin hoogen:ouderdom overleden, uit alle dee ten des Vaderlands hoort gewagen. —= | 7 vd Wk eh, EN EEV. 48 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke S.. XXV. Het ontbreekt heden zoo min als ooit aan wakkere Mannen , van allerlei rang en taat, welken gezonde lichaamen en goede _hersfenen bezitten. — Daar is ook noch geen mangel aan kloeke gasten ‚ met fterk gefpierde lighaamen en goede knuisten voorzien , gelyk de Heer re FRANCQ VAN BERKHEY omftandig van de Hollandfche natie beweezen heeft sen ook omtrent de overige Provincien plaats heeft, op welken veelerlei kwaalen deezer Eeuw wei- pig vat hebben. De Hooggeleerde Heer van DoervEREN vondt de geftalte der tegenwoordige Groningers gelyk aan die der Germanen , door Tacrrus befchreeven (u). En in wat. Provin- cie van dit Gemeenebest , zal men geen foortge= Iyken aantreffen. — i S. XXVI. Men gaa wat verder voorwaarts, „en aanfchouwe de fchilderyen op de Schutters kamers , in de Nederlanden alom voorhanden ;° en men zal bevinden „ dat de gezondheid niet fterker in al haar vermogen konde verbeeld wor- den. —- Men befchouwe dan ook teffens den difch dier tyden , op gelyke tafereelen afgemaald. wd | ' Een ftuk vleefch, wild of vifch, ’t geen de gra-_ fige weiden , het woud , de zee en rivieren zoo mildelyk uitleveren ; met allerlei eetlust ver- wekkend moes, ooft en tuinvrugten. — Een | | glins- Cu) Serm. Acad. p. 42, Nederl, Vertaaling, bl. 45. 8 (Gefleldbëid van hd Vaderland voortòlaeijen. 49 hade teug in eenen “hoogen kelk , ‘met een citroenfchil daarin vlottende ; of een beker ‚en drinkkán daar by afgefchetst, terwylide Hol- __fandfche kaas zelden vergeten werdt , herleven= digen den difch dier tyden en den aart der voed- fels die zy gebruikten. Alles was dus in= gericht ter voeding van, hûhné' fpierige lichaa- ‚men, toereikende ter veraangenaaming van hun- nen fmaak , verfrisfing van hunne vermoeide le- „den , en verlevendigiog van huonên geest. — De wyn werdt minder , ook van aanzienelyke lieden , gebruikt ; ; de meest bevoorregte drank ‘was doorgaans goed voedzaam bier. —-”’ Dage- _ Ayks. door den bloeijenden koophandel, het be- ‘vorderen van hunnen fcheepvaart , en het ver- meerderen van hunne inkomften bezig, hadden Zy weinig gelegenheid de vrienden- maaltyden, als by enkelde plegtige tyden, bytewoonen. — _Zy waren vyanden vän ledigheid , hadden begeer- te naar overwinst, en daarom ftreedt zulks tegen hunne belangen. ‚ Men was.dan by. zich zelven doorgaans met weinig te vreede ; terwyl de “overige tyd in datgeen , 't welk de winst doen- de bezigheden vorderden , befteed werdt; het _ welk als. aangebooren ter weereld kwam, enin „de egte naneeven noch kennelyk is, — e- ) RES, EXVIL In heden echter van den Wibineer zoo bioeijenden koophandel „ weder- vaart deezen Landen niets vreemds boven ande-, WARE Deel. >. D ren, so Van de Ziekten s welken uit de Natuurlyke ren ‚ als die in veele Rakde het hoofd hangen laat. Ziet men hier.by op de duurte. der.Jevens- middelen , de aanhoudende fterfte onder het Rundvee, waar door de. voortbrengfels hier van {chaars; of voor den gemeenen man niet te be- komen zyn , zoo is de middelmaat voor deezen niet-zoo mogelyk te vinden , als. die. voorheen zeer algemeen. konde plaats hebben, —- Geluk- kig zyn zy , die door eene gefchikte levenswy- ‚ze, onder eene maatige beweging des lichaams, de vrugten der Voorvaderen, ofte hunner han= den arbeid , of winst doende bezigheden , on- der gebruik van de maatige verkwikking, des lee- vens „ met eene ongeftoorde vergenoeging ge- nieten mogen; of naar het byzonder vermogen … geen gebrek aan het noodzaakelyke vindende „_ het aangenaame en het verkwikkelyke „ ofte. a leen het nuttige zamen paaren kunnen , waar-by het zeggen van Horatius niet ten onregte 4 gelde: | | ; Vivisur parvo bint ‚ Cui paternum „Splendet in menfa tenui falinum. md en De meeste gecarabierifeerde woorwerpen in dee- ze befchouwing ondergaan dan voornamelyk de gewoonlykfte gevolgen van die veranderingen ,_ welke uit de tegenwoordige gefteldheid van dee. ze Landen in alle haare medewerkende omftan- | digheden voortvloeijen. ne Van van deeze kleine Wereld , het Menfchen Lic- _ haam , voor altoos in dezelve gelegd heeft ; uit . ‘ / ho Gefteldheid.van bet ar haden voortoloeijen. gt mn, „Van de vefenilaneid der Ziekten in het ge- B meen > by den Geneeskundigen ZAADEN- DER ZIEKTEN genoemd. 4 XXVI Maar. al men naar behooren over den aart der Ziekten der Nederlanderen van naby oordeelen „ men. zal hier toe die hulpmid- delen by de hand moeten neemen , welken in al- He ziekten vereifchen gekend te worden, en van de noodige kundigheden dien aangaande onder- recht moeten Zyn. — Om hierin welteflagen, dient men vooral toegerust te zyn, met de-ken- his dier wetten , welke de Goddelyke Maker welke zekere geneigdheden voortkomen, die-het voortbrengen der ziektên begunftigen , zoo. wan- heer eene overeenkomftige beledigende oorzaak daar by komt. Welke geneigdheden doorgaans ngemsuod VOorfchikkende worden genoemd: Daar én tegen allé beledigende oorzaaken , met zoo- danige vermogens begaafd, die ziekten kunnen NVvoortbrengen in eer lichaam’, 't welk door een Zaad bekwaam: of vóorbereid’ is ‚ medewerkende keracrnò geheten worden ; — waar van de | Kennis dier vermogens ook die der-zaaden der ziekten uitmaakt. Hoedanig-nu deeze werken op het lichaam ; en het lichaam op dezelve „ ag- ER eehter se. Vande Ziekten , welken uit de MERrjke tervolgens deszelfs onderfcheiden jaaren, kunne; gefteldheid of getemperdheid, levenswyze, jaar- getyden, enz. heeft de Hoogleeraar. GaAusius in zyn Pathologifch onderwys zoo volledig uitge- voerd , dat men daar van bezwaarlyk een zamen- getrokken denkbeeld mededeelen kan , maar dit Leerftuk in dat doorwrogte werk aanbevee- len moet, in alle zyne deelen , aldaar op té fpeuren (v). De Nederlandfche Leezer kan veele zaaken , tot het zelve betrekkelyk , in de Verhandeling van den Heer Dr. STOKKE,. over de kwynende Ziekte der Nederlanderen, vin= den (w)s; en de Verhandeling over de werkza= se Natuur ‚van den Heere J. M ACQUET ,_ deswegen opflaan (4). “Van den OoRsPRONG DER Ziekten in het gemeen , of de aanleidende oorzaaken _ derzelven in het byzonder. — E XXIX. De B en „ waar uit de aan- Î leidende oorzaaken , of de vermogens ‚ welken, Ons nadeelig zyn „ “gebooren worden, komen. of uit den en zelven voort , of uit de ken Ô Cu) Inflit. Pathol. Med. $. 75-78. Cw) 4. ro7. p. 67 Enz. Cx) Verhandeling, van bet Zeeuwfche Genootf? he te Plisf wigen 3 IL Deel, p. 161 enz. Gefteldbeid van bet Vaderland voortvloeijen. 53 ken, die hem omringen, of van buiten aandoen. Wanneer deeze vermogens ieder ín zynen kring „wel werken , of het hunne toebrengen , blyven wy by de gezondheid bewaard : in tegendeel, kwalyk of tegenftrydig werkende , kwynen wy, of worden door ziekte overvallen. — De zaa- ‚ken „ welke ons van buiten aankomen , worden doorgaans niet natuurlyke zaaken genoemd , of antdderfoortige , welke uit zich zelven noch voor, och tegen de natuur, noch-heilzaam , noch fcha-_ delyk zyn ;- maar alleen door gebruik of misbruik „zodanig worden kunnen (y). Tot deeze zaa- ken worden doorgaans gebragt de ucht „ de fpy- “zeen drank , beweeging ven ruste, flaaperi en waaken , gemoeds- aandoeningen en se rug ee- Hlevene nodige: ontlasting ;- waar by fommigen ‚niet ten onregte gevoegd hebben de van buiten aangege zaaken „ onder welke de klederen, “aan zoo veele veranderingen onderhevig, en het Conflit. Epid. edit Londin, 4717. ubi inquit: „ Vespere ut plurimum (febres duplices » tertiane in conftitutione vernali & zeftiva ) exacerbabantur » illa ftipante magno fymptomarum Satellitio , veluti vomie » tione „ anxietate, capitis dolore , vertigine , in nonnulilis p ftupiditate, in aliis mentis emotione; quod aurem non ra= rò mihi obfervatum eft ‚ magna erat virium noCturna pro ftratio , ac interdum cum asphyxia, ut proximi Silicernio s viderentur ‚,mane cunâa hec remittebant oriente fole „ad cujus matutinos radios „ e leêtulië exfargentes fe exponebant , ac vitalis fpiritus ex inexhaufto illo luminis, & caloris fon= »„ te veluti potabant. | (1) » Solis effeltus , qui alias non fätis predicari poteft jin hoc imprimis admírandus eft ; quod ad illius curfum x morbi nune quiefcant ‚nunc impetum refumapt. Ita di- „ ligenti conftat experientiâ, fub ortu folis febres fynochas » Circa meridiem tertianas adoriri ‚ circa pomeridianam verd » tempus quartane ; é& vefperi catarrhales folennem paroxys. | „ mum exerunt capiuntque incrementum. Fdem tenendum „de fluxionibus , doloribus gravativis , & tumoribus qu mhala circa vespertiaum tempus maxime exacerbantur. Joe citato, Tom. V: pag. 72, 73. $. Kille Gifterdbeid van ber Väderland voortvloeijen. 65 eveningen niet te vergeefs aangetekend (Mm). — ‚De Phthifiot „ Hetici , Podagrici , Hlypocon- | driaci, enz. die aan fleepende kwaalen kwynen, worden sdezelve in deeze landen meer dan te wel gewaar.s… Het geen men voor alles in het oog behoort te houden; zyn de menigvuldige „waterdeelen , waar mede deeze landen doorfne- den en-„omringd zyn ; en de uitwerkingen , die ‚ dezelve en alle de behoudende deelen onderling op malkanderen hebben. —- Welker veelheid by het aanluiken van het lieflyk morgenligt , de verwarmende. ftraalen der zonne veeltyds dien k vegenftand biedt , dat, zy dat verkwikkelyke niet altoos kunnen doen gevoelen , het geen zy naar den aart der byzondere jaargetyden in „andere-landen gewoon zyn te doen, en in droo- ger gedeelten van het Vaderland ook uitwerken : = om welke rede zy ook reeds doorgebroken zyn- de, zelfs op den helderen middag worden inge- trokken. … waar uit die fchielyke veranderingen „gebooren worden, welke by het Climaat ( $- _XLIV, ) Zullen worden Apgorind. enk le ne ki | | die En (m) Ke maxim periculi niche funt ambo folftitia \, pre- | €ipueque eftivum. Periculefifima etiam ambo equinoêtia 4 exi(limantur „ maxime. vero autumnale. Set. Ill. p. m, 71. klara gelykerwys hy die getrouwelyk in zyne waarne- Mingen heeft opgemerkt en geboekt. Als Lib. Epidemiorum I. ì Thafo ad autumnum circiter zequinoêtium, & fub vergi- Tiarum occafum &c. In Thafo-ante: autemnum., de. cum GALEN: Commentariis in heec loca. Claffe Ul. Pp. zor, H. & pa zo7. B. fexta Funtar. edit. , XVIII. Deel. enk 66 Vaù de Ziekten 5 welken uit de Na atuurlyke die geene, welken. uit de bewerking der zonne op het aardryk „ met water op en in is, by a jaargetpden ($+ ALV.) voorkomen, 2. Van geen minder vermogen is-de uitwer- king der Maane op de lichaamen der menfcheng inzonderheid der geenen’;-welken aan zekere on» gefteldheden onderworpen zyn. a.) De Schryver van het Leven van Ve- RULAMIUS verhaalt , dat deeze voortreffelyke Letterheld , by de Maaán- eolips ‚ offchoon hy niets van dit verfchynfel wist , telkens in eene flaauwte viel; welk zonderling vermogen Bar. LONIUS, in het jaar 1573. reeds opgemerkt hadde (u) gefchied te zyn ; en van RAMAZ- ZIN (0) door een groot getal menfchen , wel- ken in de nagt van den 21, January 1693. na ‘-de Maan- echips ftierven , en fommigen door eenen -fchielyken dood overvallen wierden , be westigd is. | 4.) Veele andere Ziekten zyn ’er , welke) haare veranderingen gewaar worden ; vooral die geene , welke uit opvulling der vaten ontftaan „ als Slym- en Wormziekten, enz. Behalven de Epilepfia. en Chorea Sanêli Visi, heeft de bes roemde Meran, zoo uit zyne eigene als ande-. re. bet RD hier toe gebragt de aanvallen land van Cn) Oper. omni. Medeo, Tom. É: pag. 25. Cum pag. 4e Vee ner 1734. | Cà) loc. PAJ: 10e Ì XVe \ À 4 nw " pE % Gefteldhe eid van bet Vaderland bor roloei fen. 67 van Krankzinoigheid , Draaijingen in het hoofd, Wertigo ;.Adfebtus Byflerici ‚Paralyfas ; Be- vingen van handen en voeten , Artuum Tremo- res; Mulierum Profluvia Hemorrhacie pe riodice , Sanguints fputum, Hemoptoë ; Fluor albus, Uler vn conditio ; Renum dolores, Nier. weê ; en eindelyk het wonderbaare leerftuk der „Crifis- (ps Anderen brengen hiertoe de Water- zügt, dikke Buiken, uitzettingen in de Klieren, ie 8 „Hoofd- en Maag. pynen, acces van Steen- toevallen; en volgens WeBreERUS ver- fcheidene gevallen van Beroerte (4) ; waar by „men , mogelyk’ niet zonder grönd, de Abortus zoude“kunnen voegen. —- Wylen de Ridder RoOsENSVAN RoOsENsTEIN heeft de aandoe- pingen der Maane op de Wormlyders als zeker betoogd (7); en geen minder gewigt heeft. men in het Vaderland omtrênt-deeze waarheid bevon- den (Cs) == «Hoe groot moet dan het vermo- gen van dit lichaam niet Zyn, op de ongefteld- heden van veelen 5 van welk foort in dit länd oo een. ned Voorraad HR van RAMAZZINL (ED onder wel IK De gen ‘Bolis Er Eine pe, In Welk. geheele C Be tuk met eene One leezing diende vereerd te, Ca) r. Horrman. 1e. $. xv, xv | Es „Handleiding tot -de Kennis. en Genezing. van de Ziekten, der iaeren, P. 440, 443, 446. voornamelyk in de noot %. Cs) hônter. J.J vAN DEN Boscu, Hiftoria Confficusionis Evidemica Ald &e. Leid. 709) $. Cvís Vv. Pp: 382. (4) Oper: Omn.' 1. °C. pag. 121 8 E 2 En is ‘er evenwel eenige, te weten by de nieuwe. 68 ik Van de Ziekten > welken uit de Natuurhyte | onder den algemeenen naam van Zwakken bes greepen, welken derzelver veranderingen by de volle en nieuwe Maan ondervinden ;- wanneer deeze met de Zon omtrent in eene Iyn ftaat met de aarde , ’t welk ten tyde van de nieuwe maan ‚ gefchiedt ; waar door de lucht door haare zwaar- te zoo wel naar de Zon als naar de Maan opry- zen moet ; gelyk de Zee op zulke tyden doet maakende een fpringvloed (u). —- RAMAZ- zint heeft , wel is waar, in weerwil van het „ vermogen der. Maane op de Ebbe en Vloed en Zee- golven, van gelyken eenige veranderingen in de zwaarte der lucht vermeenende te moeten . verneemen „ geene wezendlyke veranderingen. a de kwik-colom kunnen gewaar worden (v) 5 t geen van Mean aan de verfchillende Win- den, by de nieuwe en, volle Maan waaijende „ toegekend wordt (w).. Gelyk de Heer. Mus- SCHENBROEK mede ten aanzien van de zwaar- te der lucht ook weinig verandering vernomen, heeft 5 zeggende +, Schoon de werking der. 56 Zonne en Maane op den Dampkring weinig: „18: 3 door de geringe zwaarte van de lucht „ > Maan, waar door * er noodzaakelyk eene ge- » du Cu5 MusscrENBROEK- Beginzels der Natuurkunde , enZe. Lein den 1739. Il. Deel, $. 1770. pag: 893. (Cv) Lib. cit. pag. 216, 217. | Cw) Lib. cit. pag. m 193. edit, Leiden{ 1750, “ Gefteldbeid van ber Vaderland boortolneizen. _ 6g « $s duurige beweging in de lucht moet zyn” (4). — “Doch offchoon de verandering in den Damp- ‘kring , door de geringe zwaarte van de lucht , by de nieuwe en volle Maane gering zy, Ener een& aanmerkelyke verandering in-de „hoogte der kwik befpeurd worde „ zoo volgen nogthans sde Ebbe en Vloed zoo geregeld haare verande- ‘tingen, “dat-het-hoogfte water altoos by de nieu- ‘we en volle Maan de Springvloeden maake. — „Daar echter by zwaarte Vloeden eene wezendlyke verandering in, de zwaarte der. kwik vernomen “wordt, die daarom niet zonder rede, buiten an- ‚dere zamenloopende, oorzaaken , aan de vermin- derde zwaarte der lucht worden toegekend, . Dus heeft J.. HuxHam, den 18. en 19. January “1728. te Portsmouth ‘waargenonien „ dat de „Hsarometer „ wanneer het water zeer hoog sed ke. op 28 duimen en 5 linien dâalde (y). Pén ftorim van het jaar 1762. ftondt de had ger. den go, Maart te Amflerdam des avonds op 28 duim en 3 linien „ daar hy den 12. Decem- ber. 1747: “wanneer: die yslyke Storm ín-Onze cProvincien gevoeld werdt , te Zwanenburg 28 „duim en ééne linie tekende 5 en de Heer Mus- SCHENBROEK den ftand des Barometers op den zag. January. des jaars 173 5;-toen zoo veele fche- pen in 7: ed en elders bleven, bevonden had- | he RRS | de | & Ken Bekinzels énz. vrt 928: pag. 893. CID eit. (da Tom, IL. pag. 35 & 45. not. B. E 3 aÂndtmmmet ds % A : 1 \ í „o. Van de Ziekten „ welken, uit de, Natuurdvke — | î dj N - de op 27} duimen te, ftaan „dat nagenoeg 28 | duimen en ééne linie in Engelfche duimen be- “draagt (2) : naar welke die te Zwanenburg en te Amflerdam gedaan worden (a). — Maar adik ef bol (3) Uitgezogte Verhandelingen enz..by Hovrrufin, Vi. deel, « pag. 148. [By denlaatften Storm vanden 14-en-16 Novem- ber heeft men wel die-laage daaling wan den, Barometer niet vernomen. Men fohreef alleen uit Maasfluis , dat de Tbermoe « smeter van FAHRENHEIT } die weinig dagen geleden 35 graden tekende, den 13. des avonds op 56-graden ftondt « datde ‘Gebouwen daar nat uitgellagen waren : dat de Thermometer geduurende den ‘ftorm van 40 tot 44 graden beeft geftaan , en de Barometer niet beneden 28 Rhynlandfehe duimen ; het welk overeenkomt met 10 linien onder het teken Peranderlyk z dat de Wind „geduurende 14 a 15 uuren.dat by woei „niet breder , dan West» Noord- West, en: flegts;-een oogenblik ‘Noord «West geweest zy. —= Te Amflerdam werdt de Ba- womeier doof den Heer Dr. Senaar den 13. desavonds op. 28 duim ent linien-waargenoomen ; den 14, des morgens. op 28, ok; des middags 28, 15 ; des avonds 29, 23: af “den rs. des morgens’; middags, enavonds 20, 5 ; die-dên. 18. tot 29, 0 daalde : de, Thermometer klom niet hoger , dan tot 55 graden des middags. —— Deeze ftorm viel in mét; de quartier maan , voorswelken aanhoudende Oostelyke wit- den waren voorafgegaan, —== En soffchóon dit miet direff tot het Geneeskundige en de beantwoording deezer Vraage “behoort, zoo verdient het nogthans opmerking ‚om in foorte gelyke gevallen op alle. zamenloopende en. verzeldgaande om. ftandigheden naauwkeurig te letten, ten einde zoo veel mo-, gelyk door dezelve de Geneeskunde toe te lichten ; ’t geen amen reeds met verlangen uit de vrugtbaare. penne van den Natuur-vorfchenden- LE FRANCQ VAN BERKHEY LC ge= moet ziet. J herte or adr ek 6 ON: res Ca) [Het wate te wenfchem., dat de waarneemingen met Barometers en--Thermometers, altoos met dezelfde werktuigen waren gade geflagen , van welke de Rhynlandfche duimen ‘omtrent eene zoo goede maat houden als die van Engeland 5 daar nu in tegendeel de waarneemingen van de zwaarte der Tucht in Engelfche duimen gefcheiden, ’t geen in vergelyking. wan de voorgaande , en de overeenbrenging van de tegen- k ie woore Eg \ Gofleldbeid van het Vaderland voort vlacijen. /t ‘bovendien hangen eenige Verhevelingen „ als de „Regen, de Sneeuw en Hagel grootelyks in dee- ze landen. en die van hét Noorden vàn de Maa- ne af :,’t geen men voornaamentlyk des winters ‘befpeurt. „Want, wanneer het weder, ten tyde vande nieuwe - of volle- of quartier - maan ver- andert „zoo, valt ’er geduurig regen of Meeuw voor „of dooi in (4). —— _ Van den anderen kant zwelt het water, zelfs by ftil weder, bui- enge woon in den. zomer, zanpgltnds de zooge- „naam. i ij nde _wobrdige”, zoo Beene verwarring ; en fainften’ altoos ee zige tooeilykheid; inde berekening. veroorzaakt. —*, Het vers fchil van snastiehe, en Rhynlandfche duimen beftaat hierin, dat 31 Engelfche duimen omtrent 2 linien hooger ftaan „ dan de 30 duimen deerd ; waar op de Barometers voorheen | Bes „werden. —= De Heer ScHAar heeft zyn Baro- er befchreeven in!de Vaderlandfchie Lettêrvefeningen , 1. -Deel 8. pag. 334. Mengelw, „En.eene wergelyking van Engelfche a Rhynl. duïmen,in eene bygevoegde plaat laaten af beelden. _De onderftaande- neee van verfcheide voetmagten; is ons in:1775. door den cre J, Es AE AT AARS van den zelven toegekomen. Vergelyking. der, Voetmaaten ‚ waar van de Duitien » | | verdeeld in ro en 106 gelyke Deelen , Ni ER an dusdanig berekend zyuú : | drone. of Parftbe voet Engelfebe Riynlandfche agt Konings of Fr ager FODREST Cs “ORI erDlben ij voet. yr erts palm, , N 4 4 k ad a D..86.. 12, D:ó2. 11.D. 85. ‚13.D. 430. 1t. Duim. Ben duim eeh duim een duin * een duim een duim UE OD MER PORR elf | ct ns. Duslanig deeze Voetmaaten vergeleken tot de Amfteldam= Sche Voetmaát , konnen dezelve tot de Rhynlandfche Voet „maat overgebragt worden, ] | 6) MussonenBaork Tired, î. 2310. Pp. 966, 4 is 4 #3 Vande Ziëksen, welken. ir de Na tuurlybe naamde St. Jans Vloed” verwekkende; ” Gely- kerwys in die plaatfen , alwaar een hooge val van water en gelyke vloed plaats heeft , als in Zeeland , enz. ‘er doorgaans meêr wind by den opkomenden vloed vernomen wordt : een’ na- tuürlyk gevolg van de beweging des waters „ als een Ventilator werkende. — Niëttegenftaan- de echter de min zigtbaare uitwerking , ‘ten aan: zien van de ligtere of zwaardere lucht’, , by de gewoone verandering der maane , zoo hebben nogthans naauwkeurige Geneesheeren opgemerkt, dat’er , zoo wel als ‘er eene kennelyke uitzet: ting in de weeke en verftopte-deelen. by-de vol- le en nieuwe maane aad hdade ’ ‘er van ge- Iyken _ | )- Eene tegengeftelde werking ë qe quâr: tier maane was waargenoomen. —- RAMAZ- zini heeft eene doorgaande. Ziekte befchre-. ven , welke by het afneemen der Maane - toe=. nam Cc). BENNET heeft opgemerkt , dat Gie Ziekten, welke uit eene fcherpe wei ontftaan „ by de ‘eerfte quartieren , of wanneer de maan zich met hoorns-begint te krommen , vooral die nagten , welke de nieuwe maan voorgaan „niet. zelden verflimmeren Ca); te weten allerler | uitflag: en dat by dé laatfte quartieren het water. _in het wen toenceme , 't gan alle die Ziek-_ LED, ' Cc) Lib. citato , pag. 121. $. Lux. Cd) Theatrum Tabidorum,-p. m. 39, 39. edit. Lieid, 1742. il $ 8 A / he _ Giftelabeid van bet Vaderland dooftvloeijen. 73 ‚téns als de ‘Coryza), LethargusssAflhmia „Ca “zocht Cacochymia „ Biliofa enz. bevestigen: _“ ‘Hoedanig nu’ de Maan die op-delichaamen der Menfchen te weeg brenge , en welke desre- de vän' deeze tegenftrydige uitwerkingen zy: yris even zoo duister te verklaareir „“als de gewoone Verfchynfels „ die daar van in de wateren en den dampkring opgenoemd zyn. …F, HorrmáANN , heeft gemeend zulks te kunnen.afleiden: uit de verflapping. der vaste, deelen „ zoo door de uit- “zetting , als door dé vogtigheid , waar door dè _uitwaasfeming belemmerd wordt, en ‘er eene op- hooping van bloed en. vogten gefchiedt enz. (€). Doch, wat behoeft men in. eêhe,zaak als deeze verdere bewyzen. ts te brengen , daar de uitwer- “king. van dit hemelfche lichaam „ volgens, de be- wrigten: van. Zutphen „zich op de Runderen zelfs deedt gevoelen ({); de heilige Bladeren van Er {t „cur optime-medicamentorum ufum homines tunc.per= ferre posfint , quippe eo tempore bona eft evacuatio ‚bona petiam vensefeêtio, que tunt maxime’ infervie prefervationi.”” Fom V. pag. 76. $. xxxrx. vergeleken met:G. BALLONIUS in Bib. cituto , Tom. f. pag. izr. &° Rs Meany, Lib. cit pag. 19 E & fegg. A Ö 5 “(f) Dus fchreef men in O&ober 1771. Wat de Veepest »aafigaat, die woedtjrondom deeze Stad wederom heel fterk ; „doch de beesten, die in de flad en op de flads weiden zyn, \ Ë 5 ; 33 Zyn 4 24 Van de Ziekten , welken uir.de Natutriyke « Maanzieken gewagen ; en de- invloed van dee: zen Planeet vande Heidenfche Volken zelfs er« kend ís, welken Haar ter hulpe van Zwangere en Kraamvrouwen. enz. danriepen , en de gewoone maandelykfche Zuiveringen aande Rigverang . derzelve toekenden. … Van hier ä js Cala fave Lucina ! | Sep En het bekende | EE en: Lung vers verylas prgat, hood on En pela? 3. _Behooren hier toe de Confteliatien: ‚Cons junêlien en Adfpeiien det „overige Hehg lichaamen en Planeten. 4.) HiprocraTes heeft voor allen ge op en ondergang der eerften aanbevolen waâar te neemed (2): en GaLENus heeft gelëerd „ dat elk byzonder Geneesheer daar op agt geven moest CA sen dat, indien de, invloed derzel- vé. 5 Zyn ieharies nog bevrydi; fnaaf een groot half uur van hier. te „Lechem, daar die voorheen niet, geweest is, in ’% dorp Voorst ‚naar Dieren, Latbem, Doesburg, Angelo, en verder naar het” „ Cieeffche , zyn de Beesten of verkogt „„of aan de ziekte ge=« s ftorven ; en het fteekt hoe langer hoe meer aan. NB. Het „is particulier ‚ dat. deeze plaage meest invalt met de nieuwe s‚ Maan en het eerfle guartier; en wel meest als-de wind Zuid of » Zuidwest is, doch by het ander quartier van de maan weinig „of hier of daar maar een enkeld beest aandoet” enz. Cg) „Siderum quoque ortus obfervandi, precipueque cania “peule , deinde arîtus & vergiliarum oecafus”. Set. Ill, ps amet. lin. gee ut & Seêt. IV. pz. lin. 31, — Cb) -Commeutar. in Lib, 1. Epidemior.:L, c. \ „Geftelibeid van het Vaderland gaortolocijen. 8 ve niets ware, elk jaar dezelfde. gedaante Ì Heh zode, ‘tgeen nogthans niet gefchiede (1). ehs „Gop en Koor hebben nkierde: Gn gt men niet zoo zeer-de adfpelïen , welke de -Maan miet de'planeten heeft , in agt neemen moet „als wel de onderlinge adfpeöten der ove- rige planeten” tot malkanderen, hoewel men hier „onder de maane niet vergeten moet ; dewelke gezegd wordt van een groot vermogen te zyn in het vermeerderen of verminderen van de kragten der planeten , waarom de Ouden dezelve den naam van Heeffchereffe gaven , niet onduister “daar mede aanwyzende „ dat de verandering des weders van dezelve afging. 6e’) Kerrerus heeft ftellig aangetekend , „dat de adfpeCïen, der. planeten eeneganfche’ ver. „andering in de verhevelingen te wege brengen, en i in de veranderingen van, het weder niet wei- ni gelden CR). « Eindelyk | oder) Worden de planeten niet alleen lhE | den op den anderen te werken „ €n hun vermo- gen «in vermeerdering ert vermindering onderling pede te deelen, maar boven dien op eene ehmm wyze de lichaamen der menfchen Tk te doen „ ka (Bren ee veelerlei ondervin- „ding BD He in Lib. 1. Prorrbeticor. Ne Metesroloz. S. Aftron. r Traft. meseorolog. bh apud FE. Horan Difjert. citat, Tom, V, $- viz. pag. 72. \ 76 Over de Ziekten ; welken uivsde Natuiúrlyké ding kennelyk vis. (4). —-* Op”dat ik echter. niet, fchyne-my zelven en myne Landgenoo- ten in eene verborgene Aftrologifche befchou- winge in te-wikkelen „ reeds voor lange wan ALBERTUS , AVERRHOES , APOLLONIUS, en an- deren veroordeeld „ en van mynen-wydberoem- den Leermeester P. vaN MusscHeNBRoEK „al-_ __toos voor ydel gehouden en opentlyk verklaard; wil ik my liever vergenoegen dit fplinterig. {tuk by de bronnen zelven , waar uit ik deeze gebrek. kige fchets heb opgegeven. (m) „ter verdere » nafpeuring en onderzoek aan-te.beveelen „ en myuen Vaderlanderen alleen te herinneren „daf | Ja on _ Wan=- «_(3) F. HofFMANN J. c. 6. viiis in Cm) F. HorrMmaANnN Differt. fepiùs citata ; de Siderum “Aftrorum in corpera bumana influxu; vergeleken met R.. MEAD: de Imperio Solis € Lune , pag. m. 196: uit welken ik deeze aanmerkelyke plaats moet mededeelen : „ Deinde hoe fcien- » dum eft , fuas queque vires (ortita effe & reliqua fidera , » que quamvis Solis Luneque aftionem non equent , confpi= p rant tamen variis modis ad horum infhixus in corporanoftra; » Augendos vel minuendos” &c. —= Zoo wel als de na-s sgrukkelyke woofden vari deri allesopmerkenden BOERHAAVE : Ut aurem fingularia hec & rard contingentia, hy fpreekt van eenige (Chemifche Natuurwetten,) fiant , operari im- » primis poterunt Comete, Meteora, Planetarum adfpeêtus, 5 ftelle forte ipfie. Quorum notabiles poffunt effe aCtiones, ‘p ratione adtraêtionis repulfusve , tum & refpeêtu caloris „ » lucis , frigoris dehique & intuitu ipforùm effluviorûmi „© que gerant & emittunt. Omnino equidem virtute omnium „ eorum.” — ZElem. Chemie, Tom. 1. pag. 106. —- Eu daar zulke welafgerechte verftanden deeze waarheid niet alleen” in levenlooze lichaamen , maar ook in die der menfíchen er- Kend hebben „wie zal dan het zegel der waarheid aan derzel-: ver bevindingen niet vrywillig hegten willen } | Gefteldheid van het Vaderland voórtoloeijen. … 77 wanneer Saturnus in eenig adfpelt geftaan, of het teken van den Kreeft doorlcopen hebbe, zy nevens anderen doorgaans meer Psn hebben gevoeld, | GO ROR Led Riel A l: Uit overweeging van de zaaken , in dig ‚Artikel uiet getrouwe waarnemingen in de Natuur “en Geneeskunde opgegeven , moeten alle voor- oordeelen vallen ; en het menfchelyk vernuft , ‘niêt altoos het waare hoe , ze guomado, kunnen- de begrypen „ liever zwygen , dan tot den ein- de toe den Almagtigen vinden : een gewoon ge- volg van de meeste Natuurwetten. — Waar ‚uit volgt dat , fchoon veele zaaken , uit de gewoone werkingen van gelyke oorzaaken in den zamenloop der dingen, zich-laaten verklaaren , ?er nogthans veele zyn, welke tot de gewoo- ne eigenfchappen van de lucht en den damp-. kring niet kunnen gebragt worden ; maar tot de verborgene eigenfchappen CS. XXXV. ) be- eh Me eIL. Dat, gelyk de Zon. door. haare meêr 4 werfchillende betrekkingen en uitwerkingen „ als Gene medewerkende oorzaak in veele ziekten s Wit de natuurlyke gefteldheid- des Vaderlands voortvloeijende CS. XXXIV. r. 6), moet wor- den aangemerkt ; het ander groote lichaam. we- derom Pd 78 Wan de: Ziekten > welken uit de Natuiurlyke derom eerder de. ongetteldheden- in-het fiches! reeds zynde, doet toeneemen en aanzet. aas Waar uit de, regelen. ter voorbehoeding naar-die verfchillende betrekkingen moeten in agt genoo- men en ter uitvoer gebragt worden. — _Op- merkende Geneesheeren zullen. de opgenoemde veranderingen en uitwerkingen veelmaalen in hun- „ne Lyders hebben waargenomen ; en die onder de eerst - beginnende. Konstoefenaars op. deeze verfchynfels , welken noch uit den aart der ziekte poch uit hunne geneeswyze voortvloeijen, letten, zullen doorgaans van zelven dèn weg gewezen. zien, hoe zy zich, Omtrent zoodanige voor= werpen, zoo ter geneezing, als oee | te gedraagen hebben. va MEI „Vermits: de ervarenis van alle aan het vermogen en den invloed niet alleen van de Zonne en van de Maane „ maar ook van de Ove- rige-hemelfche lichaamen., zoo Gefternten , -Pla- neten, derzelver zamenftand , en wat van dien. aart meer Zyn mag ‚ op der Menfchen lichaamen onbetwistbaar bevonden heeft; zoo was ‘er niets ‘ vuuriger te wenfchen , dan dat dit duister ftuk_ eenmaal door getrouwe waarneemingen die ryp- heid verkrege , welke andere gedeelten der Na- tuurkúnde , en dat der Verhevelingen , in ons Vaderland ‘bekomen hebben : waar toe , in na- volging van J. Huxmam , de veranderingen der Maane by de weerkundige waarneemingen konden gevoegd worden : ofte, gelyk in den bee, Le À f Gefteldheid-van het Vaderland. goortoloeijen. 79 beginne op den huize, Zwaanenburg ; de waarz pemingen der Planeten by die der Maane en des Weders : deeze. door. berekening „ zoo gemak- kelyk gemaakt, wierden , gelyk in de gemeene Tydwyzers , omtrent.het. op en ondergaan der Zonne en Maane , en de verandering der laat- te gefchiedt , dat men zonder het moeilyke., en voor veelen bezwaarlyke der Sterre - kunde aan te leeren „den ftand der Planeten , haare conjunêlien en afpellen onderling dagelyks zien en onderfcheiden konde , het geen voor allen uit het Werkje van den Heer pe LA LANDE niet even gemakkelyk is: ten einde daar uit de opgegeven uitwerkingen, en het waare verband in de ziekten nader te leeren onderkennen , om de voorbehoeding én genezing derzelve naauw- keuriger in agt te neemen, _ Van de VerneveriNGeN , met opziet dot den Dampkring. der Nederlanden. É S. XXXV. De Lucht, door de hemelfche ichaamen „ den grond en de wareragtige deelen bewerkt, brengt de Verhevelingen, of,den zoo- enaamden Dampkring voort. — - Deeze zyn aterige of ouurige verhevelingen, en luchtige, GE de Winden, — De bekende eigenfchap- {Pin der lucht Ceor. II.) hangen van deeze voor- “Aalmenlyk af, —- Men dient ze daärom in alle | | haas = | heef? op de gistende vogten , of het zuivel der É ‚door midde) van deezen op de lichaamen der men 1090 & fegg. | degen. Hi. Deel, pag. 42. 5 Vande Ziekten ; welken ùie de Natuurlyke haare omftandighèden , by de Natudrkundigen grondig: te” onderkennen’ 5 sen, ten aanzien van ‘het Geneeskundige, de V erhandelingen. van de Heeren’ Baster (u), STUERS) (2) „en Gâusius” tia te zien (4 De “er. Tot de eh, ‘behooren de rewens À dampen, vogtige, uitwaasftmingen; mist, daanw enz. welke met malkanderen dat geene uitmda” } | ken, het welk men den vogtigen Dampkring heeft die van HOLLAND omftandig befchree- ven { pen | De vijurize Vártieoslingen komen i insge- is ‘omftandig. voor in de Natuurkundige Wer- noemt. De Heer Lr FrANcq, VAN. BERG / Á ken ‘boven aangewezen, Ik zal er alleen by-_ / voegen :_ a.) Dat, gelyk het B veel vermogen | runderen en andere zaaken meer „ het zelve ook van groote witwerking îs op den dampkring ‚en chen. ‚(Cn ) Men zie je werken van den Heere P. VAN Mussche BROEK , enz. voornaamenlyk zyne Jnbroduêtio > Caps 44. PAE- Co) Geneeskundige Proeven over de Lucht. Hú Maaifch. der Á (p) In zyne Verhandelingen over de Galziekts , en bg giekte der Nederlanderen. Ca) In Jnflituts, Patholog- Medic. 6: 422--445. Ôr) Natuurlyke Hiftorie van Holland , £, Deel, het gantfche ï 6. Hoofdftuk. __Gefleldheid van het Vaderland voortvloeijen. _8r fchen. — Want offchoon het dikwyis heilzaam is , en den dampkring van zyne zwavel en olie- agtige deelen zuivert „en dien verkoelt , zoo wordt” men fomtyds eene zeer fchielyke veran: dering na het zelve gewaar (5). — b.) Behalven dat veele aandoen/yke geflel: | Ten, voor en aleer de opbruifching. uitgeborflen is, eene groote verandering în hunne hichaamen on- dervinden. > Eindelyk maaken ten 3. De- Winden de laatfte , en met de eer- fte de hoofdoorzaak uit van den byzonder: on damp- kring der Nederlanden. Deeze zyn het , die de: lucht met alle haare behoudene deelen her- waarts en derwaarts heenvoeren ; en , naar der- zelver byzonder vermogen en eigenfchap ‚…heil- ‚zaam of -nadeelig zyn. De bekende. waarheden ‚wederom vooronderftellende , zal ik alleen aan- fj adat í Dat , agtervolgens de. Tafel van den Heere P. VAN ‚MUSsCHENBROEK: (7) van | de jk. tie, Hallendfete Maatftbapps Kh Deel ‚ a ftuk s pag. Ile Ais Profeffor ParLier eén verfchil van zo gràden in den tyd van 2 uuren:, den 20. July 1767. te Wel en -Amerzoda … “waargenomen , heeft mede edeelt. — ‚Na het onweder van den 48. Juny 1774. wanneer de Thermometer 88 graden an de (chaduwe , en 112 in de zon voor het onweder gete- ‚_Kend hadde , ftondt hy na den gevallen hagel des morgens op 64 graden alhier in 'sHage op myn plaats. __C#) Beginzels enz. 6. He pag: 881. Tncredudtie, 6. 2595, Pag. Irir. XVI Deel, Eve A” 82 Vande Ziekten , welken uit de-Natuurlyke- de Winden , die uit een gemiddeld jaar eene ftreek jaarlyks waaijen, de Weste wind 77 dagen, en de Zuidweste wind 78 dagen waaijen ; te zamen een getal van 155 dagen uitmaakende, De Noorde ‚ wind 42 dagen , de Noordweste wind 33 da- gens te zamen 75 dagen. Waar by.de Noord- ooste wind gevoegd zynde, die 43 dagen heeft, het getal der Westelyke en Noordelyke winden 233 bedraagen. Terwyl de Ooste wind 53, de Zuide wind 33, en de Zuidooste wind alleen 96 dagen heeft; zynde byna eens zo veel Noor= « de dan Zuidooste winden, die een agtfte en een” halve gedeelten van het geheel uitmaaken „en altyd , zelfs in den zomer, koud zyn, waarvan de redenen in de plaatfen , beneden (u) aange-… ô ‚ haald, kunnen opgefpoord worden. —- 5.) De eigenfchappen van deeze winden \kan men in de Geneeskundige Proeov wan den Heere Dr. BasrTeR omftandig nagaan (0). ns or halven zal ik alleen overneemen : _Dat de Weste winden alhier zoo dikwyls horenagis zyn, om dar zy de wolken met zich — uit de Noord zee tot ons voeren ; en dat ook _ doorgaans die winden, die uit zee landwaards. aanwaaijen , vogtig zyn; 't geen van gelyken de Zuidwestelyke winden doen , uit t de Noord zeë 4 Cu) MUSSCHENBROEK Begindals enz. 6. 1758 1762. Page | 884--B86. Insrodullie $. 3592-2600. Pp. HIIE-EIISe | Cuby Hollandfche Maatfchappy, l.c. p. 48-60. | Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. _B3 Zee ende wyde monden vän de Schelde, Maas en Rhyns (de-breede, en, uitgeftrekte Haarlem- mer Meer -en'Zuider zee, ) de dampen aanbren- gende, „waar over Zy heen waaijen :, gelyk zy in den winter. niet zelden dooi ;-en warm zynde , onweder veroorzaaken : omdat de lucht , over de zee hangende , wartmer is „dan die. van het land, welke zy_door deeze winden herwaarts | aanblanzen, Cw Cg … Dat de-Noorde sad in de Nederlan- Badr doorgaans koud , onaangenaam. en onvrugt- baûr zyn ‚vermits Zy uit koude gewesten, ‘de ketens der bergen .overgetogen „ en aldaar door de fneeuw verkoud ; tot ons overkomen : waar.te= . gen. men ‚die Ryken warm ‚houdt, welken, van deeze guure gasten bewryd blyven. De boo- ‚men , niet wyd. van de, Noord zee geplant, groeijen ook zelden weelderig „ en bereiken RBeens merkelyke hoogte. (4). 03. Dat de- Ooste winden in de Nederlanden k kond zyn en-doorgaans vorst.aanbrengen (9). Oe 4. Eindelyk dat de Zwide winden de warm- k 3e aanbrengen „de lucht onbevallig , onaanges Swaam en duister maaken, de lichaamen verzwake 4 kr en voedfel tot en heid, droefgeestig jer dr od (@) MusscHENBROEK Bebinselt, enz. $. 147. N. 4» Pag: 785. Antroduftio, $. 2596. p. 1112. f id Cx). Introdult. $. 2597a Pp. 1113. ee Ibidem , $. 2598. p. 1114. F a Sk 84 ) Van de Ziekten, wellen dit de Natutrlyke | fivgingen , hildtwalen en andere gebreken gee ven, ver wekkênder inrden Zomer „ wanneer zy | nadeniniddag waaïjen,- doorgaans” Donder (2). s. Ten Taatften ', dat de winden in de Ne- derlanden doorgdans in de dente, zomer en’ herfst set de zon onswaaken „ ofte een weinig na der- zelver opgand opwakkeren „en degen den avond hagen gaan, ten zy de dampen ° uit de poelen en flooten opftygende, en door“hunhe' veerkragt de lucht gaande maakende „wind verwekken. Des avonds nogthans opftekende , word de lucht en het water verkoeld, waar door minder dam- _pen opryzen en de Kragt. van. den wind ver- | zwakt en weggenomen wordt (a) Sont 6. Wordt men nog gewaar , sie ie wind by den klimmenden. vloed , ter plaatfë , alwaat een aanmerkelyke val en aanwas van water plaats heeft, in kragten toeneemt „ ’t geen na den vere fchillenden tyd van-hoogte , ook een. merkelyk : verfchil in’ desfelfs gelyktydig vermogen im ver- Î fcheidene Nederlandfche fteden geven kan „en in het doen der waärneemingen of vergelyken der- | | zelven tegen den anderen, mogelyk niek in td 00g geeen, te worden. NN €) Ibhidem, $,-25099. P. VIT de Ca) lbidem, $. a6oo. 5, 1115 En Gefteldhtid van bet Vaderland-voortolveijen. 85 COROLLARIA © Uit deeze Natmurkandige Waar neemingen blykt : | L Dat de koude en wogtige winden het mee- he vendeel van het jaar waaijen, en noch geen derde “part. alleen voor drooge en warme winden gver- blyft 5 die dan nog dikwyls „door onweder ge. volgd, eene fchielyke verandering in den damp- kring veroorzaaken (4). II. Hoewel men niet ontkennen mag, dat men uit de Tafel van wylen den Heere P. van Mus- SCHENBROEK aangaande de winden, die te Utrecht waaijen, geenzints tot elke byzondere plaats der _ Nederlanden befluiten kan. Dan, geene andere ‚gedrukte. waarneemingen hebbende , als die van ‚_N. Dum (c); het Tafeltje van Cruqurus van 1733---1736. te sparendam (Cd) ‚ en van den huize Zwanenburg , in de Werhandelingen deezer | Meara egens, Han; s van gut am 4 8, (0) Het getal der regenagtige of natte winden was te Ute recht eenige jaaren agter den anderen waargenomen in de vol- gende rede tot malkanderen. ‘fe weten 203 Weste winden , 4535 Zuidweste winden, Gt Zuide winden, 27 Zuidooste, 32 Vos wie, 20 Noordooste „54 Noorde, en 61-Noordweste winden. Mus- SSCHENBROEK Beginzels, enZ. Page 285. N. zb Introduêtio, &c. PaB- 997. N. 4. C&) Natuur en Stertekinide over de jaaren 1739-1742. CH) MusscnrnarorK Beginzels enz. IL, D.-p. 883; 384, F3 on gi Ì 66 Man de Ziekten ; welken uitde Nätuir lyke dam, die van den Heere Dr. Scraar (ee); van de flad Wiisfingen,, door den Heer D. Mur- DER (/)5 van Zierikzee , van den Heere J, Basrer (2); en eindelyk die van Wyk ze Duurflede van den Heere D. pe Gorter (/); van welke men de vyf laat{ten alleen tegen die van den huize Zwanenburg toetfen kan : zal men zo lang in dit gebrekkige moeten berusten „ tot -dat men eenmaal overreed zyn zal van die nuttigheid , welke HirPocRaTEs zo duur in zy- nen tyd reeds aanbeval , om in elke plaats , waarin men de Geneeskunde oeffent „ zich op derzelver gefteltenis toe te leggen ; en in elke byzondere ftreek door gelyke , en met den an- deren overeenkomende inffrumenten , de lucht en den dampkring zoo naauwkeurig zal hebben gade geflagen , dat men alle derzelver waarnee- mingen met den anderen zal kunnen vergely- ken (£). Ce) In de Uitgezogte Verhandelingen enz. van het jaar 1761 tot 1764. en in de Vaderlandfche Letteroeffeningen , federt hct jaar 1768. tot heden. Cf) Verhandelingen van bet Zeeuwfch Genootfchap te Vlisfingen, Ca) Insgelyks inde Verhandelingen van bet Zeeuwfch Genooë- fchap. geplaatst. | / (bh) Nederlandfche. Bibliotheek, I. Deel. De voorige opgaven wan den gevallen regen zyn te vinden in de Geneeskundige Bin „bliotheek, VI. Deel, p. 719. VIII Deel, ps'247. 706.912. ER IX. Deel, p. 227. 475. 697. 920; | Ci): In:weerwil van-deeze gebrekkige vergelyking , en de moeilykheden, die zich in de overeenbrenging van de waarnee- ingen te Amfterdam „tegen die van den huize Zwanenburg, | ens. $.XXXVL Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeifen. 87 ere XXAVL De zaak echter wel ingezien zynde „vis het verfchil , over het geheel geno- men, of, wat de waareemingen in het gemeen betreft „zoo groot niet „ als het in den eerften opflag-fchynt. „De woorden van den Heer MusscHeNBROEK zelven behooren daarom: zoo veel te meer alhier gelezen te worden. „Ik ss heb „zegt hy , te Utrecht eenige jaaren ag- tereen de winden waargenomen en aangete- E. its Nef } we kend 5 | enz. opdoen ; en die de Heer LE FRANCQ VAN BERKHEY } om de redenen daar van in zyne Natuurlyke Historie van Hol- land, 1. Deel, p… 383. gegeven , van dit werk hebben doen afzien ‚ heeft men nogthans , zoo goed men konde , hierin zoeken te flagen : welke keurige en nuttige arbeid de Maat. fchappy verfchuldigd is aan den noesten vlyt van den Heere F. VrsrerR , Med. Doll; te ’s Bofch , die dit werk, ten vere zoeke van den Heere J. F. Marriner , gewillig voor my op zich genomen heeft.” Men kan deeze vergelyking zien in de _Bylagen, onder deletter A, B,C, D,E, F. en men zal wel ras van ‚ derzelver nuttigheid everreed worden ; en met verwondering _ Zien , hoe zeer veele waarneemingen in verfcheidene fteden __ met malkanderen overeenkomen, en ‘er nogthans een merke- Iyk verfchil in verfcheidene opzigten plaats hebbe , die den „ grond tot een byzonder foort van ziekten in die plaatfen leg- ‚gen , en een wezendlyk verfchil in ziekten , op gelyken tyd s plaats hebbende, veroorzaaken moet. —— Gelukkig ware - het, indien men zich in alle deeze plaatfen van gelyke werk- " tuigen bediend hadde, ’t geen een ongelooflyken arbeid in de uitrekening zonde gefpaard hebben, en de waarneemingen eneen met malkanderen hadt doen overeenftemmen , mewadr aan nu mogelyk het verfchil toe te fchryven Is, —= De Heer ScHaar heeft zyne waarneemingen met eenen expres daar toe vervaardigden” Thermometer gedaan , in de Waderlandf. Thed V. Deel , N.6. pag. 256. Mengelw. befchreven ;. welke fchaal van die van FAnreENnerr , doorgaans tot het doen van weerkundige waarneemingen in de Nederlanden gebezigd wordende , merkelyk verfchilt. — F4 De 83 Vande Ziekten , welken uiv de Natuurlyke’ _» kend; naderhand veele jaaren met een verge- , Iykende , bevond ik „ dat het getal van win- »» den, welken jaarlyks door een waaijen, byna s, bepaald was, zoo dat ’er alle. jaaren- bykans », evenveel Weste , Ooste , en andere winden s> woeijen ; hierom heb ik dezelfde winden van ‚5 veele jaaren by een gevoegd , en hun getal 9, door het getal der jaaren gedeeld , waar door 9 ik het getal van een middeljaar gekregen heb; s, het welk vry net bevat , hoe veel dagen in s, een jaar elke wind waait ; men zal het bevin- ‚3, den , dat deeze getallen zeer weinig van de 9, waarheid zullen afwyken , indien men nauw- », keurig aantekent, welke winden dagelyks een +» Zantích jaar door gewaaid hebben 3 deeze lyst — $ 2 Ì8 De winden en die op den huize Zwanenburg Zyn waargene- men, Zyn door den Heer LE FRANCQ VAN BERKHEY met een taai-geduld tot geregelde Tafels gebragt , die Zeer veel licht — aan dit gewigtig gedeelte der Verhevelingen byzetten. —n « Het verfchil „, dat deeze Natuuronderzoeker- in de winden , hier waaijende , tegen de opgave van den Heer MuysscneEN- _ BROEK gevonden heeft , beftaat meest in de Noordooste win- den , waar van hy de rede teffens aanwyst: doch.van den _ anderen kant bevestigt , dat de Zuidweste en Weste wine den , van Zuidwest tot West- Zuidwest , en West -Noord- West of Noordwest „ zoo veele dagen hebben.gewaaid „als alle de andere te zamen. Ten anderen , dat ’er in elke maand insgelyks eene geregelde orde in de foorten van win- … den hebbe plaats gehad. Men zie deezen nuttigen arbeid in nette Tafels afgefchetst, en doorleeze dit allernuttigst hoofd ftuk in het I. Deel zyner MNatuurlyke Hiftorie , p. 378--443« Terwyl voor die-geenen , welken dit kostbaare Werk — yoisfen „ een kort uittrekfel deezer nuttige waarneemingen ia de Bylagen, lecter G. te vinden is. k | Gefteldheid van hetWaderland voortuloeijen. 39 syris-dân voor Utrecht ‚ mogelyk wel, voor “de zeven Provincien „het geen ik evenwel niet „voor onfeilbaar hier te berde breng , omdat ik tot nog toe (zynde in het jaar 1739. ):te weinig waarneemingen, overal door ons gant- syefche Land gedaan, bezitte”. ; Her getal der winden in dagen hier op. latende volgen , gaat „hy dus voort : DE Vergelykende de waarnemingen van de Heeren L. Srorke , gedaan te Middelburg ; | 5 STEENBERGEN te Dordrecht ; DE GORTER te 3 Harderwyk ;- VAN Swieten te Leiden ; en van de Heeren van het loflyk gezelfchapte >, Haarlem , met de myne te Utrecht , bevin= ;‚ de ik weinig onderfecheid „en byna altyd de: ‚> zelfde winden ín alle deeze plaatfen te waai- | s jen ; met deeze uitzondering nogthans , dat, | 3» wanneer de wind Zuidwest waait , men hem “3 dikwyls wel een’ halven dag eerder te Middel. > burg , dan-te Utrecht heeft : in tegendeel , heeft men den Noorden en Noordwesten wind eerder te Harderwyk en Utrecht dan te Mid- delburg : de Westelyke en Oostelyke winden „ hebben wy byna te gelyk : het gebeurt wel , „ dat een zagte. Zuidweste wind in ZEELAND hi Eibert wordt , welke niet tot Utrecht toe 9 doordringt 3 gelyk ook onze Noorde , Noor- delykfle en andere winden niet altyd tot Zee: 5» LAND toe doordringen: maar alle winden van » den breeden ‚derden en vierden trap van F 5 NG END 9ö. Overde Ziekten , welken uit:de-Natuurlyke „‚ kragt en grootheid, zyn aan de. Provincien 9 van HOLLAND, ZEELAND en UtrecHrT ge- 5, meen ” (£) en’ dit is voor het geneeskun- dige en het tegenwoordig oogmerk genoeg: S. XXXVII. Een zeer natuurlyk gevolg van de Winden is het vermogen , ’t welk zy op de zwaarte van den dampkring, of der luchtcolom, en door middel van deezen op de lichaamen der menfchen hebben (/). —- „Men heeft in de Nederlanden eene verandering van byna 3 dui- men „ te weeten van-27 tot go duimen op de kwik in de Barometer=pyp 5; zynde byna een tiende van het geheel; ‘tgeen een verfchil van. gewigt in de luchtcolom van 215 {@. en omtrent van 3000 of 3200 fB. op het lichaam van eea “menfch van middelbaare grootte uitmaakt (1) ; waar door eene groote verandering op de in- en uitwendige oppervlakte deszelven lichaams onc- ftaan moet. — Voor dit oogmerk is het ge- noeg dit te weeten: | | N l. Dat Ck) Natuurk, Beginf. IT, Deel, $.1757. p. 881. [ In de ver- gelyking der waarneemingen, inde Bylagen geplaatst. zal men de grootfte verandering over ’s Hage bevinden. Deeze waar- neemingen van wylen den Heere GABRY zyn my naderhand geworden. ] | CG) J- BAsSTER op de aangehaalde plaats , pag. Ór-- 71. Harrer en LA Mertrin Commentarien over de Inflitut. Phyfio= log. van BorrHAAve » $. 753. in ’t Latyn en Franfch, Hux= HAM Oper. Pby/. Med. Tom.1. Prolegom. p. 5-12. Cm) P. van Musscnensroek Inbroduft, Tom. II. $. 2076. 4 pag 843. « | EEEN KEN „Gefleldheid van bet Vaderland voortovlneigen. OT vor.” Dat de Noorde en Ooste winden door: gaans de kwik het hoogfte doen’ klimmen ; dat zulks insgelyks een koudere lucht , of met dam- pen en. uiewaasfemingen vervuld , en door den wind niet bewogen „ te wege brengt ; en dat Zy de lucht. zwaarder maaken. … De laagfte (tand wordt in deeze landen , te Leiden, geduurende „go jaaren in October, November „ December , ind February en Maart waargenomen. | a. Dat de Lucht in tegendeel door fterke winden en opbruifchingen der dampen en uitwaas- femingen ,-die de lucht-colom uit haare plaats | ftooten ‚en een ydel maaken „ ligter wordt , ’t geen insgelyks de regen en de warmte doen; 5 als, van welke de eerfte de lucht van haare dam- pen en uitwaasfemingen zuivert ; de andere de Jacht uitzet en yler maakt „, waar door die ligter worden moet, en de-lichaamen minder drukken ; _en dat-zulks in deeze Landen door de Weste en _ Zuidweste winden doorgaans gefchiede. De gevolgen hier van zya: 4) Dat wy ons zelven doorgaans lugtig. en ” áris bevinden, als deeze winden N°, 1. waaijen: wyl zy de luche van de kwaade dampen zuive- “ren, en dikwyls oorzaak zyn, dat daar door be- {meuelyke ziekten ophouden en verminderen. - b.) Doch dat aan den anderen kant fom- mige ziekten door deeze winden veroorzaakt of Vee worden; gelyk Jigtige en Podagreu- za 92 Van de Ziekten; welken. vit de Na atuurlyko” ze. lyders „of.die: met koude zinkingen minre ZYN; ondervinden’; «welken de Noorde winden door verzwaaring: van haare ongemakken „-dik= wyls een of twee, dagen van te-voren,, Bemaar | vorig en voorzeggen konnen,» | _Zóo hebben het Teeringagtigen , Eik | Gorki: Eiemophici, met zulken wind erger’, watineer men ook de meeste Pleurisfen , Long- en Borst- ziekten , Syutnancien , kwaade Kee- … len , Rheumatismi py Ontftekingen der: Oogen , 4 Verkoudheden „ geduurende ‘zulke haden ge } „waar wordt Ca). TY Dat de andere winden N°. d.-zeer na- deelig zyn voor de Hypochondriati, HByfteriot „ zoogenaamde: Zenuw - zieken „ en die veel met Hoofdpyn: bezet zyn: insgelyks voor alle Morbi __ewtanei, Huidziekten, als Lepra, Scabies enz. , __om dat zy de uiewaasfeming verminderen ; om welke rede wy,dan ook log en traag zyn ; waar- om zy niet zelden lang aanhoudende befmette- Ei lyke ziekten , als kwaadaartige , anderdaagfche en derdendaagfche Koortfen (0), doordien zy | de lache met dampen vervullen, begunttiger. d & XKXVIIL De uitwerkingen eener zwaar | dere Lucht ZD: Cn) 7 Bekke EUD: 5/3 gf fi 6, pe 12 & 181 Ce) Dezelve opde aangehaalde plaats, Pp. 53-54. HUXHAM bo p- F8. 103 & 184. ED; GAUBDs }, C.P. 430. mn. 8 r. Dat Á E $ Gefteldbeid vanhet Vaderland voortoloeijen. 93 rss Dat dêeze de lichaätmet ‘van alle zydén gelykelyk omvangerde „ én evenmáatig drukke: de ; door haare veerkragt , de vooreftuwing der vogten 4 en debewerking ‘dêr vaten, het best bevordert waar) door “het” onderling even dier beiden -bewaárd wordt ; de: bloedsomloop, benevens de ademhaling ; de Hätuurlyke warmte ‚en daaruit voortvloeijende gezondheid ‚in haare | ii bb zyn (p) | ‘Dat, gelyk een zwaardere lucht gélyke- 5 tk draak „‚ zoo heilzaam zy , en zoo ge- j „makkelyk verdraagen wordt „’ dat zy “zelfs de ge- „zondheid bevordere ; en lie: door ongefteldheid | ATA hiër door. tot a dere ‘Van vigen: ee aan ze’ Hogere hek „2 wid | “daar door de Ömloop van het bloed belemmerd’, dé wederftand vän'het hart vermeerderd , afde. | el deelen bezwaard, en veelerlei nadeel toege- WM bragt „ waar uiet Pleurtides Poripneumonie S énz. ont{taan kunnen, die boven: $ ‚XXXVII ie: 4, beste An de B) sr Ta vermits Apes al aa 0 em owy d 5) H. D. Gaumu mai. Ratbol. ë AZEgRg 8 OL B CA) ddem ibidem, 8. 434. Haud' nn Erika ss ne | » in ed 06 Vande Ziekten, welker uitde Natuurlybe der vaatjes of buisjes”, sof verwydering van dete_ zelver mondjes ont{laan;_ en gezwellen, uieftor= | ting van vogten | enz. (U) tene hel | SURKKK De gevolgen van eene vogtige Tiet 2 niee ZOO Zeer van den onderfcheidenge- vâllen- regen „als wel van. vogtige winden, ven ftilftaande wateren ir laage landen (Cw) afhan: gende ’ weroorgaaken lang Aanhoudende ‚ even als eene ligtete lucht , Rd “Minder drukking van de virei op- É Hervlinde des lichaams, waar door de buizen van haare uitwendige onderfchraaging worden be- toöfd (xs hunne vezeldraaden met de vogtig= heid der lücht doortrokken en doorweekt zyndes zwellen, worden gerekt ; waar-dpof’ «Ztls aan Sk Slapheid , ontfpanníng 5 minder veer. kragt , traager pols , traagere beweeging , en_ min genoegzaamê affcheiding en bewerkirig der “vogten, in de vaten bevat, gebooren worden, naar maate de 45 inertie tering fie € 9) ä Van hier se zie srt gat | | sl grain oi sch he PAN ‚H. D: Gava: Tallit Pattol, $. 435. Ì Cw) Wyl volgens de sanmerkingen van HuxtaM, Zwaa- re regens de lucht, naar uitwyzing der Hygrometers , eerder drooger maaken en zuiveren , enz. en dikke nevel of ftof regen die voornaamentlyk vogtig maakt, Tom. k. p. 136. met J. Basrer, -p. 83 (x).H. D. Gaus. Lc. 5. 430. N. 1. (y) Idem ibidem N. 3, 3 6. 429, 430. N. 5. & BasTa® Jt. page 84+ 38e Ceftembeid van bet Wâdèrlahd voortoboeijeh. 97 6.) De wogten ‘door het” Övertollig water te veel verdund zynde , vermeerdering van wei en wateragtige vogtigheden, die, door verzwak- king der vaste deelen , het bloed en anderesle vensvogten traag en onvermogend maken ; onte binden én' verftompen , én in groote veelheid ingezogen ; de tiatuurlyke onzigtbaare uitwaasfe= ming der huid en der longen beletten 3 waar uit loomheid, traagheid „ droefgeestigheid, kortade- ‚migheid „ hoest, Peripneumonia nötha Cr) € vera (C 4) 5 rúïmer ontlasting ‘door. uitrachelins gen, pis „ftoelgang „ verzameling van, water in Eet celwyze weeffel en inde inwendige lichaams: olligheden. ‚ taaiheid, fcherpte, traagheid, vän et bezwaarde. lichaam, koorts, Rieumaijsnius, KowaadGappigheid, enz. gebopren. worden ble c) Uit gebrek van. genoegzaame beweging dn de longen door-het bloed ; mindere wryvings warmte ‘kooking of fpysverteering,, ygebrek. aan _ voeding ; waar vit koude gefteldheid en flymziek- ten, dntemperies frigida:, Gluten fhontaneum,: 5 B Morbi muúcofysvenZe-verftomping.der. zintuigen. kwyning der. dierlyke beweging s-verzwakking ‚van het-zenuwgeftel, en: heteen tot alle de | erietingen, voortkomen. Ge) bas > De (a) G. B. vin SWIETEN Comm. Tom. Ih à et E D. Gareus biede BESS rd iN €) én ib 2m, €: Ms Pi de; Ce, ds B STOKKES. 275.276: rue Basra ke: rek ES te ‚APDL Deel, A0 06 Vande Ziekten, welker uit de Na tuurlyte der vantjes óf buisiës, sof verwydering van det= zelver mondjes ontftaan ; en gezwellen, uitftor- ting van vogten enz. (U) Remme’ bai 7 5, MNN! De gevolgen. van eene vogtige | hij niee zoo Zeer van den onderfcheiden ge- wâllef: regen „als wel van. vogtige winden, en filftaande wateren ir laage landen (ww) -af han: gende ’ veroorzaaken lang Aanhoudende , 5 even als eene ligtere lucht , “Minder drukking van de vitre op | Herve des lichaams ,-waar door de buizen van haare uitwendige onderfchraaging worden be- roofd (4); hunne vezeldraaden met de vogtig- heid der lucht doortrokken en doorweekt zyndes zwellen „ worden gerekt ; waar door …-…* | a.) 'Slapheid , ontfpanníng 5 minder veer- kragt, traager pols, traagere beweeging , en min genoegzaame affcheiding en bewerkirig der. “vògten, in de vaten bevat:, gebooren worden, naar maate de Vis (ners nch C 1 Van hier | nds ‚H. Di Goat! Tait Paitol. $. pens ‘ Cw) Wyl volgens de aanmerkingen van HuxHaM, po | re regens de lucht, naar uitwyzing der Hygrometers , eerder drooger maaken en zuiveren , enz. en dikke nevel of ftof « regen die voornaamentlyk vogtig maakt, Tom. k p. 136. met J. BasrTer, -p. 83 | Cx) .H. D. Gaus. Lc. 6, 430. N. L (9) Idem ibidem.N. 2, 3. 6. 429, 430. N.5 & Basta Jt. Pag 84-- 3%. Oofterdheid ban bet Wâderland voorroloetjen. 7 —b.) De vogten door het overtollig water te veel verdund zynde, vermeerdering van wei« en wateragtige vogtigheden, die, door verzwak- king der vaste deelen „Het bloëd en anderesle> vensvogten traag ef Onvermogend maken ; ont» binden énverftompen , “én in groote veelheid ingezogen ; de tiatuurlyke onzigtbaäre uitwaasfe- ming der huid en der longen beletten ; waar uit loomheid, traagheid, droefgeestigheid, kortade- ‚migheid , hoest, Peripneumonia nótha Cz) éS vera (a); räimer ontlasting door- úitrathelin= gen ‚pis „ ftoelgang „ verzameling van; water in hiet celwyze weeffel en in de inwendige lichaams- olligheden „ taaiheid „ fcherpte, traagheid. van het bezwaarde, lichaam , koorts ,, Rlhoumafjgmus , Kkwaadfappigheid enz. gebopren worden (5). 6e) Wit gebrek, van genoegzaame beweging vân de longen door. het bloed ; mindere wryving.; warmte ; kooking of {pysverteering, „gebrek aan voeding ; waar uit koude gefteldheid en flymziek- ten „ dntemperies frigida,-Gluten fpontancun ; Morbi mucofisvenze-verftomping,der. zintuigen s kwyning der. dierlyke beweging s-verzwakking. van het zenuwgeftel, en-onvermogen-tot alle de k ANR EPE: kootkomen, GE)s lagbiebes IP BAE) F ea zer l.c. 6. 420. 430. ki 5,J. BasTEn ERN … Cedldem ibidem bc. me 4 6. Js Baernartvel pdg. So 84 ‚ L. STokkm 6. 275.276. 4 | Js Basra ds pg. 65: 86. | API. Deel, : € ind SS nn dr | 98 Vande Ziekten; welken uit de Natuurlyke 2. „De Koude by de vogtigheid gevoegd zyn- de „ worden alle genoemde gevolgen (4. à. c.) in een hooger trap vermeerderd , moeijelyker - overwonnen , en al het vermogen aan de natuur onttrokken (4) 5 waar uit , deeze luchtsges fteldheid eenigen tyd aanhoudende „ Squinancten verkoudheden , fcherpe zinkingen, afgaande en - aanhoudende rot en zenuwkoortfen (Hebres ca- tarrhales „ intermittentes , putride €5 lente mer: vofe continue ) „kinkhoest by de Kinderen, en Scorbutus „ allergewoonst ontftaan. (d*). &. ‘In tegendeel zwaare hitte by de vogtig- heid zich voegende. wordt aan de vaste deelen de grootfte verflapping toegebragt , de poren en uitwaasfemende buisjes geopend, de vogten naar _ binnen gelokt , verdund , in vreemde vaatjes of buisjes , die van een benedenrang zyn , toege= laaten ; waar uit zy, doorgang vindende , uit- fpatten , of de’ terug gebleven fchielyk tot ver- rotting neigen: van waar uitzetting, als die lang _ duurt van buiten, verfchrikkelyk zweeten , ont- lediging der inwendige deelen „ verval van krag- ten, befinettelyke fot- en pest-koortfen ( Febros continue putride> galziekten , buik- en roode- loop ‚ anderdagfche en derdendagfche koortfen voortkomen (€). | | | 4. Dat Cd 3 Idem ibidem bc. un. 7. C4*) |. Huxnam l.c. p. 14: ne 2. J. BASTER p. 107 Ce} Idem ibidem bc. n.8. \J. BASTER J.6. Pp. 96. pe Gefiekdheid vn het “Paderland voörtoloeifen. « oo > drie Datd vuit. ovens vän alle deeze bo- Setisernoiatide wuitwerkfelen ; eene. vogtide lucht Enz. aande‘ zwakke tedere jeugd, de vrouwe=- lyke “kunne 5» koude vogtige. geltellen:; „et aat {appe en met wâter etage erve lichaamen zeer naadelig:is- (f). “han ‘sg. Dat eene Bapa zieke door: eietidodt. _gefteide uittwerkfelen „als bekwaam om de vog- _tigheden. tot; zichte. trekken ‚7 de lichaamen, wel ‚droogt en droogende verfterkt, maar teffens van ‚ vlocibaare, fappen berooft, verdroogt ‚en eene | ontftekene, en Seen taaiheid ih Aen | Nrd Sf 19 a nd enz. CE) hee at eeh heerst. ro ii rl gene, „zwaarte. sg en drooge hucht. En, dat; naar den wann _Zamenloop: deezer eigenfchappen de nadee ige. nitwerkfels vermeerderd ; ohëiminderd 3 of afge- tweèrd wörden ;’en ‘eën 'gelyk° werbändtasfchen eerie al té ple” ri dikke 3°6f mindere en! oft sbedrkrogrige lucht” plaatshebben. € wbs - Rs EI hen dh Mk FÀ Á KOEL des A do 1 Ee oe Not, riBetreffende dei bewering der lacht, Weete men voorsher hr enge a 6 | …À j CD weg ER ac mO JOH ioaben L ai Dat Idem ibidem l.c. b. g. HuxnäMm l.c. pag. 14. mn. 2: & Bj Ee Ton ibidem $. A3t. e= CE) Idem ibidem 8. 426. cum $. 423, 424, 46, er: Hox HAM lepe 19. n. 1. 18,-n:3. 1BR5 183, 1850" G 2 too Van de Ziekten ; welken vit de Natuurlyke j 1,” Dat eene ligte dacht door beweging kan zwaarder gemaakt en verbeterd: worden s-gelyk de zwakkên door ryden „ vaaren „- fehommelen , hobbelen: ; en allerlei aangewende beweging , waar door eene meerdere drukking , «en dus-ee- ne' zwaarder persfende lucht gemaakt. ‚en ige ademd- wordt „ondervinden. —— … do:2 Dat! kragtige winden het zelfde op onze Tichaamen doen , alsé eene reed of, zwaar- Ber: IIORDE OPT et des aorb 3e: Dat, eene. kde verandering van lig- ter in zwaarder, en van zwaarder in ligter, vee-. le ongemakken , voornaamentlyk. in zwakken te wege brengt, welken deeze veranderingen niet. kunnen ondergaan , zónder in verfcheïdene ge- vaarlyke. en naauwlyks te genezene'? trend te | vallen. EN ten zy de lacht verandere. _ BAN OTR _ Dat de winden” ES door. enen road vinde plm, „den „warmen dampkring van ons afdryven „ en dien met hunne koudere vervan. gen , de onzigtbaare- witwaasfemingen „en het zweet , hier door verminderen en beletten , en oorzaak. tot veeleziekten , hier uit ontftaande „ geven: van gelyken-eene warme-en vogtige lucht met veel nadeel tot ons brengen (4). Á CH) 1 Baster Jac, p. 50e reren EED ” an len, _ Nn A Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeijen. ron og XLI + De waarneemingen van F. Horr- MAN opzettelyk daar toe gedaan (£) ‚als ook die, vanvânderen , ftemmen hier volkomen.mede overeenoEn; naardien-der Geneeskunde zoo veel aan-dit {lag van. voorraad gelegen ligt, en, zy niet genoeg van dezelve kan voorzien worden „zoo ad ik die des eerften. NE vertaald volgen. _Dezelve. heeft. „in zyne Geneesoofiningen k naauwkeurig, opgemerkt,: tn teh Aen oh des “indien de” hide ori lang regeeret” Het eéne dike” en vogtige lucht , en de kwik? ‘còlom“in de“ Barometer- pyp lang in een laagen’ ftand blyft 3de: kinderen veelal aan weiagtige ontlastingen „ zoo doör den neus , als met hoesten en den {toelgang, onderhevig wa- ren 3 -op welken tyd ook: achores, uitflag op het | hoofd, „vogtige-óoren ;ven: rige of leepoo- gen -zeerstoenamen. En; het, geen opmerke- yk” was’, vdat de wormen in deerd onderwerpen vrugtbaar; voortteelden „waaruit: naderhand; ver- ‘ Ácheiden foort van: rotkoortfen srteering: en {tuip- agtige aandoeningen. voortkwamen: „waarom hy “niet zonder rede dagt, dat de wormen tot de voorgaande ziekten moeten gebragt worden , - wapemiss. ‚de. bevinding haars z1dat- zy in fommige vs OS Mt: dd nat Wisskdos dent. BELT 5 Jaaren if mnl. 1 N inb ek Nin dd Ce harvest Barimetrico - mietearolag zie, ‚ Cap: VI Tom. v. pag. 29. G 3 / J zoe Van de Ziekten „ „welken uitde Natuurlyke jaaren menigvuldiger en, madeeliger 2905 dan in orig CAI ramebog por olen soan raar Dat , onder et ires luchtsgefteldheid , die geode „ welken met flymagtige vogten be- zet zyn ,. benevens -de- vering gen 2 eene meerdere vermoeidheid. der’leden’, en grooter verval van kragten gewaar wòrden ; en dat ZY 3 welken de beenen gezwollen zyn , of die opge- gêtte buikén hebben. > Op dien tyd ook\meer on- gemak Iyden „ dan wanneer’ de lucht'helder is. Dar zelfs op.dien tyd-de. uitwendige kliergezwel- | len , hoedanig de Scr opule, ‚ook veel meer toe- neemen, en dat de ‘zwangere. Vrouwen, eene veel ongemaklyker bograarlvkers „en opgezet ker dragt. hebben. ge MD » 8,7 „Dat die geenen, peitien lopende: zwee- sen hebben , of vuile weiagtige ontlastingen on- dergaan ‚van, welken:aart zyn de: fluor albus; ZO worrhea , tam benigna, quam maligna’y”buiten- gewoone ftoelgang en zweeren , ’t:Zy dat dezel-» ve verfch „ofte verouderd zyn , «natte-fchurft, puisten ín het aangezicht , onder eene lang aan= | saumende nae. wee har > meerder vogr | vide (3) Men verende hier aede J.J. vAN pen Boscu zult. E wia, Conflitutionis Epidemice , &c. Waar uit blykt, dat deeze doorgdande Wormziekte , met zoodanig eene luchtsgefteld- heid begonnen , over de drie jaaren geduurd heeft. … Men zie ook: de DifJertatio van RorpereR en WAGLER } de Marbe aucofa Gotting. 1762, en anderen. Gefeldeid van het Vaderland. voortvloeijen. zo3 ten, Ghoor met midas Pya, dan onder eene drooge en heldere lucht , uitwerpen. n 4. Dat alle ‘aandoeningen ‘Van. het zenuw- geftel , en zwakheden des hoofds , welke: uit traagheid en verftoppingen der vogten haaren oor- fpronk hebben „ waar toe men brengen. kan. hard hoorigheid , zwak. gezigt ‚ koude-en sheumati- _gue zwellingen van het hoofd, verlammingen , zwakheid van geheugen , en zelfs de wallende ‚ ziekte, by eenen laagen (tand van de kwik , on- der eene meer dan gewoone. vogtige zuidelyke lucht , veel flimmer zyn. _ _s. Dat'er wyders, volgens zekere bevin- ding, onder eene aanhoudende vogtige en zuide- Iyke luchtsgefteldheid , met weinig wind verzeld; eene groote seneigdheid is tot voortbrenging van rotkoortfen, waar door het dikwyls gebeurt, dat by zoodanig eene aanhoudende luchtsgefteldheid , overvloedige mazelen „ Webres catarrhales „ €5 _catarrhales maligne met petechien en purgervlek- | ken zich vertoonen „ enz. —— «6. Dat men niet flilzwygende voorbygaan ‚kan, dat de flaap insgelyks onder zoodanig een dikke ‚ warme en vogtige lucht ; bedwelmend ; _ onrustig en bezwaard worde, verzeld van veele benaauwdheden ; en in zulken’, die daar toe ge- fchike zyn, gevolgd door-de:magtmerrie-; dat de eetlust bovendien traager „ en de pysveree ring minvermogende daal D! G 4 7, Dat, nn , dust herfteld , en de flaap geruster wordt. To Wan de Ziekten „ welken’uit de Natuurlntè 4 ) er, vnat "het: opmerkelyk is ‚“dât-die gee- nen , welken in eenig pees-of vliezig deel aan» mêrkelyk verwönd „of beledigd zyn: 4 zoo. dat eenig hard lidteken - 5 voornaamentlyk aan het hoofd ‘en de voeten, overgebleven is, zoo dike wyls het weder van ‘helder in bedompt „ of-in het tegenovergeftelde veranderd, groot ongemak, als jeukte ‚ pyn „‘fpanning „en fteeking in die deelen ondervinden 3 zoodat zy als-een geduu- - rige -almanach by zich’ dragen „waar door zy de ‚ toekomende veranderingen des weders naauws keurig weten te voorzeggen shet geen. de Liks doorns bevestigen „en door het geval van een fteen-in de blaas aangedrongen. wordt ; waar uit men. het vermogen. der door de winden veran- — derde lucht op. 89. ehaaden duidelyk ondekt nen kan, 8. Dat de’ behunhbe en oplettende bevin- ding aan hem bevestigd heeft, dat jigtigen-en _ podagreufen , of die aan Andere langduurige on» gemakken of koortfen en fleepende ziekten kwy- _ nen „ geene genoegzaame kragten. bekomen , noch herftellen kunnen „ten-zy “de: Barometer haaren laagen ftand verlaatende opklimt , ende lucht van’ vogtig in helder verandert, wanneer men terftond eene zigtbaare verandering befpeurt,, de nodige ontlastingen door de uitwaasfeming en andere wegen gemakkelyker gefchieden, de eet- _ Gefleldheid van bet Paderland: voortoloeijen. ros g.- Dat hy dikwyis in zyne Geneesoeffening heeft aangetekend „dae alle foortenvan-pynen ;, zoo hoofdpyn standpyn, als podagra ; heviger en zwaarder” en“ook de ademhaling in de-zyds wee moeilyker, en de fpanning op de borst groor ter wierden „ wanneer koude „„drooge en veers kragtige. winden Jang: hadden geblaazen „ en ’er eene volkomen heldere lucht waargenomen werdt, In'tegendeel.dat allen „die volkomene Teeringen _ en borstkwaalen hebben ‚en die door wreede © _pynen gekweld worden , gelyk ook die. aan uir- _droogende koortfen en bloedfpuwen onderhevig zyn , onder een benevelde natte en regenagtige tucht het draaglyker hadden , en zoo veel fmer- ten niet‚uitftonden „dan wanneer de Noordooste winden bliezen 5: ‘overeenkomftig. met „het, zeg- gen van RHAZes (4), waarom ook de herfst den-zenuwagtigen en op de, borst:bezetten , om _deeze winden zeer. nadeelig is (7). ro. Dat de eetlust by heldere’ veerkragtige winden veel fterker is „de frisheid-en levendig: ‚ heid van” geest met alle de’ zielsvermogens toer aide „ en’ het gi char vlug worde 5 | PAN Li ' PAR % „de ‘ : VJ ë # bidt AA ‚ he Ch) Lib. V. de Re Kabas Cap. 4. „ Ab aasnteaanas _ Ventis ille cuftodiendus eft „ qui in pefture asperitatem ss vel. tusfinv patitur , vel quibus pulmo aut peêtus bilis êft Bic, enim, fi aerem attraxerit frigidum, ad tüs= » fm, „vel ad fanguunem fpuendum’velociter pervenit.” Ch) Conf. HirPocraT. Apbor. 17. Let. Ul, Cersus lib, IE, cap. Î Pe 44 edit. heid. 1746. / G 5 ro6 Ván de Ziekten. welken uit de Natuurlyke de fpysverteering gemakkelyker gefchiede , en de {laap meer verfrisfche. Daar in tegendeel eene zeer vogtige en dikke luchtsgefteldheid lang aan- houdende , ‘het-verftand and » en het lichaaga vadzig maakt. els “tr, Dat ’er , wanneer” sei Bbordaied winden de warme en vogtige dagen , voornaa= mentlyk in den herfst, vervangen, veele kwaa» de en nadeelige zinkingen ; voornaamentlyk die het hoofd en vie keel bezetten ; ontftaan 3 van waar de verkoudheid ,- kiespyn , hoest , jige, veelen van het zwakkere foort hevig plage aan — te vallen.” S, XLI Het Vertoog over de nuttigheid À der waarneemingen met den Barometer , in de Pratyk der Geneeskunde door den Heer Ber- RYAT (0) ; kan ook met vrugt op dit onder- werp worden gelezen : in het welk de Dyfen tericus den toekomenden regen met de helderfte lucht doorgaans een etmaal van te voren wist te voorzeggen ; terwyl hy door geweldiger {nydin- gen in den buik , grooter verzwakking van de maag „ menigvuldiger afgang en zekere zwaar- moedigheid, waar van hy geen reden gevan kon-. de , Co) Uitgezogte Verhandelingen enz. JV, Deel, pag. 149 - 16g. Uit de Mem. de Mathem. €” de Phyfique , ‘Tom. nd P- 452 HrerocraTes heeft verfcheidene waúrneemingen van dit flag”, fopens de naderende vogtigheid „ regen en winden, enz, te vinden in Lib. de Huimoriëus p.m. 19. Im, 10, Set, IL | „ : id Es Denen rn ien nd ne nine an oe ve oe PC Gefteldbeid van. hèt. Vaderland vdorsvloeijen. 107 de) „aauwkeurig, gewaarfchouwd- werdt. herin _ des waterzugtige verminderden’ de: uitwerpfels , in plaats van-te vermeerderen. s… en “luisterden maauwlyks naar. de-allerkragtigfte. middelen. De benaauwdheid in de-borst „ de zwaarte over het geheele. lichaam „de ‘{tyfheid der kuiten en an- jk toevallen namen zeer fterk toe. -Het geen * alles zoo wel met den ftand des Barameters over een. kwam, dât de Schfyver:, -zonder de lyde- res tezien , verfcheiden maalen haaren man de verandering ‘voorfpelde , die hy vinden moest, ‘tgeen nooit mislukte enz. — CH, BENNET heeft verfcheidene nadeelen in de Teeringagti- gen by de onguurheid des weders „ 200 van aan- houdenden regen , barre winden, fchielyke ver- andêring derzelven., @nz. (p) s als by den re- ‚gen , hagel en foeeuw ‚ in hun die bloed {pu- ef = EE en - St Kad nn di j . wen, CA) 8 waargenomen. —, Al het welk door een aantal. andere waarneemingen zoude kunnen bevestigd worden „ Waar van de opge- gevene. tot Ree voorbeelden (trekken. Nn COROETARTA doakd Kd. Aak TVân alle en opgegevene aiwerkingen ee de gewoone eigenfchappen der lucht en der W in: / DN Cp Eb. citato, p. go. Tee | ze Ca) Tide, ps 08, | 108 Over de Ziekten „ wolken uit de Natuurlyke winden „ welke “hun bepaald vermogéenvaan allen die onder dezelve leven, doen gewaar-worden3 en die van de tyden van Hippocrates af (r.):, tot heden tóeveenftemmig bevestigd zyn; zoois het byzondere’; met opzicht tot der Nederfan- den, voornaamentlyk gelegen. in: hetaantal-; sof de. veelheid van zekere: bepaalde winden °C$. XXXV. 3. 40), welke meest van eenen kouden eù vogtigen: aart zyn, Om daaruit totrde-byzon- dere ziekten. bepaalde gevolgen te trekken, — Waar „uit IL. _Natuurlyk volgen moet „datde zaaden dier ziekten., welke hunnen oorfprong verfchul- digd zyn aan, verminderde. onzigtbaare. uitwaasfe- hs d f B vr ik od 148 Kd RN Ie £ B 4 ming , vermeerderde aphooping der vogten, en_ opvulling, der grooter en kleiner vaten „ en beur- telingfche, vêrnaauwing derzelven „ als allerlei foort van Zinkingen , Rheumatismi , Verkoud- heden , Keelontftekingen „ Febres catarrhalgs Perspneumonie nothe €$ vere, Hoofd. Kies-en Tänd-pynen, ontftekingen der Oogen, enz. in aandoenlyke geftellen (S. XLL 3.), by an- dere zamenleopende- oorzaaken-hier meêr dan _ elders begunftigd worden : en dat die geenen , in welken die zaaden der ziekten reeds vrugtbaar _ ‘girgefprooten zyn, als in Afthmani, Pe | ì : de kas oe Cr) Men zie de,plaatfen „ boven: pag: 54. not. a. aange- weezen : insgelyks het-derde boek gyner” Aphorismi, en veen 1 ie andéren meer: gelyk ook Creisus Lb. Ik, cap. 1 &G.’ » Dn Et Gefteldheid van bet Wâderland voortvloeifen. tog Flemioptict, Hypòchondriaci ‚Hy Hyfterici ‚Nepiri- | tici „Podagrict:,- Hydropict , enz. 5 zoo wel by een hooger als laager {tand des Baronet ee- ne gevoelige. ering de on van ondergaan be it Ci ik zhe REE, Dewyl ‘Hét, aanul der ‘fleepende of | rynende ziekten „ uit hoofde van deeze by- jest gefteldheid des Dampkrings ‚ ten aan- zien. van de Verhevelingen , „enze beneden nog ‚ nader te verklaren „in deeze landen aanmerke- Iyker is dan elders; en de bitwerking van eene ‘zwaarder. en ligter. lucht nevens, het vermo- en. der byzondere gefteldheden. van, den. damp- gl ten nutte. van fommige, Íyderen „ met gn E is waargehómen ; zoo kan men de voort- zeeing ie van , in Rijs bepaalde. ziekte; den Ee rlandfche. Geneesheren, niet „genoeg aan delen dese ny De ef br ne Ke \ Pale Ad Pat ner Ì € , GEERD? bk ed E dE ah ds wl Aal ik SN ä&kâ Met dà % ' k de an heb CLimAAT vof LucttstREEK der V agak witje enz. / Es ET « ni } ì En es oi KETVa ore China der” p vrecniede Mivaronder is ,Ofaar. gelang van de lucht, de rg en alle “de ‘hêmelfchie lichamen, welken pPerpendiculair boven dezelve “zyn C$ XXXE, 1.) van de andere landen’ zeer onderfcheiden , - wegens haare byzondere ligging aan de Noord zeer, Pi de) Pan de maid zelken uitde NM aturhykt zee ‚in hèt germatigdfte: vatide Noorder Jucht- ftreek, CS. XXX, 1.) , de aart en natuur. van _derzelver doorfnede lage veen- en moerige gton- den (Se MNI t - 4: )510zooglosfêr als vast ter , meêr of minder water zeer groot vopvee+ nen kleinen afftand ($. XXX.,t, ) „en de.daar mede veele en verfchillende uitwaasfëmingen Ù Gs XXXL 7.) , de Werking der hemelfche lichaamen" op “deeze menigvuldige dampen, en wäterdeelen CS. XXXIV. 1,5, Je benevens de invloed, dien zy belnden” ‘deeze op de veran- dering des ‘weders, der verhevelingen en def winden hebben , zod-wel als het däar dan ver- knocht aantal aer byzondere, bepialde winden en der eigenfchappen ($. XXXIV, 2:00, 3. db, (DE k waar door ons land aan dië fchielyke en te- genftrydige ‘weranderinge onderworpen is ‚ dat ér een aanmerkelyk onderfcheid van koude en | hitte , van droogte en vogtigheid in plaats heb- be, welke in andere landen niet zoo kennelyk befpeurd wordt ; zoo zelfs , dat wanneer Wy doorde zwaarfte hitte. worden dangedaan®, de groote verandering op handen zy CS. XXXV. a. b.) 5 waarom Dr. Sroxke fchreef : « , On- _s-Ze Jucht ‚is fomtyds des zomers-by Zuide en ‚ Zuidooste winden 80 ja oo graaden. warm: p „‚ volgens.de fchaal van FAHRENHEIT. 2 ‚ minder ís dan onder de Keerkringen „ wordt veelmaalen ‘door eenen fpoedig opkomenden ;‚ barren Noordelyken wind vervangen , doen- de Deeze byna verfmagtende warmte, welke. nief An a en \ ’ | Gefteldheid van bes V: aderland woortvloeijen. tit y-de- den 7 hermometer niet zelden tot den 50. ‚graad en Jaager daalen : zoo dat men den ee, „‚ nen dag gaat baden , om zich te verkoelen, ‚en den volgenden dag by het vuur zit „om „zich te verwarmen (5); welke fpoedig op: „‚ komende .koude. eene groote ftremming in de ‚verwarmde dampen, die als dan met menigte s uit den grond opftygen „ veroorzaaken moet , „als die nu inkrimpende zwaarder worden , en „… veeltyds nederdaalen in de. gedaante van ec- „Hen dikken nevel of. mist, welke. zeer koel ‚ is” (+), Waar uit verfcheiden foorten van Koortfen ; Pleuryflèn „ Peripneumonie „„Squi- nancien „ verkoude, Hoesten. en Rheumatismi, zeer dikwyls ontftaan (u). —— Het geen ver- der tot het:luchtsgeftel of climaat der Nederlan- den, betrekkelyk is , dient in. zyn. geheel rin de boven (CS: XXXVL. 1.) aangehaalde plaacfen en in de waarneemingen, van den Huize Zwa- nenbure., te worden nagezien „ in welke. men veele byzonderheden nopens dit ftuk „en veele fchielyke veranderingen in 15de daaling van den kwik enz. bevinden. zal. „kzal ser alleen aar byvoegen : hijg ù De EN RS Voyez M. pend des nd vin par lepromptes € frequentes variations de Pair „ confideré consme atmosphere terres dre , a Paris 175% cttà Wairde Ziekten , welken uit de Natuurljee „Dat ’er, hiet tegenftaande de enge Pad» lea 4 van dit gezegend larid, een. wezendlyk ver: fchil van koudé‘en Wätrmnté; op gelyken tyd, in de Zuidelykfte en Noordelykfte gewesten plaats heeft (). — De Wel Ed: Geftrenge Heer [A A. VAN IppekiNee, Burgemeester der flad Groningen „ enz. enz. ] een “opmerkzaam onder- zoeker van de Natùur, ‘én inzonderheid van de Kruidkunde, heeft my verhaald , dât het meer dan , eens is waargenouien dat wanneer de Hofvyver in ’sHacr, by fúl weder, des nagts maar even met ys overdekt was, de jongens dien dag te GRONINGEN Öp {éhaatfen reden, — … Dat Hy te Middelburg inden Tuin van wylen den Hee re Burgermeester en’ Bewindhebber- M ATTIAS SEN , Caapfchie bollen, een voet diep in den grond ftaande , weelig heeft zien ‘wasfen , wel. ken het te GRONINGEN buiten -de kasfen. niet houden ‘konnen , en op die diepte in den grond zouüden verrôtten. —- Dus ziet men ook , dat de groenten op den graden grond in VLAANDES. REN En ZEELAND eer haare volkomenheid heb. ben , dan in gemelde Provincie , t geen , te opzichte van het Raap - en Koolzaad ; zeer ker nelykis. — | | eg. Dat men zich ook in elk den neideilk deel van ons Vaderland aan die byzondere eigen fchap. (u) L. STOKKE L ê 6 157. P-73 ENZ: vergeleken met dén, Heer BASTER |. c, pag. 41,42. NOU. 121, 122) 124 } \ Geflelddeia ban bet Vaderland cohen. 113 | _fehap van Lüehtftreek gewent; en aldaar zo welals elders gezönd leeft; terwyl zich echterde fchiely- ke verandering van. ‘tegenovergeftelde eigenfchap- pen , in de ongeftelden eh zwakken , en die er niet aan. gewoon Zyn”, als vreemden , en-die van de eene’ plaatfe nàâr de ândere verhuizen , niet onverfchillig doet gevoelen. Dit ge- tuigen de Geneesheeren ín de Garnizoen fteden , ‚ welken “dóórgaans de meeste ziekten verneemen an Kiygsliëden „die -door verwisfeling. der GarnProenen , van drooger naar vogtiger , en van hooger naar laager dtedén komen5 zelfs-op zulke tyden , wanneer onder hünne ftedelingen- geene wezendlyke, veel min en ziekten png hebben. — | 3. Dat-de lucht zeer zuiver. en° dodeatte: gende in de Brverwyr zy, zo dat menfchen , ‘die aldaar, vooral uit groote fteden , „metter woon “komen; fottyds gróote-moeite. hebben’, dm er … zich dan te gewennen>,-‘en;wel eens koortfen krygen 5 ?t geen waarfchynlgk aan „de hooge a reeduitéh: daar « omftreeks; is toe te fchryven. Sredelingen ; bezet met Börstkwaalen’;-vinden daar de lucht te zwaars en krygen fterker aan- Woening. De menfchenozyn ’er wel gemaakt, ge ond ;, fterk!s vrugtbäät. 5 veriz. … Die te Ber- ger oSakoördp Camp, Limmen; Hetlo „ Oesdom elko dergelyke hoogerplaatfen geboren „ en. tot hooge jaaren. gekomen zyn ‚en naar een Meer, „ef flaande water , gaan woonen , wankelen ín ’% AVI Deel. - H begin rra ‘Vande Zichten, welken uit de Natuurlyke __begin in hunne gezondheid. — Vreemdelin- gen en binnenlanders ondervinden ook „duide lyk, dat de lucht.te Marlingen merkelyk kou- der is, dan ín de meeste „ zoo niet aile Hor LANDSCHE, en in de binnenlandfche plaatfen van FRIESLAND ; waar over-zy klaagen „ wanneer zy zich itdaar nederzetten , of eenigen tyd op- houden : ’t welk aan den vryen toegang der zee- winden , en West-Noordweste koude ligging toegefchreven wordt , waar door het geboomte aan den zeekant der ftad in ‘t geheel niet, en aan de landzyde , in den omtrek der ftad, sfegts, LOE zekere hoogte opfchieten wil. | | SCOROLULARTE I. Uit de byzondere luchtsgefteldheid der Nederlanden is-dan de eigentlyke oorzaak af te leiden , van die fchielyke veranderingen , ( S. XLIV.) in den dampkring, ven op de lichaamen » der menfchen , welke nogthans door gewoonte in gezonden , zonder merkelyk nadeel, kunnen gedragen worden 3 doch in de bovengenoemde onderwerpen ($: XLUI. Cor. [1.) zoo wel den aanwas als het toeneemen hunner kwaalen zeer be- vorderen : fchoon” zy anderzints niet altyd {cha-_ den , ten zy andere gjnnen Done oorzaaken. | | daar Gefteidheid van het Vaderland woortoloeifen. ‘115 daar by komen (Cw). Gelykerwys dit afgeloo- pen jaar noch verfch bewezen heeft „ wraarin wel fchielyke en tegengeftelde veranderingen hebben plaats gehad’, zonder dat ‘er merkelyke pin” OE, geen zyn. OP Al. Als. een gevolg. van. de önderftheidend Braden. vân warmte en koude in de Zuidelyke en Noordelyke, „Provincien enz..Zy men , ten aanzien vân de voorbehoeding , oplettend „ om groote veranderingen niët fchielyk of onverfchil- lig , zonder opzicht op den tyd des jaars „, den zwakken en aandoenlyken aan te raaden. “HL Uit overweeging vân N°. 2. zoude eene wezentlyke nuttigheid kunnen vloeijen in het verwisfelen der Garnigoenen , van welke de langzaame veranderingen näar de naastgelege- pe plaacfen ; wegens de gewoonheid van de by pa gelyke lucht en gronden , minder nadeel den Krygstan toebrengen kunner, “dan wanneer die » zeer van denvanderen: verfchillende:, als van moete naar zoute gronden enz gefchieden.” ” bi IV. Ook n € wo) De Hooggel: ‘Heer Gaveius deeze bronnen oppe= Hende, lost de zwarigheden , welke-daar onvermydelyk uit iS ten voortvloeijen. ‚ dus op: » Nimirum nativitate & 5 confuetudine: durautur corpora; ut maligtra aera non mos 5 do innoxie ferant , fed femel affuefaêta vel facilius quoque z qâm mitiorem infolitum. Ipfa inconftantia & frequens » väriatio feepe pro remedio eft, quo vis nociva obtundatur, s Magnis demum fubitisque mutâtionibus diffieilime felis, b titur Po Biel 5. 445: H 2 “x:16 Ven de Ziekten „ welken uit de Natuurlyke IV. Ook dient de kennis der Climaten, gelyk | zy van groote nuttigheid in de Geneeskunde is wegens de byzondere behandeling der ziekten „ overeenkomende die byzondere luchtsgefteld- heid (4), zoo ook ten opzichte der Wereenigde Nederlanden, enz. in acht genomen te wor- den, ten einde de geneezing der ziekten naar “_ deszelfs byzondere hoedaanigheid ín te rigten „ en niet onverfchillig alle genezingen , in andere Landen gebruikelyk „ na te volgen. Van de JAAR GETYDEN , mei opzicht tof den Dampkring des V aderlands. | S.-XLV. De Faargetyden „ die in de Ne- derlanden „ door alle-de oorzaaken ; welke by’ het C/imaat ( $--XLIV.) opgenoemd Zyn, veer le veranderingen ondergaan , maaken in de Ne- derlanden, by de nadering en afwyking der zon* neftraalen , een verfchil van by de 20 graden uit. — Hier door wordt buiten twyffel eene groo- te verandering , zoo wel in Menfchen , Dieren. en het Aardryk „als in den Dampkring zelven „ voortgebragt. Deeze is uit dien hoofde anders. in den zomer „als in den ARES in de lente als Cx) Confer, F, Horrmann. Diff. Medica de medendi mesbodl varia pro Climatum diverfitate , Oper. Suppiem. Hp: 544 Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeigen. 117 als in den herfst. — Want , in den winter , wanneer de oppervlakte van het water bevroren is, waasfemt 'er byna niets uit dan water alleen: terwyl andere beginfels, als de zouten , de vuur- deelen ( @aoyisor ), en het aardryk , naauwlyks witwaasfemen (4). Het aardryk wordt fomtyds door de fneeuw als toegefloten en overdekt , hoewel zeldzaamer in deeze landen ; zoo dat al wat van het zelve als dan opgeheven wordt, en- kel water is, « De zoute , olieagtige en aardag- tige deelen , worden dan in den fchoot der aar- de bewerkt (geconcentreerd) „ aldaar vermenig- vuldigd „en by een verzameld , of opgehoopt. Maar wanneer in den voortyd de vogtige warm- te het aärdryk ‘ontbindt , het water ontdooit , en alle lichaamen van planten , dieren , men- fchen , ‘enz. als uit eenen diepen flaap opwekt, gaande maäkt , én de poren opent en ontfluit , Zoo worden dezelve tot eene (terker uicwaasfe- ming en uitdamping genoopt ; en de lucht, die des winters behalven water weinig vreemds be- vatte , maar de zaiverfte was van het gant{che äar, Zoo dra de geflooten planten en dieren enz, id in , ACT sy) Ditis te verftaan van vriezende Winters, en niet zoo zeer van opene , want vermits de damfipkring dan Zwaarder — 185, kan. zy- meerder“ dampen en-uitwaastfemingen behouden; mer In den winter is de dampkring Koud, dikker en'zweldr- der in dit land”; -derhalven zäl. des winters eene groote me nigte van dampen en uitwaasfemingen hangen blyven , en dan ook aanleiding tot ziekten uit belette doorwaäsfeming , ut opvwling. der vaten geeven. — ; dl | | H 3 1 38 Van de Ziekten ‚ welken uit de Matistpk, ontlaiken, met uitwaasfemingen vervuld, (2) 4 welke aanleiding: tot “de. algemeen „doorgaande ziekten. geeven, „die in den winter.-by- aanhou- | ERS vorst geheel ophielden.s 7e ono! 3 7 | S. XLVIL Wat uitwerking nu deeze ver- Piitlenee luchtsgefteldheid , ten opzichte van de byzondere jaargetyden, ; op de Ziekten zelve hebbe , kan men, in de beneden aangehaalde plaatfen (a), omftandig nazien. — Men is. „wel overal en ten allen tyde-aan ziekten onder: « hevig „ maar men „wordt. zelden.zoo,door ziek. ten aangetast , als in den voor en natyd , wan- neer de lucht met dampen en uitwaasfeminge vervuld is. En vermits die in deeze- landen, „00 veel in aart en natuur van elkanderen vers fchillen, zoo zyn de ziekten, naar het verfchil, behalven de gewoone. verfcheidenheid, van hee voor- en najaar , overeenkomftig ‚den byzondes | ren Age Relor de ds of irak see dier | Cz) Confer. H. BoEkuAAve Elenert, Chrmie, Tom. El 498: Ee) Hirpoalarse Lib, A born II. Be hodhkt. 20-- ir, ee Cersys Lib. II. cap. 1. —= F. HorrMANN Part. II, | cap. vil. $. XX. feq. Tom. 1. Pag. 266, “ut & Operum Supplem. Il. Differt. de aeris hed maaltorum morborum catafa, Gy XIV XVII. Pag. 433. cum Borrnaave Aphorism. de cogn. €@ cur. morb. 8.747» 748. ut -& Gs. Be VAN SWIETEN Commentar. Tom. II. pag. 507 —510: &e.s dl Cb). Wat men door den Spiritus Rellor te verftaan hebbe ;. is af te neemen uit. H. Boernaavr.Elem. Chemie, Tom. 1. pa 324. 484 Musscrenroïk Beginzels-enz.$. dg n1 184 Pag: 731. en STOKKE over de kende, jie skten der Nederlane\ gen, y. Eli 199. beg Mn “4 Gefelddeid v van het Vaderland voortvloeien 119 dier uitwaasfemingen „ende byzóndere eigen- fchappen der lucht hier-op werkende „ insgelyks van dem anderen onderfcheiden. —- De, herfst is doorgaans- koud en vogtig , aan veele veran- deringen:;-by de koeleavond- en nagtftonden , onderworpen’, van Cersus en de ouden zeer wel aangemerkt (c): want niet tegenftaande de ziekten op -alle tyden van-het jaar ont{taan kon- „nen „ zoo vallen nogthans,de meeste. in den herfst voor ‚ naardien: het als.dan op den middag _ warm,-en.des nagts en. des morgens , zoo wel . als des avonds, koud is ; waar door de lichaa- men „ wegens-de. middagwarmte „worden ontflo- ten ‚ en fchielyk koude vatten ; want-de lichaa- men der-menfchen en der dieren , benevens-het bardrijk „als dan nog blyvende uitwaasfemen 8 wordt Ì ir CE ideen hank. datb opprimit. Nam fere me \ w/ridianis temporibus calor: noêturnis atque matutinis „ fi- _» mulque etiam vespertinis, frigus.eft. Corpus ergo & z{taa te, fubinde meridianis caloribus relaxatum fubito fri- | » gore excipitur. Sed ut eo tempore id maxime fit, fic Ss quandoque evenit noxium eft.”” Libr. citato , loco citaio ; p. Pp 42. == En HiPPocRATES hadt, wegens de gelyk- s heid der aandoeningen , welke de wormen des avonds met B die in den herfst hebben , den avond by deezen vergeleken , zeggende + & sp Lumbrici tenues afcarides diCti , vespere PE» -maxime,„ cui analogia quodammodo refpondet autumnus , En infeftant.” Lib; de morb. vulg. 1. ‘vergeleken mer Lib. VI. Mn. 15. in welke plaatfen GALenus de “verwisfeling der. jaar- ge yden geheel op de veranderingen van den dag en van den magt toepast: „ Diem namgue toti anno proportione res ” pondere cenfet , ut matutino tempori ver fimile fit, meri- pe MEL veftas, vesperi autumnus , noëti dar ” in Lib. IL, &: mtb. vulg. Comm. 1, claffe IL. Fol. 457. 2 Tg. G. H 4 too “Van de Ziekten ; welken uit de Natuurlyke | wordt deeëze uitwaäsfetiiing ; by den wâllenden” | avond, door de harigedé dampen , welken ín. deeze laage landen menigvuldig zyn Cs XEIV.) en niet altoos Kunnen opklimmen , verminderd 5 en onze ‘Eichaamen door dezelven: dangedaan « weshalven de gefchiktheid tot het voortbrengen van ziekten in den herfst ruim’ zoo vrugtbaar zyn moet. —- Dit verfchil’van den dag, zoo wel in de jaargetyden als in het Chimaat “($-XLAV.) gelegen , heeft dan“tiiet alleen zyne betrekking, tot den ‘meerderen of minderen graad van kou- _de; maar voornaamentlyk tot de doorwaasfemin= gen , aan veele veranderingen in de verwisfeling, | van der avond en den morgen, den nagt en den dag, onderworpen (4): welke veranderin= — gen „ offchoon zy niet fchynen gevoeld te wor= den, nogthans zoo wezendlyk zyn, dat de dier- Iyke lichaamen ’ Zy die in de vrye lucht ver- keeren , ofte zich in hunne fchuilhoeken ; ftal- ten be huizen ophouden , de uitwerkingen daag). Vd bent ee DL ve eesti JE Ì dt ES ‚Conf. HL oet let lem. p. 150. mt SANG : TORIUS En Je DE GORTER, hebben waargenomen, dat men van den. herfst--tót den winter - Zonneftand minder dan een pond _ BEDE … Med. Statica , Lib. T: cap. L. 8de Perfpiratione infenfil mingen des Meercshoe ntt ogleeraars ‚ die dit fuk voor _ge Nederländen met zoo veel viyt en arbeïd een reeks van jaaren onderzogt, en daaraan zo0 veel lichts bygezet heeft „ > wel van nader by mag doorbladerd worden. « Daar intusfchen de. Nederlandfíche Leezer genoegzaam licht by de Heeren SroKke lc. $. 150, 151. en, BASPER 4. C. 5. ARA 2, emtrent het’ betoogde ontfangen kan.» Kas ih „ Aphor. LXXX1. bi 365. van welke de waarnee= o î Gefleldheid van het Vaderland doorsuloeijen. zee | van „zelfs op de bedden gewaarsworden (S. XXKVIL 2. hb, XLII. 9. & XLIIL)zewelke zoo weel te gevoeliger treffen „ naar dat-zy zwakker lichaamen aandoen 5 of door haare verwisfelingen meer van den anderen verfchillen, ‚ et KLV. Agtervolgens deeze onder. feheidene bewerking op. de lichaamen der men- fchen enz. ($. XLV.) , naar de, verfchillende luchtsgefteldheid-, en de eigenfchappen „ welke ‚ haar verzellen, zyn dan de ziekten, naar de on- ‚ derfcheidene. jaargetyden , welke in deeze lan- Eden doorgaans worden waargenomen, in het al- gemeen: Morbi inflammavorij ec errales É _Fobres rheumatict „ intermittentes „ remittentes cum apparatu.primarum viarum ; gelyk meede Spnocht fimplices. €3 puütride, — Waar om- trent. men aan te merken hebbe , dat de ziekten van het Wadeland , enz. tot de verfchillende jaargetyden behoorende, zoo wel hier als elders , f arn voornaamen. grond hebben in de verfchil- lende Zonneftanden. CSolftitia). ‚naar wêlken de graad der ziekten veelal evenredig is met de warmte van den voorgaanden zomer ; gelyk de ziekten van het voorjaar door de koude van den _ SWincer bepaald worden (2). ‘En vermids het Var algemeene bevinding is , dat men federt een | 5e Eneb tyd veel laater voorjaaren , of langduu- ek: miger : (OM D. Gaveti nitie Paéhel. Med, $. sh Hs _ ‚2e Overde Ziekten , welken-uit-de Natuurlyte riger koudeen vorst gehad hebbe , als-wel in vorige tyden. 5’ zodanig, dat er dikwyls.in de maanden April en. Mey- nog zeer koudesdagen __€n nagten „met vorst en fchraale noorde en oos : te winden verzeld , gevoeld werden ; zoo heeft dit ook een merkelyk verfchil in de ziekten van het voorjaar gegeven. Vogtige en zeer. zagte winters maken nogthans alcyd eenige uitzonde= » ring in het laatfte geval ,-en geven gelegenheid tot “voortbrenging der HE welke ($S. XLI | ‚t.) reeds opgenoemd zyn. 1. De Winter is de Bae tyd der Tiflane matien , welke voorvallen , wanneer de menfchen de koude” fchroomende , “zieh niet Zoo zeer uit= ple, dekken , als inwendig met fpyzen ‘en eete dranken verwarmen , de circulatie des bloeds aanzetten, en de uitwaasfeming vermeer- deren ; en zich als: dan aan den tocht of koude lacht , zonder genoegzaame beweging blootftel-- len ; waar door de uitwaasfeming dan fchielyk ophoud ; ; en derzelver floffe met het bloed als naar binnen. gedreven wordt; terwyl de huid , door de koude geprikkeld , zich te zamen trekt; waar door catarrhi , zinkingen, zoo gewoone verkouwdheden, als met hoest verzeld , ont- {taan , die niet anders zyn , dan ligte roosagtige ontftekingen van de membrana Scheideriana, of glandule tracheales en pulmonales (het vlies id dat ván binnen de.neus , enz.’ bekleedt, als me- e de kliertjes van de tachtpyp en der longen) 3 En me eee reinate. stance ” kes Gefteldheid van het Waderland voortolseijen. iag ef uit dezelfde oorzaak insgelyks. Pleurijides , Pertipneumonie „ Rheumatismi , envandere Fe bres-inflammatorte. voortkómen. _Terwyl--Apo- plevia mortes fubitanse , Beroerten en fchie- Iyke of haastige dood , in dien tyd voorvallen en niet min gemakkelyk uit de gezegde oorzaaken af te nemen zyn, —- ‘Ook behooren tor den winter veele ziekten , gefprooten uit niet wel ge- ‚ mezene hajaarsziekten : gelyk de Alydropes, wa- terzugt, Afihmata, benaaawde borst, en ande- ‚te, die van verftopte. meenen haaren Qor- {prong hebben. 2. Het Voorjaar is de Bosinid der Titia. ne vernales, welke doorgaans zich zelve genee- zen; en door welke de natuur poogt eenige ver- ffoppingen (veel lige ín cerobello’) los te maa- ken , of zekere zuiveringen in deszelfs affchei- dend fap te vertigten : waatom zy gevoeglyk Jalutares Cheilzaam ) genoemd kunnen worden, == Alsdan vallen ook byzonderde Peripneumo- nie nóthe , Hemoptais. met derzelver gevolg , de Phthifes ‚ benevens lélers en Diarrhoee , „als zoo veele bewyzen van de'poogingen der na- tuure voor , om zich te ontlasten’ van het over- tollig-bloed. en. vogten „ door het zwaarder win- tervoedfel opgezameld-, en zich door de eerfte warmte. uitzettende: derge De Zomer is veslal de gezondíte ; 5 en behalven: de Teeringagtigen en andere Kwyùen- den, zyn ler hs zieken: ondertusfchen wor- den 124 Van de-Ziekten ; welken ùit de Natuurlyke den die geenen ; die volfappig zyn, en in de Lente geene ontlasting noch: ziekten „die hen ontledigden „ gehad hebben , maar eetendeen drinkende gebleven zyn , niet zelden door ee- ne fchielyke Beroerte uit het leven gerukt, wel ke door, eene bersting van een-bloedvat in de hersfenen ontftaat; even als in ‘de koude des winters gefchiede ;,doch aan tegenftrydige uiter lyke oorzaaken is toe te fchryven : vermits-de gantfche maf]a'van- het bloed. als nu , door de warmte wordt uitgezet, en vlugger geworden zynde , in meerder volümen „ ofte uitgebreid- heid, naar het hoofd. wordt. gedreeven;; daar des winters de koude het bloed. naar binnen jaagt » en de tedere vaatjes der hersfenen, welke dees ze meerder kragtniet weêrftaan-kunnen „ bers- ten. « In beide. gevallen heeft eene volbloedig- heid of veelfappigheid plaats „’t zy die voltrekt tot de veelheid der vogten „ of betrekkelyk.tot de vernaauwing, der vaten gebragt-wordt. De. eene wordt Plethora abfoluta ; de andere …Res- peêliva genoemd. Wanneer-de Zomers echter heet zyn , ‘vallen. niet zelden dl bres ardentes en Cholere voor. | ic ui A» Ondertusfchen is het Mafu eigentlyk de-oogst der krankheden C$. XLVL 5) , wier zaaden in den zomer geftrooid zyn’; overtref* fende.alle.de-faifoenen in vrugtbaarheid:, geven- de jaarlyks Fertiane. fi fimphoes.€5 duphêes, Quar- vang a Kebres- remittentes , Hebres abdonuuoles & Ae tE TAN En ik 0 á À Gefteldbeid van bet Vadérland voortvloeijen. das ESbhiliofte „ook JEieri, Colice B aloi profluota'; te“ hardnekkiger en van Kkwaader toevallen ver- geld, naar maate de voorafgaande zomer meer- der en lahgduuriger hette gegeeven hebbe. Het Zy dat hét bloed ; het -welk geduurende de warmte zynen loop naar de binnendeelen ge- had heeft, en door te fterker uitwaasfeming ge- noeg ontlast wierdt „ om de ingewanden niet te beledigen „nu door-de- eerfte verandering der ‚guurder morgen - en avondftonden , derwaarts vlagt ; en door het dagelykfch- voedfel nog ver- meerdert: terwyl de ontlasting door de huid ver- minderd „de ingewanden bezwaard, en in hun- ne werkingen. vertraagd, worden, dië de gevoe- lige natuur dus prikkelende gaande maaken, om; - vol wanorder , -zich te ontflaan van het geen haar belast; naar ‘welke de verwekte toevallen ver- fcheiden. zyn toeten „naar de verfcheidenheid der meest aangedaane deelen „ en het overwigt der ftoffen inde wmaf]a van het bloed. Hert zy dat de voorgegaane warmte, eensdeels alle de vogten. tot neigende verrotting „gebragt hebbe, en anderdeels Ook ‘meer “bekwaame ftoffen daar toe inde eerfte wegen hebbe:doen voortkomen; waardoor het bloed met fcherper ftoffen uit het _Syflema vene dora eum daar onder gebragt; be- Ewangerd wordt ; “waar uit ‚de sn0tus indeflinus inwendige beweging.) vermeerderd wordt ; en de-daar. uit voortkomende hitte „by gebrek van doortogt door de onzigtbaare uitwaasfeming „ tot | Zoo 186 Vande Ziekténs welken uit de Natuierlyke zoo. verre aangroeit „dat zy"de koorts , die zel den goedaartig. zyn. kan ‚maar naar gelang van de. broeijende eigenfchap der lucht „ en den aart der medewerkende oorzaaken ,„ (boven teeds meermalen genoemd , en beneden by de -Gran- den en Wateren enz. nog nader te befchouwen) heviger werken moet. edad S. XLVII. — Deeze ziekte zyn het , die gewoonlyk de onderfcheiden jaargetyden volgen’; en uit de natuurlyke gefteldheid van het Vader- land voortvloeijen. Terwyl andere Kpidemiquë Ziekten , welke eene niet altyd tegenwoordige oorzaak of befmetting nodig hebben ; tot-dit ar- tikel en de opgegevene vraage niet fchynen te behooren : hoewel men; voor zoo verre die be- trekking hebben op de laäge gronden , de over- ftroomingen , en de naby gelegenheid der landen aan anderen, enz. uit de medegedeelde berigten ook niet ongemerkt zal kunnen voorbygaan, — Alleenlyk is hier nog aan te merken , dat de ziekten ‚welke hier als gewoone zyn opgege- ven , die wetten hiet zoo houden „ zonder de- zelve immer te overfchryden , vermits men ook in alle jaargetyden zulke ziekten vindt , welke tot andere faizoenen behooren, “met de waarnee- mingen van HipPocRATEs, en ‘die van alle tyden ten vollen overeenftemmende. Het geen by- zonder eigen is-aan de tusfchenkomende najaars- — “koortfen, Febres intermittentes autumnales : voot- — rd | naa- Gefteldbeid van het Vaderland voortvloeijen., ied naamentiyk. de-,derdendagfche guártana ‚ die niet zelden inden winter te duchten.is , zynde wel de hartnekkigfte „ veelal voortkomende ig tegengogtane heristkopryfen. COROLLARTA | 1 Offchoon de ziekten der jaargetyden van algemeene waarneemingen zyn, door Hirro- CRATES zoo nauwkeurig befchreven ; en doof, CerLsus ZOO meesterlyk aangevuld CS. XLVE Dot 4.) ‚ dat ‘er bezwaarlyk iets nieuws, ten aanzien van het algemeene „is byte voegen ; oo zyn dezelve , om de verfchillende lands en luchtsgeftelteniffen CS. XLIV. Jr „in, deeze lan- den, zeer verfchillende, ‘o spy Van dezelfde waarde zyn valie der voor- naame zonneftanden ; dewelke om den aart der ziekten in deeze lâriden:. als Morbí catarrhales - rheumatici €$ arthritici , op die tyden zeer ge- meen zyn , door de fchielyke vee B __wêlke dan dikwyls plaats hebben. vd. Om welke rede (1. en IL), en om.de ‚_koelder en laater woorjaaren (S. XLVIIL 4.) , ‚de regel van Crusus niet altoos kan door- gaan (f)» te weeten : dat de Lente de gezond- k INE an afde Cf) » Igitur faluberrimum ver eft : proxime deinde ab hoc -» hyems: periculofior eftas , autumnus longe periculosfis- B » fimus.” Jc. pag: 42. te Pan de Ziekten , welken uit de Natuuriyks Île zp, daar aan volgende de Winber ;, gevaapd Iker de Zomer , allerzevaarbykst de Herfst. Vermits de meeste menfchen doorgaans in deez landen in bet voorjdar en ín de lente fterven-; gelyk een ieder uit de fterflysten van ’s Hage zien kan; en was men van ruimer voorraad in deezen voorzien , zoo zoude dit, buiten epide- | migue ziekten, den meesten tyd blyken ; en de gezondfte maanden veelal die van den zomer zyn ; zoo zelfs, dat die van Fuly ‚Augustus en Oiober, voor de Teeringen in ‘s Hage CE)» de minst fchadelyke bevonden worden. IV. ‘Offchóon het annus climabierieus tot k: elk byzonder menfch betrekkelyk zy , en in ee- nen gezonden geneeskundigen zin kan verklaard worden ( h\), zoo leeren nogthans fommige waarneemingen , dat het -1onjaar de meeste of het grootfte aantal der dooden verfchaft hier be (1). Bie ISIN V. Dat. ‚uit overweging van den datt dek meëste ziekten , uit de verwisfeling der jaarge- tyden, in betrekking van de lucht en den damp- kring aangemerkt , dezelve veelal tot de belem- _mêr- Ce) Verzameling wan naauwkeurige Lijsten „enz. 6. XCVIIL pag. 35e 4 (b) Conf. F. HorFMANN de annorum climakericorum rational & medica explicatiene „ Tom. V. pag. 89. | „Ci) Verzameling-van naauwkeurige Lysten » Enz. $. XXVI. pag. 15: ' Î / Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 129 metde onzigtbaare uitwaasfeming ‚ uitzetting der vogten „ en Ontaarting derzelven , uit berooving van hunnesedelfte vermogens, vof bezwange= ring met nadelige en tende ke enz. te’ bren gen Zyn. ; | an N Alhoewel. de ziekten der jaargetyden, naar de onderfcheidene land - en luchts- geftelte- nifle „ en den;;daar. uit ontftaanden eigen damp- kring , doorgaans. van. éenen. algemeenen aart Zyn : ZOO. Zyn Zy. nogthans. naar de byzondere landen, fteden en plaatfen. merkelyk van den anderen verfchillende. | Onderfcheidene. Berigten. aangaande de He Ziekten Her Kri TYDEN, 8 RETE Alhoéwel"ik deëze Iyst in eenén | Zamengetrokken zin zoude kunnen mededeelen ; gelykerwys ( S. XIII - XVII) hier reeds eerie Á Pro oeve. van gegeven is, zoo fchynt het, om t zonderling belang, ten aanzien van het on= derfcheidene in elke byzondere plaatfë te on- derkennen , niet ondienftig te zyn, dat'‘men de berigten van de verfchillende plaatfen' des Vader- lands , agtérvolgens de, gemaakte verdeeling N alhier völgen laaté,. SPIER Dee rf ges or: 130. Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke Berigten van de “Ziekten , in de onders feheidoi JAARGETYDEN , én de Lane den van den HeLtvs a 8. Es De Ziekten d wreltte” men. des win- ters in de fteden en landen van den’ Heros (Sr XV. pot. #. 1.) heeft , zyn zulke , als overal door koude en belette doorwaasfeming ontftaan 5 hoedanige zyn Verkoudheden, Pleuritides , Pe- ripneumonie vere ES nothe , Angine , en voor- naamentlyk Rheumatismi, Koortfen enz 1. Isde Winter evenmaatig en zagt, zon= der merkelyke fchielyke verandering in het te genovergeftelde , dan zyn er doorgaans weinig zieken te Middelburg. — Heeft men natte koude winters met veel mist, welke men echter te. Middelburg en-in gantfch. ZEELAND nimmer Zo. zwaar noch zoo langduurig verneemt , dan in HorLLAND/,7dan regeeren ’er veele Pe- ripneumonie „cum vel fine Pleurivide. Valt echtér.de vorst fchielyk in met een zeerftrengen — Noordoosten wind, zyn de Pleuritides &’ Angî- ne inflammatorie zeer gemeen : ja, het is my, fchreef de Heer LE, P. vaN VisvLIEr J, inden winter van het jaar 1768. gebeurd , dat'ik in 3 dagen 15 diergelyke Iyders kreeg , waar van ik Ji binnen den 4. dag reeds vier verloor , en nog- thans was ik niet van de ongelukkigften myner ki me- \ , Gefteldbeid van bet Faderland woortoloeijeh. x3r medebroêderen., — » De waarneemingen ‚van Vlisfingen:van-den jaare: 1768. geven de zelf- de ziekten , ‚by deeze byzondere genoemde luchtsgefteldheid op (£): >, De Heelmeesters » getuigden zoo veele aderlaatingen in January »‚ verrigt. te hebben „dat-onder hen reeds be- ». jaarde mannen niet heugden, in veele jaaren ; 5» in ZOO, korten tyd, zoo veele gedaan te heb- 3, ben s—-. veele bejaarde lieden ftierven. aan 3» “beroerten. Die herftelden-, behielden eene zy lammigheid aan de-een-of andere zyde. De »»… voornaamfte ziekten zyn. geweest zinkingen , »> mogilyke hoesten, ontfteekingen van het rib- à pen en der longen s 19enB Po Lr Der Angina catarthales komen in het kaohioar’ dikwyls voor-te Zierikzee (/).” In- zonderheid>heeft men in het voorjaar van 1771. veele Peripneumonie en Verkoudheden: gehad. \ Maas In het: voorjaar ziet men doorgaans met het vi nl ans KN $ \ - ei pian Zi es 4 begin van April ;-tot op het-laatst van Jut, Febres vernales ‚ tertione fimplices- €S-duplices:, ook Hebres-ephemere graafeeren, welke! meer of min frequent, Zyn, nar dar er veel vof weinig. one winden wanijen } hans die ales va ZO 29 Ck) Parbandels ngen net ida bet Zeeufch Genoosfchap 'e Vlisfingen , 1. Deel, pag. 625 feg. jg UJ [De Heér BAsrer heoft my kórt voor zyn Eds. dood nog een tafeltjervan weerkundige. waarneemingen-laaten toe- komen, waarop de ziekten te, Zierikzee van dien yd teffens genoreerd ftaan.--Zie Bylage HT 12 182 Wan-derZiekten , welken vit. de Natuurlyke « zy-maar niet al te vinnig zyn „ worden de mees: ten alhier als dan weggevaagd, zelfs i in alle jaar- - gervaen, ge’In drooge en: heete Zomers destin reeds met Augustus de Hebres autumnales bilio- fa, continue remittentes. — Dit zelfde be- rigt men van ZUIDBEVELAND ; alwaar in de ftad Goes, in het najaar dikwyls de zoogenoemde Gal- koortfen, meêr op heete en drooge, dan op vog- tige zomers volgen; en van den zelfden aart zyn in de ftad, als op het land. « Im het jaar 177 1. waren ‘er tot verwondering , geduurende den kouden zomer , en natten herfst, weinig Gal- koortfen „ of Webres intermittentes te Zierikzee geweest: — van gelyken werden die weinig in het Eiland van 7 holen op dat jaar gevonden ; en- die ‘er, waren ‚ werden fpoedig.door.een vo- meen Ar nen nn mitiv-herfteld. —-,Geduurende den zomer van …— het jaar. +771 had men;ook geen de-minfte zie- Ji ken in de Wilmflad en het gantfche omliggendg je …_ Tand: befpeurd. | | In de maand wan. Oblober begtakiëh ge- woonlykede Febres-guartane , welke-zelden ‚ wanneer die wel behandeld worden , langduurig zyn : ten zy dezelve gevolgen zyn van een’ kwaaden levensregel , na eene voorafgaande Gal- ziekte ;"gelyk maar al te dikwyls. gebeurt, — Hoe meer water ’er valt, hoe minder zieken ’er zyn, { ceteris paribus,) vooral in het najaar 5 t geen men rekent reeds.van half Augustus tot — half wa Kd Ee Gefteldbeid van hes Vaderland voortvlveijen. + 33 half November te gefchieden: want zoo-men na drooge ', doch koele zomers natte en opene win- ters hebbe „ zyn de Morbi catarrhales … Pert- pneumonie „ Angine maligne , zeer freguênt, Hoe minder Febres autumnales biliofie;, of Z00- genaamde Galziekten men in het najaar in Zer- LAND heeft , hoe meerder Webres putride in den voorwinter hier grasfeeren , in welke de Potentia animata de allerverfchrikkelykfte toe- vallen. verwekken (#3). Waänt hoe. natter jaa; ren „ hoe meer Zn/ébien , en dus ook hoe meer wormen. Ja het is een gemeen fpreekwoord geworden : veel vliegen Pe zieken,” og LI. In het eiland. van Thole zyn Se ziekten van den zelfden aart; als in het voorjaar uit belette doorwaasfeming ontftaande.…—- … In den zomer zyn ’er weinig zieken, en- ’ dan nog meest huidkwaalen , als Zezpés , feabies ENZe ‚In den herfst Galkoortfen; waar van ’t eene jaar- ‚ faizoen zeer onderfchéideni is van hetandere:. by heete zomers zyn dezelve hier ook algemeen en moeijelyker te genezen „ duurende dan wel tot in November ; wanneer men meest dubbelde an=” derdagfche koortfen heeft, die dan meest den ganfchen winter kwellen. | $ LIL Cm) CDe Heer van VisvLrer beeft my in een’ brief zoo- danig eene pre cariie medebsderld;. welke in 1769, zeer veel 4 oede aanréchte. } 13 : 134 Vande Ziekten „ welken uis de-Natuur lyke S. LIL. In het eiland van Overflacquê heeft dezelve rede plaats (u). - In de Wilmfiad, hier tegen over gelegen, heeft men in-het voor- jaar Febres tertiane, Pleurivides , Peripneumo- nen ee ‚ Vuchtsgefteldheid „ met de befchrevene vanden Heer Verracs Pp: 444. en die gewoonlyk dit foort van Koortfen voortbrengt C& XL. 2.), zeer wet overeenkomende, ziek geworden was, La Huxram heeft deeze ziekte op verfcheïdene plaatfen _ saangetekend ; als by de conflitutie van 1734 en 1735: en om piet al te lang te Zyn, op het jaar 1737. agtêr welke hy die met eene naauwkeurige befchryving „en van gelyken met ‘eene nog uitvoeriger Diflertatie vereert ;\gelyk hy ook in Zyn tweede Deel „cap. VIl.‚de Pebritustlentis €5 nervofis „met eene uitvoerige Verklaring , ten nutte der Geneeskunde; heeft gelieven te befchryven. ==. Zoo wel in de eer- fte, pag. m. 175. als in de MRE, pag. 89 en in de „Neder. et l 3 lande k Á d, 7 Pen, kj, « k g 4 ‚| 138’ Vande-Ziekten:y welken.uit-de;Natuurlyke. aL, Neer sed wind ent eh k k he “ hodn d, Kid 6 ° ber „Wan de Landen. aan de witwaterende Ris Re vieren van Maas, RHyN en | bOERÀ 4 €. LI Te Dordrecht-zyn in de Stad, het Eiland „en den voorliggenden Zwyndrecht. föhen waard , behalven de gewoone Morbi acu- Ziy-veele Febres biliofe ; doch zelden putride; die ook meerop het land danin,de tad verno- „men worden „alwaar dé tusfénpoofende ain TN te OEE DORP IRE OV En Sain ze nûd en. % vlees enz. „gelegen, > Í wid ie Bandfche Vertaaling van deeze Verhandelingen, onder den tvtel 3 van Proeve over de Koortfen enz. te:-Amflerdam by P. Conradi 1771. pag. 106. uitgegeven „ hieldt hy geene ontlasting van nftiger voorfpelling „ «dan eene ‘ruime kwyling- zonder prouw j Enz. == CHRISTIANUS RÖPER,ED ABRAHAM, FLE- MINIUs-‘GasTo fchreeven en verdedigden te Halle 1702. eene Differvatie ,„ de-Salivatione -criticayîn Morbis acutis 5 chrenicis.s gelyk SamveEL: Taeop, QuELMALZ een Programma te. Leipzig 1748 .uitgaf , -de-Phyalismo:febriii 3 beide.te vinden in Tom. _Y. Difputariorum: adsmorborum. biftoriam C&. curationem facientes ‚ quas eollegit, edidit €$ recenfuit.AuBerT. HALLeRUS) Laufanne 1757. « Differtat. xxvir & Kxvrir-Ppu443 & feq. … In de eerfte KAn | men:dit verfchynfelk van de tyden van HirpocrArTes tot dien tyd: in de laatfte de gewoonheid van het-zelve in Morbis epi- demicis- catarrbalibus. €} verminofis _—— Het-verdere „ dat deeze ziekte betreft, kan de Tueezer in de. Bylage lett. IL vinden ; om door te lang vertoeven; het wezendlyke oog- merk , dat ip den text te verhandelen ís , niet uit het oog te verliezen. » VinceNTIius KETRLAAR4 mede een Geneesheer te Zierikzee , fchreef een Trakaatje de „Apbbhis noftratibus „feu Belgarum Sprouw, agter Harris de morbis infartum , te Amft. — by J. Waasbergen 1736. en elders gedrukt; welke hy als een — ziekte aan ZEELAND ‚zoo niet eigen , ten miníten zeer gee meen ‚ toekent: } | EES fen fomtyds al‘ zeer hardnekkig worden gezegd în het najaar plaats te hebben. — Verder heeft men in het najaar anderdagfche koortfen „ -dik- of geenen goeden levensregel houden ; gelykerwys üm sertiane ddr EA ban ngst) de F Liv. De ziekten , wetge k te” repr | die enz. in het voorjaar regeeren , worden gezegd in Peripneumonie , Pleuritides, Rhein gismi enz. te beftaan , welke drie fomtyds het geheele jaar doorloopen, fomtyds fleepende wor- den ; en door een of ander toeval in Mebres ver nales intermittentes” veranderen. — Zelden heeft men zeer kwaadaartige heete Koortfen , 8 CFobres ardentes maligna) in den zomer. — Het najaar geeft hier veele Febres itermittentes PA die dikwyls zeer REA zjn. S. Lv. In tegendeel worde” er uit de Lang: Ei fries berigt , weinig onderfcheid te zyn in de ziekten van den zomer en van den winter; doch die meest het geheele jaar door aldaar regee- ten, worden gezegd, in Webres catarrhales te beftaan, welke in het najaar moeilyker genezen warden. k f Ô $. LVL en rde tn { Gefleldbeid van-bet Vaderland woortvloeijen. 189 wyls overblyfzels zynde van de Morbi gcutì ib wanrieër de lyders zich niet wel laaten genezen; … de Morbi acuti ook wel per crifin imperfeltanm hk z40 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke $.-LVI. In het Land van-Mleusden-en Ak ‚ gena worden de meeste ziekten in-het-voorjaar opgegeven te zyn : „Keel“ oncfteekingen of Ver- koudheden „ Hoest ; ook Gal: en tuflenpoozen- de Koortfen ; en veele. die ont{taan uit fcherpe zinkingagtige ftoffen , als Febres rheumatice-ca- zarrhales „ veele jigtige pynen , puisten „Dyfen- trie, of. verrotte -buikloopen , Rotkoortfen, ge- meenlyk met een zwarten uit{lag. — De mees- te ziekten in het najaar zyn Pleurttides , hoesten, Hebres erratice „ en voorts Koorfen, gelyk die in het voorjaar EER van : € LVI*, Van 's Bofih, is geen volsdië berigt ie waar uit men met grond over den waaren aart der ziekten aldaar, en in deszelfs omtrek oordeelen kan. „De Heer [ J. VANDER Haar ] heeft de gelegenheid dier ftad zo guns- tig opgegeven, in tegenftelling van dien tyd; in welken de Heer PrINGLE aldaar verkeerde, k en waarfchynelyk van zyne onderhorige Chirur. gyns wel naar waarheid „ van wegens;de toen- maalige imundatie, zal onderrecht Zyn, dat men daar op , zoo wel als op die van andere landen en fteden, konne flaat maaken : daar het ech- ter niet waarfchynelyk is, dat alle gewoone oor- zaaken van ziekten aldaar thans zoodanig zouden ophouden , dat ‘er niet nu en dan ook eens ee- ne ligte epidemie zoude plaats hebben, gelyk uit « andere gedeeltens van het Vaderland blykt- — | Want / ee „toegekend: alzoo min, als dat, wanneer by en- Gefteldheid wan bet Vaderland voortulvetjen. lát Wafit offehoon het volgens het berigt voor ze= ker gehoudén wordt, „ dat verfchillende winde en luchtsgefteldheden aan verfchillende gefteld- heden van menfchen voordeelig en nadeelig zyn kunnen, om dat zy de doorwaasfeming en vertee= ting der voedfels veel of weinig kunnen helpen : alsmede dat-eene ftilftaande vogtige en rotagtige lächt in ’t algemeen zeer nadeelig zy , zoo wor- den” hier nogthans geene byzondere ziekten aan kelde. warme „dagen:; het-zoogenaamde Moeras des-avonds weleens ftinkt , waar uit men niet heeft kunnen opmaken, dat dit ín die ftad, even zoo min als de ftank te Amfterdam., ziekten heb+ be, aangebragt 3 en: de ftad noch gezonder zyn zoude, indien de,ftraaten. en- gooten meer zui- ‚ ver. gehouden „en vaneen paar duizend hon- den» geledigd Srei Uit dien hoofde heeft 1e kn ik: Ered ne in ie et WES men Bk ind 10 Febre riivarbe en panas zel den ranSord en fchoon die al eens voorko- men, hebben die hier toch niet meer dan elders te ‘beduiden. 2. In 26-jaaren heeft men geene byzondere noch. algemeen heerfchende ziekten , buiten de de jaaren 1747» 1748. gezien, door de inundatie boven gemeld veroorzaakt. „Zenuw - colyken. 5 anders het colyk van Poli genaamd; had men in de, ftad of in de Ma- { ras Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke | Mlajorie. nooit gezien, Alleenlyk was het meet dan 1o jaaren geleden (174671), dat ’er ; volgens [Prof. Parier,] in de maand Maart een koude dag was, welke koude des anderen dags in eene groote warmte veranderde. Het geen zulk een uitwerkfel hadde, dat dien morgen in eene. kinderfchool in de. Majorie 16 of 18 kin- deren ziek werden. — … Verdere omftandighe= den was men vergeten. — Van befmetting Wist men-niets. ” kn stairs 0 “4. Een ander berigt is my van die zelfde hand, door den Heer [ Dr. pe Man] toege — komen ; het geen ik , om evenwel iets aangaan- _ de het beloop der ziekten aldaar te melden, niet — wel te rug houden kan. «Dus luidt het woorde: lyk & „ De Heer [YePry] van Franeker heeft ss My [J. VAN DER HAAR ] onlangs gefchrees “ós Vel, dat by hem. de aphthe in de Rotkoorte — s fen niet ongemeen waren ; en hy ook va — ss; [ Dr. Krorekmor | van Culenborg vernomen >, hadde , dat de Rotkoortfen aldaar met de 5» Sprouw fcheidden. | | a 9 Desgelyks fchreef my op het einde van het „ jaar 1772. [J. VAN DER HAAR J uit ’s Bofch : „, Galagtige Rotkoortfen hebben in het voorjaar —_ en geduúrende het waaijen van koude winden hier vry gemeen geheerfcht, en vermindet- den met de maand van Juny , doch hielden > “en houden nog niet geheel op. Veele oude en zwakke ménfchen zyn ‘er aan geftorven: ‚> dec- 9 33 2 39 33 Cafieldbeid van het Vaderland soohsoleien. 143 5 deezen konden, ook in het geheel. geene onte, „ lastende_ middelen. verdraagen, Ik heb 'er_ ss eenige. weinigen behandeld , en gezien , dat. s‚formigen in't begin der ziekte over eene lig- s te.ontfteking ‚met, uitflag aan het verhemelte, „die toch, na twee dagen van zelve weg ging. _poklaagden.… Deezen kregen vervolgens veel als „eene. bolle zwelling in. den vetrok, in den „ hals, en onder de kin; witte of bruine fbrouw, „> en zoo er de Hik- op by kwam , of vooraf s-BinE > zyn ze meerendeels geftorven. Eene s» Van deezen „ zynde een jong Vrouwsperfoon , 4 Kreeg den 19 dag de fprouw; en deeze duurde ‚by verwisfeling tot den. 26. dag;-den 46 ftierf LY» vermoedelyk aan eene verzweering in. de ‚s ‘hersfenen.” „Uit de aangehaalde Mis fi vemoet ik dit volgende uit de Berichten vanden Heere [ J. VANDER Haar ‚nog ewoerpeeren: „‚ Schurft weet ss rik niet ; dat, buiten voorafgaande befimetting, 9 200 ak in, de Hospitalen veel gebeurt , ooit sop. deeze ziekte. CRotkoorts). ‚en uit haaren 35 eigen aart ‚ gevolgd is 3 maar wel vuile ver- » zweeringen en verftervingen. ; In-onze- Ma- ss forie plagt woorheen. al.-dikwyls een door- 9 gaande Loopste heerfchen 5 maar het fchynt, bk #srofrdeeze koortfen. algemeener , en in plaats E 5 Van den loop, gekomen zyn.” _ Dit Jaarfte., fchryft-de-Heer.. [or MAN, ]. ‚‚ komt ook met 8 1ss-mmyne waarneemingen, Overeen. [Zie myne Ess Werhandeling, bladz-.58. in not” }, En.dus: Er A AEN cok 1 zaà Vande Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke | ook met alle de waarheemingen, die van deeze verdeeling , wegens de Berigten van de witwa-- verende Rivieren, volgen. De Heer Princig heeft de ziekten , by de inwndatie van de Mq- jorie ‚in zyne Befthryovine der Legerziekten 5 raar de Franfche Vertaaling, (pag. 93- 104: ba befchreeven. Van gelyken S. GRAINGER /# Hiftoria febris anomale Batave, annorum 17465 ; 187404 1748, de. LVIL Van Nymegen enz. heeft mer de volgende berigten ontvangen. i. Zuivere ontfteeken ziekten (S. VIIL)s — met eenen altoos vollen en radden polsflag, zons der eenige aflaatingen of remisfiones , zyn zeld- zaam te Nymegen; en in deeze gantfche Land- ftreek ; terwyl de ziekten ‚ waar in men eenige ontfteeking gewaar wordt, ‘doorgaans iets catars rhaals of rotagtigs by zich hebben ‚ en min of meer in het begin aflaaten. Invoegendatde Heer [J. M. pe MAN], geduurende zyne agtienjaar rige praftyk , niet boven twee of drie zuivere Pleuritides aldaar ontmoet hebbe: 2. Voor- en najaars Koortfen ‚ waar onder men termane en quartane begrypt: ‚ heeft men federt jaaren op haare byzondere tyden weinig — of niet vernomen. De guartane byna in hiet < geheel niet ; gelyk de tertíane zich hieraan © het voorjaar niet verbinden, maar ín het midden — van | Gefteldheid van berVaäderland woortoloeigen. Ï45 begin vän’tief najaar 1771.-gich by wyze eener ligtere epidemie „hebben laaten zien , (wanneer byna geefie van-dit foort in dien tyd: in de-Lan- den vanden HeLrvs enzi-($- L- LIL )’be-. fpeurd werden ;) vervroegende telkens haare by-= zondere parosystni, en vertoonende alzoo haare — geneigdlieid , om , wanneer men dezelve niet tegen ging, in elkander te loopen, en eene aanhoudênde’ Rotkoofts (Hebris continua pusri- da)rte-weroorzaaken (p);. —-- Voor het-ove- tige ‘wordt men federc hetsjaar 1756. doorgaans gewaar ,‘dar-deRotkoortfen ‚ welke men-na dien’ tydo aldaar in eenen meerderen -of minder ten ‘trap waargenomen heeft: (4) „ zich: ver 1 heffen 3 \emstoeneemen; vc De Petechien voegden zich niet-zelden-by deeze koorts: (77). „Het zelve wordt ook vande Evanthemara miliaria gezegd ; waarom de Heer pr Man van mee- ninge is. E85 datde. Heer-PriNGre , inde . aangehaalder;noot , vergeleken met CAROLUS STRAK (Ada > Kas e milard rubra, met de, bluts- | „„koorts : van den zomers vooral in den hazomer, eninhet | Ä î f | Kris ar pi aaan over de hade, Beton di ofte befchryn ke wing der Ziekte , welke im het laatst van 1770. en den volgenden sedaare 1771. gegrafleerd beeft te Maurik in den Ampte van Neder „Betuwe, door M. L DE ed M.D.enz., te Nymeg gen 1772, P-12e NE) Dezelves* pag: din | | Cs) Dezelve, pag. 40. in de hatkedktag’ C£) Dezelve, pag. 38, 39. Se XVI Deel, KE & | 146 Wan de Ziekten. , welken. uit de-Natuurlyke koorts ( petechie) vermengd ‚en dien. kleinen uitflag voor de petechien. genomen-hebbe. — Dan voornaamentlyk-hebben zich deeze miliaria rubra by de Rotkoorts vereenigd, in- het. jaar 1768 (u), zonder dat nogthans die Heer, zoo min als by de petechien „ hier-door-genoodzaakt werdt: eenige wezendlyke verandering in zyne gewoone behandeling ter geneezing te maaken : indien men flegts uitzondere het leggen eener Spaanfche Vlieg- pleister in den nek. (ov ). | 3. Den Rooden loop, eene ziekte voormaals in het najaar zoo-gemeen aan deeze ftad heeft men federt dat de Rotkoortfen gegrásfeerd heb- ben , immers federt de laatfte 1o-jaaren , byna niet befpeurt , waar van de waarfchynelyke re- de in de beneden aangehaalde plaats;(w) ver- klaard is : gelykerwys die der voorigen by den hoogen Grond enz. beneden nader zullen opge= noemd worden. — ie je a. Komt de Nete): koorts , of het Erpfipe- — Jas uriicatum in- deeze ftad zeer dikwyls voor: waar van Census, de Pustulis vari generis, ‘Lib. V. cap. 28. fchryft: cerca totum corpus ; partemve afpredo fit, fimilis his puftulis, queen — uriica vel fudore nafcuntur „ LwSipura, Gract « en El Cu) Dezelve, pag. 40. Vergeleken met de Holl. Maatfcbappy — | der Wetenfchappen, XIl. Deel , pag. gr. Berigten. E Cu) Dezelve, pag. 40. | Cw) Dezelve , pag. 583 59e Gefleldheid van het Waderlanid voortvloeijen. 147 vocant „ eague modo rubent „ modo colorem cutis non excedunt ;-&c. « SYDENHAM befchryft dee-- zen uitflag nader, dien noemende, „eene alia Erpfipetassfpecies , rarò vocurrens” (4) „‚ Dan ik heb die, fchreef de Heer [or MAN] die ’er het berigt van mededeelde, in myne age= tienjaarige praétyk (17872) mogelyk meer dán honderdmaalen gezien , en ‘al zoo gemeen ge. vonden soals.dat Erpfipelas „het welk: hy , als d e Pe meer gewoon zynde , pag: 278 befchryft. Ik weet niet; of zulks elders inde Nederlanden insgelyks plaats hebbe , dan of het iets byzon- NE r ei Mi ders zy ‚‚t geen onze ftad eigen is (4). » De meesten alhier, waar in men. deezen uitflag be- is Bands. Dd ‚……Ípeu- CedkOper, univerfa , pag. 279. edit. Leid; ROA | (9) [Ik ‘heb deezen uitflag wel nu\en dan gezien „ maar Bimmer zoodikwyls, dat die eene doorgaande ziekte (cheeir uit te maaken,: Om echter met meer, zekerheid. hier van iets te konnen Berigten , heb ik met andere Konstgenooten k daar over gefprooken , onder anderer met -den Heer A. Wes= _ TERHOF, die my zeide , deeze ziekte nu en dan wel fpora- dice; maar nooît epidemicd te hebben waärgenomen. « De gee „ neigdheid tot galagtige ontaartingen ‚in die ftad enz. in tegen ‚deel. die van-‘ontftéekingen in:deêze ; kan daar mogelyk de ge oorzaak van, zyn. —— De Baron, VAN, SWIETEN heeft dee 7 ze ziekte met de befchryving van SYDENHAM mede ‘aange= haald in-zyne Comtmentarien , Fom. Ils pag. 4or. ad 9. 733. Apborism. de-cogn. €” cur. morbis c. en aldaar gemeld, de- zelve op gelyke wyze te hebben zien ontftaân, Zoo weldes Zomers als, des winters ; en nu en dan zelfs in reeds bejaarde Mannen zoo wel als. vrouwen. —-— Hy had zich dikwyls verwonderd over het fchielyk verdwynen, en de van, gelyken ‚ Pnverwagte-wederkomst van deezen uitflag in weinig uuren 3 waar van hy een voorbeeld -in een vrouw van vyftig jaaren ‚ opgeeft.} var Ue en | 1e à k : K 2 ie wt 148 Pande Ziekten; welken-uit de bree ld fpeure, krygen-denzelven-niet van eenigen ver hittenden drank, maar. ab/gue ulla regten, en gevoelen weinig of: geene. krankheid-daar onder, geneezende ook van zelfs ‚ zonder\eenige mid- delen; ” Sommigen nogthans, fekioon. weinigen, ondervinden ten tyde „ dat de vuurigheid naar — binnengekeerd is, eene benaauwdheid-girca prBs cordia- (aan. het hart )» walging, pymen zwaar: te in het hoofd 5 ja fomwylen flaauwten , (een gewoon gevolg, in- alten uitflag „) tot dat de brans — dende en jeukende puisten of sera vl wederom “te -voorfchyn koomen.” oc ot enn 4 # EUT s. Het getal def dooden deelen: in de onderftaande jaaren , binnen de-ftad Nymegen; begraaven zyn : de oude Mannen nogthans en de Vrouwen van het Burger- gasthuis , als ook . de Jooden-, die hunne byzondere begraafplaat- fen hebben, en‚waar van bezwaarlyk, een lyst te bekomen. zyn zoude , daar „ist. onder bes grepen „ was als, volgt: ed eo Aen | bei ER. | zjn. begraven; | daar onder PA ali 5 izin … 303 helen, oes 107. PE, AE En Br er rude nam ste or CRIV oor 0d 0 morongs Wod KAA ober iP Trad 135 „) Ge os LVL (2) Dus in He ruim een desderd en in: Daw oant byna de « | helft kinderen: - Ook in het laatstgemelde jaar a 19. menfchen’; eN 19 ms rna Wree adden en Baar onder 75 kinderen meêr , dan in het voorgaande j jaar h 5e ‘ le « s | 4 4 E ï : Gefdeldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 149 verg. LV HIE“ De Ziekten van het Quartier van NyMecEN (4) zyn even dezelve , als die CS. LVIL ) van de flad- Nymegen zyn opgege- ven „ pämenelyk , fèreuf? Zinkingen , Rheuma- tismig Tuflés, Odomalgie , Cephalalgie, An- Je AE | ip _ 8e, geftorven zyn; Onaangezien mef in -1772, een vry fraaijer zomer. en; najaar gehad hebbe, ‚== …Ván waar nu een zoo zigtbaar verfchil in het getal der dooden ontftaan zy , zat Ee niet lang behoeven te vragen , wanneer men overweegt, at: …I, De evengemelde fraaije -2omersen najaar de vaste dee- len hebbe losgemaakt , de. vogten (ontbonden , en de lichad- men voorgefchikt tot de Rotkoorts ;( welke tot noch toe:te Nymegen geregeerd,heeft „ en:door, ons gantfche land meer algemeen fchyat,‚te worden), Want in «het jaar 2772. heb- beh de Vlek--en. Rot-koortfen;; vooral onder de fchaamele gemeente , met vernieuwde en zelfs.-vermeerderde kragten dermaate het hoofd opgeftoken „dats;de. Heer [pe Man] Tomtyds zes en zeven, daar aan in één-huisgezin, 177 3) liggende , geteld hebbe , terwyl.hy eChter geenen lyder ver- ‚loor, welke door deeze. ziekte ‚bezozt., zyne hulpe-by tyds gevraagd hadde, ——- Ook warten „onder: de geenen 4- die door deeze Rotkoorts werden aangetast „veeltyds arme werk= lieden , welken te. veel eerzuêhts bezaten, om.zich-of:aan ‚de Diaconie „of aan de Wykmeesteren, tot. noodigen,onder- ftand aan te geeven ; doch echter-geen-middelen hadden, om k Van Dotor of Medicynen gebruik te maaken, en‚dienvolgens … zonder bekwaame hulpe der konst gebleven zyn. » k “ 2. Dat, wanneer zulk. eenesalgemeene. ziekte „heerfcht: 5 welke beide ouden en jongen aandoet „het.niet te verwonde- 5 ren is, dat de laatften den grootften tol betaalen zoen/alzoo het getal der geftorvene kinderen in -deeze twee.jaaren zoo MROrkelyk vErfchilts: Want nnn walg ent oiote hint | a. Zyn de meeste menfchemr van-gedagten ‚-dat:’er woor de kinderen , ziek zynde , niette doen is , maar de natuur zich zelve redden moet , en dienvölgens bekwaanie‘en'tydige huNverzùimendin te roepen. »hnatsrot 1010 TPA VET bes Weigeren de meeste kinderen de vereifchte, middelen in te meenen: krk 4 vS ER A 4 wrd ded pt ede ale bl Ate ee tn a Tl : Ld TE ee K 3 &. Worte ik ARS aso Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke gina, Pleuritides &e:-catarrhales:s gelyk ook Rotkoortfen ; welke opde eene; plaats-en tyd Sporadicè en op de andere Kpidemicè gevonden worden. —- “En «dit laatfte had-in December 1771- met nadruk plaats in het dorp. Drumel ; tusfchen Maas en Waal ; werwaards de Heer DE MAN, toen, op nieuw en hoog bevel. van Hun Ed. Mog..de Gedeputeerde Staaten deezes Quarners werdt afgezonden, en aldaar bevond : | | | 3» dat _ € Worden hunne ziekten, dewyl zy veeltyds niec klaas» ‚ gen konnen , waâr het hun fcheelt , te laat gekend en on- derkend,. — Terwyl in’t gemeen deeze tedere fpruiten in hunne tedere jaaren „veelvuldige krankheden , waar aan. volwasfenen zelfs niet onderworpen zyn , ondervinden moe- « ten: gelyk de fterflysten bevestigen , dat de gevaarlykfte leef. tyd beneden de vyf-jaaren zy. Ee 3. Dat dezelfde ziekte met een gelyk geweld, het volgen- de jaar door , hebbe gewoëd : en als toen den meerderen en minderen Burgerftand mede niet onaangeroerd gelaaten heb- be ; maar onder anderen (C't geen zyne opmerking verdient) in eene zekere familie , binnen den tyd van zes maanden ; zeven perfoonen wegfleepte ; maakende daar door , in het , _ everige van deeze Provincie en elders, ‘zoo veel geruchts , dat fommigen zwaarigheid-fteilende , binnen deeze muuren te vernagten , aan geene zyde der riviere hun verblyf gin- ‚gen neemen. dk AL B 4. Dat in dat zelve‘ jaar 1773. by opgemelde Koortfen , zich noch de Kinderziekte voegde , en allerwege’, niet Zon- der deezen en geenen weg te rukken , in zwang ging. —= Dochrook ten toen | 5: En eindelyk , dat, in het daar op volgend jaar. 1774, eene kinderziekte meer befpeurd werd ; en de woede der. Koikoortfen. mede merkelyk afnam. (a) Het is bekend, dat het Quartier van NYMEGEN, buiten « eenige daar onder forterende Heerlykheden , beftaat in het Rrk, het Land vantuf]en Maas EN WAAL) de Over-BreTuweE, NepER- BETUWE, en de TieLER- en BOMMELL&e WAARDENs tr mek Ke nnen ede ard aen de Gefteldbeid van het Kaderjand evortolrijën ISL „> dat die ziekte , kde in âart en toevallen een en dezelfde met die van Maurik , onder gen getal van ongeveer, zoo huizen „ federt de maand. Maart tot den 20. November van dat jäar, 129 perfoonen van verfcheiden ouderdom en kunne , aangedaan heeft, waar van 'er nog 42 meer of min laboreerden5 59 herfteld en 28. overleden. waren. — Ook hadt. men [dien Heer onderwegen] berigt, dat die zelfde koorts te Alphen , Lith, Herrewaarden , en in vyf huizen te 7: zand ‚ welke alle tot deeze na- buurfchap behooren, was overgegaan. Met be- trekking van Drumel was het twyffelagtig ‚ of men die. grasfgerende conftitutie „ niet van een mede. gedeeld {met zoude moeten afleiden : althans ín de maand Mey des. voorgaanden jaars 1770. was aldaar zekere arme Vreemdeling met een ylende koorts, gekomen ten huize van eenen CLAAS ROELOFSE , en van daar, na eenige dagen, ín yling (gelyk men meent) weggeraakt; waarop, kort daar na , alle drie de Kinderen van gezegde Rorrorse op gelyke wyze zyn krank gewor- den 5 en van dien tyd af eêne gelyke krank- heid in voorfz, Dorp ís waargeboomen , zonder dat. de ingezetenen daâr op in het eerfte acht gegeven , of vreeze daar voor betoond hadden. Andere, redenen zullen by den laagen Grond Meren, opgegeven” CHO S LIX. Cb) orbndeling van de Kenandsbortee tekiihe enz p. 60465. Cterwyl dit berigt uit de woordelyke opgave van cen Heere De Man is medegedee! d. } Ed 152 Vande Ziekten, welken uit de Naturlyke S. LIX. De ziekten. ; welke in de Grave in het voor - en najaar meest regeerên , worden mede gezegd catarrhale Koortfen te Zyn, dië door eene belette uitwaasfeming veroorzaakt zy de , verzeld gaan met Hoofd-"en Keel-pyn, _ Zydweê , Colyk „of pyn in eenig. ander gevoe- lig, vliezig ‚ zenuwagtig gedeelte , waar op zich de fcherpe ftof heeft nedergezet , overeenko- . mende dus met de voorgaande $. EVIL, “LVIIE, —- En alhoewel by de opgenoemde Ziekten > doorgaans geene byzondere ontfteeking zy , vondt men echter Morbt verd inflammatori, _Pleurf tides en Peripneumonid , waar in herhaalde ader= latingen nodig waren , en het bloed telkens ont- fteeken bevonden werdt. De ‘rede hier van kan ín den droogeren Grond , beneden te ver- klaaren „ gelegen zyn. — “Phahifes pulmona- les zyn ‘byzonder ten platten lande menigvuldig „ en dienen meerendeels toegefchreven te worden aan verzuimde Verkouwdheden ; waar door ver- ftoppingen in de Longklieren evulceratien (CS. XLVIL 1, 2.) zonder, doch meest met voor- afgaaande bloedfpuwingen , ontftaan. ondervondt mede, dát , offchoon de Epiderien zoo. menigvuldig en langduurig niet zyn , als in de nabuurige fteden „ de Gal- en Rot-koortfen < echter thans meêr in Zwang gingen , dan voor- — heen ; en vermits de gêneeswyze niet merkelyk — vetfchilde van die der intermitterende „ zoo oorx deelde men die van foortgelyken: aart te zyn , | wen Dn Pe pe “Gefteldheid van bet Vaderland woorvoloeijen. 153 én dät de eerfte daarom minder waren: met hee berigt van Nymegen CS. LVL “n.1.) dus mede inftemmende. —- Sedert het jaar-1761. had- den hier geene Dyfenterien geregeerd; … Byde Rot“ Zenuw - en kwaadaartige Koortfen hadr_de Heer [DE LA’ Geneste ] nodit- wet maar wel veg citig elen omi 4 E bed 7 Epe AA me Mrt Den “Pin den GerverscheN Weser en ee Ien GOM fd van Ovsansser. in knel àá effchoon ’e er Peeenralin geen meer ‘ziekten, zen op andere plaatfen , regeeren ; echter wannêer. ‘er-epidemigug ziekten zich in den voor. en na- tyd laaten zien , het doorgaans. catarrhale, ziek- ten of tusfchenpoozende Koortfen zyn. — De ziekten worden gezegd, volgens eene zeventien jaarige ‘bevinding, . veel te verfchillen van die van het platte. land:5’ in. welken-tyd {Dr F. D. | ANDER Marr } geene contagieufe ziekten heeft aangetroffen , die verder hebben, doorgedrongen. Ks tGeen men. van het. platte land, niet zeg- gen konde, —- Men fchryft dit toe-aan de voordeelige ligging van deeze ftäd, als van geen juuten „ of hooge wallen, omringd „en geene Voorliggende bosfchên of bergen ten oosten heb- bed: &3 ZOO dat’ de zuiverende winden vän alle “kanten kunnen doorwäafjen: maar om even deeze K 5 TC / ) 1 54 Van de Ziekten „ welken uit. de: Natuurlyke reden moeten de catarrhale fluwien. hier zoo. ge- meen als elders;zyn. « Inshet-zuiden en westen « heeft men den ouden en nieuwen Ysfel voorbyloo- pende, waar. door-de lucht mede zeer gezuiverd wordt ; tgeen. Zutphen. en” Deventer ‚en an- dere aan--deeze- rivieren. gelegene plaatfen van gelyken gebeuren mag. —_ Op het platte land hadt men in den zomer van het j jaar 1771. veele Rotkoortfen , waar van de oorzaak toegefchree- ven wordt aan de langduurige overftrooming, van dien tyd : als eene koude vogtige lucht „ voor- naamentlyk armoede en gebrek van het nodige lichaams - voedfel en beweging , doorgaans tot haar gevolg hebbende, gelyk hensden nader bly- ken zal. — hog EXT Onder de ziekten welke tot dee- zê e clafle van Zuiphen opgegeven zyn, worden geteld: aloe Fakes Kemtalidie Ed bare be- nigne, mâligne „ Tuffes convulf ve puerorum., éie zeer hardnekkig waren , fchoon nu en dan „een vomítif ingegeven werdt. 2. Onder de Moroi acuti worden genoemd pleuritici 1 inflammatorië ‚ sheumatici € Pleurt- tis fpuria ; eenige die met een Hebris putrida — gepaard gingen , naardien zy zich in den begin- ° ne als eene Pleuritis opdeden , in welke het af getapte bloed gancfch ontbonden, en met eene groe- ee Le p NEVEN et 4 dn ernie Jl Gefteldheid van-bet-Waderland woortvloeijen. 185 groene en geele-korst, gelyk als-lil, bedekt was: - ook eenige ‚die uit wormen haaren oorfpronk namen „ (of met dezelve verzeld gingen ;) de- welke geloosd zynde , alle de toevallen aanftonds. verdweenen. Nooit, fchreef de Heer [ Dr.E, pe VRiIEs | „in eene ‘plaats geweest te zyn , al- _ waar zoo wel in kinderen als in oude-menfchen, de wormen zoo. menigvuldig huisvesteden , als in deeze {tad : ja in kinderen zelfs van noch geen jaar oud , had zyn Ed. Lindwormen ontdekt; en ‘bezat een Lindworm van eenige ellen lang , uit een Kind van noch geen twee jaaren oud. Weinig menfchen waren daar ter plaatfe van die gasten bevryd. «Of dit aldaar eene Landziekte zy , of van het water zyn oorfpronk. hebbes dan van het fterk koffy en theedrinken af hange, (hoewel men dit overal doet), durvde die Heer niet-bepaalen. —- 3 Peripneumoniae nothae „ doch meest by oude lieden; verag in andereng die (al weder), in eenigen verzeld waren met eene. HFebris putri- da „ zoo-als boven (1.) van de Pleuritict ge- meld is. _ Altemaal blyken (1, 3.) van den algemeenen catarrhalen aart CS: LVÍL 1.) aan ‘deezen oort ; en , dat de ontfteekene ziekten „ook hier veeltyds van eenen Zamengeftelden wet Zyn. A» … Zuivere Morbi inftammatorië worden” er echter ook opgegeven ; doch. veel meêr, Febres puiri- 156 Van de-Ziekten.; welken 1ût-de Natuurlyte i putridde bij cúm ebi (mêt wormenewer derom verzeld), van welke dit berigt gewaagt, benevens tusfenpoozende „-zoovalle-, alsande- rendagfche: en” derdendagfche: Koortfen:; 5 welke byzonder in het voorjaar van-177 1’ gegrasfeerd hebben: —=- Men woont hier-ún een: gezond climaat „ven heeft weinig nood vanvepidemigue ziekten’, als by zeer hoog water „ zoo van het | broekwater ‘als van de overftroomingen van den Ysfel ; byzonder dan , als men een warm voor- jaar: heeft ‚ meteen Zuiden wind ; en niet veel koude 5 ofte een Noorden of Noord -oosten wind „ ofte eenen Oosten wind „ gelyk men in het jaar: 1761.” en het ‘daar aan volgende „zeer | veele Rotkoortfen hadde. Waar van de befchry- ving, om de rede boven. gemeld „ sin de By- lagen: letter L. voorkomt „ zynde een foort van Febris catarrhalis, maligna €5 nervearge. weest. — ki, £ VE, ai RA LXIL De meest algemeene en. voornaar menclyk in het oog loopende, ziekten in Ovrr- YSSEL,, ‚zyn „Morbi catarrhales , uit. belette doorwaasfeming: voortkoomende „als : 7 usfes il Angina, Rheumatismi €. welke des voor- en des najaars, ook ín het begin van den zomer, fchoon minder dan des winters ‚ zeer gemeen © zyn onder armen en ryken „ vooral te Campen, Zwolle en Vollenhoven, in dat Drost-ampt en — Ì Î in de andere , naby- de Zuider Zee ie, | plaat- Gefteldbeid van het Vaderland oöortoloeijde. 48 ‘Plaatfen” : en teffens’,- hoewel mindér „ door de \ Bn Provindie, Pt ed Carpet eni deszelfs omtrek ee mèt de taaie Provincien de Febrés vernales 3 au- zinindles interninnentes 5 5 dewelke’ nogthans te Zwol , en door de. geheele, Provincie , minder gf Gan elders. Te Deventer zyn die evenwel | ín het voorjaar 1771 tot in den Zomer waarge- E otmen. Ook zyn er de: Morbi fnflammatoris | mo gelyk uit de noördelykfte ligging van deeze fi gemêen ; gelyk de Pleurindes , Hi welke men. doof de geheele Provincie ook niet zeld- zaam, doch. feest onder de boeren vindt, k de. welke aan hunne levenswyze worden toegefchre- ‚Vv Di —- “Des zomers heeft men Synoche, Düs 11 de, Onder de. gemêenen en landlieden, — \ Ii het # najaar, He rchtes gquarbapd, € güotidiane Re Den zeer gemeen , doch niet zoo hardnek- kig als in ânderé (Provincien. De’ Galkoortfen. {choon niet zeldzaam in deeze Provintie, zyn minder, omdat de\gewoone oOrzaaken , als uit- waasfemingen: van-meeren;en, moerasfen:, benee vens langduurige overftromingen;enz. federt vee le sjaaren,, hief, geen plaats hebben gehad. ’Ef _ gaat geen jaar; voorby , of men; heeft in deeze Provincie ‚althans-te Zwolle , in!de maand van „Augustus en wat daater , eenige lyders aan het | bord. cholera) en den loop ; maar deeze zyn j _Zo0 „weinig. 5 dat men die hier niet als eigene d ziek- a: 158 Over de- Ziekten. welken tit de Natuur byke ziekten „ uit, dit: land vóortkotfiende ; opgeven wil. — og. Rotkoortfen , veelmialen. met petechien verzeld , hier Brand ziekte (CS. XVL ) gee noemd , zyn in OVERYSSEL , fchoon niet alge. meen onder allerlei foort van. menfchen, menig- vuldig ; waar aan, het gantfche j jaar door, men- fchen fterven. — Meest heeft men deeze ziekte te Deventer , minder te Campen , allet- minst te Zwolle ; en aldaar naauwlyks , behal ven by minder foort van menfchen en zeer ge: ringe lieden : doch ín den omtrek van Zwolle, zelfs aanftonds buiten de poorten , (waar mede het Berigt van Doesburg CS. LX. overeen- — ftemt „) is deeze ziekte ook vry getmeen ; en verder door de geheele Provincie op plaatfen. s alwaar nooit overftromingen gevonden worden , dewelke omftreeks Campen en Hasfelt het meest plaats hebben, die dan mogelys het hunne toes brengen, — | ‚3. Feles fearlatine, Eni ipelas 3 en eenis ge andere uitflag heeft de Heer ['J. H. Stoute ] nu en dan waargenomen ; ook die ziekte ‚ wel: ke Prof. pe HAAN (Divi on. Febr. pag. Ii. S. 7.) befchreven heeft : doch die veel heviger te Wende dan in OverysseL gevoeld werdt, —- Te Zwol wetende in het jaar ‘1774. Ce) G 4 ec. Ke) Volgens fchryven van den Heer [ Dr. pe Man] van den 6. Noyember 1774, aldaar ontboden zynde. | | Gefteldheid van het Vaderland,voortoloeijen., 159 eene. ziekte , welke‘men Roodvonk noemde, en, waar aan veele menfchen flierven, Uit het. ‘relaas, .[ zegt die-Heer , ’t geen my daar van ge- daan is,} kan ik niet andérs bemerken , dan,dat het de befchreven- Rotkoorts te Maurik, GR __LVIL, LVIIL). geweest Zy; met de purpura r'U- bras of roode. gierst - puistjes „ Anders. Friezel. genoemd ; verzeld.… Daar wordt nog veel bloed: vergoten „en: fpaarzaam. braakmiddelen „ maar veele „purgatien gebruikt. :. Utinam ocyus faper rent.” „Waar mede ‚de gedagten van den Heer den Lo Oktober. 1773. ) inftemmen;. te weeten: ss [De Burgermeester Frirn-plagt veel van den. Friczel te fpreeken.. Ik heb die Ziekte nooit gezien „ en twyffel of zyn. Wel Ed. Geftr. ook eene F chris fearlatina urticata., of anderen uitflag voor de Hriezel, welke de Febris milig- ris is, gehouden hebbe.” — — [In het najaar 1775. werdt, die, wederom vernomen, Zy was „minder goedaartig, „dan die by. SYpENHAM voorkomt ; maar, niet zoo kwaadaartig , als die van. den Heer-pe-HaaN ,Lib. citat. pag. B) 25: 9 26, van s.Hage befchreven is. | win ELXUL Desie Ziekten CS. ENE 2,3, 4) worden wel gedeeltelyk aan eene vog- tige lucht, en eene fchielyke- verandering des ‚„weders , zo by dagen „als by nagten , toege- fchreven, welke men overal in het voor- en na- | … jaar 16e’ Van de Zièkten „ welken ùit de Natur lyke j jaar in deeze Provincie heeft”, ‘wóormaamentlylë te-Campen , te Zwolle „te Vollenhoven „ven in de: nabuúrige’ aän"zee gelegene plaatfen ; -bene- vens de vogtige uitwaasfemingen van de-'laage moerige landen ‘daar omftreeks „en te Hasfelë eùz. beneden by den Jaagen’Grond nader te be: Schouwen :“terwyl de ryp met de tse heid , de landlièden veel aan die ziekten ( $5 EXIL 1. >) doet onderhevig zyn ; onder welke men , om die zelfde reden, dikwyls een ligte koorts „ verzeld met zwaarte in-het hoofd, Pya ín den rug, in de armen en’in de beenen „uik | belette dóorwaasfeming ontftaande , waarneemt ; welke zy Roos noemen; Waart men”ûit lied zelfde: oorzaaken- bastaatdi Tong -ontfteekingen3 Peripneumonie nothe } onder oude. lieden , ore ftreeks de aan zee gelegene. plaatfen vonde: dea De Kinkhoest heerfcht op fommige tyden onder de kinders algemeen ; langzaam van de eene plâats tot dé andere voortgaande » en na vand van eenige jaarén wederkomende.:— Moge- Iyk; denke men’, doën dezelve oorzaaken , wel- kelde morbí catarrhales voortbrengen ‚ iets tot | deezen hoest% fchoon dezêlve in de ed re voornaamfté zitplaats hebben, en, door de — middelen hierop te beftuuten „best geneezen — worden. —-_ «Men gelooft ook niet > datrdee- 4 ze luchtsgefteldheid , ‘het water en de gronden, of het voedfel en de levenswyze iets toegebragt hebben tot de -rooden loop: „welke in het jaâr 8 ie B. | 1747 hv kts Kas Gefteldheld van het Vaderland voortoloeijeris t6r, 1747. te Zwolle in den voorzomer begon , en voornamentlyk, in deeze ftad , zyndeste Deven- der, in’ geheel niet , en te ‘Campen veel min- ‚der waargenomen wordt A grasfeerde ; 5 En ZOO doodelyk' voor eene. menigte menfchen ‚was. Waar van beneden by de Zaaken , die van buis sen aangébrags worden , nader. — De Roode Loop van: Campen in 1938. is’door Dr: Vark; fn een Néderduitfch Traêtaatje 1745. te. Haat- lem gedrükt ; @n-die van Zwolle en Geneiimidön’ door-Doêtor,Boppe, mede in het Nederduitfch befchreeven sen beiden vanden Heer DeGNER door-eene. omftandige aanhaaling vermeldt (4), —_ De dooden-lyst van. Deventer- ‘federt „het | jaar 1743: en van Zwolle federt het jaar. 1766. benevens een Iyst vaa zieken welken. een zeer kundig Door te Oostmarzum en daaromftreeks van Mey * 1772. tôt Maärt 1773. behafideld heeft, zyr in de Bjlagen op. de letters M.N. 0. geplaatst « “waar uit men over het beloop ‚der ziekten aldaar enigermate oordeelen kan. d fd f® ‘ va E. A On ie ke Cd) Hifloria Medica de Fatema cunet que jn ds „Ni: magi € in vicinis ejus pagis eraffata Hea ede ad” the, Ì 175, pag. Tab BAS OGO ME Ka te Sin 162 Over de Ziekten ‚ welken dit de Natuürlyke ‚…—— Van den Neper- RHyN en van de BEAU 6, EXIv. De Berigten van Arnhem en misabinsen worden ingewagt (e). … Van Wyk je Duirflede heeft men geenen kunnen beko- men. — _ Inmiddels kan ik , volgens fchryven. van den Heer [ pr Man] by voorraad 13. Voor zeker berigten : „ dat waare ont fleekingen aldaar zelden werden vernomen, maar dat de meeste ziekten van eenen catarthalen aart waten 5” ‘tgeen met de berigten van Nymegen en de meeste van deeze Ad ‚ ten vollen overeenftemt. 2. … Van Culenborg, worden die gezegd niet beflisfende te zyn, om daar iets met zekerheid tot het. geheel uit op te maaken ; naardien het twyffelagtig i is, of eene ziekte, welke een klein- der“ aantal menfchen treft den naam eener al- gemeene ziekte verdient: terwyl Mistorien van volkziekten in kleinder fteden , en min uitge- trekte landftreeken , uic weinige waarneemingen ge- Ce) [Wat moeite de Heer Mar Tiner , en daar na de Heeren De MAN en STOLTE hebben aangewend , om my tot een vollediger opgave van deeze Stad en Diftriët in ftaat . te fiellen , zoo is alles door de drukke praëtyk van een der Aefculapen, aldaar „ dikwils hier om verzocht , agterwege ge- “bleeven ; ’t geen anders met weinig omflag. gemakkelyk had kunnen gefchieden. ] / EES | es, Gefteldheid van bet Vâderland voortvloeijen. » 163 gemaakt; de enmdkehide dikwyls te veel ver= warren, en gebrekkige regels aan de hand geven, _— Alleen ‘herinnert: men zich niet , in de laat. fte zo jaaren binnen Culenborg uitflag te heb- ben gezien „ die den naam van Petechten one twyffelbaâr verdiende. De Heer C. A, Krorr- nor heeft de geleerde Waereld niet min , als het Vaderland”, met zyne Zoo fradije als geleerde | Verhandeling van de doórgaande ziekte in 1741. te Culenborg , onder den titel van Eiftoria Febris epidemice' Calenburgenfiuth-, anni MDCCXLL pe ge ad Rhen. 1747: verpligt. SAS Na alie hoop ‚in weêrwil van veele aan- gewende moeiten en kosten „ opgegeeven te hebben „ doet zich eindelyk de Heer: Dr, J.T. VANDER: VEECHEN , toevallig met het HDI gende gn op (f) Te Arnhem , Vi eluwe AD zool, he en in de Betuwe, zyn thans geene byzón= _ dere Ziekten van buitengewoone Koortíen ; als _ 5 hier en daar eene tersiang, Rheumatismi, Pleu- _ ritides en Peripneutnonie ; doch alle ligt in het S geneezen. Deezen zomer had deeze- Heer een enkel huisgezin gevonden , door eene Rot- ‘koorts, of Febris putrida „ aangetast; dewelke by dat geha gebleven is: des men de lucht _ | Fa) Hefiet „(f) In-dato den 21, September 1776. | be Ne 164 _ Pan de Ziekten „welken uit de Natuurlyke niet zoo zeer, als wel de ongefchikte levenswy- ze , welke ontaarting in de Gal en daar uit-vol- gende Diarrhea putrida te wege brengt ‚ voor de oorzaak deezer aanfteeking te houden hebbe. a. Thans waren ’er verfcheide ‘intermittee- rende Koortfen , die wel niet zuiver afliepen , naardien zy geen-ftreek hielden ; echter waren zy zonder den minften a ‚ Ofte, gelykenis « naar petechien. N 3. Febres erpfi zpelasofe waren in het geheel dit jaar niet vernomen. De meeste Ziekten. in deezen ftreek 1.) ontftonden meerendeels uit. _ eene ruwe en flegte levenswyze , waar by de — tucht het haare kan gevoegd hebben „ zoo als men uit het geweld der Kinderziekte oordeelen mag „ die zich door de geheele Stad thans ver- fpreidde, zoo wel als in deeze rondom liggende gewesten ; en die zich.niet wel liet geneezen „ om dat deeze ziekte het meest onder de Kinde- ren woedde, en wel meest met blaauwe en zwar- te vlekken. verzeld ging, waar aan de. meesten den elfden dag ftierven. De Inénting ging ’er fterk „en met fucces in Zwang ; alzoo dat de Soldaaten „ deeze kunst mede magtig zynde „ hunne Kinderen zelfs inënteden met een naald _ en draad, waar door men meende, dat het groot gewin der Inénting zoude afflaan. ‚te | S. LXV. Gefleldbeid van het Vaderland voortoloeijen. 165 S. LXV. In de Befwwe weet men buiten overftroomingen. „ weinig van. tusfenpoozende Koortfen „ die op een’.„gezetten tyd’ van het jaar plaats hebben. Alleen meldde de Heer [R-G.BARTZ, 17273. voorheen Predikant te Ommeren enz. thans te Leerdam}, dat ‘er voor ‚eenige jaaren een foort van aantteekende ziekte hadde plaats gehad, van pyn in de keel verzeld ; en dat maar op weinige dorpen. — In het jaar temen. ian 1771. hadden tusfenpoozende Koortfen in de Betuwe geheerfcht , met groote benaauwdheid gepaard, zoo dat de menfchen tot ftikkens toe. benaauwd waren, welke men waarfchynelyk aan de overftrooming van de Betuwe in de jaaren 1770 en 1771. toefchreef. Gelyk men dit be- neden, by de /aage Landen omftandiger zal kun- nen nagaan. 1. Te Buren heeft men’ na de overftroo- ming „in den winter vari 1769-en 1770. eene Rotkoorts gehad , die veelen wegfleepte. 2. De kwaadaartige Rotkoorts te Maurick ‚werdt op hoog bevel door den Heer J.M. pe _ Man , in de boven aangehaalde Verhandeling , 5 & rd 2: not, p. ) befchreven. \ 1 3 — Van 166 Vande Ziekten „welken uit de Natuur lyke == Wan ‘het “Eand van ARKEL en de Ver HEEREN LANDEN. s LXVL In het voorjaar vindt men hier gemeenlyk veele menfchen aan continucele ; re- mitterende alle- eh anderdagfche Koortfen , en fomtyds uitflag- koortfen „ ziek liggen ; ook wel aan ligte Inflammatien in de keel en borst onder- worpen ; veelen aan Diarrhea , en in het na- jaar ook aan veele keel- en borst- ontfteekingen , _ verkoudheden, fterke hoesten, rheumatigue py: nen en continueele koortfen onderhevig : doch, de meeste ziekten zyn hier niet kwaadaartig j zeldzaam epidemifch ; ; en wanneer ’er die al ge- vonden worden , duuùren zy gemeenelyk niet lang 5 verfchillen ook in 't eene voor- of najaar zeer ;-het welk vanhet veranderlyk faifoen af- hangt. — „En dat hier niet veele gevaarlyke ziekten plaats hebben, wordt verzekerd uit de jaarlykfe fterflysten te kannen worden opgemaakt, als die het eene jaar van het andere weinig van elkanderen verfchillen. — Het beloop der ziekten wan deezen nazomer , uit Gal- of Rot- koortfen met wormen verzeld , wordt met ver- langen te gemoet gezien. De Heer Dr. A. Brom heeft zich , op myn verzoek , door den Heer G. Korrr, thans emeritus Predikant te Spyk, de moeite wel willen geven, deeze ziek- N ‘€ in rte RE ERE EEE Gefteldbeid van bet Vaderland voortoloeijen. x 167 te enz. mede te deelen : en vermits.die berigt veele byzonderheden , de ftad Gornichem be- treffende „ behelst ; zoo hebbe ik liever dit ftuk in Zyn geheel inde Bylagen, letter P. willen | plaatfen , dan van het zelve hier eene gebrekki- ge inlasfing maaken. Men kan uit het-zel- ve Zich een nader begrip vormen van de zieke ten , welke jaarlyks min vie meer aldaar worden steden fi] [ $- LXVI* s Vande Pf Eerde Lan- den heeft de Heer Dr. C.P. SMITSBERGEN, die te Leerdam, en indezelven , de Geneeskonst oeffent, het vólgende berigt gegeven (£). | ‚… Waterachtige landen in deezen ftreek , ja zelfs dezulken , die federt veele jaaren niet ge- inundeerd zyn. geweest, veroorzaaken by de op= gezetenen veele fcorbutigue Ziekten, Peripneus monie nothe én Morbi catarrhales » in tegen- deel kwamen emoptoë, Pleuritides , Peripneú- ‚_ Monie vere „ Phrenitides , Paraphrenitides , en Se Angine inflaimmmatorie ; fpaarzaam voor.” De ik Vomitus cruentus was daar en tegen dikwyls on- “der de Lyders vernomen , zoo wel als de An- _ Sine fungofe , altoos eindelyk meteen doadelyk et gevolg : waar toe mogelyk het misbruik van | „Coffy Es g). Door den bovengemelden. Wel Eerw. Heer R. G. ER, indato den 21, en 22e September. 1776. L 4 ee 168 Pan de Ziekten; welken wis de Natie Coffy en Thee, als de Glandule efophagi' ver- zwakkende en relaxerende ‚ ten laatften zoodà- _nige fungeuft uitwaflen verwekt, onder de voor: fchikk Kende oorzaaken kunnen geteld worden. Wat de Rotkoortfen aanbelangt j derzel ver oves zoude groot zyn; als men,de Chirur- gyns- gelooven: konde, die dikwyls eene. Ephes mera by den gemeenen man daar-voor willen. doen, doorgaan. Wat my betreft „ fchreef de Heer. SMITSBERGENy ik heb jer nog weinige ontmoet „als in shet jaar 1764. te Heikoop. ‚als _ wanneer de Lyders-by-den eerften aanval huive- rig en rillig werden ‚met daar op volgende vlies gende hitte, De ‘pols was byna als die van een gezond menfeh } de'tong zágt, vogtig, en met eene geele groene korst bezet; aanftonds volgde ‘er eene fchielyke verzwakking op: —' 3. „Morbi endemnici heeft men hier niet, tel zy men de Scorbutus hier. onder rekenen wil; maar epidemici thans veel. Sedert Augustus: zyn hier veele Febres intermittentes autumnales ge- weest , die de aandagt. van deezen. Heer meer dan op voorgaande j jaaren hebben gaande gehou- den. od In gen beginne lieten zy. zich ber E zwaar — Cb) [Dit is dit jaar de algemeene klagte , niet alleen van de voorjaars - kooten, C$. LXVII. 4.) , maar ook vande najaars - koortfen „ als uit verfcheidene volgende Artikels ‚ en myne eige bevinding adm den Leidfendam , te Voorburg , en genige weinige alhier in 'slage gebleke n is J \ 4 he an van het Vaderland voortoloeijen. 169 Zwaarlyk van eëne Pebris continiá ‘onderfchei- den, wegens haare langduurige en verdubbelde ädHvallen : 5 Vermíts zy naauwlyks” tuflenpoos= den, of de koude en koorts verheften zich ter- ftond wederom , dewelke eindelyk beginnende zagter te worden , ‚en te smférmitteeren ‚ haare waare natuur deeden kennen. Genoegzaam alle Iyders klaagden over zwaare hoofdpyn, bitter- heid van den mond , met eene vuile. beflagen _ tong, en afkeer van eeten : alle kenmerken van eene matgries putrida biliofa in. de eerfte we- gen , die naar binnen gevoerd zynde , de oor- zaak der ziekte uitmaakte : om welke reden de Vomitiven uit. Ipeoacwanha , Tartarus emeticus ‚en Owymel feilhticum nu en dan herhaald , een _ongelooffelyke menigte bedorven. gal van onder en van boven ontlasten, met uitneemend effeCt ; ja -dikwyls met, gevolg van eene volkomen her- ftelling.. By fommigen werden na, den zesden ‚of agtften dag: hemorrhagie narium waargeno- d men; en in fexu feguiort de menflrua Ci) met „goed ‘gevolg! daar in tegendeel de aderlatingen ee meer nadeel dan vrugt deeden. By Vrouwen 8 in welke de Lat SMITSBERGEN wist, dag GAK H er deg: Maere / Ee Aan den Leidfeiidam vloeide in Augustus eene Vrouw den dood , dewelke aan de gevolgen van eene Febris ca- jalis , waar in het bloed fterke bewyzen van ontfleeking hadde gegeven , nogthâns’ met alle tekenen van eene volko- me s,op den g. en ri. dag in de Urine „ fubcomatofë, waar uit Zy, ntwaakende door eene hevi ige ftuïptrekking ; ine Pen was, Ls hi | zyo … Wan de, Ziekten, welken vit de, Natuurlyke deeze fluxus. naby.was , en die, klaagden. over fpanning in, den nek, of. pyn‚in de. lendenen , N tragtte hy deeze. ontlasting te bevorderen, ‚niet door, zoogenaamde „Emimenagoga „ om dat. de “meesten de Zmpetus en Velocitas. circulationis vermeerderden ;-maar door, Eriollientia. Jaxantia zopica, Epispaftica, pediluvia „ friiiones partium inferiorum, altoos met gewenfcht /ucces. 4. ‘De Recidive fporadice haddenom dee: zen tyd hier nog plaats. Deeze Heer had ’er _fommigen onder handen , by wief de Koorts} door al te vroegtydig gebruik van de Kia, gefupprimeerd was, en die thans'eene tertiana duplex hadden; … Deeze elendige menfchen 3 Nn ce (dus luidt het betigt,) gaan en ftaan kwynen- … de , klaagen zeer over benaauwdheid voor het hart, en pyn in de maag. Hy behandelde ze niet anders als door openende en refolverende middelen , doch in de geneezing dans zyn Ks tot nog toe weinig ” CE] re Van Ck) Best flaagde ik-in bemad plaatfen ‚na isecative ontlastingen van boven en van onderen, met een fterk decoc- Pum torticis Peruviani , onder welker gebruik de Liyders eerst wel fchenen agteruit te gaan , zoo dat eenigen als wezenloos en fommigen doof werden; maar door het beftendig en aan= houdend gebruik volkomen te regt kwamen. Gelyk de ziekte in eenigen , als-een bewys van “de onvolkome crifis ‚ door de: Sprouw fcheidde ,„ onder welken sik niemand verleoren hebe —— Het volgend. kwynen werdt in behoeftigen doot gen foort van Spiritus Mindereri ‚ uit gemeenen Azyn, of Wyn gZyn , met gezuiverde , ten minften witte , Cineres clavellati rd A eimaine- es ‚ é Gefbeldhedd van bet Vaderland woortolgeijen. 17r vr Van den ALBLASSERWAARD. LXVII. ’ Wegens den Alblasferwaard berigt men , dat de inwooners , als meest aan, de dyken , en dus hooger land, dan in de fte- den en doorgaans ten platten lande „ bewoonen- de „ zeer weinig aan ziekten onderworpen Zyn. ‚ Althans zouden hier geene. gewoone ziekten in hie voor- of najaar , buiten Verkouwdheden „ B oa hebben , ten zy het land geïnundeerd, of met water bezwaard ware : gelyk in den winter van 1770 en 1771. wanneer men veele brandí- ge Koortfen, Kinderpokjes en ontfteekene Pley- We in de borst en elders befpeurde. — Door _het bewoonen van dit hooger ftaal , zouden dee- ‚ Ze menfchen wel minder aan de gevolgen van “t bewoonen van eenen laagen en vogtigen grond © onderworpen zyn; uitgenomen de Roos, die ‚nog al veelmaalen onder ken plaats heeft , ‘doch \ zelden van gevolg is: dewelke by de verkoud- „heden enz. gevoegd , het beftaan der ZMorbi ca- Jarrhäles „ en de apparatus primatúm viarum & XLVIL) enz. ‚bevestigen. — Meer beftaande ; en lepelsgewyze, met 3 of 4 deelen water verdund ingegeven , doorgaans naar wenfch overs wennen. ten} — Van 172 Van de Ziekten , welken uit de-Natuurlyke - —_ Wan den Loper Waarp ; het Eand VAN STEIN , den omtrek van dien, ve wad ER DarEE WAARD. ng EXVIIL De bergen van doeze fee | ken Zyn. als. volgt : 6 zn A Te Tifelfhcin e en daar omftreeks Hêer. fchen in.den winter en in ’t begin van het voor= jaar veele catarrhale en; rheumatique: Ziekten, onder welken in omtrent 6-jaaren aan den Heer Do&or JE. LYKLAMA A NyenHoLT, die het berigt hier van „ ter. vervulling. vän het openftaande. gebrek , zeer geredelyk (7) gege- ven heeft , weinige zuivere inflammatore Zyn voorgekomen. … Daar in. tegendeel de meeste Koortfen , zoo in het voor - als najaar ‚ Vry- Zui- ver #mtermitteeren „ en in, het najaar van het gal- agtige foort Zyn. In het laatst van. het jaar 1779: tot in den winter van 1771. grafleerden hier by aanhoudenheid, in-een-loopende Gal- ._koortfen, die zeer tot Rotkoortfen neigden; @n veele patienten laboreerden aan wezendlyke Rot- koortfen , by de meesten met petechien verzeld. Deeze waren zoo befimettelyk , ‚dat het zelden gcbearde, da als 'er een in een huis aan ziek lag 2 Géfleldbeidvansbhet Vaderland. döortvloeijen. 273 fag ‚het ganfche ‘huisgezin niet-dagetäst werde. —- Zelfs die-smaar eens of tweemaal by de zie= ken kwamen , werden ziek. — … Sedert ‘had die Heer dezelve byna in het geheel niet meer vernomen. ©} tad oo fe.) Te Oudewater hadden , behalven de gewoone voot- en najaars- koortfen , federt 5 a 6 jaaren (m) veele Rotkoortfen plaats gehad , die zeer brandig en zelfs befmêttelyk waren. — ‚ Ziekten, uit belette doorwaasfeming , zyn hier, _gelyk in alle wateragtige landen, vry gemeen. “fg. De voor-en najaars ziekten worden …… 4e) Van Gouda mede opgegeven in Febres wernales-en autumnales te beftaan ;-terwyl. de __ „Morbi inflammatori „als Phrenitides, Angina, Peripneumonie , Pleuritides , Colice inflamma- __ dorie Rheumatismi, enz. hoewel die meesten- _tyds-des winters-en-in het voorjaar regeeren, ‚nogthans door het geheele jaar. gezien. worden :5 naardien de fchielyke verandering van Weder ‚daar zeer veel invloed op heeft „en men alle tyden van het jaar in dit land aan die verande- ringen is blootgefteld.. Wat voor het-overige de Webres continue inflammatorie betreft, welke Miet plaatfelyk haar voornaamfte. geweld oeffenen en na die plaats genoemd worden „ zyn’ alhier k Cm) Volgens berigt van: December. 177:ter, 134 Pande Ziekten , welken uit de Natuurlyke niet menigvuldig, hoewel ‘er nogthans meer daf eens inflammatore Ziekten: behandeld wórden , welke hiet tot een der bovengemelde gevoeglyk konden gebragt worden. —- « Én wat voor het overige den aart der ziekten betreft „ zooleert de bevinding , dat de voorjaars ziekten veelal overhellen tôt het inflammatore ; en in de be- handeling daar op acht moet gegeeven worden ;, niet tegenftaande men te gelyk moet zorgen , dat de eerfte wegen van hunne bedorvene ftof- “fen ontlast worden , en in zoo verre eenigzints gemengd kunnen worden gerekend. Daat en-bo- ven invermitteeren de Hebres intermittentes veel al vry zuiver, zoo men dezelve behoorlyk be- handelt. _ Daar en tegen loopen de Hebres au- tumnales zoo zuiver niet af , maar moeten veel al onder de naam van Pebrestertianae duplices of Febres continue remittentes gebragt worden , gaande ook wel tot Febres maligne over, en verdienen fomtyds zelf den naam van Hebres ter- tiane maligne ; die dan in den beginne wel af- loopen ; maar ook indien men niet op zyn hoe- de is’, in een of ander acces „ doodelyk zyn. Deeze kwaadaartigheid der najaars koortfen heeft _ piet altoos plaats , maar is voornamentlyk geble- ken in den jaare 1761 en 1762. wanneer dezel- ve epidemifoh grafJeerden: van welke de Heer Dr. A. VerrysrT (die dit omftandig berigt (7) | ZOO Cn) [In dato-den 31. July 1776. } Gefteldheid van bet, Vaderland voortoloeijen. 123 zoo gunftig als. volvaardig, my-wel heeft. willen - mededelen) in,zyne aantekeningen (/ud, litt. A.) inde Bylagen. letter Q. ons onderrigt : na.welke jaaren men-tot heden in-deeze Stad geene. zoo veelvuldige. kwaadaartige. Najaars koortfen gezien heeft ; hoewel. jaarlyks „alhier „eenigen van dit kwaadaartig foort getracteerd worden. … Wat nù de Febres maligne cum-petechiiss enz. betreft , (waar omtrent.ik. onderzoek; gedaan hadde , ») zoo herrinnerde zich deeze Heer twee aanmer? kelyke Epidemien , die gedurende zyn. praëlyk te Gouda gezien. werden : en. welke ziekten on- der den naam van. Febres putride maligne, Voor- komen :‚-omtrent welke eerfte, Zpidemie in,den jaare 1763 en 1764- die. Heer zich refereerde aan zyne aantekeningen, (/ubJitt.B. >) inde Bylagen. letter: R. gevoegd. En, welke tweede __Epidemie ‚, van.het begin. vanden jaare, 1773. tot de Lente van den jaare 1775. geduurd:heb- _ bende, in veele opzichten overeengeftemd heeft met de voorgaande „ nogthans met dit onder- _fcheid , dat de Corten Peruvianus en de Vefi- ê catoria. met grooter /ucces zyn geappliceerd dan in de voorgaande ; en dat na het beteugelen van die gevaarlyke ziekte , de volkomen herftelling veel fpoédiger gevolgd is: ook werden ’er uit- „Wendig veele abfveflen en gangrene. gezien, die men critice noemen mag, herftellende de Lyders daar op zeer gelukkig. _Aphie intus- fchen zyn zeldzaamer in deeze , dan in de vo- tige AS 176 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke rige geweest ; hevige Convulfiones hebben daar en tegen in den Heer VerrvysrT zelven en in Anderen in ffatu morbi plaats gehad. Voor het overige is het aan deezen Heer overtuigend ge-- bleeken , dat deeze ziekte zoo wel contagieus geweest zy , als de eerfte , niet alleen in ande- ren „ maar ook in zyn Ed. zelve , die door het eweld derzelve in de maand van Augustus van et jaar 1774. in het uiterfte gevaar gebragt was: maar door de wyze direëïie van den wydberoem- den Hoogleeraar VAN DOEvVEREN , gelukkig herfteld werdt. —-- By eenigen waren Petechien gezien, hoewel derzelver getal ten opzichte der Overigen gering geweest zy. Voor het overige « heeft deeze Epidemie , zoo wel als de voorige , voornamentlyk de onvermogenfte ingezetenen aangetast ‚ waar van de redenen ligtelyk kunnen worden opgemaakt , zynde dezelve voor veelen doodelyk geweest (0). | : | b.) De Ce) [De Heer Verrysr fchreef my, by wyze van. Supple- ment , den 12. Oftober deezes jaars ; wanneer dit blad ge- drukt werd „het volgende :° „ Wat deeze Stad betreft, zoo hebben wy dit jaar meerder Voor- en Najaarskoortfen gehad, dan ik ‘federt den jaare 1761 en 1762. alhier gezien hebbe, Die, ‘van dit Voorjaar , zym wederom zuiver úntermitteeren. de geweest, en van geene kwaadaartige gevolgen , op de ge- woone wyze , met eenen goeden uitflag behandeld : maar” de Koortfen van dit najaar zyn kwaadaartiger geweest , dan ik dezelve federt de bovengenoemde jaaren getraGteerd heb be 5; het welk over het algemeen moet verftaan worden. ’Er zyn ‘er. geweest, met eene zoo fchielyke verzwakkinge „ dat ik op het tweede acces den Cortex heb moeten geeven ; waar om- | b Gefterdbeid wân ber Vaderland voortvloeien. 127 6) De Febres fcarlatine eryfipeldcee hebben ten tyde van deezen Heer eén en andermaal gere- geerd , maar niet kwaadaartig : hoewel zyn Ed, in denjaare 1771. ‘berigt is, dat het Dogtertje van Ds. BL AAuw- aan het Roodvonk overleden was; [welk gevalde Wel Eerw. Heer BLAAUW ; om evenwel iets aangaande de ziekten van deeze ftad te melden , my omftandig ter dier tyd heeft _ medegedeeld j als die door den Wel Eerw. Heer _ J. VAN SPAAN tot het opgeven van een berigt / van Gouda was verzogt: “u welk ik echter toen s hiet heb kunrên verkrygen. } — GAG omtrent ik. wederom’ ondervonden,hebbe , dat ‘er niets bet poeder van dit middel te boven gaat ; en omtrent eene zoa groote kwaadaartigheid niets op den cortex Peruvianus „bui- en het zelve te vertrouwen is. Drie Decotums van deezen oortsbast , op wiens deugd ik volkomen konde ftaat ma- ken, en wel yder van twee oncen „-tot-de colaturé. van XIV. _ oncen ; zeer lang gekookt; na het tweede acres toegediend, En voor den derden aanval uitgebruikt, Konden niet beletten, dat het derde acces met eene-z00 groote\hevigheid te rug ‚ kwam; dat men-niet anders dan den dood te gemoet zag ; B ero perpetuis feré convulfionibus eoncufJo, frigidisque fuderibus per- _ fufo , pulfus celerrimo ; debiliffimegie „ ore biante „ ipfoque nulla Jake ‚Jus indicia-prabente-‚-tot dat na het appliceeten van vier Ve- ficatorien en één Enema , uit den cortex Peruvianus , het acces s Omtrent í9- turen geduurd hebbende , de Lyder, zynde een _ fterk man van\omtrent 40 jaaren ; tot zich zelven kwam , sen de koorts remitteerde ; waar, op hem terftond de cortéss. am pulvere , en wel tot twee oncen in de remiffie , met een al= „dergewenfcht gevolg ‚door my-werdt toegediend. Heden is ond er myne behandeling eene Juffrouw van 72 jaaren „ de- Welke federt eenige dagen door een hêvig acces van Koorts; Mk Akdeurige fladuwten overvallen werdt ; aan welke. ter ftond, na het eerfte acces, met veel fucces den eorten Peruvig= nus hebbe toegediend.” } | | 7 b XTR Dee. __M 178 ° Ván de Ziekten, welken uit de Natuyrlyke _C.) „De gewoone voor-en najaars Ziektert in de bygelegene Dorpen, Zyn veel al met die van de Stad overeenkomende; maar ten opzich- te van de Webres intermittentes autumnales ver- dient aangemerkt te worden , dat dezelve in de Drooggemaakte Plasfen en derzelver omtrek te Hazerswoude , Waddinxveen , Boskoop „ enz. federt eenige jaaren hevig gewoed hebben, waar omtrent de Heer Verrysr zich voornamentlyk tot deeze twee laat{te Dorpen bepaalde, om dat zyn Ed. de Lyders aldaar van tyd tot tyd zelve hadde gevifsteerd „ en -dus het beloop van die ziekten hadde kannen nagaan. Nooit hadde zyn Ed. de Febres autumnales intermittentes maligne heviger zien woeden , dan in de maanden Au | gustus, September en Ooher van den j jaare 1775. wanneer het grootfte gedeelte der inwoonderen van Waddinxveen en Boskoop doordezelve werd aangetast. Zy vertoonden zich onder de gedaan- te van ebres tertiane, Tertiane duplices, Fe- — bres continue remittentes „ Hemitritaeae , ús | De Aderlatingen waren veelal verderfelyk , en werden in het geheel niet in het werk efteld. Na den eerften aanval gaf zyn Ed. een Eimeti- cum of Laxans ; en op de minfte tekens van _ kwaadaartigheid , zelf _dikwyls na den tweeden aanval, den corten Peruvianus tot twee oncen,_ ja zelf tot drie once in de eerfte 24 uuren , zonder het minfte nadeel. De Knemata uit den cortes Pernvianus, daar dezelve van boven niet 5 kon | Gefteldheid van beb Vaderland vòortvloeijen, 199 kon in gektegen worden , deeden ook uittun- tenden dienst (p), als mede de Veficantia. De cortex” Perùoianus tydig in gen behoorlyke hoe- ‚veelheid! toegediend , keerde zoo gelukkig het geweld’ van die. kwaadaartige koorts/af , dat àlle de Lyders daar door behouden wierden, ‘het geen die Heer wel wenfchte ook te kunnensgetuigen „omtrent dé Febres putridae mütignae hier voor gemeld, gelyk de beroemde Terfohe Dr. J ’Srms _ ín zyne ‘fchoone Verhandeling Obfervat. on Epi- dem. Disorders , pag. 273. Lond. 1773« van de Febres nervofoe putridae „ of maligna. aangete- kend heeft , geen Lyder , aan wien de corter Peruvianus behoorlyk BERNE Ws, verlooren te hebben. () i) wat | â He Phulia: ‘aagde ik allergewenfche in de Rorkoortfen van Overflacqut enz. in de jaaren 1760-1763. en verloor ’er geenen ‚„-by-welken ik tydig geroepen werd. Men zie myne 8 Hiftoria. Conflitutionis Epidemice, enz. Cap. IL. fe. 1. $. xxxs pot. k. pag. 35» 36. J Bn LE C4):In bovengemelde brief Criöt. 0. ) fchreef die zelve Heer nog het volgende : » Ten opzichte van de koortfen in Ke Droogmakeryen: 1 dezelve hebben wederom van dit najaar ierk geregeerd „en regeeren nog te Waddinxveen en vite 2 ook te Hazerswoude , Zevenbuizen ; enz. hoewel te-Boskoop en Waddinxveen niet zoo kwaadaartig als in ’t voorleden najaar. ke Misfchien heeft daar ook toe gecontribueerd, dat ik aan de birurgyns van die plaatfen geraden hebbe , wanneer zy zien, dat de koortfen van eenen kwaadaartigen aart zyn, terftond voor en aleer ’er gevaar plaats heeft ; na het geven van een omitif sof Laxans ‚tot den cortex” Peruwianus over te gaat ; waar van de Cbirurgyn Soum Arn te Boskoop in’t voörleden Dajaaf „en de Chirurgyn De Nier te Waddinxveen în dit Dae Jaar , met gewenfcht fucces ‚op myn aanraden ; gebruik ge- maakt bebben , wanneer zy ag die koorts aangetast di: | à 2 het 18o Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke d.) ‘Wat de Febres- putridae malignae in de omliggende ftreeken betreft, 'Er heeft na de overftrooming van den Crimpener Waard , door de doorbraak in den Lekkendyk, in ’t begin van den jaare 1760. een HFebris putrida maligna geregeerd , en in de jaaren 1760, 1761, 1762. te Stoiwyk , Bergambagt , Ammerstol , enz. , waar door veelen weggerukt zyn. Te Gouderak heeft ‘er insgelyks in den jaare 1761. een Ee 4 | bris het tweede ‘acces tot dezelve zyn overgegaan ; en dus niet al- leen gelukkig het gevaar ontweken , maar het gebruik van den cortex Peruwianus eenige weken aanhoudende , en te ge- Iyk eene voorzigtige levenswyze ‘er byvoegende ; volkomen herfteld gebleven zyn, en geene atteinte van recidiven gehad — hebben. Ik denk, dat men in die plaatfen ‚ alwaar dezelve in het najaar zoo hevig woedden , nog wel de cortex Peruwia- nus , als een Propbylaxis tegen de Febres continue remittentes , Febres tertiane duplices ‚ of tegen die Febres tertiane foporofe zal dienen te gebruiken ; hoewel het te vreezen is, dat veele menfchen , voornamentiyk op de Dorpen , gezond zynde bezwaarlyk tot eenige voorbehoeding van dien aart zullen té he disponeeren zyn. Te Zevenhuizen in dit najaar een en ander - maal vifiteerende, heb ik aldaar ook die koortfen aangetroffen. Behalven in en omftreeks die Droogmakeryen „ heb ik ook in dit najaar te Swarmerdam , Bodegraven, Sluipwyk „ Haafbrecht en Gouderak „ die Febres intermittentes maligne gezien , gelyk ook te Bergambagt; hoewel het my toefchynt , dat dezelve- aldaar maar eenige weinigen hebben aangetast „ en niet zoo algemeen aldaar geregeerd hebben , als in de bovengenoem- de pluatfen. Tegenwoordig behandel ik ook een Lyder even buiten deeze ftad , die my toefchynt een Febris quartana ma=- tigna te hebben ; waarom ik , na hem een Emeticum en Jaxens gegeven te hebben , terftond tot den cortex Peruvianus ben overgegaan. De redenen ‚ waarom in deeze remitteerende koortfen de cortex Peruwianus 400 veel voortreffelyker uitwer- kingen heeft , dan in de Febres putride maligne „ kunnen ge- leezen worden by den grooten MorcAent de Sedib. € cauf Morb. Lib. V, Epift, 1xvur, pag. 441. Me 2 en z waar aan ik my gedrage, Gefteldbeld van bet Vaderland voortoloeijen. 131 bris putrida maligna gewoed , waar van (/ub bitter. C.) in de Bylagen letter R. eene aante- kening hier) by gevoegd ís. Eindelyk in den jaare 1763. te Moordrecht. '] | (4. Te Schoonhoven, in den Krimpener- waard aan de Lek, tegen over den Alblasfer- waard gelegen, zyn de meeste voorvallende ziek- ten, en niet die men nu en dan behandelt, den __ganfchen tyd van het jaar , gaande en wederko- mende Koortfen, Phrenitides , Angine ‚ enz. ’ Deeze Koortfen zyn, volgens de waarneemingen van den Heer Dr. W. van Li (4), (die deeze gaping „ daarom verzogt zynde , ook zoo bereidvaardig als de beide voorige Heeren heeft gelieven te vervullen ) zoo wel ín het voor- als ín het najaar imflammatoor bevonden; zoo dat zelf die geene, dewelke in het najaar aanvangen, _ @n tot het voorjaar doorloopen , in den beginne _ meer van een ontfteekenden aart zyn , dan die in het voorjaar een aanvang neemen. Ook vonde! die Heer de doorloopende Koortfen hartnekkig în de behandeling „ gelyk dit voorjaar hem zulks __nog geleerd had in een jongeling van 21 jaaren, welke in November van het verlopen jaar 1775. feeds een anderdagfche koorts hadde , hoe fterk hy purgeerde , en twee à driemaal adergelaten “ Wâs, de aanval nogthans even vinnig bleef, ’ | 44 welk ‚hk (4)EVan den 31. Augustus 1776. ] 4 M 3 182 Wan de Ziekten , welken uit de Natuurlyke welk duurde tot in de maant Maart van-1776. wanneer de Cortex Peruvianus „ volgens de on- derftaande formule hem gegeven zynde, de vierde fles eerst deeze koorts overwon (7). _4.) In het voorjaar 1762. regeerde alhier in de ftad een gelyke Febris maligna cum pee techtis „ (zoo als boven door den Heer Door « VerrysT van Gouda enz. in 1763 en 1764. is opgegeven. ) | „Ne Noad! B) ee C Cr) R. Gortic, Peruvian. Zij, Rad. Serpèrtar. Virgin. Rad, contrajerve a 3, Flors centaur. min. Fol. Trifcli fibrini-a. m. je ee EET, EDE EN Raja: 55, Vini alb Gallici pint. iv. F. Decoëtun. Omni hora poculum.} _ C Men heeft dit jaar algemeen geklaagt over de hardnekkigheid der voorjaars -Koortfen., zonderling ook in ’s Hage en deszelfs omtrek. Sommige woedden tegen alle middelen; terwyl de cortex Peruvianus , zelfs in de hardnek- ‘kigfte , meer kwaad dan voordeel aanbragt : anderen. daar en “tegen , met de medicynen ophoudende , genazen van zelfs. De gefchiktfte wyze was, met puluis Cornachini om den andee ren dag te laxeeren , en tuffen beiden met Spiritus Minderers. | k / of andere middelflagtige vogtenen zouten, als Sal Glaubers euz. voort te gaan. -—r Onder andere zieken behandelde _ ik deezen zomer een behoeftigen Boerenknegt van Soetermeer, welke federt den herfst van het voórleden jaar aan een der- dendagfche Koorts gekwynd, zyn welvaaren vermedici- neerd , en in plaats van te vorderen „ een dikken , har den en opgefpannen buik daar uit bekomen hadde. Hy her- mt din Paree a. In het nifddn van den winter heef mert hier ziekten met anderen gemeen. k 3. De Angine catarrhales beginnen hier omtrent Maart, geneezen gemakkelyk, en A8 | zelden kwaadaartig. ve af Sefeldheid: van het Vaderland voortvloeijen. 195 4e An. het jaar 1761; heeft men hier in Ay- guus. en September zeer veele Galkoortfen-ge- ad „ waar aan, veelen-geftorven zyn: … Het ge- tal der Dooden was in dat jaar.270, Cin hetrjaar - 1760. 139 , en in 1762, 150) dus 140 meêr dan in het voorgaande jaar : hoewel het waar is, dat de Kinderziekte indat jaar , (waar van be- neden tér zyner plaatfe vy gewoed hebbe , maár hét getal"is ook 140 meêr., De ‘Aderlatingen én Pargeerniiddelen waren ii deze’ koortfen nadée- lig 5de Braakmiddelen waren van veel dienst ; en het fpoedig gebruik van den corten Permvia- rant heeft veelen het lenen” ag nd { e eik si A eerst 1 BEETLE : 3 . 5143 Fr eedkead K C. DEN ” E Id kt k a | î rt ij k ander wer vuret : zeer ET e r EEMS Veit A vs Kk e 7 Li f 3 Ps ve 5 » KAA BORN 5, re ln Pad Ae dk 5 “Van ien Oe il De, 5 Bee LXXIL De mieteden… „die gewoonlyk te e Delft ja-het voor; en najaar ‘beerfchen; hate d en hier-zoo wel als elders …: van de byzonderé ichtsgefteldheids af. «Dati-,> vermits - dit berige Rie, handelt rover: deezen invloed’; van welken. -bovên op’ zyn plaats verflag’ gedaan is’, Kan men, densarbeid van deezen“paauwkeurigen _ Arts in zyn geheel en naar waarde , om de veel- heid der zaaken; hier niet mededeelen. _ Waar om ik het noodigertot- het ene gebnijk ke Algen: ed overnemen zal 8 soba Co) eu eh first 196 Wan de Ziekten , welken vit de Natuurlyke E-r- Men ontmoet in hét algemeen , die van eenen ontfteeken , van eenen gemengden ;, doch wel byzonder die van een catarrhalen aart zyn, gelyk Anginae , Tufles, ce vege noihae, Rheumatismi Ca). } â. ) Pleuritides, ontfteeking in de Long. : kwaade Keelen , heete Koortfen „ en allerlei foort van heete Ziekten , heeft men. hier by aanhoudende zwaare-lucht ($. XXXVIH.) , in- zonderheid , wanneer zich by deeze zwaarte eene te groote hitte of koude vogt voegt. b.) Hwflerifche en Hypochondrifche aan doeningen , remitteerende en intermitteerende Rotkoortfen ; langzaame Zenuwkoortfen „ enze wordt men ’er, by eene tegengeftelde lucht ; (CS. XXXIX. XL.) gewaar. c.) De zwaardere en koudere lucht ‚ door twee oorzaaken „als van koude! en hitte „ vogt en droogte ‚…_( S. XXXVII. c. XXXVII. 2. XXXIX. 1, XL. 1,4, C. 2.) meer: vermogen krygende , werkt ook-hier als elders, in de eer- fte, betrekking gunftig tot ontfteekene Ziekten 3 koude en vogt tot eene fnotterige flymerighetd;, dAngine catarrhales ‚ -Rheumatismi , Hoest , Fe Ca) [De Artikels nom. ten 2. %yn, alseen Supplement op dit berigt , door den Heer Do@tor J. VeERBRUGGE , des vere zZogt, den 23. Augustus 1776, als mede het berigt van de molen , op aanraaden van Prrrus FormsTus, aan de ftads vesten ‚in de noot (é) medegedeeld. J Gefteldheld van het Vaderland natte 197 Webres intermittentes putride, lente nervofe , catarrhales, enz. d.) De warme en vogtige lucht, het broei- nest van veele Ziekten (S. XL. 3. 6. ), lang aanhoudende , werkt wederom tot allerlei foort | van hevige en fleepende Kwaalen, ‘ e.) De drooge en heete tot Bort ‚ Buik- loopen , Gal-colyken , en hardnekkige Najaars- ziekten 5 waar uit genoegzaam opgemerkt kan worden „ wat ziekten te Delft in onderfcheide- ne tyden waargenomen worden. Zy worden hier , als elders „by lange aanhoudenheid van | dezelfde luchtsgefteldheid , of fchielyke verande: _ ring zelve ( $. XLI, 3.), voortgebragt. [ 2. De najaars- koortfen intermitteeren in … het algemeen zuiver , doch loopen wel eens in elkander , wanneer geene behoorlyke zorge in het vroegtydig uitdryven der zieke ftoffe wordt in acht genomen : anderszints heeft men alhier federt ro a 12 jaaren niet dan /poradicè Rot- koortfen zien grasfeeren. Petechie of Miliaria ‚ komen om die rede byna nooit voor, |J 4.) De Febris petechiahs is, na lang aan- houdend vogtig weder, verzeld van warmte, of gevolgd van groote hitte, nu en dan wel gezien: ook nusen dan wel eene Febris miliaris ; maar is ( volgens dit berigt ) nooit el ee ver- ROMEN, N 3 … &) De 193 Wan de Ziekten, wêlkón wit desNatüurlijke b.) De Febres norvee hebben federt eent- ge jaaren meer plaats dan voor deezen; dewelke doch in het eene jaar veel heviger; zyn dan in het ander. _ Dit jaar { 1771. ) waren die door- gaans” zeer ligt. ‚ en vân weinige kwaade, toeval: fen verzeld ; en ook zoo befimettelyk niet „als wel op andere jaaren. De Wel Ed. Geftrenge Heer [ Doftor W. Versrucee',} die ’er dit berigt van gaf, had gezien , dat zy by fom- mige jaaren zeer befmettelyk waren ; zoo dat al- le huisgenooten van. het zelfde gezin die ziekte _ kregen „en de oppasfers zelven’ ‘daar ‘miet. vari verfchoond bleven; »-Zy duurden meest 20 of g1 dagen lang : enigen had zyn Wel Ed. be: handeld , die na-dien tyd een dag twee of drië peterden , en dan op nieuws weder inftorteden , aan dezelfde köorts „ en echter genazen. — Veelen herftelden zonder crifis, anderen kregen een zwaar zetfel in het water tegen den 20 ten dig: anderen verzweeringen : „doeh meest werdt men geen crifis gewaar. — Verfcheiden, die. deeze ziekte op haar hevigfte ondergaan hadden N kwamen als wezenloôs uit dezelve.(b), zoo als ter deeze Heer verfcheiden hadde behandeld , | die-doch allen te. recht kwamen, „wanneer de kragten;,na het gebruik van goede voedfels, bes ganpelt toe te neemen. k | sad î poen Ee 5 6) Dy: (5) F Vergeleken met sd berig gten van de Lopiker en Krim be: r Waarden, } ft ene van bet Vaderland voortolaeijdit. 199 - c.) Dyfenterien had deeze Heer nooit. epi- demicò zien grasfeeren : wel nu en dan een en- kelde „ doch zonder gevolg van befmetting: 3. Men vond weinig, onderfcheid tusfen de ziekten. van de tad en het. omliggende land , als, alleen in de Distriêfen van nieuwe Droogmaake- ayen : inzonderheid in de eerfte jaaren ; en wel vallerbyzonderst „ wanneer het land pas boven komt , welke landen dan zeer ongezond zyn ; ‚ @n in alle welke ftreeken zeer, kwaadaartige en | meest Rotkoortfen hebben, gegraffeerd — (0) | 4. ‘Men is van meeninge in de ftad gezon- der lucht „ dan wel elders in te ademen „ als Zynde zeer luchtig , van buiten met geen bos- fchen omringd ; geheel doorfneeden van water , ‚dat niet (uilftaat , maar door geduurige beweging wordt levendig gehouden. De ftad is zoo doof- # Naam bierkdenld d ‚fneer Hogb C Behalven de EA van Gouda wegens deeze nieuwe … Prak Landen £$, LXVIII. 2. 6. not. p.) zoo heb. ben dit deezen jaare 1776. allergevoeligst ondervonden de Dorpen by en aan de jongst drooggemaakte Liaanden omtrent Berkel gelegen ; als het dorp van deezen naam , Bleiswyk „ 8 Bere fcahnek en Hilegondsberg : in welk eerfte in de maand van ki: EE hebt zeven lyken te gelyk boven aarde ftonden. - Mo- 8 hebben de,nog drooggemaalen wordende Veenlanden leiswyk enz. het hunne hier toe gêbragt. Ook is het ae êt onwaarfchynelyk , dat de mabyheid van deeze even bo- Eds omende danden., aan andere naby gelegene Steden , als ip ‚ Roterdam en Delft , benevens de Dorpen daâár tuffen gelden, mede door deeze ‘uitwaeffemingen een grooter aan- zak zieken en‚dooden.hebben ondervonden, dan andere Reden Ey en plaaten „ verder hier van verwyderd. j N 4 ! goo Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke fneeden van water , dat ’er maar een kleine ftraat gevonden worde , die niet aan het water uitkomt. Zy is (boven dien) niet volkryk „noch digt bewoond ; de ftraaten zyn altoos fchoon ; de rioolen worden zuiver gehouden „ en hebben hier maar een korten loop , om de meenigte van gragten, waar door de lucht hier zoo niet befmet wordt met ftinkende uitwaasfemingen , als wel in volkryke fteden , in welke meerder en vuiler rioolen , vuiler ftraaten enz. gevonden worden. —- Deeze ftad is federt korte jaaren met boo- men beplant , die groot geworden zynde , ze- ker de huizen en de ftad zelve bedompter maa- ken zullen : of nu de ftad door deeze beplanting (nog) gezonder worden zal , kan alleen door de posteriteit beoordeeld worden (4). „Á S. LXXIIE Cd) De gelegenheid van Delft fcheen, naar de meening van den beroemden Perr. ForesrTus, den eerften grondlegger van de befchaafde geneeskunde aan Hollands hooge School, toen tertyd, wanneer hy de pra@tyk in deezeftad oeffende , fchoon « van dezelfde ftruêtuur zynde , zoo gunftig niet: ’t geen ik om-het gefchiedkundige , en het verband der zaaken , niet voorby kan te melden , zonder de eere van mynen getrou- wen Berigter in het minfte te verkorten, —- Althans zoo klaagde hy hier over met opzet , in Libe VI. de Febribus cum gmorbis epidemicis publicè graf]antibus , obf* IX. in Scholio , nom. 21. pag. m. 162. edit. Francofurtenfis 1623. —— fchoon ik vooraf toeftaa , dut niet alle epidemien , welke hy peftilentiaal noemt „ zoodanige geweest zyn , ’t geen eene zwakheid van, den tyd was. Te weten (*): Ceterym civitas Delpbenfis cum dn hers C*) Men vergelyke hìer mede het volgend Artikél. van Lei. den , welk hier genoegzaam, Mcht aan geven zal. Weke SE hed uit belette doorwaasfeming in het voor en najaar , > Gefteldbeid van. het Vaderland voortvloeijen. oor Se LXXII Van ’s Hage berigt men, __t. Dat zoo veel te algemeener de ziekten en in loce profundiore fita fit , €” aquas non currentes aut fluentes ha- beat , € fol]e non fint ample , nec late ;imo angufte , per quas aque transeant. €$ maveantur , fit ut aque tam immote permanentes dn civitate „ potiffmum calore eflivo € canicula exoriente putrescant, âta ut halitum quendam putridum , maleque olentem emittant, qui fa- €ile a transeuntibus fentitur: unde €) aer facile quoque inficitur z da, ut experientia obfervavi, ut vin decem aut plúres annì transeant _ ed hd _ … gein cives aliqug modo wel pefte vel pefbilentiatibus febribus offician- tur. Hinc quogue peflis , de qua mmc agimnus „ fhatiny canicula ex- Orie wanneer men dit Scholion van ForesTus voort leest, zal men aldaar zelfs bevinden, wat.hy-voor pestzieke ten gehouden hebbe. Want het water. van „Alkmaar , Zyn geboorte -ftad , zuiverder en dunder zynde , dan dat van Delft, wordt by hem voor de rede gehouden , dat de eerfte ftad minder aande pest onderworpen was , die boven dien ruime ftraaten, en. meer doortogt in het water hadde ; zoo dat zy dat jaar, waarin de Epidemie te Delft woedde , van dezelve ‚-behalven eene Vrouw Vân 30 jaaren , bevryd bleef, die (let wel) door ee- ne peftilentiale koorts werdt aangevallen , absque charac»' tere weneni , cum flux alvi fymptomatico , una cum delirio , Perdurante otto dies , etiam vermes ejiciens ‚ cumgque tres dies fine loquela effet , ac‘ facerdotibus: cura derelifta. videretur , furditate fuperveniente , mox fluxu cef)ante ‚ juxta, Aphor. 28. lib. IV. —= ad mentem redire cepit, atque noftro pre- babito prognoftico , adbibitis optimis remediis , eadem curata fuit. Waar uit, en'uit het geen hy vervolgens vande jaa= «ren 1562 en 1563. bybrengt, fchynt te blyken , dat __ het doorgaans Febres catarrbales maligne of nervee, ge weest zyn’, hoedanige boven reeds zoo dikwyls vermeld “Zyn, en welke inde Vrouw te Alkmaar ook met doof heid verzeld ging: —— De Epidemien , in dit zelfde _ VI. Boek , obf. IV, V, Vl.-enz. voorkomende ; mes Wormen verzeld , en onder de gedaante van Febres len te zich vertoonende , bevestigen zulks nader, a, Ns ) ' D, PJ ir he Zoe, Var de Ziekten ; welken uitde Natuurlyke en by allé ganiftige gelegenheden’ Zn’; en; uie deeze oorzaak ontftaande, met waare ontfteekin- gen; verzeld gaan; het geen het, bloed door de kennelyke orufla-inflammatoria , meêr dan met EE a ‘ Pups urbis gubernatores vadmonui , ut. tempore. eflatis ferventif]imo aqua duêtus efpius aperire júbeant. … Reêtê etiammolam ad mania conflituerunt , mon-alid de cauf]a , quam-utraquas. per urbes moverct, quo minus putredinem acquivarte Et qriamvis aqua impuriores,etiang -_fübnigriores ex Veenlandia „ in urbem. ab una parte transferuntur, vrtaf]e ob crafJiorem fubflantiam ad cerevifiam,.coquendam aptiores fune: « Interea pars terveftris coguendo abfumittr, £5 melioris faporis wrédditur , ut bec cerewifva non folum. Hollandis , fed & aliis vici- nis gratior , a multis espetatur „atque ad exteras regiones evebatur. 3 Dat de Stad laag” gelegen zy ‚de ‘wateren ftilftaande , de 5 gragten- naauw ;;de beweging: in en door dezelven.gebrek- » kig , waar door het ‘water in den-zomer-en,de hondsdagen „ ftinkt ; vande voorbygaande gemakkelyk te onderkennen : » [Leen gewoon gebrek van de meeste binnenfteden „ vooral z tot deeze afdeeling , als 's Hage, -Leiden-enz. behoorende. ] » zodat hy by bevinding waargenomen hadde „ dat ’ernaauw- s lyks-tien of meer. jaaren. voorby ‘gingen „ datde inwoonders # niet door eene -of‘andere ziekteswierden getroffen, gelyk in de Epidemie van 1557. , ‘(-by- Welke hy :opzettelyk van ydeeze gelegenheid gewag maakt;-) die terftond.,met het ; begin der hondsdagen de ftad meêr ontvolkte. Waarom hy, » als Stads DoCtor , de Regeerdersdier ftad verzogt,dat zy by » heete zomers „ de {luizen [te Delfshaven ‚| dikwyls zou den openzetten. Gelyk zy ten.zelfden einde een molen aan de ftads vesten hadden opgerecht„ om het‚water in ge- „ duurige beweging te houden. Terwyl het onzuiver Veen. „ wâäter ‚ van eene zyde vande ftad inkomende, van hem „beter tot het brouwen van fmeerig bier gehouden werdt „ „ dar dat het zelve-nuttig voorsde ftad,zyn,zoude,” —= De Epidemie van’ 1557.rwas peftilentiaal; uit. de ‚Pest - builen obf; X. en andere kwaadaartige/toevaellen obf. XI. XII. XIII, en XIV. kennelyk:z-op:fchtaal gewas ‚ gebrek aan en duurte van koorn „ (als-naar-gewoonte volgende) .te Voorburg eerst ontfteeken ‚en vandaar doorde Warmoefeniers en Zandfchip= pers overgebragt. — ‘Deeze Epidemie was, Zwaar, want „ wanneer , volgens het eigen verhaal van P, Forsstus (Pag EDA df | me 169» oriente magiscives depopulata “eff. » Hac de cauf]a ‚uti Phyficuss — Er Ens Se nn ‚ EN En, ed „ = \ Gefteldbeid van bef Vaderland voortvloki jen. eos gore erufta-mmucofds uiede ader gelâten ; beves- 5 mk Ede WAS ke medewerkende oörzaaken de “menigvuldige ha or PV baie sc k 4 Ra Un han dh ee’ dr be j0 0 bt vS Vd UU Kif pa 160 )» Hy door-de-Regeerders der ftad. Delft herwaards kend ‚ met eene openbaare belooning , ter hulpe der ee in,dezelve een menigte gras-zaad-geworpen: wierde ‚op dat het gras wasfende, „ de openingen deraarde „zouden-geflo— ten. worden ; en door het dikke gras ‚de aarde vaster. gewor» den zynde „deeze {met minder mogte-uitfpruiten: door-wel- ken uitgevoerden raad. de. Pest op geenerhande wyze is we- dergekomen, als by de belegering van Haarlem in 157 3” Waar uit het vorige beredeneerde teffens de-nodige ophelde. — ring bekomen kan. — Die van 1562, beftont uit Febres Synoche met Mazelen, en. Kinderpokjes verzeld „ob; XLVI. ; en die van. 158ov-uit Febres catarrbales met:.Angine maligna; {JIL waar aans veelen flierven. ‚e=: Wat-nude-Epidemie an 1557. betreft, daar, fchynt de ftad zoo. zeer geen fchuld pe gehad te hebben:.als-wel.de befmetting-uit Voorburg vaan- gebragt. — - „De meerder doorvaart, federt;dien tyd; kan die nogthans, gezonder gemaakt hebben; gelyke my onderrecht ès en. de fluizen, te: Delfshaven: dagelyks water in gelaa= ten ‚wordt ;.maar.van.‚de molen is geem,blyk-of;bewys meer te vinden. “f De Heer Doktor J. Vrrerugerheeft op myn verzoek hieromtrent alle mogelyk onderzoek te vereen ge He dak. 204 Over de Ziekten , welken uit de Natuurlyke | Teeringen, welke in deeze plaats gevonden wor- den , waarfchynelyk toe te fchryven. zyn „ de- welke ligtelyk. uit. verwaarloosde verkoudheden , die doorgaans met ligte ont{teekingen in den be: ginne verzeld gaan , dermaaten toeneemen , dat zy hier zoo wel als te Rotterdam „ een aanmer- kelyk getal dooden, aan deeze ziekte overleden, uitmaaken, —- _Naardien ’er , volgens de be- rekening van den Wel Ed. Geftr. Heere Burge- daan. Zyn Wel Ed. fchreef my den 30. Augustus 1776. het volgende : —= » In een Memorieboek van Heeren Burger- meesteren en Regeerders deezer ftad van den jaare 1537 s tot 1595 , wordt niet-dan melding gemaakt van eene fteene » molen ‚ genaamd Frans Koeken molen , ftaande op {der fte- » den vesten tegen de Breed.fteege over, door twee päarticu- - „ liere luiden gekogt van ’t oude Gasthùis alhier in den jaa- 5 re 1537. Van deeze molen is thans niet meer over ; en 5 het blykt geenzints uit dit Memorieboek , dat dezelve tot een Watermolen , veel minder tot gebruik van de peftilen- s) tiaale ziekten , waar van U Wel Ed. meldt, gediend heeft. „ Ook vindt men aanteekening vaneene vereering van 200 5 gulden voorde inventie van het nieuwe werk in de Water- # molen op het Duivelsgat , doch dewelke ook geenzints » tot dat oogmerk fchynt geftigt geweest te zyn : nogthans „ wordt my gemeld , dat in het Privilegie - boek van deeze zftad te vinden is een Handvest d’ Anno 1450 waar by ver- gund is eenige Watermolens te mogen maken, die door het » maalen het water zouden roeren, en doen komen uit de » veste in de Delfte.” —- ] Deeze Privilegie of Handvest is medeste vinden in de Befchryving van Delft 1729. by Re BorreTr gedrukt, uitwelke blykt , datdezelve door Pu r- ries van Bourgongen enz. gegeven zy , en wel met oogmerk 4 om het ftilftaande water in de gragten in beweging tebrengen. Hoedanig dit toen ter tyd met onvolmaakter werktuigen van dit foort, als uit vasterkappen beftaande , en op vlotten in het water geplaatst ‚ gefchiedde , kan men in die zelve Bee fchryving, nevens de vergunning daar toe, pag. 623, 625: ' omftandiger lezen. J | “Geflelabeid van bes Vaderland vooriolljen. zeg tfëéester DieRQUENs C e), geduurende 19 jar 4194. Menfchen door deeze: ziekte weggerukt , van 24836 geftorvenen, worden opgegeven; het geen omtrent een zesde gedeelte’ van het geheel bedraagt. Terwyl: dit-getal:te Rotterdam „ vol- gens de gemeen gemaakte Iysten, 6 Ni din ge- noeg tot een vierde. ‚klimt. „— Het is waar, dät op de Iysten van ’s-Hage „geduurende. die jaaren , boven dien-195 dooden aan Longeziek- ten ‚en 1846. aan Borst - ziekten overleden , voorkomen : maar gelyke Ziekten worden van Rotterdam op deeze lysten onderfcheiden ge- meld ; gelyk. men die. op deeze. ziekten nader zien kan. —- In weerwil van deeze meenigvul- dige ontfteekene kwaalen , verneemt men alhier zoò' veel te minder Ziekten , die aan den zomer enden herfst toegekend bi elders ondervon- den worden. … 2. „Men Ziet 'er enkelde Ghöre en Diar- rhwes zeer weinige. Dyfenterie ; Ápaarzaam-int termitteerende, Koortfen ; doch. by gunftige gele- genheden meerder continue. remittentes-, onder het minder deel der inwoonderen,die_dan door- gaans die gevolgen als elders. hebben. ;;en. naar a onderfcheidene s,betandelnasn. en de byzonr ERA es te esi rans dere ie e) AE van 5 AA RD enz. $. XCv, XCVL Pag. 34535. vergeleken met de SAAN Iysten, 1,2; 4 voor de volgende. Cf) Bylagen , lett. T. So6 Vande Ziekten Pp welken uit de Natuurlyke dere lachtsgefteldheid in byzondere foorten. van Koortfen overgaan „naar wel e Zy den naam van rot-, heete- en bluts- koortfen enz. ne Want zoo, ADO zt Han RER 107,3 DE Jaarlykfche Doôd: teek (8 XxIv. note”. ben: groot getal aan Koortfen overlee- denvop.”- Die- van -de onderftaande jaaren be- dielzen. allied sdeeze dooden, “aan de gefpectfi- ceerde Koortfen overleden, El als nne AE fat U held ” iks aan Faorfin alt ideate Pupae: sl hek Eus be frs a end í re he Snhlehd 3 _ * | U 4 ’ k d Î Wi , def died ER hal rf vi ! ) Ld we AAT Ze, L As 4 54 ke g A pi ” a Wel Voeren p\ ) en Bl BRE, EA Ba 4 vj ‚ EA Kd di a EPEN 3 Nea 2 rrd 4 75% add L gl ‚9 3e Á 55e n FE Crdeet EREN 4 Ì erb ddef LENRAN KEREN LJ 8 | 5% EN keek bd 7 8 bend b.d 1773: ede a Adr REA cpamerdtst: MEE a tb 6 Boe jh A LA AOL Rlor BOE 0 DAS aje If N kbd p d , 8. +5, versn bena. gele Pe? EE NEEN 0 zh bl [Elodie Jd diaken ‘ t B dge dj WD eel as Winnsdertamsd- nele ELAND EE et BORE Ape, bid dn on nt NA teh à : d Eke) ed of, UA de he KT arken aA had N N . Eh 19 aan. Aeturteididen Waar omtrent men ‘echter bekennên moet 5 ‚ dat | het: rtwyffelachtig: Zy, wat mên’ door. heete koor fen: > leien ardentes ‚ in bie sn van de: aan- onder döefiën haa’ eds daer opgegeven’. zh eigentlyke Febres ardentes overleden : maar waarfchynelyker, volgens n°, 2, naar de byzon- dére „opvatting, van. Febres , continue ‚ catarrhas las, evanthematice enz. waar van ’er in de lys- “ten „moeten ge: ten dikwyls melding gemaalt worde posten de 4 OOPS if Ë, hoüden worden. — Het gantfche Ziekten eindelyk | mn 4 or ‘over IRO JAH ME oe ob WAT pe 4 Betreffende „kan men uit de even ge- noemde fterflysten afneemnen :, van. welke „out ’ niet te omflagtig te, zyn. door alle die lysten in, zyn. geheel. mede te deelen „den korten inhoud - in eenen zamengetrokken zin, op de aangehaal— de plaats inde Jylagen lett, S, nader kan ge. ziek worden: G8Jr ions ADAf nsba choir kj pienter zeer An rat Ee Cz) [Om de réde-boven (4. LIE notem;) gemeld ‚durfde ik by het overgeeven deezer Verhandeling niets meer van dee- ze plaatfen aanroeren, toen ter tyd berustende in de mede: gedeelde bylage zo federt, dien tyd sodborshet bekomensder waarneemingen van wylen den Heer Mr. P. GaBry, aan welke echter twee jaaren ontbraken, die in de jongfte maand Oäober door. des overleden Heer Broeder my gunfítig gefup- pleerd zyn „ kan.men nu-een vollediger, berigt van de ziekten vân. deeze. Vorftelyke, Hofplaats opgeven. —rr > Door dees _ hebben aangerecht, ==, „Men kan,op de laat{te zoo veel te meer ftaat maaken, om. datik in het zekere onderrecht-ben. dat deeze opgave,eerst door een gezelfchap-van voornaame | Reg d AREN; als de, Hooggel. Heeren OV WENS,-DE HAEN.; :VELsE en den. zeer geleerden,Heer Dr. WesTerHor;- Zyn, Zamenge- eld 5 en daar na, door,den laatstgenoemden Heer alleen; zyn opgegeven. En „ offchoon ’er-eenige afwykingen in de.ge- … Iyktydigheid-der Ziekten, in de'Sterflysten-en de-aantecke. … ningen der ziekten agter de Weerkundige Waarneemingen voor- ko= | 808 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke [$. LXXmi*. Voot nader berigt kan ik thäts melden : 1. Dat de Bof, in het voorjaar 1772. hier zeer algemeen is waargenomen : eene byzonde- re Rheumatismtus „ by koude voorjaaren , niet ongemeen: En, datde koude voorjaaren , ee-_ nigen tyd , veele ziekten uit belette doorwaasfe- ming hebben verwekt. Dat boven dien de zo- mer- ziekten , geduurende myne inwooning id ‘s Hage, federt 1768. zeer maatig Zyn geweest. Dat, behalven de Kinderpokjes en Mazels, be- neden op haar plaats te melden , het Roodvonk inhet. laatst. van 1775. zeer gewoed heeft , en … Onder anderen - nog niet geheel ophoudt. — heb ik een Kind behandeld, *t welk door deeze that sb mhaib ziek- koten mogten; ZOo wyzen zy toek teffens de foort der ziekten nagenoeg aan: waar uit men ook eenigermaatc over de echtheid der Haagfche Sterflysten oordeelen kan. —= Om hu van deezen arbeid-het rechte gebruik te maaken , zoo heb ik , wegens mynen bekrompen en verftreeken tyd , en de beproefde kunde vân den Heere Doêtor F. Verster „ die zynen vlyt aan de vergelyking det Weerkundige Waarneemingen der Sterflysten van ’s Hage en de Ziektelysten van Amflerdam, zoo meesterlyk befteed heeft, deezen volkomen bundel van jaar- lykfche waarneemingen gezonden ,„ met verzoek eenige ver- gelyking omtrent dezelve te maaken: en , naardiën in dit ganfche Artikel van de ziekten der juargetyden , de jaaren 176r en 1762. benevens de jaaren 1768, 1771 en 1772. het meest gecaraëterifeerd zyn, zoo heb ik Zyn Wel Ed. teffens verzocht hier op voornamentlyk acht te geeven. —- Welken arbeid ik dan ook volkomen als den zynen voordraage; terwyl ik ’er alleen die geringe aanmerkingen op maaken za! , welke vol- ftrekt tot het verband der Ziekten behooren. Men vindt de- „zelve onder de Bylagen lett. U, }J aheid erat vak het Vaderland or bra. 26) giekte aangetast zynde, blöëd- waterde ‚ en-daar haa door eene Afcites , met daar op volgende Anafarca bezogt werdt 3 5 zoo dat het Scrotum tot eene, buïtengewoone grootte Zwol , en men genoodzaakt was den penis te fearificeeren, ter. Ontlasting van de Urine ; 3 welk Kind nogthans _ volkotnen herfteld is. — ! Veelen , die in den ° {beginne niet wel behandeld” werden ‚ kreegen parotides ; fommigen , doch weinigen verzwee- ‚ Fingen in den gehoorweg 3 ; de meesten , wan- heer de ftof niet behoorlyk uitgewerkt was, on= E draagelyke pynen in armen en beenen , met he- vige zwelling verzeld , die naar eene zwaare Lewcophleematia- geleek. Deezen , welken in den beginne behoorlyk geövacheerd en naar tyds- Ömftandigheden met verkoelende middelen bes ‚ «handeld werden „ ofte in welken het bloed gee- he bewyzen. van. ontbinding. gaf „ genazen ge- \ lukkig, wanneer, haa de eerfte ontlastingen van, ‚boven en van onderen , van ftonden aan gegee- ven werden Mirture gie Bwer. oort. Peruviand E met RAeum' enz. B 2. De Voorjaars- kobrtin waren dit voor: … jaar (1776. } zoo als boven (S. LXVL 3. h.) ; iet is, möeilyker , dan naar gewoonte , te __ behandelen : in tegendeel , waren de Najaars « koortfen zeer maatig ; zoo dat de Apothekers klaagden ‚ na de maand Juny, minder dan in voorige jaaren te doen gehad te hebben ; niette- genftaande de fteden Roterdam, De lft, Haar. dn Deel, O loin 20 Over de Ziekten welken uit doeNatuurlyke lem „ Amfterdam ‚en de naby gelegene Dorpen ten oosten en zuiden van ’s Hage , ( behalven het geen van Gouda en Schoonhoven enz. reeds berigt is ,) zeer veel Zieken hadden (4). — Onder eenigen aan Najaars - koortfem ladoreeren- de „ heb ik drie perfoonen , welke aan de ziekte van de Droogmaakeryen ziek waren , behandeld 5 van welken één van „Soetermeer was gekomen , en den anderen, zyn’ makker, deeze ziekte had aangezet. De eerfte genas zonder rectdif , al- leen door het gebruik van een fterk Decobluns corticis Peruviani mee KElivir Witrsoli en Syru- pus acetofitatis citri : de laatfte was die geen , waar van ik boven ($S.LXVI*. 4. not. £.) gewag maakte ; en die in het eerfte recidif , geduuren- | | de (Ch) De rede van dit verfchil kan mogelyk gelegen zyn in de meêr Zuidelyke en Noordelyke Winden, welken uitwy= zens de Waarneemingen in deeze plaats , menigvuldiger dan elders worden waargenomen : van welke de laatfte , terwyt de landen in den zomer rondom ’s Hage allezints droog zyn 4 en geene fchaadelyke uitwaasfemingen herwaarts aanjaagen $ in tegendeel , de doorwaasfemingen van de allerwegen groce nende kruinen , benevens den lieffelyken geur van de bloe- men en kruiden der menigvuldige Buitenplaatfen-aanblaazen : daar wederom van den anderen kant deeze Hof- plaats in den winter de uitwaasfemingen van de Noord-Zee , en den vog- tigen dampkring van de in den winter onder water ftaande polders , aan de Zuidelyke zyde voor dezelve gelegen , met tegenovergeftelde Winden ontfangen moet. « Gelyk ook het openliggen van de voornaamfte ftraaten ‚ byna op de hoofd « windftreeken uitkomende , den vryen toegang der Winden onverhinderd toelaaten. —- Al het welk-mogelyk te wege brengt , dat de nadeelige gefteldheid der gragten , beneden op haar plaats te noemen, minder padeel dan in andere plaate fen aanbrenge, | of Denna AE Sn Gefdeldheid van het Vaderland boortvloeijen. orr de dien tyd, eens drie , en ten andermaale agt dagen , dermaate krank lag , dat hy eer de ge- “daante van eenem dooden „ zonder gevoel of ‚ beweeging , dan van eenen levenden. vertoon- de ; hoewel hy echter mede volkomen herfteld is. Ek N g. Kan ik. ten bale van ‘het predominee gende inflammatoore melden , dat ik in de maand. Augustus. van dit zelve jaar, wanneer verfchei- dene fteden en plaatfen (2.) door Gal- en Rot- koortfen werden bezocht, en deeze hier fpaar- zaam vernomen werden , allerfterkfte blyken van ontfteeken bloed , in eenige lyders „ welken ik toen ter tyd behandelde, vernomen heb : onder welken een Heer en eene Dame van hooge jaaren zich bevonden , door de beginfelen eener ontftee- kene beroerte aangetast; in welke herhaalde, en kort op den anderen volgende zwaare aderlatin- gen nodig waren , om het geweld der ziekte af- tewenden. Zonderling bleek die in eene Vrouw, „welke , in dien tyd, aan eene gewoone inter- | mijteerende Gal-koorts eenige weeken ziek ge= weest Zynde , na eene duidelyk aangewezene / MR Wierlacing ‚ benevens vier Spaanfche vliegen tef- __fens, by andere verkoelende middelen, volgens „de curatio antiphlogiftica. voortvloeijende, eene zodanige hevige aanval van woede des nachts onderging „ dat ik my genoodzaakt vond eene tweede zwaardere aderlating te laaten verrichten 5 die door den Chirurgyiu zoo férieus werdt uitge- 8 voerd, Bia Vande Ziekten ; welken uìt de Natuuilyte woerd, dât ik des morgens , myne Ayderes ko. mende zien , verwonderd was , over de veel- heid van het afgetapte bloed , my verbeeldende dat ’er meêr dan één menfch was adergelaaten. 2 Welk, hoe fterk deeze aderlating mogte gedaan Zyn, nogthans van deeze gunftige uitwerking was ; dat de Iyderes ‚diein denzelven nacht „ door geen vier menfchen konde gehouden worden , des morgens by haare volkomene kennis weder- gekomen zynde , geene verdere aanvallen méer gehad heeft, en tot haare volle gezondheid is | geraakt. Meer andere Voorbeelden zoude ik hier kunnen bybrengen , wilde ik uit het bezon- dere tot het algemeene niet befluiten : ook zou= — de ik de bovengemelde voorbeelden niet hebben aangehaald , ten ware de bevinding my en myne Kugstgenooten de waarheid in het algemeen daar van geleerd had ; die my teffens verzekerd heb- ben „ hoe dikwyls eene aderlating hun onvermy- delyk geweest is in continue remittentes, die op — andere-plaatfen , gelyk boven meer dan eens ge-_ bleeken is, doorgaans fchgdelyk zyn. — Het kan Zyn» dat het Stattonare „ by den Genees- kundigen bekend , het zyne hier toebrenge: en wanneer de doorgaande ziekten uit Morbi evan- zhematici €5 catarrhales beftaan „ gelyk uit de verwiffeling van de eene in de andere veelmaa- len blykts en de metaflafis ad caput vel viftera 5 abdominalia. gefchiedt ‚ waar van dít najaar niet EE Ne alleen in deeze plaats , maar ook i in veele ande- Dak rr MN EE Led Gefteldheid van het Vaderland voortolocijen. erg te, genoegzaame. voorbeelden zal opgeleverd hebben in kwynende Koorts-lyderen, in welken de corteg vrugteloos zal zyn beproefd, zoo zul- len-de aderlatingen zoo wel in die, als in deezen onvermydelyk bevonden zyn; om. den ondraage- Iyken. last-in-het hoofd „ en den. apparatus pri marum viarum „ veelal in eene roosachtige ont- fteeking beftaande ‚ te overwinnen. 4. Van Scheveningen. is my een omftandig berigt toegekomen „t welk ik, om dat het vee- le byzonderheden in zich-wervat „en het wezen der Ziekten op Zee dorpen zeer natuurlyk uit- drukt, in zyn geheel in,de _Bylage let. Vecme- dedeele ; ten einde men daar uit over, andere Zee- dorpen oordeelg, - Ser Van: de Westlandfthe Detpince zyn my veele berigten beloofd „ maar weinige ingekomen : «die, welke my geworden zyn , kan ik om we- zendlyke byzonderheden niet achter houden. == In het-gemeen Kan ik melden „ dat 'er “dit jaar meêr Koortfen te ads en te Waterin- gen dan te. Lioosduinen geregeerd hebben ; en „dat de Ziekten van dit daatfte Dorp veelal met \die-van ’s-Hagé overeenftemmen. —- Eén zonderling geval zag ik voorleden jaar (1775: B) sin een Tuinman , in.de maand van November:, dewelke in dien tyd aanseene Febris-catarrhalis „biliofa,fuboomatof ziek lag; waar in atle-de be- han vanhet bilivuf8:, zoo ten aanzien vande 8, 3 Gäl, pr4 Van de Ziekten y welken wir de Natuurlyke Gal , door geftadig overgeven by de parouys- EK) febrilis ; s het cwtarrhale en’ rheumatique , ten aanzien van het ontfteekene ; en het coma- zofe, als een gevolg van den gemengden aart , zamenliepen : waar van ik zelden gelyk heb ge- zien ;-en-die „by de middelen, op de dagelyk- che en duidelyke “indicatien gegrond , hem tel- kens toegediend wordende , nogthans zeven ader- Jatingen nodig had , om zyne volkomene vangend. heid te bekomen. a) Van. Monfler- is my het vekeride be. rige door den Chirurgyn en Pratiifyn E.C.ne _ KoNNricH toegekomen: | „ Aangaande het beloop der Ziekten, gets rende myne praktyk , komt my voor , dat in de maanden -Januâry „ February en Maart de Ziek- ten meest (mflammatoor zyn , uitgezonderd by opene en natte winters , gelyk wy in het najaar — van 1773 En 1774. hadden , wanneer alhier ee- ne Hebris rheumatica calida heerfchte ; welke kwaadaartig was ‚„ en waaraan de lyders gemeen- lyk den gden of sden dag flierven , en zelden den gien dag behaalden. Deeze Koorts veran- derde in het voorjaar van 1774. in een volko- mene Rotkoorts , die van eenen befmettenden _ aart was , en eenige huisgezinnen aanftak ; doch met het midden van den zomer verminderde, —_ In de Lente zyn de Koortfen zuiver inter witteerende ; en in den Zomer, byzonder by df U A Gefteldheid van bet Vaderland woortulogijen. 255 houdende zuidelyke warmte „ van eenen rotach- tigen aart : doch die van het najaar zyn in het gemeen ,„zelfs.tegenwoordig anders gefteld, Zy komen eerst, in de gedaante van zertiane voors Cen gelukkig „als men die in dat tydperk kan - overwinnen.;) vervolgens als Jertiane duplices, welke fomtyds toelaten ‚ dat men eene paro- #ysmus kan doen ophouden ;-terwyl de andere voortduurt „en ;verder. toeneemende , in eene Febris “continua emittens >en. fomtyds in een Rotkoorts overgaat.” j nj e Van Ter Eide is Ao denzelven dit berigt gegeeven : ss Alhier zyn de Ziekten, zoo wel al de ar= beid, voedfels; levenswyze en luchtsgefteldheid [ van andere Dorpen] onderfcheiden. —- In het gemeen wordt aangemerkt , dat de Noorde ‘winden; die doorgaans een ftreek meer of min noordelyker dan te Monfier zyn , in het voor- jaar alhier zeer gemeen waaijen : in welken tyd, te weeten in de maanden Maart , April, Mei, en half Juny.„ de Mansperfoonen zwaaren ar- beid „ en-dat-altyd op het open ftrand , doen 5 _door welken de poren tot fterker uitwaasfeming „genoopt; en door den vryen toegang dier fchraa- de, winden weder geflooten worden ; waar door $nflammatoore en- rheumatigue Ziekten natuurly- ker wyze ontftaan moeten. In: den Zomer zyn de mannen meest allen ten Haaring: vaarende. 5 Vd Maar 216 Wan de Zièkten ; welken it de Natiurlyte Maar zonderling munttë het jaar 1770 in zieke ten uit, wanneer in dit Dorp eene Rotkoorrs heerfchte , by welke al het geene waargenomen is , wat de Heer nr MAN van de”Rotkootts doör den druk gemeen gemaakt heèft.- Deeze Koorts had , volgens opmerking van mynen be- rigter, de wöldenide oórzaak « De' Vee- pest ( namentlyk welke ten dien tyde flerk heerfch- te, nam veele runderen weg ; van welker vleefch aan deeze ziekte geftorven , vièr of vyjf huisse- zinnen zich rykelyk voorzien en övermaatie ge- geeten hadden. En dewyl deeze huisgezinnen groot van familie en klein behuisd waren, boven — dien met een gering beftaan bedeeld ,„ zoo werke’ — ten alle middelen gevehdisk mede om deeze ziekte voort te zetten. … De talryke maagfchap 4 Á welke deeze iekenidapelyks kwâm zien-en op- pasfen , veroorzaakte , dat-dezelve. wel haast on- der den ganfchen Burgerftaat verfpreidde. …Deo- ze koorts duurde van het begin van dat jaar „en — liep eerst volkomen ten einde in,den nadomer. Myn Berigter melde, niet te kunnen nalaaten van. deeze. ziekte verflag te doen ;vof ‘dit moger dyk tot waarfchouwing voor het toekomende: diek men. mogte. (Men zal beneden in-hét-Hoofd- {luk vande fpyze en drank „ foortgelyke- waar- neemingen. van Delft ontmoeten’; @nraldaar- die aanmerkingen vinden „ welke dit ftuk nader zul- _ den kunnen ophelderen: )- Ganfch.-anders zyn ; de ziekten van hec Vrouwvglk , het welk-een zit MN Dn hrs an ad mr Peri en nd Dre "4 er Gefleldheid van het-Waderland voortoloeijen; ary gittend leven leidt, ‘tot het maaken. van Haring* wand , terwyl de-mans in zee zyn, en voor gee woon voedfel meest gedroogde Schol met brood en Thee nuttigen „waar door zy onderheevig _ zyn aan Hyflerike- ‘kwaalen , Indioeltien , Oeden _mateufe zwellingen , Kwaadfappieheid ‚en wat meer van. dien aart. Zyn mag ; doch hebben ge- ‘woonlyk geene-ziekten, welke men volkomen | ondêr de inflammaroore, kan brengen. * OCE) Van ge Lier heb ik-het Woldends 1 bes … rigt door denzelven, volgens fchryven van-den Clirurgyn J. VERSCHUUREN 5 ‚ Ontfangen. oer Dat ® er dit jaar weinig Voorjaars - koortfen hebben geregeerd; en dat de weinige , die er waren, zuiver intermitteerende zyn geweest. “ In ‚ ‘het majaar waren ’er meer zieken 3 doch van ee- en zeer verfchillenden aart. Sommigen kreegen eene Febris continua, anderen eene Hebris con- Hnu0' remittêns „die in eene Hebris-intermittens ‚ ‘veranderde , én wel de gemakkelykfte was, Som- mige: waremr geneegen in een-te loopen , onder “welke Hy -een man behandeld had, die -over- _ deeden is: aan een-Rotkoorts', by welken Hy te slaat gehaald was; en die geen. geneesmiddelen of vogt. wilde gebruiken. Sommige waren van den: beginnie’-zuiver intermitterende gebleven, tot de volkomere ‘herftelling toe; behalven en- kelde , die in eene: Febris: guartana zjn veran- derd, welke men anderzints inhet: najaar be- B int EN komt 4 erg Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyke komt. vit Koortfen „ die continueel fchynen te zyn. Verder luidt -het berigt „ dat de koortfen, zoo lang deeze Praflizyn in de. Lier gewoond had ‚ nooit gemakkelyker te geneezen waren ge- weest, dan in dit najaar ( 1776.) Verdere toe- vallen was hy niet gewaar geworden.” é _s. De Ziektente Ryswyk én te po E komen met die van ’s Hage veelal overeen; bé- halven dat die in het laatfte Dorp fomtyds van eenen meer zamengeftelden aart-zyn „en min of meer deel hebben in die ziekten , welke in_de Droogmakeryen, van Soetermeer, enz. hebben plaats gehad ; doch minder dan aan den Leidf/en- dam , welk dorp nader daar aan grenst, enten oosten ruime Veenplasfen voor zich heeft.” a) Van Voorburg. is-my-een berigt van eene aanfteekende ziekte „mede door het eeten van vleefch van beesten aan de Veepest geftorven veroorzaakt „ door den Chirurgyn J.C. Durine medegedeeld, toegekomen; 't welk „om deszelfs uitgebreidheid , in-zyn geheel onder de Bylagen letter W. kan geleezen worden; -—- Onder andere Iyders , behandelde ‘ik in de maand van September deezes jaars een ouden grysaard van 85 jaaren „ aan eene Pleuritis siflammatorias, in welke drie aderlatingen met:goed gevolg no- dig waren, ter verkryging van eene gewen{chte geneezing. _Ligte beginfels van Sprouw open- baarden zich in deezen ‚ die echter van geen 5e | volg ____ Gefleldheid van het Vaderland voortwloeijen. 215 volg waren. —- Een niet gemeen geval zag ik inveene Vryster , die by elke paronysmus fes brilis, welke drie en viermaal op eenen dag onge- regeld aanvielen „ met buitengemeen opzwellen van den buik , door eene geweldige ylhoofdig- heid aangevallen werdt, welke by het doorbree. ken der koorts bedaarde. De aderlatingen enz. waren hier zoo wel nodig als in den eerften ; of- fchoon het bloed in deeze niet zuiver ontfteeken «was, maar meer den apparatus primarum viarum en eéêne roosachtige ontfteeking , er indole ca« tarrhali €$ inflammatoria , te kennen gaf : in de ontlastingen werdt een worm gevonden. — By eenen Iyder heb ik ligte. petechien ontdekt , die aan eene Hebris catarrhalis fatis complicata ziek lag ; doch nevens de twee bovengemelde mede tot zyne volkomene gezondheid geraakt is, b.)-. Aan den Leidfen-dam waren de Ziek- \ ten dit jaar niet min zamengefteld-, gelyk uit eenige ftaalen, boven (S. LXVI*, 3. not, 4, #,) __ reeds aangehaald, genoegzaam gebleeken is. — Zy waren van verfcheidene foort: fommigen on- dergingen Hebres Joporof fubcomâtofe : andere fcheenen van het foort der HFebres nerve te zyn : weder andere behoorden tot de. continug semittentes - doch zy waren meest alle van eene moeijelyke geneezing en langzaame crifis. … De tong bleef in deeze lyders vogtig., die van den beginne wit was; en, dat coriaceum: niet ver- toonde , welk op andere tyden niet ongewoon by © azo Vande Ziekten , welken uitde Natuurlyka by foortgelyke -koortfen vernomen werdt, «De __prouw werdt zeldzaam, danvin zulkens welken — van den, beginne niet wel behandeld waren:,.be- fpeurd :_gelyk.de Zik , die inde Ziektensvan 2s.-Bofch Se LVI*. doorgaans doodelyk was, „onder myne behandeling, niemand- heeft weg- gefleept.. Dit toeval was buitengemeen fterk in een man, ‚die. aan deeze ziekte krank lag 5 zen in wien geene zichtbaare. ewacuationes critice, dan door..het vogt } hetwelk uit de Spaanfche - Vlieg. „plaasters ontlast werdt, voorden 2often dag in de Urine verfcheenen ; overeenkomende mec de waarneemingen van 7. Huxmam „ Je-BaLs en myne bevinding in de doorgaande ziekten van Overflacquê. enz. boven reeds. vermeld. CS. Lil. „Rot. 7.) Het zelve werdt door een Linus uit R, Ol amygdal, duletum Zi €S camphore ‘si ut PF. Lintius, om alle uuren van het zelve eân eijerlepeltje te neemen, gelukkig geftild. — Dit en andere “Symptomata „als een opgezette ‘buik , moeilyke waterloozing, ja volkomene be- | lemmering van dezelve, , met daar mede ver- “zeld gaande Colica inflammatoria , drukten ge- ‘noeg het wezen deezer ziekten uit ; als uit eene infarëlus vifcerum beftaande, met het zamenge- ftelde „het welk de byzondere gefteldheid van dez zomer uitleeverde: waar uit men verder over derzelver beloop oordeelen kan, en teffens « begrypen , dat de aderlatingen zn niet aoe hebben kunnen vermyd worden. mn | o) De EE el Gefteldheid van bet Vaderland vaörretieljen. | 6) De Ziekten te Stompwyk verfcheelden weinig vansdie van den Leidfen-dam ;- maar kwamen veelal-met dezelve overeen , zoo als my de Chirurgyn P, Boreermour aan den „Leidfen-dam berigt heeft, die verfcheiden Iyders met my op het laatfte, in Zyne ftandplaats „ heeft behändeld. | Ziek Van Sverermeor à is my eén old berigt beloofd ; maar als noch niet ingekomen. „Voor zoo ver” ‘myn onderzoek ftrekt „ kan ik melden, dat na hêt droogtnaaken van de Veen- plaflen omftreeks dit aanzienlyk Dorp , de koort- fen , by gelyke gelegenheden ontftaande „ zeer veel woede hebben aangerecht : en fchoon_ Zy in graad thans minder zyn , echter noch niet ge= heel „opbouden ‚ en heden veelal in guartang overgaan 3 van welke het geral dit jaar zoo me- nigvuldig is geweest, dat het gemeen die wel op honderd bepaalde , waar van ik ’er verfcheie den behandeld heb , deeze gemakkelyker , gees ne moeilyker in de geneezing zynde. e.) De Ziekten van Woorfchooten hadden geen verfchil met die geenen , welke van Delft CS. LXXII 152.) zyn opgegeven „ zoo als my de Chtrurgyn en PraClizyn vaN Lrs-ak daar, op het voorleezen van die arpels ‚ Ver klaard heeft. en Van dse Vande Ziekten „ welken uit de Natuurlyke Van RueNLaNp, de Steden en Dorpen daar onder begreepen. LXXIIL Volgens de berigten van Rhynland, zyn de Ziekten in het voor- en na- jaar de gewoone , algemeen bekend ; ten zy by byzondere Epidemien. en 1. Van Leiden berigt men , dat de gewoo- ne Ziekten in het voorjaar , wanneer de vloei- baarfte deelen door de koude verdikt zyn „ de ‘Koortfen aanhoudende , en met zwaare ontftee- kingen op de hersfenen , keel , borst en inge- wanden bevonden werden verzeld te gaan. — Die van het Najaar beftaan in Gal - ziekten , Diarrhee , en eene enkelde Dyfenteria ; Co- lyken , Pieurisfen „ Rheumattsmi univerfales , vallende op de borst, keel en hersfenen ; ook anderdagfche en dubbelde anderdagfche Koort- fen. — Sedert jaaren heeft men geene Ziek- - ten , die epidemicè regeerden , (buiten de Za- riole &c.) waargenomen. — [By wyze van Supplement is my het volgende van mynen zelf- den Berigter toegekomen, ín dao den 30. Sep- tember 1776. a.) Dat de Voorjaars - koortfen in deeze ftad en derzelver omtrek zich meest bepaalen tot Febres duplices tertiana €$ catarrhales ‚ in wel- — Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen, 223 ke de paroxysimus om den anderen dag zwaarder. is;-en dat’er zeer weinige #nflammatoore. Ziekten vernomen worden, i …_b.) Dat de Febres autumnales meest uit intermittentes biliofe beftaan , en dat ’er weini- ge continu# ‚ doch meest guartane dit jaar re- geerden ; dewelke, volgens de behandeling van deezen Geneesheer , door Spíritus suniperi €5 fuccus expref]. citrì recent. ad part. equah een uur voor de paroxysmus gegeven , meest over- wonnen werden. zi: , 6.) Dat na het jaar 1773. geene Epidemie befpeurd was „ buiten de. Wariole , die toen _fterk gegrasfeerd hebben , als-een uitflag zon- der koorts , Roodvonk genaamd. Petechie wa- ren zeldzaam geobferveerd. |, De geweldige Ziekte in de jaaren 1669 en “1670. welke zoo … veele braave Leidenaars en Vaderlanders ten gra- ‚ve deed daalen „was volgens meening van den dE Toe tee ig ei ee ‘Ridder PRINGLE (ú), geene Pest- ziekte , gelyk die door den in zynen tyd zoo beroemden Hoogleeraar SyL virus en anderen te boek ge- fteld is; maar alleenseen kwaadaartige Galkoorts, dewelke op eenen heeten en droogen Zomer, waarin weinig regen gevallen was , volgde. — De gelegenheid dier Stad is anderzints niet zoo | _ on- (4) Maladies des Armbes , Part. II. Chap. IV. $. IV. pag. m, 290 Î Bog Van de Ziekten „ welken uit de Natauilyke ongunftig , om deeze en andere ziekten van def: zelver ligging alleen af te leiden , zynde vry luchtig en hooger dan andere fteden , uitwyzens — de. Waterpeil aan de muuren van de binnengrag- ten ‚ voornamentlyk op het Rapenburg gelegen, De oude en nieuwe Rhyn en oude Vest hebs ben een laager ftaal : maar dit zelfde heeft in ’s Hage enz. plaats. De meeste overlast (wel- ke ik , geduurende myn Acadeimifch verblyf in — dezelve heb opgemerkt, ) beftaat in het hooge opgezette boezem - water van RApnland , en de groote plas van de Haarlemmer- Meer , welke _ déeze Stad , door noordelyke winden herwaarts — aangedreeven „-lyden moet. Men moet dan de — Ziekten , die op verfcheidene tyden in deeze Geleerdheids-zetel hebben plaats gehad , meêr toefchryven aan de byzondete luchtsgefteldheid , en moeste ik ‘er niet byvoegen, aan de verkeerde behandeling van eenen anderzints grooten Man, die. door zyne befchaafde welfpreekenheid het puik van Europa vor zich getrokken, en eenen _ algemeenen roem verworven hadde; en, buiten zyn eigen geliefd Leerftelfel , anderzints voor een geleerd man van zynen tyd moet gehouden worden (kr). De Heer PriNcue heeft de | AET TOEN Ck) Conf. L. ScracnT Orat. funebr, in obitum DNobilisfimi, Ciarisfimi „ Expertisfimi D. FrAncisci ne LE Bor SyLvir &C. in Oper. omn. Medic. F. pe 1e Bor Syrvm, ex editione D. ELZEVIER &c. Amftel. 1679. pag. 024. cum A. HALLERE — Method. Studië He BOERHAAVE) pag. 518, O1Ó, 894 Gefreidbeid van bet Wadérland voortoloeijen. 425 féden daar van in de beneden aängehaalde plaats verklaard 3 gelyk men uit de zamengetrokken fchets van deeze Ziekte een ander begrip De ED bekomen kan an Je (if dik In het jaar 1260: hebben i in de Droenk Rlpnsburg s Voorfchooten.,: ‘Oestgeest. en Wars mond eenigen gelaboreerd. aan! Mebres biliofe pu= pride „ van welken eenigen „door deeze-Ziekte sangetast ‚aan eene Dyfemeria (ipvan 4 oft fchoon de Stad daar van. bevryd bleef, « | AA Heeté en vogtige zomérs en rd verwekken te. Haarlem als elders Rotkoortfen: — Het] rd dz4t Ís een flegt Ì jaar voor Doltd- | 5 fs | WES ' dn b dad: hb Fez stood werd door die vän ’t jaar 1669. vóor= bata ‚en “door ‘dien. zelfden Epgnteetenn în libró: cisatos Tract. IX. pag.794- 814. befchreeven» gelykerwys Je VÄN DER Marck en Srmon VAN AssENDELFT die tot éen voor. werp hunner inaugurale Disfertatien genomen hebben de. eer= fte onder den titel de Febre nuperrimé epidemica ‚ Leid. 1668. 4e de andere de Febre quadam epidemica „ Leid. 1668. 4. beide tè vinden in. A: Harrert Method. fludiù: Medici, pag. 617: zoe @ven aangehaald. — Deeze. Ziekte. was volgens den. ge- melden Hooglgéraar F. pe tr Bor Syuvius eene Febris intere __mittens tertiana;, ba fimplex , tum duplex ; en die eindelyk in ee- ne continua intermittens overging. $. XIX - XXII, — … Gaard Wilde ik deeze met de volgende epidemien in eene noot mede 5 he maar vermits dezelveveele bladzyden beflaan zouden ; b ik voegzaamer geoordeeld „ de zäakelyke uittrekfels daar onider. de Bylagén lett. X. te plaätfen , ten einde de oot- kundige Lieezer , uit vergelyking: van deeze met andere foortgelyke doorgaande ziekten , oordeele , wat ‘er al of niet van derzelver kwaadaartigheid te houden zy ; en of dezelve hiet voorndmefitlyk in de min Sertmagperìs sebanids ng’ imoet gezogt worden, — |} » XVIII Deel, P eed 226. Vande Ziekten , welken wit de Natuurlyke ten ‚ Apothekers„en andere. Miniftri mortis ge- weest. — Een en andere ‘enkelde Dyfenteria is ‘er gezien ; doch zeldzaam, en van geen het minfte kwaad gevolg. — Sedert eenige jaaren heeft men geene buitengewoone Ziekten gehad ; 400 men hier van uitfluit den Rooden Loop, ee- nige jaaren geleden ; die van A° 1702; en die menigvuldige Rotkoortfen van den jaare 17273 en in- het voorjaar van 1733. de heerfchende Borst- en Keel-ontfteekingen ; en na den jaare 1740. de Kinderpokjes. — De Ziekten van de Epidemse „by het Artikel van Leiden door J. ve Koker befchreven, deeze Stad zo wel als andere Steden van HorLAND en ZEELAND aan- doende, was zo wel alsdie van r75o. op heeteen drooge voorafgaande zomers volgende; overeen- komende met al het geen van Zomer - epidemien in deeze afdeeling is opgegeeven ; zoo als men de laatstgenoemde in de onder aangewezen Be« fchryving nader inzien kan (un). midden: van deezen zomer had men groote hitte uiegeftaan 5 zoo dat de lucht als verhit , zonder regen of verfrisfchende winden „ oorzaak gaf, dat. de ftilftaande wateren op veele plaatfen ee« nen merkelyken ftank van zich gaven ; overeen- komende met de gewoone gevolgen, welken by het onderling verband zullen worden opgenoemd. Cm) Hollandfb Magazyn , 1. Deel , 2. fluk , pag: 342. te 5 Haarlem by J. Bosen 1752. gedrukt. In het Û \ if Gefbeldheid vat het Vaderland voortvlocifen. a2y — De Pest - ziekte, by de belegering van dee- ze Stad voorgevallen , heeft P. Forestus in _zyne Waarneemingen omftandig befchreven , en die byzonderheden , welke het geneeskundige ; ten-aanzien. van de luchtsgefteldheid , betreffen 3 5 als ook die geene , welke langduurige be pk ringen doorgaans verzellen, Reapeieurig aange teekend ( „5. 4. In de Weteringen en andere oostelyke Dorpen van de Haarlemmer: Meer , heerfcheni inzonderheid veele Gal- en Heete- koortfen, by heete en drooge zomers. De Rheumatismt zyn hier zeer gemeen ; vooral in het voorjaar z ook ontdekt men hier dikwyls de Geelzugt , en wel meest in het najaat. — Veele Voorjaars- koortfen heerfchen hier , maar noch oneindig ‚meer in het najaar ; zelfs op gewoone tyden , ‚ minder na vogrige dan na ‘heete zomers. De inboorlingen, offehoon zy gemeenlyk alle jaaren voor een’ korten tyd , de Koorts krygen , wor= den echter nooit zo fel door dezelve aangetast , als Zy; die van buiten inkomen. —- De mees- te menfchen „ die alhier gebooren zyn , krygen — Derdendagfche - koortfen , en Zyn altoos op de been , ja zelfs op ftraat , behalven atleen_ dien dag „ dat zy door de koorts genoodzaakt worden het bed te houden. — Natte faifoenen leve- an £ Cn). Obi. XXVI Lid. vr. png. 182, 183. Pa 238 Wan de Ziekten”? welken uit de Natuurbyts ren: hier ; éven gelyk in Zeeland, dikwyls Rot: koorefen uit 5 evenwel zyft die hier niet zeer kwaadaartig of gevaarlyk; zelden wordt’ ’er ie- mand door. weggefleept. —- De tusfchénpoo- zende aen zyn hier zeer nea | de J AMSTELLAND ; CZ S. LXXIV._. De Ziekten in Amflelland zyn „als het fraaifte ftuk behelzende „dat my over dit onderwerp is toegekomen, om. deszelfs algemeenen en naauwkeurig gen inboud , bereids « by de algemeene opgave van de Ziekten van de Jaargeryden CS. XLVI, XLVIIL) geplaatst; uiet welke men over dit gedeelte van de Neder- Janden teffens oordeelen kan. Terwyl die van de beroemde Waereldftad , in dit gedeelte des Vaderlands gelegen, in de Uitgezogte Werhan- i delingen ‚te Zmfierdam by Hourruin uits gegeeven, van de jaaren 1759 tot 1765. te.vin- den zyn : van welke een zaaklyk Uittrekfel on- der de Bylagen lett. Y. voorkomt, ’twelk.met de berigten van andere Steden kan vergeleken worden. — Verfcheidene geweldige. Eipidemien vinde ik van deeze Stad te boek gefteld, Want behalven „die geenen , welken by.dueiden ges wield zyn , en deeze Stad , nevens ândere Hol- landfche en Nederlandfche Steden troffen ‚ ge- waagt P. ForestTus (0). Co) Obf. IL. Lib. vt. in fcholia , pag. 152. le B Vanl EE een Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen: 229 | r. Van eene kwaadaartige Pestilentiale en befimettelyke Keel- kwaal, die volgens aanteeke- ning van JOHANNES TrENeius, beroemd Geneesheer, aldaar in dien tyd , in het jaar 1517. zoo doodelyk was , dät Zy, wanneer binnen zes of agt úüren geene bekwaäme middelen werden aangewend „ voor de zestien of twintig uuren den dood aanbragten : en dat ’er niemand ont- kwam „indien ’er geen PRE Arts te hulp ge- dl je werdt. „ gn het jaar 1727: heelt in deeze Koop- flad cone geweldige. Galkoorts gewoed ; die'zoo, doodelyk was s- dat zy.…byna naar eene Pést= koorts. geleek ; en zelfs dien naam by andere Volken verkreeg. Men kan de Befchryving hier. van,, „door den Heer. TRroONcHIN-mede- gedeeld, in de beneden enbriee plaats om- flandiger nagaan ) 3e Inhet jaar 1731. stegeerde tabe iakges gelyks eene hevige Colyk-ziekte , met’ Stuipen: en andere toevallen verzeld; van welke men ee-= he befchryving \ vindt » in de, Bibliotheque de P Eu Bee GA a: a) Uiigezoof? Perbandelingen enz. 1. Deel , pags 508: Ca) Janvier, Fevrier €$ Mars 1732; pag; 29-77. 1437 171. Ks se hi azo Over de Ziekten „ welken uitde Natuurlyte — Int GooïiLAND, euz. … 4 S. LXXV. Morbi acuti , als Pleuritides , Peripneumonie enz. vallen te Muiden en Weesp zelden voor , als by groote hitte : meêr. Peré- pneumonie nothe en Aflhmata ; voornamentlyk onder die lieden, welken Graanen en, Steenkoo- len bewerken, gelyk de Molenaars, Koorndraa- gers enz. — Tusfenpoozende-koortfen van het voor- en najaar , heeft men hier met andere Distritlen gelyk, en van denzelfden aart; doch zelden hartnekkig bevonden ; ligt wykende voor den carter. — Dyfenterien had de Heer, die. dit berigt gaf, nog niet waargenomen: Petechien zeer weinig ; doorgaans Sporadicè, en van geen kwaaden aart. 1. Te Nederhorst den Berg hoort men nu „en dan wel eens ín het voorjaar van Tusíenpoo- zende koortfen ; doch niet veel. 2. De meeste Ziekten zyn Ph 6 jaaren ( 1771.) te Naarden , als in het omlig- gende land, Tusfenpoozende-koortfen geweest; die , offchoon zy noch hartnekkig „ noch epsde- mifch waren, echter zoo eigen aan deeze Land- ftreek zyn, dat zy het voornaame gedeelte der Morbi acuti uitmaaken ; terwyl er niet dan zel- den verè inflammatorit voorkomen. — (3. De- Gefteldheid van het Vaderland voortoloeigen. 23t [ 3. Dezelfde Epidemie , welke te Leiden — van het jaar 1669 tot 1670. zoo veele woede aanrechtte; werdt mede op deezen tyd te Weesp gevoeld : gelyk men afneemen kan uit de Be- fchryving van dezelve door Ï. pr 1E Bor SyL- vius, boven S. LXXIV. aangehaald, gegeeven; en aldaar, $. CLXXXÌ. in 4. pag. 825- vermeld. }- ie RA k — Fi Noorp - HOLLAND, Ux _$ LXXVI. In de Beverwyk heeft men dezelfde Ziekten als op het hooge Land deezer Provincie. — Doorgaans meer Herfst - koort- fen dan in de Steden , byzonder in de groote ; die hier landwaarts in liggen. . De Heeren , die “aan deezen lustigen oort hunne Buitenplaatfen hebben, em welker dienstboden in het näjaar aan Gal- en Rot- koortfen laboreeren , meldt men , _fchryven zulks ten onrechte aan de ongezond- heid der lucht toe ; niet denkende aan het on- matig gebruik, ’t welk deezen dikwerf van fpyze, ‚ drank enz. maaken. — Beneden zal het ver- band klaarder by de Wateren enz. kunnen ge- zien worden. — In de Dorpen aan de Noord: Zee meldt de Heer A. Roskam Koor, uit den mond van eenen kundigen Geneesheer vernomen te hebben , regeeren doorgaans meer Ziekten , dan @lders.; betaande doorgaans in Rheumatis- P 4 | Ui, ed \ 282 Vande Ziekten’, wolken wir de Natuurlyke mi „en: zulke’, - die veroorzaakt worden door hard en zuur voedfel’ ondgtzaame- morfige les venswyze , ontydig en: per trek van oud zwadr ite enz. ZAO D, : “ ' ks Á Ke N a en hi be ‘ ee, sd jk LXXVIL Ja É gemeen. voka. bbm 1. Te Alkmaar gezegd ‚ veele. Ratkoorte fen te regeeren, welke men te Hoorn, te Mon- wikkendam , en te Kidam zelden ontmoet 5; en die aldaar „ volgens het medegedeelde berigt , pok niet gevaarlyk zen pen Te dam had men inhet jaar 1771. er maar ééne/in- een zwak Man bele „die 'er. door wdn is „ah srla najaar veele Kooren. te. STe „met eene materies, putrida in de eerfte wegen, hier Gal- — koortfen genaamd. —- De. Voorjaars ziekten zyn tusfenpoozênde „ „ meest overblyffels van « de najaars- ziekten. — De koudfte faifoenen zyn hier de voordeeligften, Cbuiten andere reden om de weekheid der vezelen ;) en die het meest de lucht myden , de ongelukkigften. —_— De koude, mist (hier Zeevang geheeten „) dikwerf het warme weder vervangende snls. ‘echter ten hoogften te duchten; en hêt is byzonder , dat er | in het jaar 1771, Waar in GEZ0INE weinig of niet Ver= à KE Î Gefteldheid van: bet Vaderland voortoloeijen, 233 vernomen is, zoo weinig ziekten.zyn geweest _als een der Dobiorent vig alBarse ooit gezin. ie hebben, 20 il ZRD „In het byzondsr kan ik Melden; volgens een zinlër heer rs ved gen 8. November 1774.-doot den. Hege Je Pù Bors Hoorewenr,] haden Deel he Â, Firrty | Onder de dagelykfch haakt aande ziele ten hes Alkmaar, de Rheumatismi het meenig, vuldigst zyn. Pleuritides ‚ Peripneumonia., en Bhrenitides ‚waren zyn Ed, maar enkêlde, en dus weinige, voorgekomen : : vêrder ontmoette men van de overige ontfteekené Ziekten nu en danook al eenige.’ De Anginde zouden we ' Z00 veele catarrhofe als inflammatorie zyn. ‚ Omtrent de Jordi inflammatort- ondervond, a Ed. dat die hier ligter tot refolutie te brengen ‘waren , dan die gedaurende. zyn verblyf te. Ut- ‚vecht behandeld werden. — Zeer zelden ver. _eifchten ’er in die‘van Alkmaar“meer dán eene ‚aderlating ‘gedaán teworden : ‘hetwelk aan'de zwakkere lichaamen’s ‚de weekerevezelen„en _sden vogtigen” grond ‘toegefchreven worde: ke Waarom deeze:Geneesheer. van oordeel is, dat er aande Kinder-ziekte , wanneer dezelve epidemict grasfeert , mines) „dan wel in andere plaatfen zullen fterven. PS | Er 294 Vande Ziekten , welken uit-de: Natuurlyke 2, Er zyn fomtyds jaaren ‚wanneer in den nazomer en in den herfst veele Gal-koortfen regeeren „ die al dikwyls meenigvuldig voorko- men ‚ en veelen wegfleepen, byaldien men niet tydig ‘gehaald wordt, nóch dezelve behoorlyk be- handelt 3 wanneer zy wel eens in Weóres putride veranderen ‚of de, Ziekte - flof per metaflaf in naar de hersfens voeren. . De. vooroordeelen in het behandelen van deeze ziekte zyn zeer groot: men is zeer angftig en verfchrikt, als-mèên (preekt van Ewmetica en Pureantia 3 en vooral van het gebruik der Kira. De Heer HooLwerrF zet- te dit vR door ‚ En het ging hem naar — wenfch. nde os: PN Wegens de Erie Ziekten gewag P. Formstus, 4.) Van doorgaande hide Koortfen met Wormen verzeld , die van Augustus tor November 1 553: regeerden. (7). b.) van eene Keel- ziekte, die in Oöhober 2557. geheele familien wegraapte ; zoo dat er in twee of drie weeken meêr dan tweehonderd menfchen aan geftorven zyn. - Deeze ziekte nam by wyze van een Zinking haar begin , met eene zeer langzaame doch kwaadaartige Koorts, die naderhand toeneemende „ als eene oogenblikke- _ | lyke Cr) -Obferv. IV. Lib. vt. pg. 154. / Gefleldheid van het Vaderland voortwiveijen. ass Iyke verftikking dreigde , en terftond de borst aandeed , tet zulk eene benaauwde ademhaa= Ying, dat de zieken terftond fchenen te fterven. —- Weinigen ontkwamen , wanneer ‘er eene aan- houdende Koorts by kwam : taauwlyks bereik- ten zy den gden of overleefden den r4den dag, Die, welke tot den 1pdeo dak mina. werden het best genezen (5): Ö | c.) Andere Epidemien, als die van Pokken en. Mazelen (4) ‚ min tot dit oogmerk dienen- de, gaa ik voorby. Alleenlyk kan ik niet ver- zuimen te melden, dat de berugte Zweet-ziekte , CSudor Anglicus genaamd ,) dewelke , na een zedeelte van Zuropa doorloopen „en eindelyk in Gelderland , Overysfel en Utrecht „ zonder- ling te Amfterdam en Haarlem zich vertoond hebbende „Alkmaar. en de Waterlanders ver- \ fchoonde (u). | S. LXXVIIL Te Edam heeft men vee. le Voorjaars- koortfen „ ontftaande uit een lyme __achtigheid in de vogten „ of bedorven Gal. — Nog meer Najaars- koortfen , haaren oorfpronk hebbende uit de zwakheden der lichaamen- „die ie dus meer by het gemeen zich ontdekken , als wel by, Cs) Ebidem Obf. 1. pag. 150. C£) Tbidem Obf. XLI, XLI & XLIV. pag. 102-104. Cu) Conf. P, Forzsri,bib, VE obf, Vil fchol. & obf VL pag 157 & 158.° | 836 Van de Ziekten ‚welken wir de Natuurlyke” by aanzienlyke lieden „ welken des zomers meet ooft eeten „ en-des vonde een glas rooden-wyn drinken :- waardoor ‘deezen het verlies der dun, ne. vogten,door de uitwaasfeming,; en het fcherp. worden „der Galle, onweetend voorkomen. —= Wanneer men groote hittein-July.en Augustus, - heeft, en; daar op, eene, koude in. „September: volgt , regeeren ’er een ongelooflyk getal-koorts fen in de Stad , waar aan men dikwyis zes per- foonen in éen His heeft zien Ziek liggen, — Vreemdelingen worden ftérker' daar door aahge- Ef doordien” ‘zy fterket- “zyn; dan de ‘inboors- tiger, die” zwakker van” deelen zyn ; ‘dikwyls buiten den har der wed a void pad doër, en ver At men. mad Der arte lk Gem’ “brikriidder” we gens de White’ fliymftóffer in de maag , Zoo men die niet daags te vooren losmaakt mét een middel uit Rob Jambuci 56. dAoeti fcillitici zv. Ag; Maliffa-3ij — Aderlaäten in de! najaars. koortfen is hier, zóo niet doodelyk , ten mins {ten zeer gevaarlyk; “wordt dilkwyls wan flaauwes gevolgd ; brengt niets voort, dan een zeer lang= zaame herfteiling „en eene: fehiielyke inftorting, wanneer men zieh daar na waagt ‘uit te gaan , ‘en aan guur weder te vroeg bloot ftelt. — Rheuma- tismi , en zeer veel in getal , heeft men meest in het voorjaar, En wanneer men de frigidi en galidi niet wel onderfcheide, „gelyk alhier le wyls “Gefteldheid dan bit rcr voortvloeien. 933 wyls niet gefchiëdt door min bedreven Apothebers en Chiturgijns , doet eene ontydige aderlaating den dood ftraks’ aankomen , ‘gelyk ten meêr dan eens gezien heeft : ‘naardien de: kragten der Ly- derén zeer ras verbrooken zyn. « —: By de Rheumatismì heeft men veele Diaries Jburia, —_- Men weet niet, ten minften niet meêr dan ééne waare Pleuritis in eenige jaaren te Edarh ooit gezien te hebben. — Onbedrevenen zegt men ; “zien: dikwyls aldaar een pyn in de zyde voor eene Pleuritis aän. Zy haspelen dan lang, en veel met den lyder „dien zy met een enkeld purgans hadden kunnen helpen ; als zynde niet anders „ dan eene -Rheumatique tof. — ‘Men ziet ook fomtyds, Peripneumonia noilie, minder VeIË Co) k Br LXXIX. Ten’ aanzien van je oostely- | ke Dorpen , vindt-men geen onderfcheid in de | Tusfenpoozende- koortfen. — In verfcheidene ‚Dorpen aan de: Zuider: Zee: heeft men geen ân- dere Ziekten gevofden, dan in de bedykte Mee- ‚ren. —- In de binnen-dorpen heeft men in eenige jaaren tweemaal na eenen ftrengen Win- “ „ter de Febris miiiaris zien grasfeeren (w). — | 8: ol | dj Lidam his: In het najaar van 1713: regeerden ’er te Edam Haite Galkoortfen ‚ dewelke tot in December voortduurden, Cw) Ke de Wormer ftonden , volgens berigt van den Wel Eerw. he MARTineT van den 8, Mey 1775. negen lyken bo= 238 Vande Zichten „ welken uit de Natuurlyke Edam kreeg ‘er ook een weinigje van. _ In het jaar 1771. heeft men ‘er aldaar maar twee Iyders aan gevonden. By de Febres miliares- heeft men alhier nooit Petechien gezien. — Pur- merland , zoo digt aan Waterland liggende, | denkt boven aarde , en 27 lagen ziek aan eene Rotkoorts , die veel benaauwdheid in de keel gaf , en zich ook te Edam aan twee echte lieden , door de meid, die herfteld was, befmet zynde; ontdekte „, en welke hen;twee dagen na elkanderen heeft weg- gerukt; doch fcheenniet verder te gaan, ten minften niet met dietoevallen. Men haddezelvetwee jaaren-te Edam nu en dan gehad, wanneer de lyders aanftonds buiten kennis geraakten: ook deezen winter meêr onder het gemeen vernoomen. Die ze toen kregen , herftelden ; ze fcheenen goedaartiger. Tea Edam had men enkelde Voorjaars= koortfen gehad. De Rot-koortfen te Wormer ‚ waren door befmetting van Wormerveer „ alwaar die Koortfen voornamentlyk regeerden , en by het fchryven van het berigt (21. Mey 1775.) nog heerfchten ‚ naar het gemeen gevoelen overgebragt : alwaar dezelve al vroeg in het voorjaar begonnen waren. De eene Daftor zeide , dat het Rot-koortfen waren , de andere niet. De Chirurgyn noemde het Gal-koortfen , die evenwel , naar zyn voorgeeven , tot Rot-koortfen overgingen. ’t Geen op het zelfde uitkomt, en uit de doodelyke toevallen „ beneden beflist wordt. Het getal der!dooden was niet zeker te bepaa- Jen : te Wormerveer was het zelve nogthans merkelyk meêr , dan te Wormer. ’Er ftierven meêr aan deeze ziekte, dan ’er van herftelden : in een huishouden zyn Vader en Moeder daar aan geftorven , en de Zoon en twee Dogters gebe terd : een Chirurgyn is ‘er zelfs door befmet geraakt , en daaraan overleden ; een Chirurgyns knegt ook befmet , maar Perfteld. Naar het zeggen van den Chirurgus zoude aderlaue ten voor de patienten doodelyk zyn. —- De ziekte heeft ook by fommigen veele lichaams - verrottingen gemaakt: verder waren ’er ftuiptrekkingen en flaapen mede verzeld : ftuiptrekkingen werden doodelyk bevonden ; maar de flaap bragt herftel tewege. Hoewel men te Wormerveer een te- gengelteld geval heeft hooren verhaalen. } ' é Gefteldheid van bet Vaderland voortulneijen. 299 denkt men niet, dat boven het laatfle iet voor Oe. ern er goor oid | …$. LAXXe Cx) Te Purmerend regeerde in 1773. eene Rotkoorts À die, volgens ontfangen berigt, echter van weinig aanbelang geweest is. hek „Van meerder-nafleep was de Rbheumatismus te Volendam , dea welke in den winter van het jaar 1773. ontftaan was , en veel overeenkomst had met de epidemie van Overflacqué L$e LI. not. n.} naardien de Liyders veele wormen by zich hadden. Volgens berigten van den [ Wel Eerw, Heere Mariner] van den 14. Augustus 1773., vondt een Medicus van Edam A menfchen door deeze. ziekte aangetast. die, hen eenige edicynen toediende : doch federt welken tyd men Doftor en Geneesmiddelen vaarwel gezegd , en alles aan de natuur overgegeven had: Dus verre (1773) waren ’er van de 200 lyders maar 4 of 5 geftorven , welken deeze kwaal of in ee- nen hoogen graad hadden , of andere toevallen daar by on= dergingen. Deeze ziekte waseen Rheumatismus , die met gen weldige pynen „in fommigen als een op de vliezen van het hoofd , by anderen tevens op die des geheelen lichaams aan- viel: zynde gewis. befinettelyk , naardien de: oppasfers ; of liever. de huisgenooten. allen „ wanneer zy ergens een: huisge= Zin aandeed , de een voor, de ander na te bedde raakten : Die gezond uitgingen; bragt men uit Texel, Amfterdamvenz. ziek te huis. [Men rekent , volgens berigt van den 29. Ju- ny 1775. dat ’er ten minften 250 of 300 die pynelyke krank- ki ad d kt 4 heid. ondergaan hebben. Men twyffelde toen, of 'er meer menfchen aan geftorven waren ; hewel men ’er 8 of ro per- ‚ foonen genoemd heeft; doch welken men meent , dat andere \ toevâllen daar by gehad hebben.} De Wolendammers kon men Sin ’t begin niet beweegen eenige middelen te neemen. Zy gaven voor ‚ dat zy altoos driemaal inftortten , zonder welk niemand , naar hun voorgeeven , genas. „Men geloofde dit en zy ze het derde recidif hadden doorgeftaan. Men fchreef lit toe aan onachtzaamheid: want, een weinig beter zynde, aten zy te veel, en gingen te vroeg uit , wandelende op hunnen open kouden Zeedyk enz. ’t welk zy niet konden ge looven fchadelyk te Zyn. —- Rindelyk middelen moetende gebruiken , vonden zy meest foelaas in eenef aderlating en bn „hoe zeer zy waanden niet ten vollen herfteld te zyn , ‚purgeermiddel, Want de Heer f MARTINGT J-hen af keerig zien ‘ Seo Vande Biekten , welken uit de Natuurlyke __$ LXXX% Te Hoom, Enkhuizen, enz. heeft men dezelfde ziekten uit belette doorwaas- feming ontfítaande , waaruit verkoudheden voort: komen , onder den naam van Raucedines apho- niact , catârrhof&, rheumatice ; die in haamen verfchillen , naar maate de zondigende ftoffen de vaste en vloeibaare deelen aandoet ; veroor- zaakende koortfen , wanneer die op de vloeibaa= re deelen vaïlen, van allerlei foort , goedwillig , meest in het voorjaar. — Op de vaste deelen vallende , komen hier uit voort Doores arthri= tici, rheumatismi enz. verwekkende zwaare py- nen en verftyvingen in de {pieren en banden , welken meest buiten koorts of ziekten zyn. — De Koortfen hier uit voortkomende , zyn in het voorjaar meest goedwillig ; in de herfst meest- tyds van veel aanbelang , gewigtig ; en fomtyds kwaadaartig , en by geval befmettelyk : thans (1772.) ondervindt men alhier zwaare anderens dagfche en dubbelde anderendagfche koortfen ; | waar ziende van Door en Chirurgyn , raadde deeze middelen ‘den geenen aan, in welken hy een zwarte befiaage tong ontdekte, Het eerfte zag zyn [ Wel Eerw.] op de proef gelukken 3 en men was ‘er altoos gereed toe. ne Te Zaandam worden de Morbi acutisfimi onder de min ges woone ziekten geteld, | De Dooden te Zaandyk waren in 1772 TN 42. / Göfteldbeid vah-bet Vaderland boortvlochjen. e4r waar van fommigen geheel afloopen , fommigen continueel zyn met verheffingen „Vergezeld van braakingenen fterke afgangen , onder den naam van Cholere-bekend 5 ook Morùisputridi ‚die gekend worden uit de pulfus parvus €2 debihs „ dunnen. afgang , leve delirium, pyn in het hoofd , flaa- peloosheid , en in anderen éen Coma fomnolen zum ‚of flaapziekte „waar “aan fommigen doch weinigen tot nog toe fterven ; wordende,denkes. lyk veroorzaakt door voorgaande zomer hitte „ Ons land oneigen ‚; en gevolgd door het eeten van onmaatige, en by ’t gemeene volk, van on- rype fruiten , in een tyd, wânneer de verkoe= ling in de lucht „ en de-koude , door het gebruik van koude vrugten , in de maag en darmen „ meesttyds in de lichaamen der menfchen haaren BOE DEN CH er Morad ae Eerd ie Ti Cy) In het jaar 1768. regeerde mede te Schellinkhout eene kwaadaartige ziekte , volgens ontfangen berigt daar van on= “der de Bylagen letter YX. geplaatst. . In Augustus 1774. openbaarde zieh van gelyken eene aänftee- … kende Ziekte op heteiland Marken , door een der Stuurlieden, _ met twee zyner Matroozen, die naauwlyks van de Buis -reis waren t'huis- gekoomen ; aangebragt ; vermoedelyk door een _ Munfters Jongeling , welke het eerst op de Buis was ziek ge= _ ‘worden , vaangelteeken. Een der Matroozen had, volgens Zyn eigen opgave, een ligten danval deezer ziekte onders gaan; en offchoon hy geen. maaltyd verzuimd hadde, nog- thans deeze ziekte, aan land gekomen zynde , zyner Vrou- weten eerften aangezet , ‘t geen in dat meních wonderlyke verfchynfels voortbragt , welke in geene andere lyders der- Wyze Zyn waargenomen , beftaande in eene zwaare Melancho- hie , die zelfs tot vertwyffeling overflocg , zynde echter door ÄVIIL. Deel, Gd de hd 242 Vande Ziekten „ welken uit de Natuurlyke — Jt ERIESLAND ; venz. S. LXXXL Van het jaar 1769 tot“177t. befpeurde- men Te voAan. den Zuidhoek van FRIESLAND, bepaaldelyk binnen de ftad Stavoren „ meerder Morbi acuti , voornamentiyk Peripneumonie €5 Pleuntides , dan wel voor dien tyd ; het welk | tek Renee EA de geneezings -wyze van mynen Berigter weder volkomen. herfteld. De Stuurman had de ziekte aan zyn huisgezin , beftaande uit twee gebroeders; eene oude moeder en zuster, overgezet ‚ waar van,de drie, oudften de ziekte op de aller« zwaarfte wyze hebben Ondergaan , welke echter alle vyf hers ftelden. Van 53 Zieken onder de beftuuring van mynen ‚ Berigter , zyn ‘er alleen vyf overleeden „niet tegenftaande een derzelven reeds met den dood te worftelen lag, wanneer hy by denzelven geroepen werd, — Ten aanzien van het beloop deezer ziekte , klaagden de lyders gemeenlyk over zwaare koude en rilling door het geheele lichaam , welke in den eenen kort, in den anderen langzaamer in gtoote hitte overging 3- wanneer zich zwaare pynen ;, voornamentlyk in: het hoofd ; op de borst, in-de dyen, kuiten en fcheenen 4 openbaarden. Eene geheele flaapeloosheid volgde , tot -dat de Ziekte byna op zyn hoogfte was: dan , na de volkomen crifis , fiepen de Iyders onophoudelyk , verzeld met eene zwaare of ligte doofheid , (overeenkomende met alle de be= rigten , die van de Febres netvee zyn medegedeeld ;) fome migen dronkeft onophoudelyk : anderen wederom klaagden dat zy het drinken niet konden nederzwelgen ‚/en genoode zaakt werden om alleen éen mondvol teffens te gebruiken 4 dit hield na weinig dagen op , wanneer de lyders veel vogts gebruïkten , en de benaauwdherd eensklaps verdween. —= Op den tweeden dag was de tong wit beflaagen , die dan geel; vervolgens donkerbruin, en eindelyk geheel zwart werd. Deeze toevallen verzelden in den beginne der ziekte meest alle $ Gefteidbeid van bet Vaderland toortoboeijen. 243 > oid s Pd ' : : : e_ À Lie | Dn < tüen denkt-aan de kouder Noorde winden , toen plaats hebbende, te moeten toegefchreeven wor- den. er De Hebres catarrhales waren toen ook menigvuldiger,. —- De gewoone Ziekten van Friesland zyn , volgens gevoelen van den Heer [ Dr. Wi RruveneNius;]} Febres intere mittentes, en wel tertiane fimplices exquifise vel duplicate; Tertiane dimidiate vel hemitttee ; in andere gedeelten des Vaderlands niet zeer ge= woon 5 ter plaatfe , alwaar ik geduutende tr dh Nadelen RR old vind pile de lydefs welke op het laatst noch zoo Zwaar {nóch angduurig: waren. … Want in den beginne ging het fpoedig. wanneer de ziekte den 11. dag op haar ‘hoogfte toppunt wäs z RENE werd dit den 13. én 15.'dag eerst waärgehomen ; ‚ daar werden ‘er zelfs behandeld , waar in de fcheiding der . Ziekte eerst den 21, dag gefchiedde. ——= In het begin der ziekte waren de lyders voor eenigen tyd van hun verftand beroofd 3 dat naderhand zoo,niet vernomen werd ; ten zy-in die geenen ‚die wat al-te lang aan één gerust hadden. == ‚ ZEr waten:ook ;. dies byzonder. aanshet onderlyfj purper = Vlekken, hebben gehad ;.ook gierst gewyze. puistjes, welken __meést.allen.geftorven Zyn. Drie Iyders van mynen Bes _ rigter werden met heftige pynen. in de borst, aangetast; … ddoch zyn gelukkig ; door veel-ragchelen van dikken flym en ° __ @tterrachtige fluimen „ weder tot voorgaande gezondheid. gen Ni Tast : twee der zelven ‚hadden, veele jaaren. gelaboreerd aan _ engborftigheid met een wanfchaapen couleur in het aange- __Zicht,, dewelke van veelen voor teeringachtigen. werden aans ‚ gezien 5. zynde echter volkomen van deeze engborftigheid ons der die ziekte verlost geworden. —= Rah AT on | \ sl … Ten aanzien vân de geneezing wetden de Luyders, wanneer de krachten. zulks. toelieten, door. het. poeder van de Radix specheuanbe van boven geëvacueerd , op welke doorgaans overs vloedig braaken vanseen taaïjen dikken flym , groene en geele bedorvene gâl-ftoffen. en kleine, wormen volgden „ niet.zel- den. met ftänke verzeld, Verre de meesten loosden onder het Purgeeren menigvuldige eit met echen vna dep 13 sEANE 4 244 Van de-Zickten , wolken uitde Natuurlyke jaaren de Geneeskonst geoefend heb ;-zyn die maar weinige maalen. my. voorgekomen ; (en in *s age, maar eenmaal „ door my behandeld ; | welke te Stavoren veelmaalen zeer ‘gevaarlyk zyn. Gelyk, de anderen op alle tyden van het jaar voorkomen „zoowel als de Ouartana , welke in deezen Zuidhoek zeer gemeen en hard- nekkig zyn ; voornamentlyk onder de Boeren ent gemeen buiten de Stad ; zagtzinniger en minder ín de Stad zelve. — Deeze Heer had Lyders behandeld, welke met dezelve één, twee en drie jaaren hadden gelaborverd „ zonder mer-. kelyk verlies van kragten in veelen :; doordien zelfs de eetlust , in eenigen , op den koortsdag goed was, en de fpysverteering naar behooren | | B “vol- ftank , ook geheele nesten van maaden. -Na-de öntlasting van boven , werdt den volgenden dag een fterk-Infufum van de Fol. Senne, Fruêtus Tamarindorum , Manna , Sal tartari, Nie — Ne ërum „„Sal polychreft , Pulw, rad. Rhei gegeeven ; met welke of. Toortgelyke middelen myn Berigter zeer wel geflaäagd is. — Voor deu onlydelyken dorst; werden gelyke verkoelende middelen uit Salpeter „Sal polychreft , Spirit. …Nitr, dicis „ Rob Ribefiorum enz, toegediend.,—— wanneer geen braaking naar „genoegen volgde , werden by de laxeer- middelen een wei- nig braak-poeder ‚ met het Oswmnel fcillivicum , gevoegd. — Voor die met zwaare pynen bezet, ofte. ylhoofdig waren , werden groote Veflcatorien , als in den nek ‚ tuffen de fchou= derbladen, op de fcheenen- „aan de kuiten enz. aangelegd ; en doorgaans eenige dagen open gehouden. —- De koort- fen werden tegengegaan met fterke af kookfels van de cortex Peruvianus ; Tamarinden, Manna, Rbabarber enz. naargelangder « ziekte, en naar dat de verandering derzelven zulks vereisfchte, Volgens een nader berigt van den 18. Mey 1775. waren ‘er j mepfchen aan deeze koorts overleeden ; en ,gelyk deeze ziekte min of meer zoûder tuffenpoozen gangchouden hadde, © Aalt ; | \ \ kend omtrent in 8oo menfchen te beftaan , de Kinders daar Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 245 volbragt werdt. … De meesten werden herfteld door fterk en aanhoudend gebruik van den koorts- „bast ; anderen , welken hier aan niet wilden ge- hoorzaamen , ftorteden , na één, twee of drie weeken op het -langfte van ‘de koorts bevryd ge- weest te zyn „ weder in. BA | 2. „De Quartane fchynen te. Harlingen goedaartiger te zyn , naardien kwaadaartige der- dendagfche. koorcfen „die-men te vooren zelfs door de Kina niet heeft kunnen bedwingen , dikwyls , in het Voorjaars -faifoen „van zelve flytens;…. | | 0 es | 4 3. De Morbi acuti febriles zyn aan dee- zen zuidhoek in het algemeen , volgens bevin- ph BRIE, Ren Aten oe ten NE zoo duurde dezelve op dien tyd nog , maar was toen zoo kwaadaartig niet, dan voorheen; gelyk ’er.naderhand geenen aan overleedenizyn. De meesten:der geftorvenen zyn in. Ja-- nuary en February of Maart overleeden,, en deezen behoorden onder de morsfige lieden van het Eiland, (19 Juny 1775. —-) Ongevaar zyn ’er 78 menfchen van berfteld ; onder welken ‘er ten minften ao geweest Zyn,-die. geene Medicynen gebruikt hebben. —- De inwoonders van het Eiland worden geree— … Onder begrepen ; zoo dat die geenen „ welken nog die koorts hebben , gelyk: ’er toen noch verfcheïden waren , ruim. (’t IN res % „er, . voorige getal zamengereekend). het agtfte gedeelte vän de N dnwoondezen uitmaakten. — J SEr is van gelyken een fraai berigt van Wieringen ingeko- men, ’t welk ;-om veele byzonderheden daar in vervat zyn. de, en het eiland van dien snaam, betreffende „ opvvêrzeek van twee voornaame Lieeden , tot hetluisterryk!lichaam van de Hollandfche- Maatfchappye der. Weetenfchappen befioorende , Oder de Bylagen by letter Z, geplaatst is. Q3 246 Van de Ziekten, welken uit de Natuurlye ding van mynen geëerden Berigter , niet menige vuldiger „ -dan in andere Provincien. De Morbi epidemioi grasfeeren hier ook eveneens : van ge- lyken ishet. gefteld ten aanzien van de. Morbi chronici ‚(waar van beneden). „Hebres putride tegeeren , federt jaaren , te. te „Stavoren, Harlingen, F rancker, Dokkum „ Leeuwáarden en eenige andere plaatfen ‚ zonder ophouden ; voornamentlyk de petechiales , in enkelden met de miliares hier mede verzeld , zeer gevaarlyk, —= Men vindt deeze ziekte in eene of verfchei- dene der opgenoemde plaatfen ; en meest onder het geringfte en onreinfte volkje , * welk wei- nig, verfchooning van kleederen heeft , kleine huisjes bewoont, en de ruwfte kost eeten moet. —- In den tyd van vyfj jaaren had men die te B/avoren niet Kens 6 LXXXIL Behalven de bekende Epidö- wifche Ziekten , welke men op fommige tyden ke ne ziet grasfeeren „ op anderen weder in ‘t geheel niet , en welke men op zyn tyd ook hier ont- moet, als Wartole „ Morbilli, Febres petechiales maligne, Tusfes cowoulfì ve infantum,enz. kan men in 't algemeen omtrent de gewoone ziekten aanmerken : r. ‚Dat mente Harlingen dezelfde Ziek- ten der faifoenen ondervindt , als in de overige Nederlandíche Progincien, welke men pine Gefteldheid van het Vaderland voort vlocijen. 847 Iyk verdeelt in Webres autumnales € vernales. \e Dus ziet men hier, van de als Joors 6 jaarlyks « Pernin ED bite , Cole 4 Fe- bros intermittentes vertjane €5 guartang.. Dee- ze ontftaan vroeger in den Zomer; duuren lan- ger in den Winter, naar maate ‚de groote hitte en vogtigheid des zomers , de vogten meêr tot rotting gefchiket en de uitwaasfeming meêr en kragtiger belemmerd heeft. Het j jaar, 1771, gaf hier van klaar bewys; naardien men in, dien. kou- den, vogtigen zomer alhier eene algemeene ge- zondheid genoot ; genoegzaam geene Gal- of Herfst-koortfen ontdekte ; en niet dan eenige ligte Rot-koortfen onder het gemeen vernam 5 welke meer uit eene verftopte uitwaasfeming , “dan oorfpronkelyke fcherpte in de vogten {chee- nen te ontítaan. b.) Van de:tweede fors heeft men jeanet | ‚in den winter allerhande foorten van Mebres in- ‚ flammatorie ‚ als Febres ardentes „ rheumatice Á 5 Rheumatismi acuti ; hoewel niet mênigvul- dig: niet zelden Eebres eryfipelatofe €3 catat- id thales , welke vroeger ontftaan , langer duuren, meer of minder met ontfteekinge verzeld , of meer naar het catarrhale en putride helden ; 6 Maar maate de koude de vogten verdikt, «de vaten vernaauwt , of de vogtige en ongeftaadige _ lucht 5de uiewaasfeming des lichaams meer be- Q 4 lem » 248 Vande Ziekten , welken uit-de Natuurlyke lemmert, en aanleiding geeft tot het vergaaderen van fcherpe vogten. _—- Terwyl men in den loop der heete Ziekten (Morbi acuti >), inzon- derheid. die van een rottigen aart zyn , hier dik- wils. Aphthe ontmoet ; en drooge winters aldaar de gezondften gehouden worden. 2. Voor het overige beginnen aldaar _ 4.) Met het Woorjaar doorgaans Anderen- dagfche- koortfen ( Hebres intermistentes verna- 05), Buikloopen , Verkoudheden , Pleuritis, Keel. ontfteekingen enz. ligter-of zwaarder, naar _ de gefteltenis van het voorgaande faifoen; doch — niet zeer gevaarlyk, wanneer de vereifchte huip- — middelen worden aangewend. —- Omtrent deezen tyd fterven veele lieden aan eene Peri- preumonia notha , ofte aan fleepende kwaalen , waar mede zy lang 8 gefukkeld hebben. -— Zul- _ ken , welken in het voorgaande jaar, of naeene heete ziekte, of aan eene andere oorzaak kwy- | nen , loopen dan ook het grootfte. gevaar. Lb.) In de Zomerfche maanden heeft men hier ndauwlyks eenige ziekten : tên ware dat zulks door een byzondere Epidemie veroorzaakt wierde. Maar IE, ) De Herfst geeft hie overal Vry Zwaa- … re > Galkoortfen , die echter in het gemeen niet zeer gevaarlyk zyn , wanneer zy wel behandeld worden. „ doch wel eens in eene langduurige | | | Der: ® Gefteldheid van bet Vaderland woortvloeijen. 249 Derdendagfche: - koorts ‚ inzonderheid wanneer ‘de Kina gebruikt is, eindigen. Dyfönteriag oruentag behandelt men fomwylen in den herfsts doch zelden: gaan deeze Epidamicè door „en zyn zelden gevaarlyk, — Hebres miliares wot- den hier zelden gezien , als in enkelde Kraam- vrouwen. ad | 4) De Winter is, even als de Zomer, op zich zelfs aan deezen ooft tamelyk gezond ; doch wanneer de Herfst- ziekten wat hevig ge- weest zyn , heeft men met derzelver overblyf= felen dikwyis vry wat te doen. ’t Geen ten vaastenby de jaarlykfche omloop is, waarop men hier eenigen {laat maaken kan. Hoewel toe- vallige Fpidemien hier fomtyds , gelyk natuur- lyk is „ groote afwykingen geevenn.” us ov €.) « Heerfcht er eene Kpidemifche zieke by de nabuuren, zy gaat de-harde Friefen-niect voorby-, maar bezoekt die ook gemeenelyk wat ‚ kaater’: het welk ‘mogelyk. toetefchryven ‘is, aan de meenigte van Zee-winden, waar voor ‚men open ligt; en die, deeze Jacht geduurig ì ververfchende: side befimettelyke dampen land- _waarts indryven:en „verftrooijen. Evenwel kan smen niet ftellen, dat eene. ziekte herwaarts over- gekomen , veél gemakkelyker afloopt, dan: by anderen. — . De meest bekende en gevreesde Epidemifche Ziekten zyn hier de Febres Pete- chiales:, s Welke onder. het gemeen beftendig den Q 5 naam A 25o Over de Ziekten, welken uit,de Natuurlyke naam van nieuwe ziekte draagen : eene zeer on- eigene benaaming; doch die mogelyk uitdrukken wil , dat men deeze gevaarlyke ziekten altoos , met dezelfde ontroering, als eene nieuwe plaage befchouwt,” Dezelve houdt hier byna nooit vol- komen op ; hoewel ze op verre na niet altoos even befmettelyk is. Mogelyk ontmoet men die meest in en na zeer warme zomers : doch zoo dra zy begint te woeden, fchynt het faifoen weinig of geene verandering meer te geeven. Men heeft - die over agt of negen jaaren met allerlei weder , met koude, warmte , droogte en vogtigheid , onveranderlyk zien volharden. Eene fterke en aanhoudende vorst , met Ooste en Noordooste winden , fcheen zelfs voor deeze Ziekte niet gunftig te zyn : voor het overige laat de groote verfcheidenheid van toevallen , die haar verzel- len, nauwlyks toe, dat ’er in ’t gemeen iets van verzeekerd worde. — Men acht , dat zy- mo- gelyk door naauwkeurige Waarneemers „ beter, dan men tot nog toe gedaan heeft , zoude kun- nen onderfcheiden en in foorten verdeeld. wor- den. “’t Schynt, zegt men „dat zulks zoude te pas komen, ten aanzien van die Rotkoortfen welke onder het’ gemeen vuit morfigheid en be- dorven voedfel ontftaan , em met deeze koortfen veel gemeenfchap hebben. Die Rotkoortfen hebben eene duidelyke oorzaak „ terwyl men aan den anderen kant , geene rede weet te gee- ven , waarom de Fefris petechialis op we 4 | tyden Gefleidieid van bet Vaderland voortoloeijen. ast tyden zoo veel algemeener en kwaadaartiger is , _dan op andere tyden. De oorzaak van die’ ver- fchynfel is even duister , als die , welke flegts in enkelde jaaren Pokjes en Mazels voortbrengt 5 terwyl deeze by andere gelegenheden , het een of ander huisgezin aantasten, maar zich niet eens door de buurt verfpreiden. ev Vermits: het hier de plaats nietvis , deezen duisteren- knoop te ontwikkelen , moet het weinige , dat men hier van zeggen kan , tot eene ih an ‚dad ling belwaard, MOE tale S. LXXXIL oMadere Berigten van gd: Friesfche binnenfteden ‚… Franeker , Dokkum , Leeuwaarden ‚ Bolsward , Sneek (2), enz. heeft men tot heden niet kunnen bekomen , ‚ maar worden, op haar tyd, met ea in- E gewagt. Des | | —— D 3 \ / N 5e l Cz) C Van Sneek en hiet Heeren - Feen Zyn, na de Kebe. ning deezer Verhandeling met den gewoonen Eere- prys , eenige Berichten ingekomen , welken, offchoon zy niet _aân alle vereifchten tér vervulling van de gaapingen deezer aanzienlyke Provincie voldoen, echter naar het oordeel van mynen geëerden Berigter van Harlingen [te weten den Heer edicine Dottor S. STINSTRA] noodig waren, ten einde het onderfcheid tuffen de Zee- en Land- ziekten naar be- hooren op te geeven. Want dus. Was den inhoud van Zyn Eds. fchryven den 20. Maart 1778 : Ik kan niet nalaaten aan te merken , dat inelke der Provincien byzonderheden aan te merken Zyn, die de oplettenheid vorderden van kundige p Waameemers „(zo welaan de Zee, als binnenlands wonende. Een ese Fande Ziekten, welken uitde Natùurlyko —= Ii GRONINGEN, enz. tr & à 4 tt SS. LXXXIV, De gewoone Ziekten van GRONINGEN en OMMELANDEN, zyn volgens de ootzaaken „ die daar van beneden-by de /evens- wyze: zullen: worden opgegeeven „ uiet de mede- gedeelde Berigten » 1. Veele Gal- en Rot-koortfen , die fom- tyds kwaadaartig zyn , en niet zelden met uit- flag verzeld gaan. By het gemeen heeft men, behalven Rotkoortfen , Geelzugt , uit opftop- pingen in het gedarmre ontftaande, | Een Boer in FRIESLAND ís een geheel ander menfch, dan de — Stedeling : zoo als zyne taal verfchilt, verfchilt zyne levens- wyze,. De Boeren verfchillen zoo wel in taal als in zeeden. De Boeren in de Zeven -wolden zullen van de Boeren op de kleigronden verfchillen. Die op de kleigronden woonen, op het zoogenaamde Oude — land , verfchillen van die vanhet Bilt , een ftreek aan ’t Noordwest- gedeelte deezer Provincig door de Zee aangefpoeld , en‚door eene Hollandfche colonie be- volkt : de levenswyze in den Zuidhoek omcrent Mindelopen ‘en Molguern , verfchilt weder van onze Boeren ; gelyk de taal van deeze drie foorten fteeds van elkander gefcheiden blyft, em van verfchillenden oorfpronk is. ] —_ Weshal- — ven ik het gebrekkige van myne opgave in den fchoot der Ed. Maatfchappye nederleggende „ dezelve verzoeke. hier omtrent het mit volkomene , dat in myne opgave.en die, myner Berigteren ontbreekt , doof den tyd „ in eene nadere uitnodiging verder gelieve te voltooijen. Voor het NR Beed | | wa A ee er en Gefteldheid van bet Paderlând voortvloëijen. sgà 2. In het gemeen heeft men veele Zinking ziekten , Borst- of Long-Teeringen , met Vers kouwdheid en zagten hoest beginnende , Bloed- fpuwen „ Jicht-ziekten , enz. Ä 5. De Peripneumonia nothe heeft men hier zelden , dan by bejaarden , onder het gemeen ; en dan nóg even zoo algemeen , als de Angie catarrhofe. “Geene van die beiden zyn in het voorjaar van 1771. hier zonderling geweest. es ti / ke was het getal der dooden, naat het eerfte berigt, te Harlingen in,de Mad geweest» MU, >, tronen 4 Kan COL NTG gg Mee lr OE Zynde. dus in deeze 4 jaaren minder, dan in de voorige 8, Des- zomers het sgetal der, inwoonders op. 7ooo- gereekend „. thans„5 5 indien op-8ooo, omtrent 45 van het geheel: hoes. wel men door de minder vertiering ‚ aoor de weeveryen in - deeze'laatfte jaaren ‚-miinder vreemdelingen tot deeze Fabryk “jn de ftad gehad hebbe, die in het voorjaar: uiet Munflerland overkomen; en metden herfst weder vertrekken; die, fchoon. ze jonge lieden zyn en de lyst der ftervenden zelden vers … meerderen , hier omtrent echter behooren in aanmerking te “komen. —= Ondertuffen hebben de Variole in de 2 laatfte Jaaren fterk, omgegaan 3 aan enkelden werd die door de ón- vedatie- medegedeeld. Zy'had over het geheel eenen guns ftigen-loop in deeze flad”’ 7 } Ten aanzien vän-de koude lucht te Harlingen , bevestigde myn-Berigter zyne Eds. gedachten metde volgende aanmera | si BEAN | | king : 254 _Pande Ziekten , welken uitde Natuuriske 04e“ Febres-catarrhales van: beide foörten zijt hier: bekend +--ook zyn de Petechiae fomtyäs- Bipidemifch.; zelfs in deezen nazomer en‘în den herfst ( 1771. ) , Zonder. merkelyk gevaarsvin het begin der Febres biltofae „ vernomen. ____$. Doorgaans vindt men hier weinig onder fcheid tusfchen de afgaande Voorjaars. en Herfst koortfen : ten minften,óp verre na zoo veel niet als men van elders hoort. Eene aanhoudende zagte ontlasting der eerfte wegen feilt zelden een gelukkigen uitflag of geneezing té geeven; Nauw- | Íyks kine s # Dat namientlyk de regen en ftormwindeà” van den winter van 1775. op, (ommige tyden -verwiffeld met ftrenge koude en vorst , Wel is waar geene byzondère ziekten heb. ben veroorzaakt; dock delaatfte maanderr van. het zelve meer Artbrutides doen zien „ dan, naer gewoonte « verfcheidene Borstkwaalen zyn’er oogenfchynelyk zoodanig door in Tee= tingen verergerd , dat’er de lyders reeds onder bezweekert zyn , of eerstdaags ftaan te bezwyken.” } == Indien de iflorie der Ziekten van FriestAND door deeze noôt nies wezendlyk ware opgehelderd ; zoude ik-de drukpers deeze noodige uitbreiding niet gevergd hebben;® — > ‚oen „Het berigt van Sneek ; zal voornämentiyk by den Laagen grond , de Levenswyze enz. werken moêter , alwaar het best zal kunnen geplaatst worden 3 en-dat-van:het Heeren = Feen onder-de Bylagen letter Aa: in zyn:geheel. voórkomens, als veele byzonderheden behelzende ; welke geene zamentrek= king lyden kunnem CN RCH Vi comen x »„ Uitwyzens. de oorzaaken ; in het evengenoemde Berigt opgegeeven; en beneden nader te verklaaren „ is bet natuurs yk afteleiden , dat in en om de fleden Sneek , Ylst en Sloten Gal- en zelfs Rot. koortfen , (of by enin Praneker „en de verdere hoogere „ en «tot den graan-oogst gefchikte gedeelten deezer Provincie „zoo genaamde Stoppel-ziekten of Rp | ZOO Ls mn Gefteldheid van het Vaderland voorlvlocijen. « 55 Iyks heeft men ooit.in die ziekten de Kina noo- dig. Men weet ook „ dat het ontydig gebruik daar van wel een en andermaal eene Hepatitis veroorzaakt hebbe, —- Buiten dien is die ziekte hier, byna geheel vreemd. HEvenwel weet men. ook „ wanneer die ziekte hebbelyk geworden is, zich met voordeel van den corter ‘te bedienen. Ervaaren Kunstoeffenaars bedierien zich met goed gevolg van een Aloali finum by dezelver — Na voorafgaande. zuivering is. de J&ina meer vei- lig-te- gebruiken. Doch hoe moeilyk zyn de. Najaars- koortfen. „ vraagt men in ZEELAND; te hae ha el BAN gee Î /_koortfen } volgens een twintigjaarige bevinding , het gants fche jaar door gemeen zyn , weshalve de Koortfen , in dit gedeelte des Vaderlands , van allerleï foórt , zoo ‘wel tuflen= poozende „ anderendagfche als aanhoudende Zinking - Roos « Gal- en Rot-koortfen , Zeer gemeen worden waargenomen. _ Ontfteekings-koortfen zyn mynen Berigter tot heden toe zelde _ zaamer. voorgekomen; zoo dat zyn Ed, meende zeker te zyn nr Te nog nimmer dertig lyders daar mede behebd gevonden te heb. ‚ben, niettegenftáande hy wel duizend of meer gevonden had ; welke. om eenige (fomtyds geweldige) pyn inde Hypochons . dria gezegd en geloofd werden de Pleuritis, te hebben sters wyl het by de uitkomst gebleken 1s , dat verre: de meeste ly ders flegts Gal- of wel Rot-koortfen ‚ met pynelyke fpan- mingen gepaard gaande ; ondergingen , en als zodanigen be= handeld , regelmaatig tot voorgaande gezondheid geraakten 4 al waren 'er zelfs expeltorationes (zoo: als -men-het noemde ) fanguinolente mede gemengd , gelyk zyn Ed. zelfs binnen de ftad Sneek verfcheidene gevallen gehad hadde,’ waar in door de lyders een menigte bloeds ter keele uitgeloosd werd ,ët welke meer dan genoeg geëclateerd hebben , oft dat hy tegen den-zin. der naastbeftaanden en verdere omftanderen (zelfs die zich voor Ziekte - kundigen uitgaven ,) verhinderde , aderlas tingen in het werk teftellen , om reden Hy dezelve als firydig B tegen zyne indicatie aanmerkte’’}- id 856 Vande Ziekten ‚ welken uit de Naruurlyté gcneezen ? Het antwoord is gereed : te wee: tên , naar belang van de byzondere behandeling wegens derzelver aart (S. LIJ. not. z. p. 135’, 136.) En de onderwerpen , waar in die huis-, vesten : naardien zy te Hulst Gok gemakkelyk geneezen werden. 6.’ Het verdere , al de Hiekven ván Groe ningen betreft , kan uit de Verhandeling van: wylen den. Heere Door Gout Ca) , en de Academifthe Redenvoering van den Hoogleeraar VAN DorveErReEN (4) worden afgenomen 3 waar uit duidelyk blykt , dat de Najaars- koort- . fen te Appingedam , Delfzyl en andere Noor- delyke en Nootdoostelyke Fandftreeken deezer Provincie , ruim zoo zwanger zyn van Najaars- Galkoortfen enz. als in de Provincie ZEELAND; waar van de rede beneden zal aangeweezen wor- den : gelyk ik zulks boven dien uit den mond van een geloofwaardig getuige. vernomen heb „ van welken. een naauwkeurig berigt te wagten 6 — Ce). ki Ca) Le. pag. 45,46. Cb)... ve pag. 32.» 45-50. Hiei Bral iss page” 39 49= 55: Ce) [Dit Berigt is ook den 3. Maart 1775. door den wel Eerwaarden Heer Jaco Zwart, toen Predikant te Appinge dam „ thans in-de Wilmftad ‚ toegezonden; waar van de by= zonderheden op haare plaats werken zullen: — De Ziekten in dezelve opgegeeven , Zyn : sô Oefderaneid van het Väderland voortelobigen. 237 =— Îu de Hooger of verder van de „Zee verwyderde LANDEN. 6. KX XV Volgens Berigten befpeurt. men thans veel, meêr Teeringachtige Ziekten ; Bloedfpuwen ‚ Rheumatismi enz. in DRENTHE, dan wel in voorige tyden5 anders weet men niet, dat hier eene byzondere.Laudziekte plaats hebbe, Doch nu federt 10 of 13 jaaren, heeft men dan op het een dan.op het ander Dorp eene. Feoris putrida ; welke te Dwinglo in-het jaar 1773 zeer gewoed, heeft. | Aer DAE 0 LXXXVL ï. Onder de haastige ziekten, Catdrrhale - Koortfen „ zoë goed als kwaadaartige, het geheele jaar door gemeen ; waar van de laatfte fomtyds met ontfieeking der Longen ‚ maar meermaals met eene rotachtige bederving in de eerfte wegen verzeld gaan » Ziekten met inflaunnatie „ vooral opde borst5 befpeurt men voornamentlyk van November tot Funy., In, den herfst meest na heete zomers „ ziet men dikwyls een menigte. van irreaüliere Koude koortfen , die toch zelden kwaaddartig Zyn; maar na genoegzaame ontlastitngen van galachtige flym, ‚het zy door de natuuúr of konst , fpoedig geneezen. we 5 ‚ voorfpoedig, en cen naauw bekken is hier een raar verfchyntel, Á R a. Behalven-een groot getal Rot-koortfen , die federt / ‚het jaar 1770. “in het Oldempt, en ook hier omtrent.gewoed — hebben ; zyn ’er geene Epidemifche ziekten waargenomen. » _& 3. Onder de Merbi chroniti Zyn de’ Pbthifes catarrbalés 41 vry gemeén ; belette doorzwelsing zeer zeldzaam ; waar kanker ook niet gemêen'; de Carcinoma uteri wordt in Vroú- wen boven de 45 jaaren nu en dan ‘waargenomen; aan den _ diuor albus , waar van het laatfte gebrek dikwyls een gevolg _ Ás , laboreerén veele Vrouwen, doch deeze Kraamen wederom ALL Deel, eis / 258 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyhe S. LXXXVI Te Coeverden regeeren in het voor- en najaar meest al Rot-koortfen , die „men acht uit de laäge ligging der omftreeks gelege- ne Moerasfen te ont{taan. Voorts doorgaans zwaare verkoudheden, veele Pleuritides „ die de gemeene man door fterken arbeid of wer- hitting zich op den op den hals haalt. — Som- tyds regeert hier een zoogenoemde heete Koorts of Brandziekte , die voor befmettelyk gehouden wordt: in veele jaaren echter hoort men ‘er fom- tyds niet van klaagen. — In het fteedje Ommen en deszelfs Carfpel heeft , geduurende ongeveer den tyd van 15 of 17 jaaren , by tusfenpoozen van een en twee jaaren eene zwaare Brandziekte geheerfeht „waar door eene meenigte van men- fchen ; ja geheele huisgezinnen in korte dagen zyn weggerukt „ waar van men de oorzaak niet Pr, | heeft Verfcheidene foorten van Waterzugt vindt men , maar meest die uit verftoppingen der ingewanden ontftaat.” Het is: 4. Aanmerkelyk, dat de bewoonders van deeze laage en waterachtige landen , ten zuiden Appingedam , die men haast voor Amipbibia heeft te houden, geene byzondere hebben, of cok aan geen meer ziekten onderhevig zyn , dandie vanhet hoo« ge land ten noorden ; het geen ook waar is ten opzichte van _ die langs de dyken woonen ‚ maar met Vreemdelingen geen zints doorgaat : men ziet veeltyds Soldaten van het garnizoen van Delfzyl en Werklieden uit Westpbaalen aan langduurige ziekten fukkelen , die nogthans doorde enkele verandering _ „van lucht , in hun Vaderland fpoedig geneezen : doch men moet ook teffens aanmerken „ dat de eerften , door het me- nigvuldig eeten van Zeevifch en leedigheid , on de laatften , ® door het liggen op vogtige grondenenz. hier toe voornament- 5 Jy oorzaak geeven. J | f Gefleldheid van bet Vaderland voortvloeifen. 259 heeft kunnen nagaan 5 welke ziekte de fterkfte menfchen in drie of vier dagen wegnam, of drie vier dagen daarna als met den dood deed wors- telen ‚doch daar over komende , dezelven als een geraamte hadden uitgeteerd, en ten minften een half jaar deeden fukkelen, eer zy tot verhaal kwamen 5 welken echter naderhand wederom „ zonder eenig gebrek ; in voorigen taat herftel= den. —- Van deeze en die van‘ Gramsbergen zal 'er beneden insgelyks gelegenheid zyn nader berigten te geeven. | tn), de Veruwe. K > EXXXVIL Genoegzaame Berigten heeft men insgelyks van deezen oort als nog niet kunnen bekomen ; men moet zich voor het te- genwoordige met dar. van Barneveld, en het aangrenzende. „Amersfoort vergenoegen „totdat ‘ zich gunftiger gelegenheden : opdoen. 1. Te Barneveld wordt van de Morbi „ tot deeze Claffe t’ huis behoorende „ Alleen berigt „ dat aldaar veele waare en: valfche” Pleurisfen Ál vooral onder de Boeren voorkomen , welke men aan fchielyke ontblooting Wyt, wanneer Zy heet Zyn; of dat zy zomers gaan leggen Jaan in kj Hie gras Onder het lommer, Ra eo, De e6o Vande Aiektên, welken uit de Natuurlyke 2. „De meest gewoone Ziekten „welke doorgaans te Amersfoort gevonden worden, zyn zulke , welke uit beletting: der ongevoelige uit- waasfeming worden voortgebragt „ als Webres cq= tarrhales, Angine, Pleuritides, Peripneumonie nothe;, -Zinkingen op de tanden enz. De Mor- bî rheumatici ‚ dan hier dan daar vallende , en toevallen voortbrengende „ naar den aart van dat deel , waarop de ftoffe valt , en welk aangedaan wordt ; als de Keel - ontfteekingen , Zwellingen der klieren van den hals enz. zyn daar van geen de minfte in getal , en dat wel het ganfche jaar door; doch echter wel meest in den herfst, wor- dende dezelve doorgaans ín den beginne met den naam van verkoudheid beftempeld. — « Morbi inflammatorië plagten voorheen meer gezien te worden dan heden , in welker plaats zich federt eenige jaaren meer Febres putridae hebben ge- openbaard ‚ na welke de eerfte niet zoo ontdekt waren. — In de twee laatst voorledene jaaren zyn er veele Webres intermittentes geweest , voornamentlyk in de lente en in den herfst , die - zich ín den beginne als Febres bikofae continuae voordeeden „ doch niet gevaarlyk of langduurig waren „wanneer zy wel behandeld werden , fchoon dezelve buiten het gebruik van den cortes Peruvianus niet wyken wilden. En deeze heb- ben zoo wel in het voorjaar , vooral in den.jaare 1773. als in het naiaar plaats gehad, zonder dat men eenig merkelyk verfchil in de eaf / hei REE / Gefleldheid van bet Vaderland voortoloeifen. 26r heid tuffen die van het voor- of hajaar heeft kon- nen befpeuren. In dit voorjaar zyn ‘er weinig of geene vernomen. De Febres putridae ma- Jirnae hebben hier in den jaare 1772. fterk ge- woed ; gelyk ook nader in den herfst van 1773. Zeer veele menfchen zyn daar door weggerukt 5 Zoo dat de fterf lysten van die beide jaaren mer- kelyk grooter zyn, dan van andere jaaren. Dee- ze Ziekte heerfchte voornamentlyk by de ge- meene lieden ; echter’ zyn gegoede en aanzien- lyke en wel gegoede lieden 'er ook door aange- tast ; hoewel de aanfteeking als dan by de medee bewoonders in het zelfde huis zoo erg niet was ; en zoo zeer niet doorging; terwyl by de ge- meenen in zodaanige huisgezinnen , daar deeze koortfen post vatteden , het geheele huisgezin daar door werd aangeftoken „ zoo dat 'er fomtyds zes en meer in’ één huis aan ziek lagen. —-” De Diarrheá cruenta heeft hier in de jaaren 1746 en 1747. ongemeen fterk gewoed , zoo dat 'er toen veele menfchen aan geftorven zyn’ (43. Na dien tyd heeft men ’er ten minften , als van eene’ doorgaande ziekte, niet van gemerkt : of ‘er toen eenige klaarblykelyke oorzaak was, waat door deeze kwaal aangefteeken werd, heeft men RE). In het, jaar 1747. regeerde gelyke Dyfenterie op de Dorpen Loenen, Appeldoorn, Beekbergen, Vafen, Eppen enz. op de Veruwes, wêrwaarts doör de Staaten van het Kwartier van Arnhem twee Doötoren en één. Chirurgyn afgezonden wers gen ; van welke Dyfenterie J. H. DeeNER lib. cit. pag. 207. ROL. c. SEwag gemaakt heeft, — 262 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke by gebrek van berigt niet konnen ontdekken. — Tusfis clangofa infantum heeft in het jaar 1773. voornamentlyk in den „zomer en in den herfst, zeer fterk „ en eenigermaate epidemicò te. „Amers- Joort, gegrasfeerd ; 5-terwyl het fcheen „ dat ’er iet befinettelyks in was , vooral wanneer gezon- de kinders. by zieke. kinderen kwamen 3 fchoon meerderen van jaaren „ of volwasfenen, ’er niet door werden aangedaan. —… Dat-het getal der Dooden te Amersfoort in-…1 7 7 2 wanneer. de Rorkoortfen fterk regeerden ‚ ongemeen grooter geweest Zy „ dan in de twee voorige.jaaren „ kan men, uit de, volgende medegedeelde Lysten eeni- germaate afneemen „waar by -men-dient aan te, merken, dat. dit geval door de geftorvenen aan de Kinderpokjes „op dat jaar insgelyks zal vere meerderd zyn. — „De dooden van. de-Jooden, welke in deeze plaats mede nog talryk gevonden worden „zyn niet mede,op de Lysten gefteld’, wyl men daàr van geen nette opgaave heeft kune nen bekomen. —-, Men-begroot het-getal der. Inwoonderen alhier op omtrent 8000 menfchen , 2% geen denkelyk niet vergrontene: zal vang ven. Zyn. - brt Est der Geflorvenen te Ameisfoort | in de Saaren MAO Ger teen. ans, alla MIS AK rr ends vd Bt be ore RED bran lr nge Pon oe LN A) NAS vd gern rame aigg 08 ek ä a Ji Gefteldheid van het Vaderland woortvloeijen. 263 4 — In de Stad en het overige van het fot ed van UTRECHT Eno $. LXXXVIIL Van, dit gedeelte van het VADERLAND kan ik alsnog geene Berigten me- dedeelen : de volftrekte bepaling om perfoon en oogmerk te openbaaren , hebben te Utrecht en te Wyk te Duurfieede alle herhaalde poogingen doen mislukken. - Gelyk lot heeft men te Harderwyk ondergaan „ offchoon in deeze een- voudige Berigten geen geheim altoos verborgen ligt ; ofte eenig nadeel omtrent de Berigters te vreezen is, wier naamen des begeerende kunnen gefecreteerd blyven. —- En alle de berigten „by den anderen genomen , kunnen niet anders „ „dan een ruwe fchets opleeveren, welke door den tyd moet volmaakt worden. sie | — In het Hooge van de Majorie van 'sSHERTOGENBOSGH, E13. SS LXXXIX- De Ziekten deezer lieden , „welker levenswyze enz. beneden nader blyken zal , beftaan meest in Pleurisfen-, bastaard - Pleurisfen, zwaare Verkoudheden (zelden plage ‘er de Leering te zyn, die nu evenwel. federt eenige jaaren voet wint ) „belette doorwaasfe- | R 4 ming » “ 264 Vande Ziekten ‚welken uit de Natuurlyie ming , kwaadaartige en befinettende Koortfon ; epidemifche. Ziekten zyn er zeer zeldzaam ; en wanneer men.die verneemt; openbaaren zy zich meest onder de armften en geringften „ voortko. mende uit het kwaad voedfel „uit de armoedige en morsfige levenswyze „ én uit gebrek van ver. fche lucht in de huizen enz. —- Heerfchr ’er eene epidemigue befmettelyke Ziekte, zoo wor- den die glee hen doorgaans van ’s Lands wege 5 en op order van den Raad van Staaten , van een “of meer Geneesheeren voorzien in en met het noodige te hulp gekómen. _ Geduurende den tyd van oo jaaren heeft één of tweemaalen onder de armfte menfchen een Dwpfenterie geheerfcht, welke men aan één, twee of drie weeken eeten van witte Kool , die ‘er van Dongen gebragt werd, heeft toegefchreeven. Om de 2, 3 of 4 jaaren heerfche op het een of het ander Dorp fomwylen wel eens eene Rothoorts; doch meest by arme Boeren, Spinders of Weevers , zonder dat men hoort, da” er meer- vermogenden door worden aangetast 3 welke rede aan de bovenge: melde voorzorge van ‘s Lands Vaderen” voorna- mentlyk is toetefchryven. De Berigten van de BARONNIE ‘van Breda, en van het MARQUrsSAAT van Bergen op den Zoom „ dikwyls door vermogende Begunftigers verzogt „ mede noch niet ingekomen zynde, moeten „ als de voorigen „ tot eene gunftiger elegenheid wagten, geleg : CQ ROE Gefteldheid van.bet Vaderland voortvloeijen. 265 COROLLARIA. Alle deeze meerdere of min volkomene Ber rigten ‚die, volftrekt noodig waren , zoo wel in haare veelheid: ‚als fomwylen in derzelver uits gebreidheid ‚mede te deelen „om de voorheen geltelde. waarheden te bevestigen „ leeren dan; buiten alle tegenípraak „_ | 1. Het algemeen heêrfehende van het Ca. | tarrhale C het Zinkingachtige) in Morbis acutis Cin heete of doorgzande ziekten”), boven ‘het inflammaetore (het ontfteekene ), in verre de meefte plaatfen der NEDERLANDEN ($, Mae, buiten groote en welvaarende Steden, si IL Het ongeloofiyk verfchil „dat ’er is , in byzondere, ja niet verre van mälkanderen ge- legene plaatfen. C$. XII tot Ee Js dap te did Wyzen was. IL Miet tegenftaande zekere RR alsf ziek ten, uit de byzondere luchtsgefteldheid , naar ide, verfchillende faargetyden , in de NEDERLAN- DEN. even als elders gebooren , hoedanige voof= „Bamentlyk in den, winter, die , welke uit belet- te doorwaasfeming ontftaan , en ín den herfst de zoogenaamde Galkoortfen zyn; en dat het over- tuigende gebleeken.zy „dat drooge en heete zo- mers de vrugtbaarfte doorgaans in het voortbren- Ek gen derzelve bevonden wierden „ terwyl’de te- OR 5 gen- 266 Vande Ziekten , welken uit-de Natuurlyke gen - overgeftelde hoedanigheden van koeke en vogt , die byna geheel deeden agterblyven , of alleen fpaarzaam zich lieten gevoelen ; zoo is ’er nogthans een verbaazend verfchil ten aanzien van het aantal, den graad en den aart der laatftens, niet zoo zeer uit de byzondere gefteldheid van de lacht, in de onderfcheidene fuargetyden wer- kende , als wel die van den: Dampkruig ‚ naar de onderfcheidene ligging der Landen ; Steden en Plaatfen , enz. „zoo als de onderfcheidene Be- rigten hebben opgegeeven, en de volgende Ar. gikels nader bevestigen zullen, … …… „IV. Hoe zeer de aangenoomene Leerftel- — fels , de byzondere begrippen , en de ingewor- telde vooróordéelen , veelmaalen het wezen der Ziekten dermaaten veranderd, „„bedorven en ver- flimmerd hebben „dat de waare gedaante derzel- ve zoo dikwyis- eenen verkeerden naam. ver- kreeg , die nogthans niet , dan aan gewoone en bekende oorzaaken waren toe te fchryven 5, ZOO hebben laatere en betere waarneemingen op de natuur der Ziekten en befchaafder Ziekte - kunde C Pathologie) gegrond , genoegzaam doen bly- ken’, dat die zelfde ziekten , op eene redelyker wyzè behandeld ; de aangehaalde flagtingen ont- _ gingen , tot eene gemakkelyker géneezing kwa- men , en de Waarneemers in hunne welgeleg- de gronden niet deeden misfen „ of in hunne pogingen feilen. | 4 \ V. De 4 Gefteldheid van het Vaderland voortoloeijen. 267 V. De nuttigheid der byzondere waarnee- mingen, nooit genoeg aangepreezen, om, uit het byzondere eenmaal tot het waare eenvoudige te geraaken : waar toe de Vader der Geneeskunde reeds den grond gelegd heeft , om uit de byzon- dere ziekten van onderfchetdene jaargetyden, be- hoorlyk. te. boek: gefteld „ die waarheden te on= derkennen „welke in. foortgelyke “omftandighe: den egte geneeskundige. regels dan de hand ga- ven ‚waar van ‘hy zich. niet alleen , maar allen die «na-hem wel hebben uwvaargenomen „en zyne fchriften: verklaard, zich met vrucht» wisten te bedienen „ en ‘die tot den huidigen dag tot overe vloedige. bewyzen rekken.» «vam hioecter ‚ doen gevoelen ; en dat 'er in het jaar 1772. meest, overal meer menfchen „dan, op. andere s jaaren p ‘geftorven. zynee). | SM soda Van Ce) [Hoe gaarn ik ‘hierseene genetaale Doodenlyst wilde laaten volgen, van alle-de Waarneemingen in de Vereenigde Nederlanden medegedeeld, gelyk ik by de overgifte mvner Verhandeling-voornemens was , en my daar toe de hulp van bekwaame en vermogende Vrienden niet ‘ontbroken heefe;, Zoo 268 Mande Ziekten ‚ welken wit de Natuurlyke Wan het Verfchil vn den Gronp der NEDERLANDEN, met opzicht … s5408,-den -DAMPKRINGe von nons ge XC: De Grond der: NEDERLANDEN heeft zyne onderfcheidene betrekking tot den … Dampkring (C$. XXXV.) , na dat dezelve in haare oppervlakte. of boezem gefteld: is’, naar welke-zy., “volgens het verfchil der dieren ‚-plan- ten ; of -delf-fkoffen, mame en dampen en uitwaasfemingen. opgeeft. Want daar,-by voorbeeld , niets dan-hei- df gras wast „of; daar de grond met weelig kool- of raap- zaad „ graan-- akkers, malfch vlas, hooge hennípftruiken, loof- ryke aardappelen , tabak. enz. voorzien is ; de moestuinen en, lustige Buttenplaatfen met hóoge en laage boomen ,„ heesters , bloemen en moes- kruiden’ pryken , of de landen bofchryk zyn ; zal daar een groot verfchil in de uitwaasfemingen ‚plaats zoo heb ik, om het gebrekkige van deezen arbeìd ; hier van moeten. afzien ; ; my vergenoegende met het geen, de Heer: LE FRANCQ VAN BeekHer daar van in zyn HI. Deels vyfde ftuk het 8. hoofdít. pag. 1741 enz hier van heeft opgegeeven ; in die hoope , dat men eenmaal het getal der dooden tot dat der levenden „ zoo ver mogelyk , in elk jaar opgeeven zal ; ten einde men door -den-tyd over de min-of ‘meer doddelyk= heid „ en al, of niet gezondheid der byzondere plaatfen ‚met betrekking tot de Ziekten van de-JAARGETYDEN în de Nederlan den , zal kunnen oordeelen , waar toe ik een iegelyk de vere eilchte lust, yver ven opgewektheid toewenfche.! } Gefieldheid van bet Vaderland voortohneijen 269 plaats: hebben (f).”- Men weêt dat-HaAres; door zyne Proeven ‚het onderfcheid van eenen welbeplanten grond, tegen eenen die onbebouwd ligt enz. -duidelyk heeft beweezen. Volgenszyne waarneemingen en die vanden Heer Keir. zoude ee Zonnebloem 24“ oncen daags uitwaasfemen „ daar een Menfch flegts 31 oncen in ‘e4 vuren verfchafte : des de uitwaasfeming eens mans is cot die van-de zonnebloem , als 141.tot 100 (g. — Wat zullen dan niet fterk belommerde plaat fen en bofchryke ftreeken opgeeven (4). Maar bovendien zyn deeze uicwaasfemingen weder on- derfcheiden:in den. Spiritus ReClor, zoo kenne- Iyk in het hooi „ de roomfche- en paarde: boo- nen, in, de linde. bloeifels enz. …Ja-zoo krach- - tig , dat de Zee- lieden, voor en-aleer zy het land ontdekken , uit den byzonderen opgaanden geest der planten, van de habyhgig der naderen- de {tranden oordeelen Ah Lommerry- ke bosfchen laaten-haare Klean in den herfst vallen ; deëzen gaan allengskens over tot verrot- ting , en geeven huune ze mende akon insge= | Iyks Cf) Boernaave Element. Chemie , Tom. 1, pag. 470. Cg) MousscnrnBrorr Beginfels enz. $. 1495. pag. 738. Cb) Het geen te. meer opmerking verdient ‚ wyl (ommige Ole: geconcentreerde uitwaasfemingen het lichaam treffen. de, fchaadelyk bevonden zyn 5 gelyk de’ Heer Le FRANC VAN Berkney in zyne Natuur). Hiftorie van Holland , 1. Deel , pag. 319. aangaande den whe dauw uit Ype bladeren beweezen heeft; …… - | | Ci) BOERHAAVE 1. c, pag. 484. Bo Overde Ziekten , welken uit de Natuurlyke Iyks op: —- ‘Opmerkzaame Geneesheeren gas ven op alle zulke zaaken acht. HrirrocrarTeEs voegde doorgaans by de befchryving zyner Zie- ken, ook de plaats waar zy ziek lagen. Zoo fpreekt hy van eenen, die in den Tuin van Dealcis. ziek lag (4). RAMMAZZINt handelt omftandig van veele zaaken hier toe betrekke- yk Ck). -Weshalven dit voornaam Articu/ on- der de oorzaaken van de Ziekten der Nepner- LANDEN geenzins moet vergeeten worden. S. XCI. ‘Want zoo geeft men als eene oor. zaak der Ziekten te Nymegen op , het dagelyks wandelen def inwoenderen in 't Kelftens Bofch, eene digte en by wyze eener ‘berceau overdeke= kende plantage , om zich te verlustigen ; bly- vende het water ‘aldaar ha regenachtig weder een tyd lang onder de boomen ftaan', 't geen met de afgevallen bladeren rot en verderft ; en alzo een vogtigen Dampkring voortbrengt CD Gelyke Sd En KN oor (5) Lib. Epidem. Set. 111, zgr. 3. Ck) Oper. ours, pag. 364, 365e CJ) M. J. pe MAN Verbandeling van de kwaadaartige Rots koorts te Maurik enz. pag. 58 in de noot. —- Wat de Bos- $chen hier omftreeks te wege brengen, kan men afneemen uit zeker berigt, dat op een Adelyk Huis ‚ rondom tusfchèn de boomen , en een uur gaans oostwaerts van Nymegen gelen gen , federt eenige jaaren verfcheidene perfoonen „ zo die tot het huisgezin behoorden , als anderen ‚ welken aldaar voor eenen tyd kwamen logeeren , aan de Rot-koorts overleeden Zyn. — Gefteldheid-van het Vaderland voortvloeijen. 27Ì oorzaaken kunnen.in ’sHlage werken , door het naby gelegen ‚en _anderzints verrukkend aange naam Bofch., en de onvergelyke Schevening /che Weg, wegens, de veelheid der, ziekten, welke. men aldaar „ boven andere plaatfen , uit opvul- ling der vaten ontflaande, waarneemt. _ Van ge. ken kan dit te Alkmaar en te Haarlein, enz. alwaar zwaare Plantagien naby de leden gevon= den worden’ „: plaats hebben. … De Ridder Pa in- GLE maakte deeze aanmerking omtrent de klein- {te Dorpen. (au): —- War Alkmaar. betreft, zoo wordt het, zegt men „ door de bevinding bevestigt „dat ‘er jaarlyks. aldaar: meer Zieken gevonden worden, dan in andere Steden van Noorp-HoLLAND 5 en dat. ook dezelfde foort aldaar kwaadaartiger is op.gelyke tyden , dan in andere fteden ; tgeen bleek in de doorgaande Ziekte van den Maand Juup 1770 — juny 1771s (%).… Welke in de. Militairen veel al- REN 4 5e Cm) » Les fermes & les plus petit Vilages font couvert d'arbres , qui non’ feulement empeche Fair de circuler dee eet Pp ali > mais encore lui laiffe au moyen de la tranípiration.de la ter _ _» re une certaine humidité.” Malad. des Armées, pag. 5. Ks Cn) Perrus ForesTus achtte ten zynen tyde Alkmaar reeds gezonder dan Delft ‚om reden daar van boven (6. LXXIL D. 4 not. d,) reeds gegeeven ‚.en. volgens een berigt, door een getrouwe en zeer naauwkeurige hand my van deeze Stad toegekomen , werden de beweegredenen ter verdeediging van de gezondheid van „Alkmaar „uitde taale „der Voorouderen aangeroerd , ter gelegenheid; van een. Request. aan Prins Wir- LEM den Eerflen-, om onderftand te. verzoeken voor ee | 3 | choo- 852 Van de Ziektin , welken ui de Matutihie gemeender was , dan te Hooin. Te Enkhuizen was die insgelyks minder dan te Alkmaar, doch vry meèr dan te Hoorn. — De Krygstieden zouden dan ook om deeze rede vreezen , om in Aikmaar in Garnifoen te leggen „ om de niee- nigvuldige ziekten , die ‘er jaarlyks onder hen plaats hebben , en fommigen weg fleepen , zoo áls in het jaar 1770. gefchiedde. — Te Faar- Jem zouden ook meer Rotkoortfen in Zwang gaan dan te Rotterdam. — In hoe verre echter dit zeeker gaa, durve ik om de rede by (S. LXIX: n°, 4. not. v.) gemeld , niet naader bepaalen. Of dit ook hier aan het hout toe te fchryven Zy „ zoude eene vergelyking van de jaarlykfche Pooden , en aan welke Ziekten overleeden, by eene wel opgemaakte menigte inwoonders „ best kunnen beflisfen. Te Afkmaar loopen andere Oorzaaken zamen. — Te Haarlem weder an- dere. Des men die alle te gelyk in overweging neemen moet, beh te S. XCIÉ Schoole te Alkmaar , alwaar meêr dan goo Klerken voorheen geweest waren , als zynde te aanmerkelyk ‚ om dezelve met ftilzwygen voorby te gaan , (Privilegien van WirLeEM cen l. än dato den 11. Maart 1575. of Priwilégien van Alkinaar in fol, ag. 65 ) luidende aldüs : „js Die Supplianten verzwygen vant „ de zoete lucht tot Alkmaar , Zulks dat de pest , wanneer Andere fteden daar mede gekweld worden ; zelden tot 4lk- » maar opryst , of daarinne van buiten gebragt zynde , haast … ceffeert en ophoudt.” Weshalven de Ziekten der jaargetyden van deeze Stad aan andere oorzaaken fchynen toegefchreeven te moeten worden; zZoo-als beneden by de Wateren eenigers maate nader zal, kunnen aangeweezen worden. Gefteldheid van bet Vaderland MANGA 273 8, XCII De ganfche HorLLANDscHe Kust is',“geltk die van Walcheren, Schouwen , Goereê en Woorn tot boven Alkmaar beplänt 3 döch nergens vindt men echter-in Noorp -Hoóor- LAND meer hout , dan“tusfen’ Baarlem èn Alke maar.Nan. Buikflaot. tot. Knkhuizen is het meest of alleen open land, - De veele Bui- tenplaatfen van Walcheren , elke van Middel bre vot Domburg g genoegzaam een keten van Buitenplaatfen uitmaken. „Zyn doorgaans wel zwaar beplant, en met hooge opgaande boorten voorzien j-die gezegd worden minder te kunnen fchaden , wyl-genoegzaam alle deeze plantagien met ruime wandeldreeven doorfneeden zyn, die een vryen doortocht voor de winden openlaaten; en dus. minder bedompt kunnen zyn. Groote vlakten vindt men in tegendeel order „Aagtéker- ke, Meliskerke , Marienkerke „ Domburg „ West= Cappel, „Grypskerte, Soutelanderen Koudekerke. b — In Zuim-BeVELAND rekent men 20, ooos | gemeten weiland, de Boomgaarden daar onder be= \ grepen. ; 5 30,000. gemeten zaailänd „ en het, | overige boích., Meer byzonderheden zoude ik _hier kunnen -byvoegen ; doch welke „ door de veelheid , hinderen’ zouden. Voor het overige vinde men het meeste laag hout op fommige hoog- _ten, en langs de gemeene wegen voor de bouw en weilanden: en; den meesten lommer by omiige Dorpen. Weshalven men zoo wel den grond ; ‚ gelyk de Heer. Prince te recht aanmerkt , als pee € gebreide vielen moet gade flaan. \ AF LLL Deel, CO- 871 Vande Ziekten , welken uit de. Natuurlyle COROLLARIA Om te weeten, in hoe verre de bosfchen na- deelig zyn, dient men op te merken : _L Aan welke zyde vande ftad of dorp enz: zy gelegen zyn. | ik IL „ Welken wind zy keeren: HI, Hoe digt zy beplant zyn. IV. Uit welk foort van boomen zy beftaan ; en wat hunne uitwaasfeming te wege brengt 5 wanneer de bladen devendig zyn , en wanneer zy rotten. | V. Het gruppelen en verder rein houden der bosfchen, VL Hoedaanig de gronden ‚ waarin Zy gee plant zyn (0) | 46 | — Va Co) [ Dit dient men in acht te neemen , zal men zich uit de fchynfirydigheden ontwarren , en het waare van het val fche fchiften ; naardien het by alle Natuurkenners vast ftaat , dat de plant-gewaffen , en dus ook de boomen , het vermogen hebben om eene bedorvene lucht te verbeeteren ; * waarom voornaame Geneeskundigen verfche takken van boo men „ als die van Roozen , Populieren, Moerbezien , Willi- — gen en Water-planten , als de fterkfte uitwaasfeming ver _ fchaffende , in water gezet, ter verbeetering van de lucht im de vertrekken , by aanfteekende en heete Ziekten , hebben aangepreezen. (Borrnaave Apborism. de cognofc. € cur. morb. — $. Gog. num. 1. eum G. Ie. Be VAN SWIETEN eh, gent fi ont, # Gefteldbeid van bet Vaderland voortvligijeinm. 925 — Van de Natuur of AART, ‚ vân den GROND. sirir &.-XCIHiL Ten danzien vande Natuur-of Aart van den Grond „ zoo is die wyders onder. fcheidenvin klei „ zand; veen of moer Cronden, Van welken de kleilanden als de vetfte, ‘minder uictwaasfeming doorlaaten ; maar ook het gevallen water „langer: op hunne oppervlakte behouden. —_ De zandgronden zyn doorgaans de hoogfte, hd ‘ Tom: 1, pag. 119, 120. Vergeleeken met de Inftitut. Medic. $. 1031. des eerften , met de verklaaringen van HALLER en Dr LA METRrie op deeze plâats, „De Heer FrankijN verzekert door langduurige ondervins ding , dat de lucht van de bosfchen in Aimerica niet ongezond - Zy : want » wy Americanen-, zegt hy „ hebben’ overal onze s buitenplaatfen in het midden der bosfchen , en-daar is geen 5 Volk op den aardbodem bekend; dat eene beetere gezond. s heid geniet, en dat vruchtbaarder zy ‚ dan wy.” (Expes riences $ obfervations fur differentes efpeces d'air, traduites de V' Ans glois de M. Priesruy &c. a Berlin & a Paris 1775. Gazet Literaire „ Juin 1775. pag. 292, 203)’ alwaar veele voortrefe felyke zaaken voorkomen. —= __ „Van gelyken heeft de Wel Edele Geftrenge Heer Burges Meester L. P. vAN pe SPirGrL te Goes , de goedheid wel __ Willen neemen , om my inhet midden van andere beezighe- … den te vereeren met het fraay Vertoog over de verbeeterds \ ha f\ & Re ducht van. ZrerLanD , federt het verbieden van de Zelneeringe, ende vergunning van boomen vooreen ieder om zyn egen lam: te mogen planten ; welke Verhandeling onder de Bylagen ; lett. Bb. te-leezen is. — „Het komt ’er dan opaan, hoë en op welk& wyze men de bosfchen tot vermaak enz. gebruie ke ; en op welke tyden van het jaar en van den dag zulks gee fchiede, Sa fa à36 Van de Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke laatende het gevallen water gemakkelyk door 3 en fommige veen en moergronden , om de zwa- velachtige ‘en arfenicale dampen en _uïtwaasft- mingen, de nadeeligfte (p). — Alle deeze dingen hebben wederom hunne betrekking op den Dampkring , naar dat zy door veel menfchen en dieren beflaagen zyn „ en naar dat de landen gemest ende gronden op verfcheidene wyze ge= roerd worden, | | 0 S. KCIV, Veele landen in het Vaderland zyn laag , nät en motrasfie CS. XXII”) waar door de lucht met waterige dampen , die men re recht, In het gemeen is het zeker , dat _ VII. Digt belommerde bosfchen in den zomer de witwaas- feming des lichaams doen verminderen, wanneer men, warm zynde „ zich daar in begeeft : en dat | [ VIII Die zelfde bosfchen in den herfst en in den winter , door de afgevallen verrotte bladeren en dampen, die, wegens gebrek van genoegzaame doorblaazing (ventilatio) ‚„ hangen blyven, op deeze wyze , als eene bedorvene lucht werken ; hoe heilzaam over het geheel de groene kruinen de lucht in den zomer verfriflen en zuiveren mogen: } Cp). Over den aart deezer dampen en het fcheikundig one derzoek van de veen- en moer -floffen kan men nazien Elemens de Chimie &c. par Mre pr MAcuy, Tom. IV. pag. 266. num. IV. & R. A. Voeer Inflitut. Chemie ,$. 97. Voor- namentlyk ‚met de aanhaalingen van STAmHL en BECCHERUS ‚ aldaar opgegeeven. Vangelyken de Heer J. Lr FRANCQ VAN « BeERKHEY, die in zyne Natuurl. Hiftorie van Holland, I. Deel, page 503. en II. Deels 2. ftuk , pag. 503-550; 594» 595» 628. omftandig over dit onderwerp gehandeld heeft ; waar im _ teffens de nieuwfte fcheikundige Waarneemingen van den one | vermoeiden Heer Dofter TEN HaArr gevonden worden, Gefteldheid van bet Vaderland woörtvloeijen. spy. recht Wapores: arfenico-= fulphurei noemt, en welken in de Veen - gronden in meenigte/zyn „ vervuld wordt; ’t welk de daaglykfche ondervin-: ding aan allen, die Lurf branden , leert; ter=: wyl de fcheikunde derzelver vlugheid bewyst :. dewelke ;- hoe flegter en brakker die is , hoe. meer zy van die dampen uitgeeft (g). Dit ondervinden de armften onder de Veen - lieden , by welken van de ro huisgezinnen wel-g zyn, die nooit hout branden „ maar altoos turf ; die , naar maate zy armer Zyn , ook flegter en brak- ker turf branden: en waar van men den {tank al liggen ‘er fomtyds maar 3 aan het vuur ‚ dik= wyls ‚in. hunne huisjes inkomende „ niet ver=., _draagen kan. —- Deeze dampen nu blyven in den Dampkring hangen „ en zweeven , voorna- mentlyk.in de uitgebaggerde. poelen ; laag by den grond , want hunne diepte verhindert „ dat de wind-langs de aarde zo vry als elders-geftaadi-- ge verfrisfing in de lucht bezorge ; waar door. . dezelve tusfchen de gebouwen en boomen „ be-- nevens de hooge dyken als beflooten worden ge= houden „ voornamentlyk dan , wanneer ’er wei-: nig wind is : maar deeze lucht omringt de men- ‚ fchelyke lichaamen , dringt daarin door, en wordt onophoudelyk ingeademd; het welk niet wel an=, C q) "Hoe veele teedere geftelten , zegt deeze everge- ‚melde Schryver (II. Deel , pag. 507 , 508. ). onder: het Juf. ferfchap worden niet zelden flaauw en _doodelyk benaauwd , door een Klein kooltje zwäveligen turf. » * 8 3 278 Vande Ziekten ô welken uit de Natuurlyke ders dan flapheid in de vaste deelen en-fcherpte in de vloeiftoffen kan verwekken. -En hier van fchynt af te hangen ; dat de vezeldraaden: der maag -en darmen, voor de fpyzen en dranken meêr wykende dan in drooge landftreeken, haa- re capaciteit grooter wordt ; waar door dan de _voracitas „ welke algemeen is, en door opletten- den befpeurd wordt , moet gebooren worden 3 welke by de meeste dusdaanig geftelde onderwer- pen niet wel anders voortbrengen kan , dan ee- ne maú9waj u wauw yvus. —- Maar , wanneer deeze plaatsheeft, dan zyn de bloedvaten met kwalyk bereid bloed , en de ingewanden met ontaarte fappen opgevuld. En, dit fchynt de voornaame bronwel vari veele doorgaande Land ziekten-te zyn. —- Want niet alleen ligt in deeze opvulling der vaten en ingewanden het al- gemeene zaad der genaamde Scheurbuik „ het welk door het gebruik van ligt rottende of lige garftig wordende fpyzen , gepaard met te weis nig beweeging , uitfpruit , en die veeldaantige ziekte voortbrengt „die de moeder is van eene menigte byzondere kwaalen , als Catarrht ma- lieni, Hemoptifis, en daar uitvolgende Phthijes, Vifcerum obftruêtones , Fumores fcirrhofi , can- crofì „ Oedemata , Hydropes , Ulcera eacoëtha ; welke alle-hier frequent gevonden worden; maar ook veroorzaakt deeze zelfde lichaams-conflitu- — tie, als eene algemeene voorbereidende oorzaak „ wäntieer ’er eene aanzettende ( cau/d ed Î | hare Gefteldheid van het Vaderland voortvlogijen. 279 tharElica) by komt , “die ziekte , welke hier omftreeks in de byzondere jaar-faifoenen , min of meer epidemicè regeeren. } | S. XCV., De plaatfen in het Vaderland na- gaande , welke van Veen en Moer haare be- naaming hebben gekreegen „ Zyn zoo menigvul- dig, en te veel om hier alle aan te haalen. Men kan de voornaamfte in de Verhandelingen. deezer Maatfchappye zelve. nazien, en met de byzon- dere Schryvers, welke daar van gehandeld heb- ben , hier over raadpleegen (s) — Alle die tegenwoordig noch Turf utleeveren, of welker gronden voor een gedeelte van dit moer ontlee- digd zyn , of welke het zelve noch in haaren boezem bevatten , behooren dan tot dit foort. —- Een voornaam deel van Zuip- HOLLAND , inzonderheid AMsTELLAND „ en wegens de bedyk- te Meeren Noorp- HOLLAND, zyn van deezen aart 5 niet minder FRriesLAND enz. in veele op- zigten : en wat zal men ‘er meer opnoemen , daar het Vaderland aan den Zeekant enz. veelal laag , moerasfig en vogtig is ; drooge Veenen geeven doch minder naadeelige uitwaasfemin- gen op. han Cs) Het XI. Deels 2. ftuk, pag. 145, 146 en 147. Verge- leeken met de Natuurlyke Hifborie van Holland ‚van den Heer LE FRANCQ VAN BERKHEY, zo wegens de gronden. van ScHou- WEN ‚ ZUIDHOLLAND enZe dewelke in het II, Deels r.ftuk „ zonderling die van HortaND, zoo wegens haáre benaamin= gen als aart „ in-het Derde aas e p.-7I enz. voorkomen, 2fo Vande Ziekten; welken uit de Natuurlyke S.-XCVL De veengrond is inde Wete: ringen uittermaaten zwävelachtig.. … Men heeft dikwyls i in het wandelen , als de dag heet wordt, den zwavelftank naauwlyks kunnen verdraagen , waar door het zilver nergens zoo fchielyk beflaat dan hier: door de veenlanden ‘gaande A gelykt. het in den tyd vaneen kwartier uurs naar lood 5 en in de huizen beflaat het ook , hoewel veel langzaamer, in korten tyd. — Te Kalflagen, Leimuiden „ Zevenhoven , beflaat het zilver op verre na zoo fchielyk niet ‚ en te Nieuwveen weinig. — Te Monnikkendam , Edam , en Hoorn beflaat het zilver, doch nimmer zofchie- … lyk als te Amflerdam, Het glad en gebruineerd ie zilver beflaar fchielyker , dan het geen wit ge- fchuurd is met puimfteen en karnemelk. In de Purmer en Beemfler is het even zoo met wit zilver gelegen : in de Beverwyk befpeurt men nooit eenig beflag. — Te Naárden wordt het zilver gezegd noóit te beflaan ; insgelyks te. Nederhorst den Berg , en het yzer niet meer dan op andere plaatfen te roesten : in tegendeel {erk te Weesp. * De rede hier van moet in den grond gezogt worden. —-» Het Land onder Op is, ten opzichte van dat van Naarden en Muiden, uit de natuur het allerlaagfte van bodem ; beftaande voor een gedeelte uit eene kleiachtige ‚ en voor het meeste uit eene derry- achtige en zeer losfe fpongieufe , en op fommi- « ge plaatfen moerasfige fiabflantie 3 s zynde zeer « > voch, | | | Gefleldheid van het Vaderland voortoloeijen, … e8r vochtig en waterachtig , en beftaande voor het - grootfte gedeelte uit droog gemaakte Polders, voornamentlyk by de ftreek van Aokouw „ het Gyn, de Byhmer en Bylmer- meer , en in het zoogenaamde diftriëk van den Broek , in welke oorden men tegen den regen:tyd des avonds , en wel in het najaar , geftadigen damp en nevel gewaar wordt ; dewelke met meer of min falpe- terachtige deelen vermengd is. — Waarom dan ook veele Morbi chronici hier hun vaderland heb- ben , welken uit vogtige en onzuivere uitwaas- femingen geboren worden, als Scorbutus, Phthí- fis, Tabes , Affeêtiones hyfterice „ Morbi ner. vofì, verminofi 5 Arthritis , Rheumatismi, Do. lores colici , Deglutitiones depravate enz. waar van Weesp , van de drie GooiLANpscue Ste- den, voornamentlyk wordt aangedaan. Terwyl deeze lyders het gunftiger vinden te Naarden, … 2sGraveland, Hilverfum , Laaren , Blaricum, __ Hmenes , enz. uit hoofde , dat dit hooge en meest afgezande landen zyn , welken de fchaade- Îyke en nadeelige uitwaasfemingen als een fpons inzuigen die deelen oplosfen door de verfterken- ‚de en verwarmende kracht, welke in die zand. gronden gevonden wordt, eene goede perfpira- die. aan onze vaten veroorzaaken ; en dus eene goede concoltie , chylificatie en verdere cireu- latie voor de overige dierlyke huishouding be- zorgen. — ‘ Alle deeze vogtige ftreeken gren- zen voornamentlyk aan de Bylemmer-meer, al. ‘waar door den bank de Scorbutus nog al mee Se ra le a N 7 gras 282 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke grasfeert „ gelyk de Naarder, Hoster en Abkou- der Meer , en om die ftreek , wel voor de on- gezondfte mag gehouden worden. S. XCVIT AmMmsTELLAND is tusfchen het Ye , de Meer en de Vaart Kost verlooren laag, moerasfig en veenachtig, liggende ’s winters veel dras, en zelfs het gedeelte tusfchen de Meer en de Sloterdyker-weg , is in den winter dikwyls met water bedekt (nader by Haarlem is die ’s winters doorgaans ). Dit zelfde heeft plaats tusfchen de nieuwe Meer en den Amftel , waar van het gedeelte, dat tusfchen die Meer en den _ Amftelveenfchen weg ligt , ’s winters mede veel — water behoudt 5; terwyl in Am/telveen noch ge- veend wordt. De Bylmer en Weesper bain, gelyk ook Ouderkerk, moeten, de gronden enz, betreffende , geacht worden , genoegzaam met het overige van Zm/telland overeen te komen: — —_ Nigtevegt is meêr klei- dan veenachtig in deszelfs grond. — Des de geheele landftreek, welke hier door Amflelland beteekend wordt , laag , broekig en moerasfig is ; gelyk de weeke rond der Stad, op dit gedeelte van het Vader- and , in het aanleggen van huizen , en andere voornaame gebouwen, over bekend is, om zich een denkbeeld van de gemakkelyke en bezwan- _ gerde uitwaasfemingen uit deezen losfen, moer. « en veenachtigen grond te vormen. — Dit is nogthans niet van ganfch „Am/telland te verftaan; « want daar dit aan het Gooiland. grenst , wgn E e iN /) Óefteldheid van bet Vaderland vóórtulocifen. 283 de grond langzaamerhand zandiger , als hebbene de het GooiLAND geenen anderen dan de Heide, Ook is aan de grenzen van hèt SricuT“de grond, gelyk van Nigtevogt , kleiachtiger. — _ JW4- werveen is meest uitgebaggerd, en gaat voort met verder in water veranderd te worden, gelyk ook Vinksveen enz. wier naamen de gronds- ge- fteltenis genoegzaam uitwyzen. ‚S. XCVIIL De Wormer heeft een veenachti- ger grond dan de Purmer, die klei bevat, Ge- Iykerwys men uit het min beflaan der metalen in de Beverwyk, over de hooger en laager ftreeken van het Vaderland oordeelen kan. _Zonderling, ontdekt men dit in de Provincie van OveERYsSEL ; die by Campen , Zwolle, Hasfélt„ en andere plaatfen naby de Zuider- Zee gelegen „ uit laage groenlanden (Broeken, Maarzen , Vlierden enz, gehecten ) , beftaat ; alwaar ook groote Veenen zyn, en de groenlanden een moerigen grond héb. ben 5 maar deeze-veenen zyn des zomers zoo droog ‚federt veele jaaren door waterleidingen afgetapt, dat haare uitwaasfemingen de lucht niet ongezond maaken kunnen ; zynde voor het ove- tige verreweg meest zand , en hier en daar klei of gemengeld.> De grond in het Wollenhaofjche is doorgaans veenachtig , liggende welde kant ‚maar Steenwyk en)Oldemarkt het hoogte ; agter Hasfelt is de grond laag en veenachtig ; naar Campen laag en weide grond ; naar Deventer klimt A Sed 284 Van de Ziekten ‚ welken uit de natuurlyke de hoogte, zynde- Bolten naar Hellendoorn. berg- achtig ;-doch naar den kant. van Rysfen- ten noord-oosten laag „ veenachtig en moerdsfig ; - ten oosten naar Goor enz, hooger, Van het ROEREN van den GROND. S. XCIX. Betreffende het roeren van den grond , zyn’er verfcheiden doorflaande bewyzen die zulks bevestigen. De plaats by RAMAZZINt opgegeeven , kan hier in voor andere den voor- rang hebben (7). Laat ik ‘er alleen byvoegen dat zeker Tuinman , die telkens , wanneer hy in een geroerden grond arbeidde , of in geopen- de vooren pootte of plantte, ziek’ wierd, en met dikke. beenen , Catarrhi , Koortfen , enz. overvallen „ na dat hy, uit OvervysseL , tusfen. de Haarlemmer Meer en het Ye arbeidde ; waar’ door hy dit zyn beroep verlaaten moest. —— Naderhand in dienst van een voornaam Heer ge- treeden , en ín langen tyd geen Tuinwerk heb= bende verrigt , leidde hy voor zyne Mevrouw een klein Bloemftukje op een verfch geroerden grond , in eene aanzienlyke plaats van HouLAND , en werd door dezelfde ongemakken overvallen. — Meer diergelyke voorbeelden ‚ zeide hy, myte- kun- Cé)’ Oper. pm. pag: 364) 365. > Gefdeldbeid van bet Vaderland woortoloeijen. 285 Kkuúnen opgeeven. Wat moet dan niet den Al kerlieden en Boere gasten , in het vroege voor- jaar , of in de lente en in den herfst , wanneer het aardryk ontfloten ís , of geopend Zynde nog uiewaasfemt ($. XLVI), wanneer het zelve door het ploegyzer vroeg en laat geroerd wordt} vooral , wanneer hunne maagen niet met be-- hoorlyk voedfel voorzien zyn , ten nadeele van hunne lighaamen wedervaaren 2 Tot het roêren van den grond behoort ook die noodzaaklyke ge- woonte , welke in ZEELAND enz. en overal , waar een-groote val van Water „ door. de ebbe en den vloed veroorzaakt , plaats heeft , om de havens. en-kaaiten: ‚door middel-van Spuijen , Sluizen , Sasfen en Mollen , van. de nederge- zonke {hibbe te ontlasten en te zuiveren. En, hoe meer die havens en kaaijen met week {lyk voorzien en vervuld. zyn , zo veel meer zalde grond geroerd worden door het water ,’%t welk ; door het ophaalen der fchutdeuren met geweld f voortgeftuwd wordt „ en als op een planum în- _clinatum. door. zyn eigen zwaarte nedervallende;, eene geweldige fchuuring maakt , zoo dat die weeke ftoffen daar door los geraaken. en uitge= „dreeven worden; het welk by heete zomers, door den byzonderen Spiritus Rebtor deezer gronden „ niet alleen een zeer onaangenaamen reuk verwekt , maar ook , by zaamenloopende omftandigheden, grootelyks kan medewerken tot TOORN van. tusfenpoozende. koortfen en Ee 486 Van de Zichten „ welken uit de Natuurlyke cpidemigue ziekten. Want, behalven dat dit dage. lyks in (ommige dier fteden door Water- koorn- molens plaats heeft, zoo gefchiedt zulks by fpring- tyden , eenige dagen voor en na de volle en nieuwe maan, met flilftaan van de koorn-molens opzettelyk; het geen een verfchrikkelyken {tank uidevert.… Onder de redenen, die men van de gezondheid van Hulst opgeeft, is deeze, dat men ‘er geen flinkende kaai heeft, | Van den noocEN Gronp. -$. ©. Met opzicht tot den Aoogen Grond 3 Zyn de NEDERLANDEN fpaarzaam van Ber- gen voorzien 5; zynde de grond der zelven vry vlak. De Zee-kusten, welke ten Westen lig- gen, hebben eenige Zand-duinen , doch niet hoog verheven: de hoogfte zyn omtrent Kaf- wyk ende Beverwyk gelegen. FRIESLAND en GRONINGEN misfen die , door het maaken der Wadten , of het van een fcheuren van derzelver voorlanden: ZEELAND beftaat meest uit Ei- landen „welken aan den Zeekant met Duinen voorzien zyn, waar van die van Walcheren by Domburg de hoogfte zyn; en is aan de Rivic- ren of binnen-ftroomen met dyken omringd ,_ op welken geene befchutting van boomen kan geplant worden. De gantfche Provincie van HortaNDp is laag , doch vlak ; beftaande uit groo Gefteidheid vanhet Vaderland voortvloeijsn. 287 groote vlakten ‚ weilanden en uitgebreide waters plasfen „ tusfchen den kring haarer Steden en de ketens haarer Dorpen. Het Sticht van Urngcurt is mede vlak , doch wat hooger 5 tusfchen Rege nen en Amersfoort zyn eenige bergen „ waarvan de Amersfoorder berg de hoogfte is. Een grdot gedeelte van GELDERLAND is vlak land , uitge- zonderd de Veluwe ‚ alwaar eenige heuvels lig- — gen, OvnrysseL is mede vlak land’,-uitgeno- men eenige heuvels in went, — FriesLanp en GRONINGEN ; met de Omdanden ‚ zyn mede vlak land. _Weshalven ’er in deeze landen geen oorzaaken zyn, die de winden fluiten kunnen , als op de genoemde plaatfen 5; naardien dezelve vry en onverhinderd kunnen heen en weder be- wogen worden (u). In OveRrvysser is het meeste land vlak ; ‘er is maar eene berg „ waard te noemen , den Ziemererberg geheeten. Het ER ET Pant Dingfpel Zuideveld is maar hier en daar met ge- ringe heuveltjes bezet en meest vlak land 5 dus _ Cu) MusscuHenBroEK Beginfels „$. 1757. pag. 880. Deeze opgaave is uit de aangehaalde plaats van MUssCHENBROEK medegedeeld , gelyk die ook woordelyk voorkofnt în den Vegenwoordigen Staat. der Vereenigde Nederlanden ; maar, die’ in Gelderland bekend-is, weet, dat ’er verfcheiden heuvels zyn, die , met opzicht van de Nederlanden ‚ den naam van Bergen wel draagen mogen. Waarom men de opmerkingen van den Heere J. Le FRANeQ VAN BERKHEY , OWmtfent deeze plaats , in Zyne Natuurlyke Hiftorie van Holland , 1. Deel, pig. 382. voorkomende , welke mede op de duinen van WALCHEREN ; SCHOUWEN en Voorng kan toegepast worden, wel dient in acht te neemen, 283 Vande Ziekten , delken wis Cé Natuurlyte dat Coeverden in’t geheel voor de Noorde wir: den bloot ligge ; te meef , daar de moerasfen zich aan die zyde voor het grootfte gedeelte be- vinden. Hier door wordt zekerlyk , en door de menigvuldige waterdeelen in dit klein beftek op- waarts fteigerende enz. en door den laagen grond eene groote nuttigheid gebooren : waar door de. dampen en uitwaasfemingen , zoo hiet als in val leijen „’ blyven- hangen ; $ gelyk in de bedykte meeren (S. XXIIE. n°, 4.) plaats heeft ; maat aan den anderen kant ontftaan hier twee onge: inakken uit ; als 1. Woor eerst „ dat de fohraale noordelyke woinden de lichaamen zonder tegenfland aandoen : waar door men alleen in den zeer grooten Schou- wenfen Polder, die geheel. van de Noord- Zee omringd en weinig of niet met geboomte beplant is, en dus ganfch open lige ‚meer Pleuritsdes.… enz. gewaar wordt , als in het. Eiland Duive — Jand , dat boomryker is en oostlyker ligt ; 5 waar door ‘de koele Zee- winden nergens in hunnen loop geftuit worden , maar direë} en snmediaat de menfchelyke lichaamen aandoen. … Dit zelfde moet in alle de ftreeken , welke voor die fchraa- le winden bloot liggen , ten aanzien van alle die ziekten , welke uit belette doorwaasfeming ont» ftaan , plaats hebben :: als ín het bovenfte ge= deelte der OMMELANDEN , een voornaam gedeel: te van FriesLAND , een gedeelte van Over= YSSEL — Gefleldheid van bet- Vaderland woortvloeijen. 289 VSSEL Een GELDERLAND , “dat gedeelte van het SricurT en’ HOLLAND, welk aan de: Zuider - Zee grenst sen byna ganfch NooRDHOLLAND, het Eiland VoorN „dat van OVERFLACQUE Pnitieus Land en"DHOLEN ; benevens -de noordelyke- grenzen van STAATS VLAANDEREN ende Steden en Dorpen in en op:dezelve gele: gen. “De pàrtculiere betigten van fommige fte- _den en-pldatfen bevestigen-die; ‘Men klaagt zeer té Harlingen over de' koude lucht en winden ; als welke “ftad door geenerhande befchutfels kan behoed “worden. — De Noorde windenezyarte Edam geweldig koud ; te meer „daar de lucht vochtig is, en geen befchatfels voor deezewin- de zynf De ftad Nymegen. is in haarevaf hel ling aa den kouden Noorden en noordelyken wind ‘bloot gefteld ; welke gelegenheidonder de _ oorzaaken van haare fteeds aanhoudende ziekten; als “de -uictwaasfeming belettende > opgenoemd _ worden; “>=. Te Dirksland ; in het-Eiland … van OVERFLACQUE , werden:de Pleuritides én _ Peripneumonie in 1763. het hevigst vernomen. _ Te St. Annaland, in het-Eiland Toren, _ openbaarde zich eene kwaadaartige keel -ontftee- king in het jaar 1763. wélk Dorp noordelykst ligt; en die vervolgens zich uitbreidde over an=- dere Dofpen in dat Eiland , als mede in de ftad Tholen. * En wel eerst aan de westzyde van het ‘Dorp, onder de kinderen r dezelve hield eenie gen tyd op , maar openbaarde zich na omtrent XVII, Deet. Kon 6 299 Over de Ziekten , welken uit de Natuurlyse 6 weken weder „als toen: aan de oostzyde van het Dorp „ wanneer de meeste kinderen daaraan zeer fchielyk overleeden zyn. Die des avonds met deeze kwaal overvallen werden „ ftierven des anderen daags „ of den dag daar aan volgen- de ; duurende dezelve in-dict Eiland , tot in het voorjaar van 1764: „Volgens de berigten , was - ‘er eene Angina gangranofa onder. ‘Dan dee- zen werden niet rood „ gelyk alle anderen , die ook allen vervelden. By fommigen verzweerden de Parotides , het geen langzaam in zyn werk ging ‚ en die moeilyk tot geneezing kwamen « anderen ontlasteden wormen van onderen en van boven. … Deeze ziekte was in ’t gemeen verzeld van eene Febris purpurata , Zynde genoegzaam eene en dezelfde Ziekte, als de Heeren Tissor en Huxnam befchryven. — En, let wel! de- zelve heeft mede gegrasfeerd onder en in Stave- nifle ‚onder Vosmaer , Poortvliet „ «Scherpe- mfJe en Tholen > dan , te sStavenifle minder, als te Sf. Annaland; wederom te Vosmaer min- der, dan te Poortvliet ; en weder te Poortvliet minder , dan te StavenifJe en Scherpenifle ; en te Tholen het allerminst : maar voornamentlyk openbaarde die zich állerhevigst aan de noordzy- de van het Eiland, namentlyk te Sf. Annaland ; ’t geen geheel bloot ligt voor de noorde winden, _ en geenerhande befchutting heeft, als den bui- tendyk voor de huizen „ die beneden denzelven — Staan 5 te Stavenif}e minder ; ín een gedeelte — vann Gefteldbeid van bet Wâderland voortvloeifen; Sgt _ Van de: Heerlykheid- Maartensdyk “wel zoo he vig, als ce Staveniffe ; ; te weeten meest alle in. een’ Polder, “die wel de laagfte is van deeze Heerlykheid 3 -weinig wederom in deeze fimalie Stad zelve.” —= ‘Des de hevigheid: meeren- deels “af hangt van de ligging ‘der opgenoemde plaat{en „in: oostelyker. en-westelyker of dieper. ligging „ of meerdere-bedekking : als Zholen en _ Staventfe het oostelykst. en -westelykst „het eer-. fte door de beplante dyken der noordelykst aan- gehegte: Polders: befchut ; hetvander door-het voorgelegen en met ftevig » gêboomte “voorzien. Duiveland „ grootelyks gedekt. > En Poortvliet door. zyne dieper ligging , en met meet bebols werkte kruinên dan Scherpenif]e zynde voorzien: Al het welk door het befchouwen der naauwkeu= rigfte kaarten-van ZEELAND zelve kan worden nagegaan. == . Deeze Ziekte bepaalde Zich meest òfider je jonge lieden van beide Sexe , “van één tot 20 jaaren, en weinigen daar boven; De Heer [ A.D: vaN CasreeL } die dic Berigt:daars van heeft medegedeeld , heeft ’er in de 6o be= ) handeld, waar van 'er5. geftorven zyn. . ò. Ten ânderen dat de winden hier doot | veel van hunne veerkracht misfen; en, lang aan- houdende „ de meermaal genoemde ligtere luché CS. XXXIX. ) , en de daar uit voortkomende Maid veroörzaaken , waarointrent de Ridder RINGLE ZOO nadrukkelyk als ijn zegt :. À gelen va we Maar be 2 ‘Vande Ziekten „ welken uit de, Natuur)yEe Maar éene andere ‚meer algemeenê: oorzaalt van de vochtigheid; en het bederf van den dampkring, vis eehe gebrekkige doortogt der winden: daar bevinden zich geene bergen‘om de winden te ftuiten ; en dezelve op de laag- ‚fte plaatfen te leiden; van daar komt het, dat de lucht onderhevig ís om flil te (taan, ‚en haare veerkragt te verliezen ; en dat te meer naargelang van het» groot aantal buitenplaat= fen, waranden en andere omheiningen. De Landhoeven en kleinfte Dorpen zyn omringd met boomen, ’t geen de lucht niet alleen be= let door té dringen , maar ook door middel van de wit waasfemingen van het Aardryk, hen eene. zekere vochtigheid nalaat.” «Een ieder fchouwe dit in zyn Dorp , Buitenplaats ‚ en Landhoeve ; in welke byzondere plaatfen dit na- de ee el beter zal gezien worden , dan ik dit door ne langwylige‘optellinge der onderfcheidene _ Doörpen enz. opgeeven kan. — … Die zelfde ‚ eplettende Lyf-arts voegt 'er by: ‚‚ Deeze 9 3 foort van vochtigheid bevindt zich ín eenen veel minderen graad ín de Steden ; de ftraa- ten ‚ de huizen enz. het geduurig vuur , dat men 'er maakt, brengt niet weinig toe ter ver- betering van deeze vochtige uitwaasfemingen 5; gelyk de ziekten uie vochtigheid ontftaande-, 'er min Send * en minder in getal zyn” (uv). Ee eemamad dy P4 69) Maladies des Armies , pag. 5» 6. il De ä ‚v _Gefteldheid van Bet Vaderland voortvloeijen. 293 —— De eerbied, die een ieder voor deezen groo- ten Geneesheer hebben moet , laat niet toe , dan dat men met befcheidenheid aanmerke-, dar dit, ja! in hooge en drooge plaatfen gefchieden moets maar wânneer men de rede overweegt , die zyn Ed. zelve opgegeeven heeft, van de nabyheid van het water tot de oppervlakte des Aardryks , van den aart der gronden, deszelfs laage ligging, den grondflag der huizen ($ CV. cor. 6.) des- zelfs aantal in groote fteden of nauwe ftraaten ; het bewoonen van kelders en onderaardfche ver. trekken , het flapen in. bedfteden boven. der zelve , gevoegd by het gebrekkig vuur , dat men in dezelve ftookt ($7°CXXIV.) 3' en by fommigen het vermeerderen: van dien vochtigen _ dampkring , door het wasfen-en plasfen in de- zelven “CS. CXXIII.) : ‘dan zal. hier eene merkelyket uitzondering plaats hebben’; ‘en dit verfchil zoo wezendlyk niet zyn in veele bin- ‚ nenfteden, voornamentlyk in de afgelegene ftraa- ten en agterbuurten „ oftevaan ftilftaande gragten en ftink-flooten , als dic in den eerften opflag Bihbeds ae CORTE ARL de ne 1, Men leere hier uit het nut van,den raad, ‚ door den Vader der Geneeskunde omtrent de lig-, ging der plaatfen gegeeven, rechraartig.kennen:: terwyl ieder Geneesheer in zyn byzondere buurt sdk | of eg4 Vande Ziekten, welken-uit de-Natuurlyke of ftraat zelve „omtrent zekere ziekten niet go noeg oplettende zyn kan. II -Blykt uit deeze befchouwingen de rede vry duidelyk van de meerdere ziekten , uit be- lette doorwaasfeming , volgens de onderfcheidene jaargetyden, in verfcheidene plaatfen des Vader- lands boven anderen ; zoo als die uit de byzon- dere Berigten , hier om te meer afzonderlyk _ medegedeeld , zyn ópgegeeven. Gelyk een ie- gelyk uit de byzondere meerdere of mindereope- _ ne ligging van Zyn plaa's, en aan die winden, meest blootgefteld , afneemen kan. | _ HIL / Leeren zy de noodige voorbehoedinge kennen „en alle die middelen vroegtydig in het werk:ftellen , welke volgens eene gepaste voor- behoeding „in alle de te. noemene opzichten , kunnen worden in-het werk gefteld. + | — Wan den” LAAGEN GROND. $. CI. Ten aanzien van den Jaagen grond en de moeilykheden „ hier uit ontftaande , ( S XXIII. 3. 4.) , moet het water zeer naby de oppervlakte des Aardryks zyn ; waar omtrent de _ Heer PRINGLeE, na dat hy zyne aanmerkingen _ over de gelteldheid der NEDERLANDEN had Jaaten gaan, Zegt: „ Eene tweede oorzaak vang | 92 ML 33 id 9 92 hd 9 2’ 23 92 3, ld ld 9% 52 2% ee id 23 33 Gefleldheid van bet. Vaderland voortvlocijen. „295 de vochtigheid ‚ in der daad niet min opmer- kelyk , komt van het water, dat onder den grond vertoeft. Men ontmoet het zelve zoo na by de oppervlakte , dat wanneer men de meêr verhevene plaatfen uitzondert. „men nooit eenige flooten aantreft, die beftendig droog zyn; dewelke anderzins een gewis ken- merk van eene gezonde gelegenheid uitleeve- ren. En, vermits de bovenkorst-van deezen grond ligt is , zoo waasfemt de vochtigheid gemakkelyk door , en vervult de lucht in den zomer met dampen „ zelfs op zulke plaatfen , alwaar het water anders, niet zichtbaar is. Zoodanig is de gefteltenis van HOLLANDS BRABAND, en deszelfs inwoonders zyn aan tusfenpoozende Koortfen onderheevig , naar maate van de diepte of de nabyheid van dit onderaardíche water ; zoo dat men door ver-. gelyking van het befchouwen der putten al- leen , over de gezondheid van ieder Dorp „ oordeelen kan”. (w). — Deeze en andere aanmerkingen, zyn wel in den voorgaanden oor- log gemaakt , wanneer een groot gedeelte van Holtands Braband onder water was gezet, door het opftoppender Riviertjes enz. zoo dat zy al- Ten in eenen volftrekten zin op die Landen thans niet kunnen betrekkelyk gemaakt worden :. maar Wit aanmerking van de laage ligging vanhet Va- der. Cw) Loe. cit. pag, 3, 4. “ Ï 4 Pd 296 Vande Ziekten » wellen uit de edi dd derland CS. XX n°3.) „ en dât het zelve voor het meerendeel , en voor een groot gedeel- te van het jaar onder water ligt, zoo mag men nogthans die aanmerkingen van dezelfde wáarde houden ; als die grootelyks het hunne , zoo in het voortbrengen van Morbi endemici als epidee mici , helpen verfchaffen. S. CI L. Want zoo' is 1. Voor eerst de ligging van alle de vestin- gen in de Landen vanden HerLrus zoodanig, dat derzelver Envtrons kunnen onder water.ge- zet worden, ‘tgeen van die van Hollands Bra- — band reeds ‘gebleeken is, en ten aanzien van die- van. HoLLAND, FRIESLAND en GRONINGEN insgelyks gefchieden kan. — o. Ten anderen liggen alle de oudfte bét dykte Landen of Polders boven dien 3 à 4 voe- ten laager dan die jongst beverfcht zyn ; waar door „al heeft ‘er een’. goede waterloozing en hoogen val van wâter plaats ‚ eene traage aftap- ping gefchieden moet in zulke landen , die uít aangroei en opflikking van vega. landen weder herbooren zyn. Ten derden zyn de reerd? van die uit- berend dat de tyd tot aftapping door hee wyken van. het water niet toereikende zy tot eene fpoedige loozing , waar git het water on- ver \ Geftel gbeid van ber Vaderland woortvloeijen. 297 | vermydelyk op de laagfte plaatfen in te: groote veelheid op de oppervlakte dier landen verbly= ‘ven , en in de hoogere zeer naby de oppervlak- « te deszelven vertoeven moet. Dit heeft in vee- le opzichten plaats ín de navolgende onde den Landen en ftreeken. ‚Ad „iS. Cui. Int gemeen is ZEELAND, vol- gens de woorden van den Heere J. BASTER Ca)» gelyk het grootfte gedeelte van de DNederlandfche Provincien, een waterachtige en laage landftreek. In het byzonder heeft dit in de eene Polder meer plaats dan in de andere. vide oude Polders Ee gen het laagst. — adds. Lid 1. In WarcHrREN is de hoek van Schellag het laagfte , en Beekerke „ Marienkerke „ Me- liskerke en Soutelande. zeer laag geleegen. De __uitwatering is des winters even als des zomers, ‚en is altoos zeer gebrekkig , doordien ’er voor _ deeze uitgeftrekte bedyking maar vier uitwate- ‘ringen zyn; als één te Middelburg, één-in de Haven , één op Welfingen , en één te Terveer. __Dezelve gefchiedt door Zee flaizen , zonder be- hulp van Watermolens , dewelke het water al- deen van ebbe uitlaaten, vermits de deuren door den opkomende vloed van zelven geflooten wor- Ge > en ni’ weder by den wykenden vloed zich ope- Cx), Hatlandfche Maatfchapy enz. II, Deel, prg, 127. : sk $ 293 ande Ziekten ; welken uit de Natuurlyke openen. Zoo ras het water genoeg ontlast is worden de binnenfte valdeuren. geflooten en het opperwater blyft in het Eiland. —— Maar dit komt in geen vergelyken by het bezwaarend bin- nenwater ín HOLLAND, FRIESLAND , GRONIN- GEN , en een gedeelte van. OVERYSSEL. 2. SCHOUWEN lydt by natte winters , be- nevens Walcheren en Voorn veel van het duin- water ; in welk laatfte de ontlasting voor de ou- de polders zeer gebrekkig is. 3. De Breede- watering , zynde de grootfte Polder in ZuIp-BEVELAND „ Ontlast zich „ zon- der Watermolens , door de Sluizen ter Lugt, te Cattendyke, en te Jerfeke, om die van het overtollige hemel - water te bevryden , wafneer oostelyke winden laage ebben geeven; ’t welk nogthans niet belet , dat de zoogenaamde Poel of laage weiden in aen winter met water bezet blyven. 4. In het eiland. van TroLeN zyn Maar- Zensdyk en Poortvliet door hunne watermolens veel verbeeterd; maar wanneer langduurige ftilte of harde vorst plaats hebben, dan blyft men ook aldaar bezwaard tot in Maart ; ‚daar men voor het gebruik der Watermolens fomtyds tot diep in den zomer bezet bleef : ‚het geen men, nu } by goede gelegenheden in twee of drie weeken ontlasten kan. í 5. De | Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 299 1 «g De overige Landen van den Herrus _(S$. XV.), tot Horranp behoorende of daar aan grenzende ‚ worden , behalven hunne laage ligging „ door bóven- of opperwater „ door den gemeenen Maas en Ryn- mond moetende ont- last worden , fomwylen ook ín hunne uitwate- ring belemmerd. — In het Eiland van Over: FLACQUE liggen de Dirkland/che Polder en die van Grysoort het laagfte ; welke-door watermo- lens geholpen worden ; ’t welk ook in de landen van VoorNE en PUTTEN „ benoorden het HZ4- ringvlict gelegen, gefchieden moet. 6. De landen van Steenbergen hebben veel _ bezwaar van het afzakkende hei. water van het hooge van het Marguizaat , en de Moeraflen tuflen Bergen op den Zoom en deeze ftad , wel- ke voor het meerendeel hier langs uit moeten ontlast worden, | _$ CIV. - Dit zelfde heeft plaats in alle die Landen welke op de boven Rivieren uitwateren. 1. De Landen in het Eiland van Dorpr- RECHT Zyn tamelyk hoog van grond ; zoo dat _ die niet, dan fomwylen by veele regens in den voor - of natyd , in den Noord polder en Wiet drecht ‚ onder water ftaan. 2. De Landen van de Zwaluwe worden … door ééne ‘Watermolen geholpen, wed goe Van de-Ziekten , welken. uit de- Natiurlyke 3. Onder de-Luanden vande Laggflraat ie de zuidzyde ,als’sGravenmoër, meest moeras{ig, met heg en willige boomen omringd; het laagfte gelegen ‚ en voor het ongezondfte gehouden. k 4- Het boven-land van Heuspen wordt door, Watermolens geholpen „ waar van ’er twee zjn ram 4.) De Dorpen Vlymen, Fedibhuisen en Hetpt wateren uit door de Doeverfche Sluis zon- der Molens. — Baartuk raakt zyn water ‚kwyt zonder Molens. — … Alle deeze uitwate: ringen gefchieden op de oude Maas ; doch in geval de overlaat: werkt , waar door het water tegen de fluizen ftaat , kunnen die Landen niet - uitwateren „ waar door dezelve dan onder water blyven , tot groot nadeel, ja gal tot. bederf van de eigenaars. bh.) Het beneden-land van bi Emnodie rad het water niet gemakkelyk loozen ; ’t welk met weinig Sluizen alleen , maar meest met Water- molens gefchiedt , waar van ’er ro zyn, enz. — Door alle welke Molens het water wel meest „op de Oude Maas geloost wordt ; welke ook hunne uitwerking niet doen kunnen , als de over- laat by Drunen en Baartwyk werkt, waar door dan het Land, zelfs het hooge , niet kan droog gehouden worden ; verdrinkende dus het gezaai- de Winrerkoorn n gely k inde winters van, 1770 en Gefteldheid van het Vaderland voortvloeigen.: sor en 1771. nog gefchied is „waar door den Land: man ongemeen veel fchaade getroffen: heeft. De Waterftaat van 'sBoscH en deszelfs Majorie ‚kan men buiten. de opgaave van den Heere PRINGLE,.uit het bovengemelde (S. LVl en XCVII ) genoegzaam afneemen : ter- wyl de Landen van het Maasland de laagfte zynde , de zelfde rede aldaar plaats heeft , wel- ke.zoo ftraks van het Ryk van NymeceN zal opgeBeeven worden. Ml begro De BOMMELER en TiEDRRC ARDEN beftaatt uit Kleiland , veel weiland enz. zynde doorfneeden met veele flooten : het water moet ’er uit gemaalen worden in de Linge, en in den Bommelerwaard „ by dans Kas en elders in de Maas. | „Het Ryk v ván IN bk (6. Evrr Bot. 4-) ligt voor een gedeelte op de hoogte der Stad van dien naam ; dewelke door haare hooge Jigginge en voorby- ftroomende verfrisfende Ri- « vier „vry. gezond „en mogelyk voor de gezond- fte fteden van de Zeven Vereënigde. Provincien gehouden wordt : terwyl. nogthans. de af helling dier Stad , naar den rivierkant „ gelegenheid-tot wochtigheid in. de huizen geeft „ die op. het:han- gen van den berg in eene aaneenfchakeling zyn geplaatst , en noodwendig de vogtigheden naar Zich neemen moeten ; welke van de afloopende ftraa- sor Haf de-Ziekten „ welkèn uit de-Natuir lijke: ftraaten , âls van de naaste en bovenliggende buu» ren ‚ met'de daar mede verzeld zynde vuilighe= den naar beneden zakken ; en door de regens derwaats wotden heengefpoeld , die aldaar ftil- ftaande , gelegenheid tot rottige uitdampingen geeven 5; dewelke door het opgeeven der riviet of de nevels , die zich, vooral des avonds „ of by koele nachten , geholpen door Noorden eri noordelyke winden , zich tegen den berg verga- deren „ gelegenheid geeven tot de Ziekten , be- neden te noemen. — _ De verdere der opge- noemde landen. van dit Kwartier liggen ongelyk laager , en derzelver laagte neemt toe ‚ naar maas te men hier van daan met de rivieren meerder naar beneden komt. { ele a.) Hunne grond is doorgaans Rleiagtig ; en allen zyn zy wederzyds door een Rivier , het zy Waal en- Maas , of Waal en-Rhyn ; be- perkt 5 waar door zy jaarlyks aan doorbraak van dyken blootgefteld zyn. | b.) Het Rivierwater , dat hier door fom- wylen inloopt ; gelyk ook het We/- en Regen- water „ maakt den kleiachtigen gtond modderig ;, en zakt natuurlyk van hier naar beneden toe ; invoegen , dat byna alle jaaren de laagere dorpen, als Wamel, Drumel, Alphen enz. in het Land van tusfchen Maas en Waal ; Lynden , Ingen; Eck , Maurik enz. in de NEDER - BETUWE 3 en voorts genoegzaam de: ganfche TieLER- eh Bom: Gefleldbeid van het Vaderland voortoloeijens zog BoMMELERWAARD: daar door in min of meerder. trap. geïnundeerd worden : blyvende het zelve water aldaar dikwyls zeer lang, tot laat in ’t voors jaar ftaan ; vooral wanneer de Rivieren ter_noo- dige uitloozing te hoog zyn : en om die reden. hebben (volgens daar van ontfangene Berigten in December 1771. )- de landeryen. in de twee laatfte jaaren omtrent Vuuren en Dalem , voor het grootfte gedeelte, onbezaaid en onvruchtbaar moeten blyven liggen. c.) Men begrypt hier uit ligt , dat een ets, ander , behalven de rottige uitdampingen ‚ ter tyde der opdrooginge dier Landeryen, de lucht- kring , wegen en woningen van deeze inzonder- heid laagere plaatfen, wooral by vochtige jaar- faifoenen , waterig en koud moeten zyn ; er dienvolgens zeer gefchikt , om (hoewel echter de inwooners door de jaarlykfche gewoonte ee- nigzints daar tegen gehard fchynen ,) de onge- voelige uitwaasfeming.te {tremmêns: — … ‘Van waar de meeste Ziekten, voornamentlyk van ee- ne belette doorwaasfeming ‚ hunnèn oorfprong neemen ‘, hoedanig, boven -C$--LVIL) reeds aangeweezen is , en beneden nader-blyken zal, - 8. Men kan zich van het Land van Kuik — om de evenredige gefteldheid geene andere denk- beelden vormen. 9. De Asf2/ vloeit van gelyken by boven- SEDO gelegenheden wel eens buiten zyne oevers , k | ed gef Wan de Ziekten , welken ait de“Natuurlyke oevers „' waat door het wäter in de fteden , aar dezelve gelegen zynde , wel eens in de ftraaten körht. * Gevallen. zynde , laat dit eene flibber op de overftroomde landen na ; ; dewelke rotten- de , oorzaak geeft tot die Rotkoortfen , waarvan boven $. EIT. gewâagd is; gelykerwys de vel- _den des winters.door de van boven uit het Graaf: tap komende wateren veelal onder (laan. hek 10. Een gedeelte der Ver Uwe ten 00s- ten naar den Zs/e/, by of omtrent Beekbergen én Appeldoorn , is veel laager van grond, dan het hoogere en westelyker gedeelte deszelven ; : ‚en hier en daar met waterplasfen overdekt : ja, tusfchen „Appeldoorn en Hert loopt midden door de heide een water de Grift genaamd , ’t welk, wederzyds in. zvne dyken beflooten , vry hoo- ger is, dan het naast aanliggende land ten oos- ten. rr, fi. De nge moerige landen naby Campen, Zwolle, Hasfelt , en de weinige elders in de Provincie van OverysseEr gelegen, zyn by natte zomers zeer vochtig , en-ftaan in het voor- en najaar en des winters lang onder water. — De Rivieren , ook wel de omleggende Groen - landen , en de buitendykfehe aan den Zeekant, ftaan by hoog water jaarlyks lang onder; maar — dit is maar een kleine ftreek , en heeft alleen _ des voor- en najaars en in den winter plaats. " ra. De DD eV EE - NEED d, | Gefteldheid van bet Vaderland voortvlocijems, 305 1ò. De zogenaamde Camper Eilanden, ge- Yormd door de vetfcheiden’ armen. der uitloopen+ de rivier „ zyn ligt bedykt ; en fommigen. , als de Mantjeswaard. ten noordoosten of de Peiper ten zuiden; door 4 à s-huisgezinnen ; doch de middelfte;, als de Zuiderwaard en Camper Eiland meerder. bewoond: By zwadren ftorm of hoo- ge rivier , breeken deeze ligte dykjes wel eens door , en dan loopen ze onder: Men vindt op deeze Eilanden omtrent so huizen. In Camper- veen, of ten zuiden en zuidwesten van het zelve; 5 is het land laag. Gelukkig als Mastenbroek mo- lens hadt: nu kan het niet droog worden in het voorjdar, dan by eene laage rivier, wanneer het de fluis of fluizen open zet: —- Al het welk hier door de hoogere Zuider-zee en westelyke ett noordwestelyke winden vermeerderd wordt ; [ ge= yk de droevige ondervinding in-de jaaren 1775 en der maar al te wel bewaarheid a 1 | „Dezelfde betrekkirig hèeft omtrent dei Neder. re ‚ Leken Beneden: ysfel plaats „als van de Landen aan de witwaterende Rivieren en den Boven-ysfel gemeld is. — ”Er blyft al- leen maar over ‚ om met een woord iets van het vid -waier te zeggen: d teh ‚CV: Door hé Kota water , waat vän boven GREED) melding is gemaakt ‚ hebbe men dit water te verftaan, ’t welk door de door=* „AVI Deel, EM _ week- 856 Wan de Ziekten , welken uit de Natuurlyle weekte dyken wegens de hooge opgezwolle ri» vieren, belemmerde ontlasting ‚ en den losfen moerigen grond heenen dringt, ‘door het hemel - water vermeerderd , door deszelfs fchraalte de landen van hunne vettigheid berooft, en de mees- te winters de landen , aan die Rivieren uitwate- rende , bezwaaren , en de lucht met ddie dampen vervullen moet, 1_Het Culenborgfthe broek en de nabuurige laage ftreeken, die federt de oude verhoogingen van den Diofiyk; des winters onder water ftaan dienen flechtstot gebruik ; maar worden door geen noemenswaardig getal menfchen bewoond: welker - _wooningen doorgaans - kwel - vry zyn ingericht. In de ftad Culenborg is de grond der oude ftad vry hooger, dan in de nieuwe ftad : buiten wa- tervloed is ’er. geen merkelyk onderfcheid tusfen de in-en opgezetenen ,„ met betrekking tot de Ziekten; — - maar na watervloeden op inbraken volgende „ waarby de wooningen in het veld , of ‚ook in de laagere deelen der ftad., niet vry blyven ‚ ontftaan ‘er fomtyds Rot - ziekten, wel- ke. men eerder en meerder in de laage buiten- ftreeken en in de nieuwe ftad , als wel in de ou- de ftad te duchten heeft. —- Om-het kwel - water uit het Culenborgfche broek 2 voet hoog opte, maalen „ moeten ‘er in het voorjaar age ter en 3 Voor” molens eenige weeken in ’t.tOUW- le! pvr RE 4 es. In Gefbeldheid van Bet Vaderland voortvloeifen, 807 9. “In-de Landen var Vianen en boven de Souwe wordt het meeste kwel- water gevonden , voornamentlyk des winters „ wanneer de Leck zeer hoog is en lang bezee blyft ; doch in ’ land van Arkel, beneden den ‘Sbuwendyk, weet men daar zoo veel miet. van 3 wordende: dit water tus- fen ‘kwel “dammen opgelouden „ tóteen zekere tyd in het voörjaaf edge het ern in 'teveld „gelaaten wordt. | ï | 3. Int jaar 1 77Ö, is ‘het gunfens land van den ALBLASSERWAARD onder water geweest, door het hoog opzwellen van de Rivier de Leck, waar door de boezem zich niet konde óntfästen , : en de kwellen zoo veel meer water gaven; dan by eene laage rivier ; waar-door.al het gemeene land onder water ftond, zoo dat naauwlyks de ‚wegen of kadyken:te gebruiken waren,‘ en daar- ‚ om op verfcheiden’ laage plaatfen moesten worden | opgehoogd. —- De meeste kwellen worden. ge- “vonden boven den Hazen vof Souwendyk „ langs ‚den Lekkendyk doorgaans; en op fommige plaat- __fen by de andere dyken „ daar men geheele wies len vindt, en hier en daar één binnen in de waart _op fommige flooten. Men befpeurde toen ook meer ziekten ($. LXVIL) dan naar gewoonte. $ CVIL In de Krimpener- waard is het keel: Water, voornamentlyk langs den Lekken- dyk, inzonderheid omttent Lopik en rdf med dagt zeer veel, Te 8e Vv 5 1. Om- zo8 _Van-de-Zickten , welken uit-de-Natuurlyke 1, „Omtrent de overige’ landen „die op de Rivieren , welke tot deeze verdeeling behooren , moeijelyk uitwateren ‚-zyn die van Oudewater , welke „vooral wanneer de wind in het- voorjaar niet veel oost waait „, bezwaarlyk droog te maalen zyn. …— Meest alle Polders, die op den %'s/el loozen , maalen. 2 hoog „ieder molen tusfen de 4 à s-voeten gereekend. … Die Polders „ welke op den Linfchoot en op den Rhyn loozen ;maa- len-enkeld „ en deeze kunnen altoos , vind zyn- de; maalen ; daar de’ anderen, als hun boezem, dien Zy hebben , ‚vol is , moeten ftil ftaan , tot dat, den 7'sfe/ weder afloopt : en dit is ook de rede, ‚dat deeze laage landen des winters onder water , ten minften gelyks het water ftaan , de uiterwaarden alleen boven blyvende. ‚De LorikkerR- WAARD wordt van deeze Lakken geacht -de-hoogfte te zyn „ en eene van de laagfte Polders is Willeskoop tusfen Montfoort en Oudewater ; en wel zoo, dat de bodem van den %sfel wel 12 voet hooger : is, dan het land bars EnZo 12 8. Onder de Landen van Anker vindt men doorgaans langs de dyken in alle de diftricten _ het hoogfte land : by-de uitwateringen het laag- fte; „De Polder Nieuwland watert door de hoog- fte landen „2 hoog opgemaalen uit. De uitwa- teringen hangen hier mede van den ftaat der. rí- vieren af. Het laage binneland. {vaat eme: yk Gefteldbeid van het Vaderland voortvloeijen. 309 Iyk des: winters meer of min onder water’, naar, maate het “regenachtig: weder , of het buitenwa- ter“in de rivieten lang agter ‘den anderen hoog is ; en-dus de eene wintertyd meer dan de ande- re » dediepte daat van is ae vidi niet te be- pense it CV da Zuip-HoLLAND is Schie- pil en Rhynland zeer met water bezwaard. duure Wanneer Delfland in het voorjaar droog gemaalen.is., geeft het een’-zeer onaangenaamen ‘reuk van”zich-meest te Maasfluis-en by de uitwaterende: luizen, door. de- zakking van het water derwaards heen; welke flank uit de ver- rotte planten of den medegevoerden droes enz. denkelyk “veroorzaakt wordt, en tot de overi- ge uitwaterende landen kan toepasfelyk gemaakt worden. —= » | o. …Rhynland kan door het verwyderen der ‚_Zeegaten, en het gebrek van zoodanige winden, welken het. Ye laag maaken , minder i in het laat- fte uitwateren. 4.) In Rhys en Delfland bezwaart de wa" terftaat des winters in weerwil der molens. In’ het oppergedeelte des lands, hoewel hooger dan beneden, bezwaard de overftrooming en de toe- vloed van paren. V3 b.) De kt 310 Vande Ziekten y walken uit de Natuurlyke gen en is pu-2 z5coo: morgen; grogt.. eiDe Landen op Rhynland witmalende 1 20903 ‚waar: van 'er „iof rodeo morgen voor flooten-gerees kend worden. _ Ooste en Noordooste winden, — houden het buiten- water dagen ja weeken op. De meest heerfchende winden „ die voor, Jèkyn- land goed. zyn „zyn. voor. Delf ensSchieland | nadeelig. Tusfchen de. jaaren 1 sâr tot 1740. zyn meer dan 12000 morgen vansde:oevers van de Haarlemmer - meer verzwólgens „Sedert dien: tyd heeft men. verfcheiden uitgeveende. plasfen: drooggemaalen „ welker. polder - watet wederom: op den gemelden boezem uitgemaalen wordende deszelfs hoogte van tyd tot tyd heeft doen ver= meerderen ; terwyl deolanden daarentegen-door» de natuurlyke beklinking en het!bemaalen van de=; zelve met molens , fteeds laager worden. „Dit moet men dan als een tweeledig gebrek aanmer- _ ken, het welk den boezem zo wel daadelyk , als, betrekkelyk tot de polder-landen , heeft doen ver= hoogen ; en waar door derhälven de laage onbe polderde landen jaarlyks langen tyd dras liggen 5 en de bepolderde landen, in’t uitmaalen van haar water „ belemmering, „en ‚by. toevallige opzetting- van wind , ook aan-fteden en woningen , groot na: deel Iyden ; waarby men als eene tweede oorzaak: ' voegen kan de toeneemende hoogte van den Rhy oe À landfchen boezem. Dit alles wordt veroorzaakt door 4 \ Gefleldheid van het Vaderland voorroloeijën. git door de gebrekkige uitloozing-op-het Ye, alwaar de gemiddelde ebbe niet laager vallende dan-het hooge binnenwater binnenslands , en dus by ge- brek van gunftige „ en-dat wel ftyve winden, fomtyds weeken agter een, geen fluisgang iss of althans ongenoegzaam „ om het aankomende. re- gen- of fneeuw - water uitte laaten „ en den ver- hoogden . winter - boezem op. behoorlyke laagte te. brengen. en te houden, „Bindelyk gaan de gewoone vloeden 2-voet:boven-de hoogfte landeryen „en by fterke winden-en fpringtyderì tot rr‚en 12 voeten boven het. dmfterdamfche Pyl. Des geene landeryen-van het. Vaderland met meêr- water bezwaard -zyn , en het water door. haare losfere zamenftelling, nader by de op- pervlakte des -aardryks hebben kunnen, -zelfs in de ref gelegenheid, dan even deeze. - -Amflehland is mede i in-deeze gebrekkige gitvrenlag” begreepen. >>: Deszelfs gelegenheid is boven by. den Aart der gn CS. XCVII. IL) reeds: gezien; -ocr52 S. CVIIL. Noorp-HorLLAND ís door _zyne laagere ligging aan de Zuider - zee „ en | voornamentlyk aan zyne zuidzyde , alwaar het op het Ye uitwateren moet enz. ook al zeer met water bezwaard ; doch met onderfcheid : - _4/k- maar. ligt laager dan Edam , dus ftaat daar het meeste water: veel wordt door Edam. geloost „ het geen niet Kan gefchieden’, ten zy de, zee - luis, die- hier-dikwyls geflooten is , ín eene laa- V 4 ge IP, } gra Vande Ziekten ; welken uit de Natuur yke ge zee de loozing toelaat. * Zoo is het ook te Schaardam ‚ Zaandam en Nmbns gelegen. Alkmaar nu loost-het water door Schaardam , 4 Edam,” Zaandamy Nauwerna en de Zop ; wanneêr ‘zich hier. die beletfelen opdoen 5 aak moet de aftapping verhinderd worden , ten Zy het weder” droog en warm Zy ; ’t geen in alle de overige waterige landen “van gelyke uitwerkinge isen Graft en de Ryp enz. het omde Liand ge- heeten’, liggen het laagfte en lyden meest door het water ; doch men heeft ‘er molens. De Heer Huiverwaard ligt ook zeer laag, en inden zelven liggen fomtyds des winters eenige Polders onder water* dit ‘baart weinig ziekten , dewyl ‘er de menfchen- veel arbeiden, —- „Door de veelheid der molens (2) ‚ en dat het belet van ‚ opperwater hier zó zeer niet fchaaden kan, heb= ben deeze landen, in weerwil der opgenoemde oorzaaken „ een. voorrecht boven de: eerst - ge- goemden, dat zy het watêr gemakkelyk kwyt raa= ken. Den 23 en 24. September des jaars 1771 maalde, men met den Noordoosten wind uit.604 morgen lands in de Purmer „ binnen twee er- maalen , 9 duimen waters ‚ door behulp van 3 molens. - — Maar niet tegenftaande dit voor- Er nente vgetht, CE) Volgens. een berigt „my daar van toegekomen, bes toopt het getal der molêns in de Polders ‚ maalende op de uitwatering der fluizèn, 247. waar van’ 173 binnen- en 74 buiten - molens ; van welke de Beemfler ’@r-alieen 5o heeft, als 38 binnen en 18 Buiten. De Schermer 39, 13. „De Heer, Huigerwaard 33,19.“ De Weide Wormer 12,6. De Purmer. 6-3. De Sterremeer 31 3 Geestmer-ambagt 23, 4 t 3: da * Befterdheid van het Vaderland voorsuloeijen, 813 recht, is deeze zyde van Noorp: HoLLAND zoó vogtig , door de’ uitwaasfemingen der Maarleme mer- meer, het Ye, de Zuider-zee, der Meeren en der Slooten; dat de kleederen dikwyls door een’ wandeling buiten de ftad: gedaan , of {choon het niet regent ; vogtig „ liever nat op het gevoel zyn. Het is my gebeurt , fchryft de Heer LF FE. Martiner ], dat ik, by helder weder van gee komende „ myrien (tyven opftaanden hoed geheel zag hangen , als of de regen hem hadde nat BOMEN, vt En CIX. De meeste finden in de Pho cit FRIESLAND zyn zeer laag „ vlak, water= achtig’; en de waterleidingen lang en moeilyk zZynde , moeten om dezelfde reden , van het algemeen zakken der landen en ryzen der zee, deeze landen zeer laag ‚en in den winter mèt water ‘bezwaard zyn; van welke fommigen als dan geheel onder loopen , die weder door mid- del van kleine wind - watermolens , en kleine dy- ken en flooten, ten gebruike , moeten afgêtapt worden (4). Met dit RRS, dat het vaarde aarden nik. land Ine En [Een naauwkeurig Berigt van den Waterflaat van FRIESLAND ‚is my gunstryk medegedeeld van den. Wel Edelen Geftrengén Heer Capt: Luit. Ingenieur CRAAJENHOP , door hét toezenden zyner Memorie op hooge order van de Ed7 Mogende Heeren Staaten van FrirsLaND daar van gemaakt: dewelke ík in de Bylagen zoude kunnen mededeelen , indièn: ik niet vreesde’, dat deeze uitwyding de Ren ord alte geel vergroten zoude. } \ Vg \ gia Van de Ziekten, welken uitde. Natuurlyke land-omtrent Harlingen vry- hoog vis „nergens moerasfig of, onderloopende „dan op ‚die. plaat- fen, waar uit-de-klei tot gebruik der Steenbak- keryen gegraaven:is, het welk, een aanzienlyk veld-uicmaake ; dockt. minder in aanmerking komt, daar het water, vroeg in-het, voorjaar door de flui- zen aldaar wordt afgetapt „ „en, veele plaatfen zelfs. dès -wiriters „door watermolens worden boven water gehouden. „Des-die landen minder vanhet water worden gekweld , dan de meeste binnen-landen deezer Provincte. — Waar-door men in het voorjaar fpoediger en overvloediger gras heeft-aan de Zeekusten, en de koornlanden ruim, zoo. voordeelig ftaan als binnenslands; en in ‚den zomer. van het jaar 1771: het hooi ge- mâkkelyk en droog gewonnen is „ terwyl het op veele plaatfen. dier Provincie in het water dreef en-bedorf; … Een genoegzaam bewys van den vogtigen grond.van, het binnenfte.deel der Pra- vincie. De enkelvoudige befchouwing van de jong{te kaarten doen genoegzaam zien ‚ dat hier dit land met. veelerhande,foorten van „wateren bezet is, waarvan de Meeren;geen klein gedeel- te uitmaaken (4). Aan de zuidzyde is het land | zeer (H)-C Voornamentlyk in deszelfs midden en van daar zuid. waarts „ alwaar de fteden Sneek, Tist en Sloten gelegen zyn: terwyl men van hetdorp Grouw in VAARDERADEEL, ’t geen ge noegzaam voor bet.middelfte dorp-of vlek gehouden wordt , zuid en westwaarts op de beste kaarten Iynen trekkende, het waterachtigfte gedeelte deezer Provincie zal ingefloten hebben; | en Gefteldheid vanhet Vaderland voortvloeijen. 315 zeerslaag ; boven Franeker is het hooger ; en naarde kant van DrReNT re het-hoogíte enzo Van Leeuwaarden af ‚tot even buiten Granins gen ‚ftaan deeze landen des winters onder wa= ter zoen door-de lange waterleidingen en groote uitgebreidheid kan de aftapping. niet, zeer fpoes dig gefchieden „al zyn deeze landen met geen opperwater, zoo als die van Zuim-HoLLAND ; bezwaard: | —:roorbeo „ob delsvalg en men zich over de menigte Meeren ;' Poelen en Vaarten } met recht verwonderen-moets J’ K Noor! meld ‘er van, dat deeze Provincie zoodaanig met ftroomen, vaarten, gragten en, footen doorfneeden is , dat ’er misfchien geen Land meer in de Weereld is, dat water en fcheepryker is dan deeze Provine= cie, l.c. pag-105- De Meeren bedraagen over de 20. ibidem „ pag. ro7 feq. [En wanneer men hier by, volgens cen nader berigt,-den aart of hoedanigheid van den grond in acht neemt, die ín het midden der Provincie veelal veen - of moerachtig is ‚, met een weinig klei en zand gemengd: en in Haskerland , Doniawerflal en Gaasterland over het algemeen genomen meer zandachtig is ; en men weinig vette en vaste klei- gronden hiet vindt : ‘terwyl de beddingen der-watereù ‘veelal moer- achtig zyn, fchoon ook op fommige Dief »( voornament- Iyk langs en op den: zoogenaamden Koningswèg ) „ zand - ent fteenachtig. FRIESLAND dus vlak en-Jaag-zynde 4-fta voor een groot gedeelte voor alle winden open, en het heeft geerte’ oude’ natuurlyk aldaar gegroeide bosfchen of bergen: In-de- Grietenyen van Haskerland , Doniawerflal en Gaasterland; heeft men echter eenige (fchoon,geringere als in het zuid en oostelyk gedeelte deezer Provincie ) aangelegde Planragien; waar uit men ligtelyk/ kan opmaaaken , dat FrinsLaNp y niet minder dan HOLLAND, in de wisfelvalligheden van-de Miehtsgefteldheid deelen moet : en de bevinding leert , dat de zoodanige ziekten , welke uit eene fcorbutigue kwaadfappig- heip ontftaan , in,deeze (ireeken de algemeenfte zyn. | &CK 216 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke 8: CX. De faage landen onder GRONIN- GEN ftaan doorgaans \ van het begin van Novem- ber, of fomtyds nog vroeger „ tot aan April ook wel laater, onder. Dat veel afhangt van de menigte van den gevallen regen ; doch voorna- mentlyk van de weste winden , die den afloop’ van het water beletten 3 en de. ooste winden , die het fpoediger. ontlasten. Terwyl men op» zeer veele plaatfen de opdrooging-als aanvhee/ geval overlaat. Want op weinige plaatfen heeft men tot de ontlasting gemeenfchappen en goede, molens 5 maalende doorgaans ieder Landman: voor zich zelven met flegt gereedfchap maar toc: 2 voeten. Men heeft molens tot 3 en een half „ het geen men meent het.uiterfte te zyn. Lab Drenthe is heden ook meer dan voorheen met’ water bezwaard Co). € CXL- _De Jaage moerige Landen naby. EN. ZworLe „ HasseLT „en de weinige. elders in de Provincie van OverysseL gelegen, zyn by natte zomers zeer. vogtig ‚en ftaan in het voorjaar en najaar en des winters lang onder. water. Als mede de omliggende Groenlan- den en de buitendykfche aan den Zeekant, ftaan „by Ce) [ Men ken ’er een duidelyk begrip van krygen uit ge- Ivke Memorie als die van Friesland , en door dezelfde hand opg renomen , en insgelyks my toegekomen 4 dewelke ik mea dao dereden zog even genoemd te rug houde. | Gefleldbeid van hèt Wäderland voortoleijeis Fu by-hoog water. jaatlyks lang onder; doch dit is maar een kleine ftreek , en heeft alleen des voor en najaars en in den winter plaats. ' CXIL Coeverden ligt ten opzichte vari de omliggende-landen laag, als-in een kom; dus al het water van de Environs en moerdsfen daar heenen trekt; welke niet dan door eene opening naar de groote Wecht kunnende ontlasten , by nattere faifoenen deeze Vesting veel. ongemaks toebrengt. — «De Boertanger Moerasfen zyn fompig en met waterachtige plasfen „ doorgaans vogtig ‚ en op de meeste plaatfen in het geheel niet, dan by drooge zomers, te pasfeeren; zons der dat-men echter te -Coeverden: daar van eeni- ge nadeelige dampen „ ‘t zy van nevels of zwa- velachtige uitwaasfemingen des zomers gewaar wordt 3 dan alleen de veenrook in,de maanden Mei of. Yuny , wanneer de Boekwyt-landen ge- brand worden „ die de lucht ongemeen kunnen befmetten „ doende ook fomtyds nadeel aan de Bloeifels der-boomen ; enz. —- - De Kchier Weenen „die zich naar Hasft/t uitftrekken, zyn niet zoo fompig als-de Munflerfche „doch an- ders van dezelfde natuur en gefteldheid. — Zeldzaam is het „dat zelfs , wel in het zomer - faizoen , te Coeverden, amineer de wind in het zuiden is, alles „zelfs de vertrekken die geflo- _ten Zyn, zoo vochtig, zyn, dat 'er ‚in de droog- fte gebouwen het water van de muuren en be- hang- 318 Vande Ziekten , welken uit de ‘Natuurijke hangfels afloopt „en dat-zelfs-op- geverwd hout en yzerwerken , als affuiten enz. — zeer fyne vogtdruppels ‚by wyze als een ftofregen , daar op gezien worden ; welke vogtigheid, de wind inhet noorden of oosten waaijende , in den’ tyd van 2 à 3 uuren- geheel Weg ‚en niet meêr te vinden is, € ® XU Behalven het lang desde wa: ter ftaan’ van veelen deezer landen in den wins ter , en by moeilyke ontlasting door Sluizen $ Watermolens , enz. worden dezelve boven= “dien nog door geweldige overftroomingen dik- wyls bezwaard CS. XXIII) , wanneer de Ri: vieren „ het zy door overtollig bovenwater , of door te rug gehoudene Zeewinden of Ysdammen of zamenwerkende, over haar boorden of dyken vloeijen of -doorbreeken ; waar door dit water in groote Waarden , als die van den. %s/el, de Betuwe, Maas en Waal , de Tielerwaard, de Lopiker- Alblasfér- en Crimpener- waarden, na dat dezelve groot zyn , en veele ongunftige oor- zaaken zamen en mede werken „ voor de waärm- te van den zomer en lente/niet kunnende ontlast worden 5 niettegenftaande de beweeging van de winden op deszelfs oppervlakte, door de opgee- vende gronden „ en de daarop ftervende en rot- tende planten enz. aan het bederven geraakt, de lacht befmet, en veele nadeelige uitwerkingen _ veroorzaakt :/ doorgaans aanleiding tot epidemigue Ziek- EE en Göfleldheid van bet Vaderland voörtvhoeijen. 819 Ziektens geeft , welke weeltyds ‘van eenen rot: tigen aart Zyn: — Dit ondervond Cwilenburg in het jaar 1741 (d), en meermaalen by over- ftroomingen. > De Rotkoortfen te Maurik (es de tusfenpoozende van de Betuwe (S. LV IT) ende Rotkoortfen te. Buuren (S. LXV. 1.) Die van het land van Arkel van dit jaar (S. CXVL)) worden aan die oorzaaken (S. CIV. 7. 4.) toege- fchreeven. …— In het land van Aitena klaagt men thans meer van Rotkoortfen , door het wer- ken van den Overlaat te Baardwyk-(S, CIV. 4.6.) dan voorheen. — - Van gelyken heeft dit zelve in veele laage landen, by dezelfde ge- legenheden plaats ; want daar deeze in den win= - ter niet dan vogtige uitwaasfemingen opgaaven „ zoo worden die nu-, door de vermeerderde aan= komende en toeneemende warmte ($. XLV, ), van éenen anderen, aart; wyl deeze lucht op dit bovenkomende gras enz. zyne broeijende kracht te werk ftelt, waar door dezelfde gewrogten van rotting, ftank en befimetting plaats hebben. Dit gevoelt zelfs Maasfluis , van de zakking van het __water derwaarts heen geloost wordende ; en zulks _ zal by opmerkende Geneesheeren op meêr plaat= fen blyken. … Voornamentlyk op veelen der gee- D EN we nen Cd) Kroeknorr Hiftoria Febris Epidemice Culenbergenfium 3 Ann. 1741. „(e) Verhandeling van de kwaadaartige Ratkoarts te Maurik enz. door J. M, pe Man , enz, ii, ee Nei z2o Pan de Ziekten, elken-nit.de nataurdjie ten die boven ($. XCIV , CI-CIV.) aangës weezen zyn. … Dit zelve zag men gebeuren te ’s Hertogenbofch-en- Breda ‚ wanneer naa den laatften oorlog ;> de onder water gezette landen werden afgetapt; het geen de ziekten dermaaten vermenigvuldigde ‚ dat de Staten Generaal hier van. verwittigd ; Order gaven omde Jnondatie op den vorigen. voet te brengen; en de aftapping toc-den. winter. uit te ftellen-(/). Te Zutphen wist men buiten deeze medewerkende oorzaaken (S. LXI. 4.) van-geene epidemigue ziekten. — De Rotkoortfen te. Coeverden. acht. men uit de ligging (S. LXXXVL) , en betrekking tot. de moerasfen „ tot dezelve te ontftaan; — POW OTE ARP: Uit deezeë opgaavé is af te neemen: ‚1, Dat de-Lándeh van den Herius in haaren boezem niet onder de vogtigíte van het. Vaderland kunnen gereekend worden , naardien zy door den hoogen val van water , uit de dage- Iykfche ebbe en vloed ontftaande „gemakkelyker het binnenwater ontlasten kunnen wanneer die , behalven de Eilanden van Voorne en Putten j tot de Provincie van HoLLAND behoorende „ ali wie Zer PRINGLE Malad. p.95- vergel. met p. 154. en met de Heer pe Man Verhandeling van de Ziekten te Maurik, Pag. 94 E k KN en ef An rivie Geftéldheid van bet Vaderland voortvlocijein. ger mêt geer oppetwater bezwaard zyn ;- in tegene deel door haare groote en breede rivieren , de dagelykfche beweeging van het water „ en de werking der winden op dezelven (S. XXXV. 3. bd DE in geduurige beweeging gehouden, en voor flilftaan, bewaard worden; „Dat alle die Länden,, welke aan de bo- ieren „uitwateren„ voor het meerendeel des winters ; door hoog bovén--en binnen- lands hemel- en kwel- water, Ysdammen ; Overflroo- mingen enz niet zelden langeren veel meêr dan de voorige bezwaard blyven. II. Dat alie die, landen, welke aan de Zui- der zee gelegen zyn , dffchoon van het evenge- noemde gebrek bevryd., zoo door derzelver uit= gebreidheid. als toeneemende hoogte en mindere „ventilatie uit den geringeren val van wäter , doot gaans van eene vogtige lucht omringd worden. ÍV. Dat FrresLaND én éen gedeelte van GRONINGEN, door hunne ldage ligging, lange wa- _terleidingenenz. zeer met water bezwaard zyn. < V. “Dat derhalven veele deezer opgenoem- de landen ($. XCIV -CV.), het water. niet al- leen naby de oppervlakte van het aardryk. heb: ben ; maar ook het zelve lang op hunne opper- vlakte behouden. ‚Des de al te groote overs vloed al verminderd zynde ,‘ de. vogtige uits waasfemingen , ook met naadeelige dampen der KNIL, + Doel, X Nen gee Vande Ziekten 3 welken uit de Natuurlyke veen en: moer- gronden bezwangerd „ de,lacht ; « een groot: gedeelte. van het jaar „-blyven. vervul- fen 5 wanneer die by den avond of nacht «enz. CS. maer 5 )s ; verhinderd wording op te klimmen, VL Dat uit deeze ‘Tundsgeftertense bofse dat alle die huizen, welken in deeze laage land: ftreeken gebouwd zyn „en niet van behoorlyke _grondflagen , met bekwaame ‚betraste muuren , en boven den pyl van het water uitfteekende , zyn bezorgd , by vogtige. faifoenen nat , koud en vogtig zyn moeten ;-en dienvolgens zeer gefchikt, om, de ongevoelige uitwaasfeming te ftremmen 5 en ziekten, uit belette doorwaasfe- ming, ontftaande, voorttebren: en: t geen voor- namentlyk in Noord: Holland plaats moet heb- ben , alwaàr de meesten van hout zyn. VII Dat niet alleen deeze: vogtige hut- „zen „ maar ook de kelders in dezelve zoo wel , als de onderhuizen van die der vermogenden , « voor de dienstboden enz. en de kelders voor den geringen ter wooningen „ flaapplaatfen en verblyf - gefchikt , die zelfde oorzaaken begunftigen : vooral , wanneer dezelve in fteden-, die door het opzetten van hoog boezem -water, gebrek- — kige doortogt, en moeilyke ontlasting; ofte aan _ gragten, met allen deezen overvloed bezwaard , gebouwd zyn. — Hoe veele fleden der Ne- d derlanden ‚en kelders in dezelve aan gragten, « „en À Gefleldbeid van bet Vaderland voortvloeien. 323 en. van” dezelve: verwijderd, „hebben in Rek wits ‚ee dit- ongemals: niet ? VIE Dat boven dien de gewoonte van de bedfteden, boven grooter of kleiner kelders in Durgeh- en boeren- huizen, enz. de hovenr genoemde oorzaaken (83) noodwendig Ver= meerderen moetsvs Ditsis- den-geenen „die ; - amprtshalven3 in rzalke flaapplaatfen zieken bes …_ zoeken ;-overbekend 7 “âls:in: welke by aaf houdend vogtig weder „het water niet zelden; ten nadeel van de daar omliggende zieken, langs de wanden-nederloopt: —-” Deeze gewoonte is wel. van-den Voorvaderen dfkomtftig.; s-doch het fchynt ‚dat dit gebruikaan hun niet zoo veel __fchaadde„-die harder en fterker- van-lichaamen waren, gezonder voedzêls- gebruikten, meerdet ij beweging hadden , en den grond toen in even- _ dedigheid Z00 ) laag niet was als heden. & CEV. De Ziekte: , welke uit-deeze | poste en bezwangerde: landsgeftelrenisfe voort- _ komen, zyn- boven ‚by..de-uitwerkfelen, eener. - vogtige lucht CS XL enz), en by-de-Veen- . ‚gronden ($. XCIV.) opgenoemd. —- … Het _mangelt aan.geene verdere bewyzen , welke-het ‘Onderfcheid. der ziekten , naar den -hoogeren of laageren > d roogaren. of vögtigeren eene x_op- tte ed A ek k ; | K.2 ij. De 324 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke r. De Scotbut. wordt in STAATS” VLAAN® DEREN meest gehouden voor toevallen van eert Morbus mucofus ; insgelyks de _Prensfi ÎS C4 ine vemperie frigtda. De Tania is 'er niet bekend. „Wormen ziet men ‘er by vogtige luchtsgefteld- heden nog al eens. a. Phthifes pulmonales zyn te Middelburg niet zeer gemeen, doch zelden te geneezen. — Nu en dan ziet men aldaar een’ Eydrops afcites; meerder een’ Anafarca. — Doch menigvuldiger Rheumatismi , Artritides en Podagra. — Die voor het meerder deel aan de lacht en de opene ligging van die Stad op een eiland , dat allerwe- _gen door de’ Noord- zee omringd , en tweemaal daags “mer. eene zoo fterke Ventilatie bezogt wordt , moeten toegefchreeven worden. 3. Te Zierikzee , alwaar die zelfde oorzaa- ken plaats hebben , zyn de gemeenfte Morbi chronici , inzonderheid by de Sexe Ch/orofis Leucophleematia , Fluor albus, Scorbutus , Ar- Zhritis „ Hydrops « doch deeze zyn ook meêr in de levenswyze , beneden te noemen , dan in den grond te zoeken. De Phthifis catarrhalis en abdominalis zyn niet zoo gemeen, dat men dezelve voor Land- ziekten kan achten, komen- de nu en dan maar by enkelden voor. 4. De Teeringen zyn ook zeér zeldzaam in het Eiland van OVERFLACQUE; van ge- lyken Gefteldbeid van bet Waderland voortvloeijen. 325 lyken de Waterzugt ; en de Scorbut kan ‘er de Land- ziekte niet genaamd worden , als in fil zittenden , enz. $. CXV. De Ziekten , tot deeze afdee- ling van de landen aan de witwaterende Rivieren medegedeeld , zyn als volgt : 1. De Scorbut wordt gezegd de Landziek- te te zyn te Geertruidenberg. De Hoofdziekte- in de Langeftraat : en het geheele jaar door in het Land van Heusden en Altena „benevens Waterzugt en ook Teering; als mede by de kin- deren Sprouw en ook Engelfche ziekten „ harde buiken en benauwde hoesten gezien te wórden; s waarvan de rede boven ($. CIV, 4.) genen niet duister is. o. De Waterzugt en Teering vindt men te Nymegen alleen hier en daar , en zeldzamer dan elders. Doch in het laage van de ftad naby>de Rivier CS. CIV. 7. a, 4, c.) , Scorbut en fe- roufe zinkingen , als werkgudheitan ‚ Rheuma- tismni „ Odontalgie catarrhales enz. 3. In het Land van Maas en WAAL, neemen de meeste ziekten van eene belette uit- waasfeming haaren oorfprong, als Rheumatismi, fereufe Zinkingen , Scorbut , Tufles „ Odontal- gie , Cephalalgie , Cardialgie enz. catarrhakes — enz. Waar mede X3 | 4. Het / _qe6 Van de Ziekten , wolken uit de Nardurljke 4„ „Het berigt van de Grave overeenftemt. Men meldt van hier „wel zelden” Morbi mu cofî en vermiinofi.te zien ; doch federt eenige jaaren was de Hydrops ovarii by Vrouwen, die hetge- _ volgis van een enge. of, waterborst by Mannen , gemeener : ook had men meer. Zenuw. ziekten, die deezen naam waarlyk. verdienen „en zich met fpanningen der hoofdvliezen , ruizingen der ooren , verduistering des gezigts , ofaangenaam gevoel’; ven beweeging van de ledemaaten ver- toonen ; maar vooral met benauwdheid omtrent den harckuil „en neerflagtigheid van geest, ge- paart gaan ; dewelke , „20 zy geen gevolgen van _ Wormen inwendig huisvestende zyn, gelyk in't berigt van Zutphen (5) gemeld wordt, en die in alle laage waterachtige landen worden gevon- den ; ten minften gevolgen zyn van de Belette goormaming en „earardgufk: elen boven gemeld. 5bév Van Ziaplen vermeldt men onder deere Clasfe van ziekten „Zenuwziekten, door Wor= men veroorzaakt, of door ander oorzaaken voortgebragt 5 alle te lang om hier te melden : onder de Morbi chronici, zeer veel Phthifici , Aflhmatici ‚ Hydropici peöloris, met obftruclien — in de ingewanden van den buik laboreerende; ‚ Hydropici met,een afgites of een _tympanites of’ anafarca, Scorbutici ‚ waar onder al eenigen. zeer erg. —- Hebres verminof in kinderen , met \ Gefleldbeid van het. Vaderland voortvloeijen. 827 met en zonder zwaaren-hoest ; waar van boven ($- LXI. 2.) reeds omftandig verflag gedaan is. 6. Onderde Morbi chronici zyn in Over- YssEL bloedfpuwingen en Teeringen „ Phthifes pulmonales C$ empyemata zeer gemeen: en geen wonder „ daar men hier zo ligt en zo veel aan hoesten „ Rheumatismi, die op de borst vallen , en Pleuris onderhevig is; welke meest te Cam-- pen, Zwolle en Vollenhaven, in dat Drostampt en in de anderen naby de Zuider- zee gelegene plaatfen ; doch minder door de geheele Provin- cie gevonden worden. Te Campen’ worden de meeste huizen gezegd vogtig te zyn, alwaar ook veelen met Macule fcorbutice pronken. —. Dezelfde ziekten , zoo even genoemd’, worden te Campen , Zwolle „en in verder aan zee ge- … degene plaatfen , veroorzaakt: door de -lachtsge- fteldheid in het voor. en najaar „en van het wa- ter op die. plaatfen (CS. CIV. rr.) , terwyl de Ryp te gelyk mede den Landlieden veel aan deeze ziekten doet onderhevig zyn. — _Be- „wyzen „ zoo men meent, dat de levenswys:, hier niet zoo zeer als de lucht , oorzaak dier ziekten zy. pe dee A0 _ SN. CXVI. Het overige van Zurp-en _NoorD- HorLLANDp levert geen minder veel- heid van ziekten, uit een kouden vogtigen grond en opene lucht ontftaande , dan die van de uit- waterende Rivieren , op. E | SAONE X 4 reais se8 Fan de Ziekten , melken uit de _Natuurlyke 1. De Kies- en Tand-pynen gevoelt men allerwegen te Oudewater enz. by de genoemde Zinkings kwaalen , alwaar de landen des winters geinundeert zyn. a. Storbut, Waterzugt, Slymziekten, ver- koude Maagen enz. zyn de gemeene klagten der Zieken te Rotterdam : terwyl de Stuipen een voornaam getal op de Dood- lyst bedraagen ; en de Teeringen (S. LXIX. 4. beftendig , federt de gemeen gemaakte Iysten van 1771. ongeveer het vierde gedeelte onder de hind uit- maaken. | 3. Te Maasfluis verliezen van gelyken veele Vrouwen vroeg haare tanden „en zyn ge- kweld met de Scheurbuik. De Waterzugt telt men hier mede onder de Morbi chronic. 4. Welke Ziekten van dit foort men in ‘s Hage vindt, is af te neemen uit de fterf- Iys- ten in de Bibliotheque des Sciences B des beaur- | Arts (a), en de boven aangehaalde Werzame- ling van naauwkeurige Lysten enz. uit dezelve getrokken ; waar uit blykt, dat , behalven de veele dooden aan Teeringen „ Long- en Borst = ziekten, in 19 jaaren tyds , van het opgegeeven getal overleedenen , ‘er rtor aande Warterzugt, en 6448 aan Stuipen geftorven zyn. Welke, mee "(&) Zie Bylage, letter U, Á # Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen, 329 met de bovengemelde’, meêr dan de helft op deeze Iysten beflaan. g. De voornaamfte Morbi chtonidl te Lei den ‚ worden berigt Scorbutus Paralyfes ve zyn; fpruitende uit eene dpoplevie, die tedert eenige jaaren hier meêr voorvallen dan voorheen, Fluor albus, en meêr en meêr de Chlorofis ; maar weinig Ulcera maligna , aan de beenen. Geduurende den tyd, dat ik aldaar geftudeerd, en het Collegium cafuale van wylen den Hoog- leeraar Winter heb bygewoond , heb ik al daar dezelfde Morbi chroniot gezien „ welken van andere plaatfen uit opvulling der vaten wor- den opgegeeven. Een zeer klein getal Podg. gristen Zouden , volgens een kundig Berigter , en mogelyk geen vier, in deeze Stad gevonden worden : te Haarlem in tegendeel zeer veelen. Bs AN à Phiifks abdominales of catarrhales heerfchen veel in RHyNLAND ; Zoo dat geduu- rende 6 jaaren „ zelfs te Warmond, de meeste menfchen daar aan geftorven zyn. De Wormen zyn doprgaans allen boeren kinderen gemeen. 7. Onder de oostelyke dorpen van de Haar- ‚ demmer- meer is de Scorbut byna algemeen on- der de menfchen. In welke binnen weinig jaaren verfcheiden , zoo Mannen als Vrouwen, aan de Kanker geftorven Zyn. — Beroertens zyn er ook vry algemeen ; waar van men verfcheidene EAS voar- g2o Pan de‘ Ziekten. ‚welken uit de-Natuurlyte _ voorbeelden in: weinig jaaren-gezien heeft. De DefeEtus menflruorum van gelyken.… —- De Waterzugt is ‘er zeer algemeen, doordien. de lucht ongemeen vogtig is, Veelen , zoo Man- nen als Vrouwen , zyn aan kramp: pynen in de maag onderhêvig : byna niemand , heet zy van. buiten ingekomen , het zy inboorling ‚ is hier vry van. Zeer veele Vrouwen zyn hier gekweld met dikke ‘beenen. — 8. Zeer frequent zyn in AMSTELIAND alle die Ziekten , welke uit opvulling der vaten en ingewanden ($ XCIV.) hünnen oorfpronk hebben ; waar by de Marasmus infantum „ Har | | chitis enz. te recht gevoegd worden. __g. Die van GoorLArD zyn by den aart det gronden (S-XCVL) mede opgenoemd. ro. ‘Eigenaartig fchryft men. van Zaandam: 2 De gewoone Ziekten zyn veele Morbi chro: nici ‚als Scorbutus „ Obftruêtiones vifcerum , Hernie , Dolor. ventriculi , Pasfio hyflerica & _Debilitas fibrarum. De min gewoone Ziekten zyn Morbi acutisfimt, — Hoe veel denkt men dat ’er de luchtsgefteldheid en levenswyze toe doen? Ons land ís laag en rondsom in het „water gelegen : waar door wy-hier eene vog- tige en ligte lucht hebben. Eene ligte lucht « drukt de longen niet genoeg, maakt de-vogten dun ea fcherp ‚en de vaten (lap : waar 8 de © Car= efielineid van bet Vaderland vossen 83t Scorbutus hier alzoo gemeen’ hiet en waar door hier omftreeks zoo-veele Morbi chronidi ontftáans En de rede, waarom alhier de Morbi aoutisfink — min gewoon Zyn, is, dat de inwoonders mee flappe vezelen. voorzien zyn ; en ‘er derhalven ook minder wryving van de bloedbotletjes op de- vaten gefchiedt : het-welk dlles in tegendeêl in Morbis acutisfimis moet plaats hebben.” 11 Van de Alkmaarders berigt men , dat het grootfte gedeelte het hoofdhairzagt en zeld. zaam, wit heeft ; de huid zagt is ; en het geftel vadziger, dan de inwoonders van GELDERLAND Zyn; zynde ligt tot zweeten overhellende , en weinig onzigtbaar uitwaasfemende. „De bloedry- ken, zouden meest eenige bleeke trekken onder ‚_de aogen hebben. — By uitftek regeeren de … volgende Ziekten. van dit foort: als Hlydraps , _ Zinkingen , Scorbutus „ Febres- intermittentes a … een Borst „ vervuld. met eene. taaije. flymftof , waar. van men de weerga zelden vindt ; veele ; _ Uloerá in de beenen ;-en.na eene ziekte dikwerf | zugt : weinig, ontfteekingen en ligt te geneezen, —, De dlyorometers teekenen eene vogtige lucht. — De naaste oorzaak van alles fchynt eene werkelooze veezel, | vera, De sScorbut kleeft allen den Edainme: zen aan 3de Waterzugt worde mede gedeeltelyk zoo wel als de Jmpédita perfpiratio-aan de vog: tige lacht en zwakheid der vaten toeg gefchreeven, Ner 832 Overde Ziekten ‚ welken’ uit de Natuurlyke — Nergens vindt men meer dikke beenen dan aldaar. — Van Beroerten heeft men verfchei- dene voorbeelden. En in ro jaaren tyds waren ‘er 4 aan de Kanker geftorven, —- De Defecius menftruorum is zeer gemeen by de Vrysters : ook fchynt het „ dat de Mannen hier meer breuken hebben , dan elders. —- _ Dan, zoo veele {lymziekten , als ‘er ook mogten gevon- den worden , zoo weinige Teeringen zouden ‘er Zyn; over welk gering getal men zich dikwyls verwonderd had. Waar van de oorzaak fchynt te moeten gezocht worden in de nadeelige ver= mogens, welke hier de maag en darmen voor- namentlyk aantasten ; waar door de mindere op andere deelen geringer vat hebben : gelyk Hi1r- POCRATES dit , in een ander opzicht, aller- duidelykst geleerd heeft. — Dyfenterie mu- cufe zyn om deeze rede niet ongemeen ; en de Wormen met Llepfie fomtyds verzeld, komen niet zelden voor : terwyl 'er weinig plaats voor inflammatoire Ziekten , uit gebrek van genoeg- zaam rood bloed , overfchiet ; waarom 'er ook weinige ziekten van dit foort , en niet „ dan in wellevenden en fterk arbeidenden , kunnen ont- ftaan. 13. Te Hoorn hebben onder de Borstziek- ten het Borst- water , of de Borst- waterzugt , de overhand ; en Phthifes „welke catarrhales genoemd worden. — Ook zyn ’er veele flym- ziekten , uic verflapping en verzwakking der vaste Gefleldbeid van bet Padêrland voortoloeifen. 333 waste deelen , en daar op volgende ophooping van vogten ín die geenen, welke een zittend _ leven leiden. „Hier van daan., dat in de Vrou- wen bedorven Eetlust , Maag- pynen , Witte Vloed, Opftopping der Maanftonden „ en alge- meen zugtige en flymige gefteldheid , zoo dik- wyls worden waargenomen. Men vindt hier we- der geen merkelyk onderfcheid omtrent de ziek= ten deezer Stad , met die der omliggende ftree- ken ; waar van de rede in de gelyke gefteldheid van den grond en van de. lucht PEN wordt gelegen te Zyn. … 14. Dezelfde Ziekten te Pnkhuizen gelyk ftaande ; voegt men 'er by , dat de Apoplexta, Paralyfès en Morbi convulfivì in die Stad over 30, 40 à SO jaaren zeer zeldzaam plagten te zyn ; en het hard riep , wânneer men in een jaar eenen „ApopleEicus vernam , en in twee. jaa. ren tyds van eene Paralyfis te hooren „ daar thans alle die Ziekten de overhand hebben. I s. De Vrouwen té Marken zyn veel ge- plaagd met Tandpyn en Scheurbuik ; waar door - zy. meest in den bloei van haar leven tandeloos. worden. Ook zouden er veel voor- en najaars- Koortfen „ Borst - kwaalen- en 1 -deeringen plaats ERD 8. CXV IL. E24 Han de Ziekten „ welken uit de. Natvurlyit S.:CXVIL. Ten aanzien van de Morl Bhromia ink RIESL AND 57Z00: worden — De Scorbut aldadr noodzaäkelyk Onder de fd Ziekten geteld ; hoewel men niet zeggen Kat, dat dezelve hier doorgaans eenen hoogen trap ‘bereikt ; ; waar van die geenen , dië midden in de Provincië. woonen Cs. CIX), 5 even gelyk als die aan de Zee grenzen , Ange | daan worden. oo Es Fibrarui laxitate 8 pd ED glen nofa cotlurie : Leucophlegmatia 3 Chlorofis:5 en fukkeling aan de Maandftonden by veele Vrys- ters. Cardialgie , Pasfiones Hyflerict , Qb- flruÊliones vifterwn : ook Scirrhi-€3 Scrophuld ; maâar vooral die Kanker- gezwellen aan den bin- Henikant def dyen , waär aân de Vrouwen , “zoo het fchynt ; voorhämentlyk onderheevig zyh: ObftruËtiones hepatis ; lölerus „ Hydrops & Her- | nie , welke hiet vry algemeen Zyn. Es 3. Jigt- pynen en Rheuinatisus ziet mer hier nu en dan vry zwaar en langduurig : ‘maar Onder de fleepende ongemakken komt mogelyk | niëts boven de Borst- kwaalen ih aanmerking ; hoedaanige Corrhyze, Catarrhì, Tuffes , Afth- ma „ Hemoptifis „ Phthifis pulmonahs. Bloed- fpuwingen zyn hier ganfch niet zeldzaam ; en - worden misfchien wat meer of fchielyker dan el. ders vande Teering gevolgd. Men ziet ze is | | wyls | Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 835 wyls onder deeze, Stadsgenooten:, die, meenig een. vroegtydig.wegrukt. — … Bejaarde Zeelie= den zyn veeltyds aamborftig ; maar by anderen. ontmoet men-die ongemakken mede , die wel eens in eene Hydrops peödoris eindigen. gl Onder de Kinderen harde en dikke buis ken met Wormen belaaden , Engelfche ziekte Dauwworm en andere fcherpe uitflag „, Water « kankers in den mond , Verzweeringen van het tändvleefch ; en in Kinderen der Armen wel eens de Water: kanker” ex Sphaccloftorbutico ; met bederf aan het kaakebeen enz, —- … Ook zyit ‘er veelen aa Lies-'en Water: breuken ondere hevig; en worden in het opwaflehen krom, bul- tig en mank : het getal dier geenen , welke dus _gefteld zyn , is zêlfsin Harlingen. naar evenre- sir jh opm ‚ dan by de mabiditen: | Ig: CEV Onder de Yiekten van Cro- RINGEN enz. worden ook geteld, in het alge- „meen , zeer veele Zinking-ziekten, Borst- of _ Longe-teeringen ,-met verkoudheden en zagte hoesten beginnende 5 (de eigentlyke Phihifer catarrhales ) ; Bloedfpuwingen, Jigtziektens en _ Warerzugt ; by de Vrouwen fterke Vloeijingen van beide foorten. — Zeer veele Venusziekten en Breuken ; en de Wormen Zyn ’er zoo alge- meen ; dat men naauwlyks eenige Zieken ontmoet of een Eyk opent; Zonder wormen te vinden.” "8. CXIX. 835 _ Van de Ziekten , welken uit de Naruuriyte S. CXIX. De Teetingachtige Ziekten 5 Bloedfpuwingen en Rheumatismi , zyn thans Meer in DRENTHE , dan wel in voorige tyden : veele Kinderen zyn ook met Wormen bezet, — Om en in CorveRrRDEN hebben zwaare Vers koudheden en ook Zenuwziekten plaats ; doch deeze niet algemeen. Van Teering , Waterzugt Een naauwe keelen honk men zeldzaam. OER, Langzaamie belette doorzwelgin= gen Zyn in OVERYsSEL, omtrent de plaatfen naby de zee gelegen ; zoo algemeen ; dat men berigt , van meeninge te zyn, dat de Heer vaN Geuns niet wel onderrecht zoude zyn geweest ; wanneer zyn Ed. in zyne uitmuntende Verhan- deling over deeze Ziekten , fchreef , dat dezel- ve minder in OVERYSSEL ; dan je donna en wel elders plaats hadde. Men had reeds alle de onderfcheide foorten met derzelver kentee- kenen , zoo als die beroemde Geneesheer dig opgeeft ; waargenomen — _Hydrops peêloris en abdominis „ benevens de dnafacra, zyn hier niet ongemeen : ook heeft men meer als eens een Hydrops in de Ovaria der Vrouwen waar- genomen ; en vondt in eene dier Iydetesfen naa den dood, een: zoodanig ovartum tot eene onge- looflyke grootte , door taaije flym „ olieachtig vogt en water, in verfeheidene cellen vergaderd, opgezet. — … Veele Zenuw - ziekten zyn ia OverysserL onder Mannen en Vrouwên, voor= « na- naar de meening van HeNricus A BRA (1); { Gefteldheid van het Vaderland voörtoloeijen. 307 | hamentlyk inde Steden’: men vindt ze ook niet zeldzaam Onder de boeren en boerinnen ten platten lande —- Men-heeft in Zwolle veele Vrouwen gezien ; welke: daar van aan allerlei toevallen onderhevig waren ;-dan gens vallende op dit, dan weder op een ander deel : maaken- de de Spa/mi op de Liongen eene belette adem- haling tot flikkens-toe ; in-de-zyde fteeken , als of het een Pleuris- wass inde maag Cardialgie en geweldig) braaken ; in de ingewanden-Colyk 5 in-de nieren zóo veel-pynrals het hevigfte gras veel ; in ‚de blaas opftopping van het water ; in de fpieren-allerlei- trekkingen en zwaare.pynen. Dan heeft men die lyders zien lachen „ dan hoo- ren fchreijen : met een woord „ zich in- en uit- Wendig in zoo veele gedaanten vertoonende, als de vlugfte inbeelding zich daar van kan herinne- fen, — Onder de uitwendige lichaäms- gebre= ‚ken ; zyn: de Kankers hier veel ; de Breuken al zoo gemeen als elders en men vindt kromme ; gebochelde en- mankgaande ook overal door dee= ze Provincie. bre CS CXXIL Tot de Morbi endemici vari Overysser: , GELDERLAND en FriesLAND bes hooren ook de Vaaren, ( Uredines, Varites”s ter _(b) Conf. Epiftola Henrter dà Bra, Reipublice Campenfis Medici , de môrbo quodam in cognitoy Westpbalis , Geldris , Frifiis guafì endersio > quem dlli de Vaaren vocant „ diverfis fyimptomatibus | A 4 AVI. Deel, agrop De 828 Wan de Ziekten „ welken uit-de Natuürlyke ten tyde van Perr. Forestus en -J. Heurnivs geen onberoemd Geneesheer te Campen, aan de Westphaalenaars, de Gelderfchen- en Friezen alleen eigen: welke ziekte in zyn tyd in eenige familien erfelyk was. _— Hy vergeleek deeze met den Dracunculus der ARABIEREN, en vers deelde die in twee foorten. —- De doorge= leerde P. ForesrTus, toen reeds so jaaren de Geneeskonst geoeffend hebbende „verklaar: de nimmer die gezien te hebben (#) 5 enJ. .HeurNivs (£) was van gevoelen, dat deeze ziekte min overeenkwam met den Dracunculuss naardien de Stichtenaars gelyke ziekte ondergin= gen, welke zy fpringende Jigt noemden (4). hg ke sj e npe CESTA à gin MGE raar iren Öbs CORO Ls egros infeftante : data, anno 1504. 28. Aprilis vet. ftili apud P. ForesTuMm , lib. XX. obf. XII. pag. 307. (zoo wel in de editie van 1623. als'in die van 1654. is een drukfout, {taans de-op-deeze pag. lib, XIX. obf. XXXVII of lib. X1% obf. XVIII.) vermits het Tib, EXT. obf. XI. zyn moet. Ci) Hbidem, pag. 308. — BED CGELN Ck) Ibidem , pag. 309. | ES (1) De plaats, welke P. ForeEsTus aan deeze waarneen mingen gegeeven heeft , wyst niet onduister aan , dat hy deeze ziekte tot de lever - en milt-kwaalen gebragt hebbe z en dus tot die gebreken , welke tot de Scorbut betrekkelyle zyn ; gelykerwys men de geneezing in. de ontlasting van de fcherpe en bedorve gal gezogt-heeft. —— De Heer [ J. He SrToLTE), van deeze ziekte, onder de berigten van Overe YSSEL ‚met de aangehaalde plaats van P.; ForesTus ; mel- ding maakende, fchryft onder anderen : Ondertusfchen valt van deeze duister befchreeven en my onbekende ziekte niet weel zekers te zeggen. Een myner Vrienden berigt my uit Deventer , de Vaaren aldaar in den ergften graad gezien te | hebben ‚ Zynde reeds met verfcheidene Ulceratien uitgebroos t en 5 Gefteldheid van bet Vaderland. voortbdloeijein _33p iere Ork Bled, __Uir deeze onderfcheidene berigten blykt daf weder -duidelyk : mimoen we ab ud TL. Dat de Svorbutus geen gevolg is van de habyheid der Zee , of het noordelyker of zuide- Iyker bewoonen deezer landen 3 naardien dezel- ve zoo meenigvuldig in de oostelykfte gedeelten ars Pyke akad maik ren hen Ch oeh Tet “ken, en doodlyk aan den Iyder te zyn ; wiens kragten door dezelve ùitgeput waren. —=: Ik-ken die ziekte niet , zy is zeer zeldzaam. — Eenige- van onze Boeren gnaakennog Vaaren-dranken , en deeze en geene bedient ‘er zich van in langduurige , en‚ik, weet niet welke, fleepende ziekten; ge= Iyk anderen by emmers vol van Figt-dranken , die'Ook door Boeren - Doftors by ons gekookt!‘worden (*). Ten einde dit _ftuk/meerder licht by te zetten 4 laat ik het berigt van Amers Î foort ; aangdande de fleepende Ziekten, het geen ik by de, Ziekten uit misbruik der fpyzen , anderzints had behooren te plaatfen , hier in zyn geheel volgen. Het zelve luidt al dus: „ Onder de fleepende ziekten hebben alhier de eerfte plaats zulke’, die uit eene verllapte maag en'kwaade fpys= verteering voortkomen ; * Znorewia , Pfeudorexia, Cardialgia; zoo miêenigmäàl dat: klagét ‘over pyn voòr het batt ,) achexia , én anderen meêr ex ‘laxitate haar Óorfptöng hebben. CAR Waärby. wel ras ; immers als ° he geduurd heeft, zich een’ Labes fcorbuútica voëgt’, welke zich al veel onder de Morbi chronic fchynt te vêrbergen: “immers is 't-my [ fchreef ‘ de Heer 'BERGHUIsJ menigmaal gebeurd, Zoo hier als te Bars Nek DRE RARE i Bred ike hhh / , neveld; / 8 ROTE EPE her Ce 1 bie EPEN CLAN LI FOREST ys mêrkte op de dfanken, door H. A BRA by het wéméen in gebruik zynde , aan , én uit Lumi- _Ù ic Lereftres Ertruttum Eule €5. Helleboris of wel uit Safa … Ruta, Botarica Cc. ‘beftaande , dat Zy louter Empirifch waren „€ fre ratione &$ merhollo tas inversa gam Ufurpata videntar. TSS Ee hf 3 * aso Vande Ziekten , welken uit de Natturlyke derzelven , als in de zuidelykfte en noordelykfte gevonden wordt. …Weshalven deeze veelvuldi- ge ziekte niet zoo zeer aan de Zee- winden , als ‚wel aan den laagen , kouden, waterigen grond , door de koude en vogtige winden geholpen , de uitwaasfeming belettende , in ’t gemeen verflap- ping der vezeldraaden , opvulling der vaten , en bederf der vogten voortbrengende (S. XlL… 2. en. $. XCIV.) roetefchryven zyn. IT. Dat de gevolgen der ziekten (Cor. 1.) minder in de Landen van den Herius , dan in de overige der Vereenigde NEDERLANDEN ge- vonden worden. | | | TIL Dat de Teerihgen van gelyken. voor- namentlyk in HoLLAND, niet weinig in Frres- LAND , GRONINGEN en: OvERySSEL ; meerder neveld „ dezelve onder de Morbi chronici te ontdekken. ; zoò dat ik met de gewoone middelen , pro natura Morbi chronici , de geneezing niet konde bevorderen ; ten zy er eenige An tifcorbutica wierden bygevoegd : echter weet ik alhier een ge= val , in welke de Scorbut in eenen zoo hoogen graad gewoed hebbe „dat die doodelyk aan den lyder geweest;zy. Met recht denke ik ook , dat wy , hoewel niet zoo zeer in, als wel om en buiten de Stad, onder de meest- gewoone flees pende ziekten mogen ftellen eene Materies artrbitica vaga, by de boeren onder den naam van Waaren opgegeeven, waar by zich ook al doorgaans eene Materies fcorbutica. voegt.” „Dit, vergeleeken met den Brief van J, HeurNius aan H. à Bra jo met het berigt van Coeverden over de Ffigt, als eene Land ziekte ; de mogelykheid , dat eene Materies artbritica tot fup= puratie overgaa ; by de vergelyking der Schinkelfmert (Scelo- tyrbe) enz. ; zullen mogelyk deeze duistere ziekte eenig licht byzetten. … Gefteidheid van bet Vaderland voortvkoeijen. zr in DRENTHE ende Majorie van ’sBoscu, dan voorheen ‚plaats hebben. rd IV. Dat de Waterzugt mede niet min Hor- LAND „ benevens andere gedeelten van het //4- derland, boven de eerften aandoet; de Hydrops ovari niet ongemeen fchynt aan de oostelyker gedeelten van het zelve , en de breuken en an- dere gebreken van-dit foort in de laage waterige ftreeken overal hun Vaderland hebben. V. Dat de Wormen zoo veel en menigvul- dig zynde in alle de opgenoemde laage en vog- tige landen , en by aanhoudende. vogtige-luchts- gefteldheden , volgens $. XLI. n°. 4. en XLIL. n°. 2. sen volgens bekende. en aangenomene waarheden en waarneemingen , allerlei foort van toevallen , het zenuw- geftel aandoende „ kun-_ nen verwekken , gelyk met recht van Zutphen gemeld is; zoo verdienen dezelve in haare ge- woone gevolgen gekend , en by alle ftuipen en zenuwtrekkingen , volgens haare onderfcheidene kenmerken , in acht genomen te worden ; ten, einde zuivere zenuwziekten met toevallige en zamengeftelde niet te verwarren, de geneezing der ziekte niet te doen tmisfen , en het leeven van den Iyder niet in gevaar te ftellen. ER ) Van g42 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke Van de Warri” 200 br Zer, sg der RIVIEREN „ Porren en MEEREN., $. CXXII. Deeze wateren komen in dit opzicht niet zoozeer ten aanzien van water als water voor, het geen uitwaasfemende , eenen vogtigen dampkring verwekt , en by de laage landen omftandig gezien is ; maar voornamentlyk ten opzichte. van de foort van uitwaasfeming , die zy verfchaffen „ —- wegens de „Dieren en Planten enz. welke zy bevatten. —- Het flroomende Rivier water” verfchilt toch. van het water der Poefen „ Moerasfen., en foortgelyke laage landen , het geen eenigen tyd ftilftaande-, aan bederf en verrotting, onderworpen is: insge- lyks van het Zee - water; dak £ eene meenigte Infeêten in zich bevar. 8. CXXIIL are: Rivier. water kan , in weber van deszelfs beweging, fchaadelyk zyn, wanneer het met veele aard en kleiachtige dee- len bezwangerd is ; van waar de Ridder Lin= Naus de oorzaak der tusfenpoozende Koortfen heeft meenen te kunnen afleiden’ (4 ). Het AAA ee zelve zoo zeer geroemd, ver- | OOf= aanmanen ed pe bir Differtatio de Febribus intermittentibus ab aquis argillofis guan 15e | / ratie van het vaderland voortvloeijen. 343 oorzaakt in den geenen „ welke daar aan onge- woon. zyn „ wel eens krimpingen en buikpynen enz. Die te Rorterdam en in andere Maas-{te- den uit andere plaatfen komen , alwaar menal- leenlyk regen- water gebruikt „ bevinden ín de eerfte- dagen na het drinken van Maas- water ; ligte aandoeningen. van colyk-pynên ; vooral-de zulken „ die- een: teder en zeer gevoelig zenuw- _geftel hebben. — De Zalm uit den Rhyu in de Rhoer komende , wordt “terftond maager. Dit water ontlast zich ook langs: deezen weg. —- Zoeten Zout, of Rivier--en Zee- water onder een gemengd, dat dagelyks aan de mondender uidloozende rivieren gefchiedt , en welker ver- menging. en fchuim zich op de oevers dier zak- kende rivieren nederlegt , en door den opkomen- den vloed weder driftig en in beweeging gebragt , hooger opgevoerd wordt „ en. in «de „Mailanden of Gorfen „ Zeeplanten enz. hangen’ blyft;,’ gaat by gunftige gelegenheden fchielyker over tot rot- ting , dan één van beiden alleen (2). Indien men dus de dampen van het water ter zyde ftelt, zoo zal het zelve naar maate van de: onderfchei= dene opgeevende deelen „ verfchillende uitwaas- femingen, naar den verfchillenden SPIT US wi dor, opgeeven. kid 15 al S- CXXIV. Cp Holle Maatfchappye-, III. Deel, pag. 129.78 Prince, ‚pag. 4% 5. | 4 A4 s44 Vande Ziekten „ welken uit de Natuurlyke $. CXXIV. -Menrwordt dit op de flikken van den HererLius , welke by den wykenden vloed eene groote uitgebreidheid uicmaaken , ge- waar (0): insgelyks op de Waard - gronden; op de aanwasfen agter Tewel „het Eyer-eiland enz. „De Gronden van het Wadt ‚ de voorian- den van het Wester- kwartier, onder Ovdenhove. In het Hunzingo- kwartier , ten noorden van _ Groningen, aan de andere zyde van het Riet : diep, onder Zuirdyk ongeveer tot Delfzy/ toe , tegen het Twelingos- kwartier , Oost-noordoost- waarts van Groningen „en tegen de O/dampten inden Dollert. Op welke Voorlanden door den natuurlyken aangroei van het zoogenaamde Krabbe- kwaad (\Salicornia) en andere Zeeplan- ten ‚de ophooging door flibbe enz. vermeerderd wordt 3 en de Jufcêien in en met deezen, by den wykenden vloed in dezelve hangen blyven: die by gunftige gelegenheden , als van aanhou- dende ‘hitte ;- zonder tusfchenkomende verfris- fende regens (p), de lucht met den reuk der: ftervende -Jnfclìen ‚ enz. dermaaten vervullen, dat men dien opgaanden Spiritus Reftor, uit an- dere plaatfen derwaarts komende, allerkennelykst onderfcheiden kan : waar door Tusfenpoozen- de en Gal-koortfen , benevens de Roode loop | en Ce) BasTEr op dezelfde plaats. Cp) Dezelve ,„ op dezelfde plaats. 8 PRINGLE) Joc, cit. pas: 4 Öe \ Gefteldbeid van bet Vaderland voortvboeijen. …B4S en andere ziekten niet zelden veroorzaakt Zyn 3 welke uitwerkfels onder de zelfde -betrekkelyk= heid, aan de Mollandfche, Friesfche en Gronin, ger kusten zoo gemeen zyn, als aan de zoo ge. brandmerkte Voornfche , Zeeuwfche en Wlaam. fche landen en eilanden , die van den Herrus uitmaakende. | r. Op het eiland Wieringen, in eene zuid- westelyke ftrekking van de Waard- gronden en het Koegras gelegen , regeeren ‚de Gal- koort- {en zoo regelmaatig, alsin ZerLAND. Van gelyken te Stavoren, ve Harlingen, in de Pro- vincie van GRONINGEN enz. gelyk boven on- derfcheiden gezien is. ae | o. Het eenige dan , dat in deeze van den anderen afgelegene gewesten, alleen eenig ver- fchil maakt , beftaat hier in , dat de gronden te Stavoren en te Hlarhngen , zoo bloot niet ge- raaken , als in VLAANDEREN en ZEELAND , alwaar grooter val van water is. Te Haringen komen de gronden zelden bloot „ als na lang aanhoudende ooste winden 5 insgelyks omtrent het WVrouwen- Zand voor Stavoren. _ Op het zoogenaamde Meer van Wieringen {taan o, ro of meêr voeten water. In de Goudzee ftaat al- toos. met een gewoon ty 5, sten ó voet water, De gronden by Monnikkendam , Waterland, en byzonder de Goudzee , worden door het wyder worden der-zee - gaten, en harder uie: en inloo- EA 346 Van de Ziekten , “welken uitde natuurlyke pende ftroomen, dieper. — Het water valt in de Zuider vate en de Wadden op de volgen- de wyze zals te Edam 18 voet , te Enkhuizen 2E , te Amfterdam 3: „ te Harlingen 5 te Ameland kh voeten „ en by gewoone fpringty- den een $ voet meerder enz. -—- daar de ge- woone val van water in ZEELAND en STAATS+ VLAANDEREN doorgaans op 1o, I2 en 14 voe- ten gereekend worden. — De Ebben van GRONINGEN komen hier naader by ; naardien het water by den mond vanhet Riet - diep op 1o voeten , en aan de Lauwers by gemeene vloe- den ra ; maar te Delfzyl wel 13 of 14 voeten geacht wordt te vallen , en in de ftad Groningen zelve doorgaans 6 voeten, De val in de Maas en Goedered is-ook zoo aanmerkelyk niet als in ZEELAND: echter blyven 'er medewerkende oorzaaken genoeg over „om de zaaden der ziek- ten aan de lichaamen der menfchen „ van-digter by » of verder af gelegen „ mede te deelen : want de flikken tusfchen de landen van Huisdui- nen „ doorgaans het Koegras genaamd , loopen aan de laage zyde met alle vloeden eenigzints onder ; doch met hooge fpringvloeden en harde Noordweste winden , kan het water tegen den zeedyk ftaan ; waar van het wederom wykende, deeze gronden met de, nedergelaatene behouden- de deelen „ bloot laaten. — De gronden van * het Koegras beftaan wel op veele plaatfen uit klei en vrugtbaare-fpecie ; en‘om de noord zyn die Gefleldheid van het Vaderland voortvloeijen. 347 die meest zandig : maar zyn ook op. andere plaat= fen modderig-en zeer diep. Zoo dat Voerlie- den ; die aldaar niet gewoon zyn te ryden in gevaar” zyn „om ín die moddergaten te verdrin- ken. — De Zuidwal Caan de Noordoostkant van het Koegras ,} ftaat met den vloed geheel onder , doch hier en daar ftaan bollen, die droog loopen, de hersfens genaamd ; die aan de west- zyde naar het nieuwe diep liggen. — De gron- den tusfchen de Wieringer-waard en het eiland Wieringen , zyn aan de vaste wal ondiep, en niet als met kleine fchuitjes te bevaaren, en met wier"bewasfen , dat by laag water met de hand kan. uitgetrokken worden, De Wieringer- meer en verder oostwaarts van Colhom , is vol met Zand- plaaten , van welke veelen met laag wa- ter droog liggen. —- Voor het Oosterend van Tèwel, ten oosten, liggen groote Waarden, of droogten van flikken , die tot aan het oude Whe en noordwaarts genoegzaam tot aan ’t Vlie, zich _ _uitftrekken ; tusfehen welke gronden alleen ee- /… nige openingen zyn voor kleine vaartuigen , die — fchulpen visfchen voor de Kalk- branderyen in _ FRrIesLAND 5 weshalven deeze dan ook hunne uitwaasfemingen van de daar op verbleevene Ju- feten „ droog liggende, kunnen opgeeven.” —- Het Enkhuizer - zand vloeit onder ; maar mee laag water is het gedeeltelyk boven ; op het zel- ve wast geen wier. —- Een groot gedeelte wiets groeit aan den zuid- en noord-hoek van , $48 Vande Ziekten , welken. uit de Natuurlyke Wieringen maar in grooten getalle in het zoo- * genaamde oude Vlie , op banken , ‚die met de ebbe droog loopen. Dit wier fchiet in de. maan- den July en Augustus los van zyn wortel, en dryft in voordeelige jaaren , even als in de Croos- ze8 ‚op de west- kust van. AFRIcA, met-groo- te velden op de oppervlakte van de Zuider zee 3 by welke gelegenheid de fchiplieden van Zewel , de andere Eilanden en Colhorn , het zelve gaan visfchen 5 waar van al het geen , dat daarna niet gevifcht zynde , zinkt; niet alleen veel nadeels aan het wand der Visfchers toebrengt, maar ook , nu los gemaakt „… gelyk het, boven dryvende ; met alle zyne Zeepuisten en Zufeêien , zynen … byzonderen Spiritus Reêtor-naar boven werpt, Wanneer men nu overweegt ‚ dat alle deeze gronden ten noorden en noordoosten van Noorp- HorLANp gelegen zyn , en westelyk en zuid- westelyk hunnen Spiritus Reêlor , met alle de uitwaasfemende beginfelen „ naar de Kust van FRiesLAND dryven , alwaar die winden , gelyk aan het overige Vaderland zeer eigen zyn „en zich meer ín den zomer als wel ín den winter laaten gevoelen ; zoo is de rede zeer duidelyk , dat uit deezen hoofde de oorzaaken der Gal - koortfen gefchikter bron in FRiesLAND , hoewel van voorliggende flikken bevryd , dan in Noorp- HorLANDp , hebben kunnen. Terwyl nogthans de gezegde gronden het hunne ook genoeg kun- nen toebrengen ‚ om hun vermogen aan het zel- | ve Gefteldheid van bet Vaderland voortdlocijen. 349 ve te doen gevoêlen's naardien de winden dage* Iyks en óogenblikkelyk verwisfelen , en zondet aanmerkelyke belemmering , of aridelë tegenwer= kende oorzaak , hunnen koers veelal naar de rich= ting der zonneftraalen houden ($. XXXTIL 5. 5): Weshalven in heete zomers die zelfde oorzaaken aan beiden kunnen gelyk zyn. Gelykerwys de aanwasfen van den Dollert oost én noordoost ; ‚benevens de voorlanden van de Lauwerzee wes- telyk van Groningen gelegen , by ftille en war- me lucht , den zoo zeer doortrokken dampkring ge= noeg bezwangeren ‘kunnen , om derzelver ver- mogen’ aan de uit- eni inwendige oppervlakte à df en mede te deelen, like. EN evn Er ig“ook geen andere rede van | ip meerdere of indere ongezondheid , in Zer- LAND en STAATs-VLAANDEREN dandeeze. Men houdt‘wel Sluis „ Philippine , ’t Sas-san Gent , benevens Lillo en Liefkenshoek, ‘boven Avel, | voor de ongezondfte der Garnizoen-fteden ; maat daar en tegen is de breede ftroom van % Zwin; «Veer, 't Cowifohe eat tot Bentille en Bafelaar veel fmalder , meerder verland „ en’ m@t gorsfen begroeid , dan voorheen : insgelyks is de vaart van Biéroliet voorby: Philippine vry ruim , en be: helst in ’t midden gaamerkelyke hbrreird waar van’ de flikken doótden laager vallenden vloed, en in gelyken tyd ebbende en vloecijënde, langer bloot liggen , dan-de- gronden van de- Maas en | Hind ld \ 8só Van de Ziekten ; welken uit de Natuurlyke Goered ent. „Maar even deeze plaatfen.heb- ben deeze gronden op, gelyke;;wyze. noordelyk van zich, en -worden-van-agteren; door Vraan- DEREN gedekt sen van vogtige zuidweste- win: den ; doôr,de landsligging -meêr befchut. Des hier geen, ander. verfchil,zyn kan ;: dat/‚van ee- pige. voeten meerder « val van sweater. st welk te- gen dat van Groningen: nog geen vierde bedraa- gen, kan ;weshalven, de,-overige oorzaaken,ge= ivk zyn zullen; De evenredigheid vanopflike ken blyft echter. dezelve „-gelyk „men ‚dit „ziet aan de noordzyde „ „tusfchen. Overflacquêsen Goedereê ; of fchoon 'er:minder, val van; water plaats heeft , als by dien ftroom boven aangewee- zen is. Daar 'er van den anderen kant, door den hoogeren en laageren opgang en val, eene meer- der- ventilatie in de lucht sdahs heeft. | $. CXXViL. Eindelyk: is’er. pe eerie aant merking „ welke by het zeewater niet moet. vergee: ten worden; te-weten, dat het zelve , behalven de opgenoemde beginfelen,by-de Natuurkundigen bekend, ook weel bitumen. enz.in;zich bevatte; en van eenen, {cherpen aart.zv;s’t geen men ver- neemt in alle aan de. zee. of | breede zoute, riviee ren aangelegene plaatfen want. Vaderland, wan- neer het zelve. door hevige, winden over, die fle- den als eenen fynen ftofregen, gedreeven wordt $ waar door -men ‘het geboomte ,-’t welk: daags te vooren groen «en vrolyk ftond,, als verdord met bruine nde / ” Gefleldbeid vanhet Vaderland,voorvoloeijen; gsi bruine-bladeren-ziet kwynen , en- zelfs de -uits werkingen daar van op de glazen. der huizen ; die na-een zwaaren ftorm-dikwyls vol kleine vlak- jes: zyn; als-door het zout enz, verbeeten zynde; verneemt ;. waar door mogelyk die geenen, wel ke eene zwakke, borst hebben, kunnen aange: rn worden. — - ai EEV Il. Het Waler der Poelen , ERA ‚enz. CS. XXIIL 44) verfchilt in aarts ten aanzien van, deszelfs behoudende deelen. if x.… Het water van de’ Pripsèun” Veeisron: den. is van "een fchadelyk vermogen, zelfs niet dire} genuttigt , maar in fpysen rank gebruike zynde 5 vooral in die geenen , die-’er niet aan gewoon zyn ; brengende Roos, gezwolle aman= delen ; Tandpynde.Scorbut enz.-.voort (9). wi „Aanmerkelyk,. ishet verhaal , dt A. Mur: TING (1) van het ‚zelve, deet; ende nitwer- kingen, welke. dit , benevens, deszel pele: femende deelen „ten tyde van J,, Casa! Res de Roomfche, heirbenden te wege. bragt. Cade ret # _ Sp: In de Noo» -HötfAndscuHe droógge- Maakte Ee is het water Brak’;“doch in aller „Riet | #49: dor-hiet el. Hf 5, ris kere: HIS. vi nvs (1) J.H. Knoop lib. cit. pag. 37. | Cs) De vera Antiquorum berba Britanica, Ge. Pag. 16, waar van onder de Pylogen letter Ge, nadere: \ hd | \ ess Vande Ziekten , welkén uit de Nabuurlyie niet even flegt, — Te Edam drinkt hiemand eenig ander dan regenwater ; fommige pompen geeven water , dat tamelyk goed is om groente in te koken ; doch van allen is het ondrinkbaar; „3. „Doordien de grond in de Weteringen 5 CS. XCVI. ) ten eenemaal veenachtig is, zoo heeft men in ’t geheel geen pompwater , oft ten iinften geen, dat by gragt water ophaalen kan: het geen högthans,dikwyls brak is, wanneer het Ye van zyn wâter in de Meer laat; en hoedanig dit is, zal ftraks blyken. — De overige kún- nen uit den, Aart der gronden (S- XCHL ), en de aanwyzing daar van in de Verhandelingen deë- zer Maarfchappye zelve ens 64)» opgela. gen worden, S. EXXIX. Volgens den Aart der byzon dere gronden , en de nadeelige: beginfels in die water vervat , wordt de Dampkring onderfchei= den door dezelven aangedaan ; gelyk bereids var die van Noorp- HoLLAND , Van AMSTELLAND, van: de oostelyke zyde van RryNLAND „ vân GooILAND „ van OVERYSSEL enz. CS. XCIV- XCVIII. ) gezien is. 1. De byzondere dampen van FrresLAND zyn uit de aanhaalingen van J. H. KNoor en van (s) XI. Deel 2. ftnk , bladz. 159 - 166, Gert we vân bet Vaderland coorioloeijen. 454 van A. Murina C$- CIX. en CXXVII ) genoegzaam “aftèneemen : zynde gelyk aan die van Zum en Noorp- HoLLAND Ca): orn de Noorp- Hot LANpscar Meeren vindt-men- opgaande dampen van ’s morgens tot savonds ten 4 uuren ; „gelyk aan nevels over de wesen ‚golvende; eee id? fehoonder het ieder ‚en gen hels biet de’ dag is, ‘hoe meer de ftinkende dampen 4 zoo ‘dra de avond nadert , uiet de Haarlemmer meer opryzen ‚ en ‘de geheele Weberingen bes dekken: “ Het eene oogenblik ziet men eene heldere lucht ; en het ander een jagt van vuile dampen. — Hier van weet men te Leimuiden ; Nieuwveen en te Zevenhoven niets , alwaâr het zilver ook ‘minder beflaat CS XCVE dif maas wel te Kalflagen; — 4. Naar den. kant van de Brier. meer wordt, men deez@ nadeelige dampen het meest in het, najaar „Ren, den Ken ik CS. XCVL. ) gewaar. Os tn Overvsser nevelt Ee in het voors &n najaar ; voornafnentlyk te Campen; te Zworles doch allermeest te dage sen door dat ge- BUB Kolat Auhrhad go qe | heele 4) Over de mist by het veranderen der faites en et nevel By heete en heldere zonnefchyn, kan men de 'Natuurl, Hiftorie van J. LE FRANCQ VAN Berkner L Deel p. 304 308: ’ €n het opgeeven der gronden pag. 306. nazien, XVIIE Deel, Zi 854 Van desZiekten , welken wit de Natuur lyke. | heele kwartier , en in de nabuurige aan zee ge- legene. plaatfen. Welke nevel op verre na zoo dikwyls en zoo fterk miet is , als wel in (ommige andere Provincien. — Op veele zomerfche avonden , en laat ín den nacht-heeft men ‘hier nevel of mist naby de Meeren , komende uit dezelve en uit de flooten , kruipende over de groenlanden, laag over den grond en op.het wa- ter. — … Ook valt door de geheele. Provincie by ftreeken, meest naby de veenen , in de maand Mey en het begin van Juny des nachts een ryp, welke aan de veld. vruchten veel fchaade doet : piet minder aan de lichaamen der menfchen, ge= Iyk bereids (S. CXV. 6.) is aangeweezen. 6. Te Nymegen ziet men wel eens boven de Stad eene fchoone heldere lucht , en neder- waarts over de Betuwe heen ziende „ foortge- lyke dampen (v). 7, In ZEELAND zyn die in verre na niet by de bovengenoemde te vergelyken (S.L. 1). De grond is aldaar op veele plaatfen van een vas- ter zamenftel , en dreunt en trilt niet zoo op de minftebeweging van eenig rytuig , als în Hor- LAND. Ook zyn er buiten de genoemde laage landen zoo geene Meeren en Plasfen , eenige weinige kleine wielen en bedykte kreeken uitge- zonderd. — | 5 CXXXe Co) MJ. pz Man l.c. pag. 5%. | | Gefleldbeid van bet Vaderland goortoloeijen. 355 S-CXXXK “Ten aänzien van het geen doot ânderen omtrent dit fluk, is‚medegedeeld ‚ kan men den welverdienden lof aan de Verhandeling van wylen Door Gout (w) geenzints- onts houden; welke omftandig, over deeze ftoffe met aanwyziug der voornaamfte Schryvers gehandeld heeft; De Heet PriNcLe heeft zoo wel het padeel van het-water „ uit zulke. gronden in pute ten opwellende„ en-tot- drank gebruikt „ beweee zen , als de fchaadelyke vermogens ‚ welke uié zulke gronden opftygende ; den dampkring, be- {metten ; en by zamenloopende oorzaaken gele- genheid tot. ziekten wan dit foort geeven (w)3 gelykerwys-de-opmerkzaame-Huxnam dit ftulk verder fn heeft C ee e COROELARIA Uit deede waarheden blykt dan wederom; L Dat die zelfde ‘oorzáaken, welke ten ty de der Romeinen in‘ deeze landen plaats haddert CS. CXXVIIL) ;, als nog die zelfde uitwerkin= gen by dezelfde gefteldheden der zaaken en on« kerpen hebben Ae BiA Dat Cw) Di Ke citat. fe, Ï, en. & Je JL. TAN DEN Bosen Hijror: Conffic. Epid $. XX Co )--Maladies-des die g dé, é. \ Cy) Libseitat. Tom. 1, pag. 185. % A ERK) 846 Wan de Ziekten ; welken vit de Natuurlyke CIL ”-Dat , gelyk völgens S. CXX. Con. 1. vän de laage ‘landén’ en de onderfcheidene gron- | den in ‘dezelve’ gebleeken is ; de: 'Soorbut uit belemmerde doorwaasfeming, door den’ vogtigen grond en dampkring ontftaande ; van gelyken de Rotkoortfen op gelyke plaatfen by medewerken- de’! oorzaaken CS. LXXIV,); onaffcheidelyk volgen moeten :“ nogthans. miet dit onderfcheid , dat ‘dezelve , by aanhoudende koude en vogtige uehtegefteldheid 4 ‚eer de gedaante van “Tebref cavarrhales benigne <5 maligne uiemaaken : in tegendeel , in warme en’: vogtige Zomers of der- gelyke luchtsgefteldheid „by zeer mee water bes zwaarde en laage landen plaats hebberdes-uitwy= zens de Macula purpuree , meer van eënen rot: tigen aart zyn. — Eene zaak , welke in de be- handeling-.niet genoeg kan-in acht genomen wor- den ; naârdien de eetfte veelal de klieren aan- doen ‚ en tot de Febres nerveg ‘veelal behoo- ren % fomtyds door eene” Salivatie of geen zigt- baare. Crifis eindigen „en in’deeze „zoo wel , als, inde laatfte. „ zelden \ iadenhlagse s te; pas komen. ti t ' 4 TEAR 1: Dit, vor die y zelfde gedaen, dié Beba . welke de Scorbut in de Morbi chronici — uitmaakt „, die zelve zy , welke onder dezelfde _ betrekkelykheden. van Gronden, Water , Lucht, Verhevelingen ; enz, tot, de Morbi. aout & Febres puiride , of Rotkoortfen behooren. : ie je Dit ; | Gefleldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 857 „IV. Dat, volgens deeze befchouwing „ al- terduidelykst-blykt het onderfcheid ,- tusfchen de „opgenoemde. Galkoortfen van den Herfst in de: landen, vanden Herrus, en die verder by de Ziekten-van de onderfcheidene Yaargetryden en het Water opgenoemd zyn : als welke hun beftaan niet. hebben in de vogtige luchtsgefteldheid- CS. LXXXIX:-Cor, VL) vermits zy deeze-doorgaans doen agterblyven ; maar in den geconcentreerden Spiritus Reêior, door de danhoudende warmte der lucht bewerkt , in het lichaam gedrongen , en met andere bykomende ootzaäken gelegenheid tot deeze koortfen geevende. — Waar uit teffens de gelykheid van de zoogenaamde Zeenwfche Galkoortfen met die van andere landen des, Va- derlands „aan zoute boorden gelegen (‚S: CXXIV, I,2:)s En de meerdere kwaadaartigheid der heete en Rotkoortfen , in vogtige en met water bezwaarde landen , vooral in nieuwe Droogmaa- hs keryen „wegens. den byzonderen aart der gron- den en de fchadelyke vermogens CS. XCIV.y “die dezelve heeten 7 be te. neemen is. | 3 | ee „A bad het AANTAL der ManscHeN in past de lak SEEDEN enz. SIEKNXI Het'gdeilaer Meénfthén énz. jj DELA insgelyks tot eene geneeskundige over- | 3 wee- 258 Pan de Zichten , welken wit or nannte weeging van den Dampkring 6 naardien om de reden , boven ($. XXIII. n°. 6, 7 en 8.) ge- meld , de lucht aldaar min zuiver zyn kan: in tegendeel met veele benaauwde dampen en uit- waasfemingen moet bezwaard worden ; welke in die plaatfen , die door den wind niet” behoor- yk kunnen doorwaaid worden , hangen blyven;, of door haare veelheid den dampkring befmet- ten. …— Veele en andere zaaken kunnen hier toe gebragt worden ; als : 1. Eene onnoemelyke veelheid voedfel zoo van dieren als aardgewasfen , en ander nood» draft , tot geryf dier menigte van nooden. og. De afval van deeze: verftaa ’er geruste- __Jyk ook die der geflachte beesten , gedoode vis- fchen en krengen onder ; de afval van zoo vee- le groentens ; ; waar van — 3 Een groot deel in de gragten gefineeren wordt ; de vulnis van de ftraaten en ander foort 4 dat men in de gragten werpt ; het ftilftaan van « derzelver water in de fteden, die van geen door- togt voorzien zyn. 4. De verderfelyke gewoonte van de alge- meene en byzondere rioolen , vuilniszypen, en gemakken in de gragten te leiden ; de menigte. uitwerpfels van menfchen en beesten ‚ als Paar- den, mischoopen enz, in en naby de Steden, GUA Gefteidbeid van bet Vaderland voortvloeijen. 839 EnZ. (2), waar onder de bleekeryen van klee- deren niet dienen vergeeten te worden. N 5, De uitwaasfeming der menfthen , voor- namentlyk alwaar veelen by den anderen zyn 5 als ín Godshuizen en elders, daar verfcheidenen te zamen woonen of flaapen. ke 6. De Schoolen , die ín de fteden door- gaans naar de veelheid der kinderen te eng zyn, „waar door zwakke kinderen het ook niet zonder „meerder of minder letzel in dezelve houden kun- nen. Men vergeete niet ten | 7. Het verblyf in de Kerken. De nieuw- gebouwde zyn in de fteden té klein, naar hec groot aantal van menfchen, welken dezelve fom- tyds , naar gelang van den begunftigden Leeraâär bevatten : in den zomer benaauwd door de vet- hitte ademen ; in den winter ondraagelyk door de ftooven en uitwaasfeming der beglommen koo- len. —- De Kapellen-hebben dit zelfde onge- mak , als een ruim Choor , Kruispanden en het hoo- (2) Veele deezer oorzaaken en meer anderen , benevens de wyze van verrotting enz. ‚kan men by C.-REDELYKBEID,; Projekt of ontwerp am den flank: of befmettelyke reuk der Wateren ên de gragten van ’sHacr des zomers voor te komen enz. Hoofdft. 2 en 3. nazien; ’tgeen op andere fteden en plaatfen kan toe- paffelyk gemaakt worden. Sommige deezer oorzaaken Zyn in de berigten van Nymegen gemeld. Te ’s Hertogenhofch wile de men gaarne van 2ooo Honden verlost zyn , en van De- wenter klaagt men zeer over de engheid en morfigheid der ftraaten enze Za góo Van de Ziekten „ welken uit de Natuur byko hoogere gewelf misfende 3 het geen‘alle oude groote Kerken hierin vóoruit hebben: > Want of fchoon dit verblyf kortftondig zy „ leert de dage- 1ykfche bevinding , dat veele zwakkere des na- middags in dezelve flauw worden ; of door op- ftygingen of ftuiptrekkingen. worden aangedaan : % geen de zieken en kraamvrouwen „ naauwlyks behoorlyk herfteld , door eenen kwalyk begree- pen Godsdienst , zonder vooraf aan de-lucht ge- woon te zyn, al te dikwyls , door weder op nieuw in ziekte te ftorten , ondervinden (4). —_ Een ieder Menfch ‘heeft zyne byzondere uitwaasfeming „zoo kennelyk aan de. Dieren , voornamentlyk aan de honden. —- De gecal- Culeerde ‘uitwaasfeming (S. XLVI) zal in warm „weder. by deeze veelheid van menfchen meer- der zyn. 8. Dee- Ca) Men vergelyke Hide mede de gedachten van raked Dr. Gour-Differs. eit. fet. V. 6. IX: pag. 43. met M-J. De MAN dc, page 218. in de Aanteken. —- Men bedoelt hier geen- “fints mede den Godsdienst te verachten en den Vrygeest in de hand te werken ; want offchoon iemand mogt denken , wi de Goddelyke Wet Levit. XIV. vs. 2. en Matth. VII vs. hier voor gaa ; moet men echter ofiderftheid maaken in de byzondere gefteldheid van het Land , en’inrde wyze van den Godsdienst, in de onderfcheidene huishoudingen. Die zich voorheen aan den Priester vertoonde „ was niet 2 of 3 uuren epgeflooten in een naauw beperkt gebouw , met opzicht totde veelheid der zaamgevloeide menigte enz. maâr hy was in den suimen Voorhof. Het zelfde kan wegens het Godsdienftige _ werricht worden , wanneer het lichaam behoorlyke ‘krachten verkreegen heeft ‚en reeds aan de luchtyaan het gehoor , aan de infpanning , aan menfchen enz. gewoon is, Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. _S6r B. Deeze oorzaaken-worden buiten-twyfe_ fel geholpen -door:- het. begraaven „der. Dooden in en om de Kerken ; het geen mogelyk meêr ‘doet vals-men denkt. ’Er fterven. jaarlyks d. VAN DocvereN. Sermon. Academ. paE. 52553. Me derl, Vertal. pag. 57 59. CI) M.J. pe Mar enz, 82. 3 XVI. Deel. As 875 Van de Ziekten „ welken uit de nataurlyhe flaapfteden , maar inzonderheid aan ‘het-gebrek: van, brand(toffen in den winter, en van goed voedfel. ‚en niet minder aan onreinigheid wors . den toegefchreeven. Terwyl die arme menfchen, als dan weinig lust, vermogen en gelegenheid hebben , om hunne wooningen , kleederen en- dekfel te zuiveren : maar meest altoos in eene lucht , ‘met fchaadelyke dampen vervuld „ vers keeren 3 ‘en daarom bloot gefteld zyn aan zulke Ziekten ; Blei: men uit foortgelyke rede waar neemt. —- Geen oorzaak is ’er toch , die het lichaam meêr benadeelt, dan’ de belette en on zichtbaare uitwaasfeming, het te rug dryven van dezelve , en het doen wederkeeren van onzen eigen bedorven Spiritus Reblor Cm). _ Geen vogt of uitwerpelyk deel onzes lichaams gaat fpoediger over tot bederf en verrotting, dan dee= ze evengenoemde’ Materses perfpirabilis ; waar om zich deeze ziekten ten grootften deele by de - behoeftigften van de kleine gem@ente bepaalen 5 _ behalven zulke andere perfoonen , die veel om- megang met hun moeten hebben, en met hun in dien zelfden onzuiveren dampkring verkee- ren: deeze worden kennelyk minder of meerder voorgekomen , naar maate van de onderfteunin- gen , die de behoeftigen ‚ geduurende den wins _ tervloed, hebben kunnen. Want, als men den © vloed te CUILENBORG uit de nieuwe {tad kan kees (Cm) Le. STOKKE hennis Ziekten enz. pag. 119, 120. Gefleiddeid van het Vaderland voorrvloeijen, 871 keeren , is 'er; minder: behoefte en cok roinder vreeze voor ziekten in dezelve. En op een zo+ mervloed zelfs wanneer: de-flilftaande wateren door de, warmte „even, als dikw'yls inde fteden met, gragten. doorfneeden „bederven ; befpeurt meri ook. niet zoo zeer:die Rotziekten.: ‚Zynde dan ook, de b:hoeftigheid. minder ‚ dan; in den winters „Menfchen die: ook-in den vloed „ op boven. verttekkerr, hunnen nooddraft gehad. heb- ben ‘blyven. smeest- al-vry 3’. wanneer „na den vloed , die Ziekten volgen. Alles ten bewyze ; dat het gebrek door watervloeden (en daar uit voortkomende lusteloosheid en onrelnigheid )s meetder” oorzaak is (in dit geval), dan welde vloeden” op, zich zelven.’ Want in deeze be- trekking’, moest de warmte van den zomer de verrotting (S XLVIL 3.) vermeerderen 3 cn door die van GE winter C$. CXIL.”) beteugeld Worden. ‚De ziekte te Maurik begon in den winter. Te Drumel echter ‘eerst in ‚de maands Mey 1770: Waartoe een medegedeeld finet kon aanleg geecPuDn hebben G- ii COROLLARIA Ne län. omflag. te vermyden „ ge ik de dn die; hier,op- zouden kunnen gemaakt Jrorn rsi zamenekken met te ZOEZEN z … N MIR / gr 3 Ì $ k_ Dat on M, fo De laa he oh. De: LAD Aad 372 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke 1. Dat geringe , verfchillende , en van el- kander onderfcheidene beginfelen, by de boven-= gemelde medewerkende oorzaaken , gelyke uie- werking hebben kunnen ; en wederom andere. tegenovergeftelde gelyke gewrogten kunnen daar- ftellen; van oplettende Geneesheeren nimmer te verwaarloozen, en doorgaans de grootfte flagting aanbrengende : welke in haaren aart gekend, in haare beginfelen geftuit , en door een goed be- ftuur afgeweerd , de beste zemen aan de hand geeven. IL. Dat boven alle geneugten. des levens , een goede wooning , reine levenswyze ‚ en be- _kwaame zuivering van den bedorven , en tot het leven verzwakten dampkring , verre het beste te fchatten zy. | / Van de. Vorpsrrs, ten aanzien van dere > zelver bereiding enz. benevens.de onder- fcheiden BRANDsTor, met opzicht tot den Dampkring, enz. 8. CXXXV. De Voedfels maaken insge- Iyks eenige verandering in den Dampkring, die, na dat zy op verfcheidene wyze béreid worden ; verfchillenden waasfem opgeeven, en in de uit- mn werpfels zich vertoonen ; welken zich met de lucht vereenigen, en naar de onderfcheidene op- vlie- Gefteldheid van het-Vaderland voortvloeijen, , 373 vliegende deelen van n onderfcheiden aart Zyn. — Van meer belang zyn de Brandffoffen „ tot hee kooken, braaden enz. Waar by men als brand= ftof teffens begrype , welke „ naar. het volgende Artikel , hun opzicht tot den koophandel heb- bende „ ‘gebezigd worden. …_Menfchen , op het land , of alleen zamen woonende „ worden de uitwerking hier van niet zoo gewaar , maar bo- ven groote fteden, of daar een groot aantal 7 74- figuen is, die door vuur bewerkt worden, is die zeer kennelyk : boven of over welke een ge- duurige damp als een dikke nevel hangt , die in weerwil. van alle verandering van weder en win- den , zich beftendig , door nieuwen aanvoer „ vertoont. Overweegende , welk een aantal men- fchen in Zmfterdam, Rotterdam enz. woonen, en wat ongelooffelyke veelheid voedfel tot. dage- lyks, onderhoud. noodig is , het geen door vuur moet bereid worden „ is zulks een natuurlyk ge= volg. — Van deeze brandftof is wederom an- ders die van Hout, anders die van Zurf, an» ders die van Koolen Co); welke thansmeer dan, ooit, 't zy tot gemeender , of tot meêr byzonder gebruik , in deeze landen gebezigd worden. — De brand van het hout min fchadelyk „ verdient minder opmerking ; meerder die van turf sal lermeest die van Steenkoolen. S. CXXXVL. Co) Borrmaavs Elem. chem, Tom. Ì. pag. id TND DY Aa3 874 Vande Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke: S- CXXXVI De rook van goede Furf wordt van den beroemden Borvre ;en den fcheikundigen BOeRHAAVE , als van eenen zeer zuiveren brand geroemd ( p)s ; maar alle turf is thans van dien aart niet CS. LXXXVI. >, KNoop «heeft ’er zeven foorten in FriesLAND van opgenoemd (4) , die echter meer in ligter en zwaarder, en geftoken of gebaggerd te zyn, dan in kwaader hoedanigheid. van den anderen verfchillen ; vermits ’er maar twee brakke foor- ten opgenoemd worden. De ligte word meest tot de Trafiguen ‚de andere in: de huizen en haardfteden gebruikt Waaromtrent het genoeg is aan te merken , dát’, hoe ligter de turf is ; zo veel fchielyker die ook verbranden vervliegt, en zo veel meer ftof en afch dezelve in de lucht of den dampkring werpt. En dat de brakke, „@m de rede boven genoemd , voor de borst na: deeligfte is „ en in de vertrekken geftookt „de oogen aandoet 5-’ geen doorgaans aan den rook van gebrande turf toegefchreeven. wordt. Ter: wyl derzelver koolen in de ftooven ‚ toegefloo- tén vertrekken , kraamkamers en kerken „niet dan fchaadelyk zyn kunnen , noodwendig hoofd: pyn;-duizeling , bedwelming enz; moêten voorte — nd er zoo klaar, dat ze door geenen. _ | haa-_ (HY Tbidens hoi. 3 Ca) J.H. Kmoor tegenwoordige Staat van Fries), IL, hoord, 5 VvE PAG 47 Gefbeldheid van Bet Vaderland voortvloeijen.. 875 ‚hande getuigen behoeven ‘bevestigd. te worden. — Te Marken, alwaar geen zolders nog fchoor- fleenen. zyn ‚ maar alleen een gat in het dak ge- fneden is „ (hoedanig in de meeste Visfchuiten, fchoorfteenen. ontbeerende:, gefchied ) „ fmoort de rook , opgaande van: het vuar op eene plaat in't midden van het vertrek „ onder dernetten , die op balken liggen „ welke ‘rook dezelve taant en voor het bederf bewaart, _ Waar aan de borst- kwaalen worden toegefchreeven „ die. daar meer dan te Edam zyn; welke menfchen ” er taanig uitzien, en ouder fchynen dan 2 ZYDe iss S. CXXXVIL | Het heer ed saldet der Steenkoolen- valt moeilyker te bepaalen.:Na-ge- daan onderzoek dien aangaande, berigt men van schiedam „alwaar tot de branderyen veelenrder- zelven gebruikt worden: ‚dat de rook en-damp der koolen.: weinig nadeel doet aan de-ademhaa- ling ‚ zelfs niet aan die, welke aflhmaticg zyn, en op gezette.tyden benaauwdheid in het adem- haalen’ gewaar worden 3» als die zich-in-deeze Atmosphera-met-rook en-damp gefatureerd , niet benaauwder dan buiten dezelve bevinden. De Heer [ KrucneNius) hädde-dikwyls door fterke rook van Sunderland/che: koolen gegaan’, (want weinig anderen worden te Schiedam ge- ‚ brand ;) maar-nooit benaauwdheid of hoest ver- nomen: waar van men de rede meent gelegen te-zyn,.dat de rook; vorig: en (meesig i iss en ) Aaa dus 876 Vande Ziekten, welken uit de Natuurtyhe dus ‘het acidum; of het wenirbel door jets 6e achtigs gerefolveerd zynde, geene prikkeling op onze long veroorzaakt.” Maar hier ftaat tegen over , dat de rook , uiet hooge fchoorfteenen ge- dreeven , en boven: in den Dampkring gebragt, in den zelven in geduurige beweeging is ; waar toe de ffroomende:, ebbende en vlocijende Maas, de winden , beweging der molens, en het ge- ftadig vuur van onder , zeker veel toebrengen, om dezelve ten eerften buiten den omtrek van „deeze ftad , die niet van de grootfte fteden' is , te verfpreiden. Dat die ook naar beneden zakt, blykt uit de zwarte muuren der huizen enz. — Te Weesp; ’t geen nog van kleinder begrip is , denkt men, dat de rook de daken en gooten der huizen , die zich in de nabuurfchap van zulke branderyen bevinden , “#guincert „ of befmet : zelfs acht men , dat de agter -“gragten hier door …— aangedaan worden 3 waar door het zilver en ko- per nog meer zoude beflaan , als daar wan ( $. XCVI:) opgegeeven is. Men gebruikt hier toe ook lange Fricfche Turf , welke-gezegd wordt niet vry van zwavelachtige en falpeterachtige deelen te zyn. —- Ganfch anders hebben groo- teen beroemde Mannen , uit volkryke fteden , hier over gedagt : -als-MorrToN en LEIcHs, welke de menigvuldige Teeringen van London F en. Lancaster (_Phthifes Scorbutice ) , aan den dikken rook en damp der fteenkoolen , die men gldaar brandt , toefchreeven, « KircHeRUs was, bene. « Gefteldheid van het Vaderland voortvlocijen. war benevens LeMervy, van dezelfde gedachten. Van den grooten Locke wordt gemeld , dat hy , wegens zyne benaauwde borst „te London het niet lang harden konde , maar zich genood- zaakt vond, op verfcheiden tyden zich van daar te begeeven , ter inademing van verfcher lucht, die niet met den damp van die brandftoffen be- fmet was ; zaaken, die omftandiger in de Ver- handeling van L. R. LeNTiLrus, de Carbone fosfil: feu Lithantrace , alimento focorum Angli- corum tum €$ alorum (7) kunnen opgeflaagen worden ; alwaar men teffens een. zeer gunftig ge- getuigenis van de goede hoedaanigheden deezer brandbaare mynftof uit den meêr genoemden EF. HorrMAN vindt medegedeeld. — Het geen, waar op het hier voornamentlyk aankomt , is, de grootte en volkrykheid der fteden, by andere zamenloopende of medewerkende oorzaaken: als een betrokken , en mêt andere uitwaasfemingen bezwangerde en bezwaarde lucht; laage ftand vanden kwik-colom in den -Ssarometer- pyp 5 … gebrek van verfpreidende winden enz. dewelke “een -groot onderfcheid maaken by. enkelde fcheie kundige Kwperimenten, in eenen hoogen en rui- men fchoorfteen gedaan ; of het product , het geen daar van in beflooten glaazen verkreegen wordt; of het aan zich zelven gelaaten gewrogt in de lacht, en door de veelheid vermeerderd En Cr) A, Pbyf. Medic, Vol, I. abf. 116. pag. 235, Aas 878 _Van-de Ziekten » welken uitde Natuurlyke en geconcentreerd. En al had ‚dan vdeeze rook niets anders, - dan dat zy. door, haare verte en . fimeerige hoedaanigheid te. veel van het pabulum vite naâr zich nam ; of de lucht te veel verdike te , en te zeer van haare veerkragt ( $. CXX) beroofde , zoude zy nog nadeelige uitwerkin= gen genoeg kunnen voortbrengen, om den zwak- ken , die eene zuivere veerkragtige lucht noodig hebben, te benadeelen , gelyk in de boven aan- gehaalde exempelen te zien is. CORONER LA De volgende betragtingen vloeijen natuurlyker wyze ùit de bovengemelde overweegingen :, L_ Dat de Brand van hout, ter plaatfe , al- waar die genoegzaam te bekomen is, boven dien — van turf en koolen te verkiezen zy. IT. Dat door het geduurig en onophoudelyk veenen de beste turf van tyd tot tyd vermindert, en, in tegendeel , meer flegter en brakker turf moet gebrand worden, — | | III, Dat zulken, welken affhmaticg zyn- Á de, of met eenige borstkwaalen behebd „en in groote fteden woônende , vooral dienen zorg te draagen , dat , wanneer zy koolen ftooken in de vertrekken , die zy. bewoonen , de vertrekken he etten! EN | ij he 4 \ { Gefteldheid van hèt Vaderland. vaart vloeien. 379 tuim en luchtig zyn, en de fchaorfteenen-wel trekken. en niet rooken ; waar door” zy van die ongelegenheden kunnen bevryd oi ven ' waaraan | Zy wei en ganenevig we AED, Pan de AMBACTEN , KöNsteN en Koor: £__ HANDEL , gf ONDERLINGEN HANDEL, met Opzicht tot den Dampkr ing enz. $. CXXXVIIL Tot deeze. CJasfe behoo- ren alle die bereidingen, welke door verrotten ; gisten, weeken, flooken, fmelten enz. volvoerd worden; men denke hier aan Welleplooters , Pers gamentmaakers en Lootyers ; waar by men „za ‚ verre die opzicht tot het dierlyke hebben , de Slagters en Smits (Ss) voegen kan ; wanneer die” in aantal by den anderen woonen in groote fteden. — Men doe hier by Lymkookergen, Moutergen ‚… Brouweryen, Branderyen, zo van Mourwynen Genever, als Kalkbrandery: ‚ns -Ra- _ finaderyen , Smeltergen., is het niet van Zilver, - … «ten.minften van Lood, Kaarsfmeer enz. fchei- kundive Stookhuizen.,-Azynmaakergen „ Traan- Kookergen , Zeepziedergen 4 Loodwitmaakergen. k nz. Va welken veele de-lucht kunnen aan- Gom, Cs) Wegens het veelvuldig aderlaaten van Paarden in den he} zomer , Overlastig aan de buuren wegens het rotten van het blasd op de firaaten. Jo Nande Ziekten 3 welken uit de Natuurlyke doen , door haare bedorvene uitwaasfemingen 3 vooral by zamenloopende oorzaaken „als meer- der warmte ‚ warme vogtige lucht , gebrek van doortogt der winden „ afgelegenheid dier Zrafis guen aan bedompte ftraaren , vuile gragten, be-_ krompene huizen enz. ; terwyl anderen uit de bovengemelde reden „, van vuur, werken ; we- derom anderen uit de gisting en opbruifèhing Ô en wat dies meer zyn. Zaaken van veel te groo- te uitgebreidheid , dan om in deeze naauw be- perkte Verhandeling meer dan even aanteftippen. Men kan ‘er een zamengetrokken zin van zien „ by den nooitvolprezen BOERHAAVvE (4), en verfcheiden zaaken , haar opzicht tot de hands . werken hebbende ‚ by RAMAZZINI (u) opflaan, S. CXXXIX. Belangende eenige byzon- derheden van het Vaderland ; zoo is 1. De Hoogleeraar GA ugrus- jaarlyks dê- woon , zynen Toehoorderen op dit {tuk te ver- klaaren ‚ menfchen te kennen, in -de nabuur- {chap van Loodwitmaakeryen. woonende, welke aan die zelfde ziekten en. toevallen onderhevig waren „ welke die geenen ondervinden , díe dit metaal ten dien’ einde bearbeiden. De Colica Picia- Ct) Element, Chem. Tom. I. capite de Igne & Aëre, Cu) Libe cite De Morbis Artificum, pag. 277 feq. Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 38e Piftonum , a caufa metallica „Ontmoet men vry dikwyls te Rotterdam by hen, die in de Lood- witmaakeryen werken ; van welke Traficg men nergens zoo veele in de Repudlicg vindt „ dan in deeze Stad. “Dit zelfde kan omtrent Stook: huizen- van Aluin , Kwikzitver en Rottekruid insgelyks plaats-hebben. — « Ten tyde van de Zilverfmelteryen te. Naarden, werden onder de werklieden veelen gevonden, die aan de Colyk ‚ Van ‘Poitou onderhevig waren. — De P/a- teelbakkers ‚ zonderling de Schilders, zyn veel aan. Teeringen en-Bloedfpuwen onderworpen ; welke ziekten men te Delft thans minder vinde door het verval van deezen voornaamen tak van handel; welke voorheen aldaar zeer gemeen was; en bekend onder den naam van Plateelbakkers= ziekte. | vel Hoogleeraar vaN Doeveren wilde zulke Fabriquen „ die de lucht, het water en den grond der. tad Groningen met flank en vers. rotte uitwaasfemingen befmetten , hoedaanigen zyn de Lederbereiderpen , en diergelyken „ wel verre buiten de {tad, en naar het laagfte gedeelte derzelve , verplaatst hebben ; naardien deezen, fchoon. ten voordeele , en ter-kostwinninge van fommige inwoonderen trekkende „de meesten in gevaar van hun leeven ftorten (7). 3, Ja Cv) Serms Academ. pag. 55. Nederl, Vertal. pag. Or. 682 Van de Ziekten , welken ait de Natuuryke „3. Inveenige Dorpen vân het Ampt van Maas en Waal wordt eene meenigte hennip en plas geteeld „ „welk. jaarlyks van het veld ko» mende , in de flooten, langs de gemeene wegen ter rotting wordt gelegd, en by warm weder ee: nen. verveelenden ftank verwekt, welkerondef _de ‘medewerkende oorzaaken tot de Ziekte té Drumel. worde egeteld Cw), Wat uitwerkin- gen div in den ‘Overwaard ‚Zwyndregtfenwaard en de, Begerlanden. hebbe ; daar: genoegzaam al het vlas, uitgezónderd een weinig te Lis , bee arbeid worde, dat in de landen van den Heiavs geteeld. wordt vals meede in,de Alblasfersen Ármpener waarden ; het Land van Woerpen en OUDEWATER, is my niet duidelyk berigt 5 alleen “meldt men uit het Land van ARKE LS dat onder die menfchen , welke den hennip.bez handelen, gemeenlyk kortademigheid en borst - kwaalen , én daar uit volgende teering , als ook roode loopende oogen , vooral by die den hen- nip plukken, braaken en óplosfen , gevonden worden 4 waar. door weinigen in dit ‚byzonder werk van den hennip oud worden. —= In den Alblafferwaard , alwaar de hennip in de opéne lucht geklopt wordt, windt men nièt alleen ou- de , maar óok ftok- oude Grysaarts ‚ die van jongs af in br henníp gewerkt hebben.” In de Loft: Cw) MJ. pe MAN l.c. Pag. Ol. | han à 4 Géfteldbeid van bet Vaderland voortvloeijen. 883 Lopiker- en Krimpener- waarden bevindt mens dat het ftof de borst benadeele , aamborftigheid en oppresfie veroorzaake ; waarom die geenen, die ’er: in werken, veel van een glas geneve houder’, om de {tof af te fpoelen. Te Gouda dat de Hekelfters „die den hennip behandelen; veel âan-borst: kwaalen en long- verftoppingen kwynen , door de meenigte van ftof , die de hen- nip en deszelfs beliandeling veroorzaakt. — In _Nopap „HOLLAND „alwaar de geroote en ge- droogde hennip bereid , tot de Rolneering ge bruikt wordt „waartoe te Crommenie zes Beuk-- moòlens zyn te” Crotmenie« horn twee dito, te Cronmeniesdyk-één sen te Wormer één 3 die voor het’ grootfte gedeelte tot. Oost» en West: grafdyk y. Ryp 5:Graft ; Groötfchermer , Noord- einde, en meer andere plaatfen gedreeven wordt bevindt men insgelyks , dat veelen op hun jaa- fen komende , eene benaauwde borst krygen, Deeze, Planten Zyn van de Geneesheeren door gaans fchaadelyk geoordeeld (x) , ende uit= , waasfeming , uit hèt róoten of rotten ontftaande’, mêer: dan-eens nadeelig bevonden (4). Billyk dan, dat: menvin veen Land als dit „-alwaar-zoe Mee 03 ELD: Tent okt | veel NES AI IIIOR.. WOU | OEREN AL 4 Cx) Dezelve , op de aangehaalde plaäts. | EEEN HEEE OCE ED ST CY) RAMAZZINI J,Ce PAB-: 264. Jes MUSSCHENBROEK Intra dutfio', $e2285 nume 7e ‘alwaar men vindt , dat deeze rotti= gê reuk den geenen , die daar aan nict gewoon zyn, ondra- gelyk is , hun hoofdpyn verwekt, de Visfchen dood, en he ‚water van kleur doet veranderen, Er 884 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke veel van dit produt? gevonden wordt , en het zelve zoo veel invloed op den binnen en buiten- landfchen handel heeft, in zyne fchaadelyke uit- waasfemingen nagegaan wierde s. en dat men de noodige verbeteringen aan afgelegener oord , en in zulk water , dat na deeze bewerking „ door aftapping ververfcht wierde „ konde bezorgen. 4. De Traankookertyen doen een aanmerke: iyken ftreek van de lucht aan , zoo dat zy de- zelve op den afftänd van een uür met flank ver vullen (2). | s…De: Zoopziedergen deridenid een afersilbe lyken ftank uit, veroorzaakt „doordien de olie of traan „ die men daartoe gebruikt , onder het kooken vlug wordt, en zich in de Jucht vere fpreidt. | 6. In GELDERLAND bewaart men het hooi in klampen buiten’shuis. In Noorp HoLLAND binnen À dat zeer naadeelig is. Veele Boereri worden “er aämborftig door enz, „7. De Kalkbrandergen verwekken weder eenen anderen ftank , door de gebrande fchule _ pen en Friofche turf, welke men daar toe ge= — bruikt. En offchoon Harlingen geen der groot- — fte fteden van het Vaderland , en zoo na by de zee gelegen is, dat de dampen geduurig in be- © Wee Cz) Idem ibidem ‚ num. 10; \ Gefteldbeid vat het Vaderland voórtoloeijën. 385 weeging gehouden , door geerien tegenftand be- lemmerd , en fchielyk kunnen verdreeven wore den ; zoo Iydt het zelve nogthans veel overlast van die Stookeryen , waar van een groot getal inen omtrent de ftad zyn ; onder welke worden opge teld Brouweryen , Stcen- Pan-en Tegel bake keren, Kalk- branderyen , welke laatfte eenen onzuiveren damp opgeeven 5 -Zeep- ziederyen „ Suiker -—rafinaderyen-, en inzonderheid „Zout « branderyen of. Zoutkeeten ‚ welke aldaar menig- vuldig zyn; en wel dermaate „ dat de Barome- er zelden aldaar ftil , en meest dagelyks aan _verfcheidene veranderingen , op den eenen tyd grooter dan op den anderen , onderhevig is. — Van den anderen kant fchynt hier uit eene groo= te nuttigheid gebooren te worden ; te weeten: dat waarfchynelyk de Epidemifche Ziekten van _Pokjes en Mazelen enz. doorgaans aldaar laater _ Ontftaan CS. LXXXIL 2, #.), dan op andere plaacfen van de Provincie FRIESLAND, die- veel- a! van daar herwaards worden overgebragt ; niet ‚ tegenftaande- de. dagelykfche communicatie der veerfcheepen van deeze flad op Amfterdam. — Zeker is het intusfen , dat hoe meer de Koop- handel bloeit, hoe meer de lucht door molens „ zeilen , kielen , menfchen en beesten gekliefd „ bewogen ; gaande gehouden , en in geduurige beweeging. gebragt wordt (waar aan men een groot deel der gezondheid te Zaandam enz. toe- ‘ Schrvft;) hoe-minder de: fchaadelyke vermogens XV. UE Deel. Bb 8 / 86 Van de Ziekten 3 welken uit de Namaurlyke GS. XXXIIL 3.) werken anais Daar in te- gendeel , by het kwynen van den koophandel, alles in ‘eene omgekeerde rede werken moets wanneer de gevolgen zyn vadzigheid , ledigheid, kleinmoedigheid „en dikwyls ook morfigheid, en gebrek ; welk alles vrugtbaare . maaar der tels | ten. voortbrengt. | 8. Ten aanzien van de (bide Ar fphera is’er eene, die niet van de gezondfte is, te weeten het fehoonmaaken van de disteleerke- tels tot den Moutwyn enz. in de Branderyen. Tot welken en anderen zwaaren arbeid zich zel. den inboorlingen , doch meestal bovenlanders ;, uit Westphalen en Munfler herkomftig, jaaten gebruiken : willende of kunnende de eerften dit _ zwaare werk en die hitte niet verdraagen. Want diktwyls moeten die heete of kookende ketels ; om het aanbranden of om het fchoonmaaken van binnen geëxamineerd worden , welke heete of warme damp hen , die zich daar naa weder aaff den kouderen dampkring bloot ftellen , vatbaar — maakt voor Ontfteeking, Rheumatigue Ziekten ; 5 en Aflhmasa. Allen , die in de Glasblazeryen arbeiden „ verliezen hanne frisfche kleur, en B he een bleek bol brrr S. CXL. By déeze gelegenheid kan ík niet 4 voorby, van de zoogenaamde Hurme- of Heis_ dampen , in de Berigten opgegeeven , melding te maaken : die men in het id gemeenlyk k by Gefleldheid van bet Vaderland voortoloeijen, 35 by laage, drooge ooste en noordooste winden ,: tegen den avond „ ook wel des morgens, in het land van Arkel, te Gorcom enz. gewaar wordt ; wanneer de lucht uiet damp wordt bezet , wel- ken men aldaar heidamp, haardamp of heibrand hoemt , en‘die men vastftelt s_ veroorzaakt te worden: door het afbranden van de oude heide in Drenthe “en hooger op , ten dien tyde door de. Herders aangefteeken om den grond te zuiveren, ‚en de nieuwe uitfpruitende heide te bevorderen: PN de a aid het geen’ ook met de Berigten van de Groninger Provintie- overeenftemt , alwaar de bovengrond der hooge veenen doorgaans, gelyk overal, met hei bewasfen is „ op welke de landman zyne fchaapen ter weide dryft ; en welke ook hier en daar ter verbouwinge van boekweit, door afbran- ding „der. hei, CS. CXIL ) „ wordt ‘bekwaam. ge- maakt „het geen op. fommige laage veenen ook gefchieden.kan. —- Ook heeft men deeze dam- pen of:rook in Ovrryssrr; van welke men meldt „ „dat Zy „met ftreeken worden heen. ge- voerd.„ en tot ‚in. Noorp-HoLLAND over de uitgeftrekte Zuider- zee overgebragt ;- doch men _ meent „dat -zy-noch goed noch kwaad doen aan A gereekend. worden. - de bloeifels der boomen „ noch aan de gezond heid der menfchen, gelyk men: verzeekert „ jaar ren agter een, befpeurd te. hebben : weshalven Zy tot nog toe niet onder de medewerkende oorzaaken van de ziekten des 4 aderlands kunnen UB Er An sr % “883 Over de Ziekten , welken uit de Natuurlyke ANDERE ZAAKEN, ‘haar opzicht op den \ Dams ing der Nederlanden hebbende, S. CXLI. Veele-andere dd kunnen: buiten. twyffel. hier-toe gebragt worden ; doch ! wie der ftervelingen is in {taat die alle op te noe- men 2? Tot dit oogmerk zal het mogelyk genoeg Zyn, dat men , om. de verdeelingen en fplitfin- gen niet onnoodig te vermeerderen „ dit laatfte {tuk alleen brenge tot de Elettriciteit ‚de Ver- menging der in den dampkring behoudene lichaa- men en beginfelen, en derzelver Beweeging op | het aardryk , met al wat daar op is. r. De Eleëriciteit komt hier buiten ve fel in aanmerking (4), als die in meer dan een opzicht betrekking op den dampkring en onze lichaamen heeft. Men weet, dat zy de men- fchelyke lichaamen aandoet , en in dezelve ver- _ anderingen ten goede of ten kwaade voortbren- gen kan. Men weet ook, dat dit vermogen Á of de floffe van welke zy ‘afhangt, niet altoos , in gelyke veelheid, of met gelyke kragten, doot — de lucht verfpreid Zy ‚ maar meest afhange van ì de onderfcheidene uitwaasfemingen in de lucht „ uit ideoëlelrigug lichaaimen „ of van dit vermogen sd | Ca) J. BASTER Geneeskundige zoand guer de lachte Ho BMaotjebappy ; il. Deel , pag: ga, d K Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeigen. 389 ontbloot „ opftygende. 5 in welke zy , zonder opzicht tot gene drooger of vogtiger lucht „haa ren grond-heeft ; en dus , naar maate van-dit meerder-of minder , anders en anders is , en de lichaamen. der menfchen onderfcheiden aandoet. Of nu ons „Leevens- beginfel; Principium vitale, _arritabilitas, ò evoeuas. hier in gelegen-zy, mo- gen de laater ontdekkingen „ ten nutte der Ge- neeskunde „ in het helder daglicht ftellen (5 ) 3 en die nuttige. en. uitgebreide. weetenfchap met deezen fchat vermeerderen. Men hebbe zich dan wat goeds te belooven van het Vraag(tuk , van de. Academie der Weetenfchappen ;, fraaije Letteren en Kunsten „ te-Lyon ; te-weeten : Of de Eleödriciteit vanden Dampkring. eenigen. invloed op ’s Menfchen Lichaam hebbe ; zoo ja, welke de witwerkingen van dien invloed zyn ? om voor het jaar 1776. te beantwoorden. —- … Tot Ons oogmerk zy het genoeg , dat men weete , dat de Rlebdriciteit , in vogtie weder, doorgaans ‚minder zy ; vooral , dat het yzerdraad in eene ‚ met kwaade vogtige dampen bezette kelder ge- legd , geene teekens van Eleöfriciteit geeve by het uitkomen , hoe fterk het begin de tegen- _ woordigheid dier vloeiftoffe betoone (c). — Men herrinnere zich hier by de verminderde irri- hannie in alle vogtige luchts-gefteldheden ent. EEN jp & de 4 EN Cb) H. D. Gaugrir Inflitut. Pathol. Medic, $. 185, Cc). Mollanafche Maatfchappy, II. Deel ; pag. 92. Bb | “« 3 Î goo Vande Ziekten „ welken uit de Natuurlyke CS. XL.) z em overweege de gegronde befpiege lingen. dier geenen; welken de vergiften. voor- namentlyk achten op de zenuwen te werken (4: — „De overeenkomst „die ’er tusfchen deeze uitwerkingen, en het gevolg daar van „op onze zenuwen is.(e) : de ontaarting- vân “onzen ei- gen bedorven Spiritws-Rebior (f), veroorzaakt. _door belette onzichtbaare: uitwaasfeming „ door de vogtige lucht „ dampen en uitwaasfemingen , verminderde irritabiliteit- en eleôïriciteit der lig- haamen en van ‘den dampkring. —= « De ge-. woone uitwerkingen in der menfchen lichaamen: by alle kwaadaartige koortfen „ als Flaauwten „ fchielyk verval van kragten , benaauwdheden aan het hart „Sudor colliquativus, blaauwe vlekken enz. (8); wanneer de onvermydelykheid van kwaadaartige Rotkoortfen, in zulke gefteldheden van lichaamen „ gronden , huizen', abn en dampkring, van zelven blyken. zal, | a. Van niet minder uitgebreidheid. als DE terheid is de onderlinge vermenging van alle die vogtige „en uit het aardryk bezwangerde opfty- gende dampen , met; alles- wat daar by van men- fchen ‚dieren „ planten , bereidingen enz. zoo als. van S: AS af, ‘boven gezien is, uitwaase | Wed EN de ha. ht damt, PL Cd) Dezelve , pag. 113. Ce) Dezelve , pag. 92, 112 Cf) Le: STorgE „ kwoynende Ziekten , $. 193. pag. rig. (4) Hollandfche Maatfchappy , III. Deel, pag. 113 Ast Gefteldbeid van bet Vaderland voortwloeigen. 391 _féme, en in den algemdenen oceaan van het bo. ven uitfpanfel boven hetaardryk vergaderd wordt 5 welke door de $. XLV. gemelde, en wie weet, door hoe veele andere onbekende oorzaaken , in eenen ganfch anderen aart van fcherper , of na- deeliger, beter, of heilzamer „ veranderen. — Een ftuk , welk voor myne tegenwoordige ruis me taak , van veel te groote uitgebreidheid en ‘diepte i is, om er iets meer „ dan de enkele aan= wyzing van voort te brengen. Het verdient ee- né alleropmerkzaamfte nafpooring „en door den tyd eene weldoorwrogte. Verhandeling. Men zie „ hoe, de -onfterffelyke BoeRHAAVE Zyn onvergelykelyk vernuft hier op geoefend hebbe, en wat ongelooflyke moeite, vlyt en arbeid, de alomberoemde P, vaN MusscHaNBROEK ; aangaande het leerftuk der. verhevelingen, lucht, dampkring en Wleflriciteit „reeds. hebbe aange- wend ; op dat ik den roem van anderen „ door de kortheid „niet verduistere ! Men drukke hunne wel afgemeeten en ‚ndauwkeurig gezette voetftappen : men leere den Hemel zoo wel in zyne fchitterende als omloopende lichaamen sc CHK _de ligt voortgedreevene lugtige Lucht én Verhe- velingen kennen ; en richte de geneeskundige waarneemingen zo in, dat die altoos in de overs eenftemming. van ‘den ganfchen Hemel „ en piet van eene enkelde Verheveling alleen genomen worden ! wanneer mogelyk die nevel ‚die ons nu genoegzaam in elke Conflitutio Epidemica be- b 4 ek: N 392 ande Ziekten, welken uit de Natuurlyke dwelmt „ verdwynen zoude ; zoo dat wy het duidelyk en eenvoudig verband zoo klaar en on- derfcheiden misfchien. zouden leeren verftaan , als wy hetzelve thans in de andere ziekten doore zien en onderkennen. 3. De beweeging brengt geene mindere vers andering in deeze uitwerkfelen (1 en 2) voort, als in den ganfchen dampkring ; door die te ver- meerderen , te verminderen , te verfpreiden , elders heen te voeren , ofte over eene zekere plaats bepaald en ftil te houden. — Het ver- mogen der bekende zoo wel als der verborgene of onbekende eigenfchappen van den dampkring (S. XXXV.), hangt grootelyks daar van af ($. XLI), naar maate die ftil gehouden , ofte in bewetging gebragt , of elders heen gedreeven wor- den. Vermits de ruste dezelve doorgaans doet toeneemen : gelykerwys men verneemt , wan- neer de lucht, alleen met vogtige uitwaasfemen- de dampen in den winter ($. XLV , XLVI.) belaaden zynde , flil en zonder merkelyke be- _ weeging is; ofte in vogtige huizen niet genoeg met doorwaaijende winden of tocht ververfcht wordt, Maar van veel meerder gevolg is dit, in eene lucht , die met andere eigenfchappen be- zwangerd , in rust, of buiten genoegzaame be- weeging gehouden wordt ; als in de gevangen- huizen , in bekrompene plaatfen’, alwaar veelen te gelyk zamen woonen , en door hunnen uits gaarne Gefteldbeid vanhet Vaderland voortvloeijen. 893 gaanden Spiritus Reëlor „ gebrek aan. verfchoo» hing enz. de lucht of dampkring, welke hen omringt, befmet, in en uit ademen. De opklim- mende olieachtige deelen der planten , haar by- zondere Spiritus Retior, benevens die der men- _ {chen , dieren , delfftoffen „ en alle die zaaken, welke in dit hoofdítuk , als daar toe bekwaam , zyn opgenoemd , zullen , in den ruimen bae jerd ontfangen , en, aan zich zelven in rust _overgelaaten zynde, eene meer hevige verande- ring van opbruisfing , concentratie enz. onder- gaan, dan wanneer die door beweeging in onrust zyn ‚ en de onderlinge aanraaking en bewer- king der te vereenigende lichaamen , dóor de= zelve daar in verhinderd worden, Gebrek. aan beweeging der fchaadelyke , befmette , of vergiftige uitwaasfemingen inden dampkring „ is dan by de gewoone eigenfchappen van den zel- ven, den meesten tyd de Baarmoeder van be- _ fmettelyke Epidemifche Ziekten. Naardien men niet zelden in veelen van dit foort gewaar wordt, dat die, by ftil weder , en doortogt miffende plaatfen, ofte by eene hangende bezwaarde lucht zonder beweeging , doorgaans heevigst woeden, Zag men de Kinderpokjes immer zoo zeer hun ge- weld oeffenen , dan inde laatfte maanden van het afgeloopen jaar , wanneer zoodanig eene luchts- gefteltenis plaatfe had? De meeste Donder- ftoffen ziet men in den zomer by eene warme {tille lucht vergaderen en zich verzaamelen; zoo - Bbs | dat 894 Pande Ziekten > welken uitsde Natuurlyke dat het firmament als met een zwart floers over trokken fchynt 5 welk door een fchielyk opko- menden wind verdreeven , en elders heen gevoerd zynde, de glans des uitfpanfels Zich weder als vooren luisterryk vertoont. Kindelyk is het door deeze: beweeging , dat de befiette lache ; “zoo van de zoute flikken , als bovenkomende lande- ryênin de Droogmaakeryen , of na voorafgaan- de overftrooming , en de verandering van lucht en warmte op dezelve ($: XLIL. 1,5. S. La 23 3» 4-), elders heen gedreeven wordt ; en, __waar die zich gevoelen laat „ lichaamen en men- fchen, naar de onderfcheïden ligging der leden, aandoet. — COROLLARIA Uit deeze laatfte overweegingen der Lucht ì blykt van gelyken : IL. Dat verminderde Eheim by vermin= derde Irritabilteit , en vermeerderde fchaadely- ke vermogens, ‘doorgaans hand aan hand gepaard gaan : en dat uit dien hoofde de ziekten op zul- ke plaatfen vallende , alwaar deeze vermogens onderling zamen werken, noodwendig van eene kwaadaartige natuur zyn moeten, IL « Dat , uit overweeging van n° o en 3, de Landen van Sraars- VLAANDEREN €n het | zui- / \ Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 395 zuidelykfte , en voor een gedeelte het oostelyk&. gedeelte van Zuip- HOLLAND , grootelyks totde Landen van den Hertus behoorende, van ge= Iyken door die zelfde oorzaaken „ als de Zeeuws _fche Eilanden zelve, worden aangedaan, ke III. Dat, gelyk het Eiland Dordrecht, en de landen , om den verdronken Zuid-Holland. fohen Waart gelegen , die , door de uitwaasfe- ming van deeze wyde plas, en de ruime mon- den van den gemeenen Maas en Rhyn- mond , in de Landen van den HeLrus uitwaterende , door zuidwestelyke winden herwaarts heen ge- dreeven , van gelyken worden aangedaan , zoo wel , als de overige fteden en landen van het Vaderland , in die ftrekking gelegen : welke be- trekking van gelyken omtrent de Haarlemmer - Meer (CS. XXXV. 3. 4. 1.) , met de landen, om en over dezelve gelegen (4) , de Zuider - kiep Honte Zee; „ Ch) Het water van de Haarlemmer - meer door zuidweste - Winden naar de fluizen te Sparendam’ door Haarlem gedreeven, zet de gragten en cingels wel eens vol modderig water. — Sparenwoude En Sparendam krygen veele koude en vogtige uit= waasfemingen uit de Meer , waarom haare inwoonders meer dan die van Haarlem onderhevig zyn adn ziekten uit belette doorwaasfeming en ophouding van bedotvene vogten onte taande , inzonderheid te Sparendam. _ Waar van daan Scor- but „ Roos , Rotkoortfen , Abeumatique pynen , Morbi isciadicà hiet Zeer gemeen zyn. —- Zoo krygt men in Noorp-Hor- LAND van deezen kant ook zeer veele uitwaasfemingen , be- halven de veelvuldige uit de Zuider-zee enz. En dit fchynt waarfchynelyker rede van de Gal- en Rot- koortfen te Haar- lem en Alkmaar in-heete zomers te zyn , wegens de gecon= ‚ €entreerde uitwaasfemingen van de moer- en veen- achtige Haare haf Li 396 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke Zee , de Friesfche Meeren (#) , de wateren van den Dollert. enz. plaats heeft. —- En in. welke beweeging de grond fchynt gelegen te zyn van die ziekten, welke HipPpocRraTEs uit ges ne vogtige luchtsgefteldheid befchreeven heeft „ welke anders in zyn land niet natuurlyk {chee= nen (£). | | __Aanhangfel over de EripeMmiQve "djs ZIEKTEN. S. CXLIT. Of fchoon deeze Ziekten ei- gentiyk niet tot het antwoord behooren „ welk de Maatfchappy verwagt, zoo kan men nogthans. niet nalaten , met een woord daar van melding te doen. Want , hoewel deeze ziekten allen landen en volken gemeen zyn, zoo deelen nog- thans de Vereenigde Nederlanden enz. door hun- ne byzondere gefteldheid grootelyks in dezelve | mede 5; Haarlemmer- en Lange- meer enz. dan dat men de oorzaak daar van in den vermakelyken Hout zoeken zoude. In weer« wil van het groote. Haagfche Bofch „ vindt men aldaar wei« nig van deeze koortfen ($. LXXII. ). Ci) Zonderling ondervinden dit Stavoren , Molqueren , Hin= lopen „ Sloten , Sneek , Makkum, benevens de ftad Leeuwaarden , van de Meeren , die om of naby deeze!opgenoemde plaatfen gelegen zyn , en van de uitwaasfemingen derzelven in vere fcheide rigtingen ontfangen, | (k) Vergeleeken met Parncre , Malad, des Armêes’, ps 30 Te rk SE al ed 4 EE zi ae s > ter ik ng e K Gefteldheid van bet Vaderland voortvlneijen. 307 mede: en derzelver natuur is , Zoo wel in dee- ze als in die landen , doorgaans niet min verbor- gen , dan ten tyde van Hiprocrares , die van alle weerkundige waarneemingen , met opzicht tot den Barometer en Thermometer , ontbloot was: * Zyne waarneemingen , op de bevinding alleen fteunende , verkeerden omtrent de ziek- ten „-die door verandering der verwisfelde jaar= getyden ontftonden ; en zy komen zoo naauw- keurig met die vän deeze tyden overeen, dat ’er byna geen verandering in befpeurd wordt. Ter« wyl hy nogthâns erkende , dat ’er in andere Epidemifthe ziekten, van deeze regels afwyken- de ;- #0 Bar of Sor vi, det Goddelyks , jet vern borgens was. — En, wanneer men de zaak wel inziet , zal men niet zelden bevinden , dat fommige Morbi epidemici van verborgene zaaken af hangen 5 waarvan de rede niet heeft kunnen verklaart wore den ; ’t geen mogelyk kan veroorzaakt zyn, dat men door gebrek van: genoegzaame kundigheid , of van naauwkeurige waarneemingen ; andere oor- zaaken , als die der Hemelfche Lichaamen „ en ‚_derzelver invloeden ($. XXXIV. ), in over- _eenftemming met die van anderen (S. XXXV. XLIV. XLV.) , of der eerften misfchien alleen; niet génoeg hebbe gadegeflaagen , of behoorlyk in aanmerking genomen. — Veele ziekten zyn voor; en door SYDENHAM , en na hem be-_ fchreeven : weinige komen overeen af konden AEN van hand 898 Vande Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke van bepaalde oorzaaken afgeleid. worden, … R a. MAZZIN1i heeft dit zò 9äov van eene bedorven lucht werklaard (4), doch Mean daarentegen heeft zich niet. gefchaamd , dit opentlyk aan den invloed der-Sterren , enz. toetefchryven (u) ; waarby men meerder gisfingen ‚doch die niets zekers bewyzen zouden, -konde byvoegen. — Maar ook in weerwil van dit alles „ blyven-’er duisterheden over, die zich noch door de eene; noch door de andere waarfchynelykheid , laaten verklaaren. —- Zoo word’er in 1730, (eene algemeen doorgaande ziekte.door ganfch Europa gevoeld : veelen gaven zich werk. die afteleiden van een of ander bewolkten dag , wanneer de lacht de Longen fcheen aan te doen , en eene _ foort van Verftopping en Roos voort te brengen. Doch deeze ziekte werd niet alleen in Ewropa, en in de Nederlanden „ maar zelfs op Zee, op de Schepen „ onder de Matroozen „ die van SURINAAMEN herwaards kwamen „ontdekt, Welke ziekte dan niet van eene bekende „maar van eene verborgen oorzaak afhing. „Hier fcheen “CI) Opera onmia, pag. 370, Cm) Et tanti fane Momenti funt hujustmodi coneurfus:ut- Citra dubium fit his quandoque acceptam referri debere'fubi- tam & occultam Morborum Gentibus univerfis ingruentium vim. Neque aliud Hercules eft Hippocratis Sv zò; -cujus in ZEgrutidinibus rationem haberi jubet , quam ambientis Terram Aëris ftatus ab Aftrorum Imperio genitus. Uti la= tius „ie diëtwm eft. De Imperio Solis ac Lune, Cap. l. pag: mn. 196. _ Gefteldheid vanhet. Vaderland voortvloeijen. „399 de. oorzaak algemeen, — … Het gebeurdt ook niet zelden „ dat-een enkel menfch aangedaan zynde, zoals te Kdam, in de oude Loosdregt, te Maurik»; te-Drumel enz. (S CXXXIV,9) __de befmetting daarna algemeen worde. — De oorzaaken fchynen, wel algemeene uitwerkingen te hebben ; maar hier in openbaart-zich een mer- kelyk- verfzhil.» Op dat ik dit {tuk eernigermaa- te bevestige ‚zal ik ‘er de waarneemingen- van een opmerkend. Geneesheer ‚ [den Heer J.H, SToLTE}s,:byvoegen. Deeze antwoordende op de vraag ‚ welke de redenen van het. meer- der getal Rotkoortfen te Zwolle in 1772-enz, waren: ? fchreef :> „ Ik weet die rede niet, - Men zoude „ wat aanbelangt die vraag „ volgens myne gedagten ‚ de Rotkoortfen afleidende uit kwaadeen rottige ftoffen in de eerfte wegen „al _ het geen zulke;rotftoffen veroorzaaken kan ;vals __porzaaken vande Rotkoortfen mogen aanmerken; en gevolgelyk de duurte van: alles, «en daar door __by den. gemeenen. man veroorzaakte fchaarsheid van levensmiddelen, en-gebrek aan het nood „wendige „ als oorzaak van’ die Rotkoorts kunnen _ aanzien, en-ftellen „ dar de befmetting verder die ziekte voortgeplant hadde; -Doch zoo zeket als het, is „dat kwaad voedfel en gebrek aan: het hoodwendige , «den. menfche: voor deeze en ans dere ziekten: vatbaarder. maakt ; en dat de Rots \ — koorts „voornamentlyk voor den minderen rang } van menfchen-zeer befinettelyk is ; zoo zekersis ì | | het NE, en. : De . ‘goo Wan de Zièkteit, welken wie de Natuuriyke het ook , dat ‘er nog andere onbekende oörzaas ken zyn van deeze ziekte , van welke fommige _mogelyk alleen in het geftel van deezen of gee- nen yder huisvesten , en geenzins in het kwaad voedfel , in de levenswyze , of in de lucht , waar in zy leeven, te zoeken zyn. Te Grams. bergen , twee uyren van Coeverden, en negen vuren van Zwolle, ontftond in November 1772 eene allerkwaadaartigfte Rotkoorts met Petechien Enz. , die dat ganfche jaar geduurd heeft. De eerfte , die de ziekte kreeg , en daar aan over- leed , was eene Vryster van 25 jaaren oud , Jaboreerende aan hyfterigue toevallen ex menfibus fuppresfis ‚ maar had geen gebrek aan iets ; en men kan niet veronderftellen , dat zy door be- fmetting de Rotkoorts heeft gekreegen , terwyl - zy in geen vierendeel jaars uit Gramsbergen was geweest. In het huis , waar in deeze Vryster woonde , zyn vervolgens anderen ziek gewor- den „ en de befimetting is daar van buiten ’t huis gebragt, door de Moei van de eerfte, welke de zieke oppastte „en kort daar na ziek werd , en ‘ook geftorven is 5 hebbende mogelyk ook ande- ren die ziekte aänftonds in andere huizen ver« _ípreid. De een krygt derhalven de ziekte uit gebrek van behoorlyke levensmiddelen ; een an- der , om dat hy „ zieklyk zynde , geene goede fpysverteering heeft , en daar door vol kwaade ftoffen in primis viis vervuld wordt; een derde; en vervolgens verre weg de meesten „ door be= fmet- ed ende Gefbeldheid van bet Vaderland voorteken ‚gor fmetting, Edoch deeze redenen zyn niet vol- doende ‚want zy verklaaren niet , waarom juist in Zwolle in het laatst van 1771. en geduuren- de 1772: en in het begin van 1773. meer de Rotkoorts grasfeerde „ dan te vooren, toen de duurte ook, plaats had, of waarom in 1769. te Deventer veele Rotkoortfen waren „ en toef geene te. Zwolle ; waarom te Hardenberg in ’t midden van 1772 „ en te Gramsberven „ een ftedeken één uur van Hardenberg , juist op het einde van 1772. en geduurende dit geheele jaar, die ziekte geweest zy ; waarom te Mardenberg maar go menfchen zyn ziek geweest ‚en van 8 naauwlyks één geftorven is , en te Gramsbergen veel meer zyn ziek geweest, en van 3 niet meer dan één geftorven is; zynde Hardenberg „ uit hoofde van het getal inwoonders , en, de afmoe- de van veelen , meer gefchikt tot eene hevige ziekte als ‘Gramsbergen. ‚Die oorzaak moët dan, in de lucht gelegen zyn :-maar wat vêrfchil van lucht, is in een uur gaans 2? en-wat rede , dat in 1772. de lucht juist te Hardenberg „en in 1773. te Gramsbergen, de Rotkoorts aänftak ‘en ondere hield ? Het water of de.grond moeten het dan doen ; maar ook beiden zyn gelyk. Echter ver- fchilt de fiiuâtie van beïden ; liggende Grams: bergen in der daàd wel hooger dan Hardenberg s maar met betrekking op de omliggende landen , Jaager ;, hier vari daan zoude dan een afgeleid worden de. meerder hevigheid der ziekte ; maar AVI. Deel. Cc daar 402 . Van de Ziekten ; welken uit de Natuurlyke daar uit is niet te verklaaren , waaromte Har- denberg de ziekte één jaar eerder geweest zy , dan te Gramsbergen „ welke plaats de ziekte door geene befmetting gekreegen heeft : gevol- en al wederom Eene hapering ! en als men uit e lager ligging van Gramsbergen de eigene ziekte wil verklaaren , waar blyft men dan met Deventer , welke ftad ‘veel hoger ligt dan Zwol- le, daat nogthans te Zwolle de ziekte veel lig- ter en veel zeldzaamer is, dan te Deventer ; wil men dat uit de engheid vân de ftad Deven- ter, en de morfigheid der ftraaten afleiden, waar blyft men’ dân met Dwinglo ? een boerfchap in Drenthe, op het vlakke land , alwaar alles ruim en luchtig is, en geëne wezendlyke morsfig- heid , welke de lucht daar bederven kan, plaats heeft é gelyk in enge fteden : waar vindt men daar een’ wooning „ in welke de lucht zoo on- zuiver is , als in de bekrompen huisjes en ka- mertjes in eene {tad ? Duizend dergelyke en andere zwarigheden kan men maäken! Ik ge- loof. wel , dat, behalven eene eigenaartige ge- fteldheid van den menfch , behalven het gebrek aan behoorlyk voedfel en ändere noodtwendighe- den , behalven de befmetting enz. ’er iets in de lucht is, het welk wy als eene voornaame oor- zaak moeten aanmerken , van de hevigheid en algemeenheid der Rotkoortfen , het welk , by ftreeken , ‚ den. menfch , even als de Ryp de Plantgewasfen aandoet. Doch wat dit, Zy.» we- | eten pe ad A an Ì Ji | Gefleldheid ván het Waderland voortvloeijën. 403 “ten wy niet! En dat-blyktissdankt: my, ge- noeg , uit het geen ik dan voor, «dan tegen dee- ze en andere oorzaaken , zoo gaanltonds: sg gt kred so ud HEY | zg CX LETIL, Met de Kinds Ziekte is het eveneens gelegen.” Deeze weet ‘men, dat door befmetting komt’; ‘en zonder befinetting miet voortgebragt wordt; ‘maar boverr dien-weet men , dat die befimecting niet altoos even guns- tig woortloopt ; 3 fomtyds geen ‘voortgang’ heeft, 5 ‘en op een ‘anderen tyd allerhevigst’ woedt. =— Dat Hoxnam, op” dit verfehil letrende’; “ge- B Cn) Ope omnigs Tor. T° pag.*13s- not. B, 49 vraagd. heeft: of” er geene byzondere gofleldheid | ân de hicht ware, die die begnftigde an CD enn Dat de twistfchriften voor en tegen de Inenting “dit als eefie waarheid veronderfteld hebben! enz. ‘Maar is hier ook niet eene’ gaaping, die van dee- “zen regel’ afwyke reden KS IN 1 ‚Te, Middelburg. was „die ziekte eren in | wi Oak en eens maar rhaatig: in de maand Otober van 1760. waren de Wariola maar. even opgehau- | „den, en bleeven weg tot de maand van Augustus 1765, wanneer. die, tot in de maand Mei 1769. hebben gegrasfeerd : beginnende wederom in ‚Mei 1769. of fchoon niet fterk „ en blegven. tot « ahah é „ Y ES Re WE . # 3 Atm Cc 2 i Á A04 Van de Ziekten’, welken uit de Natuurlyke in April 1770. aanhouden; en federt zyn?er hier geene vernomen. — Deeze tyd is te kort om ’er iets uit te konnen opmaaken 5; —-” doch uit de aánteekeningen [ van myn oud Grootvader, oud Oom en Vader , elkanderen federt den jaa- 1658. (Cfchreef de Heer: B. P, van Visvrrer,) in de Practyk hier en te Walcheren vervangen hebbende, -} kan men opmaaken, dat zoo jaa- ’ ren-door, elkander gereekend zynde, het volgen- de middelgetal kan opgemaakt worden ; te wee- ten vier. jaaren vry „ en twee jaaren Kpidemicg. Zelfs zyn 'er-maar 3 aanmerkelyke verfchillen. in deeze orde ; waar van'er twee tot ons. voor- deel „eene enkelde maar.tot ons nadeel is uitge- vallen, „ De eerfte. tot ons voordeel is onmoge- Jyk net te bepaalen : de tweede was van 1753. tot, 1760, en dus zeven geheele jaaren : de ee- nigfte , in ons nadeel „ is de laatíte „ die „ zoo als boven gezien is , van 1767.stot 1769. is weggebleeven. — Uit deeze aanteekening kan ik niet voorby, het tiuë van dergelyke waarnee- “mingen te roemen en aan te pryzen. Maar ik vraage teffens , of men die zelfde reden overal vinden zal plaats te hebben ? di de Zirkzee, maar 6 RR van Middel. burg gelegen, had een andere loop plaats. Al- hier fcheenen zy over 3ó°à 40 jaaren dikwyler weer te komên, als federt dien tyd. In het jaar 1752 Een 1753. Waren zy ongemeen kwaadaar- tig ; doch na dien tyd zoo.niet. En Me 0 | Kl Gefleldbeid van het Vaderland voorsoloeijen. _ 405 | bof ro jaaren. na de laatfte befmetting , had men nuen dan maar een enkelden. vernomen „ die uit: Walcheren of andere plaafen befinet overgeko- men was, zonder dat die ziekte zich verfpreid hadde. Doch in het jaar 1773: hebben die we- derom hevig aldaar. gewoed. „9. In het Eiland Overfhacqud ‚ werden.na het jaar 1763. en 1764. geene Kinder-pokjes vernomen , maar in 1772. door een jongen aan= gebragt , by welken deeze ziekte zich op Zee op een visfehuie had geopenbaard , dewelke daar na het Dorp van Middelharnis, (van waar men- _jaarlyks weel op Londen vaart, ) en te Som. snelsdyk. enz. werfpreid werd „ in welke plaatfen _zy- verfchrikkelyk woedde. 4. Te Nymegen zoude die om de-4 à 5 j jaaren zich vertoonen. 5. Zonderling goedaartig fcheen deeze ziek- AG geduurende 17 jaaren te Doesburg geweest te zyn, in welke ftad van alle Iyderen , door rs ad LE nd te tie den zelfdën Geneesheer behandeld , maar één overleeden was. 6. De kwaadaartigfte Varsole waren te Zut- Phen in het jaar 1758. en 1759. geweest , waar aan veele Kinderen en Bejaarden geftorven zyn. In het. jaar. 1771. waren die zeer goedaartigs Men is van oordeel , aldaar, meer dan. elders, aan deeze ziekte , door de geduurige verwisfe: ling der Garnizoenen , Ad he ig te zyn. EE | 7. In \ 4ó6 Vande Ziekten „ welken uit de Natuurlyke „In Overysser ‘heerfcht: deeze: ziekte met tusfenpoozen’,: in „Deventer ; Campen en: Zwolle telkens na verloop van 3 of 4 jaaren,we- derkeerende:;- doch “in andere kleiner ftedenen: op het land , veel langer tusfenpozen, hebbende, De eerie Epidemie is zeer hevig ‚de andere min» der. „De meeste voornaame:lieden„ en fommi- gen van een minder rang, te Zwolle; weeten de: woede deezer ziekte door de inenting voor te, komen, welke in deeze Stad, allereerst in het jaar 176 Q. onder-veele ftribbelingen ingevoerd. is, en nog gelukkig geoeffend wordt ;‚.gelyk on- langs nog te Wollenhove., alwaar de natuurlyke Kinder- pokjes „ in het voorjaar van-1771. aan. veelen , na de kleinte der plaats „ doodelyk is: geweest ‚hebbende dezelve aldaar federt 10 of 12 jaaren nieuw gegrasfeerd. 8. Te Culemborg zyn de Variole , in de laatfte 3o jaaren, waargenomen in 1744, 1749, 1754» 1757» 1761» 1767 ENZ. Waaromtrent aan te merken is , dat die hier , wan elders aan- gebragt , zich wel eens zoo weinig uitbreiden „ dat zy de naam van Volk- ziekte niet voeren kunnen. B Te Gouda hebben dezelve id de ‘jaaren. « 17684 1763; 1765 en 1773. geregeerd ; maar allerkwaadaartigst in het laatst- genoemde jaar , zynde op dien tyd voor velen doodelyk geweest. io. Te Schoonhoven waren die in 1761 en 1762. confluent , in 1765. meest discreet. Je Ï Te ne © 4 ie Gofteldheid van bet Vaderland voortolneijen, 497 1, Volgens de gemeengemaakte Sterflysten, zyn’er te Rotterdam aanoverleeden , in de j jaaren — 1771. 48.9 ‘in 1772. 659 s-iN-1773--43» in * 1774 435 [in 1775. 4» en in, 1776. 783, (72) }. 13. Te Schiedam grasteerden die in 1763. en 1768. (9. LXX. 2.) ; doch even als elders, den eenen tyd goedaartiger ‚ en weder op ande- re tyden kwaadaartiger ; kunnende men niet zeg* gen, dat zy minder-alhier dan elders menigvul- dig zyn ; wyl de befmetting gevat-hebbênde , zy zich nu eens fchielyker , dan langzaamer ver- breidt. Buiten die opgenoemde jaaren is men in de tusfchentyd vry gebleeven van, algemeene De fmetting, fchoon ‘er wel perfoonen in deeze ftad gekomen en geweest Zyn, die het fmet der Pok- jes van elders opgedaan hebbende, die Ziekte ondergingen , „ en van dezelve herfteld wierden , zonder dater ‘een tweede of derde door befmet is geworden. . Waar uit men opmaakt , dat de - }__befmetting hier niet zoo gemakkelyk , als-óp an- dere plaatfen: vat, of-meer werks heeft om zich te: verfpreiden, geen men A tmsgalgke van. hens dingen aanmerkt: >> 95555» 13: 5 én) De Heer Prof. Nirat geeft in zyne Lúitre las p. er inde Aanteek. en de Verbeteringen pe LIL verfo, deeze bereke. _Bigop, als: in het jaar 1772, 750; en van Novemb, 1775. tot November 1776. Zyn ten naastenby goo aan deeze ziekte overleeden ;of.van Jan; 1715 tot Lit 1776.783e- met 32 van September 1778. zamen 815. in welken aan: u ks Hogt die ziekte byna niet vernomen.werd. J C 4 ha matie ac ad al rd a SS in 408 Van de Ziekten , welken uit de natuurlyke 13. Te Maasfhuis waren in” t4’ jaaren tyds de Kinder- pokjes maar tweemaal vernomen, als in 1761 en 1769. welke laatfte # pidömig wel 16 maanden geduurd heeft ($. LXXL 4.) , en zeer „kwaadaartig geweest is, «Het getal der gn, ftorvene was aldaar, even als te Delfi en in ’s Hage, op die jaaren „naar de pred der menfchen, ras ‘Te Delft worden die’ berigt om de. 5 6 à 8 jaaren te: komen. | AS. Vans Hage heeft wvlen ei Heer Prof. Ld ScHWENKE dit mede bevestigt. (0) , alwaar die thans dien regel niet fchynen te hou: den. De jongfte loop, volgens de verzameling van, naauwkeurige- Lysten enz. is in deeze order geweest, alsin 1757 en 1758, 1762 en 1763, 1766 en 1767, 1769 En 1770, En 1773. ept- demicë ; de overige jaaren fporadicè ; en de jaa- ren 1755 en k7ÓL. alleen geheel viy ( p)- 167 “Te Leiden regeerden. diein het begin van-1768. Epidemicé ‚maar zeer goedgunftig 3 federt werden 'er geene tot 1773. vernomen , wanneer die eene ysfelyke flagting aanrechtten, Het beloop te Amflerdam is uit de Lylage (q) af te BEER | 17. Te Co) rbp Maatfchappye ‚V. Deel, pag. 164. en VIII Deel , pag. 188. Cp) Men zie de Bylage, lett. Ue (4) dbidem , lett, Y. / 4 | n | Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeijen. 409 17: Te Hoorn vernam men die, wat de laatfte jaaren betreft , in het jaar 1757 en 1758. vry hevig ; in ’t jaar 1762. vertoonden die zich weder , maar niet algemeen en Zeer goedaartig ; doch in het jaar 1766. weder vry algemeen en: maart van geen kwaad foort ; zoo dat die in ro jäaren zich “aldaar driemaal hadden laaten zien; got het berigt van 1772. naamentlyk ; want in 1773. waren die aldaar ook zeer wi Me: ge etend ‚ en ongemeen boos, 18 Te Edam regeerden die mede in ln en 1768, In zes jaaren tyds C1774-) had men die aldaar nooit kwaadaartig gezien, arg Te Hûärlingen komen dezelve ; als er. dele om de 4 à 5 jaaren , en vertoonen zich dan in den beginne vry zagt , maar worden al- lengskens kwaadaartiger , fleepende telkens over het geheel gereekend , ten minften een tiende gedeelte van de lyderen weg ; of , volgens een ander berigt , om de 7, fomtyds om de 5 jaa= ren. In het jaar 1769. werd de befinetting van Amflerdam , door een perfoon , met het ergfte foort belaaden , aangebragt ; deszelfs familie en eenigen in de buurt werden ’er door aangefte= ken „ doch met gunftiger foort : dan de luche; b meldt men , niet gefchikt zynde ‘tot het over- flaan van het fmet , zoo werdt het van zelve ken Bal Ces ao. Te 4to Vande Ziekten weikef uit, de Natuurlyke 20. Te Amersfoort, hebben. die mede in 1773. flerk gewoed „ waar aan veelen, We 53 de kwaadaartigheid derzelven als mede. bak veveld, ge koren EWDe rio nrn: soit “eN ar CXLIV. Wat’ zl meèn van deezen0 on eg oordeelen ? Men -kan zeggen-;-dat de ziekte opde gelyke jaarenvin die (leden niet is medegedeeld „-en zonder {met niet voortge- plant kan. worden ; het welk, waarachtig is: maar daar zy. medegedeeld werdt , deed zy dezelfde — uitwerking niët. — — Meerder zwaarighe- den zoude men hier kunnen. opgeeven. ande Dan , vermits het oogmerk der Maätfchappy uiet is , omde zwarigheden.door het antwoord dat zy verwacht, te vermeerderen „maar: uit den weg te ruimen, zegge ik alleenlyk , dat , ge- Iyk als in het voorige ftuk „zoo ook hier;,‚ger brek aan genoegzaame waarneemingen iS.» Om ‘er met zekerheid iets uit te kunnen befluiten, Wenfchelyk. ware het „dat. men uit alle Steden zulke agtereenvolgende waarneemingen, hadde, als ’er uit: Middelburg zyn opgegeeven ; ten ein- de een iegelyk-in dien-tusfentyd zich wapene ; om deeze wreede ziekte. in zich, of de zynen, wel beraaden te. gemoet tezien „of de gefchikts fte. middelen ‘te beraamen-;-om dezelve voor.te komen. ve WERL S.- CXLV. TP „ N | Î Ô Gefteldheid mo bet Vaderland wóortvloeijen. aar SCK ENV ög Dan deeze aanmerkingen meet: betrekkelyle zynde op algemeen doorgaande , em minder op: ziekten van byzondere plaatfen; en die zich dagelyks en inden gewoonen omkring; der jaaren vertoonen , zoo blyft ’er voorraad en rede genoeg over , om de gewoone ziekte der Nederlanderen uit de natuurlyke gefteldheid van hun land af te leiden. Waaromtrent men voor- namentlyk te letten hebbe op de bepaalde en _plaatfelyke werking der onderfcheidene gefteld- heid van den-Dampkring in zyne-onderfcheidene _ hoedanigheden 3 eh dat men „ten aanzien-van deszelfs- beweeging ;: in acht neeme het-geene men daar van boven (S-. XXVI, XXX,en LV IL 3.) gemeld vis, — Dic. in het-oog houdende , kan men de woorden van den Heere Dr. BASTER hierop gerustelyk toepasfen (7) , zeggende : „‚ Al het geen onze ‘fibren te droog en te veerkrachtig maakt , en te fterk fpant ; of dezelve te vogtig „ te flap en’ té zwak maakt ; al het geen ons bloed. te dik’, te Iymig en te taai , of te dun-en te. waterachtig maakt ; of hee _ zelve bezwangert met te {cherpe ‚te veerkrachs tige, te ziltige, zwavel en waterachtige deeltjes; al het geen de afkleinzingen en uitwerpfelen CSecretiones €2 Eucretiones ‚) vân, ons lichaam te veel vermeerderd of verminderd , of de om- loop van het bloed te veel verfnelt of verrraagt , | is Cr) Hlandfche Maatfchappy „II. Deel, pag. 42. 412. Man de Ziekten , welken wit de Natuurlyke. is in” (taat ‚ om ziekten voort te brengen : en dat de Lucht op zich zelven , en alleen door haare verfchillende gefteltenitlen ‚de he: melde uitwerkingen kan doen,” Nd ve Ee. J Î C-O: RD Eli ot. Re Fed: Uit allen deezen blykt: TL. Dat, in weerwil van alle groote vorde- fingen in de Geneeskunde , de Morét Kpidemici tot noch toe min bekend zyn, en niet zelden: van zulke oorzaaken afhangen, die niet altyd onder het bereik der zintuigen vallen. II. Dat van alle ziekten , welke tot heden zyn opgenoemd „en uit de byzondere gefteld- heid van het Vaderland , met opzicht tot den Dampkring , zyn. aangeweezen , geene den Vas _ derlande grooter nadeel , meerder. ontvolking , en heviger woede toebrengen , dan deeze even- genoemde Epidemigue ziekten. III. Dat het tot nog toe met alle waarnee- mingen niet fchynt overeen te ftemmen , waar toe die van Middelburg alleen de sunftigfte Zyn; dat de Kinder- pokjes om de vyf jaaren , vroeger of laater , Epidemioe grasfeeren. IV. Dat NE eee 4 Gefleldbeid van bet-Vaderland doortvloeijen.… 418 IV. | Dat van gelyken deeze ziekte (III) op gelyke of dezelfde jaaren in de opgenoemde Steden niet is medegedeeld ; en indien dezelve reeds door fmmet was aangebragt „ zoo fchynt het nogthans niet te volgen, dat die onder dezelf= de luchtsgefteldheid , in verfcheidene fteden en. plaatfen gelyken voortgang hebbe gehad. Waar- om er by aanhoudenheid meer en naauwkeuri- ger waarneemingen van een reeks van jaaren ver- eifcht worden , om hier omtrent met zekerheid iets te bepaalen. S. CXLVL De gewrogten van de Lucur CS. XXX.) enz., als oorzaaken van de Ziekten der Nederlanden , ingezien hebbende , dewelke “naar het oordeel van verfcheidene Geneesheeren, ‘hoe uitgebreid in alle haare byzondere hoedanig- “heden en gefteldheden overwogen zynde „ nog- thans niet genoegzaam fchynen , om alle de zaa- den der ziekten , en derzelver uitwerkfelen in de lichaamen der Menfchen te verklaaren 3; zoo “eifcht den aart der zaake zelve , dat men de Tweede algemeene Hoofd- bron , met opzicht tot de Spyzre en DRANK , van gelyken nader onderzoeke en inzie, | Van grg Nande Zitkten, welken uit-de aad Û Teshke en en reds ä Pan de Sryzt én Be lee j Pr PN Ges de algemeene, Hoorp- BRON van de … Ziekten: van. het VADERLAND, nk ‚ CXLVII- Tot de rank hoofd bron &. XXIX. > behooren. de: Spyze- en Drank, zoo noodzaakelyk. als de Lucht „ tot onderhou- _sding-van het dierlyk leven : „welke „ hoe, heil- zaam ook , door veelerhande misbruikenof-on- geregeldheden , in meer dan een opzicht voed- fel en oorzaak tot ziekten verfchaffen. —- Ee- ne -Ongelooflyke afwyking en verfchil kan hier buiten twyffel plaats hebben, Zoo dat het fchy- ne. nt als of hier omtrent niets zekers ftand id: % zy de gehardheid der natuuren,‚in deezen, de levenswyze. hier tegen over gefteld in geenen, en de gewoonte in anderen „hier van de reden zy.; zoo is het nogthans zeker „ dat deeze uit- zonderingen in enkelden „ niet. wegneemen, de gevolgen „ welke in de meesten uit dát misbruik voortkomen. Ad 6. CXLVIII. De Spyzen en. Dranken zyn doorgaans gefchikt , naar den aart van het … land, dat men bewoond , of den omgang , dien. men houdt met vreemden, nader by of verder af gelegen (S. XXIIL 5.). — Het Vaderland heeft , door zyne. natuurlyke gefteldheid , ten EN | aan- | _Gefteldheid van het Vaderland ‘voortoroeijen. “Ai5 aanzien van deszelfs vrugtbaaren grond , grazige weiden , gelegenheid aan de zee „en waterryk- __heid van binnen, eenen tamelyken voorraad van — _verfcheiden woedfels. CS. XXVII). — « Veel zaakeni komen evenwel ten deezen opzichte in aanmerking , die een merkelyk verfchil tusfchen het ‘tegenwoordige en het voorleedene ata 3 Want : od Zyn door de RR Veepest mil- lioenen van Runderen weggeraapt. De melk , boter „ kaas en het vleefch , zyn hier door zoo zeer in prys geftygerd, dat die voor den gemee- nen man minder te bekomen zjn. 0. Heeft’ ‘er, behalven die verlies, genoege zaam federt het jaar 1740.eene algemeene duur- te van levensmiddelen , zonderling: ook van-hec brood’, en overige halmvrugten „ plaats gehad ; eerst: door den ftrengen en harden winter van dat jaar „ daar na door alverwoestende oorlogen; — welken zich , dan: hier dan daar, lieten gevoe. len. Waar in: het. Vaderland „door haaren uit= gebreiden koophandel „en het bezorgen van den nodigen voorraad , mededeelde, | 8. Zyn door geduurige Overftroomingen , be veele vrugtboomen en teellanden federt eenige jaaren zeer bedorven, of verhinderd , naar be, hooren. bebouwd te worden. 4 De / | jn 416 Vande Ziekten , welken uitde Natuurlyke 1-0) „Dit-heeft zonderling plaats gedad in de Landen van de. Neder- betuwe, den, T hieer. en dsomineler- waard, enz. 150.) In: ZEELAND zyn federt eenige jaa- ren. veele: boomgaarden uitgeroeid ; of om dat ‘Zy niet zoo veel als de binnenlanden opbragten, ‚of dat men den grond tot meer gewin met Mee- krap wilde: bezetten. — _ €.) In Noorp- HorLanp is ’er voor het meerendeel gebrek aan Ooft. d.) Hoe zeer de groenten in de groote fte- den overvloedig worden aangebragt , zoo'is nog- thans deeze voorraad voor het groot aantal min- vermogenden niet toereikende , om dezelve voor den gewoonen prys dagelyks te bekomen. « Op geringere plaatfen- zyn die niet genoegzaam in den voor-en natyd.: ook ontbreken ’er aan de Noord- Hollandfche. Steden en-Dorpen teveel Moestuinen , waar van menin’ de Landen van den Hertus enz. beter voorzien is, | e.) Verzekert men in het algemeen , dat ‘er die overvloed van Vifch ook niet is als voor- heen in de Zeën , welke het Vaderland befpoe- len, gevonden werd. — De Vifch in de Mee- ren “vermindert door de Droogmakeryen , van welke evenwel de geringfte foort voor het ge- meen alleen verkrygbaar is. — Het gemeen kan bovendien niet veel verfchen Vifch eeten , ten zy by overvloed, óf dat dezelve op de gewoone markten niet kan verkogt worden Ss. CXLIX: _ Gafteldbeid. van bet, Vaderland. voorsoloeijen, ar? …6.-CXLIX, Deeze,voedfels dan in duurte vermeerderd „in veelheid of genoegzamen DVEr- vloed verminderd. zynde„heeft men van ander voedfel „in minder prys, te. bekomen, nogthans tot onderhoudiug van het leven „ moeten leeren gebruik, maaken. Waar, toe „de Alwyze Voor zienigheid de zoo vervullende Aardappels zeer menigvuldig heeft doen wasfen en toeneemen 5 zoo dat ‚zonder dezelve , onvermydelyke hon- gersnooden, hadden Kunnen ontftaan", die ‘in da laatfte nypende duurte vän' 17/1. door de oplet- tende zorge van de Vaderen des Vaderlärids zyr afgeweerd „ waar door die aardvrügten „ ‘fedêrt , voor een maatigen prys te bekomen zyn geweest. —_ Hoewel het, niet tégenftaande deezé voor= ziening „ hogthans niet ontbroken heeft vát mi vermogende, die deeze vervulling zelfs niët heb- bende kunnetr verkrygen , Paardeboonen CR ‘tot | à „atd AROEL, DEERM yze Cs) [Terwyl-dit blad-gedrukt werd, ontfing ik,;het volgend - bericht, ten‘ bewyzewat voedfel men van Paardebootien heb- ben kan: „Paardeboonen leveren een zeer gezonden krach tig voedfel voor de menfchen. uit. Dit bevestigt de ondervine ding. In PrresLanD worden dezelven van gemeene lieder dagelyks genuttigd , en by veelen boven Aardappelen gee ‚ fchat, en aan graauwe erwten bykans gelyk gerekent. Men EL k ph N, ä # } 8 he gebruikt ze miet alleen mét braadvet of dnder fmeer’, naar Ook met. bier en fyroop ‚of met melk , of met karnemelkse bry , of ook met karnemelk en fyroop. ‘Er wordt van zeker. Predikant in eene andere Provincie verhaald , dat hy met zy» he Vrouw en talryk ‘kroost gezónd en vrolyk leefde , en Z allen Zeer ordentlyk huis hielden, en netjes gekleed voot ded dag kwamen , niet tegenftaande hy geene goéderen. bezat en met eene geringe -bezolding moest te vreden Zyn. Gaede Vrienden vraägden „ hoe het Mogelvk was, met zulk éen KVL DENTEN CAA REE ATEN 0 KNO 418 Vande Ziekten, avelken uit 'de' Natuurlyke fpyze hebben moeten’ ieemen, om van dit meel brood ‘te bakken , en zwart meel tot koeken , benevens bostel en ‘fpoeling te nuttigen ; gelyk de droevige estempelen. van Leiden, Gouda enz. nog al te verfch in het geheugen liggen. « Ter- wyl veelen van het vleefch van geltorvene bees- ten hebben Epen: gemaakt, | Bet De opgenoemde Clasfen , CS. CRX. en XL.) , leveren dan doorgaans in ‚ „ deeze landen dé gewoone fpyze uit. En by al- dien geen misbruik in de veelheid , aanhouden- heid „of gefchikte vereeniging of verwisfeling met anderen „ of bereiding, of manier van be- waaren „ «hier in plaats had , zouden zy nog dat gefchikte voedfel uitleveren , _dac onze Voorva- ders-kloek , gezond, ‘arbeidzaam , dapper , en onvesfagd maakte. Re : 1. Brood van tarwe en rogge , die in het Vaderland zoo voedzaam , als’ ergens, wasfen ; Garst tot-grooter en kleinder graten’, bekend onder den naam van harde grutten , waar by de Zeeman zoo welvaarend den zwaaren fcheeps ar- Geld SEEDS, Boekweit tot meel en kleine grut- | ten; RORE ‚ van,zò weinige inkomften „ zo ordentlyk te lee- „ven ‚en nog Jaarlyks iet tot aankoop van een ftukjen zil- ver , gelyk zy van hem verftaan hadden, over te houden ? Zy. ppraogen dit antwoord : 9 eeten gekookte paardeboonen , en drinken bet nat „ waar in dizel en gekookt zyn dus leeven Wy gezand, en hebben geen gebrek.“ Natùra paucis conteuta!] — Gäfieldbeid vân het Vaderland wate 419 ten 5 „Erweten ; zoo: graaüwe:, blaauwe: als gee- des Witte boonen enz. leveren by beweeging en arbeid een zeer «goed-voedfel uit „ wel bereid, by. verwisfeling gegeeten, en met andere fbyzen vermengde . Maar- wanneer men zyn maal tyd. veeltyds met brood” of “boterhammen alleen doêt zonder: onderfcheid van geftel-harde grut- ten eet 5, zyn hoofd-voedfel van meel uit boek- weit met water beflaagen „zonder behoorlyke - voorafgaande gisting, maakt3 ofte veel hard ge- droogde, peulvrugten nuttigt ; zyn deeze fpyzen bekwaam genoeg, om zulke ongefteldheden te verwekken, welke , door anderen. geholpen > oOrzâak tot ziekten van verfcheide. foort kunnên | geeven. | EE Van gelykeni is: het met de ak bötef Ì en. es gelegen : waar -vancde eerfte vamr'het vetteven voedzaamevberoofd 5 onders dennaam van wei, taptemelk en karnemelk .bekend;‘of ‚… veeltyds.te,fchraal, en met‚;water” vermengd.zyn- \ de, de maag en ingewanden te. zeer verzwakt: daar de anderen in tegendeel, wederom, verfchils lende, uitwerkingen „ doorshunnen vettigen, 1y- migen en fcherpen aart „te.wege, brengen. 3. Het Rund- en Varken - vleés wordt’ook in verte de meeste plaatfen van hect Vaderland , door een aloude gewoonte in grooten voorraad ; „door veelerwelgeftelde inwoonders gezouten en j erroaht ‚ Om voorhet bederf te bewaaren „ en Dae ge- en rt renden N k 42o Van de Ziekten, welken uit de Natuurlyke geduurende het grootíte deel van het jaar gegee- ten : door welke bereiding het ‘veel , zoo niet fomtyds alles. van. zyne malsheid en voedzaame kracht verliest , of niet behoorlyk of lang” ge- noeg gezouten geweest zynde , tot bederf over- gaat ; of opgehangen inden rook en gedroogd , veeltyds hard „ onfmaakelyk en garftig wordt , voor zwakke maagen onverteerbaar, waar door veele ongefteldheden ;-ontaarting in de vogten Scorbut enz. ontítaan. 4. Daar de ooft en tuinvrugten vallen , of te bekomen zyn , maakt men ook te veel mis- bruik vän onryp goed , waar door de Kinderen … doorgaans dikke buiken krygen. Terwyl de ge- woonte ván in 't voorjaar algemeen onrype kruis- beijen , met meel en fyroop tot moes gekookt ; of by welgeftelde boeren en arbeiders met ge- braaden fpek gegeeten ; ook kwaade gevolgen hebben-kan. | 1 _…s. Door het gebruik van Meelfpyzen enz. is ’er weinig plaats voor groenten over. — Ten minften’ maakt men ’er in veele plaatfen des Va- derlands geen gebruik genoeg van : in welke de traagheid al veêl een boterham enz. met koffy en thee doet verkiezen. | 6. “De verfche Vis , niet toereikende zyn- de ‚wordt:-zoo hier als elders „ door droogen; zouten en rooken., tot voorraad opgelegd , en te zyner tyd gegeeten. Van welken’, weder in» nd ___ hun Göfteldheid van het Vaderland voorsvloeijens _4ax hún: foort wel bereid’, gezond en goed voedfel … voor fterke lieden ‚en die zich beweegen, ver- kreegen wordt: 't geen echter aan allen , als teederen „zwakken „en een ftilzittend. leeven leidenden, niet zoo bevonden wordt. _Naar- dien de gezouten labberdaan enz. anderzints een’ uitneemend goed fmaakelyk voedfel , de Zpi/eps _zícî niet zelden nieuwe aanvallen van hunne pa- raxysmi verwekt. — Goede haring eet men mogelyk niet genoeg ; in tegendeel meer hard gerookte bokking , waar van de Engelche voor geen gezond voedf{el kan doorgaan. Men eet, ook te veel gedroogde fchollen en fcharren , die door haaren zouten nafiaak , al te veel warme dranken doen inflorpen, | NN Ct, Waar uit ($S- CXLVIL: le) blykt: Ri, 1. Dat goed voedfel , door kwaade berei- | ding , of niet behoorlyk gebruike enz. zyn nas deel hebben kan. go. Dat deeze opgenoefnde voedfels in haa- re beginfelen of bereiding veelal van eenen meel „ lym en vochtigen aart, of van een wrang zuur vermogen (acido auferum) ‚ of met een vreem- de fcherpte, of van een eigenaartig bederf. voor- zien „en veelal voor zwakken en ftilzittenden \ te zwaar om te verduwen zyn. IJ Dd 3 gk SKP \ 422 Van de Ziekten welken uit de-Natùurlyke S--CLII Maar „ niet-alleen zynehet de Spyzen, die-de zaaden der ziekten begunftigen; „maar voOrnamentlyk;ook „de thahs-in gebruik _zynde Dranken ‚ woorheen aan onze. Voorvà- deren. onbekend „ of van dezelve: by haare aan= komst uit-hun Vaderland fpaarzaam of weinig ge= — bruikt , «en hedenoby verre de meesten. tot een buicenfpoorig misbruik overgellagen: —_— 17 Want: “zoorheeftstoch 9 ‚De uitgebreide Koophandel. naar dn o0s- EEge en westen ($. XXIL 5.); behalven veele Geneesmiddelen , en ‘verfchillende foorten van Speceryen „ òok de Koffy en Thee aangebragt „ welke maatig gebruikt , geen wezendlyk nadeel, toebrengen ‚ maar zelfs onder den rang van goe- de Geneesmiddelen geplaatst worden (1); doch door haar menigvuldig gebruik , en door ‘t warm water „ waâr in dezelve gekookt of getrokken Zyn.‚een.-ongelooflyk nadeel toebrengen (u): vooral. nu.Zy „ een algemeenen drank.geworden zynde, het goede en voedzaame bier, waar van vroegere bewoonders deezer landen CS. XXII), en onze Voorouders zelfs, tot het begin deezer eeuwe gebruik maakten , zoo zeer in verval Ben raakt Ct) R: A» Vocer Hiftoria Materie Medice ‚pag. 91; 251: Ait, Helvet. Vol. V. Geneeskundige Bibliotheek , 1. Deel , pag. 49- enz. (4) H. BoERHAAVE Element. Chemia , Tom. II, page 24. num. 4 Gefteldheid van bet Vaderland. voortvlorijen, 423, “‚raakt:is , waar ineen zoo aanmerkelyken binnen meer ft een ander misbruik ontftaan ; te weeten , dien van het veelvuldig gebruik’ van fterke dranken, ot Aep ra LEN vgl a € & Lon- wrw veer r ry Br # 0, ‚ Ad é à Et hk ved (wv) Ten aanzien van het groot aantal Brouweryên , wel- ke vóorheeü!s en ‘nóg geen 200 jaaren geleeden’, in de Pro- vincie van HoLLAND zyn in den gang geweest , kan men den egenwoordigen Staat van HoLLAND , op de namen der fteden zelve nazien. Te Gouda zyn thans niet meer dan 4 Brouwe- ryen’‚-vansgelyken «te-Maarlem 5. te. Amersfoort telde. men in vroegere. tyden 350-Breuweryen ; daar ’er-nu.geen twee be- ftaan kunnen. Ng OEL tad aa U Da 4 Mi 3 | ij … Van de Zichten j welken ut de Natuusjte zonderling van Genever , ‚ waar van het debiet federt eenige jaarén’ z00 toegenomen is, dat het getal der Branderyen , dat der Btouweryen , in de Provincie van HOLLAND, verre overtreft. Want in de voorgaande eeuw waren ’er te Schie- dam älleen maär ‘ro of, 12 ván dit foort , daar *ér nu meer: dan ‘125 Zyn. Com die, van andere fteden of Provincien niet allen óp te noemen); Waar van de’ verzending naar buitêh tiiet opwee- gen kán tegen het gebruik „ of liever misbruik binnen’slands. Het zy de langzame, ingefloope gewoonte van de in } gebruik geraakte warme water: dranken „ of wel de fchraale en zwaar belastte bieren, by de opgenoemde meelächtigefpyzen en flegte voedfels, hier aanleiding toe gegeeven heb- ben ‚om eenig tegengift „, voor de verzwakking van de maag en ingewanden , door bovenge- noemde fpyzen en dranken gebooren , als een bekwaam. cordiaaf te. gebruiken, , —- Althans „ men ‚heeft al. vroeg, opgemerkt, dat de Volken by. water. alleen. niet. leeven konden ; 5 en,-dats, wanneer de wynftok, ontbrak „men fish van ge giste: dranken. bediende, (w). / | dg, Het gemeen , geen Biér widalndte be- komen „ heeft zoo veel minder gelegenheid om Wya e drinken ; en wanneer dit gefchiedt , is die 7 Cw) Korte Perbondeling en “orkläâring van de Grneeneberide beftiering en- Leeveriswyze der Oude snid Enz, door Mr. D. pe LANGE, pag. 8; 9 Cafasse van het Vaderländ wortelen. 425 } ie doorgaans ‘van ‘een Tlegt foort: Van” meer belang is dit voor die geenen „ wier middelen toereikende zyn, om dagelyks « of wekelyks een glas wyn te drinken, en die om eenige menage in deezen te betragten , wyn, van minder prys werkiezen ; welke doorgaans wan een flegt foort zynde, in ‘den bedorven zuuren fimaak met fchá- delyke lood, en‚andere mynftoffen eenigzins ver- beterd „en den fmaak bedraggie verzagt , tot grooter verderf en nadeel worden ingeflorpt. — Van geen minder nadeelige eigenfchap zyn de zoogenaamde Beuicarlo , Toulonfche en andere wynen van dit foort, onder den gemeenen naam van. Win des CÔtésenz; bekend „ die mede vry wat meer nadeel dan de lichaamen toebrengen ; dan zy. voor::de beurs befpaaren ; en waar aan niet zonder reden de meerdere Beroertens toe te fchryven zyn , welke men, na het veelvuldig gebruik van roode wynen,, in deeze landen ver- nomen heeft. Van de gegiste Dranken „ zegt BUCHAN Cx): Wierden alle die dranken a „getrouwelyk bereid „ te gepaster tyd en maa- »tig gebruikt, Zy zouden een zegen voor het »> menfchdom zyn. Doch nu Ze kwalyk toebe- ss eid „OP veelerhande wyzen vervalfcht, en Ne onmatiglyk gebruikt worden , moetên zy nóod- » Zakelyk veele droevige gevolgen naar zich EE Îleepen, ke A A eN RIGE. pn) Huisboudeiska Geneeskunde , ' eg eg Dds 426 Van de Ziekten, welken uit de natuurlyhe S. CLI Ten aanzien, van de. Reanken blykt dan mede : | er SE CERN tegenwoordige Drinks veer van die der voorgaande eeuw verlchillen. ° 8 2. Dat-de Bieren veel van n de voorgaande deugd misfen. fn "&’ Dat het misbruik van Sterke Draitia® Á Van tyd tot tyd vermeerderd, en âl te zeer heet- | | Ichende DE | ore «Dat de verdilichte: opgemaakte en onna- tuurlyke Wynen „ meer dan te) veel in gebruik zyn „waar door de: lichaamen: bedorven ;. en-on- vermydelyke oorzaaken- tot beroerten gegeeven worden , waar van men voorheerbin die oen “zoo niet wist. | | ash hid Dat , van âlle de Dranken , geene de Nederlanders meerder ontaart , ontzenuwt , en van de natuurlyke kracht en fterkte’ hunner Voorr vaderen berooft „ dan de allerfterkst heerfchende en te verregaande buitenfpoorige misbruiken van de warme en heete Koffy- en Thee- dranken’, zoo als uit de volgende opgaave allerduidelykst blyken zal S.C Liv Hier by zoude men ‘het kunnen | lagten , indien de vraag aangaande de Ziekten enz. zich alleen cot Eéne plaats van het Vader- sk “land ee | Gefteldbeid van het Waderland woortoheijen. 427 land bepaalde; dan nu dit Vaderland zoo veele onderfcheidene De: Vrysters, om cen | ‚ blan- $ Ô Á Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeifens: 493 blanke couleur te krygen „ rdauwe gtutten; meel ) afgetrokken theebladen ,zynde ongemeen vers flingerd-:op- ongereezen- “boekwyten koeken , te _regtonder den naam van Ölypfleenen. bekend ; ook drinken, zy veel. koffy en thee, 215 7: 4e. In ScreLanD, Derr- Ruyn- en Aat- STELLAND , benevens de oostelyke Dorpen van de Haarlemmer - meer, komen veelal ‘dit foort van fpyzen „ naar den. verfchillende tyd van het jaar overeen ; waar van, meel en, melkfpyzen , gezouten veefch en fpek , Onrype kruisbeijen : koffy en thee by:de Meer- vifch enz. meest in pee komen. “By den gemenen” man dist de beden in de Weteringen- zelden iets anders op, ‘dan erwten , boonen „ gort ; koeken «en wifch „die hier , zeer overvloedig zynde, bok dagelykfch | gegeeten wordt. Men eet in- den ganfthen zo- _mertyd byna in het geheel geen verfch, vleefch , __offchoon. hier alle week fchaapen en kalveren ge: … flagt worden. De meeste huisgezinnen draagen zorg een goede provifie {pek des winters in de _{choorfteenen te hebben ; en dus eet meên des Zomers byna dag aandag gerookt fpek. Men gebruikt zeer veel jonge kaas, en de meeste, huis- gezinnen: drinken vyf.a. zes maal koffy of thee, _Offchoon. „men. des zomers byna geen verfch vleefch eet, zoo. zorgen echter de meesten. des ì Winters voor de kuip, en het-fterkfte gezoute Eea vleefch 496 Vande Ziekten , welken uit de natuurlyke vleefch wordt dan: het meest gegeeten. > Des middags en des avonds. eet mên geméenlyk on- gereezen koeken , en byna nooit groenten. Voor het overige ftemt de levenswyze zeer web overs een met die van Noord-Holland ; “alleen'zyn de bieren, welken hier gebruikt worden , vry goed, van welken die van Haarlem de Leidfohe gereet worden te overtreffen, 6“ Kan den Zaankant ‚ Of zuid- zyde van Noor: HoLLAND, eet men veel fpek en vifch, ook meelfpyzen meest ongereezen, en dikwvls ongekookt , benevens allerlei foort van gebak. Tot. drank meest koffy en thee , waar by het misbruik. van een glaasje Ligueur onder de Vrou- wen niet moet vergeeten worden. In't gemeen zyn de-Noord- Hollanders zoo wel als de. Zeeu- wen „ liefhebbers van vette fpyzen „ waar van het gevolg. bekend is. | 7. Te Alkmaar onder het gemeen meest | meelkosten , en een verfchrikkelyk misbruik van laauwe dranken , ‘tgeen te Hoorn en Enkhutzen mede al de gemeene klagte i is, | 8. Aan de Noörd-en Noordoost-zyde van Noorp:HorLaNp, eet de gemeene man zeer fober „ en veele dagen agter een niet als kaas en aardappêlen , “wéinig vleefch en fpek , “althans na den hooityd ; wanneer zy andere fpyzen be- ko- En Gefteldheid van het Vaderland ooortoleijen 437 kómien’, eeten zy ontzachelyk: « Zeker aanzien- Iyk Heer meldt eenen gekend te hebben , die iemand, willende. traéteeren , eenen zoo graagen gast aantrof, dat zyn gulzige maag 12 f@ gehakt kalfsvlees en eenige bollen broods inzwolg. En zyn „Wel Ed. Geftr. verzekert , dat er van de pe) boeren 16 zyn zouden , dE het zelfde zou- den doen ;’t welk aan de meelfpyzen., zoo als beneden zal aangeweezen. worden , toegefchree- ven wördt. — Ongeréezen. koeken gaan hier ook zeer in zwang. Ongelukkigst voorde tede- re Zuigelingen. Men fnyt hier reepen van, _geevende daar van een ftuk in den mond en de hand van. een teder wigt , dat de borst onthou- den wordt, ’t zy door gebrek aan zog, door het geduurig drukken der borften met den fteel van den” houten lepel , waar. mede men de. wei uit de kaas’‘duwt enz. of om.onverhinderd aan dee- zen arbeid te blyven. Ten einde deeze fchep- | feltjes , ‚ doot aan deeze reepen te zuigen , van ‚den aangebooren trek tot de Moeder- melk te ftillen ; waar door zy dan teffens „by het meel- achtige ongereezen voedfel , veel. wind in het Bihat kfygen , veelal Bleek zien , doorgaans | dikke buiken hebben en mismaakt worden , het geen zy , grooter en fterker wordende , weder Aihabstene door beweeging en arbeid te boven komen. Men drinkt, zelfs onder de Vrouwen, al te veel fterke dranken. Veelen onder de Vrou- wen drinken. nooit bier. Het gemeen , wyn Ees drin- 438 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke drinkende.‚-kiest altoos ; of lchans: veelal, laffe zoete witte wyn. g. “Aan de Obetzide te Edam, en Me om ftreeks, eeten van de 1o huisgezinnen onder het gemeen wel 7 of 8 dagelyks pannekoeken, en dat wel ongereezen. — Men eet zeer veele jonge kaas en weinig boter ; ‚ ‘t welk een lymerig en flegt voedfel geeft. Sommige huisgezinnen , waar in flegts drie menfchen zyn , doen‚in het najaar ten minftén roo {@ kaas op. Het roggen- brood bevat veele geheele korrels , die onver- teerd worden uitgeworpen. De meeste vette kalveren zendt men van. hier naar Amflerdam ; men eêt zeer weinig verfch vleefch , ’ geen men voorheen “maar 2 maal ’sjaars proefde. ’s Win- ters eet men algemeen gezouten vleêfch. Zelfs zy , dié in den zomer geen verfch gebruiken á doen dan iets ten minften in de kuip. — Ook eet mien hier veel vifch. Een groot aantal menfchen drinken hier by rvyfinaal daags koffy en thee , en meest ‘savonds met een boterham, in plaats van andere meer voedzaame fpyzen te nuttigen. Men eet in den zomer al te weinig appelen, peeren, pruimen , Kersfen „ en in % gemeen al te weinig groenten; (dat in de landen van den Herrus anders plaats heeft, alwaar de boeren woohingen veelal voorzien zyn van tuin en boomgaard. ‚en de Dorpen van grooter en kleinder We waar uit de, gemeene sb 4 | zic Gefteldheid van bet Vaderland vaortuloe jen, 42 9 zich: doorgaans van. het-noodige. ooft en, groen ten kan voorzien). … Aan de Steden „en Ze aan de huizen. der boeren , ontbreeken tuinen, en die ?er- zyn ‚ zyn al te klein. © Men- heeft liever „weiland voor ‚hef, Vee, en ie aan ee Aas hide ebk Marken eet men ar: groenten; zit 'er Zyn geen hoven: op het Eiland ; zeef weinig melk „ want voor 8oo menfchen zjn et ‚pâs 30 köëijen. Altoos fchaft de keuken goté 5 erwten , boonen , koeken enz. ’s Winters ge: zouten vleefch', ‘zomers vifch 3 ‘krachtig en gee zond voedfel. voor zwaaren arbeid” 1 maâr niet zelden flokt een Bep 2 of he (B Siroop: ie nj een jaar op. ) CEE. hi de Beige van Farms Se LAND enz. wordt ne Van Harlingen het Me gebruik. | van Nl: water, „waar. door zich, hier een menige te menfchen van’ beide Sewer ;-doch, inzonders heid de Vrouwen, verflappenen (bederven, Onder het nadeelige van de levenswyze vermeld. Kof- fy, wordt hier niët veel gedronken , doch de thee S in eên algeméen misbraik geraakt „ zelfs ode ae arbeidslieden en boeren ten platten lande 3 Zoo wel als het misbruik van den Suiker by vee= len, “die het bloed te veel verdunt , en aanleí- ding tot Storbur geeft. 1 Van ‘gelyken is Ee 4 hec 440 Wan de Ziekten ; welken uit de Natuurlyke het met dat van den jenever , 't welk inde fte- den groot is, en al te zeer ingefloopen onder den gemeenen man „ den werkman , en zelfsin ‘veelen onder den burgerftand; waar van de kwaas de gevolgen uit zich zelver , of vereenigd met het water drinken , ligt zyn op te maaken. —- De levenswyze verfchilt dus niet veel van die van Noord-Holland , als dat men ‘er meer je- never drinkt , en , zoo men meent, alle. mor- gen een eeen romertje. , zelfs onder de Vrou- wen. Beide doen zy waarfchynelyk het gräveel en den fteen-hier minder voorkomen. — Men kan denken „ dat het eeten van veele aard: appelen, (lymige. en raauwe meel-fpyzen , en ‚ van te weinig vleefch by ’t gemeen, (by ’t welk een boterham en een kopje thee veelal de avond- maaltyd „ zoo wel als by den gemeenen burger, en aardappels by den geringften uitmaaken,) te gemakkelyk en fchielyk door een arbeider ver- teerd wordt „ en dat dit voedfel niet zoo gezond kan gerekend worden voor een weever of ande- ren , die een zittend ambagt hebben , of voor Vrouwen’, welke zich weinig beweegen. f 2, De gemeene man eet te Groningen, en wel ten platten lande, des zomers en des win- ters aardappels „ grutten , gemeene groenten, pannekoeken , en fomtyds een ftukje fpek. _ In de Stad , behalven dit „ des zomers, flegte zee- vifch „ een fchaapshoofd met lever en long, by-. zon- Gefleldbeid van-het-Vaderland voortvloeijen. 441 £ zonder aardappels; mêt:mostaard óf raapoly. — Koffy enthee zyn waarfchynlyk immer zoo. fterk doorgedrongen in. deeze ; Provincie als in Hor LAND by de zulken „ welke in fpys en drank niet van hun meerderen: afhangen. — Het is van ouds hiersrúim zoo veel als elders, de ge- woonte , in voornaame burger- huizen , jaarlyks rundvleefch en fpek tegen den winter te flagten. In het algemeen houdt men hier meer van vleefch dan in het nabuurig FRIESLAND. Niettegen- {taande de gevolgen van het overvloedige ge- bruik van warm water , houdt die Br NGPEES: nog fant. — $. CLX: De Ide op be Eee Da | den; Onder het gemeen, ftemt hier in veele op« zichten ook al mede in. In Drenthe zyn den „gewoone {pyzen | Wel aardappels ‚ roggen- en boekwyten- bry „ Rogge- en boekwyte- pannekoeken , zeer veel roggenbrood; daarentegen weinig fpek en vleefch, —_ Hun dagelykfche drank is water of karne= melk. Echter heeft federt eenige jaaren het miss bruik van koffy, (thee wordt ’er weinig gebruikt) veel veld gewonnen „ en ‘byzonder onder de Vrouwen, die dikwyls op (ommige plaatfen vier en meermaalen daags gedronken wordt. 2. De levenswyze van den gemeenen man te Coeverden en Ommen is eenvoudig en fchraal. gl Ee 5 _Hun 8 e pi âi2 Vande Ziekten, welken uitde: Natibirlyke Hun voedfel is meest aardappels, ‘knollen ‚ en geele wortels: en een gebak van boekwyten- meel , pannekoeken genaamd’ „‘bry van ’t zelve meel, en ook wel van roggen -meel in water gee kookt. — Voorts dranken’-van ‘zeer dunne koffy en thee „ ook wel van voten koorn. oden Te Amorsfdort eeteh de geméene lie- den veelal roggenbrood., zoo zy dat bekomen konnen ‚ met aardappelen , zonder /’er byna iets anders by te konnen krygen; ‘moetende zich veel “mEt paardeboonen behelpen. Terwyl de gewoo- ne drank, vooral by de Vrouwen , veel koffy en thee is ‚ welkers misbruik hier alzoo fterk , als.elders, in de gewoonte geraakt is. Wor- dende” ‘er ook weinig, bier en veel j jenever , ja, zoo men meent te kunnen nagaan, PE U meerder _guantiteit , als bier gedronken. Het ónbeden- kelyk verminderen zat aande is boven aan- geweezen. HOK 4 Te Barneveld hebben. die zelfde mis- bruiken plaats. De gemeenfte fpyzen zyn het meenigvuldig gebruik van aardappelen „die men hier driemaal daags eet, Oud fpek , en gerookt of gezoute vleefch,, dat men zeer veel eet met gedroogde of gezouten legumen linzen) , en zuurkool „aardappelen, pap, @nz. Zy drinken “ie bies kofiy e en ai # COROL- ephelhdre van het Vaderland voortoloeijen. 443 CORÖLLARIA ERE Oded Uit deeze onderfcheidene Berigten i is dan lig- telyk af te neemen: | „Tes Dat de minfte: fpyzen uit dierlyk voedt genomen worden ;-en wanneer dezelve daar al in -beftaan , zy doorgaans gefchikt zyn , om de onzigtbaare uitwaasfeming te verminderen 5 als pek , varkensvleefch , veel vet „ boter , flymi« ge gif's hoedanig aal”, paling enz. (a) 5 die boven dien ook veel van hun voedzaam vermo- gen worden beroofd „ eenen anderen aart ver- krygen , ofte van eene vet olieachtige en Iymí- ge eigenfchap Zyn ; ZÓo zy maar niet veeltyds tot eene garftige hoedanigheid overgaan. 1. Dat onder die-der- aardgewasfen. de meel- fpyzen;; en onder. deeze. verre de aardappelen de Överband hebben; en de aard: en tuin- vrug- ten in-de minfte deelen van het: Vaderland tot (pyze worden opgedifcht. “TH. Dat de misbruiken ten aanzien van de dranken, in koffy en thee, benevens, jenever, verre boven den anderen den voorrang hebben, BDE boven aangeweezen is, & CLXL Co) Hollandf.Maatfchapty , IML. Deel, pag. 109. EF. ll MAN Differtyde diete vitio multortum morborum caufa,i XXIX. Opera Supplem.1. pag. 687. ut & h pe Gorrir de Infenfivilà Perjpiratione, Aphor. CXXIV, CXXV, Pag. 388, k 444 Vande Ziekten, welken: uitde Natuurlyke S. CLX De gevolgen hier uit in zwak- ken, kinderen, eneen ftilzittend leeven leiden- den ontftaande. ‚ Zyn veele en menigvuldig 5 en die allen op te noemen , vereisfchte eerder eene afzonderlyke verhandeling ‚ dan eene gebrekkige optelling: in eene-uitgebreide taak als deeze. — ‘Taalkundigen kunnen die elders omftandigerna= gaan (4), Tot dit oogmerk kan ik het vóor- naame niet. dan even aanftippen ; 5 te weeten : 1. Dat het taaije Iymige Coiftidum>: in de fpyzen de overhand hebbende „ indien, het. door eéne fterke natuur niet,‚t’ onder „gebragt wordt , eene al te taaije chyl (chylus nimis glutinufus) voortbrengt ‚ met de gevolgen van veelerhande Öngefteldheden, als dikheid in de vogten , traage overgang derzelven by de hairfyne buisjes , ver- ftopping „ ophooping , beletfelen by de af kleinzing en affcheiding , en veelerhande gezwellen (c);5 ener wyders opvulling van:de long , kliergezwel- len, opzetting-van den vetrok , onvermogen der __galaffcheîdende ingewanden, verminderde eetlust, walging en verflyming van alle die vogten,„ wel- ke tot de fpysverteering gefchikt zyn, benevens ‚verflapping van maagen darmen, belette affchei- dingen opflurping van den chyl of voedzaam fap Gaaf ftoelgang en OPTIE opzetting van den buik (bh) Conf. H. D. Gaus Inflitut. Patholog. Medic. …_Ce) dbidem, 9. 458, 285, Gefteldheid van bet Viderland voortoloeijen. _ 445 büik’ontftaan «en dat uit deez traagheid en dit vertoeven, door gebrek van goede verteering en t’ onderbrenging in dat geen , *t welk tot onder- houding van het dierlyk leeven noodig is , een zuur , verrot en garftig bederf, verfloppingen van het darmfcheil , en verflyming in alle de vogten kunnen gebooren worden (d); en dat uie deeze kwaade vogten , uit de eerfte wegen van maag en darmen , tot de tweede of het bloed „ overgebragt , zwakheid van het zenuw- geftel en traagheid van het levens- beginfel ESE vis vitalis) onvermydelyk zyn CE) va, Dat het {lymige Celutinofium) met het | fcherpe vereenigd ‚ het geen de fpyzen , of door hun aart of bederf in zich bevatten , of door ge- brek van goede kooking verkrygen ; Mesie Heij ongetlelaheden voortbrengen ; SAS he) Uit de aardgewasfen een fcherp ( Sj a en Po wrang, zuur-(£2). b.)- Uit het dierlyke verrotting ( hj) c:) Uit de vettigheden garstachtigheid 5) k: „waar door gb d) Vee- Cd) Inflitut Pathol.. Med. $. 329. „(e) dJbidem., $. 283, 196, 198. Cf) Ibidem, $. 367, 461. °° Ca) bidem , $. 309, 463. Ch) Thidem, $. 312, 313e (5) Jbidem, S. 375) 460. 446 Van de Ziekten, welken uit de-Natuurlyke d.) Veelerhande fcherpe flymen:, C pituite …_—_40res ) ontftaan kunnen „aan hunne on- derfcheide iemerkiogen. kenbaar Cé } mr Dat Ben gemeen of keuken - zout ' tot bereiding. of bewaaren der fpyzen , in te groote veelheid gebruikt , vooral , wanneer. genoegzaa- me verdunning of verlanging door tegenoverge- ftelde waterige dranken ontbreeken „ aanleiding geeft tot Ontbinding der vogten, meerder zwaar- te en fcherpte in-dezelven , en daar uit ontftaan- de fneller omloop van het bloed „ „waar uit jeuk- te, roodheid , knaaging enz. en doorgaans ook meer dan gewoone dorst verwekt wordt (1) 5 vooral, wanneer men die met warme dranken tegengaat ; ‚ de gevolgen wrd K s)t te noe- men „ vermeerderende. 4. Dat de ontaartingen door gegiste vogten of dranken (7); (waar mede eenigermaaté over- eenftemmen die der fpeceryen (Cm), en der zoetigheden (#) , als mede der peulvrugten en der winderige voedfels (0); dewelke insgelyks een foort van gisting in de lichaamen van fom- migen omen wanneer die langen tyd agter een , Ck) Inflivut. Pato. Med. $, 33 Ci) Ibidem , 6.-315%, CE) Ilidermm , Se 467. Cm) Ioidem , $. 466. Cn) Ibidem , $..470. Co) Ibhidem, $. A71. Ei dd ER Th en Eee ni nf ENE Gefteldbeid van bet Vaderland peúrvulneijeng 447 een, zonder merkelyke tusfchenkomst van an-, deren genuttigd worden ,) niet min aanmerkelyk dan. de vorigen. zyn, en veelerhande nadeelen toebrengen; in de aangeweezen plaatfen omftan- diger in te zien, _ Han „gn Dat de nadeelen van de warme dranken veele en menigvuldig zyn „ als: A Die de doorweekte Ingewanden, van maag en darmen „ te zeer verflappen „ de fchei- vogten te zeer. verdunnen en ktagteloos maaken 5. waar uit. fpyswalging (anorewia) , en verteere- loosheid ( apepfia) „ of gebrek aan kooking , ; ontftaan (#).. b.) Die. door on street der natuurlyke _flym ‚ de Ingewanden. van binnen tegen alle on- natuurlyke: aandoening. befchuttende „ gevoelige tederheid, pyn en fpanning , op het gebruik der {pyzen verwekken, waar door het leeven in. zul- ken bezwaarlyk. kan. onderhouden worderi (4). ve €.) „Door welke de verdunde waterachtige chyl , eene algemeenerdanheid door de vogten verfpreid ; waar door gebrek aan rood bloed , bleekheid, weizugt, (Coolluvies ferofa) , in het _ganfche lichaam te „wege „gebragt, wordt ; van waar kwaade voeding Verzwakking der vaste _ deelen, verflenfing „ onvermogen, der zenuwen, | aid | P (p) Jbidem „ $- 474 Ca) dbidem, $. A 287363, 3545 559) 162, 196. \ 448 Van de Ziëkten „ welken uit de Na atuurlyke traagheid der devensbeweging en der Zintuigen , zoo wel als van de bloedsomloop , en uit dien hoofde koude , benevens verfcheide foorten van waterzugt , Afetes. fluor albus , enz. Kunnen gebooren worden (© r5. — Waar by | d.). De gewoonte van de-fpyzen , zoor wel als koffy en thee -dranken:, zoo heet mogelyk ; op te flurpen, niet weinig alle deeze opgenoem- de onheilen (5. a-c.) vermeerdert , en voor- namentlyk aanleiding tot pynelyke maagkrampen uit ontvelling enz. ontftaande , geeft, benevens veelvuldige “aanleiding tot beleedigde flikking , ademhaaling , fpraak , fpys-verteering , en der zoo droevige naauwe keelen „ of belemmerde of eindelyk ganfch belette doorzwelging. — Waar toe mogelyk het misbruik van gebrande - wynen mede kan gebragt worden (s). S. CLXI. Wat uitwerking het eeten van vleefch der aan de Vee- pest geftorvene Runde- ren gehad hebbe , ís met geen zekerheid te be- paalen. Intusfen kan men over het aeg zeggen : r. Dat het voor een geringe prys te beko- men was , waar door het van veelen , die het gewoone niet konden magtig worden , in ir groots menigte tot fpyze gebruikt is. 2. Dat Cr) Ibidem „4e 287, 363 3545 3525 162, 196, Cs) Ibidem, 9. 475. / | Egede dán bet Varlérland voorroloeijtn. #45 “Daf dit leef % miwvylen geen of wei nig bederf wertoonende”;, en ‘misfchien bédekte- Iyk. in, de, hallen gevoerd „ook wel van ander foort van mienfchen gegeeten is, waar door dan — ook in deëze, waarfchynélyk kwaadappigheid, Lika en rotziekten Omtftaan ZY | Dat. ste veel van dit wicettns % welk: eds zeer wankleurig - ve bedorven üitzag’ oh waar vanal'het ver'byma verteerd-was , oÊ beginnende” tekenen® ‘vn ‘verrötting te vertoo- nen „ in: de fteden- en op” de dorpen verkogeis , het geen’ mogelyk” fommigen niet zonder’grond: heeft doen denken , of’ dit van zyn natuürlyke’ hoedanigheid ontaarde vleefch' een wezeridlyke’ _danleiding ‘tot’ meerder aantal der" Rot “koortfen: _gegeeven: hebbe , dan men’ voorheen i deeze landen. gewoon was. te vefneemen, e JSO OON tor oh rin £ ssgoörsdne- 1e yable BA ef. Dat- in: Delfi voorsweinige larval het gemeen allerlei foort van kwaaden uicflag re- geerde ; inzonderheid pynelyke en hardnekkige verzweeringen inden vetrok , negenoogen enz. … De fterfte grasfeerde-toen: fterk-onder de Runde= fen : men dacht, of deezen-uitflag wel. mogte, | veroorzaakt zyn door heteeten van vleefch. van zieke of geftorvene: beesten ;.döch in ‘he€: riäjd ie van 1771. werd het zelfde waargenomen ; _wans ‚ neer 'er“omftreeks deze Tad geen fterfte pläats | had. Waarom, men in. bedenken, gf, of deeze AV TIR Boejst ES 0 pp vont badk 459 Over de Ziekten „ welken uit de Natuurlyke ongemakken ook uit het misbruik van-aardappe- len zouden hebben kunnen ontftaan (4). _$. CLXIIL Ten aanzien van,de Aardap- pelen „ hebbe men nog te weeten , dat goede meelachtige aardappels , maatig gegeeten , geen kwaad voedfel geeven, als zy met andere fpy-- zen-by verwisfeling vervangen worden; naardien zy naast de Tarwe het gefchiktfte zyn, «om ftyf- zel uit dezelven te bereiden : en zy zelve in de befincttelyke Dyfenterie te. Nymegen (u) -niet fchaadelyk bevonden. werden. — Maar, een groot onderfcheid. heeft hier omtrent plaats ; te weeten : wanneer-men byna geen ander voedfel nuttigt 5 taaije kleiachtige , bevrorene en bedorven aardappels , en dat lang in den -voortyd , zelfs. wanneer ‘er reeds nieuwe te bekomen zyn „ ee- ten moet ; ’t-welk „doorgaans kwaade chyl , en gebrekkig of ongenoegzaam voedfel aan de meer behoevende. lichaamen verfchaffen moet (Cv). Apo tf zh Hi ûi iN CE) T-By het overgeven deezer Verhandeling konde ik met geen meêr zekerheid van het nadeel , uit dat onnatuur- lyk voedfel aangebragt ‚ melding maaken ; dan door de nas ere Berigten van ter Heide len Voorburg , ($- LXXII. 5, b. 6; a) ; door het zichtbaar verfpreiden van eene -aanftekende Rotkoorts , uit het. eeten van zulk vleefch gebooren , is hier werder ‘geen twyffel aan, “BucHaN had het ook afgeraaden , Huish. Geneesk. pag: 70] | | | Cu) Deroner de-Dyfenteria biliofoscontagiofa Ec. pag. 188. _(v) [Wegens het voor- en nadeel der Aardappelen , kan Men zich tot verzddigens toe voldoen in de Verhandeling over den, Aart en, Voortplanting „en het veelerbande gebruik der menige ar ES …_ Gefteldheid van het Vaderland voortvloeigen: 45E — In Noorp- HorLAnD achtte men de Gel. derfchevaardappels beter dan de Zeeuwfche enze om dat die: losfer van zamenftel zyn. S. CLXIV. Tot de Voedfels , die. fom- tyds /ohaadelyk ‘bevonden zyn , ensin het Va- derland overvloedig voorkomen , zyn de Mosfe- den, Garnalen en Haring te brengen , waar by. onder de plant: gewasfen de onrype Kruisbeyen behooren. GONE, ZEK | 1. „De ‘Genaauwdheden-en opzwelling, wel- ke fomtyds van gekookte Mosfelen-veroorzaakc worden „ waar over van anderen in het breede gehandeld is (w), doch. welke eerder aan zeker venynig Jn/tét enz. (x},/worden toegekend „ Zyn over bekend. … Uit. Sraars- VLAANDEREN meldt men , dat de gemeenen: man aldaar alle uuren van den dag raauwe mosfelen eet „ die dikwyls kwaalyk bekomen, wanneer men geen : ATA Aardappelen , door J. A. J. Lupwic , uit het Hoogduitfch vertaald door C. Peregooum;, Med, Doftor , Hoorn en-Am- _fterdam 1775. alwaar de gebreken der Aardappelen in het XX. Hoofdft. en de nadeelen , welke zy de lìichaamen toe- brengen kunnen , $. 15. voorkomen. “Waar onder de uitzete ting-der darmen wordt opgenoemd , waar aan die geenen , ‚die dezelve alleen of meest tot voedfel nuttigen , onderhevig zyn. „Gelyk: zy tot‘ het zuur ; $. 18. tot -zwaarmoedigheid „ de jigt enz. $. 19. gezegd worden aanleiding te geeven. } Cw) Moerine de Mytilorum quorundam veneno , A. P, M, vol, VII, pag; 115 & feq. Append. ke ob "BASTER Natuurkundige Uitfpanningen, 1, Deel 3, ft, Fra â3à- Winde Ziekten dte uit de Natúurbyke goeden drank daar by gebruikt ; en dat verfchei- de militaire Hoofd - Officieren zorg draagen , dat de Soldaaten”geen mosfelen eeten. De’ Oficie ren eeten die ook wel des morgens voor 't Ont- byde (dat in ZEELAND van gelyken met oesters niet vreemd ‘is ;) maar drinken daar een goed’ gelas witte vh hr 5u wanneer Zy ek En bekomen.” “Dat BEE vh tot ziekten kun nen een ‚ blykt uit de befchreevene Colyk van-den Hoogleeraar A. pr Haan (4), en de rme rev bike van. reageerd loner te m- per. 2e URN: | \ “Zoo zag men in het jaar. 177: K RE het mites van den” Nibutwen Haring in veelen , die van den zelven gegeeten hadden ; hevige Chölere; Diarrhee; Colykpynen enz. ontftaan. Verfcheiden deezer heb ik behandeld’, en het tiet, door de algemeenheid , geen twyffel over, of de genoemde onheilen werden hier door ver- oorzaakt. Naar de reden deezer verfchynfelen Onderzoek doende, heb ik vernomen ‚dat zulks gefchiedde , wanneer’ den haring ín den beginne te veel om „de Zuid. gevangen. werd, die van eem minder foort is, dan de gewoone haring, die meer noordwaarts Br vangen, wart: en by de | Vise - « dn 2 Rat. Medend, Patt. Bik te od. edit Ven. 1757. en Uitgezogre Verbändel. IV. Deel, pag. 175. Get TD ss Gefteldheid van bet Vaderland voortolocijen, 453 | Visfchers onder den naam van garrigen-Haring bekend -is. „Het gebeurt ook , dat onbedreever ne Kaakers de blaasjes die vol kleine visjes Zyn ; niet. behoorlyk uichaalen „ waar door de haring aan. het-bederven gaat 5 wankleurigheid van rood en wit veroorzaakt wordt 5 en.dat ‘er dus de: boe vengemelde gevolgen te wege worden gebragt. —- ‚Een ander Stuurman heeft my gezegt „ dat wanneer. de vangst zeer goed is, men wel tot 100’ tonnen haring te gelyk vânbt „ die dan in het ruim worden geworpen , tot men’ gelegen- heid heeft die te kaaken „ waar door het komt, dat , eer de onderfte haring ‚die het eerst ge. vângen is, kan gekaakt worden , zy reeds bly- ken vanrbederf heeft ;, door het op een pakken en ig " Bildelyk verwekken. de Kruisbegen Nd de gewoone gevolgen „aan de wrange zuure voedfels: CS. CEXL’ 2: a) eigen „ “wel eens zulke hevige toevallen ;’dat dezelve-de: … _opmerking+der „Geneesheeren tot zich trekken , en onder de gedaante van Morbi, of Symptomata, cpidemica „Cals te. Enkhuizen, (S. LXXX, Ja n ente Amflerdam Ca) voorkwam. | Se CLXV. Deeze voedfels voor het mee- rendeel meer den gemeenen man De EEN ; ‚z00 Ca) Uibgezogte Mn Vv. Deel, pag. 3024 à N Ef 3, ä8a Van de Ziekten 5 welken uit de Natuurlyke zoo kunnen aanzienlyke lieden van den anderen kant het nadeel befeffen van hun te zeer voe- dend of fchaadelyk dieet , met te weinig bewee. ging verzeld ; en de gevolgen , die zy daar uit te vreezen hebben , by voornaame mannen zel- ve nazien (L) en afnemen. Ss. CLXVI. Belangende eenige kwaalen „ welke als gevolgen van het misbruik der opge- noemde warme dranken doorgaans plaats hebben, - waar onder de zoo genoemde moeilyke of belet- te doorzwelging behoort , zyn my onder ande- ren de volgende Berigten daar van toegekomen. _ r.. Te Middelburg had men in den tyd van elf jaaren de belette doorzwelging alleenlyk in drie onderwerpen vernomen, in welken zy door den dood gevolgd was. | 2, De belette doorzwelging komt te Zie rikzee mede nu en dan maar voor. 3. Te Middelharnis , op het Eiland van Overflacguê zyn de verflapte of haauwe keelen het meest in de weinig doende , en veel heete thee en koffy- met Suiker drinkende, Visfchers Vrouwen bekend. 4. De Cb) H. D. Gaugrr Inflitut. Pathol. Medic. $. 473, 476. F. HorrMmaANN. Differt. de Diate vitio, hc, Se XIV, xix, pags 679, 680. dc, AEN Geyteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 435 “4. De Morbi Chronici in de Wilmflad en omliggende landen , worden als elders aan eene kwaade digeftie toegefchreeven , uit welke Mor- bi fpafmodici , lpaaloudpaci, / 1 plerici enz. hun oorfpronk hebben, s. De Zenuw- ziekten zyn te Dordrecht. vry gemeen onder die geenen die veel zitten , weinig beweeging hebben , en doorgaans zich ophouden met veel warm water, te drinken. „6. « Men houdt het te ’s Bofsh onbetwist- baar , dat het tegenwoordig misbruik. van warme koffy en thee- dranken veele zwakheden en Ze= nuw- ziekten baart: | By de Vrouwelyke Ste ontmoet men niet zelden te Nymegen gemeene Pasfiones hy- flerié; als cardialgie, petioris oppresfiones , pal- pitationes cordis , faucium fFrangulatus hpfteries Enz. Hier en daar vindt men deeze ziekte ook in een grooter trap , en verzeld met antmi De- liguîa „ Cacochymie, Ploratus, meat ones ar= zuum omnium enz. | im 8. De Cardialgie chronice zyn gemeen in de Grave by die geenen , welke door een on- maatig gebruik van warme water - vogten „de maâg van haare natuurlyke flym berooven; ál waar m@n die ook vindt , ex fcirrho : colica piëlo- num ziet men hier niet; Morbi mucofì vérminoft zelden; maar verfcheiden, die aan eene belette \ Ff 4 door 456 Vande Ziekten; welken wit de Natuurlyke doorzwelging laboreeten.;-en. meestendeels zuls ke ‚die geesryke dranken misbruiken: zet. PL 9.“ Van: Zuiplen” Ljenne miên k baas ib Morl chronici ook eênige aan eene belêtte door- flikking , die meest van het misbruik van. fler- ke. dranken. veroorzaakt warens=5 © d _Langzaame belette doorzwelgingen van vlirendden foort benevens Zenuw- ziekten on- der mannen en Vrouwen zyn in OveRYsser, omtrent de plaatfén”aan- de: zee! gelegen „zeer algemeen. ($. CXX:). Dan of men deeze oor- zaak in het znisbruik -van-de koffy-en thee zoe- ken moet , is onzeker. Deeze-dranken worden wel door de.ganfche, Provincie veel gedronken , en men erkent. haare verflappende kracht : on- dertusfchen heeft de ‘groote SYDENHAM deeze „ziekten zoo wel als wy waargenomen, ‚in een leeftyd , toen ‘er nog van die dranken geen mis- bruik gemaakt werd, | opt “Cardialgiee nhibhiee enz. zyn’ in Zoi: Horranp zeer gemeen. De Waterzugt, flym- ziektens en-verkoude magen , welke-men boven CS-rLXIX.). van, Rotterdam aan-de-koude en vogtige lucht had toegefchreeven ; „worden ook erkent gelegenheid te krygen. uit ‘het dagelyks voedfel,-byzonder by den gemeenen-man CS CLVIIL Nergens ‚ meldt men, is er een. Blind ; alwaar de lavitast. der vezelen. eg | | zwak- „Gefleldbeid van het Vaderland voortoloeijen. 4 57 zwakheden der zenuwen „ hartkloppingen „ korte - ademigheid „ pynen in de lendenen, Leucorheà Vryster - ziekte ; ; met een woord , ‘alle die ge- breken, welke onder den naam van Zenuw. ziek- ten, waar van naauwlyks een enkeld ‘huis vry is ik hier regeeren ; » en-die niet gezegd. kunnen wore den uit het Climaat , of de gefteldheid van het Jand. voort te komen, (want die ziekten waren hier voor deezen zeldzaam 5). maar uit het on- maatig gebruik van koffy en thee , daar men de Jichaamen van den ogtend tot den avond, als in verdrinkt. — Welke ziekten van dit foort ver. der in deeze Stad voorkomen, ‘kan men eeniger- maate uit de fterflysten , onder de Bylagen ge- plaatst , afneemen. bn Belette doorzwelgingen , _Maagkwalen | _enz. worden te Schiedam ook: gevonden; Zy zyn niet zeldzaamer „ ook niet menigvuldiger „ dan op andere plaatfen ; 5 Cohque de. Poiftou is: hier zelden of niet bekend ; de Podagra heeft hier Lie zen Iyders. ots. De vernaauwde keelen of moeijelyke doorzwelging te. Maasfluis ‚door het: aldaar in gebruik zynde voedfel enz. zyn zoo menigvul- dig, en het getal der zulken is-zoo groot „dat men nergens weet, naar evenredigheid der men- fchen , dit ongemak zoo menigvuldig als aldaar, gezie” te‘ hebben ; het veel drinken van warm water doet hier zeker veel toe ; maar men ge: Ff 5 looft 458 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke looft nog meer , dat het opflurpen van zeer hee. te koffy en thee, en het doorzwelgen van zeer heet voedfel, ‘er nog meer toe doet. — Hy- pochondriact en Podagrici zyn hier zeer weinig, —- Men denkt niet zonder rede , dat het alge- meen gebruik van flegte bieren , gelegenheid heeft kunnen geeven tot de algemeene klagten over maag - en buik: pynen, en belette flikking , zoo hier als hier omftreeks. adh 14. Hoe veelen ‘er in ’s.Hage. aan de Wa- terzugt zyn overleden , kan men in de gemeen- gemaakte lysten daar van zien. —- Van belette doorzwelginge hoort men weinig ; welke nog al in de eerfte beginfelen afgekeerd worden. _ Car- dialgie chronice zyn hier zoo gemeen als elders; en de ziekten uit verflapping der vezeldraaden „ enz. zoo menigvuldig , dat de naam van Zenuw- ziekte , of het op de zenuwen te hebben, by- na als in den mond der ligt- kwynenden beftor= _ ven is. | 15. De Zenuw- ziekten neemen van oogen- blik tot oogenblik toe in de Weteringen, en men ziet ze hier meest regeeren in de Vrouwen. — De Waterzugt is hier veel gemeen, doordien de meeste inwoonders zich uitermaaten in koffy en thee drinken zeer te buiten gaan, enz. 16, De ziekten van Gooiland, vooral de flee- pende, worden insgelyks toegefchreeven aan het fchan- - Gefleldheid van bet Vaderland voortvloeien. {A fchändelyk misbruik vân koffy en thee dranken „, _waar door men meldt , dat ook deeze Inwooners en aanpaalers ontzenuwd , en als het ware ont- menfcht worden; terwyl de zoo weinige noodige beweeging van de meeste-lieden, en het gemee ne voedfel der arme lieden, uit aardappelen enz. beftaande , ’er niet weinig aan toebrengen. 17. De ziekten in. AMSTELLAND worden, behalven de lucht , fchadelyke dampen en uic- waasfemingen ‚ ook aan de ligt rottende en ligt garstig wordende fpyzen , en verflappende dran- ken, by te weinig beweeging, toegefchreeveh. 18. De veele Zenuw- ziekten , opgefpan= _ nenheid van winden, flaauwten in de. Vrouwen, Pasfiones hyfterica ; leucorhaa enz, die boven opgenoemd. zyn; worden „ buiten. andere oor- zaaken , te Alkmaar ook aan het dieet. van den gemeenen -man., namentlyk aan de veele meel- ípyzen „en: het groot misbruik van laauwe dran= ken „ de nâaste-oorzaak van eene werkelooze vezel , toegekend, ig. Van gelyken erkent men dit mede te „Edam. De Waterzugt worde aldaar gehouden van de veele koffy en thee dranken te ontftaan 3 de voorjaars. koortfen van,de lymigheid der vog- ten ;-de kwaadfappigheid der meeste Vrouwen: van de flegte levenswyzes terwyl’er de Zenuw- ziekten vermeerderen; - KURS Ke 20. De 46o Man de Ziekten s OEREN uit de hpt „Iden ontaarting. des ‚Slok - darms is in Nee HorLANp. zoo algemeen, dat men ’er zelden Iyders van. ziet-te regt. komen: …_ De be- roemde Dobior. Grasnuis had. by: zekere gele: genheid erkent „in zyn ganfche leven maar vier ’er‚van te hebben zien geneezen., „En , dat het getal der geenen , „die aan deeze ziekte ‘fterven. ra oneindig grooter was , dan men denken zoude ; welke zoo niet alleen , ten minften met dezelve kwaale, ten grave gefleept wierden. ee, er. Te Enkhuizen denkt men niet wi re | by de byzondere lands- en luchts - - gefteldheid , erkent men de nadeelige levenswyze der inwoon- deren, voorfiamentlyk’ by het gemeen ; by wien de meeste ziekten , zoo door de ongefteldheden der lucht, waar aän zy meer dân de ryken bloot gefteld zyn „als de misbruiken in den levens- regel , door te veel heete thee en koffy dranken worden toegekent: en wel meer aan het heete water „dan wel aan de koffy, en thee- zelve 5 vooral „ wanneer flappe fpyzen en raauwe. kost daar by komen ; waar door ‘raauwheden en onbehoorlyke chyl worden verwekt „ en veel- tyds aanleiding tot eene Saburra inde eerfte wegen gegeeven wordt, — | 22. De Zesfelfche Vrouwen laboreeren veel aan deeze «en geene ongemakken , zonder dat men dezelve bepaalen kan. Veele fukkelen aan keel - kwaalen ; verfcheidene heeft men elendig- aan | Cefreläeid van bet Vaderland voortoloeijen. A61 ban’ ‘de’ kanker zien fterven. De Vrysters wors den byna nooit tot de natuurlyke ‘ikaldelykrche zuiveringen geleid ; veele fterven in dien tyd , wanneer-zy die tragtente hebben , en fommige, worden door hulpmiddelen met moeite en Eon daar, ‚toe gebragt. … waden ek „seg. Veele ‘fleepende Ziëkten. Wies in FRIESLAND , gelyk in de meeste Nederlandfohe fteden’, door eénen kwaaden’levensregel veroor- zaakt. Vrouwen en jonge Viysters, die een zittend léeven leiden , en ‘dagelyks veel warm water drinken’, onder den naam ván thee, be- derven: dikwyls ‘häar geftel. ” Men zièt jonge | Vrysters „traag én bleek, als-aän eene bolle wa: _terzugt kwynen ; terwyl de tmäag , met {lymen ópgevuld', van alle’ fpyzen als. Afkeerig 1 is « ‘de _ftonden komen laat te voorfchyn”. ‚en worden | _aderhand nog dikwyls opgehouden”, waar uit veele Iyfleriquë toevallen ontftäan. De belette ‚_doorzwelging is mede federt ‘eenige: Jaaren zeer ‚bekend gewordên : men ziet die meest in Vrou- wen , in welken zy-doorgaans doodelyk í is. By _Vrysters , en by bejäarde „Vrouwen , ontmoet men ook veele maag-pynen en wormen ‚ en wat diesemeer is. * De ‘wormen ‘zyn hier vry alge- méen „niet: dlleén : in kinderen’, maar ook in be= jaarde ‘menfchen: bede Lindworm vertoont zich ‚ hier ook. fomtyds.- Het gebruik van mêel- {py- | Zen, „het welk hief, by der gemeenen ‘man ook Zeer. Ó42 Vande Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke zeer in zwang, gaat „ vermeerdert buiten twyfel alle. deeze ongemakken, en brengt ze ary tot. ongeneeslyke. gevolgen. — “eg. De Ziekten van Groningen, S. LXXVIE pgenoemd , worden aan eenen kwaaden levens- tegel toegefchreeven. Men zegt, dat de ge- woonelyke ziekten. in-deeze Provincie de- zul- ken zyn ‚ die volgens. de tegenwoordige levens: ‚ wyze, van eene verzwakking der eerfte wegen, en dus van eene ‘bedorvene verteeringe van het voedfel afhangen 3 als ook van eene. verminde- ring in de onzichtbaare uitwaasfeming, — On- der de zwakke foort van Vrouwen komen nu en dan eenigen voor, die , wegens het dagelykfch ebruik van zuur roggenbrood en andere dierge- yke voedfels , het zuur in de maag, met blaau- we plekken op de huid, en knaaging in hettand- vleefch hebben. — Men ontmoet hier en daar wel. Morbi mucof , doch zelden heeft men ge- legenheid daar omtrent onderzoek te doen 5.de- wyl dezelve bykans niet ziek zyn, en dus gee- nen Geneesheer ontbieden. — De Wormen zyn ’er zoo algemeen „ dat men naauwlyks eeni- ge zieken ontmoet „ of eenig lyk opent, zonder. wormen te vinden. —- _Hoedanig het met de belette doorzwelging in deeze Provincie gelegen zy „ kan men uit de Verhandeling van den-Heer VAN GeUNs, in de hoofdítad deezer Provindie zelve woonende „ afneemen, 2 5. Ou- Gefleldheid van. het Vaderland voortvloeijen. 463 25: Oude lieden meenen in, Drenthe op- gemerkt te hebben „ dat federt de warme dran- ken hier meerder zyn begonnen genuttigt te wore den, de menfchen ook aan meerder ziekten zyn öhderhevig geweest « althans zoo fris en fterk zich. niet meer vertoonen ; noch zoo lange niet meer leeven-, dan in vorige tyden, — - De Kinderen: worden ook zeer aan wormen onderhe- vig bevonden. — A “e6. Zenuwtrekkingen zyn menigvuldig on- der de Barneveldfche Boeren ; ook heeft men hier veel kwaade maagen , die aan de koffy en thee , aardappelen „ pap , enz. worden toege- fchreeven. De ferophuls en frstels' in de klie- fen van den hals , welke hier veele zyn , kent men aan de laatfte insgelyks toe , en meent die vermeerderd te zyn , federt het menigvuldig ge- bruik derzelven. De Teeringen zyn ‘er van ge- Iyken meenigvuldig. — _Scorbut-is 'er: eert heerfchend ongemak, fchoon de grond hoog is „ welke men wederom aan de oude zoute en ge- rookte kost. toefchryft. brand | 27. ‘Van belette doorzwelging hoort men weinig te Amersfoort. Hier en daar klaagt men wel eens over eene benauwde keel ; men heeft ‘er maar weinige gekend , in welken deeze kwaal tot dien trap geklommen was, dat 'er. in-’t ged heel geene. vaste fpyze meer-doôr de: keel wilde. Doch. voor 3yjaaren ris. hier, een-V rouwsperfoon q | aan 464 Van de Ziekten’, welken uit de Natuurlyte aan geftorven', die’ niets meer konde ‘doorzwel. gen. Te Barneveld heeft men over 2 à 3 En ren twee fterkeMansperfoonen gezien , ’ gee misbruikers van’ fterken drank Zynde , die nod thans beiden aan eene langzaame vernaauwinge _ van den flokdarm geftorven zyn; zo dat ’er geen voedfel meer door konde. —. ‘Zenuw- ziek: tens vindt men hier , als op andere plaatfen , en wel voornamentlyk onder de Sexus feguior. Men meent nogthans „ dat. diein: het nabuurig- Bar- nevtld en Nieuwkerk „ naar maate. van de plaars;, vry meer gevonden worden, die met zwaare.Ay- flerique toevallenex delilitate fyflematis. nevvofi voortkomen ; hebbende echter die toevallen wel het meeste. plaats onder de zulken „ die zich veel aan een zittend leeven „en wooral zich aan het fchandelyk misbruik van byna den gehee- len dag aan de koffy en theetafel door te bren- gen, GV GrBES NER, tend el í 4 bet Ja 8 RES AL Jk Van de “Ontydige en Onbekwaame ” … GENEESMIDDELEN , €42. / …_$. CEXVII. © Tot het misbruik der fpyzen Een dranken behooren insgelyks de ontydige en on- bekwaame geneesmiddelen. Dit heeft zoo wel in andere als-ín deeze landen plaats , en het ont- breekt in die zoo-weing aan onkundige voorwer- Pen 3 Cöfretadeid van bet Vaderland voorsoloeifen. 465 ‘re Landlópers en Kwakzalvers, als in deeze, aar eene voornaame:rede , die dit. ten aanzien van de natuurlyke gefteldheid van ons Vaderland aandringt „zyn de veele Praöizyns op de dor- pen en in mindere {teden „ welke „zonder ge- noegzaam onderwys , zoo in de befpiegelende ARE als in de beoeffenende Geneeskunde, en dus zon- der behoorlyke kennisfe van den aart der ziek= ten , of onderfcheidene achtgeevinge op de by- | zondere gefteldheid van lucht, land en lichaamen _ der menfchen, te veel moeten mistasten in het gefchike aanwenden der vereifchte Geneesmidde- len. Want zoo klaagt men uit Noor» Hor= LAND : Dat veelen deezer Konstoeffenaaren veel invloed op het volk verkrygende, door ge- meehzamen ommegang „ àl te zeer aanleiding tot aderlaten: geeven ; welke men zegt, dar al daar byna nooit te pas komen. Het vooroordeel , „dat, gelyk men fpreekt, eene roering inhet bloed te maaken nuttig zy „ ís dermadten ingeworteld, dat, by de minfte ongefteldheid , als van eéné belette doorwaasfeming, eene aderlating op eigen gezag aanftonds wordt te werk gefteld ; waaraan ‚amen het groot-aantal waterzugtigen , ten deele „ 7 EL en nd ind en wel voornamentlyk toefchryft „ die men -al- daar vindt. „En in welke deelen van het Vas depland heeft dit geene, plaats ! | 1. Het getal der dorpen is ongelk meer dan dat der fteden. XVIII Deel “Èé 2. Vee- 466 Vande Ziekten „ welken uit de Natuurlyke „Veele. dorpen. zyn te ver van de fteden B a om zich van kundige Di fen te voorzien. » bibrkd ab ae Weinigen kunnen de kosten binsdan van ‚een “Dollar by zich te ontbieden, Waarby komt A. Het vooroordeel van veelen deezer men- fchen, welke vertrouwen in deeze hunne Prac- tizyns ftellen, met welken zy jaaren hebben om- gegaan, en van welken zy zich verbeeldden, dat _dezelve hunne natuuren beter, dan de fteedfche Dooren kennen , ’*t geen van fommigen ook naar waarheid kan gezegd worden. Gelukkig zyn dan die landlieden , welke op hoog gezag van Dobtoren voorzien worden ‚ gelykerwys in de Majorie van 's Bosc gefchiedt, op last van den Raad van Staaten, en in de doorgaande ziek- ten te Maurik; en in het Ampt van Maas en Waal, op het bevel van de Staaten des guartiers van Nymegen in 177C en 1771. plaats, hadde. De gevolgen van eene min gefchikte Genees Wyze zyn: | a.) … Eene kwaalyk gepaste voorbehoeding : 5.) Min bekwaamen aanleg’ in het behan- delen der ziekten , welke niet zelden met ader= laaten of purgeer- middelen begonnen, en met zweet: middelen enz. voortgezet wordt : tegen den regel , Caëïa movenda, non, Cruda CC) 3 (men Ce} Hievoczates Apbor. 22. Se@, I, a R | Gefleldheid wân het-Wûderland voortvloeifen. 467 (men moet rype ftoffen en-geenzints raauwe uits dryven :) of-door braakmiddelen wordt beproeft , zonder dat-eigen aanwyzendv zb osje Chypochone. drioruns intumeftentia Cd), vof, opzetten van de boven- hard zyden: 2) in acht te neemen. Waar uit « ii Min bverdenkotlerd ne in Het be- loop , klimmen em afneemen der ziekte ; in het tydig-en gefchikt bewerken; uitdryven , bepaa- “Ten ; of ontbinden der ziektes ftof. 5 waaruit ver= andering van den aart der ziektes vermeerdering en: verzwaaring:.derzelve:5 belemmerde rypwor- ding en affchéiding „ op de dagen van fcheiding, Cad-dies-criticos) door de natuur zelve gefteld „ envaangeweezen 5’ verplaatfingen der ziekte ftofs uitftorting op. min bekwaame plaatfen., langduu- rig fakkelen ; en uit eene zoodanige ‘verkeerde ‚_geneeswyze ; de .dood zelve, niet zelden de 5e volgen zyn. … Waar by men eindelyk Gy d.) Niet dient te vergeeten , het zoo mes nigvuldig , als dikwerf ontydig, gebruik van den zoo heilzaamen Cortex Peruvianus, of zooge- näamde Kina, die zonder onderfcheid in flee- pende ziekten gegeeven zynde „ in welke de fPruêiura organica is aangedaan, gelyk in alle (lymziektens pläats ‘heeft , zonder ledi ‚er ER Ne B | Cd bidens Jaci, cum Gras de heinde sss Câp. vi pâpBó. k edit. Amft. d Gee vd : ks 463 Van de Ziekten, welken uit de Natuurlyke Aiterantia ‚ Refolventia:-, enz. doorgaans die kwaalen eerder verergert en fleepende maakt „ als dat men die,door den zelven tot eene ge- wenfchte geneezing brengt : of te {chielyk in na= jaars -koortfen gegeeven zynde , geelzugt , ver= ftopping der boven. buikzyden , derdendaagfche koortfen „ en niet zelden de waterzugt veroor: and En add _Behooren. hier by de onmaatige guan- Bres of te veel op eenmaal gegeeven genees- . middelen ; of van seen. te hevig vermogen. — SErzyn geneesmiddelen ‚ die in een meerder guantiteit gegeeven, de gezondheid en het le- ven vernietigen „ en-fomtyds den dood-aanbren- „Daar toe kunnen gebragt worden fcherpe braakmiddelen (Hmetica draflica) , hevige pur- _ geermiddelen ‘ Optata „(middelen uit, Opium: bereid) -Mercurialia (kwikmiddelen)-enz. waar van de droevige ondervinding te dikwyls.de waar=” _ heid bevestigd heeft: ik heb zulks meer dan eens moeten, zien „en fommigen , ter naauwernood ; kunnen redden. „Wan de ZAAKEN, die van buiten Gan- gebragt worden > €N2. S. CLXVIII. Tot de zaaken , die van buiten aangebragt worden , en betrekking heb- ben op de natuurlyke gefteldheid van het br | land ; … Gefteldbeid van bet Vaderland oort voeien. 469 fand, behooren de vermögêns , “welke een gift in zich bevatten; en uit den ommegang en het ver- keeren zoo met menfchen van buiten $. XXII. sen binnen, als van de dieren, hunnen oorfprong hebben. „Dusdanige zyn de Kinderpokjes, Lues Venerea „ kwaadaartiee Rotkoortfeu , met Pe- techien verzeld , Pestilentiale Ziekten, bene- vens de do//e hondsbeet , of watervrees. — Waar by, wegens de veelheid der ziekten in het Va- derland , uit befmetting voortgeplant wordende , _niet ten onregte de Scabies, vuurige Uitflag, Kanker, de Teering , en van fommigen de Sat en de Podagra gevoegd worden. Waarom- trent men in acht te neemen hebbe : | r. Dat fommige deezer befiettingen uit een vast gift beftaan ( Contagium ficum); ‘tgeen zonder aanraaken van het befmette deel , ofte Onmiddelyke tusfchenkomst en vereeniging der befmette -ftoffe--zich niet overplant ; . gelyk de Scabies, de Lucs venerea;, vaurige puistjes, ne- „genoogen „ de Kanker , de Teering , de-Jigt , de Podagra, het gift van de dolle hondsbeet. __—— Of die eene vofatile eigenfchap bezitten 5 ‘als de pestftof , die der kwaadaartige Koortfen.s met uicflag , der Mazelen „der. Pokjes., der Dyfenterie „ en andere Epidemique ziekten. 2, „Dat deeze giften elk van hunnen eigen en byzonderen aart en werking zyn ; waar door die anders in het geheele lichaam ‚ anders in een GE 3 per 170 | Van de Ziekten „ welken uit de matuurlyke bepaald deel van het. zelve, werken.» “by voors - beeld „ zoo is de fchurfr. eigen aande huid, de. Lues venerea., Áchoon eerst in-het;deel waar aan de befimetting, gefchiede, werkende daarna aan de klieren van de. lies, aan de keel, de Heus, en het aangezigt; de fcorbut-aan. het tandvlees het fcherpe vogt. der. ontfteeken oogen aan ger zonde oogen de «adem. van. een. heeringagtise aan een gezonde long enz. nadeelig, „3. Dat volgens de byzondere waarneemin- | gen van DeoNER-(e), de Dyfenterie te _Ny- _gnegen , zich in één huis geopenbaard hebbende, vervolgens in den omtrek van het zelve „ en de | daar, aan-paalende ris verfpreidde. s. CLXIXs ‘Overbodig zoude‘het zyn te bewyzen , datde Kinderpokjes doorde commer- cit, navigatie, toevloed van vreemden , en oni- derling vertier „niet zouden worden medege- deeld ; naardien de ongelyke loop der zelven , voornamentlyk daar in, gegrond is (S. XXIII 5:) gelyk boven $, CXLIIL omftandig beweezen is. Van gelyken aart is de Lues venerea, Zoo wel in deeze als in andere landen ; ; waaromtrent de berigten melden: 1. ‘Dat die te Zierikzee voorheen meest uit Zerland-en de Levant plagt overgebragt te wor-. den, Ce) Lc. Se TE Pag 6, S ® hd ‘ _ ban k „ | Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijem arr den, wanneer: de vaart. daar op „bloeide , ‚ es die nu met dezelve meest ophoud:. e.'\Dat de Liues te Haarlem woor: 1750. weinig of niet geweest Zy. In het jaar 1769. keerden eenige Haarlemmers ‚ op een Oorlogfchip gevaaren hebbende , en afgedankt zynde , in hunne ftad te rug, die’er de Les vermeerderd hebben, komende uit : Tealien of de Middellandfche ree 3. Dat men de Gonorrhea nergens “behoef: te zoeken, naardien ván de hand te gaan, thans overal gevaarlyk is. _Terwyl de kwaade genee- zingen van dit eerst verkreegen fmet „ de' Lives meer dan te veel veroerzaaken: ten minften van eene gemakkelyke geneezinge , eene langwylie ge , verdrietige „en fomwylen eene dek ON, te hd ned 4 Aid 2 18. CLXX. De Braake Rhoden à met Petechien verzeld, zyn mede van dien zelf- den aart. Deeze- warten _ | 1. Voor den. laat{ten oorlog niet zoo. bekend în-deezelanden, dan nadien tyd. Deeze ziek- te-heeft zich het eerfte in het jaar 1757. te Nye megen. geopenbaard, wanneer de Franfche Troe- pen in den voortyd van_1757. en eenige volgen; de.jaaren-in-het nabuurige land van Cleve Jagen , waar, van fommigen er in die ftad REED: Gg | | waa C ‘ 45e _ Pan de Ziekten „ welken uit de Nandilyke” waar door men fiet twyffelt , $ “of dezelve. is al daar meêr gemeen geworden ;- en fchynt’zoo vrugtbaar-in het vermenigvuldigen te-zyn „ dat derzelver zaad , zich. jaarlyks op nieuws aan alle die oorden , welke tegen deeze. landpaalen en WesTPHAALEN grenzen, als Ovenrvssen — en GRONINGEN ,, hier of. daar „ in meerder of “minder maate naar, gelang, der. zamenloo- pende oorzaaken „ doet gevoelen. en vermenig- vuldigen. 9. „Dat uit t-deeze van buiten Mantebstt bes fmetting, deeze ziekte zich allengskens meerder van die uiterfte boorden naar binnen verfpreide N en -in-die- landen „ als een nieuwe ziekte „ on- derfcheiden van de gewoone Rotkoortfen., aan- gemerkt. wordt. Althans zoo denkt men ’er in FRIESLAND over, 3. Moet men wastenelsk aan dit mede- gebragte zaad , uit de vreemde Legermagten ;, voornamentlyk uit PooLeN enz. van die lieden, welke op de fcheepen- der Qost- Indifche Cans- pagnie dienst neemen, toefchryven; het buiten- gewoon getal dooden. in het jaar 1771. waar door de fcheepen’ naauwlyks behouden havens bereiken ‘konden. In den- winter van dat jaar ftorven ‘er te Middelburg by een Volkhouder Byna 40 mân aan: die toen grasfeerende ziekte. De fcheepen kwamen op het einde van 1771. ten tweden maalen , alle vol zieken , in Zewel bin- | 4 Gefreldheid van het Vaderland voortvloeijen, 473 binnen: op een: derzelven telde men: 80, doo- den, en 150 kranken (/). S. CLXXI. Pestilentiale ziekten, buiten de genoemde Rotkoortfen, zyn door de Godde- Iyke Voorzienigheid , en de goede voorzorgen van ’s Lands Vaderen , federt het jaar 1664 en 1665. in deeze landen niet vernomen. Die, welke toen plaats hadden ,/ werden naar het oor- deel van fommigen (2) , door befmetting van buiten , en niet zoo zeer uit oorzaaken van bin- nen , aangebragt. . Terwyl die van Leiden (S. LXXII. r, c.) daar niet voor te houden zyn 3 zoo min als veele, welke daar voor, by Forrs= zus ($. LXXIL not. 4.) in verfcheide plaatfen te boek gefteld zyn. | | "S& CLXXIL De Dolle Honds- beet „ of Watervrees , wordt nu en dan nog wel eens in __deeze landen waargenomen , welke aan: de me- nigvuldige honden in dezelve toetefchryven is. | wtf) Het Oost-Indifch Compagnies-Schip, het, Huis te Crooswyk, kwam door tegenwind in de Goeré te rug; den 23. December had het reeds roo zieken , waar Onder ae 1. en 3, Cbirurgyn ; en onder de dooden bevond zich de 3. Chirurg yn. Het Delffebe Schip kwam in Tevel.te rug. De Amfterdam/che €en Andere Seheepen “waren voor de tweedenaal binnen. —— Men. moest Scheepen. van Amflerdam zenden, aan beide zye den met flaapbanken voorzien , om dit volk over te neemen. Het te rug gekomen Delffche Schip konde om deeze reden niet; vertskkien: 1-0 d als m7 | (8). Vaderland/che, Hiftorie , XIII. Deel; pag. 438, 139. Gg 5 CO. 474 Van de Ziekten, welken uit de Natuurlyke COROLLARI A | _ dd p De gevolgen. ‘hier van zyn: ' (ke “Dat door. deeze Ziekten. L ‘behälvén de {chaaden, het verlies van manfchap , vertraagen der reis, in. gevaar Zyn van den gewoonen pas: faat-te misfen „en aan andere onheilen bloot ; ge- fteld te zyn, het verfpreiden van het {met o de. inwoonderen_ van de NEDERLANDEN zelve, (gelyk de Kaag: fchippers., die van Wieringen À en. verfcheide gedeelten „van het vaste land van Noorp: HoLLAND ondervonden hebbes meer dan te veel bevorderd. is. ‚1 Dat door de anderen CS. CLXIX.. 5 ) veelen elendig worden verminkt; en dat veele onnozele fchepfels , door dit bederf, wan haar eerfte-leverisbeginfel ongelakkige flagtoffers wore den- vanhet medegedeelde {met td EI.“ Dat fchamele lieden'y’en die \een-bê- krompen:huisje of kamertje meteen tairyk. gezin bewoonen , de befmetting van fchurft „ en alle die kwaalen’;, welke door aanraaken en inademen worden medegedeeld, ted Ongatgaan moeten. | IV. Dat welgeftelde en den anderen lievesr de paaren , door onderlinge betrekking by den an- deren -flaapende., dikwerf, zonder hun weeten. of toedoen, elendig aan de Teering omkomen 3 waar van ik de droevige gevolgen gezien heb: | Van ‘ ine at ebs | Gefveldheid van bet Vaderland voortuldcijen. | 75 Sp pa 7 Bueren en Rusr, ils Oorzaak van de Ziekten var het NONE KOORD: iben ie, CLXXIL De beweeging en “rust é &: XXIX.) ; moet-geenzints onder het optel- Jen der oorzaaken. van de ziekten des Vaderlands vergeeten worden. De «Voorvaders. leefden „door beweeging gezond ; 5 en zy; welken thans beroepshalven:, of door verzuim „ van dit- zoo noodzakelyk hulpmiddel beroofd zyn, kwynen aan die ziekten „uit dit gebrek natuurlyk voort- vloeijende. « Alle de byzonderheden op te had-_ len, welke daar toe kunnen worden bygebragt., | zouden buiten het oogmerk deezer verhandeling gaan. De algemeene waarheden zyn hier van bekend. De voornaamfte deezer hebben hunne betrekking op de lucht , de verhevelingen , en_ de fpyzen en dranken , in deeze landen ge- bruikelyk. | u 1. Arbeid en beweeging zyn de hoofdzat: Ten , waar op het gebouw der gezondheid rusten moet. —- Wvylen de Baron vaN. SWIETEN Zegt: … De boer, door langduurigen arbeid âfgefloofd , thuis komende, vult zyn hongerige maag met zwart brood , gezouten en gerookt fpek en vleefch ; en_na “dat hy:'zyne vermoeide leden door eenen maatigen flaap verkwikt heeft, ga fadr en 476 Van de Zielten , welken ût de Natuirlyke {taat hy verder en wâkker tot zynen voorigen * arbeid weder op. Maar die , welke doorover- vloed van rykdommen lange maaltyden, in A é en zich tot den arbeid niet gebooren achten, „ vermoeijen de ooren der Geneesheeren door ge= duurige klagten ; terwyl Zy gezond willen lee- ven «en niets doen” (2). … Waar toe Hie 4 CRATES terecht al gezegd hadde: „ Een menfch die fterk eet , kan niet gezónd blyven;, ten zy hy zich ook door den ârbeid oeffend. Want offchoon de fpyze en de arbeid tegen dèr anderen ftrydende vermogens hebben , zoo wer- ken zy nogthans: onderling: tot de gezondheid „mede : naardien de arbeid gewoon ís het tegen- woordige of aanweezige te verfpillen , en dê {pyze en drank in tegendeel deeze rie en te vervullen” (4). F4 6 nn! handwerkslieden, die een ftil en zit- tend beroep hebben ; de Vrouwlieden , die een ledig en vadzig leverd leiden ; en de kleine winkeliers , die weinig beweeging hebben „zyn meest aan fleepende ziekten onderhevig ; vooral wanneer zy dan nog de bovengenoemde meel- achtige fpyzen en warme dranken gebruiken. | 3. Kinderen, welke men „ behalven dat zy aan eene vogtige lucht en morsfige levenswyze | onder- Cb) Comment. in H. Boernaave Apborism. Tom. IL p. 539. C4) De Vitus ratione, Set, IV. libek pe m. 7. line 39 Gefleldbeid sie rterdatenae ivd öfderhevig zyn , te veel in de zoogenaamde kinderftoelen kluistert, zien 'er doorgaans bleek ùit ; en zyn , behalven het voedfel dat Zy ge- bruiken , het meest aan kwynende ziekten’ on- derworpen ‚ welke de ate fomtyds her fteld, | 4 Het verval van negotie is de eerfte. aan- leidende oorzaak tot {til zitten en werkeloosheid; de bron van ‘zoo veele ziekten. Dit alles op te haalen ‚ is eerder de taak van hem , die het on= derwerp. behandeld , waar op de Maatfchappy. een. eereprys heeft uitgeloofd , [en welke „ fe- dert myn begonnen werk „ ZOO BOREN is be- __kroond. } …S Zoo wel als de meer en min vermogen- _deftedelingen, uit tegenovergeftelde oorzaaken , de gevolgen van. gebrekkige beweeging onder= gaan; zoo moeten van gelyken welvaarende land- lieden. hierin deelen. Van welken deeze door den hoogen prys van het zuivel C )» en geene door de vrugtbaare kleigronden , zich langzaa- merhand aan het gemak gewennen , minder ar- beiden dan voorheen, en veel het werk van wei= den ; bouwlanden, ‘dorfchvloer ‚ Enz. aan de een overlaaten. S. CLXXIV: Ck) Zie den Denker , nom, 573. December 1773. 498 Van de Ziekten, ‚welken uit de Natuurlyke $. CLXXIV. Van den anderen kant ; ge. iyk te weinig beweeging en-te- veel rust voedfel tot, gebreken geeft, zoo kan te veel beweeging en te weinig rust geen mindere, naadeelen toes brengen, Dus berigt men : 1. Van de Krygslieden i in Sraars- VLAANs DEREN „ ’t geen ook van fommige andere Gar« Hizoenen enz. te verftaan is, alwaar de te noes mene zaaken Kunnen plaats hebben 5 dat het niet te verwonderen is, dat er veele ziek worden „ doordien zy om de groote dagloonen , met ver-. lof , in de landen en aan de dyken gaan werken 5 terwyl die geenen, diein de Garnizoenen bly- ven , dus door het groote verlof , veele loon- wagten moeten doen; zoo dat Zy ‘byna alle da- gen de wagt hebben. ‚2. Van gelyken moeten de boeren- „krige in de kleilanden zwaar werken ; alwaar dikwyls den tyd der rust niet gelykmaatig is aan den edp 4 ren arbeid , dien 2 moeten verrigten (7). S. CEXXV, De gevolgen van gebrekkige beweeging zyn : „1. In te wellevenden , by kragtige voed- fels , zittende divervisfementen, enz. de vrugt= baare baarmoeder van veele zaaden der ziekten. Van hier ' | 4.) Pee | Ci) Zie Bylage Ge | cape, van het Vaderland voartleijen, Á 429 4 6. \ Plethofa, volbloedigheid , pAveroRk | van al te veel gezonde vogten.. mda: Opvulling: der: vaten, de meer. voors | zien zyn, dan tot voeding van ‘het lichaam noo- dig is. Waar MEL ID. rn BwRaitibetjeis ' Podagra , (Ghteagrei: j ven renieljke Beroerten. in het voorjaar ;-uit opvuls ling der vaten ; dikheid der vogten , en uitzet. ting derzelven ; @n- hevige. oniteekene En dikwyls onvermydelyk RP op 0e | Ae rp Zoo bevordert ook een. fi, “Zittend. en min werkzaam leven , die zaaden ded ziekten. ee en de ongefteldheden , daar uit voortkomende , welke by de ligter en vogtiger lacht CS. KXXIX. en XL.) zyn opgenoemd ; en vermeerdert. de gevolgen ‚ by de voedfels (6. CLX. ) aange“ weezen : waar uit verdere aanleiding tot Leuco- Phlegmatia, Oedema, Hydrops, Lethargus, en „Apoplevia frigida, met eene algemeene traag’ heid wan lichaams vermogens , en «die van het zenuwgeftel , kan gegeeven worden. — ” Het . geen op veele zittende beroepen eenigermaaten kan Hili gemaakt worden (45). rain Nt Ere Wegens gebrekkige beweeging wordt adh: te Middelburg weinig. zebuw- ziekten ges waar „ dan onder weinig wi en veel zitten: oe Ak as ……Can) Buenan Huislyke-Geneeskonst , pag. 5óe, nd EE nd ee KT er ri mj : 480 Van de Ziekten ’ welken uit de Natuurlyke | de Vrouwen. —: Te Ziriksèe worden „ bui. ten de gewoone ezceflen, de Ulcera maligna aan de beenen , aan een lui en zittend leven toege- fchreeven ; waar van geen bewyzen in andere plaatfen ontbreeken (S. CLXVI,). — „Zeer gewoon zyn de dikke beenen in -Noorp- Hor- LAND. —- «En -eindelyk „ op dat ik niet te langwylig blyve-s zoo worden , buiten andere oorzaaken ‚te Hoorn mede aan eene zittende levenswyze in de vrouwelyke See, de zoo dik- wyls bedorven eetlust, maagpynen, witte vloed, opftopping der maanftonden, en algemeene zug- tige gefteldheid waargenomen. b.) Van den anderen kant zyn de zenuw- ziekten, buiten de opgenoemde, in OveryssEL CS. CXX, CLXVL ro, )) minder bekend in de landen van den HeLrus, en inde OMMELANDEN enz. — Ook merkt men in Drenthe aan, dat in de afgelegenfte , en vande dorpen verwyderde gehugten , waar niet anders dan landbouwers en veenarbeiders woonen , de menfchen ín 't alge- meen zich fterker en gezonder voordoen , €n byzonder de kinders , dan op zodanige plaatfen, daar meest ambagtslieden woonen. « Op de eerst gemelde plaatfen hebben de inwoonders in het algemeen zeer fraaije , zuivere en welgeregelde tanden , en blyven tot ín eenen hoogen ouder= dom fterk'en gezond. — In de Lommeler- en Tieler- waarden vindt men fterke menfchen, die veel arbeiden , oud worden „ en zeer veele kine Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. _ 48t kinderen-hebben. — Onder-de 7evelfche mans “nen heerfchen -byna-geene ziekten : deeze lees ven alle; by; uitnemendhêid gezond , hoe-zeer de Vrouwen ($. CLXVI, 22.) kwynen.” — De Urkers zyn fterk , en meest meer dan van eene gewoone lengte. Hoe kloek zien er de ftoute Hollandfche Visfchers. en „Bootsgezellen door- gaans ùit ? enz. — _Dewyl veele Vrouwen , zoo wel als de Mans te MRotterdam , met zwaar te werken den kost winnen, zyn de zenuwziek- ten onder dezelve min gemeen, —— … De Spas- modigug. ziektên zouden , buiten zwakke ‘Man- nen en Vrouwen , te Harlingen nog zoo, niet doorgebroken Zyn „ door de mindere vrees voor de koude ‘en „Vrye lacht , 2 A meerder beweeging Ke in dezelve, … f 3. Verval van vrind in ida binnenfteden ke moet minder-beweeging, meerder armoede „ge- ringer voedfel , met minder verfchooning „totzyn gevolg hékben > waar door van tyd tot tyd een meerder aantal ziekten oOnvermydelyk is. Want gebrek aan het noodige , by bekwaame bewee- ging , wordt doorgaans van kleinmoedigheid , vadzigheid, bleeke kleurén , Cacochymië, Kkwaad- fappigheid, /corbut ; en in de kinderen van dik ke rn met wormen verzeld , gevolgd. 4e Zwäre voedfels in den winter by weie nig, beweeging ‚ uit hun eigen aart vet en fly« . mig Zynde „ moeten de landlieden in het voor» : „VIE Deel, ee led dte | Ei 482 Vande Ziekten ; welken uit de Natuu ee jaar vatbaar maaken” tot 'Peripneumionie nothe ; en andere Morbi catarrhales ; gelyk'die geenen bevinden , welke ten vend lande de bea konst. oeffenen. WERL G ) BOULOT WM 4 cfdere ZAAKEN', hier voe bebrerkeljk. DA S. CLXXVI. Hetgeen hier verder ge: KR van die ongemakken, welke door eene moeilyke ‘houding en drukking des lichaams enz. ofte van de hartstogten., en zulke zaaken , die van buiten aangebragt worden, ofte den menfch van binnen aandoen , als de. fleen” én de wore « men , bygebragt worden ; en die aan veele an- dere landen gemeen zyn „ zal ik alleen met een enkeld woord aanroeren., voor zoö verrê-die on- vermydelyk betrekking hebben op-de hatuuchjke Eer, van het Vaderland. … . te Zeker oud ervaren Geneesheer heeft op- af, dat, by.de ftuurlieden te Karwyk, » het regter. been veeltyds. verftyfd en verlamd wordt, by een klimmenden ouderdom; waarfchynelyk door de ingefpannen kragt en drukking van die zyde tegen het Toer. ‘a. … Veele laboreeren aan de Noord Holland. | Íche Zee- dorpen aan lip-kankers, welke men. aan het flegte foort van tabaks- „pypen toefchryft, Pl die. eerst ontvelling , daar na zwelling , en ein delyk jen Ze Gefteldheid ván bet Väderland voortoloeijen. +483 _delyk dit ongemak ‘voortbrengen; het welk DEE EET LJ a wi, En k n ‚ „door anderen aan: de pien derzelven we ‘wordt RES, | a Klm, Bs te meer, alzoo. de Heer Prof CaMmePrr zelve erkende, „de reden daar van niet te weeten. — Te Harlingen waren die ge- breken ook meêenigvuldig 5, alpaar mede veel ‘ | Wevers zyn. 4. De Wevers kwynen dikwyls aan n vérftop- pingen „ uit verhardingen der klieren van. het darmfcheil ont{taande. _—-. De fterke bewee- Sing, die tot het krammen aan de Zeedyken vereifcht wordt , door met het lichaam ° voorover, op het kramyzer te vallen (7) , kan door defs tyd ook naadeelige gevolgen” Hebbe : Zoo wel als van de Koekebakkers: te Schoonhoven berigt ‘wordt , in welken , door:het vallen met het lich= aam op den ‘braakftok, een en ander wrevwen __nuen dan in de long borst etkaiseh jl he ties; ‚& LXXVIL- Tot He zaaken van id voor- of nadeel aanbrengende , ‚ zal ik voornaa mentlyk ef Kleederen : aanroeren. rn Cn) rroedonik Staat van ZentAnD; II, Deel; pag. 256, Hhg 484 Vande Ziekten „ welkên vit de-Natuuriyte vete In ’t gemeen. wyken die-te veel af van de. voorgaande „en zyn by de aanzienlykfte te veel naar die van warmer Landftreeken gerigts en aan te veel veranderingen onderworpen , om in dit Climaat , zonder vroeger of laater inbreuk nd de- gezondheid , ‚ te draagen. — ‘De minde- re volgen al te veel de meerderen, zoo wel als de Landlieden in het afleggen en verlaten van hunne baaïjen , “krippen en fergien , en het ver- wisfelen wan’ die voor citzen, katoenen ‚enz. ‘den ftedelingen na: 2, In't byzonder zyn ’er wiets denken. _ “die omtrent de kapfels, keurs- of ryglyven enz. “plaats hebben. Doch op dat ik my niet met de modens van den eerften {maak ophoude , zal ik ‘my alleen tot die der Noord - Hild be- AB ac iik j za): ‚ Deeze: om. haar baolale netjes te zet kend waar ‘in -zy’.des grootfte-hovaardy- ftellens, haaten-het hair zeer kott affnyden , waar over zy dupne mutsjes: draagen , en durven niét uitgaan , zelfs niet op hunne erven ; agter;haare- huizen :, komen , zonder eine OE hoed ok etn zetten ; ke „ads vroeg in de lange Kleederents eenige >. Moeders | ‘Boen dit, als de Arij hen, Boo maar if dagens | oud zyn. Lp AR Be- Gefteldheid van het Vaderland goorsolcijër. 485 Dl): Belangende de Keurslyven , zoo draa- gen de meesten in Noorp - HorLaND ouder= wetfche Keurslyven , van een allerzotst maakfel miet alleen , maar zy drukken ook de borsten te’ zeer, beletten derzelver uitzetting, en zyn oor- zaak , dat alle die Vrouwen, uitgekleed zynde, een hoogen krommen rug , en een platte inge- drukte borst vertoonen. De meeste Meisjes on- der het Gemeen in Noorp- HoLLaND hebben fcheeve ruggen door de ftyve Keurslyven. De zwangere Vrouwen rygen zich aldaar zoo lang zulks maar mogelyk is , en dat vry fterk. Men heeft ‘er gezien, die eenige dagen daar na in de kraam kwamen , zonder dat men iets van haare zwangerheid had kunnen ontdekken. ’t Geen, behalven aanleiding tot miskraamen te geeven , de vrucht en moeder in veele opzichten benadee- len kan. — Te Maasfluis , en op meer an- dere plaatfen van-het Vaderland „ ‘heerfcht mede die gewoonte , van het draagen van zeer ftyve. keurs- of ryglyven „ die hoog op. ftaan , en, fterk tegen de: borst aandrukken „ „waar door veele. Vrouwen en „Meisjes mismaakte lyven hebben. Ja men. kent ’er-, die zoo fterk aan het draagen van deeze keurs lyven gewoon zyn, dat zy „ Ont- harnast zynde., in malkanderen zouden zakken: en flauw worden „ ten zy te bed liggende, — _Luije Boerinnen in Noorp- HorLLanp flaapen in OEE MPN haare keurslyven, om ‘savonds de moeite van die ‚ uit, en ’s morgens die vanaantrekken , te ontgaan. Hhg3 Dee- ; ' 436 Vande Ziekten welken uit de Natuurlyke | Deeze onhebbelyke „gewoonten. worden vin de fteden , en onder de befchaafde-inwoonders en aanzienlyke Vrouwen „ dagelyks meer en-meer verbeterd, Waar by. het te wenfchen ware, dat: ook de gewoonte van laage en platte keurslyven- te. draagen „ die. de meeste drukking -op den te- pel doen , ende, borst gedeeltelyk naar boven dringen „ gedeelrelyk- drukken , mede ten’ goede verbeterd wierde! — De dunne kleeding der Harlingfche Vrouwen, „welke zich federt eeni- ge jaaren meer en meer van. wollen /kleederen ontbloot „ linnen en. catoen aangedaan „ en zich naauwer. gereegen. hebben, om netter voor den dag te komen , heeft ten gevolge, dat zy meer bloot ftaan voor krampen. en zenuw - pynen vooral der maage „ daar onze Voorvaders veel warmer gekleed gingen , en echter voor dezelf; de lucht. bloot „ftonden, c.) Van den Steen kan ik berigten, dat die niet door het drinken van Maas- en Rhynwatet. veroorzaakt wordt, naardien te Dordrecht fe- dert oo jaaren maar twee Lyders van den Steen gefneeden zyn , en in het Eiland în 40 jaaren maar één. Het veelvuldig koffy en thee drin- ken wordt algemeen aangemerkt „ âls het voor-. behoedende middel tot deeze fmertelyke kwaal _ te zyn 4 d.)-, Van-de Amer is in de opgegeevene. berigten overvloedig. gemeld. COROL- Gefteldheid van bet Vaderland vooroleijen. 497 COROLLARIA ‚De po od : welke hier weder uit voortko- men „zyn. onderfcheiden , naar de byzondere (oorten van aandoeningen: als, “1. Die’, welke hün opzicht tot de kleeding hebben. Zoo is alle kleeding nadelig, die niét naar den aart van het land‘gefchikt is ; of altoos beftendig dezelve gedraagen, of langzaam en by trappen verwiffeld wordt.’ Dat men zich-aan de koude gewetinen kan, hebben de voorige Bata- vieren (S. XXII) getoont. “Het onderfcheid der kleeding in de Jongens en Meisjes bevestigt dit nog dagelyks. Krachtige voorbeelden van gehardheid tegen de koude leveren de Schelpers te Mackum in FriesLAnDp uit , die van Vrou- wendag af tot November toe ‚ het kunnen uie- houden , om ‘altyd barrevoets hun werk té ver- rigten ;-en ‘hiet’ dan flegts-drie maanden laarzen daar- toe, te-gebruiken.…Enkelde lieden draagen. winter en-zomer rok en camifool over. het hemd, zonder nadeel. De geduurige verwisfeling. we Crik fchielyke verandering , is de voornaamfte bron- wel der onheilen „ hier ‘tit voortvlocijende.” _ „Zoo dra hovaardy en ydelheid eene van dé vöor- naamfte ‘oogmerken der kleedinge zyn’ „zegt BuêHan , wordt ze nandeelig , fchoon het menfchdom ze ten ällen, tyde ten daar toe Hh 4 „ heeft 488 Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyte heeft doen dienen: dienvolgens is. de. gedaante der kleederen geduuriglyk veraudêrd, zonder. dat men op:gezondheid , luchtftreek , of wel- voeglykheid veel acht fchyne gegeeven te heb- ben” (0). Ende groote SypeNmAM fchreef de beftendige oorzaak der ziektén , uit belette doorwaasfeming ontftaande , niet aan de veran- dering der lucht ; maar aan de fchielyke verwis- feling der kleederen toe (#). Het verfchil van in een warme kamer met dunne. kleederen. te Zyn, of met dezelve fchielyk in-de lucht te ko- men ‚ maakt een te merkelyk onderfcheid ‚ Om: dit niet met een/meerdere.of mindere een | big te boeten. IL Uit het pine hoofdftel, en het ge- duurig verwisfelen van Ontblooten en dekken , komen zinkingen , hoofd - kies- en tandpynen voort, en son \ HI Zyn de wanfehikkelyke Keùrslyvenis si zoo de oude , als de. hedendaagfche , van al te giooten nadeel , om daar in geene verandering te: Loser ipede : ds door welke … 4. kn „De werkingen der maag en darmen, de beweeging van het hart en derlongen, en alle nodige levensbeweegingen belemmerd en verhin- derd Co) Hui Slyke cn L fluks pag. 99. CP) Opera uuiverf. fäg. Mm 357-259. dennie eee ne ES ee / Gefteldheid van het Vaderland voortoldeijene 489 derd worden : waar uit kwaade fpysverteering, e flaauwten en-beZwymingen ;-hoest,„-teering enz. - ontftaan kunnên. (4). Hoe veelen vallen ’er des namiddags in benaauwde kerken niet van zich, gelven , die dit harnas , by de benaauwde lucht in dezelven- CS: CXXX. n°. 71); te-naauw, toe- gege hebben. b.) De borsten onbekwaam gemaakt wor- den tot voeding van de gebooren vrugt , en tot __knoest- en kankergezwellen vroeger of laater voorgefchikt worden. Gelyk c.)) Door het flaapen in de keurslyven, Je onreine uitwaasfêming al te zeêr by. het lichaam gehouden , of belet wordt , naar behooren uit te vloeijen. — WCH) BUCHAN , he. pag. too. PERS TWEE , #go. Over de-Ziekten , welken uit. de Natuurlyke VANHET; ONDERLINGE- VERBAND ‘DER ZIEKTEN, UIT DE NATUURLYKE GESTELDHEID VAN HET VADER: 0 LAND VOORTVLOEIENDE. 00% À lie deeze zaaken dan (9. XXX- CLXXV-à {A by den anderen genomen, is het niet on- duidelyk af te neemen , dat de voorfchikkende ” — De en medewerkende oorzaaken ($. XXVIIL) van de Ziekten van’het Vaderland , haaren voornaa- men grond hebben, 1. In de byzondere gelegenheid van fom- mige deezer landen aan de zee en derzelver zou- te uitwaterende rivieren (S. XXIII, 5. XXXI, 1. CXXIV , CAXV , CXXVII.) , de veranderin- gen , die deeze ondergaan hebben, zoo wegens derzelver laagere ligging , wydere binnen - wate- ren, als de meer dan voorheen daar uit ont{taan- de belemmerde uitwatering , met de daar mede Ì ver- Í | “ eme in ki en Sn DN A Cd Gefteldheid van het Vaderland voortolneijerie 491 } hnorzeld gaande -dikwylige overftroomingen ( S.- PMU, 1-4 CU, CHI, CIV, CVIL- CXI )3 | dewelke 7 | o. By de lernen. gefteldheid van den ei- genaartigen veen , moer , en broekigen grond „ CS. XCII- XCVIII ) > waar op deeze gefchie- den; en de huizen , die in en op deeze gron- den, ofte aan voornaame binnen plasfen ên poes: len, verfchillende nadeelige dampen en uitwaas- femirgen uitgeevende ; en in de fteden aan ftil-” {taande gragten (S--XXII, 6. CXVIL Coroff. VI, VIT, VEL) gefticht zyn ; voornamentlyk de hewoonders3 in dezelve, in volkrykeftedenen _plaatfen , met veel gezin (S. CXXXI. 3, 4, 5,9.) of onder eene onzuivere levenswyze (S. _CXXXIV.) zamenwonende , de aangeweezene gevolgen moeten doen ondervinden. Die „3. Geholpen , of verder aangezet worden door het onderfcheiden vermogen der verfchil- lende Jaargeiyden , en de uitwerking „ die dee-- ze op de aangeweezene gronden, wateren , dam. pen en uitwaasfemingen „ en door middel van» deeze op de lichaamen der menfchen (S. XLV,» XEVI, LX, LXE, 4. LXII, o. LXVIII, LXIX, Sn LXXII, 3. LXXII, 3. LXXVIL; LXXVIIL, _EXXX, LXXXIL, 1,4, b, enz. CXIL, CXIIL, ; CXXIV, CXXV.). hebben. Waar by de fchie- lyke veranderingen „welke alle deeze gewrog- ren „ met opzicht tot den dampkring, 4 Op âge. Van de Ziekten ; welken uit de Naruurlyke … 4. “Opdit byzondere Climaat of lachtftreek der Vereenigde „Nederlanden, tea aanziend van. derzelver ligging enz. (S. XLV.) , aan veele veranderingen GRAPEWAPENs doen andervingenn En wyders,, 578. «Door de voorfchikkende h pyzen en âran-) ken, (S-CXLVIL- CLXV. ) taaiheid en ly imig-> heid-in de vogten , traagheid-in de waten ; of) tegenovergeftelde verdunning en verflapping ver wekkende : dan wel aanleiding tot te fterke voes ding en veelfappigheid gecvende , naar gelang.» 6. Van den veel vermogenden- invloed! en, de werking der hemelfche lichaamen (S. XXXIV. > op deeze verfchillende onderwerpen (1,2,3, 5) » Daar maate van de verfchillende beweeging en ruste (9. CLXXIIT, CLXXIV.) , kwaalyk. toegediende Geneesmiddelen CS. CLXVII.) ' befmettende vermogens ($. CLXVII-CLXXII), mingefchikte kleeding (S. CLXXVL.) , naar de byzondere gefteldheid van dit land (S.C, CL), onderfcheiden werken moeten , en de Zaaden der Ziekten vrugtbaar koesteren , en ter beftem- Gr tyd goes voortbrengen, S. CLXXIX. Deeze veel vermogende oor zaaken by den anderen genomen , of in minder aantal werkende , brengen zekere gefteldheden in het lichaam te wege , dewelke by andere za- _ menloopende oorzaken (S. XXIX), naar hun- | nen Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. y403 _men-byzónderen: aart, onderfcheidene Ziekrert voortbrengen; welkerhaar den tydvan-het jaar, „de Onderwerpen ‚7de A emperamenten ‚enz. on- sderfcheiden-zyn (7). Het-geen men vooral in het:\oog dient te houden’, -zat-men met het rui- me-voorwerk behoorlyk nut doen , en den eigen en byzonderen aart der Ziekten:in de eigene on- derwerpen leeren kennen ;-zonder welke men alleen eene verhandeling van de Morbi in gene- #é ‚vande Ziekten in het gemeen, en niet van _„de“byzondere’ Ziekten van‘het-Vaderland , be- komt.x.Dit wel begreepen'Zynde ; zal men ligt befeffen. „waarom de. Zuflammatore Ziekten op Sommige plaatfen:zoo fpaarzaam,. en op verre.de „meesten van eenen: gemengden-aart. ; en byna „niet dan“ in zwaàr werkenden en lustig levenden . „zuivef-ontfteeken zyn. ‚en in verre de meesten, welke laage:,- vogtige en. onzuiver uitwaasfemen- „de gronden; huizenen vertrekken ‘bewoonen:, weinig waare>ontfteekingen- kunnen -plaats-heb- ben ; naardien:de-vezelen door de vogtige lucht wverflapt ; de. vogten verdupd($. XLe 1.4. bc.) en met nadeelige beginfelen by haar eigen be- lemmerde uitwaasfeming ($. XCEV.) voorzien worden. Waar door dan wel meerder ophoo=. Ping , (anfarölus vaforum G vifcerum ,) maar minder wryving in en op dezelve ontftaan moe- ten. (Cr) Conf. H. D. Gausrr Inflitut, Patbol, Medic. $. 842 “800 &c. f Ed “ag Vande Ziekten, welken hit de Natuurlyke ten. Welke ontftekingen door gebrekkige bewees Sing, te veel gebruik van lymige en ongegiste meelfpyzen , benevens warme ‘koffy - en “thee. „dranken , nog meer moeten worden afgeweerd» -terwyl het levens-- beginfel „zoo wel alsde Hleötriciteit. CS. CXLL-1.), in deeze lachts- „gefteldheid , reeds zeer verminderd was. ' Dit wel in acht genomen zynde, wordt het verband der Ziekten , uit de natuurlyke gefteldheid-van shet, Vaderland voortvloeijende , klaar en duide dyk ; zonder dater veele duisterheden ten dee- zen opzichte ‘overblyven.: Want : Corpus ab externa errata non labitur in morbwm ‚ nifiad. tearaliguod vifcus-habeat preeparatum Cs). Dat “is: Het lichaam wordt door een ‘uitwendige-oor- “zaak niet overvallen „ ten zy het eene inwendie ‚ge gefchiktheid daar toe hebbe :- naar welke ge- -fchiktheid de ‘Ziekten „ agtervolgens de onder- fcheidene bykomende oorzaaken haar byzonder aanweezen ontfangen. Van hier-dan is-de grond te zoeken van de Morbi -Eendemici enz. „ waar uit de Morbi Hereditarii enzw- haar oorfprons hebben. , i 304 oor: L je „CS SANTOR: Apborism. 39. Cum J.D. GORTER, de Pere pirat. infenfibili, Pag. 273 f | Van Gefveldheid van het Vaderland voortoloeïgen. | 495 _ Pai de Moak HEKEDIEARI, ele BRE ZIEKTEN, Ne, CLXXX. Kinderen” var zodanige Ou- deren. gebooren „en uit zodanige: óntäarte vogten en ‘werflapte vezêlèn- voortgebragt , misfen veel vän die fterkte, welke zy, om tegen deeze by- zondere gefteldheid ehard te-zyn , ter waereld moesten brengen. … Fer waereld zynde, PO aan. veelen van hui 2 | Dhas rm _ Van den beginne het stee voedfel , vanden Alwyzen Schepper voor hun gefchikt , onttrokken; 5 veele Moeders zogen haare kinders niet 5 en hoe-veele;zyn ‘er onbekwaam toe ; en om welke-niet noemenswaardige reden wordt dit heilzaame, niet: agterwege gelaaten.!, In tegen- deel. wordt hun, ganfch tegenftrydig voedfel CS. CLVIIL, 8. )» of inde maag ras goor worden: de pap: ‚tot zuur en: andere fcherpten- aanleiding geevende: „ toegevoegd ; waarsmede „hunne te- dere ingewanden. worden opgevuld ; „zoo dat zy van «het eerfte oogenblik, des levens / behalven hun. teder. ‚zamenftel „de zaaden der ziekten by zich. koesteren. . Veele fterven vroeg „of heb- ben door de zwakheid hunner ingewanden „en daar uit ontftaande moeilyke fpysverteering, veel te Iyden van die ongemakken , welke hier uit gewoonlyk ($, CXVII, 4. ) voortkomen. med | Zen \ | Hos an de Ziekten „ welken wit-de Natuurlyke Een ongelooflyk getal Kinderen fterft by het doorbreeken der tanden ; enz, En. het is-niet te zeggen , wat een aantal inwooners hier door het Vaderland onttrokken wórdt 6 nerd a. By-het verder opwasfen ziet men veele jonge Vrysters „ wegens flapheid haarer vezelen en logheid. harer vaten en vogten (S. CLXXVI1.) traag en bleek , aan eene bolle waterzugt kwy- nen (S. CLXVI, TiD» 225,23:)5 terwyl de _maag met flymen. opgevuld (S. Bev ich de ‚van alle fpyze als afkeerig is. En offchoon dit niet van alle plaatfen des Vaderlands , zoo by- zonder „als ‘ir’ de-aangeweezen plaatfen , berigt is, zoo leert nogthans de bevinding, dat de fton= den ‚ in veele zoodanige onderwerpen , dikwyls laat te voorfchyn komen ; reeds’aanweezig ge- _ weest zynde , veeltyds wórden: opgehouden of « vertraagd ; waar uit veelerhande foort van Vrys- terziekte , als opftygingen en andere ppd toevallen óntftaan. En zóo’ men uit de bérig= ten oordeelen moet, gelyk. byzondere Sterflysten die niet weerfprecken, zoude er geen land zyn, in welke de Jasîteit der vezelen , en de ontaar- ting der vogten , uit de opgenoemde ootzaaken ontftaande „ meer de overhand’ hadde, dan in ons Vaderland : “waar door’ dan fiet alleen dië onheilen op wp Vrouwelyke ee ‚ maar ook Hi ie ) Kreainlid van vaarweg Eosten ì enz $» Xl ) XVI, CVT. Gofleldheid van bet “Waderland voorboloeijen. 407 die väù het mannelyk- geflagt „ uitwyzens de vee- le: Teeringen” en andere Ziekten , uit opvulling der vaten , ontaarting der vogten enz. haar oor- Íprong. neemende, nederkomen. In den. Gehuuwden „Staat zyn ze dike wyls „om dezelfde. reden, ‚ aan Miskraamen on- denwpiep: p drs 1 Knorr dajkde fükkelen zy uit Mere lighaams- gefteldheid (n°. 2:) zeer „ en Zyn aan’ veelerhande toevallen , zonderling de thans zo algemeen in. zwang zynde Zogverplaat- fingen, of dan gebrek van het zelve , onderhe- vig, tof komen bezwaarlyk tot vorige krachten. Aan de Oostzyde van Noorp-HorranD heeft men zeer ’fraaije Kinderèn ; dan zoo dra zy ge- huwd’ zyn én. gekraamd hebben ‚ al is het maar. tweemaal „vervalt de-fchoonheid. — Vrou- wen Wraamiën’ al zeer gelukkig , door de flapheid der vezelen , en zeer zeldzaam fterft ‘er eene „onverlost , of by de verlosfing ; maar nergens _ ziet men'er meer fterven, eenige dagen daarna, „dan: aldaar, … Zy kunnen dan alleen uit zwakheid * het minfte ftootje. niet uitftaan, —. In het Zee- dorp Volendam, in tegendeel, alwaar men fterke Mannen en Vrouwen vindt, die ryk van Kinde- ren zyn , zoo dat men ín 20 huisgezinnen 1os. Kinderen geteld heeft, fterven de Kraamvrou- wen zeer zelden. . Men heeft 'er 3 en 4 dagen na de verlosfing zien opzitten , onder andere VAI Deel, li Vrouy- ha . ‚ \ 498 Wan de Ziekten „ welken-uit de natuurlyke Vrouwen „ zonder te ‘kunnen raaden „wie de Kraamvrouw. ware. … De-Kinders zyn zwaar en fterk , zynde van-fterke Ouders geboren, «en „ worden ook van de Moeders zelfs gezoogd, het geen in deezen oord zeer zeldzaam is. — Zel- den fterven'de Kraamvrouwen te Marken „ naar- dien’er de Vrouwen ‘fterk zyn , meest gedron: gen, en grof van gebeente. Zy zoogén mede zelve.de kinderen; trouwen gemeenlyk tusfchen de 21 en 24 jaaren, ‚— Van de. Urkers , en die van Schokland. wordt het zelfde berigt; het geen van gelyken boven (S. CLXXV. 2, 4.) van de Gelderfcht Vrouwen in den. 7 ider en Bommeler - Waarden. reeds, gezien is, : „en ten platten lande in ZeELAND en piste Provin- cien „plaats heeft ; 't welk: het tegengeftelde van _Noorp-HorLaND ($. CXVIL10, 11, 12, | en CLXVL. 18, 19.); en FRIESLAND CS. CXVIII. 2. en CLXVI. 23. Js dend: aan te EN $-.CLAXXI. Deeze de pu zyn zoo veel te wezendlyker:, naardien zy niet al- leen de zwakheden des lichaams enz. mededee- ten ; maar ook te gelyk de zaaden dier ziekten hun kroost overplanten „waaraan zy hun leven lang kwynen , of den laatften tol aan denatuur « betaalen. En wanneer men nagaat, welke ziek- ten op deeze wyze worden overgeplant: „zal de overweeging der Erf- ziekten onder dievan het „Vader- > Gefleldheid van bet Vaderland voortovloeifen. | 499 Vaderland zoo veel te noodzaakelyker zyn , om ter behoudenis der Medeburgeren , de zulken vroegtydig te leeren overwinnen ; waar onder verfcheidene worden geteld ,„ die in het zelve geen het"minfte getal uitmaaken. _ Als uit eene kwaade gefteldheid des hoofds Epilepfia, Mania, Melancholta-,.Apoplexta: ; uit. teedere longen, Bloedfpuwen en de Teering ; uit eene ongeftel- de lever, Kwaadf/appigheid: en: Waterzugt; uit eene zwak - geftelde maag en ingewanden , Spau- mingen der boven -buikszyden „ AffeCito. hypochon- _driaca (u). Waar uit te vreezen is „dat, daar de erfelyke gefteldheid den nakomeling vroeger of laater treft de vermenigvuldiging, der Teerin- gen, en der zwakheden.van-de hersfenen en die der zenuwen , „benevens de ontaarting van, de le- ver en van de ingewanden „uit, opvulling der. va- ten , en verzwakking van derzelver werktuiglyk _ zamenftel ( Parenchyma >) ontftaande , 'er-geen geringe plaats onder het getal der ziekten van het Vaderland uitmaakende , in eene zamengeftelder rede onvermydelyk fchynt te zullen moeten toe- neemen. — | ci | À k / Su) Conf: F. Horrmar Tom. 1. p: 183 niet 286, 287, ón' fine ($ abinitio, & p-349. insgelyks Tom. ll-p.2057 met Lom. NI. cap. Xl: $. X, pag. 286. … En ten aanzien van de, Teering „de Epilepfia , de. Podugra, benevens een byzonder geval van een erflyke Geelzugt in zekere fantilie , uit een Seierbtis inde lever ontftaande.: - He BoERHAAVE „ „Apborism. rde cognd€d otra motb. $. 1075,1198,1255. met de Commentarien van den Baron VAN SWIETEN op ‘deeze plaatfen-; als-mêde zyn T'óim:T. p. 854. welke plaatfen tot beter. begrip van dit, tuk, dienen, ingezien te worden, 7 ia add sa dr | ER AE Tiz Van amal zoo Wan de Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke Van het onderlinge Verband der, Morst ENDEMICI, of LAND- ZIEKTEN; of dereigentlyk gezegde Ziekten „ welke uit de natuurlyke gefleldheid van het VADERLAND 4102. voortoloegen. —— $ CLXXXIL By de befchouwing van den byzonderen grond van het Vaderland , en de Ziekten , welke als natuurlyke gevolgen daar uit voortvloeijen ($. XCIII- CXXX.) 5 is ’er teffens (S. XCIV, CI.) melding gemaakt van deeze, die onder den naam van Morbi Endemics of Land-ziekte bekend zyn. — Deeze ko- men tweezints voor : of onder de gedaante van Morbi chronici , fleepende of kwynende ziekten; of die van Morbi acuti epidemict, of doorgaande heete ziekten. — t rt. … De eerfle heeft de Heer Sroxkke voor namentlyk tot de ontaarting der voeten gebragt; — die bepaalende te beftaan in eene afwyking on- zer vogten van derzelver natuurlyke gefteldheid ; overhellende tot eene te groote veelheid van on- nutte, en voor ons zeer nadeelig geworden ftof- fen onzer belette ongevoelige uitwaasfemingen „ en gevolgen van dien : vermeerderende in veele opzichten door eene ftille onarbeidzaame levens. wyze : als mede-door bykoming van een groote menigte van zeer onderfcheiden fchadelyke fpy- | / zen | Gefteldheid van het Vaderland voorroloeijen. 5or zen en dranken (v). Waardoor het bloed dun, wateragtig , gruizig en gefchift.is ; en de wei- vogten te menigvuldig „ ligt. ftremmende , lymig en fcherp zyn: de vaste deelen afgefchaaft, geknaagd en doorboord. worden : de fyne vaten en kliéren verftoppen „ en het lichaam verzwakt wordt” (w); en deeze zyne definitie omftan- dig tot zyn oogmerk verklaart (x ). 2. De andere zyn tot de ziekten der jaar- geïyden betrekkelyk , en in de optelling der on- “derfcheidene tyd - perken opgenoemd : of zoo verre die uit befmetting voortkomen , onder het Articul van de vermenging en beweeging der lucht begreepen. … Ik zal ’er alleenlyk eenige Aanmerkingen by- voegen „ welke haar opzicht hebben op de vori- ge gelegde natuurkundige gronden ; en de gevol- gen „ welke zy op der menfchen lichaamen heb- ben : om met en uit dezelve het onderkinge ver- band van die kwaalen’, met derzelver oorzaa- ken „ zoo veel mogelyk, klaar en duidelyk voor te > ellen. $. CLXXXIII. -Alle-lichaamen dan, in deezen dampkring verkeerende , worden deszelfs ibaisrkingen wel gewaar , maar met eenen ver- fchil- Cv) Kawoynende Ziekten, enz. $. 261. pag: 174. Cw) Dezelve, $. 264. pag. 175. Cx) Dezelve, $. 274-2701 Paz; 175-185. : / Lieg ‚8óe Vande Ziekten, welken uit de Natütrlyle | fchillenden uitflag : minst die eene gefchikte be- weeging, en daar mede overeenkomende levens- wyze hebben ; meest die , welke van deezen regel afwyken , en zich aan eene zittende levens- wyze , en verzwakkende en verflappende voed.’ fels en dranken overgeeven. De ongofteldheden ‚zyn meenigmaal in de beginfelen gering ; de _taneduuricheid of aanhoudenheid „en andere by- komende zaaken van fpyze en drank ‚verdub- belen hun vermogen ; doen die in trappen naar gelang der onderfcheidene onderwerpen. verfchil- len, en brengen ongefteldheden van verfchillen- den aart voort. De eerfte en gemeenfte zyn die, welke $. XL. 1. 4, 6. opgenoemd-zyn : „als belemmerde onzichtbaare uirwaasfcming in den buitenften omtrek des- lichaams ; waar uit, als een natuurlyk gevolg , de terugwerking van de- zelve naar de binnenfte oppervlakte des zelven, te weeten ‚ de maag en darmen , enz. ontí{taan. Hippocrates heeft dit ter zyner tyd eigenaartig verklaart , zeggende : Carnes €5 ex ventre , & _ántrinfeous-attrahunt. — Indicat.autem fonfus ipfe corpus totum tam foras quam intrò perfpirabile of)e CY)», Het vleefch trekt van de ingewan- „> den'en van buiten‘tot-zich, Het gevoel zelfs „… wyst aan , dat het ganfche lichaam; zoo wel 5 Van binnen als van buiten , doorwaasfemende 12 294” En op eene andere plaats: Cutis ra- vin | | „fas (9) Lib, Epidem, VI, Se, VI, num, zr, Î 4 # d EP Gefteldbeid van bet Waderland voortvlheijen. 503 “ritas aloi denfitatemefficit „ cutis coarBiatio cat- nium auttionem ‚ ventris torpor , omnium contuf- bationem: € vaforum impuritatem Cz)” Een ‚„ opene of doorwaasfernende huid , maakt een ‚ geflooten of opgezet lyf ; een gefloote huid, 55 of belette doorwaasfeming 5 ophooping van „'vleefch , uitzetting der ingewanden , traage 5 ftoelgang s- en onzuiverheid der vaten of vog- ten in dezelve. ” «-Deeze terugwerking -be- _paald zich dan niet alleen tot de inwendige opper- vlakte van’ de luchtpyp „ die der longen , der zwelgpyp, der maag en darmen; maarook tot de ingewanden van de borst en buik. ‘De kragt der woorden is Zoo groot, dat ze geene. verklaring behoefd. Dan , naardien in het wel befeffen van dit ftuk „de oncwikkeling van veele volgeridéùit- werkfelen opgeflooten ligt, zoo mag hier weljee- ne kleine nadere EEE nen hebben” € „6: CEXXXIV. Deeze- ies ps. zalt zich zeer’ ‘kennelyk en zichtbaar ontdekken. Het lichaam is ván buiten in de zoodanigen veelivds min of meet gezwollen , zoo in het aângezicht, als in de boven- Viksayden : den mond van bin- nen befchouwende , is de tong ùirgebreider dan naar gewoonte ; derzelver tepeltjes zyn meer verheven en uitgezet , of met eene witachtige ftoffe overdekt 3 het fpeekfel is TRE „en by net Ca) Ibidend; SER. TIL. nufím. s. Ti4 N 504 Van de- Ziekten welken:uit de Natuurlyke het ontwaaken de fmaak onzuiver. —- Dit oh- ondervindt byna een iegelyk als het aanhoudend | vogtig weder is , ofvin-laage vogtige huizen of vertrekken woont; die-door lucht en vuur niet verbeterd worden of in-dezelve een ftilzittend leven leidt, —- De, Noord- Holland/che N rou- wen waasfemden byna.niet-uit „ en haare tongen waren doorgaans beflagen. Deeze uitzet- ting is dikwyls zoo kennelyk „ dat-de tong eene zulke uitgebreidheid bekomt, dat zy binnen den omtrek der tanden niet-kan begreepen worden 3 maar, door-de fterke uitzetting de indrukfels der- zelven aan,de randen diep ingedrukt vertoont, Ik heb meer dan eens zulke fterke uitzettingen gezien, dat de tong, uit de mond geftoken di byna eens zoo groot dan natuurlyk was , en niet bekwaam „om inde gewoone plaats beflooten te worden , zonder dat ’er eenige diepe fneeden door de meerdere uitgezetheid derzelver veroor- zaakt werden :. waar mede dan doorgaans groote ongefteldheden in de ingewanden „ voornament= lyk Dyfenterie mucofe enz. gepaart gingen. — En van,deeze uitzettingen komen ook,niet zel- den ongemakken aan de tong; die.„-zoo deeze ongefteldheid niet fpoedig, voorgekomen wordt , ten. laatften in kankerachtige, ongemakken over- gaan ‚ Zoo. maar eenige fcherpe kies of tand. zich in den kring derzelven bevindt, | S, CLXXXV, G efteldheid van het Vaderland woortoloeijen; … sos &-CLXXXV, De bovengenoemde onge feldheden worden in de werkzaamen „ door de bezigheden op den dag, overwonnen 5 dan duu- ren die lang , zoo wordt men vatbaar voor ziek= _ ten, ftraks te melden. — Het overwigt, dat de uitwaasfemende ftoffe op de uitloozende buis zen van den flokdarm en van de maag en darmen heeft , doet aldaar het zelfde. — Wegens de meerdere vogten tot de fpysverteering gefchikt , en de mindere veerkracht der vezeldraaden , hier uit gebooren, is de eetlust niet zoo als voorheen. —- De werking van de long moet hier ook toe gebragt worden 5 want door de mindere veer- kracht der lucht, wordt het bloed minder ver= dund „en, met die deelen , die tot het leeven noodzaaklyk. zyn. (S. CXXXI 8.) » vereenigd en vermengd (4). — … De. foysverteoring ge- fchied dus bezwaarlyker. ’Er is eene kennelyke op{panning van de boven -buikszyden ; men is loomer en traager tot de gewoone verrigtingens En, ùié de min behoorlyke bewerking der voed h fels wordt ‘er een min bekwaamer chyl afgefchei- _den-($. XL. 1-,:c-) 4 dan tot de verrichtingen | van. het bezielde lichaam benoodigd zyn ;- waar ’ uit, belemmering in den flaap , met gevoel van lastige opfpanning ‚ min of meer bedwelmende droomen ont{taan „ en ontydig ontwaakende ge- volgen, Zyn, De (laap weder hervat zynde, eine dige Ca) Men zie.de Heer BASTER , Jl, c pag. 85, 86. ils so6 Vande Ziekten , welkén wone el re wr min made tot de gewoone versichtilisen met genoegen , vermaak , en zekere ftandvas: tigheid te volvoeren ; ten-zy het lichaam „ doot eenige ververfinge of beweeginge , van ‘deeze traagheid eerst een weinig vervrolykt zy. — Alle deeze afwykingen van den natuurlyken ftand of ftaat , künnen met eene zekere gezondheid gepaart gaan ; en zoo lang de natúur niet buiten ftaat gefteld , of te dikwyls aangevallen wordt, fpeelt zy, door een foort van binnen- of n42t- koortfen te verwekken (4) , voor den besten Geneesmeester. Dan, te veelmaalen of te aan= houdend geplaagt , of door andere bykomende oOrzaaken bezwaard , begint’ van hier de ziekte van een verfehillenden aart, N CLXXXVI. De rede van alle uitwer- - kingen is klaar. Alle de ingewanden , tot de ph: gefchikt , deelen 1. Mede in de algemeene verflapping en traagheid der vezelen (S. XL. 1.4, 4.), in de opzetting door het evenwigt , dat zy van de uit- waasfemende ftoffe krygen, die door gebrek van veerkracht , thans minder naar de huid worden voorigeftuwd ‚ waar door het;werktuigelyke za= men- (Cb) RorpereR & WAcrtr de Morbo'otien's, Gefteldbeid van het Vaderland voortoleijen. pe menftel derzelven min bekwaam is „om welbe- reide vogten aftefcheiden ; want: 2. De Lever in grootte en. uirgebreidheid toeneemende „ ontftaat ‘er eene. verandering in den overgang by de hairfyne buisjes „ die knobs belachtig of korlachtig worden. (acinoft) , of de oorzaak ligt zynde , fpongieus (Cc). — Daar wordt dan in ‘t gemeen wel meerder gal , maar min vermogende, afgefcheiden (d), om, bene vêns het alvleesfap (vSuccus. pancreaticus) „in welk affcheidend werktuig het zelfde gefchiedt:, eene behoorlyke vermenging in den twaalfvinge= rigen darm ( Zuteflinum duodenum ) ‚ van de! herwaards aankomende voedfels-uit de maag , te» doen, : waar uit veele wanorders in de dierlyke huishouding ontftaan (Ce). se _S. CLXXXVIL Deeze Beginfels leggen 1. In verfcheide onderwerpen den grond, tot die ziekten , welke boven, in’ de uitwerk- _ felen eener vogtige lucht ($. XL.) , zyn op= _ genoemd. en ede zl ‘2. Geeven zy in de gezonden, die gaan en fldân , maar min genoegzaame beweeging heb- ben , oorzaak tot Obflruêiiones hypochondriace , Bant HN Ep” Ce) Abidem:, Set. 1. 8. IX. pag. 32 Cd) Jbidem, pag. 33: Ce) Conf FP, Horsman de Inveftino duod?mo, multorum malorun caufla, bs 408 Van de Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke fpaaning van de boven - buikszyden’) ‚welke, indien zy gevoed worden „ oorzaaken tot hard- nekkige verftoppingen geeven. Voornamentlyk dan , wanneer die in galachtige temperamenten vallen , niet zelden de zwarte Galziekte voort= brengen ‚en in haar eerfte begin in bloedryke geftellen (Ccholerico-fanguinet)) plaats grypende, belemmeringen in den flaap enz, veroorzaaken, S: CLXXXVIIL Dit alles wordt vermeer- dert. door de bovengenoemde gewoone /ymuge , flymige , olieagtige en vettige voedfels : waar- omtrent mede eenige nadere ophelderingen , tot __ beter verftand der evengemelde zaaken , dienen _ overwoogen te worden. 1. De flymigheid en bpmerisheid , ‚welke , als een gevolg dier voedfels, de lichaamen der Nederlanderen , by haaren zonderlingen Damp- kring benadeelt ‚ is zeer onderfcheiden van die f{lym, welke natuurlyk ín het lichaam zyn moet; en van dat gebondene en lymerige of gomachti- ge „ dat doorgaans in voedzaame fpyzen plaats hebben moet „zullen die ín goed voedfel over- gaan ; en ook in (ommige zeer kennelyk is „ als in het zog , de melk der Dieren , waar uit de kaas en boter bereid wordt, de eijeren en het vleefch , waar uit kragtige Bouillons en aftrekfels …_ CConfimd (es) getrokken worden , die koud ge- worden zynde , uit enkelde Geleijen- beftaan 3 insgelyks goed Tarwen en Roggenbrood enz. 2, Zoo Gefleldheid van bet Vaderland voortoloeijen. 509 “ee. Zoo heeft het lichaam natuurlyken flym ‚nodig , om de inwendige deelen buigzaam, glad en glibberig te houden, en tegen alle fcherpte te befchutten en te behoeden. Waar door 3. De inwendige {lym dan alleen zondigt, wanneer die te veel is, of te aanhoudende in het lichaam gevoerd en vermeerderd wordt. 4. Zoo is de natuur ook-zeer werkzaam , om den aangroei der overtollige of nadeelige flym , door veele middelen voor te komen en te belet- ten „ ten einde de chyl den gewoonen trap van gebondenheid niet overfchreede 5; en dus ont- aart, uit de eerfte wegen van de maag en inge- wanden , in het bloed , of de tweede wegen , kome. Waar toe het hünne toebrengen , Lie inwendige warmte des lichaams , die de zamenftellende: deelen des voedfels ont- bind „ de bykomende zout en zeepachtige, vog- te welke in een groote meenigte ter fpysont- bindinge zamenvloeijende , zich. aenae | met dezelve vermengen. bh.) De bewerking van de mâag en darmen door hunne eigene fpiervezelen , waar door de genootene voedfels in beweeging gehouden’, en de fpysverteering bevorderd worden. c._De byzondere ligging van de maag tus- fchen die deelen, die in geduurige werking zyn; als | Stio Jan de Ziekten , welken uit de Natuurlyke als-het middelrift „de ípieren vanden buik „enz. welke door de ‘ademhaling. in geduurige bewec- ging gehouden, worden. | dq.) DE voorby - „loopende groote sede ten „als de Arteria aorta. defcendens , en der- zelver. groote takken, die na het darmfcheil „de maag zelve enz.-gaan „ waardoor eene geduuri- ge beweeging verwekt, de warmte bewaard, en de fpysverteering bevorderd wordt. 5 s. Ísdeeze hoedanigheid. niet hinderlyk aan zulken , die van een fterke maag:voorzien zyn, naar evenredigheid. gezonde warmte „ bekwaame bloedsomloop ‚ ren daar uit volgende ademhaling, die de fpysverteering altoos gunftig is, genieten: maar alleen nadeelig aan zwakken „ zoo in jaaren als getemperdheid enz. ; of ledig zynde, en een ftil zittend leven leidenden , zwakke adêmha- ling , langzaame en geringe bloedsomloop , en - geene genoegzaame krachten hebben om de fpy- zen te verdawen. — Deeze (5) dan veele of aanhoudende van die fpyzen en dranken (CS. CLX. cororr. IT, IT, HIL ) gebruik makênde , vermeerderen die oorzaken, welke uit den vog- tigen dampkring ín de lichaamen ont{taan, … En … wel , wanneer uit of in-dezelve het lymige de overhand heeft „ en-door de natuur niet kan on- -dergebragt worden ; de fpysverteering , door den vogtigen dampkting reeds moeilyker geworden zynde , hier zelve door belet ; de maag en -dar- men Gefteldheid van-het:Haderland voortvloeijen. — Sin men. bezwaard; vervuld , en met taaije flymen bezet: waar doorde fchei- vogten ( Menflrua prime digeftionis) nog, onvermogender worden, en boven dien van haare zoute en zeepachtige eigenfchappen (S$- CLAXXVIII. 4, 4.) nog meerder beroofd. ;- waar doorde gelegenheid tot voortbrenging van wormen zeer begunftigd wordt, dewelke in. alle “die ‘onderwerpen menigvuldig zyn. … Deeze onverteerde {lym verflapt ook door haare. warmte. de-maag en ingewanden , en blyft-dus door werkeloosheid der-zelver verftop- te vezelen lang raauw. en ongekookt ;-en aan de warmte des lichaams overgelaaten , gaat die ein- delyk aan. een eigenaartig bederf over, en brengt dan,naar den byzonderen aart der voedfels „die veranderingen te wege, zoo als boven S. CLXI, aangeftipt.is. Waar uit afkeer van fpyzen, wal- ging, braaken van een bedorve ftoffe enz. Van hier dan den verfchillenden aart der-afgangen, als Diarrhee €$ Dyfenterie mucofe , colica vitree, Wordt de {toffe alleen fcherp ‚en door geduu- rige. lichaamsbeweeging. voor ftilftaan en vertoe« ven bewaard ; dan geeft zy in fterken oorzaak “tot de. befchreeven „voracttas ; komt -zy in het bloed, dan geeft zy vaanleiding-tot- veelerlei foore Û ‘ten«van Rotkoortfen.„.met en zonder, petechiens Wanneer die , in de ingewanden komende, niet verdund wordt-,„wordt de. gal, benevens de an- dere vogten „als het, fwoeus pancreaticus … flo- machious. en -enterieus door het dagelyks lymi- z ge Kia Vande Ziekten , welken uit"dë Natuurlyké ge voedfel , en gebrek aan beweeging } door dé vogtige lucht reeds ontaart , meer verftompt; en het bittere en zeepachtige vermogen van deèze verminderd : de chyl wordt min behoorlyk ver. dund en vermengd ; ’t geen door de gal volvoerd werd. Het lichaam zwelt dus’ (S. CLXXXIV ) vermits de inwendige deelen niet behoorlyk ge- „noeg na zich neemen : de afgang verminderd ;, dewyl de uitwerpfelen niet gemakkelyk van’ de chyl worden afgefcheiden‘, doórdien zy ‘tdaijer dan deezen zyn , en niet gemakkelyk voortge- ftuwd worden , door gebrek van veerkracht’ der ingewanden „ ter fpysverteering en voortftuwing noodig. Deeze gebrekkige motus periftalticus 3 en terug houding van den ftoelgang , is zoo veel te nadeeliger ; wyl , door de gebrekkige fpys* verteering , meerder van deeze ftoffen , dan naar gewoonte , te rug blyven : ganfch anders als in fterke menfchen , die, fchoon ze harde voedfels nuttigen , hardlyvig zyn , en evenwel zich niet opgezet vertoonen : ten bewyze, dat de ftoffen niet opgehoopt „ maar ingetrokken zyn »zoda= nig, dat alleen het onverteerbaare uitgeworpen worde. —- In tegendeel wordt in een zwakke kooking alleen het fynfte ter voedinge overge: nomen „ en het voornaame gedeelte gaat tot de uitwerpfels over —- Gaat nu deeze chyl van — de eerfte wegen in die van de-tweede kooking over, zoo worden flimmer uitwerkingen verno= mea. — Want offchoon lymige vogten zeer kun: | dn nen pe ME TEE We, ie Ak Laar “ _Gefteldheid. van ber Hodr loud woordnleijen. 513 _ nen. verdund worden:,-zoo- “behouden zy.echter haare. natuur.”, Deeze tanije-en lymige vogten, of. vòedzaaine,fappen-dan „- tot den overgang der, hair- fyne buisjes gekomen zynde, hechten zich aldaar; mheerder of langer wêrtoevende , aan de wandjes, deezer hair= fynebuisjes , voornaments lyk insde long 5 -wantdeeze chyl , de naauwe melkvaatjes enz. overwonnen hebbende. ‚ komt terftond: door-den fpysvoerder in de linker vena wbelavia: ;-en--van:-daar door de holle ader ; en regter holligheid. van. bet hart, in de long «flag- _ader, en alzooin de long:-=— De Paarden/lee- ren die in, den winter-op de ftallen „ zortider-be- weeging te zwaar gevoed. wordende. ‚ Onweder- _ fpreekelyk."=— 9°Welke oorzaak dan ook Aam- ee a len er borftigheid , Bloedfpuwen ‚Verftoppingen., en eindelyk de Teering voortbrengt. De chyl.dus. onder ‘het bloed gemengd ‚ wordt van hier door de groote flagaders allezints door het lichaam ge- voerd’; waar door -dit:taaije bloed , by of in alle die ingewanden ‚alwaar affcheidingen „gefchie- den ‚en de bloedvaten eenen wonderlyken loop hebben, en zeer in een gekronkeld zyn, eene . merkelyke “vertraaging en moeilyke affcheiding; moet ondergaan. —- Van-hier in de klieren „ de knoest- en kanker- gezwellen : in den vetroks. ophooping , van taaije wei Renn s als dikke bee- nen der Vrouwen ($- CXVL' 12.), ín de lever kwaade affcheiding van gäl (S. CLXXXIL) , enz. Vanwdar verzwakking, ontzenuwidg ‚ traag- APE is heli eK heid, N E14 Vande Ziëkten ; welken uit de Natuurlyke heid, gebrek aán levensbeweeging , irritabilizei , flaapziekte (Lethargus) , beroerten Cpopharie) 5 en den doöd eindelyk gebooren worden. $. CLXXXIX- De olie en veonchrigheddel van vleefch, fpek en boter, vermeerderen boven: _ dien de verflapping. en rekbaarheid der vezeldfäa- den , van waâr nergens meerder breuken gevon: den worden, dan in de Nederlanden eù in Zwits ferland CS. Il.) , alwâar men van gelyken veel boter nuttigt. Deeze oorzaaken, door de war: me waterdranken geholpen , moeten dus in eene vermenigvuldigde rede van vermogen werken. S. CXC, Van den anderen kant „ de lichaa- men, door gebrek âan #7744abiliteit en genoegzaa- me, of te overvloedige beweeging ; onverinó= _ gen, om het noodige tegenovergeftelde te beko- men ‚ geneigdheid der vogten tot eigenaartig be- derf enz. vatbaar gemaakt zynde, wordt 'er eene andere gefchiktheid in de lichaamen voortgebtagt van de eerfte traagheid en opvulling zeer onder- fcheiden : in tegendeel tot dunheid ,„ en veran- dering van den natuurlyken in eenen gänfch te- genovergeftelden bedorven en ontaarden ftaat 5 aangezet ‚ enz. S. CXCI. Veele deezer afwykingen van den natuurlyken gezonden in een tegenoverge- — ftelden zieken flaät ($. CLXXXIT- CLXXXIX.) de voornaamfte kenzaaden der veelvuldige cen- vou \ Gefteldbeid van het-Waderland-voortolocijem 815 voudige ziekten , zoo in de vogten, als in de vâten , aanwyzende:; brengen uit vereeniging , vermeerdering en onderlinge medewerking. „der zelven „-den oorfprong van veelerhande zamen- geftelde “ziekten voort : gelykerwys dezelve met de voornaamfte geneeskundige leerftelfels in ons Vaderland vovereenftemmen. … …—- « Want „uit aandachtige overweeging van-dit gegeeven ver. pand, blykt het voor eenen gpmeskenden;s 8 1. Dat de eenvoudigfte. en allergemeentte oorzaak der ziekten , uit de natuurlyke, gefteld- heid van het Vaderland voortvloeijende in de belemmerde uitwaasfeming , en de daaruit voort- komende gevolgen. CS. XL. 1. 4,b. CLXXXIIL) gelegen Zy 5 en in de eerfte plaats de allereen- voudigíte ziekten voortbrengen in de vaste dee- len , welke by den Heer BoERHAAVE voor- komen onder den naam van ibra debilis €5 las. sa Cf) > CS vifverum debitium ES lavorum C&)s en by den Heer Gaus1usonder dien van $0- | dum lasum €5 (laccidum in partibus mollibus 5 Iners in partibus natura elafticis (h); en eene verminderde Zrritabilitgit „ of T: orpor folidi viot, traagheid van het levensbeginfel Ce) » veeltyds tot hun gevolg hebben. | | De: Dat eN » CD Apborism. de cogn. EP cur. morb. 5: 25-2 Ca) Ibidem, 6. 41-44. (bh) Inflitur. Patbol, Medic. $. 160./1, C5) dhidem, $ 196, KK 2 sró6 Pan de Ziekten , welken uit de Natiurlyke „Datevan gelyken de ziekten , welke uig eleiiesen en: terug -wyking der onzichtbare: Witwaasfemende ftoffe ‚by de mingefchikte voede fels , gebrekkige. beweeging enz. welke de eer= fte ef gemeenfte onitaarting in de vogten voort- brengen (S.XLL o. CLXL 1, 5. CLXXXVIL) bekwaafnelyk tot- het. Gluten fpontancum (k) en de Morbi côherentie in hwmoribus (/) kunnen: gebragt worden: … Waar toe-de (písfitu= do Cam), het iners gluten (nu), en het cras- Famentum Co) „als mede eene tegenovergeftel- de afwyking van de gefchikte zamenhegting 15 weeten de enwitas humorum Cp”), behooren. — Van welke de eene van eene waterachtige ( dbi de andere van ‘cerne Scherpe Ne | is Cr) — In welke 0D) Eerfte, de daden van de verlooren eet: tse Anorexia, Apepfia- en. Dyforexta , bene: vens de. Chlorofis 5 Vryster- ziekte , en Leucos | phlegmata ‚ witte zugt : ‚b.) In de andere de waterige verdunning » de. al te groote. Vern „ traage omloop der | | ‚levens- et HES F4 …_{k) Aphorism. u cogn. €$ cur. morb. $. CQ-73e C1)- Tnfbitus. Pathol. Medic. $. 269. Cm) Ibidem ,$. 282. Cn) 1bidem ; $. 283. Co) Fhidem , $. 284. Cp) Ibidem ,$. 286. Ca) Ibidem , 8. 283. Cr) dbidem , 9. 288. ‘ … Gefteldheid van het-Waderland- voortvlocijen, 517 _ Tevensvogten ; gebrek aan natuurlyke warmte , “en terughouding van waterige ontlastingen , op- ‚_geflooten liggen ; waar door verzwakking der vaste deelen ; traagheid „koude waterige gezwel- len, en: ì lusteloosheid tot:alle-werrigtingen „ ont. ftaan. —" Terwyl * C. bj De laatfte_ aanleiding tot: bldeartortia® gen, vermeerderde ftoelgang , kwyling , pisvloed. en onmaatig zweeten „ uitftorting van bloed tus- fchen de huid en het celwyze weeffel, vuurigen „itflag ‚en wat dies meer zyn „ geeven. Van Weede ontaartingen (2), door” eigen- aartig bederf , gebrek aan beweeging , en álle de medewerkende oorzaaken (1) , by min be- kwaame, voedfels geholpen (CS. CLXI-2. 4, bs 6 4x), naar gelang der voortgebragte fcherptens zeer natuurlyk tot de enkelvoudige ziekten: van dit foorts, als Morbi ex alcalino fpontaneò (5) en fpontanet. ex. acido humore (+); het Acre _alcaleftens.C u), Putridam C Vv) sen de Mor. bì ex fecesfione particularum Cw) ; de“eigen- aartige gefteldheid der Scorbut 5 en, ‘geneigdheid tot Rotkoortfen ; ‚benevens het Acidum Ca); Nn je Hifi 5 Apborism. de coen. €$ cur. morb. 9. 76-86, C&N Ibidem , $. 6o- “64. Cu) Taftirut. Patbol. Medics $- 310. ben lbidem; $: 312. (w) Ibidem $-318, Cx) Thidems 9, 325. | hek Kik 3 518 Over de Ziekten welken uit wee ed Auflerum C 4) » Acre oleofum IG 2), enz. be- hooren ; Kunnen gerangfchikt worden. … Waar van de laatfte fcherpe oprispingen ; onmaatigen honger , voracitas ‚ maag en ingewanden pynen en krampen verwekken ; terwyl andere weder naar hunnen aart andere gevolgen hebben ($, CLXXXVL. ) , van-waar verfcheide fcherpten in het bloed „ verftoppingen in de kleine buisjes enz. ontftaan: de natuur zelve tot meerdere be= weeging aanzettende. | A. „ Dat de gevolgen der belemmerde onzigte baare uitwaasfeming,, gebrekkige beweeging, on- genoegzaame ontlasting (2), naar maate van het genomen voedfel, veelfappigheid , van bloed GS.-CLXXIII, 1. CLXXV, la de Ds Gs water en andere vogten (S. CLXXV. 2. ) ont- flaande; of de vaten te naauw zynde (S. CLX.) tot de veelheid der behoudene vogten , natuur- lyk behooren tot de Morbi oriundt ex defsëtu cir= culationis €5 Plethora (a); en de Ouantitas humorum vitiata (U) , waar in de zaaden van alle die kwaalen, voornamentlyk de Beroerten, Lethargus, verfcheidene foorten van waterzugt Peripneumonie nothe „ verftoppingen der Klie- ren, Scirrhi, Kankers, enz. gelegen Zyn. — 3 Ter- Cy) Inflitut. Pathol. Medic, $. 326. Ca) dbhidem, $. 328. Ca) Apborism. de cogn. (+ cur. morb. $. 906: ud, | Ch) Inflivut, Pathal, “Medic $. 384-392. Gefteldheid van het Vaderland voortvlneigen. 519” Terwyl van de tegenovergeftelde zyde hier me- de toe behooren die geene , welke uit gebrek en verlies van de vereifchte levensvogten hun oor- _fprong neemen (6). » | s. In tegendeel de beweeging te fterk zyn- de ($. CLXXIV.) , tot die der Morbi ab ex- ceflu motus circulatorië folo Cd), der Fluids Joco aberrantia (e), en Motus vitia in humoe ribus (J), moeten gebragt worden : gelegen- heid tot verftoppingen , ontfteekingen , Febres ardentes , Bloedfpuwen , Geelzugt , enz. gee- ‚vende, Waar uit | „6. Veele oorzaaken te gelyk zamenloopen- de , die ziekten ontfítaan en voortgebragt worden , onder den naam wan” Morbi compofiti bekend. S. CXCIL. De lichaamen dan , door zulke eenvoudige zaaden dus voorbereid „ waar van de herhaaling niet te dikwyls gefchieden , en de ge- gronde kennis , naar ’t oordeel van de beroemd- fte Geneesheeren , niet genoeg kan aangepree-\ zen worden (2) ; naardien in dezelve de ont- „wikkeling van veele zamengeftelde Ziekten af- hangen ; en hy in de geneezing hinken moet , | | | die Ce) Inflitüt. Pathol. Medic. $. 393. (4) Apborism. de cogn. € cur. morb. $. 92 - IO Ce) dnflivut. Pocbol. Medic. $. 397 & feq. Cf) dbidem , 8.406 & feq. Cg) Hoxwám, Tom. II. cap. T. pag. 15. Kk 4 sao Vande Ziekten ‚ wêlken uit de Narùurlyke … diesindeeze mank gaat: vermeerderen fteeds hun toeneemend: vermogen door veele zamenloöpen- de oorzaaken , en alle die-uitwerkingen”, welke deeze onder alle de vermogende „ veele verwise felende „ bekende en verborgene eigenfchappen der Lucht , Hemelfche lichaamen „ en den-zoo zeer verfchillenden Dampkring ondergaan moe- ten : waar doôr zy of fommigen van derzelver byzondere deelen , aan vérwisfelende uitzettin- gen „en beurteling{che vernaauwingen „ onder- worpen ‘zyn. Waar,uit de reden van het onder- linge verband der (S, CXCI.) evengemelde ziekten nader licht ontfangen. — Hoe dikwerf toch hoort. men deeze Lyders „ onder de boven- ae veranderingen (S. XXXIV' , XXXV , XXVIE- XLVIIL ) „niet klaagen , over ver. zwaar hunner .kwaalen ; van welken allen , die wie opvulling der. vaten CS. XCIV, ). ontftaan } moeten aangezet worden : als in-de Hersfenen , Beroerten , enz; aanvallen van Epilepfia» door de uitzetting der bloedvaten in, de.neus; Jongen Enz. Neusbloeden , Bloedfpuwen , enz. Door uitzetting. der. flym- vogten in de darmen. ‚ ver- meerdering van worm- toevallen ; en in den om- trek pynelyke zinkingen in het Aangezigt en an- dere. lichaams - deelen. —- De ziekten , tot deeze afdeeling behoorende „en de belediging . der Deelen , welke” uit derzelver ‘aanweezen voortkomen „ verdienen , voor en-aleer wy tot de overweeging van die der Yaargeiyden Si ee bree, RS Gefteldheid van bet ais voortvloeijen. 52 gaan „als nog eenige weinige nadere ophelderiag: BE In welke de wyze van aandoen ; ons van zelve leidt tot-de orde , die wy te volgen hebben; te weeten: voor ‘eerst in den buitenften „ ten anderen in den binnenften omtrek of oppervlakte des lichaams „en eindelyk in’ de deelen , die cusienen dezelve gelegen haden L ‚Na der betoog van Bet wanne VERBAND van eenige SLEEPENDE ZIEKTEN if den BUITEN- Ute # STEN OMTRER des. Lichaams sd, Se CXCIIL De Pynen, in dea zin waar in die hier voorkomen: (47 in denroïtrek des lichaams, bekend onder den naam van Rheuma- sigus en fleepende Jigt- pynen,,- waar toe-insge- lyks.de gevoelige Hoofd -‚Kies-‘en Tandpynen;, en in eenen zekeren zin „de. Podagra , Chira- gra en Onagra. behooren ; 5. deels-door eenvouú- dige belemmerde uitwaasfeming, deels door hoog- gaande fcherpten, in, het bloed „ en onzuivere vog- ten, gebooren, „en tot de Morbi chronici be- hoorende ‚ moeten wel onderfcheiden worden, van. die. geenen „ die. met koorts werzeld gaan; en-door aderlaten en andere middelen , in ont= fteekene ziekten gebruiklyk „ geneezen worden’z ‚vermits deeze fchielyk en op eenmaal ontftaan ; terwyl de anderen , uit onzuivere opvulling der : Varen Cb) Li. STokke kawynende Ziekten enz. 5 267 Pa8- 177. | Kks | | jn ' 522 Wande Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke vaten enz, worden voortgebragt 3 en de veelvul- dige kies- en tandpynen , die in deeze onder- werpen doorgaans plaats hebben „ niet zoo zeer aan bedorvene kiezen en tanden , als welke door- gaans in deeze lyders gevonden worden , maar aan dezelfde oorzaaken toe te fchryven zyn. IL. —- In de INWENDIGE ‘OPPERVLAKTE „ van’ de — geenen „ die de Longen aandoen. Von ‚%. CXCIV. Niettegenftaande- de Aasiher- ftigheid „ Afihma , haaren grond hebbe , in de taaiheid der vogten (#), in de Longen opge- hoopt'3 door de gevolgen van verfcheidene be- roepen en Zrafiguen (S. CXXXVIII CXXXIX, 3.), en te drukkende keurslyven ($. CLXXVIL. coROLL. IÌÌ. 6.) , gekoesterd ; zoo gevoelen de „Aflhmatici , de vernaauwing der longen , niet min- ‚ der by eene zwaarder lucht ($. XXXVII. 2. ). —_ Huxuam had beftendig waargenomen , dat: de zulken het altyd kwaad hadden , wanneer de Ooste wind lang gewaaid hadde CE). Hy voegt er by , veelen gekend te hebben , die, hoe- wel zy te bed lagen, deezen wind opkomende ; konden voorzeggen en gevoelen, overeenkomen- de met het geen in ‘t gemeen van gevoelige jen el- Ciy Dezelve, $. 266. pag. 176. Vergeleeken met H‚ De Gaugir Inifbitut. patbal. Medic. $. 285, 435» 458. Ck) Leo, Tom, 1, pag. 266. Gefteldboid van het Vaderland voortvloeisen. — 523 | ftellen (CS. XLVL.) is opgegeeven (4). -Zaa- ken , die noodig zyn in de geneezing opgemerkt te worden : in welke men te letten hebbe op het Afthma pituitofum vel humidum , en het Aflhma-fpasmodicutn vel convulfivum ; van wel- ke dit veel overeenkomst heeft met het droogeré en zwaardere , en geene met die eener ligter en vogtiger lucht. —- Zoo wel als-het Aflhma a materia exanthematica retropulfa , Aamborftig- heid, uit te rug gedreeven uieflag. Omtrent welke de Heer BorrnaaveE opgemerkt hadde , dat van honderd menfchen , welke van hunne kindsheid af Aflhmatici geworden waren , ’er negen-en-negentig derzelven door het indry- ven van uitflag of dauworm „ door middel van vette fmeerfels , naar de longen ‚die bekomen hadden (a). | EN adh ak XCV. De Teeringen hebben haaren grond 4 | | 1. In de erfelyke gefteldheid ($. CLXXXI.) oe. In eene te groote veelbloedigheid CS. CLXXV. 1, 4, 4,6.) , en belemmerde gewoo- ne of verwaarloosde ontlasting ($. ALVIL 2.) van het zelve (7). Sec CI) Lc, cum p. 53. not. F. & 298. Cm) Specin. Materie Medice contraête , pag. 58. Cn) H., BoernaAave Apbor. de cogn, 5 cur. morb. $. 1198. de1, cum HF, Hormann M.R‚S. Tome Ill, $. X1, pag. 287. 524 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke 3. In den-kouden „ vogtigen ; noordelyken en n nevelachtigen dampkring C$- XXXVII lak 0i _AXXIX, r. XL. 1, 4. 2.) van den „Amfverdam- fchen Geneesheer Ture (4), voor de oorzaak der menigvuldige Teeringen in HoLLAND ge= houden; van HiePocRATEs reeds opgemerkt (6), als die de herfst „ in welke eene vogtige- lucht ingeademd. wrdt; den Teeringachtigen fchaa- delyk bevonden “had : en waar van het verband | door SYDENHAM (4) duidelyk verklaard is, 4. In de Zinkingen, catarr hi malienì CS. XCIV.), welke uit de belette onzigtbaaré uit- waasfeming ontftaan (7). s. Uit de verwaarloosde Verkouwdheden. ; zoo menigmaal in de onderfcheidene Berichten ‚vermeld. Van welke , die uit. voorafgaande Bloedfpuwingen (2) ontftaan , door de koeste- rende warmte en uitzetting in de: vogten worden voortgebragt : terwyl de andere (3, A5) een gevolg van belette: doorwaasfeming in den “winter Zyn. / 6. Uit voorafgaande Ziekten , die kwaalyk behandeld , ofte eene verkeerde ‘plaats hebben Bn; 9 Obf. rb IL. obf. X. Vergeleken met F. Horr- MANN |. c. $. X Cp) Apborism. 10. Set. UL Ca) ProcefJus integr. Öc. cap. ultim, pag. m. 637- Er) F. HorsMANN leo, &. XIlL Gefteldheid van het Vaderland ovortwloeijens ge5 | genomen. CS CLXV. 4. €.) als. Kinderpokjes „ _ Mazelen , Roodvonk en. anderen Uitflag (53 zoo, menigvuldig: in het „Vaderland. — _ Alle welke oorzaaken voornamentlyk tot die land hun opzicht hebben. «Waar by men ten | 7, De gevolgen der Aflhma in de verfdnitd fende onderwerpen , voornamentlyk die hun op- zicht op de beroepen en drukkende dragt (S: CXCHII. ). enz. ($- CLXXVI. dee beten ; niet ten onrechte. rde re | SCHOOL ION. übe zoo even genoemde veele Zamenloopes de oorzaaken „ en die, welke door den Heer BOERHAAVE (#) uit de allereenvoudigfte Ziek- ‚ten, Morbt fimpliciores CS. CXCI), zyn opge- geeven , aandachtig overweegende , moet men zich dan niet verwonderen , dat deeze zoo alge- meene Ziekte „ die op fommige plaatfen van het Vaderland CS. LXIX. 2. LXXII 1. enz.) zoo veel inwoonders wegrukt ‚niet meerder uit dat oogpunt. befchouwd ; maar , Zoo niet door- gaans , als “eene voorafgaande ontfteeking: der longe , die toch den riten tyd plaats heeft , | en Cs) H. BortrAave snid c. 8. TIE, oe 6: $. XV, XVI. Ae Cé) Apbor, de cogn. ier cur. Ai $. 1198. de 826 Vande Ziekten , welken nis de Nátuurlyke en betêr te geneezen is (4 ), aangemerkt wordt? Daar dezelve den meesten tyd in deeze landen, uit ongefteldheid des lichaams, belemmerde om- loop des bloeds door de longen , ontaartinge der vogten „ zinkingen op de keel en luchtpyp val- lende „ onder de. gedaante van eene fleepende verkouwdheid „te dikwyls verwaarloosd , wordt voortgebragt. — | …_ Hiepocrates heeft dit onderfcheid ten zynen tyde te duidelyk aangeweezen (U), dan dat men daar geen gefchikter gebruik van maaken ‘zoude. .Omftandig zyn dezelve dóor GarLeENus van gelyken befchreeven (ww). Doch zonder- | Kuss ek en ling (u) H. BoERHAAVE J. c. $. 1207. 3. | e Cv) Lib. IL. de morb, Fors. Seêt. V. pag. 446. lin, 46. Fit guoque fuppuratusy fi ipfa pituità ex capitein pulmonem de fuxerit , ac primum quidem latenter defluxit , tenuemque tusfim exhibet Ns id paulo folito amarius exiftit , co= lorque tenuis adelt. — ogreffu vêro témporis ‚ tum pulmo exasperatur, tum intus. a pitnita inhetrefcente & putrefcen- te exulceratur ;. pondusque in peêtore & dolorem acutum ante: é& retro exhibet;-Corpus vehemefter incalefcit , pulmo a caloré ad fe pituitam ex toto corpore, precipueque ex ca= ite trahit._ [ Omftandiger heb ik over .deeze en andere plaa: en van Hirrocra'rrs gehandeld in Wiforia conflirutionis Epide- mice verminofe &c. Cap. Hil, Se. Il. -Schol. pag. 226.-en de naauwkeurige he REVE vaú die foorten deezer Ziekte, uit ROEDERER en Wacrer aldaar aângeweczen: terwyl men de duîidelyke reden van deeze ophoopieg , en het {cherp wor- den der weiachtige vogten naar het hoofd, de keel en de lon- „gen, by F. HoFFMANN de affeftione Pbtbifica five Tabe &c. Cap. IX. 6 Xl, Tom,lli-P.-286, kan verklaard zien. ’] Cw) Commentar, in Lib, 1. Epidemior, Fol. m. verlo 105. ne 17, litt. F. Claffe tertia fexta JUNTAR. edit, Sn; Gefteldheid van’ bet Vaderland voortolocijeh. sey ling klaar en duidelyk , ín de voorgaande eeuw, door Paurus BARBETTE 5; zeggende : „, Het > befchadigde deel is by wylen de Long wel, 5, maar in gúlker voegen niet als ‘er over geoor- „> deeld wordt , gelyk zulks uit de oorzaaken s» genoegzaam blyken zal. Gemeenlyk Iyden z_N. B. ook weeltyds de maag en het alvleefch, ‚ de melkklieren, enz. (x). En een weinig bensten (4) : 5, De oorzaak is 1. de maag, ‚ die het voedfel kwalyk verteert: 2. het vogt „ van het klierbedde, (alvleefch, Pancreas >), „ zich niet wel met de gal vermengende ” (al lerduidelykst met het verband „ hier van boven gegeeven ($. CLXXXVIII. 6. ) » overeenko- mende) (2). 5 Waar door ten 3. de te dik- ‚s ke chyl kwalyk door de melkklieren gekleinst ss wordt. Hier door gefchiedt het dan ten 4. ‘> dat het dikke gedeelte des chyls in de melk- „> klieren blyft hangen en niet gekleinst wordt »» en dezelve verhardt , zoo dat ‘er niets , dan „> deszelfs weiachtig gedeelte door de borst - buis ss tot het hart geräaken kan. Ondertusfchen ss wotden de ronde bloezemachtige blaaskens der > longe , agtervolgens den omloop des bloeds „ ss met het water vervuld ; het welk in dezelve » dik- Cx) Medicinale Werken, Geneesoeffen. IN, HARK) 1. Hoofdft. 5-1, pag. m. 499. Cy) $ IL, pag. 500. (2) [Vergeleken met Hifloria conflivutionis verminsfe , &c. Pig 227. 229. J 528 Van de gieten „welken uit de, Natuurlyke »» dikker wordt „ en aamborfligheid., hoest. en „ opklimmende dampen „en nu en-dansaanko- ‚‚ mende bangigheden veroorzaakt: maar dat een »» Zweering. der longe de Teeringe zoude-zyn. Kk „s. fta. ik niet toe ;- ten zy.idat ze ‚door lang ver- »» loop van tyd ‚ of in, eene long- verzweering ‚vC Vomica) „of ineen Ettervergadering in de »», borst C-Empyeina) veranderd: want „ik-heb- EE be door het openen van doode.lichaamen „die >» van deeze kwaale geftorven”zyn altyd het os tegendeel bevonden” (ader { Billyk on- ‘derfcheid hy-dan-de Teeringen in drie foorten : als 1, in eene flymige, 2. in eene feherpailtige, > 3. indie welke uit belette ontlasting, inde long; ontftaat. Mede overeenkomende 3 met het on- …_„derlinge verband hier van, boven ($. CXCIV. ) opgegeeven. — … Deeze zyn het dan, die in de medegedeelde berigten voorkomen onder den _maam van langzaame Teeringen „ Teeringen 0% Antemperie frigida „ Phthifes abdominales G.ca- zarrhales &c.. (6). —. De Baron vaN Swig- TEN heeft deeze mede uit de aangehaalde plaat- fen van HirrocRarEs en- GALENus, alsook uit LUS AURELIANUS, PEREN in began) Ds | | « Cersus had Ca) Men vergelyke hier seite mede de Aanteekeningen van F. Dekkers op deeze plaats , zoo-die het gevoelen 3 van onzen Schryver bevestigen ;, als die, welke daar van eeniger maaten afwyken. Cb) Vergeleken met Rorpsrer en Waren. De’ mordo mt efo; PAS. 57° Hiftor, conflis. Epid, lc. ) Á Gofteldheid van het Vaderland voortoloeijend. 529 Cersus en Huxiam; Tom. H'pag: 4olcaange* roerd (4) —- Van welken laatften Schryver er eene nièt-mim duidelyke plaats is-;-byswelke hy vamdiefoort van Teeringe:omftandig melding maakte)»; zeer wel metde tweede foort van Ee GEREED NN: emo | ig, CROV* Î „Uit de: Betigtër bte? van de ofderfcheïde deelén'des Vaderlands opgegee- ven :(S,-CXIV- CXX7 “coROrL: Te HL ) >kan men -ftellig zeggen „dàt de Zeelucht niet zoo zeer voor de: oorzaak’ deezer ziekte Ran gëhou- den worden „als wel de zamenloop diér geenen, welke van dit foort zyn aangeweézen ;“naâfdien de Teerinigeri te Duinkerken , eveneens als’ de Zeekusten van het Vaderland, aan de Nöordzee gelegen , zoo min , als in de Landen van den HeLrus , onderfcheiden opgenoemd , gemeen zyn (Cc) —, Belangende de byzondere Juchts- gefteldheid in de onderfcheide- ‘jaargetyden’ enden dampkring , 3, ‚200 heeft HUXHAM opgemerkt 3 0) gn (Toms IV» rag. zin | Pal 64) Non omuis utique tabes, Saone ab Liter en det; Craríor enim eft hic cafus, quan vulgo putatur;) "plus Ies ‘enim quotidie, per longum tempus immenfam muci falfiss ulicis, „vel etiam plane infipidi copiam per tusfim rejiclunt e cut hee foetor ineft ‚ nec purulenti aliquid , glandulis, nimi= rum cum duêtibus asperze arterie relaxatis , nimium, Hoe tamien fape , licet egrotos diutius trahens /-haùd tethal@mi- nus fit, quam fi vel wen Anier exipuidnk ‚4 Tom. ko pag. 198. « hade, AMOR Cc) Maladies de. Dunkerque kos B Er | ANV III. Deel. Ll g3o Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke dat veele Phthific in de maand van Mey 1733. ftierven , dewelke uit een Febris catarrhalis ont- komen waren, en uit dezelve dikke beenen had- den gekreegen , wanneer de Ooste wind eenen geruimen tyd had gewaaid , en eene drooge en fyne lucht veroorzaakt had (4d). — Andere aandoeningen van verfcheidene luchtgefteldhe- den op -deeze ziekte , kan men verder by Hir- POCRATES (€) enz. nagaan. Terwyl de waar- neemingen in ’s Hage beweezen hebben, „ dat „de Teering, zoo wel onder jonge lieden , on- „‚ der de 25 jaaren, als boven de 25 jaaren oud, … fterk heerfcht , en dat, hoe zeer ieder maand > een menigte wegfleept , echter de Maanden s van July, Augustus en Ofober ‚ het minfte s fchaadelyk bevonden zyn” (/f). — In de eerfte Wegen. S. CXCVI. De verfchynfels, ($. CLXXXIV, CLXXXV.) aangeweezen, vereifchten, om ge-" wigtige reden , een omftandiger verklaaring ; naar- dien dezelve tot veele aandoeningen in de Mond, de Tong, de Maag , benevens het znteflinum duodenum, en in de overige darmbuis enz. bui ten dit onaffcheidelyk verband van eene duistere. | Vein Cd) Tom, FE. pag. zoz. Ce) Lib. Epidemior. hb. Be. h f) Verzameling van naauwkeurige Lysten , enz. $. ZCVIIL 35e E à . / 4 Í Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. id 53 verklaaring zynde , de beginfelen leggen (g)e Met een woord kan ik niet voorby te melden „ dat veelerlei foort van pynen , uit deeze onge- fteldheden hun oorfprong neemende , veelal met de Rheumatismus chronicus inftemmen , (waar toe ‘in een zekeren zin de Morbus craf]us Hre- POCRATIS (#) te brengen is 5) en in eene om- gekeerde rede van dezelfde verwandfíchap zyn : gelyk niet zelden fommigen derzelven met uitflag werzeld gaan , of door eenen heilzaamen uitflag critic geneezen worden.…— Zen anderen, dat de allereerfte aanleiding van uitzetting in de keel Claucium laxitas) ‚ en die def belette moeily- ke of belemmerde doorzwelging „ en-de gewoo- ne gevolgen van walging , uitwerping van wâate- rig vogt , en dadelyk overgeeven voor en na het | ' nut- - Ce) [Men kan hier met vrugt op nazien de meermaal aan gehaalde Verhandeling van ROEDERER en WAGLER , de Morbe mucofo , in welke de waarheden , met opzicht tot deeze ver- fchynfelen „, zeer duidelyk zyn verklaard. Kent men die , dan zal men begrypen , waarom ik in Hifborfa confbitut. Epide. mice &c. melding gemaakt heb van Bebres notturne , (waarvan zoo fpaarzaam aanwyzing gefchiedt, en die naauwlyks, dan hier en by HrppocrATEs voorkomen „> accefJorie acute , eraa Vidarum (5 puerperii, pbibifice &c. welker grond ik niet geacht heb in de Wormen gelegen te zyn , gelyk men zich mogelyk verbeeld heeft, maar wel overtenkomttig deeze waarneemin- gen en myne eigene bevindingen (Seêt. Ill, cop. IL 6. XLVIh feg.) In de depravatio materie mucofe hun beftaan te hebben ; „gelykerwys ik my dien aangaande in de Dedicatio , pag; vir, verklaard heb. —- En by aldien wylen de Hooggel. A. pz Haen dit bezeft had , zoude hy waarfchynelyk rechtmaati= ger oordeel over dezelve geftreeken. hebben. — J Ch) ConfJ..H. Brenperr Opufcul. Matbematici €} Medicû Varië Argumenti , Part. 1. Prog. XXVII, p. 166. Gott. 1769. Lla2 | B 53e Wan de Ziekten , welken uit de natwurlyke nuttigen van fpyze’ (#); niet zelden hier uit ge booren, worden. a eindelyk , dat de Tusfis flomachiea-chronica. Ck), wel te-onderfcheiden. vande “Tusfìs convulfiva „ tov de ziekten van de: jaargetyden behoorende „in de feherpgewordene ftoffe „door. de uitgezette en gezwollene foli cult, glandulofì (1) „ in deezen ftreek. gelegen , 7 gn Vaderland hebben. … | Dat de Cardialgiz chronice, onder vee le, Rn Cm.) , in het misbruik van vetach- tige en meelachtige fpyzen enz. ($. CLX. o, 4. _ geestige en warme dranken (CS. ELT. 5.hd), te. naauw toegehaalde of drukkende keurslyven S. CLXXVII. 2,6.) enz., veelal gelegen zyn in de belemmerde onzichtbaare uitwaasfeming ; waar door deeze , volgens de opgegeevene be- richten ($. CXVL 7.) » Op fommige plaatfen in Cardialgia endemice. beftaan. Waar by de oor- zaaken, boven $S. CLXXXVL 2. en CXCVE 1) _ Ci). De Tusfis ficca ibocholdee ‚ die mede wel met cent. ge | heefchheid na ‘het éeten zich vertoont , fomtyds periodic? of tegen den avond wederkomt enz. en met pynen naar beneden in.de:lenden en „heupen , vel vefticum tumore eindigt , is van een Anderen äart ; als meest door belette Aambeijen- vloed „ per confenfum veroorzaakt. Conf. J, G. BRENDEL J. c. Part. Ú. Diff, XVI. De Valevudine ex bypochondricis, $« V. pag. 5r. Got- ting. 5: Ck) F. HorrMAN, M.R. S. Tom. 1. Se&t. IL. cap. Ill, 6. XVI. pas. 112. CI) RorperEr & WAGLER J.C. Pp. 32, Tab. 1, HJ. (a) A. pr HAEN Ration. Medendi, Cap. VI. cap. L. Gefildheid van bet venen voortvlieijen.. 533 1) aangeweezen „ het iui! toebrengen + en _ agtervolgens hunne: verfcheide vermogens , ook. … die afwykingen-van eenen“welgeregelden:honger en goede fpysverteering “met -zich, fleepen. — De. Wormen werken , in vogtige jaarfaifoenên 8 (Se XLI. 1.) hier in mede; en, brengen zoo wel, de Cardiogmus ‚ als.de Cardialgia fpncope tica [u], benevens de Cephalaleia flomachica en Veriinofa [o] voort. — Tot deeze Clas- Je behooren 5 3. De Colyken de Sober dewelke, be- halven eene epsdemifche oorzaak” CS. LXXIV. 3) ende misbruik van afveegende. warme dran- ken (S. CLXIL s.-4, d. ) ‚gebrek aan zuiver wâter CS. CXXVIIL r, 2,3.) , in deeze lan- den. voornamentlyk door loodftoffen „ ’t zy by uitwaasfeming ontfangen (S. CXXXVIIL 1.) ,_ ‘of onder de wynen gemengd (S-CLIL- 3.) of door de loode pypen, platten, bakken, pom- pen „ tot gebruik van Ki enz. worden voortgebragt, eN | 4e De Drarrhoee en Rshensotile iter js C$- CLEXXXVIL 6.) doorhunne aandoeningen. opde tedere darmbuis [p], en gemeenfchappe- ly- Pa Hir. Conft. Epid. Verminof. &c' cap. ie Seât. IL. 6. LXX, LXXII. cum Scholis bag: 254, 296, 30 Re oJ id, cap. IV. Se. IL. $. LXVIL. cum ‘Scholid’ pag. 289, 290292: 5 Lp] Ibidem, cap. IV. Set. u. 5. CXXVL, CXXVIL, cum ‚_ Scholio pag. 393, 3947 306» 308, _Ll3 | p 534 Van dé Ziekten „melken uit de Natuurlyke Iyke verknogtheid met de-blaas „door middel van de zenuwen [ g } ,- Verwekken. wederom van hunne zyde, als een gevolg , niet zelden 5. Strangurie [r]: Gelyk 6. De Scabies vefice , van Hrirpocrares reeds vermeld [sJ, van denzelven flymigen aart is, als de even gemelde , in de fpys- buis huisvestende. — In de grootere en kleindere Bloedvaten. $. CXCVII De Bloedftortingen, ( He- morrhagie fpontanee ) zyn doorgaans gelegen 1. In de befchreeven fcherpte en dunheid van het bloed , de eigentlyke zaaden der /corbut ‚ XCIV. CXXL Cororr. Ì. en $. CXXX, | Cor. HH, HI) (2); waar door het roode bloed, per diairefì n éS diapedaifin , door verbreeking of van een wyking der vaten wordt uitgeftort (u ). ae. In de Jawiteit en flapheid der vezelen zelve, geenen wederftand genoeg knnnende bie- den , wanneer het A; door de uitzettende | „warmte fr [4] Ibidem, cap. VI. $. CIL. XII. pag."374. Cr] Abidem ; cap. IV. Seât. VI. 5. LXXXIV, cum Scholio Pag. 325= 327: (s]} Apbor. 77. Set. IV. cum Lib. Progn. Il. &c. C:) H. D. Gausir Inflitut. Pathol, Med. & 288. Lu. Sroxxe l.c. $. 269- pag. 172. Cu) lhidem) $. 203. nOM, 3, 4. Gefleldbeid van bet Vaderland voortvloeijën. 535 “ „warmte der lucht ($. XLIII 3.), of gebrek aan genoegzaame zwaarte ‚de Longen belettende zich behoorlyk uittezetten ($ XXXIX 1,2.), in deszelfs vaatjes niet kan behouden worden 4 per anaflomofin ‚ door verwydering (v ) buiten dezelve geraakt. Waar toe | 3. De toevallige vermeerderde prikkelbaar- heid (arrstabititeit) „ ContraCitones fpasmodice, uit aandoenlykheid van het zenuwgeftel (u) of het vermogen der, Potentia animata [4] by andere oorzaaken, uit fcherpte varrhet bloed, te naauw rygen ($ CLXXVII. Corour. III. ) nz. gebooren ‚ kunnen zamenloopen ; en de Abortus in et Vaderland ($. CLXXX. 3.)., Belangende de byzondere lächtsgeltetdherd op deeze ongefteld- heden ; zoo heeft HuxnaMm (4) opgemerkt , dat de bloedftortingen door. de neus en door-den mond , aambeijen, en andere ontlastingen by de Vrouwen ‚ in den droogen heeten zomer. van 1747. zeer wenig vald waren. ie Ter Cv) Ibidem, nom. s. (w) F.HorrMaNN M,R, S. Tom, Il, Seê. IL, cap‚ IX. 8. XVI pag. 179. Le] Hiffor, Conflit. Epidem. Verminof. Sc. cap. ill, Set. I1- AeBr. X. cum Schol. paf: 102, 103. & foet. Ill, ae ik VL, VIL Xl —tAegr. V.&c. « Cy) Lee ee Tom, Ll. pag. 334 Ll á 536 Vande Ziekten ‚welken uitde Natuurlyte ves dga Terwyk de Aämbeijen hunoorfprong be-- ‚vertoonende, mede van deezen aart is, door VE- SALIUsS zeer natuuuriyk verklaard en afgeleid (6). t Mott seek FS In ar a Oe | a, kj] enk Mo Bner MU motet A Mene Mmardt at / vz 1 Hifbor. Conflit. Epidem. Perminof. &c.l.e. pag. 103. Ca) A, DE HaEN Zbhefes Patbol. de Hemorrboid. cap. 1. IX. &c, Ch) PF. Horrmann Difjert. de exulcefat. Pefite. Oper. Suppl. AN paso SAS PV e ©" er det” ) Conf. J.G.BrenDeL. Zvc. Part. Ils DITTV, de Hemórrboin dibus interceptis morbos verendorsèm apbrofidiacos fimulantibus. S.V. Ce) Lib. lll, Anat, cap. lS cum PF. Horrmann i.e, 6, lil, Gefteldheid van het Vaderland woortoloeijen. | 537 ee De de, Pi vaten, el ven Ee kt , jj 6: cxevu. ‚De Waterzugt zoo mangel in Zuipen Noorp HOLLAND en FRIESLAND, als in?tbyzonder de Hydrops pebioris te Hoorns, ZUTPHEN enz. befievens de Blydrops ovarii À OVERYSSEL en in de Graver, hebben mede haar oog dienen er te worden. In welke zick- te; behalven alle. tyden des jaars , nogthans de wintermaanden , en onder deeze die van ven hug | 4d wel de gevaarlykfte zyn (4). - „De andere. oiestteldhedenSs van deezen pg 5 Ar Leucophiegmatia , dikke beenen in-de- Vrouwen ($:,CXVÎe7. Ni eindelyk in moeilyk . te geneeze,zweeren openbreekende (S: CXVI Eli)» Zyn van-denzelfden: oorfprong; “waar by diet-barvoets loopen op natte fteene: vloeren CS. EK AXT. Je GA ongefchoeid zyn’ werk te vere dieten, benevens het zitten hangen over heete “ftooven CS. CAAAIL ) enz. niet moet vergee- ten” worden. 4 a ‚3: De (3) Var sp var naaus ib. Lysten enz; $- XLIX. p. 35 Lig 533 Van de Ziekten, welken uit de Na vin 3. De Leucorrhea , Fluor albus, Witte vloed , hebben by de oorzaaken (2) in de ver- flapte vezeldraaden enz. en de defeflus Menflru- orum , zoo wel in deeze ($. CLXXX. 2), als in de overvloedige taaije flym en gebrek van rood bloed (e) hunne betrekking. | 4. De Uterí prolapfus , uitzakking der baar- moeder , moet buiten eene onbetamelyke ruwe behandeling, en menigvaldige verlosfingen , ook wel degelyk aan deeze algemeene verflappinge zoo wel als de ani procidentia in kinderen enz. aan de volgende ($. CXCIX. ee worden toeges fchreeven. jl SS CXCIX. De Rachttis, Engelfche ziek- _te, lenden- vang , heeft , behalven het kwaade voedfel (S. CLVIII. 8.) , de natte en vogti- ge huizen ( f >)» flaapfteden, luijers, by het te lang verblyf in de kinderftoelen , met het hal- ve naakte lyf over de onreine uitwerpfels ( $. CLXXVIL. 3.) , haar oorfprong aan de kwaade behandeling , of het te rug dryven van hoofds- uitflag , dauwormì , fchurft , en andere loopende huids- egens Cz). aas: $. CG, Ce) G.B. VAN SWIETEN Commentar, Tom.l. pag. Lol. “_(f) ROSEN vAN ROSENSTEIN , Handleiding tos de Ziekten der Kinderen , pag. 403. — (2) H. BoernaAve Apborism. de cogn. @& cur. morb. Se 1484 VAN SWIETEN Connie: Tom. IV. pag. 590. Ns Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 539 _$. CC. De Winterhanden en VWintervoeten wederom aan de verdikking der wei-vogten, en gebrekkige doorftraaling in de kleine vaatjes aan de uiteinden der deelen „ ín welke doorgaans de overgang het moeilykfte is, door de koude vere meerderd. (4), …S, CCI. De menigvuldige Knoestgerwellen en Kankers ‚ waar van onder de Berichten: van -„Zuip- en Noorp: HOLLAND , FRIESLAND en "OverysseL , is melding gemaakt, hebben tot de beide opzichten van onbekwaame doorftraaling van buiten , als taaiheid van binnen , door vet- tigheden geholpen. (ú), en daar uit voortfprui- tende fcherpte by den laagen, waterigen en vog= tigen grond , gebrekkige beweeging , voornaa- mentlyk tot hunne naaste oorzaak het ophouden der maandftonden , by verzuim van noodig te doene afleidingen (S$. CXCVIII. 1.) 5 waar van mogelyk ; by het misbruik van geftadige en te heete ftooven , de sScírr/7 aan de Dyen CS. CXVIIL 2.) afhangen : als die der borsten doot het drukken der keurslyven „ en het onbekwaam maaken van den tepel (S. CLXXVII. Corort. HI. 4.) begunftigd worden. à Eh dn Cb) P.G. Caverzrer Zraité des Tumeurs & des Ulceres , ou Fon tache de joindre a une Theorie folide, la Pratigue la plus fure €} be mieux approuvée Ec. a Paris 1759. pag. 204. Ci) H. D, Gawsir Infliiat, Pathol, Medic, $, 460. 530 Vande Ziekten , welken dit de vei ne In bet bersfen- gefel en. de Zenuwen; wÀ nk S cer. De Beroerten ; sie veeleide, dieheid CROVRRVE 1. 45 DN taaiheid. der vogten '($. CLXXXVI. 6.) , koude en vogtige” dampkring (S. CXIV -CXX, ) ‚ 400 wel inden zomer door de uitzettende warmte „ als door de za- mentrekkende Jef” vernaauwende koude in den winter ($. XLVIL 1. 3,) 3’ voortgebragt’y doof fchaadelyke:wynen ($.- CLIL-34) vermeerderd; en dagelyks in aantal menigvuldiger. wordefide', zyn sweeledig 3 als: bloedige of heete „ en; ymize of. koude ; té duidelyk doot: der Heer Bó wR= HAAVEO(À) jen anderen ‚gewettigd; darpdat zulks nadere uitbreiding: vereisfchen zouden == De flymige- of koude behooren tot deezevafdee ling, de andere tot de en der rig” ne jaargetyden. De Heminkgie en nlkhsndn. van, elk claifì uit dezelve oorzaaken gebooren ‚ gaan niet? zelden met Wormen verzeld.$-of-fchoon de/be= lemmerde ontlastingen van verfcheidene foort, niet uit het oog moeten verlooren worden,» daar het drinken van met loot -ftoffen „bezwangerde wynen (S. CLI 3.) , zoo wel als de uitwaas- femingen der fchaadelyke dampen (S. CXXXIX. rt.) het go Kunnen toebrengen. — Onder eid de Ck) Arbor. de COEN, Pur, morb. $ roro, “ Gefleldheid van hes Vaderland. voortvloeijen” — _54x ‚de weele Kpileptici in.ons Vaderland zyn, er niet _ weinige, by welken de Potentia-animata CJ) _de hoofdrol fpeelt.…‚De meeste „ die ik‚genas ; loosden, Wormen ‚en werden-herfteld. Welke oorzaak-in de (tuipen der kinderen „zoo wel als het zuur, en het uitkomen der;tanden en kiezen zamenloopt, C4n))- „Sehoon het niet onwaarfchy- nelyk- is, datde algemeene verzwakking , zoo dikwyls opgenoemd , het zenuwgeftel aandoen- Iyker. maakende „ dan voorheen „ deeze ziekten vok.„daar door gewooner en menigvuldiger wor- den. Het geen: -niet-min oorzaak is „van — het zoo fterk toeneemen der zoogenaamde. Ze- nuw-ziekten, waar van de reden door den Heer - Je BikKER CHN omftandig verklaard is. — „Dat onnodige aderlatingen , -niet-weinig tot. ver- meerdering deezer,kwaalen toebrengen „ zonder genoegzaam gebruik te maaken van maag en in- gewanden. verfterkende middelen „zal niemand ontkennen, die de behandeling van veele heden- daagfche Geneesoeffenaars , met een onpartydig | 206 CD) CL. VAN DOEVEREN Dier de Vermibus inteftin, bom. bre- Br. Tenia. [Wat verfchrikkelyke uitwerkingen de Potentia “gnîmata en de Morbi chronici , vooral op het Zenuwgeftel heb. ben , ís door verfcheide aanmerkelyke gevallen bevestigd in myne Hifforia conftitutionis verminofe , èc. onder anderen cap. Ul. feêt. Ul. a. Aegrot. 1, Ul, IV, Vv, Vil, Aas Ke men En litt.&.Aegrot. IV. Beo: Cm) H. BorrnAAve |, C. Cn) > Verbandeling over de” natuur „ oor%aak en geneezing der Zee tuwziekte van R, Wyru en Lu BIKKER; pag: 355 ane gi zaan Wande Ziekten , welken ut de Natuurlyke oog befchouwd heeft. — Intusfchen zyn het niet alle Zenuw - ziekten , die daar voor door- gaan , en voor gehouden worden : ook niet de klagten, van het op de Zonuwen te hebben, thans in den mond van veelen als beftorven, altoos in de firuêluur van deeze deelen gelegen ; maar meêr gefchikter , en met de waarheid overeen- komende , in het ganfche , of byzondere veran= derde werktuigelyk zamenftel der ingewanden , enz. gegrond [ov]. Waar toe niet zelden de Wormen (S$.- CXXL cororr. V.) het hunne toebrengen. — Waar uit dan die veeldaantige ziekte, en daar mede verzeld gaande fymptoma- Ja, van Wapeurs , benaauwde Opfpanningen der ingewanden van den buik en borst, hartkloppin- gen, flaauwten , en eene doorgaans verzellende ‘ droefgeestigheid, gebooren worden. $. CCIIT De Koortfen , welke tot deeze Clasfe, als gevolgen der veelvuldige ongefteld- heden ($. CLXXXHI- CCIII.) behooren , zyn Febres quotidiane (p), in welke de derdendagfche koorts , doorgaans met kwaad vooruitzicht , niet ongewoon is over te gaan (4)5 uoClurne , len- ie €3 heölice ; Alledagfche koortfen , Nacht- koort- Co} Hiftor. conflivution. Epidem. Verminof. &c. MANrissA ; pag. 228. | Cp) F. HorFrMANN M.R‚S, Tom, Il, Set. I. cap. ill. $. Xe XIV. pag. 33, 34 Ca) Ebidem, $. AVIL , Gefleldbeid van bet Vaderland voortolneijen. 548 __koortfen, fleepende en uitdroogende koortfer. Deeze worden , naar maate van derzelver aart of vermogen „ van verfcheidene ontlastingen , van minder of overvloediger zweet , pot/utiones ndöhuirne „ enz. gevolgd. Het eerfte door te overvloedige wei , te veel teruggebleeven voed- fel in het bloed , te moeilyke doorftraaling in de chylmaakende ingewanden ($. CLXXXVI.), of te groote ontbinding van het zelve ($. CXC.), voortgebragt. Dit zweet is onderfcheiden naar de deelen , waar in het zich vertoont ; als al- leen aan het hoofd , den hals , het voorhoofd ; en aangezicht ; of in de lenden en onder- lede- maaten ; of wel over het ganfche lichaam. Het nachtzweet der eerfte koortfen is, voor zoo ver het lichaam daar door van te overvloedige wei ont- last wordt, veeltyds heilzaam ($. CLXXXV.), vooral in Hypochondrtacis , voor zoo verre hun- ne fpanningen daar door verbroken worden ; en zelfs niet af te keuren in Scorbuticis , wanneer het niet te fterk zy , en met roosachtigen uitflag verzeld gaat. , waar door die Ziekte doorgaans vermindert (7). Gelyk het in de Nephritici „ dikwyls eene gewenfchte afleiding maakt, om eenen anders gewisfen dood te ontgaan. Dat der overige is , buiten het zweeten aan de beenen ui Cr) J. P. NenterR Punidam. Med. Tom, lll, Tab. CV. v. 8. ‚Pas 312 544 Vande Ziekten , welkénuit de-Natuurlyke in Phthifieis-s"zelden: nuttig’; vermits. het-met vetteering van de noodige voedende fappen ;-en uicpucting:-der krachten ;-eindelyk. den dood aan- brengt : waarom het criticè „ vel” fymptomaticè; of van een--gemengden aart „-ofseindelyk collie quative „ kan gezegd worden. „De Pollutiones nociurne „Áchoon -zy eene geweldige verzwak: ‘king aanbrengen, kunnen mede in die opzichten befchouwd worden :, fomtyds- met „fpafini. van het onderfte kaakebeen verzeld gaande. Zaa- ken , hoewel vande. hoogte nuttigheid „ nog- thans vante groote uitgebreidheid „om in eene Verhandeling als. deeze „ nader te overweegen: Ze vereifchen de oplettenheid der Vaderlanderen: daar men van veele fympromata „ hier toe-betrek- kelyk , buiten HirProcRra Tes , fpaarzaam mel ding’ vindt maaken. Men: kan ‘er in de onder= aangehaalde Verhandelingen ;-zoo wel als van de meer bekende , naderlicht uit ontfangen Gs Jer Cs) Hrepoer. Coac. Pranot. 27r. Cum Apbor. 41. Set, IV. J.W. Weperi. Pathol. Med. Dogm. Sels llie cap. Xll..p-669. J. H. BRrenper. lib. citat. De Morbe craf]o Hippocratiss Se IVe pag. 168, 169. & Progr. XXXL Afcaridodea Hippocratis „ paucis interpretans , pag. 193. & Part. Il. &c de Waletudine- cx ‘Hypochondriis, loco cixato, $. 1- Vils XIV, EF HorrmanN 4 Kib.-citat. S&@. Il, cap. Xlil. De Febribus lentis €& befticis , $. 1-IX. pag. 175 176. R. MorTon. Pbibifiologia, ib. 1, cape XI. & Lib. ll, cap. IV, pag. m. 21 5 43 -45« j Dl Gefleidbeidrvan het Vâderlaud woorvoloeijens — 345 Wan het onder np VERBAND. la BoordkAndE ZIEKTEN Jd de NEDERLANDEN sch, CCIv. De Morbi endemici acuii C S XLVI-XLVII corour. 1, II, III, V.) hebben het zelfde. onderlinge verband. ten gronde (S. CLXXXIL- CXC.) ; de bykomende uitwerkende oorzaaken, zoo wel van binnen ($, CLXXIX. ) als van buiten (S. CXLI, CXLII.), by de zon: derlinge efgenfchappen der Onderfcheidene jaarge- éyden (S. XXXV, 1-4. XXXVII- XL. )n. Van, kouder en vogtiger, drooger en heeter enz. maa- ken die tot werfchillende Morbi Epidemici ; uit — de ruime medegedeelde [berigten omtrent dit fluk ten vollen kennelyk, — … Want agtervolgens deeze onderfcheiden geftetdheid. van warmer of. vogtiger , beginnen de, Fpidemigue Ziekten CS. XLVIL) vroeger of laater, en zyn van een kor- cer of langer duur „ of met hevige toevallen ver- zeld. 5, Indien de hitte vróegtydig kómt , en, »» den ganfchen herfst voortdaurc , zonder door s» verfrisfende wigden en regens gemaatigd te »» worden „ zoo wordt het faifoen zeer, onge= zond,” (C'egeen de berigten van” Maartens- dk, Leiden en Haarlem bevestigen , enz,» be de ziekten komen. vroegtydig te voorfchya , 5 » En zyn zeer hardnekkig. Maar indien de zo- s mer fpaade kome ,'eenpaariglyk door alle de >, berigten bevestigd , en-de- regens by geftaa: AVI Deel, Mm „dige … f saó6 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke „ dige winden dien verkoelen”, (agterwolgens het naauwkeurige berigt. van Middelburg „) „of „ wel , dat de koude van den herfst vervroeges „dan zyn ‘er, volgens den Heer Prince (4), 5. weinig zieken , de toevallen Zyn gunftig „ en „‚-de geneezing is gemakkelyk.” « Welke opga« ve zyn Ed. aan de waatrneemingen van den Heer. Le. dhr erkende verfchuldigt te zyn (u). A cev Volgens deeze overweging is, de aart der doorgaande Landziekten mede niet bezwaarlyk op te losfen ; en alleen in trappen en uitwerkingen van de voorgaande (S. CLXXXV- CXC.) fleepende Landziekten verfchillende; als welker oorzaaken zoo wel in de maag en darmen, enz. of de zoogenaamde eerfte wegen, en in de belette doorwaasfeming enz. als geene , hunne eerfte zitplaats hebben. _ Weshalven. zy dan ook. nataurlyk tot den rang der intermitteerende, en vemitieerende koortfen , en Morbi catarrhales „ Cvòlgens $. XLVIL, CXXX: corout. II, II. )s behooren, Te Het C+) Maladies des Armies dar) Te | ce ‘(uy 'Vermits de Verhandeling van dien Heer , van de jaars: lyks in den nazomer hier té lande Ge Middelburg. in. ZEELAND), in zwang gaande Ziekte , bekend onder den naam. van Gals ziekte witvérkogt „en nietgemakkelyk te bekomen is, dees: le ik de Tafel der Waatneemingen Cpag: 75o) ; waar op alle. deeze waarheden rusten , agter onder de-Bylagen Dd mede. Het wâre wel te wenfchen-, dat dit Werkje met eene Twees de Druk vereerd wierde. == Geffeldheid wan bet Vaderland woortvloeifen. _ 'Sa7 r. Het verband-der eerfften , is-door den Heere Doflor--Srorkr Co) zoo) volledig ver kläart „ dat ‘het overtollig-zyn zoude, “daar iets — by te doen. — De Heer Princre heeft het beloop d er elven insgelyks nader ontvouwd (WW) teh aanzien van het meerdere of mindere vógtige weder „ zeggende’: s/ »» Het verdient hier zyne be opmerking ‚ datde regenachtige en natté jaar- » getyden.veel van den anderen verfchilten. In » de moer- en broekige en onder water flaande » Landen C Pays marecageux) , veroorzaaken » de aanhoudende en bovenmaatige hitte „” uit > aanmerking van de menigvuldige opgehevene »» Uitwaasfemingen , de grootfte vogtigheid in den »» dampkring; daar in tegendeel de aanhoudende » regens, geduurende de hitte, de lucht vérkoe- » len (5. XL. not. w.) , het onmaatige der dam- „ pen bedwingen , het ftilftaande water verdun- » nen en vernieuwen ; en alles „dat verdorven > en verrot was nederploffen. „Maar ; indien »> Zwaare regens ín den voorzomer door hevige 2» en aanhoudende hitte gevolgd worden , over- … ftroomen deeze regens de Landergen ‚ Vver- » fchaffen meerder vogten ter uitwaasfemingen., »» maaken het jaar-faifoen ongezonder’, én de » Ziekten hardnekkiger”: Chet geen met de be- rigten van ME lg 3 Crlenborg ‚ Büuren;, de vka Se Co) In de zoo.even biel de Verhandeling: pe Deet, Cw) Maladies des Armdes, pag. 8 & fuiv. Mm 2 548 Vande Ziekten , welken. uit de Natuurlyke Betuwe , het Land van; Arkel , den „„Ailblasfer= waard „ enz. overeenftemt ). „Men kan bo- 5» ven ‘dien aanmerken, dat de ziekten nooit » beginnnen „voor dat de hitte eenigen tyd IE hebbe aangehouden, waar door de uitdamping > en verrotting des. waters tyd konde hebben, », dermaate te ontaarten. ” ( Mede met de waar- neemingen van Middelburg „ $. L. 3. van Let- den en Haarlem, S. LXXII. 1, 3. enz. over- eenkomende ). _„ Men-kan derhalven de Epi- »» demigue ziekten, van het einde-van July , of „‚ van het begin van „dugustus „ geduurende de ‚ hondsdagen, rekenen te beginnen : haar ken- „ nelyk verminderen. of afneemen. gefchiedt by shet eerfte afvallen der bladeren , en haar ein- »_de , wanneer het. begint te vriezen. Het …» Overige van het jaar is gezond ‚ ten minften s niet zoo gefchikt om ziekten voort te brengen 5 ($- ALV ALVI.J. 9, merken „ dat „ of fchoon de grootíte hitte in s» de maand van Sepsember voorby zy, de door- 5» gaande ziekten nogthans niet ophouden , we- s, gens het onderfcheid van de warmte tusfchen ‚ den dag en den nacht (S. XLVL). De 4 » dag is doorgaans heet , maar de nachten zyn „koud „en de nevels zyn menigvuldig. Dee-. + ze fchielyke veranderingen belemmeren de on- „ zigtbaare uitwaasfeming ; waâr door de deelen „, van het bloed , welke het meest aan bederf ‚> Onderworpen zyn , te rug gehouden „ en ge- 2e nood- hd Gefteldhoid van het Vaderland voortoloeigen. 549 5 noodzaakt, worden naarde ingewanden te wy- „sken, alwaar zy de gedaante van-eene fcherpe en bedorve galaanneemen:(S. CLXXXVLI 2.) Men dient zich ook te herinneren , dat de zo- mers-op ‘het vaste Land beftendiger ‚ en het weder ftandvastiger zy; gelyk in Enseland op dezelfde breedte ;.en dat de hitte in de Nederlanden heviger en verftikkender zy , dan men gewoonlyk in bergachtige landen gewaar gordels, js etn oa JR ziekt van den zomer, en de groote ‚ Algemeene ziekte (van de Landen van den Hetius enz. ), is een koorts van eenen tus- fenpozenden aart „ welke doorgaans aan eene ‚‚ Anderendagfche , maar van een kwaad foort , ke gelyk is, In vogtigere landftreeken,” (ver= ftaat 'er hier de onder water ftaande , of ge- inondeerd geweest zynde S. CI. enz. onder) , en geduurende het ongezondfte der jaar - fai- foenen , zyn het dabbelde anderendagfche „ wederkeerende (° remittentes ) ‚ aanhoudende Ml Rotkoortfen (continue putride”) ‚ en ie 2 heete koortfen. ( Febres ardentes ) (2) “3. 7, Alle deeze ziekten, fchoon maer heid ss terr aanzien van de tn gefteldheid en-an- Bel: är SE „tdere 3 23 Gal Men: zie-de Verhandelingen.van Lu, SOKKE 4). Krork- HOFF, Je DE MAN Len myne NE) wij haalde maas len aangeweezen. 'Mmg N 530 Over de Ziekten, welkên uit de-Natüurlyhé s dere omftandighedén:5-zyn: nogthans van den- „) zelfden aart”, en komen van dezelfde oorzaak s voort. «Ik. wil 'ersgeen ander bewys;toe by- „brengen „ dan-de-Febres- continue Caanhou-, „s dende. Koortfen” ) sen de Febres-ardentes s, Cheete Koortfen )- van dit ‘jaarfaifoens welke » gemeenlyk in ag tusfenpoozende’ koort- „fen veindigen.” == Het géen hier van de, Provinckk-ZrELAND Ds amineld wordtysvis teffens. van ‘alle die landen te verftaan , alwaar de zoute. Wieken GS. CXXIV. ) werken, Kler el : les Se CEVL ne aanzien van ‘het verfchil j der: onderfcheidene Landen, gaat gie zelve. Schrys iel Naar: maate van, de. koelheid van het faifoen , 5 », en het hoogere en_droogere derlanden, fchy- 9, Men de ziekten min,gevaarlyk zyn meer we- »; derkeerende, na vouittendes) en. tusfenpozen- 2» de (CAntermsttentes.) ‚en wyken. meer af van ‚den aart der dubbele anderendagfche „ aanhou- „itdende rot- en heete koortfen, … Wanneer de- jn zelve. in haaren-ergften {taat Zyn, zoo wyzen er de uitwerkfels klaarblyklyk de oorzaak van „stie: zynde deeze koortfen van dorst en bui- „ tengewoone hitte verzeld 1 de tong is zeer „ beflagen „ de fmaak is bitter ; ; men heeft trek „‚ naar zuur ; en heeft een afkeer van alle dier-_ _… lykvoedfel ; men geeft over „ gevoeld eene _ „groote bemauwdheid aan het hart, gr … blaau- “Gefteldheid-van-bet Vaderland voortvloeijen. 55 1 B “blaauwe “vlekken en andere: gelyken verzeld „5 zynde” , en volkomen overeenkomende met het geen-daar van in het mindere gevoeld, en in het meerdere ($--CXXX. cororu. IL”) ‘beves- tigd iss”, ‘Deeze toevallen geeven duidelyk te „kennen , dat ’er , zoo niet een bederf van al- „le de vogten , ten minften eene groôte ont- „svaarting der “galle ‚ plaats-hebbe : en gelyk de s» ziekte metsdeeze verfchynfelen tusfenpoozen- „de en-wederkeerende worden, zoude men ge- 5» noopt worden te gelooven , dat de goedaar- 5» tigfte tusfenpoozende koortfen van dit faifoen , 9» aan eenen minderen trap van dezelfde werken- 9» de oorzaak moeten toegefchreeven worden.” Het geen; naar myn oogmerk, en, zoo ik agte, dat, der Maatfchappye , te-bewyzen was. En overvloedig uit de medegedeelde kre ge- mineke: di, 4. cevit. De Cholore erkennen: denzelf- des toereikenden grond , en komen uit dezelfde Baarmoeder voort“ (S- XLVIL 3.) ; want „ of 5 fchoon’ men zelden den naam van eene door- 9. gaande: ziekte geeve , zegt de Heer PRINGLE, sy aan hee Boort Cholera morbus), en aan den on Roodenlóop“ ‚ 200 zyn het nogthans gewoone 5» Ziekten in vogtige landen. Zy vertonen zich » in het zelfde faifoen als de koortfen„en fchy- s, nen niet dan eene byzondere bepaaling van 25 bedorvene vogten te Zyn“ ( Was het leer- | Mm 4 fkuk 552 Vande Ziekten ywelken-uivde Natuürlyhe > ftuk van de Fermentatie in de Geneeskunde gee bleeven „ van. welke de. Fermentatio antmatss , zoo. wel van de ouden ,-als-de-Wermentatio ve- getabilis enz. van,de. hedendaagfchen erkend en verklaard ‘is „zouden veele ziekten gemakkely- ker gekend „ en duidelyker begregpen-worden.} s‚ Indien de eerfte wegen hen den-doorgäng toe- „ laaten „ontftaat er een boort of-rooden loop 4 „>maar indien dezelve in het bloed blyven, vere „» Oorzaaken zy eene tusfenpoozende wederkee- > rende „ of aanhoudende koorts” (4): En dit fchynt de rede van de omkeering-en Verwis- | feling deezer ziekten. te Aptuogen. haa enz. te Zyn. ; \ | 5. CCVIIL- ‚De Koortfan en de Buile sloop zyn dikwyls van Wormen verzeld, wel- s ke men niet moet aanmerken , als de oorzaak 9; deezer ziekten ; maar alleenlyk als een ken- «> merk, van de kwaade gefteldheid;der ingewan- „den , veroorzaakt door het bederf der.voeds > fels en de zwakheid der vezelen, alles veroor- » Zaakt door de warmte , de vogtigheid-en het bederf C telt set) van de lucht” (4) : C overeenkomende met de berigten:van Middel= burg, van Zuiphea, F RIEALANDa: GRONINGEN enz. Ur dend pag. 12. Cz) J- ve Man Verhandeling enz, pag. 59. Ca) Maladies des Ariiées; hb, @ } | Geftelaheid van bet Vaderland voortoloeijen. 888 enzo” De aart/der. voedfels-; en het onderlinge. verband daarvan’; boven opgegeeven. ) — ss Dusdanig” ‚zegt die Schryver, op dat ik zyn ‚Eds. woorden „: welke ik, als den best my beken= den legger, ten grond legge , waar in de meest bo= ven verhandelde waarheden zamenloopen en ine _ftemmen, overgenomen heb , nogmaals gebruike ; sy zyn de Morbi: endemici acutt van de laage vog= „tige. gedeelten. der Nederlanden.” En deeze ziekten aan de Morbi chronsci verbindende, zegt zyn,Ed. : „ De voornaame fleepende Ziekte is een foort. van eene Soorbut „ eigen aan eene »» vogtige bedorven lucht. ”- Volkomen aanval het betoogde beantwoordende , welke nogthans van die der gebreken , uit verflapping der veze- len, door warme verflappende dranken en meel- achtige fpyzen, en gebrek aan beweeging , moe= ten onderfcheiden worden, …S. CCIX.- „‚ Ten aanzien van de onders 2 werpen, zyn het alleen de gegoedfte Ingeze= s» tenen „ of zulken, die beter dan het gemeen »» kunnen leeven „ welke voorde ziekten der 5» laage vogtige landen bevrydgblyven. «Want »»deeze luchtftreeken vereisfchk drooge huizen „ef verhevene vertrekken , maatige beweeging , > zonder in de zon , of in de avond- uitwaasfe- ‚‚ mingen te arbeiden „ eene genoegzaame veel. „> heid goeden wyns (S. LXXVIL) , en ge- »‚ zond voedfel, — Zonder deeze hulpmid- | Mm 5 ‚‚ des N 554 Vande Ziekten, welken uit de-Natuurlyké 5 delen; zyn” niet ‘alleen’ de * Vreemdelingen, s‚ maar de -natuurlyke Ingezetenen. zelver; naa »y groote-hicte zeer, onderhevig-aan ziekten, van „ welke de kloekfte geftellen- niet meer als de ” anderen ar APE: ze enz” 8 0) gs are X. De narneeretiges van de Gab maal, Haringen Kruisbezien CS. CLXCIV, Ps He ) hier by voegende , kunnen ons het- inneren „hoe die fpyzen in heete zomers enz. fchaaden konnen. “Men zie de Tafel der-waar- neemingen van-de gfoote hitte te dier tyd te Amfleldam Cc), en ‘het getal der zieken aldaar aangehaald; waar uit ik alleen de aanmêrking” op de. Garnaalen zelve overneéme ; van welke men fchreef + „ Men heeft aangemerkt, dat de gar- z7-naalen „het zy door de hitteen droogte van ks deezen zomer , of uit eéné-andere oorzaak , “es Witter of bleeker van couleur en zoo fris niet, ‚of weeker en fläpper van zelfftandigheid zyn ge- „5 weest, dan in andere jaaren.”*— … De meeste toevallen; welke ik in 1773. op den Haring heb zien volgen ; waren insgelyks in het heetfte van den zomer, neer de hitte een geruimen tyd geduurd, en Ki eene warme vogtige lucht ver- Buga idd, _van- KPD. Kri ga NN Cc) Uitgezogte Verhandelingen , iv. Deel ’ me 474 Of ij Tafel daar van in de Bilagen lett. Le Gefteldheid van het Waderland- vaorvoloeijert. 555 … wangen werd (d)..—- De afgaande koortfen’, ‚welke men in Mey 1769 te Amfterdam vernam; _en in eenigen-érrigulier „in anderen. dubbele af. gaande koortfen. waren „ meerendeels hardnekki- ger en-traager om te geneezen , gingen verzeld met p/hoofdigheid , braakingen, en. de hevigfte colyk-pynen. 5. waar. toe. mogelyk. het drooge fai- loen; de fcherpe Noorde winden , als-ook hét onmatig eeten. van ourype Krwisbezien, die indie jaar, vroeger dan gewoonlyk „en. overvloediger geweest. zyn enz. kunnen toegebragt hebben-(#). Mogelyk kan de bovengemelde luchtsgefteldheid aanleiding gegeeven hebben „ waarom de: blaau- we Pruimen-en Kroosjes fomtyds door openbaar gezag verboden werden. Naardien zy, de ge- veigdheid der ingewanden „ om zich van de fcher- pe galachtige-ftoffen. te ontdoen, hebben kunnen bevorderen, waar-door de afgangen en loop ver- meerderd en: aangezet zyn. Terwyl de rype vrugten.‚in-zich zelven aangemerkt , in deeze ziekte onfchuldig zyn: gelykerwys dit de Heer HANNEs (of) duidelyk beweezen heeft: en ik in myne berigten vinde aangeteekend :- daf de Neisse ik ie | eere ie k Roode nd) De Oester-Colyken, die met braaken en afgaan in ’ / jaar 1775. in ’s Hage, enz. in Odober, veelen pynelyk kwel den, werden onder eene warme vogtige duchtsgefteldheid vernomen. „De -Oesters zagen “er geel en wankleurig-uit 3 het nat in de fchulpen was ook ontaart En fchuimende. ij Ce), Dezeke, pag. 302. dh Cf) Van de onfchadelykheid der vrugten in den loop. / / 556 Wan de Ziekten ; welken uit de Natuurlyke Roode Loop te CAMPEN niet ophieldt » voor. dat men by toeval.ontdekte „dat vrugten alleen den zelven ie en ema konden. is 8. CCXL Eindelyk de eigenfchappen dep gemeene Catarrhi (S. XLVIL r.), van eenen roosachtigen aart zynde ; der Catarrhi malieni uit opvulling der vaten ontftaande- CS. XCIV.), met het onderlinge verband van de te rug wer- king der belemmerde uitwaasfemende ftoffe (Se CLXXXIV.), en de gevolgen, welke dit over- wigt op de ingewanden hebbe ($. CLXXXVIL.); benevens de veranderingen , welke deeze ge- fchiktheden ondergaan (S. XL.) ; overweegen= de , zullen de gegrondheid der Cororrarra II UI. IV. S. CXXX. natuurlyk blyken ; en ook deeze ziekten , zoo wel als de voorgaande , be- vonden worden ‚ haaren voornaamen grond in het beftuur der eerfte wegen te hebben. Waar op alle de waarheden van den opmerkzaamen HuxHAM » zoo in het opmaaken „ als het be= handelen dier ziekten , uitkomen 5 ’t geen door _de molimina critica , of de pogingen der natuu- re ‚ in het oplosfen derzelven „ nader bevestigd wordt. Weshalven men niet zonder reden uit eene voorhaame Stad blyft klaagen , dat men in zekere plaatfen , in weerwil van de duidelyke proeven en herhaalde goede uitkomften „ nog al aan het oude vooroordeel hangen blyft , om in deeze foort van ziekte „ waar onder natuurlyker wyze | Gefteldheid van bet Vaderland voórtoloeijen. 557 ___wyze de Febres pupuratt behooren, en ín wel ke meer eene ontbinding of ontaarting van het „bloed „ dan eene waare ontfteeking , plaats heb- ben kan, de geneezing door aderlaaten beproeft „ dewelke door zagte Emetica , laxantia en antie Jepticâ. behoorde volvoert te worden. eg. .CCXIL Uit overweeging van alle deeze waarheden „ kan men den uitflag „ bekend onder den naam»van Eryfipelas urticatum (S. LVIL 4.) ‚ en alle-die foorten „, welke tot. de Clasfen — der. Febres erpfipelace. behooren , hier niet van uitfluiten ;. naardien alle de verfchynfels , eene fcherpe-galachtige toffe , in de eerfte wegen huis- vestende , allerduidelykst bewyzen. … Onder de veele gevallen , welke de Heer pe MAN van de eerfte gezien en behandeld heeft, was ’er een, het geen zyn Ed. der aanteekening niet onwaàärdig geoordeeld heeft „ en tot dit verband juist dienende is; te weeten : dat zeker gemeen Man „ dagelyks , altyd op het zelfde uur, te gelyk met de hevigfte maag-pynen , galachtige braakingen en buikloop, deezen uitflag over zyn geheele lichaam kreeg ; en daar van telkens „ gelyk ook van de maag- pynen „en overige toe- vallen , naa verloop van drie of vier uuren , ten eenemaal bevryd bleef. — _ Na eenige midde: Ten te vergeefs beproefd te hebben , werd hem een braakpoeder van de ipecacuanha toegediend ; waar door hy eene menigte van Gal uitwierp , zon- $58 Van de Ziekten » welken uit de Natùurlyke zonder dat nogthans de vaurigheid naliet op had- ten gezetten tyd weder te keeren : eene perig- digue wederkeering deed zyn Ed, befluiten, om des anderendags na geëindigde paroaytimi , tot den Koortsbast, met Rhabarber vereenigd, over te gaan ; waar door eene ruime en galachtige. doorloop verwekt wordende , de volgende paro- xyfmus vry maatig was , en daags daar aan den Lyder tot volkomene gezondheid wederkeerde. Waar op zyn Ed, dus voortgaat : „ Sedert dien 9 tyd heb ik zeer twyffelachtig geftaan, waar ik „, de oorzaak ‘van die huidsziekte plaatfen zal ; „of in het bloed, en alzoo ideopaticè ; of in ei eerfte wegen „ en alzoo LONDON ; dee- „Ze vuurigheid voortbrengende. ” Welke twyfFeling uit de vorige waarheden opeet ‚ en door de geneezing van deezén geëerden Schry- ver bevestigd wordt.” ,, Dit is zeker „zegt ‚ zyn Ed., dat ik de geneezing het best heb se zien bevorderd worden door evacuantid Jär- 5 hd €5 Pe: en CCXI Dat zich ln doii, d B de PS: by deeze foorten van ziekten laaten zien , is niet onmogelyk. _Dezelve zyn niet ongemeen by de Rotkoortfen te Franeker ; van gelyken hadde Heer Krorknor te Culen- burg dikwyls. vernomen, dat die met de fprouw fcheidden ; en te ‘s Bofch waren die ($. LVL 4.) by de Rotkoortfen met den hik doodelyk 6e Gefteldheid van het Vadêrland voortoloeijen. 889 geweest; ‚Te Nymeegen watên die , zoo veel men. wist, „nimmer by die Rorkoortfen waarge= | nômen. Waar omtrent men vraagt :“ „„* Zoude j dit ook’ aan de hooge ligging onzer ftad toe te „kennen zyn ; - Maar waar blyft men dan met … Maurik in de laage NepekBefowe ; en met Drumel in het benedenfte, van het Land. van tusfchen MaAs en.WaaL, alwaar men mede „in die ziekte geene fprouw ontdekt hebbe 2 en Zoude men dan”, (vraagt men eindelyk, ) | „Zulks niet liever, aan -de Veen,- gronden. van ‚ FriesLanD en der Maforie. kunnen-toefchry- 2 ven ® Waar omtrent men zoude kunnen antwoorden : STIG ‘r. Dat de fprouw een gewoon arend is der Morbi mucofi C8)» uit opvulling der vaten ontftaande: „En dus siet Ongendon dj in ‚Ca band Sl Le: Pt ANEN EE GEPDN, Dat zy: 5 volgens Eloro aken 5 zelve Ki cen warme vogtige luchtsgefteldheid gepaard ging’ „ _hoedanig. die was , welke hy: s: Lib.dIE Seft. III. befchreef : Ewiflente igitur anno au- flrmno „ humido € leni „ hyeme quidem falubriter dgebant , prater 1abidos Ch} Et multi ex faucibs laborabant, Jebres ardentes unacúm Îhre- in Me ci Cz) Moeder & Wacrer À TR Pag 5 3 es tst C5) Foës, Sct, Vit. pag. m. 467. shrik: 4 86o Man de-Ziekten, welken uitde Na atuurlyke glee, ‚ ferpentia oris wlcera pudendorum pij | ercula enz. (î) „ in welke luchtsgefteldheid zy. door KETELAAR Z00- gemeenzaam in, Zee- LAND gehouden werden , dat hy dezelve „in eene warme en vogtige lucht , als een Morbus. endemius CR) hield. . | 3. Dat HuxHAM die insgelyks in de pbbres nervee gezien en veroordeeld heeft (/) ; en in de Febres putride malicne petechiales , omtrent den rr. en 14. dag , met ’t verdryven van de Petechien , groote menigte witte miliaria, enz: heeft beren de a 4. Dat de Baron vaN gd de Aj he grootelyks met de miliaria achte over een ‚te komen CO) j | Ei in Se: Dak Zie volgens. BorriddAve Ee „in veele Morbi acuti , uit ontfteeken ingewanden ontftaan. En veele ziekten van dit foort tot de Catarrhi maligni , van eenen fcherpen en: roos- achtigen aart zynde CS. XCIV.) , boven dien door de fcherpte der ontaarde € en n bedorvene gal- _ftoffen Ci) Abhidem , pag. 171. Ck) De Apbtbis noftrat. pag. 32+ CI) Differt. de Febr. nervof. Oper. Phyf. Medic. tom. Ek Rec. 465» 175- é m) Ibidem , Tom. ll. pag. 98. cap. Vil. de Putrid, mal. Pez ®echial. Febr. | | \ Cn) Comment. Tom. ll. pag. 200. Co) Apborism. de oogt 5 cur, more $- 978 y ral Gafteldheid van bet, Padarland elonlctnd Gas _ftoffen en anderen „ zeer worden aangedaan, en de gefchiktheid. tot dezelver, dus natuurlyk me- Re Dat zy volgens 4e Bövindine van an s door gn gevolgen zyn van eene kwaalyk- ge- flaagde Crifis, *t zy die door een kwaad beftuur bile of door onvermogen van de natuur te laat bewerkt ik óf niet genoegzaam volvoerd , wordt. — _Zoude men hiet op niet mogen aanmerken . … dat”, vermits de ziekten te Culen- Zorg „ die dikwyls op watervloeden volgen ‚ wel gedeeltelyk aan de ‘vógtighieid der woningen en ’ flaapfteden 5. — inzonderheid aan gebrek van brandftoffen en aan. goed voedfel , toetefchryven zyn; én tér grootften deele by de behoeftigfte Van de kleine Bee zich beden het laat- Pira gelyken à in de fiebres Catarrhales bile te’sHer- fogenbofch , en uit den aart der ziekte ;, ‘en dat de zieken in het geheel geene ontlastende mid-/, delen konden verdraagen „ waar door de zondi- __gende ftoffe konde uitgedreeven worden „ niet Onmogelyk. waren. —. Daar zy te Nymee Ee te‘ Maurik, en te Drumel , doorde. fpoedige- ontlasting der. zieke” ftof , de opwakkering der Perfpiratie. „door de rad. Serpemtaria. ; ‘en het geeven van den koórtsbast, van den eérftén aan- beginne. dèr ziekte , onmiddelyk na het braak- „middel, door het voorkomen der CH ven hee KPT Det COEN Gj EOL DAY of 62 Vande Ziekten ; welken ut de Näluurlyte in fat” tellen der natuur tot dien (yd, “onder maatigg ontlasten , mider gelegenheid kondenheb- ben , om den IL, gE ke dag te verfchynen. s ECXIV. “riet onderlinge. verbadd der ontfteekene, en zinkingachtige ziekten » die van den winter „in eenen ruimen zin genomen, ‚ Uit _maakende.„ hebben mede-haaren grönd in de by- „zondere gefteldheid van den Dampkring , met opzicht tot de Jaargetyden (S. XLV.) 5 den zonderlingen ftand des. Barometers (S. XXXVII 1.) , en daar mede verzeld' gaande Tuchtsgétteld- heid „ ten aanzien van de winden, in de Neder- landen. Wiene CS. AAKV.3. a,b 1,2, 3 COROLL. Í. $. XXXVIIL: 2. ALI. cororn. 1. ). Zoo dat, gelyk de. voorgaande ziekten CS. CIV‚) van eenen heeten en_droogen zomer afhingen,, en naar maate van deeze luchtgefteldheid menig- vuldig waren ; in tegendeel by verfrisfchende en verkoelende, winden „ naauwlyks vernomen wer- den: deeze wederom meerendeels van hooge en droogg, „jen, daar tegénovergeftelde laage. en. vog- tige. winden, afhangen. — Derzelver aart en loop is boven ('S. XL. L. 2. XLIl.4, S. XLVE XLVIL r.), zoowel als de verwisfèling derzelven, op anderé tyden des jaars, uit. Llp- POCRATES CS XXIX. not. a. XLVTI. not. 4.) en de medegedeelde berigten (S. Lr. enz.), genoegzaam aangeweezen, Waar toe de liggin- ge van fommige „Steden , Plaatfen en Landen, CS. Gifteldheid van bet Väderland vooriolaeifens 563 BKK Hot: ee NKNV-Cororr-Ik hot. î LXXXIX. coroLu. III), aan een meerder vers mogen van zekere byzondere winden (S.C: 1 2. corort. 1, IL) bloorgefteld , by de fchiely= ‚ke verwisfeling van dit veelveranderende Climaat NLIV:) , en de byzondere levenswyze van fommigefr (S- CXXXII, CXXXII. CLXXV. 4) in: het zelve „ ‘het. hunne: toebrengen; ‚== Gelyk deswaarneemingen=van- sHage; van Amis nemend er 5 flerdarn: vân Wlisfingen, en van Overflaciudey ‚by de medegedeelde berigten „met. Kann reet à vergeleken > ait overvloedig bewyzenbri Beet $. COX Uit welke overweeging zyn f na eene voorafgaande aanhoudende Luchtsgefteld= heid „ zoo.wel de gedaante van Morbi epidenmsict, als die van;den zomer en van het najaar aannee- men, … Met, dit onderfcheid, dat de zuivere ont fteekene; ziekten , meest, gevolgen var vooraf: gaande koude en ‘fchraale. winden zyn ;.de Ca- varrhale, in tegendeel. op aanhoudende koude en ‚ vogtige. luchtsgefteldheden. zich vertoonen, De welke „naar de byzondere deelen , die zy aan- doen, in Apoplesie, Ansine; Pleuritides,jsPer sipneumonie ‚Rheumatiswi uaiverfales, vel. „far ziculares „en Febres catarrhales beftaan ; even duidelyk uit de voorige bewyzen CS. CCXIV. ) af te leiden. — ‘Huxram zag niet. weinig Apopletlici en Hemipleblici frerven:, wanneer in Î Maart 174%, -de Oosten wind telkens naar het’ Nn 2 _Noôr- ( 564 Wande Ziekten , welken uit de Natuurlyke Noorden ging (p).. Hy haalt’er RAMaAzzin: op aan ‚die (in Conflit. Epid,1691. Se&. 3.) de Beroerten onder de ziekten plaatste , welke door eene zeer koude en drooge lucht worden voortgebragt. Hy bevestigt dit met de bevin- ding van Core 5 efù-werd het zelve. in Maart 1748. gewaar , in welke veelen met Beroerten en Lamheden getroffen werden ; en zegt (4) aldaar ‚dat Hirrocrates de Paraplegie epides micè heeft zien regeeren , ’t geen CoLr insge- lyks heeft aangeteekend. - Overeenkomende met de waarneemingen van Plisfingen-(r) van 1748 enz. —- Dat der overigen is even duidelyk uit de ruime aangeweezene waarneemingen af te neemen. — JJ ORKERIAOD Ss. CCXVL En zoo wel als in de voor- gaande (S. CCIV.) de Apparatus primar um CS. XLVIL) de grond was van de uitwerking van den byzonderen dampkring (S. CCV.) op de lichaamen der menfehen „ zoo is ‘er van ge- iyken eene niet min gefchikte geneigdheid in de- zelven , tot ‘voortbrenging van deeze Ziekten ; want sbehalven de verminderde uitwaasfeming der lichaamen in den winter (S. XLVI), zoo heeft JR MEKIDA LOARNRLO Hie: Cp)“Tota. 1, pag. 349. Ca) dbidem , pag. 362, t e , Verbandelingen van hee Zeevwfch Genoo'fchap te Viisfingen , pag. 033. | | Gefleldheid van bet Vaderland voortoloeijen. 565 _HirpocraTEs () al aangeteekent : Ayeme- pi tuiva in homine Gugetur ; dat de flym in den win- ter vermeerdert: at vere adhiuc guidem viget, fed famguis increföit ; maar dat în de lente de {lym-nog wel vermogende i is, doch dat het bloed toeneemt. … Weshalven. de longen meerder vat- baarheid voor deeze ziekten ; dan in den zomer hebben; en ‘er van gelyken meer flym, in dé _erypre glandulofe inteftinorum. wordt afgefchei- den, dan in-den zomer, en de wederftand in de huid minder is: — Waâr uit mên verder door ver- _gelyking van den aart der ziekten ($. CLXXXIII- CLXXXV. by ‘de voorige oorzaken. ab Se CCXIV: Ja Hiäder vi reage df kan. . A 15 6, CEXVvIL Die wel ‘in acht genomen zynde, zal men befeffen;, waarom de verkoùüwd- heden deseerfte en. gemeenifte. ziekten. van dit foort uitmaaken;/die, wanneer-zy ligt zyn zele "dên hadeel. aanbrengen , ‚maar veeltyds heilzaam zyn, als door welke de belemmerde uitwaasfe- ming herfteld wordt ; maar wanneer die zich in het vlies Gan de luchtpyp uitbreiden en vérwaâr- foosd worden , van veel te groöten gevolg zyn CS CXCVas. e ‚om in de-geboorte niet tegen gegaan te worden. — Waânhêer die aanmerkelyk Zyù; gaan Ly Mborgiaris met koorts verzeld ;”én het win hepar ets be zy de Ie, 8 orgie 5 De Need Hominis, Fot, Seâ. u. pag! m. 6d Nn 3 | &66 Wam de Ziekten Veelkenvút-de hatwúrljke zoogenaamde” Febres. catârrhales 3des avonds zich ‘gewoonelyk ee ds CS“ XNXIVer, not: 'b. )y voort (£); de longen teffens ; in flys mige géftellen ‚ vooral in: het voorjaar aandoen de, verkrygen ze de gedaante van. Peripneumo: nie nóthe (S-XL. zò 4) (u) 5’ doch deruits waasfemende ftoffe steffens opde -darmbuis val- lénde „dien van Hebres mucofebenigne (V)t enrin: kwynende geftellen „met fleepende koort- fen fukkelende ; dien van Bebres- HERDE (W)5 gaande zoo wel in dit fifoen „ als dat van den zomér „ benevens de:sebres catàrrhales „… naar de verfchillende veranderende luchtsgefteldheid, en den aartder ontaatte-ziekte sftoffe , in Fibis maligne over. — De Hebres catarrhales zyn inheteerftesgevál ‚vvan’ eenen koüdet» „ traagen en- flymigen. aart;-en van eene. moeijelyke ges wieezinge: in “het laat{te. van, een rottig foort, en“veeltyds: doodelyk. “rs „Veelal hebben zy ver erfle VEE in Eene, pige mgee ae Le ROE Mi, ReS. Tom. m. sc. L cap. Vl. ag. 44. cum G. P.NeNTeR Fundam. Medicin. Tom, IL Tab, EX VIT cap. Pre: pag. 525. &c;. * …(&) H. BorrnaAvé Aphor? de cogn. cur. int 5. 667. CuIk - VAN SWIETEN Comment. Tom. ll, pag. 799: Co), ROEDERER, & WAGLER ce. Se. IIs. Iv. pag. 5te í CW) Ra, A. VoerL Academe Prelett. $. 56.,pag. 40. alwaar 8e vóorraamfte “Schryvers “voorkomen ‚welke over deeze Ziekte: gefchreeven hebben. Terwyl de Nederlandfche Lice. zer is Vertgaling van A, HOXHAM over de Koortfen ‚ hier op nas gien all, ú Geftelabaid « van bet Kadesland voortseijen 567 en in de ontaarting, vanf de wei-van het bloed : waarom de.crifts zoo moeijelyk. zyn „ en veeltyds op de;klieren:enz. vallen ; van hoedaanigen aart ook de Bof is ; en e. in allen, door de ge- woone „wegen. niet laaten ontlasten: Kwaad- aartig wor lende, ‚verfchillen haare bitwerkingen, - naar „maate het Alymige ‚ het roosachtige of gal- Kg tige, „volgens de, verfchillende Igchtsgefteld- heid in, die faifoen , uit hoofde van den evenge- nôemden, ooïfprong. ‚en, de algemeene. ontbin- | | heli ln MOER: en door mad: En 4 geze van a ek Kf bare of € Povel bloe PR. Van ee | ‚dan wedérom den oorfprong. der pen Catar- rhales biliofde (4) , mucofe maligne (mt) petechizantes (y) enz. Waarom de-Febres can tarrhales van fommigen tot de Eedres gu0t- diane continue „ of Synochi- fimplices „gebragt worden (2), van de ouden reeds zoodanig ge- noemd, S. CCXVIIL ad AXXVI. pag. 71.) (X*) RorperRer & WACLER L c. pag. 67. Cy) F. HorPMANN Jc. caps X. pag. 75. cum G. P. NEN- TER dc. cap. XIX. Tab, CXL:V1. pag. 6oz. (3) GP. NenTer ibidem loei , vergeleeken. met C. CELSUS, Lio, IL, cap, lil, pag: M, 116. Cx) Abidem ‚pag. 38. C ifor, Conf. Epidem. Se, II. 6e Nn 4 868 _ Pan de Ziekten ; welken tit de Natiiurlyke S. CCXVIIL“’De veelvuldige gedaante deezer ziekten, zoo wegens haare verwandfchap met het ontfteekene , het roosächtige , het te rug blyven der uitwaasfêmende ftoffe , de ver- meerderde afgefcheiden flym en gal , de ontaar- ting der zelve , veeltyds met. wormen verzeld , de overgang tot eindelyke ontbinding, enz. vere eifchten , tot een klaarder en duidelyker begrip „ en voorkomen veeler belemmeringen inde ge- neezing , eêne onderfcheidener bepaaling. — Dan , dit de aart deezer Verhandeling niet wy- der gedoogende, kan men met de grootfte vrugte het voortreffelyk Trataatje van J. Serre (2), hier op naazien ; en de eenvouwdige van de zamengeftelde „ allerduidelykst leeren onders fcheiden, — VAA EEn C3) Rudinierra Pyretologie metbodice , Berolint & Hage Coa mite 3773 PRS. DERDE pr pr ten rt 5 DERDE gep „wor MEN ZICH VÓOR DEZELVE ° „MoBT BEHOEDEN? 8! Ge Hr A Fen behoedt. zieh in't gêmeen-v voor ienie; ‚door de oorzaaken te vermyden , die de- _gelve voortbrengen; of , doot die uitwerkingen te veranderen » welke\onder eene mogelyke vér- _beetéring vallen kunnen ; en-de lichamen voor derzelver- invloed: init vatbaar té maaken, —— Van groote nuttigheid is hierom: de- kennis der voorfchikkende: oorzaaken’ ($ XXV IE) naare dien-men door een gefchikt beftuur derzelven , ín ftaat. gefteld wordt: , om de Gaarftéllende of uit werkende oorzaaken meer te bedwingen, of der- zelver nadeelige vermogens voor te komen ; en alzoo de ziekte te verminderen ; te meer, alzob dezelve den meesten tyd tot de naaste oorzaak medewerken.. — Gelukkig waren wy dan , indien men van zulke weerkundige waarneemin- BENEN gen t sro Van.de-Ziekten.‚ welken uit de-Natuurlyle, gen voorzien ware , gelyk de Heer J. FE. Marrr- NET , by het, opdoemend der Zuider- zee, omtrent het naderen. van den Oosten wind „ heeft Afge- eid (a); en de Heer BeRRvAT S. XLI.) in zynen jongen Officier en waterzuchtigen lyder, by den aanftaanden regen opmerkte. Waar van de eerfte , dien doorgaans een etmaal van te Voren , en met de allerhelderfte lucht , wist te voorzeggen : en door. geweldige. foydingen in den buik, een groote verzwakking, in de-maag , meenigvuldig afgaan , en zekere zwaarmoedigheid , waar van hy geen reden geven konde, nauwkeurig daar van gewaarfchöuwd/werd.) To) de andere ver- meerderden de uitwerpfels , in plaats van te en minderems”gelykrin. het voorgaande: geval, En luisterden, -naauwlyks naar. de-krachtigíte idd den (b)e —='“Dergelyke voorbeduidende weer- „kundige -waarneemingen fehynen ook niet-onmo- gelyk , indien die met vereerden vlyconderna- „men wierden hb: == De. Schaapherder í in Enger Jand -heeft-daar van! een proef gegeeven (Cc). „er: Índien men dan van,genoegzaamen’ voorraad ‘van zulke-waarneemingen voorzien ware zoude menomogelyk ‘meer duisterhederin fommige 1y- „deren, kunnen verklaaren ;: eene: gegronder voor- behoeding vaan «den zulken+in;het werk: ftellén:; «en zich met grugt van dezelve bedigsien kunnen. O25en zesde ni: „De Ca) Vaderl. Delf VII. Deel Menzel. bl. zes -Ch) Uitgezigrd Verbandelingen, IV-Deel, pag. 167: — Ce) In zyneu Boeren-Waarzegger, enz Gefteldheid van: bet Vaderland voörtutoeijen. 571 ‚pe De gewoone. weerkündige waarneemingen 5 hoe nuttig “ook in andere ópzichten „-fchynens zonder nadere verbetering, hier niet genoegzaam — toe. Want „behalven, dat die met:te ors . gelyke. inflrumenten (S.- XXXIVs 2,…-notas en XXXV. „COROEL:-IE not; ó, 5) „worden waargeno men; ('c*) „zoo dienden die. „-zouden.zy nâauw: keuriger overeenkomen ; en‚tot eene betere. bes rekening dienen +1; altoos met-den Thermome- zer en den Barometer teffens na te gaan (d), overeenkomende, werktuigen ;,emten, 3.;altoos met het waarneemen van den vasten, windftreek , Cwaaraan de Heer Lt FRANcQ VAN BenrueY (€) e verfchillen, in de ‘waarneemingen „ op den huize Zwaanenburg en te Amflerdam gedaan, niet onwaarfchynlyk toefchryft;) en alle de ver- fchynfelen def hemelfcherlichaamen (S. XXXIV. cororL” IE “CXLL“e. )- gadegeflagen teswor: den’ (e*) + „wanneer mogelyk; vaster fchreedeni KEES OVENS AIOS BEOS OL ITTO 'e GIS ZONS fi á rsr Nod hk Cc*) Men zie,de Weerkundige Tafels onder de. Bylagen enza CVergeleeken met:de Natuurkundige Verbandelingen , V: Deel, 65 Waarneemingen enZe- van 1776; pe 6485 -658,1672» 6803 LOT, 700 EE. de et oer mans beet olen sCU) J. ir France vaN BrorkKuey , Natuur). Hift. van Holl. 5. Deel, bl. 268. [met de Natuurki Verbandel; pag. 644: Jo Ce) Dezelve, 1. Deel, pag. 383,-384: il Ce*) [Waar van men door de Waarneemingen op Zwaanen= burgr,-die thans maandelyks den geduurigen. Stand der Dlanées ten aanwyzen , veel goeds te hoopen heeft. | osre Vande Ziekten; welk uitde Natuurlyte zouden kurirren” gemaakt worden. Weshalven men: als, nu niet verder , dan volgens het beken- de; handelen kan. —- Boven dien behoorden ‚de geneeskundige waarneemingen zoo ingericht te worden „ dat , by alle deeze verfchynfelen , den dag en de plaats van de ziekte, van gely- ken het zemperament „ de jaaren en. ‘de levens- WYZEs en wat boven van. deezen aart is ed merkt ; been egte wget on Kore KK Uit overweging van de OOr- plien CS. XXIX.) , welke de Ziekten uit de natuurlyke geftéldheid des Vaderlands voortbren- gen, ‚ waar onder de Lucht, met opzicht tot den ring (S. XXX), een voornaam gedeel- te te 5 moet men , 200 veel mogelyk , tragten : heise AE Dek faagen vogtigen. amie die der hai zen en der vertrekken „ enz. en de nadeelige of bedorven lucht op en in-dezelve „waar men kan; verbeteren „ om de lichaamen tegen dezelve in flaat te ftellen. | 2. Alle zoodanige wels en dranken , zoo veel mogelyk, zoeken te vermyden , of i in def- zelver verbetering en inie if Tan het Zyn, ten. goede te. voorzien. « » 3. Alle omzichtigheid aan te wenden , om van bekwaame geneesmiddelen zich te bedienen; ì | 4. De ne van bet Vaderland poortvloeijen:. 523 "4. De befmettende ete each en in de geboorte tegen te gaan. » hd De gebrekkige bewee: inge te werdde ren , en de ra op te beuren. En’ ein: delyk 5 6. De' kleeding naar den aart van het land, en de fchielyke verandering der lucht in oe zel ve, in te richten. y Van de VERBETERING DER LucHr zer « voorbehoedi ing van de Ziekten enz. S. CCXXI, Uit overweeging, dat de meest heerfchende: hoedanigheid van de lacht, en van den dampkring „in-te groote veelheid water. be- vattende deelen beftond „ het heerfchende eener vogtige lucht uitmaakende ; zoo: dient de eêrfte en voornaamfte voorzorge van hier begonnen t@ worden „ en daar over te gaan. — Men. ver- eter een vogtige. lacht „ ‘t. Door. de water - deelen, REE in eene meerdere veelheid de boorden der Rivieren .be= vangen ‚ en den grond bedekken „te vernfinde- FENDE welk: allerbekwaamst door {chielyke „en noodige afleidingen. volvoerd wordt. Hierom _ is heart | shi | “te: Zeer 574 Wan de Ziekten, avelken uit de Natuiyke. 8} Zeer: te wenfchen 3 dat de poogingenì van de Vaderen des Vaderlände: (Ce) ‚van dees ze, Maatfchappye- Cf) » en „van. het Bataafs Genoorfi chap„(g) ».ter verbetering van de Ris vieren van dit Land , aangewend , van die den | wenfchte, uitwerkingen ‘zyn, mogen; dat de ge- beken > uit het verloopen en verhoogen derzel- - es XXL 1.) gebooren , en de gevolgen CS. CI“ CXIT.) , daar uit ontftaan , zoo veel mogelyk , ‘verholpen werden 5 en: door te hoo- pene verdiepingen, mogelyke. afleidingen , ont- lasting van aanzienlyke binnen= boezems; vóóral | die van Rhynland CS. CVIL 2.4.) „en verbe- teren van den voorigen loop by Herwen „de nadeelige overftroomingen werden verhoed „en de landen van het overtolligeopper- en boven: water fpoediger mogen ontlast, en veele ziekten daar uit Óntftaande CS CXIV-- CXXI), meer mogen verhoed , ten minften zeer in aap mo- gen” verminderd worden * he LA Het wer ret EN BENI È hed ie Betreffende de verberdtig’ der. Spyke Dyken 5 , hiet Panderfche Kanaal , en de doorfnydinge van den, Bylandfchen Waard. Refolutien van: Holland ; van ede va widsdgd … Gfasle Deel, pag. rrdscenms oh hiodisov | Cz) In het 1. Deel vanrderzelver Belbin „enZw: Ch). [-Menroemt reeds. de pooging; ‚van eene doorfnye ding wegens de gemaakte veránderingen , în den jaare' 1775- by Westervoort in den. Rhynx-óm de Waal meer, de Lek min= der water te bezorgen „ en den Gelderfchen Tsfel te beletten , des winters buiten zyne oevers te gaan „en des zomers ge- noegzaam water te doen behouden ; welk kostbaar werk uit- nee- if Á iN \ Chftsrbeid dâ bef Vaderland voorteleijen. 353 RES Het droögfiaiken’ van’ de menigvuldige mieerch en plasfen „ ‘konde van gelyken een me-. nigte uièwaasfemende waterdeelen verminderen 3 en hét nadeel uit de bowenkomende grondenvin zoo verre verhoed worden , dat dit laatfte meet tegen den winter, vof in ‘den hatyd , dan in den voorzomer ($. warn Drs dien zulks vetsmes ware ; gefchiedde. €.) Gemeenfchappelyke pnentradern ' en | | Angie werktuigen „ ‘konden insgelyks in, GRONINGEN en FRIESLAND eene fpoêdiger ont- Jasting bezorgen OE 5 zoo wel als-het bekaden van het: Koegras ; en het bedyken der Gorsfen en Mailanden inde aanwasfen van den Dollert, Staats Vlaanderen Ck ) enz. ter. verbetering van de gronden. enz. in ’t werk gefteld worden. d.) Waar toe in de Steden het reinigen en fehoonhouden d derzelve BEGON ne Se ‚ Wordt neemend gelukkig is uitgevallen ‚ en Aan die drie oogmerken « voortreffelyk-voldoet. Zie J. F. MARTINET , Katechismus der Natuur -‚-I-Deel , pag. 408. ei) [Zoo ver ik onderrecht ben, is aan de verbetert van den waterftaat van FricsLAnD in het jaar F1777.] , volgens het plan van den Heer KrAjENHos C$. CIX. not. a. ) ‚ mede ’ een begin gemaakt.) | Ck) ‘Met zie het nut der. Bedykingen enz. daer Mr. w. SCHORER Nieuwe Vaderlanüfthe Letteroeffeningen, Vs Deel ,.n.6. pag: 2ór. onder welk gedeelte des Vaderlands de; Hoofdplaat “m{ 1778} laat bedykt te worden. 2) G VAN DoeveREN. Sera. Academ. do. dani sn Nederl, y eriaaling , pag. 57: N 576 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke 2, Wordt een vogtige lucht door geduurige beweeging ($- XLI. 1,), van deeze kwaade eigenfchap. verbeterd ; dewyl geene fchaadely- „ker is, dan ftilftaan „of „gebrekkige ventilatie CS C. 2.) d AE ACR YW GES 4.) « Onder de middelen „die te Zaandans enz. de lucht verbeteren’, en de gezondheid bewaaren „ telde men de veele molens , die -al= daar gevonden, en in beweeging gehouden wor- „den; de Lysten der dooden. zouden zulks ook klaar uitwyzen, tegen anderen van gelyke jaaren gecalculeerd. LEEN 3 Gade b.) ‘Alle bedompte plaatfen moest men hier om van behoorlyken doortogt voorzien : zulke, _ die geheel open liggen „voor de aankomende vogtige dampen en uitwaasfemingen , met hooge opgaande boomen befchutten , die met haare hooge kruinen, door den wind in beweeging ge- bragt „ de gebrekkige veerkracht allengskens ee- nigermaâte zouden kunnen herftellen „, en door den tyd een ruimeren voorraad van brandhout , zoo hoog noodig in deeze Landen: uitleeve- ren (m). — De Tuintjes en’ Boomgaarden Cm) Wat nut het beplanten der landen en dyken in ZEE- LAND gedaan hebbe , kan menvalterduidelykt uit het betoog daar van , onder de Bylagen létt. Bb. zien. …Mogelyk zoude dit ook van goed gevolg kunnen-zyn in nieuwe aangelegde Droogmaakeryen , om de ring-dyken van fionden’ aan met Willigen te beplantens en, droog-zynde , van gelyken de wegen , enz. met opgaande boomen te voorzien, Ne ze / # Gofteldbeid van het Vaderland voortvloeijen: 57 > zouden dan ook: heidns „volgens PRINGLE, Op. eenigen afftand van de dorpen en kleine eden, », als kort aan dezelve en de erven zyn. | Ns De’ Huizen dienden by droog weder, | met ralzaten van het onnoodige water plasfen CS. XXXIL) en:te vogtig houden , op zyn tyd’ gelucht, en zoo door nieuwe lucht ververfcht te wôrden + want dit zötider onderfcheid te doen 3 of. volgens eene al te groote vooringenomenheid _vân den Schryver aan‘ den Aris, met de raamen op te fchuiven ‚ zoo dra men uit het warme bed treet 5 of de boven- vertrekken met koele win- den altoos open te houden , doet veel meer na- deel , dan dat zulks voordeel zoude aanbrengen, Volgens deeze laatfte wyze , heb ik eene jonge Schoonheid , door eêne verfchrikkelyke Rheu- matistnus aangetast „zien kwynen ; welke ter niaauwernood te recht kwam. — De rede moet hier zoo wel , als in alle andere voorbehoedin= gen , {tand grypen ; vooral moest de. verderfe- Îyke gewoonte,, van natte en vogtige bezighe- den barrevoets te verrigten, en lang in deeze nattigheid te blyven ftaan „ zoo veel mogelyk „ tegengegaan worden: wyl niemand dit meer= der, dan de bn dee Sexe (S. CXXXIII, Rr bezuuren moet. d.) Men weert de vogtige lucht ° van zyn eigen lichaam, door beweeging in dezelve; want zoo ergens , is de gezondheid in deeze Landen, AVI Del. Oe mn by NA | BB Pade Zièkteh , cmolkén wis de Notuurtyke by eeh Vogtige luchtsgefteldheid , voör atbeid en beweeging te koops’ én nitmer wordt die beter , dan Onder déëzé „by behoorlijke voed fels, bewaard: eene;vogtige lucht: dierook- eene ligtere is (S XI), zwaarder gemaakt CS: XLI) me en de vogtige dampkring onze lichaamen indrin= gende ($- Xl 1,,)s ‚wordt door mêerdere: Wiy- _ vinges warmte, en,„beweeging, van, onze eigene lichaamen; -en daar. door vermeerderde bloedsbe- weeging-en giewaasfeming, ‚naar buiten: geweerd; en deeze- nadeelige watervogten worden in dezel- ve verhinderd, — Onze kloeke Zeelieden en arbeidzaame Werklieden leeren. dit. overvloedig 5 die zelden. „of nooit door eene enkelde-ivogtige lucht, worden aangedaan ‚ten zy die door koude vermeerderd. wordt ;. of dat de. kleederen te lang nat blyven, waar door-de-warme dampkring des lichaams overmeesterd, en Kik van ae over: _dast-lyden. in 8. Men verbetert ëindelyt eené Gorda lucht door vuur ; waar toe de Heer BOERHAA: VE (%) kruidige en hartsagtige. houten , in de vertrekken der aanzienlyken in nieuwe fchoor- fteenen aangeftoken , ‘had aangepreezen. De Baron VAN SwiETEN (0) deeze te kostbaar en te aard te verkrygen oordeelende, had in | | iii Cn) Apborism. de cogn. €} cur. morb. $e 605. 3. Co) Commentar. Tom. ll, pag. 142. j Geftetdheid van het Vaderland voortolocijn. 579 | É “derzelver plaäts den brand van fpaanderen:: eú _eilten hout bevolen ,wyzende teffens-de’ erde, | heid Bart) ‚die daar ui” voortkoomt. Bonteidiaar Len je) het SL OR | 7 be: 5, hoe. voldoende dit middel, of BRO bran j f uie hout. Zyn. zoude. „dat door de lugtige, vlam meerder, zuiging en beweeging ‘indde lucht‚maake ;, dan ‚de zarf „… ter verbetering van de. vogtige lucht „ 00 Ì id de uitvoering. daar © van ; döor de fehaarsheid f hoogen prys ‘dier «waaren , voor den tenen man zóo moeilyk’, ‚ vooralin; HOLLAND ‚te ;bekomen „dat de ver- ‚ betering vamde vogtige huisjes, kamertjes, gan- genen floppen „ hier weinig door kan verkree- gen worden: 7. ‚De overweeging van dit Voor- ftel,, „doer de, Maatfchappy., ‚door haaren. vermg- genden. invloed, befeffen ‚dat van deeze. verbe- tering een groot gedeelterder-ongefteldheden „die nu onvennydelyk,oncftaan sof„bezwaarlyk te ver- heipenseyn ‚konden afgefneeden. worden „ door een menigte.driest-liggende landen, als de voor- duinen en -groote heiden;te- beplanten „om dus seen meerderen voorraad ‘houts. te bezorgen „ter pe wan -deeze,gewenfchte ‚einden, pe DEE 59 platte alwaar de Landbouw blóéie, Hebi de gemeen€ lieden‘boven de arme ftede: lingen dit voorrecht , dat het loof van Aardáppë- len , wänneer-de herfst regens niet te fchielyk en “meenigvuldig vallen, „door hen kan worden Opgebonden , gedroogd’, “en t° huis‘gehaald ; ‘het / Oo2 welk , 4 Í p \ Á E S 58o Pande Ziekten > welken uit de Natuurlyke welk , droog zynde , een vry lugtige brand uit- leeverd. —- Minder is die van gedroogde boo- nenftruiken, van welke de Kinderen van gemee- ne lieden de Paardeboonen , in de fchuuren der Boeren, des winters afpellen of afplukken, waat „voor hun het ftroo ten brand gelaaten wordt. —- Alleronzuiverst is die van Scheeven (overblyffel van gezwingeld Vlas) (CS. CXXXIX. 3.) , het geen in den Zoekfchen Waard, de ee enz. veel gebrand wordt. 4. Het vuur verbetert niet alleen een vog- tige in eene drooge ; een koude in eene warme 5 maar verandert ook de befmette ín eene zuivere lacht. —- Deeze uitwerking is zoo wezend- lyk , dat het nut daar van niet genoeg kan wor- den aanbevoolen. En wanneer-dit meer in acht genomen wierd , zouden mogelyk de befmet- telyke ziekten van Rotkoortfen enz. by andere te neemene maatregelen , zoo veel woede niet aanrechten , als 'er nu jaarlyks door het onbe- dwongen verfpreiden der befmettende vermogens een Óngelooflyk getal Burgers en Ínwoonders het Vaderland onttrokken wordt. — By overftroo- mingen konden de verarmde inwoonders , by an- dere nooddruft rykelyker van hout worden voor- zien. — HirPocRATES Was , ten zynen tyde , van de kragt des vuurs , in het tegen- {laan van befmettingen „ zoo wel overtuigd , dat hy , door dit middel , zyn Vaderland van at Y ken vi / Gefteldbeid van bet Váderland voortvloeien. — 581 de Pest bevrydde. Intusfchen vermyde men , voor die het doen kan „ s. Benaauwde kachels , met toegeflooten fchoorfteenen „in de vertrekken. De gewoon- te van hier op, bovendien „ by het minder ge- deelte der Nederlanderen , de fpyze te bereiden (S- CXXXV.), is genoeg „om , voor iemand, die aan deeze bedwongen uitwaasfemingen niet gewoon is, van derzelver benaauwdheid te oor- _ deelen. hete ha 6. De verbetering der huizen dient boven. al in acht genomen te worden , door het verhoo- - gen van den grond , boven de oppervlakte des waters ; het uitkiezen der flaapvertrekken. voor gegoeden ; en het bezorgen van den grond met zagte kleeden enz., boven zeilen enz. , door de - Heer SToxke (p) te recht aangeweezen. —- By het-verhoogen vanden grond , moet men het bezorgen. der muuren ín acht neemen ; dat - die. door tras bewerkt , als zoo veele (ponfen het water inzuigende , de vogtige uitwaasfemingen , in-de binnenfte vertrekken enz. niet mededeelen. Vooral behoorden: de flaapfteden boven. de kel- ders weggenomen , en tot andere gebruiken ge- fchikt te worden. — De gronden hebben dik= werf ook, verbetering BoodE,s ; door de vogtige aarde Cp) Kwynende Ziekten enz. $. 288. pag. 191; 192 Oo 3 592 _ Vân de Ziekten, welken uit de Natuirlyhe aarde’ uit te graäven , en deeze plaats miet ibo: ge fchelpen of rivier- zand, eeriige voeten diep, ter verbeteringe aan té vullen. 7. De vogtige onreine en fehaadelyke lacht’ zoude in fomthrige fteden kunmeh verbeterd wor- dett , als ’er mogelykheid was haare wateren in beweeging te brengen. Wegens ’s Huge zie men de Verhandeling van C. RepeLuyKaein CS. EXXXL 4.) —" Amflerdam en Leiden ‘zoude by de ontlasting van Rhynland grootelyks bevoordeeld worden. By de Friefchen zoude die moeilyker te vinden zyn (4). Het ontlas- „ten der rioolen en vulnis-zypen (S, CXXXI. 4.) - “maakt een ander voorwerp , zoo. wel als het ver wyderen. der fchaadelyke, trafiguen, op eenen ver deren afftand (S. CXXXIX 2 , 5.) | 8, De bedorvé lächt konde in de Kerken verbeterd wordên „, door’ de Iyken eene andere begraafplaats ( S. CXXXT. 7,8. rot dse, f.)- te bezorgen ; en de gebouwen „ Zoo wel als de | fchoolen én andere vertrekken , welke voor het aantal menfchen te Klein bevonden worden, van goede Wentilators of töchtbuizen te voorzien ; waar van ik de goede uitwerking in een fchool_ gezien heb. De zieken- en kraam-kamers dien- den, alwaar dit ‘kan gefchieden van goede opene Ee Ca) Wegens de begönrie verbetéring (8. CCR. ve not. Di is hier veel goeds van „18 hoopen. ’ Gefeidie van bet Kaderleud voortaloijdn. …S85 F fchoorfteenen voorzien te-zyn ;ven de veele fta- ven en kwalyk.geglamme koolen (S. XCIV, en ea ) enz vit we end behand te WOE- en) gr Eaotin nsb. $. COXXIL, ink „hoe gefehike osuhen deeze verbeteringen, ook zyn mogen „ zoo zul- den er altoos, oorzaaken; overblyven , welke de uitwaasfemingen eener. vogtige lucht-„-en de ‚na- deelige uitvloeifels der poelen meeren en droog= wmaakeryen , op de lichaamen der menfchen doen ondervinden, — Want wie kan toch den toe- … _ „gang der. westelyke winden uit den-noordelyker — Oceaan ‚ en-die der ruime plasfen van de Rhyn- monden ($. XXXV.-3, 2.) , tot deeze landen en derzelver bewoonders bedwingen, of-de uit- „waasfemingen van de groote Zuider -zee- en an- „dere uitgebreide binnen- plasfen ($. CXLI. co- le wyze te beLragten. ROLL. III) beperken ; of den: aart dier gronden C$2:XCIV,) „en die der zoute flikken „ enz. (CS. CXXIV.) beteugelen ?° — _Weshalven de voorbehoeding hier omtrent op de lichaamen „der menfchen zelve , van eene beftendige over- weeging zal moeten Zyn, van ieder rechtgeaart if Nederlander , in zyn eigen plaats > Op. de, best S. CCXXIIT. Om. nistelien iets, iù het gemeen „ van dit gewigrig {luk ter voorbehoedine op te geeven » ZOO kan men-uit-de- Verhandeling ETE Ooa van „ - Gr 634 Vande Ziekten , welken uit de Ben tead \ van den Heer L. Srokre afneemen , hoedanig k men zich tegen de barre Zee- winden en Zee nevelen (r), de koude toöhten (5), de avond en zacht - tochten (+), en den winter -tyd (Cu)s te befchutten hebbe ; als mede welke (chaams- rt (uv), en wat fpyzen Cw) en dran- ken (x) men dan te gebruiken hebbe. ——- Gelykerwys de Heer J. Baster mede de beste levenswyze ter voorbehoeding heeft aangewee- zen + hoe men zich onder eene heete en droo- ge (y), hoe onder eene vogtige (2), hoe on- der ‘eene heete en vogtige Ca) ‚ hoe onder ee- ne koude en drooge (6), Koude en vogtige (Cc) en’ befmette lucht (d) te gedraagen hebbe ; ei | teffens “die regels aan de hand gegeeven , welke „die geenen in acht neemen moeten , welke de Zeeuwfohe lucht niet peen zyn, en zich der- waarts Cr) Kepynende Ziekten enz. $. 284. 284*. pag. 188, 189. Cs) $. 285. pag. 189, 190, C£) $. 286. pag. 190 (u) $.287. pag. 190; Ig. Cv) $. 290. pag. 194, 195. Cw) $/291-313. Pag. 196-210, Cx)-$° 315-323. pag. 211-217. Cn seed Maatfchappye der Westenfcbappen : u, Deel o, 82. Ca Dezelve , pag. 87 - go Ca) Dezelve , pèg. 96-98. (Cb) Dezelve , pag. 105, 106, Ce) Dezelve , pag. 102-110, (4) Dezelve , page 122» 123: ie ' De d aa. Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeijen. 585 _waarts begteven willen (€). — Waarby men de opmerkingen van den voortreffelyken Huxnam, die zyne oplettenheid in dit ftuk allerwegen be- toont heeft „ en de raadgeevingen van BucHAN , voegen kan ; om uit deeze vereende voorbehoe- dingen een vry volleedig zamenftel onder ver- fcheide luchtsgefteldheden te vormen. Van de Sryzr en DRANK ter voor- behoeding van de Ziekten , enz. $. CCXXIV. ’t Was goed in deezen raad te geeven , indien die van eene algemeene uit- voering „konde zyn : maar daar gebrek aan voor- * raad, mangel aan het noodige , en dus geene ver- kiezing van het nadeelige voor het nuttige zyn kan kunnen de regelen ter voorbehoeding niet baaten. —_— Wat het beter deel der Inwoonderen be- treft , zoo kunnen deeze zich bedienên van den raad omtrent het verkiezen der fpyzen , onder de byzondere luchtsgefteldheden ($. CCXXIII.)) opgegeeven , en die tên hunnen nutte gebruiken. Werwaarts ik myne Leezers, om de ruimheid der {toffe , heen wyzen moet. … Ik zal ’er alleen eenige aanmerkingen byvoegen „ welken uit de medegedeelde berigten voortvloeijen. i. Het Ge) Dezelve , pag. I3te Oos ( 586 Vande ihn N welken uitde Natuurlijke | Het. gezoute Rundoleefùh (S- CLusg. } %* bn op veele ‘plaatfen ten platten lande eilanden. en {cheepen. „niet. kan, ontbéerd- er den ; alzoo er, zelden „ of bez waarlykverfch vleefch te, bekomen is ; diende zoodanig, behan- deld te worden „ dat de malsheid, in hetzelve. be- waard „ en hot bederf en gp daar -van geweerd wierde, 4.) Uit Noorp- HorLanp heeft men de „volgende verbetering daar van opgegeeven. Het in flukken gehakte vleefch wordt , in een tobbe of kuip, vyf of zes dagen lugtig met zout be- Sprengd „gelegd. Daar na zoo veel ftukken als ‘erin eenen grooten koperen ketel gaan, éen'half _uur gekookt Hier op uitgehaald, en 04 uuren lang op een tafel te droogen gelegd : als dan in een kuip gedaan , en daar weder pekel van ge- woone zoutheid op gegooten ; welke pekel men maakt, ten-deele van verfch water , ten deele kan „men er toe neemen die geene , waarin het ‚ „vleefch gekookt is , na dat ’er den bodem vet, die ‘er by het koud worden opgekomen is, zy afgefchept ‚ waar uit drie voordeelen verkreegen _ worden : —- als Woor eérst ; dat de pekel be- {tenidig goed blyft, en men “ontflaagen Zy van telkens verfche tte maaken. Zen tweeden , dat het ‘vleefch fappiger is. Tèn derden , dat ‘het zeer weinig zout is; en het laatfte (tuk der kuip … zoo mals als het eerfte Ímaakt : j „zelfs ZOO „ dat men … | Gefledbein van bet Haderland: ‘vooftoloeijen. 587 men het in ‘den oven zoude kunnen: braaden. Men heeft het aan fommigen laaten ptoeven, die ‚*er zout by aten +”welk vleefchdanoneindig ges _ zónder voor zwakke maagen ; dan het hart ge: pekelde zyn zoude, » sneemsr KemRS ‚> b.) Eene andere ‘manier kan by koele win- ters ook zeer goed uitkomen : wanneer;men na- mentlyk het vleefch , in ftakken. gehakt , wat fterker dan naar gewoonte gezouten „ 8 of 9,das gen dus in de kuip laat ftaan, den tap van-on- der, uit den. bodem, ter ontlastinge van. de-bloe- dige pekel , ‘er uit ‘haalt ‚en deeze niet meer druppende „ de kuip vol verfche karnemelk giet : waar door dezelfde goede eigenfchappen, ‘als bo- ven „in het vleefch bewaard worden. Ik heb Lin het Eiland van. Overflacqué] eenige winters met {maak zulk ingelegd kuip- vleefch geputtigt, zonder. eenig nadeel van zout of Scherpere, daar Ì in vernomen te, hebben. vig ape €.) Van gelyke kan’ men „ door een wei ‚pig Sa/peter onder het zout te mengen , het vleefch vry voldoender , dan met enkel zout, voor bederf en hardigheid bewaaten. _ Ik heb zulk overjaarig vleefch gezien , en daar van met verwondering geproefd , zonder’ wélk ik aan de waarheid zoude. getwy feld hebben „indien ik van de goede trouwe der bereiders en aanbieders ‘niet „ware „overreed geweest. — Men heeft verfcheidene andere proeven ‚ met bymenging van 588 Over de Ziekten „ welken uit de Natuurlyke van ander zout , by het gemeene keukenzout „ in het werk gefteld ; en de waarfchynelykheid van de opgegeevene, (1 ) bevestigd (f). — Welke proeven nader kunnen worden onderzogt, en tot algemeener nut worden gemeen gemaakt. d.) Hoedanig het vleefch-en fpek op de fcheepen, tot beter gebruik konde bewaard. wor- den „is door den Heer F. G. pe Moncny (2) bereids opgegeeven : ’t welk „ offchoon. dit tot deeze zaak niet behoort , echter zyne opmerk zaame nuttigheid hebben kan. 2. In plaats van het eeten van vleefch van beesten , aan de Vee- pest overleeden ; ’t geen om de reden , boven ($. CLXXII. not. 7.) ge- meld „ niet behoorde gegeeten te worden [4] ; maar de zorge der Hooge Overigheid met alle eerbied blyven aanbevolen : en in plâats van het nuttigen van flappen bedorven vifch , gedroogde fcharren , fchollen enz. of hard gerookten bok- king ($. CL. 6.) , konde het:gemeen beter en 57 de nut- Cf) Men zie Oeconomifche Nachrichten, 169. ftuk , Leipzig 1762. Pa6: gi. of de Uitgezegte Verbandelingen , IX. Deel ;, pas. 420. | | | | Ca) In DifJertatione Medica inaugurali de Medice optimo nature €? Obfervatore & Imitatore, Lugd.Bat. 1774. $. XXVIIL corol- dar. 6. pag. 48) 49. Eenigermaate met die van (b) overeen= komende. | | {b} De Heer Le FrANCQ VAN Begrner heeft het nadeel, uit het eeten van zulk vleefch , mede buiten alle tegenfpraak. beweezen., Natgurbyke Hijtorie van Holland, MI, Deel-V. fiuk, pag. 1691] | Gefleiddeid van het Vaderland voortwlocijen. 539 nuttiger gebruik maaken van Stokvifch (4) en Pekelharing ‚ «een voornaam produlì der groote. … Visfcherye „ waar van de Voorvaders zich met vrugt. wisten te bedienen , eù minder dan de te- genwoordige. aan {lymziekten onderhevig waren. Het te zoute , kan des nodig, met weeken ge- temperd wofden : terwyl deeze vifch , dus be- reid „ meer voedfel „en minder nadeel i in zich heeft , dan die,van: die foort, op eene andere Wy; ze, voor verderf door rooken word bewaard, — In ‘dit zagte dierlyke „met. de beginfelen van zee- zout doortrokken „ is teffens een wonder- baar vermogen „ter ontbinding van het taaije en Iymige; overeenkomende met den aart van raau- we eijeren (S--CEXXXVIIL 1. ), oesters (4) enz. ; en het ontbindende van het zeewater (4) zelve ‚ waaruit het zee- zout door kooken er verdikken verkreegen wordt. Waarby de uijen’, die eertyds , als het toekruid , daar by gebruikt werden , ‘dit-ontbindend vermogen mn ver- meerderen et ). ee. $. CCxxV, 8 hos P. DE Ws Nederlandfche Vertaling” van J. tka owtkaden ter ‘bewaaringe der gezondheid op-de Oorlog fcheepen, enz, VI. Aanmerking , bladz. 100. —- Wyldie in verfch water moet gekookt worden. “Ck J. Basrer Natuurk, ka bissen Tl. Deel, bl. 84, “_€4) On Zea- water. Vel de Tabe glandulari, pag. 7. CE*) Lainp pryst de Uijen in de Febres catarrbales , op de. Scheepen aan , pag. 7. Zy behooren tot het geflagt van de. Scilla, Zee- ajuin ; ; die ter ontbindinge van taaije lym zeer bekend is. #55 Van de Ziekten 9 welken wit de Natuur byke "$. CCXXV, “Ten aanzien Wan de Vege. beij See rs ‚behoörde de’ voorraad, onder begunftiging van vfiendelyke. overreding van de nuttigheid (u), verre boven de Méel- fpyzen , vooral der ongegisten ( $. XCIV.); ter) plaatfe 5, -dfár die ontbreeken ($- CXLVIÍI. 3.) „Zoo ‘toereikende te zyn „ dat die voor den Eolnochen in ‘ten berarnelyken pryze te bekö: Ontâarting def vogten te vreezen dyn; den We ) n vit zoo voedzaam ;’als vleefch’ “Im den winter Via a zart ANNE je i moest Cm) CWylen] de WerEd. Geftr. Heer CBargermr. P. Brinke „Horst } heeft my-verhaald „dat hy een Boer, die altoos in Zyn landpacht-ten agteren was „ door het afraden van het na- deelig gebruik der meelfpyzen , en het-aanraaden van het eeten van vleefch en aardvrugten, binnensweinig jaaren zoe ver te recht gebragt heeft, dat hy naderhand. op Zyntyd be- taalde „en met zyn gezin veel gezonder dan van te vooren was. Zyn Wel Ed. Geftr. gaf Hem vryheid om een Beestje te weiden voor zyn huisgezin; en een ftukje lands tot war- moes: beduidde hem, dat hy in den vleefch. ketel een zakje gort en van-Zyn warmoefery. kooken moest , waartoe hy dan geen boter behoefde, en , beneffens zyn vleefch ; dafren eeten konde. —- st igbetd ang” Cn) Dat dit niet onmogelyk zy , zelfs in volkryke plaats fen „ biykt uitvhet voorbeeld der ftad.Amfterdam , alwaar aan den Overtoomfchen ‘weg twee duizend broeibakken liggen , die in den winter zoo veel voorraad van verfche groenten Hit- leveren , dat zv niet alleen die volkryke Stad , maar zelfs de omliggende Steden , tot ’s Hage toe , kunnen voorzien ; en de latuw en danfel voor eenen maatigen prys kunnen vere koopen. j f NT en NÀ Gefzeldbeid van bet Vaderland vbortdloeijen. | hik moest mén zich dan vooral van Zuïken voorraad Kuhtien voorziet, «die een ontbindénd vermogéi vóór’ den Mlym’ bezaten , er teffens tot goede belibedmiddelen , tegen het er Oe hiet “Scorbit”, ftrekken, konden. = Order d ventes En welke Di: Svúrbút sen. de ontsertitgs den sek; vn 8 uit gebrek-van beweeginge , opvulling der ‚ vaten; 1200 wel „uit een koudesen: vogtige ‚als ‚uit, eene, warme en vogtige ‚ofte uit eene be- dorvene- lucht voortbrengen „zyn ’er, tot:heden geene. bekend „die deeze afwyking van den na- tuurlyken aar: s-fpoediger en zekerder-te- recht. brengen ;-dan het eeten…van verfche groenten „ benevens, rype:-6n fappige. vrûgten. — verkleumde Matroozen, kwamenvin. Groenland, door;-het„eeten van. Lepel - bladen „zoo wel te ‘echt, als die; welke op-den. tocht. van Lord ANSON- rondom-de waereld. ; door Oranje -appe- len enz. herfteld wierden (doe je:tiMens; wel lang in het onzekere geweest , wegens de B uitwerking van zulke tegenftrydige hoe= anigheden „ als die van Lepel. bladen, Veld- falade , Oranje appelen enz. ; maar de zaak wel ingezien zynde, is het vermogen van beiden in = Ar eloflicus hor one lacht) gelegen ; door Co) Apr Maen, Ratio Mederli, Part, var cap. NW. pag. 233. | | 892 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyks door welke het gebrek der inwendige bedorvene lacht in de vogten herfteld , en de ontbinding derzelven , door verfche lucht, verbéterd en te recht gebragt wordt. — En dit fchynt de waa- te rede te zyn , dat de Scorbut in deeze landen zoo algemeen geen plaats meer heeft , als voor- heen ; ten minften niet zoo onder vermogende lieden: vernomen wordt : en dat die onder deeze en. heden van- minder rang is afgenomen , naar maate: de Tuinen in dit land vermeerderd en toe- genomen zyn : waar door het aankweeket’ vari groenten en vrugten , door beoefening en ver-= beterde broeikonst , tot die hoogte gekomen zyn, dat men van beiden , geduurende het gantfche — jaar „ zoo wel in den,winter , als in den ‘zomer; gebruik maaken kan. — War de vrugten in _de Camper Loop- ziekte CS. CCX.) uitwerkten;, ging boven de kunde der Arifen - naardien-de: zelve , in weerwil der aangewende geneesmid= delen „ bleef woeden ; en alleen door het eeten van vrugten bepaald werd. | o. Die geenen, welke onder deeze bevoor- rechten van geen Tuinen voorzien zyn, behoor- den , zoo veel hunne middelen zulks toelaaten , genoegzaamen voorraad van kool, knollen, wor- telen enz. voor den winter op te doen : om van deeze Moeskruiden , zoo wel als van Aardappe- len , (die in zich zelven geen ongezond voed- « ' 4 fel zyn ; maar alleen, en niets anders dagelyks \ ge- | | Gefteldbeid-wau-bet Vaderland, voortslaeijen. 503 __gegeeren (Sr-CL XII); -fchaaden-kunnen)s ‚harde grutten (p) „en zwaar te verduwen erw- tenen boonen-(g) „die voor zwaar werkende lieden op:zyn tyd. goed zyn ; op, hunne tafels konden hebben. — De kool en knollen zyn ónder deeze van eene zonderlinge nuttigheid-, en teffens-kragtige- middelen tegen. het Scorbut. —- Wat vermogen ‘er. by „de: roode-kool zy», zal by de geneezing der Teeringe nader blyken. —= Orro TacHENIus kwam uit eene bereiding _ ‚derzelve van. den verftikkeriden damp van Rot- tekruid ; in ‘het neemen’ van fcheikundige proe- ven , te rêchts. CHmrysiePus”, Dievcnes.; en Pyrnacoras fchreeven ‘er ganfche boeken over, et vp) Die naar de gedachten van den Heere-P, Dr Wann, _Aanmerk, pag. JOI..» fchoon dezelve voor een gezond voed- gel te houden zyn , wanneer ze maatig gebruikt worden , echter veel te winderig bevonden worden „om altoos(C2x maal ’s weeks) als op eenige fcheepen., gegeeten te worden 5 maardien de ondervinding leert , dat, wanneer de Matroozen. driemaal daags gort eeten, geduurig winden geeven ;;zoo wel ‚van boven als van onderen , met zulk eenen. verfchrikkely- ken ftank , dat’er geen dier bekend zy „ dat zülk een ftin-. „kenden drek. maakt : waarom: Zyn Ed. van oordeel is,dat „er beurtelings eenige ryst onder dient gedaan te worden.’ ‚—— Deeze proeven worden van het fcheepsvolk overgeno= „men , om dat’men van dezelve de beste,waarneemingen kan ‚ maaken. Men kan dan_uit dezelve ligt afneemen , dat Grut- ten , de hoofdfpyzé in teeringathtigen uitmaakêende , zonder door ryst vervangen; te Worden „niet zoo nuttig kunnén.zyn, als men zich daar van verbeeld, ; an eed hens 4) Witte boonen worden van den Heer pre Winp met olie, en azyn voor het fcheepsvolk beter , dan met boter ge- oOrdeeld. Zie de aangehaalde plaats. KPEE OO NPD „r Kd 1 f gö4 Van de Ziekten „welken uit de Natvurlyke en”achtten , dat! dezelve alleen gegoegzaam. tot voedfel.ware (4). …Wie'ooit een verfche kúol met de luchtpomp onderzogt heeft, weet; ‘hoe zeer men ‘er de lucht heden uitpompt) de klok | morgen weder met gelyke lucht-deelen vervuld zy. ee Van groote nuttigheid konden ‘dan zul- ke voedfêls zyn „ ter verbeteringe van de ingear demde: arfenicale- dampen: in de Veen - gronden CS: XCIV:) en afweering van zulke fchaade- Iyke-ziekten , vooral. in Droogmaakeryen enz. , wanneer die met haare verfche lucht voorzien; op bierof andere ‘dranken getrokken worden: —- Ik genaso[ in 1759 }svalleen door hets drinken van gemeen bier, op roode kool-getrokken seen Jongen , welke eenige maanden door een lam- ee was goan en handen noch voeten be- reen maar’ zelf tot eene blaren ink ari opgroei- des. Met de knollen. gernds men voorheen de: fprouw-; en Zy: worden nog”in: kwaade kee Ten, gebruike” — DE zuurkool is, by’ bevinding mede ‘een ‘heilzaam: middel tegenchet “:Soordut 5 Want, ter zelver tyd’, wanneer de” vereenigde Engelföhe « en. Hollandsche Vlooten-voor de.Fran- fchê, havens lanBén tyd kruisten „ “werden de'mä- “troozen. der, Kngeifche. fcheepen hevig door.het Scorbu aangetast, van welke die der Holland. kj 40 Ht A wie Het 48 oe, vj WP es tn CN eh Cr) H. BouRHAAVE Hiei Diaen. p. 422;423 per i7sr r$ hi Gefteldbeid ‘van bet Vaderland voortoloeijent 595 föhe niets wisten (s) , door een ruimen voors raad zuurkool, waar van Zy voorzien waren, en Ve eenige maalen aten. 3 Die: geenen „ welke aan zoute flikken woonen,, kunnen van het zoo- genaamde Aen kraal, ri Krabbe- kwaad , een der aangenaam- fte én_heilzaamfte middelen tegen het „$vorbut , een. goed gebruik maaken. In ZEELAND | ‚ wordt dit, geduurende de zomermaanden , veel gegeeten ; wanneer. het „ gekookt zynde,, van deszelfs houte fteelen afgereept , en als falade , met olie „ azyn en peper toêbereid wordt. Vee- le goede huishoudfters leggen het ook met azyn in , om geduurende den winter, deeze gezonde fpyze niet te misfen (7). De Noord- Hollan- ders, Friezen en Groningers kunnen zich van Et, hier van bedienen. | | rt „Door. welke geringe EEN OE 1,2, 8. ) mên ze niet alleen de aanweezende ontbinding in de vogten zoude kunnen verbeteren; maar zich teffens voor de toekomende kunnen behoe= „den. — Vooral. behoorde men nu en dan des avonds kool-fälade:, “of gaargekookte uijen, met it en Ay, 3 df veld-fälade „ of. eridyvie > RS E err | Cen A. DEHAEN be. Pag: 227. ilsdschnleos met het nue derzelve op de R usfifche en/Oost-Indifche fcheepen, ‚PDE WinD- pag: 105;-106. en F‚G. pe, Moncuy J. c. pag: 43 ek CP het BAAR Nauurk. Uiijpann. 1 Deel, bl. Lig: | En jn ks 596: Van de Ziekten 3 welken uit de Natuurlyke met karoten of roode wortelen, vóor-den avond- maaltyd; in plaats van een. boterham met garnaa- len , of een ie visje (S-CLV Ier: 4, enz)s te verkiezen, Van welke de eerfte , zoo wel als de laatfte, te zwaar in de maag liggen; en te veel warme dranken, tér lesfinge van den dorst, daar door verwekt, vereisfchen ; die weder, als boven (S.CLXI 5.) haare nadeelen heben. — Met meer vrugt konde het gemeen , als eer- tyds, “zich bedienen van Pekelharing met uijen (CS. CCXXIV.) , waar door veele flymziekten «_zoúüden kunnen voorgekomen, en de verflapping „van de maag en darmen verhoed worden (4). — U Ver- ip u) Volgens den Heet M.“HourTorn id aruurlyke Hiftorie enze Deel, Vil: ftuk, bl. 328. ), verfrifcht zy de maag „ en bevordert de verteering ‚ verwekkende den;eetens „lust 5 zynde, wat fommigen ook ‘zeggen mogen, zeer ligt verteer= baar. —- «Op welke bladz. onder andere’nuttigheden „het onfchaadelyke van den-Haxing , door het aanmerkeiyk geval van LuLP CObferv, libe 1l.-càp.24 ) s van de, zwangere Des wventerfche Vrouw , welke geduurende de dragt veertien -hon- derd Haringen , Zonder eenig nadeel of ongemäk van haare- gezondheid „ opat :haar welke fpyze, het kind-ter waereld zynde , met fchreijen zyne begeerte te kennen gaf. — Wye Jen de wydvermaarde Hoogleeraar B. S-ALBINUS , was ge- woon in,zyne Phyfiologifebe, lesfen,zyne toehoorders een zon= derling geval, van een jongen, aan de kinderziekte krank liggende, te verhaalen : die door ten onwederftaanbaare tyek tot’ Pekelharing, (waar van hy door zyn geneesheer afgeraa- den werd , die hem daar op een zekeren dood voorfpeldde ; ) | vier van dezelve heimelyk opat , en zich des anderen daags zoo beter bevond ; dat de Doktor , wederkomende „ zyne be- houdenis aan-het niet toeftaan zyner lusten toefchreef : waar op den lyder -zyne begeerte niet langer kunnende verbergen ee en het bedrog. ontdekte „en in tegendeel zyne. behoudenis aan — dat. eeten meende verfehuldigd te moeten zyn. aal van bet Vaderland voofsoleijn 507 Ê É _Vermogenden béhobrden: des. winters N i ad kas vogtig weder zoó veel zulks gefchie- den konde 4; Mieriks=of: Peper- wortel , in fau- fen venzioy:ter tafel te voereir: die vân minder middeleri- voorzien zyas kanten, in deszelfs plaats „goed gebruik van Rammelasfen- maaken 5 en by hunne {chraale bedeeling van aardappelen, die , ih nävolging der ‘Groningers’, met dzyn , of mosterd „al was kend met water egt 5 eten.” Ees Ed 1 jk; oke) «KM 6 “Men. moest in ì Noonp- Horzaxp. dan Gok zoo: kaarig, op. het dand-niet weezen ( $- CCVI[L.0.) „dat. men „om. wat meer voeder voor het. Vee „ tot melk en kaas enz. , het heil- zZaame woor. zyne eigene lichaamen , „en dat.zy- ner medeburgeren , verwaarloosde. — ’Er be- hoorde „ wat de voorbehoeding in deezen be- treft, zoo veel voorraads te zyn, dat men voor en zomer enz. dien van-oofts-«en. voor. den win- ter van groenten enz, voorzien ware ; hoedanig in dit gedeelte ‚vanhet. Vaderland zeer, noodig zyn: zoude; ter verminderinge van veele ónges ki fleldheden. », die.’er nu, veelal door het meerder. ebruik Van onigegiste meelfpyzen. enz. gemeen, zyn, als ter afwendinge. van Rotkoortfen met uit- Mg, d gie bi md, en dan Ad worden (2). bide} ro „7 Eine 2 d4 ï wid ba Kek tn bEJ La € Rn bie ED D CANS (0) Wilde menfaar den raad van]. KenNeDy Ean gen der Cburfurstlich — Baierifchen Academie, der WifJenfchaffen } T k band, of Geneesk, Biblioth. 1. Deel, page 194-) luisteren,” Zoo 4 h P p'3 kon 598 Vande Ziekten; welkén uit „de, Nartirljke „7. „ Eindelyk:ás: de zoete melk een heerlyk middel tegen, het: Scorbut „ en bezit, wat meer voedfel „als, de zoogenaamde. zip „of taptes melk;; «Al wie rykelyk, van dit zuivel.kan ge: bruik maaken „ heeft weinig andere -behoedmid= delen tegen het zelve van nooden. „De. Heer BorRHAAvE noemde de dieren „die. veel melk gebruiken, Sa/gofsfima Cw). -—-o De Heilige Bladeren; geeven , onder.de zegeningen Jacobs aan zyne Zoonen , de voedzaame kragt van-de melk niet onduister te kennen. “Fuda' wordt gezeft , roodachtig van ‘oogen’ te zyn van den wyn , en wit van tanden doûrde melk (2), 5 De gewoone) plagt ook algemener te zin dan heden ; om des avonds na de: {alde pap van zoete en andere melk ce eeten, 'E geen nog in À lt Vee Dh EE, dje dn et we entetbek A EEN ERE US rd PE y jn Eder rl Wet EN Konden de koehouders en veeweiders zich van genoegzaäamen voorraad oofis woorzien doof de weiden „op zekere'‘afftans den ; metlevendige heiningen van appelen, peeren ‚en ande te vrugtboomen aan de flooten , waar uit het Vee gewoon is te drinken, te beplanten. … Waar door zy -behalven/ het voor- deel‚van, de. vrugten vervolgens, zich van meerder brand hout konden voorzien; en óók dit voordeel voor, hun Vee zouden hebben „dat-hetzelye/ voor de ruuwe winden en kou- de lucht, zoo,wel als-voor-de-brandendehitte „sbefchut „en de wasdom van het gras bevorderd worden ; [ Dit fpreeken de boêren tegen, zeggende” „ dat ditzuùt. Bras maakt KS en/de al te groote. uitwaasfemingen der drinkflooten, door de fchaduwe te gelyk voor het Vee tot verkwikking-ftrekkende, konde, gemaatigd worden.” Het voordeel zoude het weinige zuure gras wel dra overtreffen, gapen: eds \ oe { Kikke Í Göfleldheid van het-Wûderland.voortvloeijen. 599 weele “burgerhuizen- „venten „platten „lande ge- fchiedt „ veel: gefchikter., „dan een boterham. enz. met, ande gunardisaan dk ze CCXXVL Onder de Dranken ae 5 dn SGoeden wyn_ maatig gebruikt, „zoo wel als de arbeid 4 tot bewaarin tg van de gezondheid CS. CCIX) aangepreeze Cy) 5 maar alte tl) afynris hier niet bekwaam tóës Vooral niet fchraa-. lé, zuute, wrange, dikke! drabbige (2) „aan gezere bedorven wynen ($. CLI 3: DN En beter ware het dien te‘ontbeêren ; dan „by de teeds ‘aanweezig-zynde ongêfteldheden ; ì ‘fieuwe te vermeerderen. —- Goede roode wyn , die ‘het meest gefchikt is tot verfterking van‘ Zwakke geftellén ; dient, behalven’ dat men zeker ís , ‘dar die'niet met fchaadelyke loodftoffen is‘ aange- “zet (4); deeze eigenfchappen 'te'hebben + dag od aan n het glas en de hed hiet aanflaa, met âg- “ter- N ú Ps 6) FP, HorFMANN zegt ‚ door langduurige onder vi nding He ge ‚te kunnen verzekeren „dat „die. geenen: ‚welke in loorzaande Volk -ziekten , door eene vogtige luchtsgefteld= “heid voortgebragt , eene naauwkeurige levenswyze-hadden „gehouden , en dagelyks eene maatige veelheid wyns hadden „gebruikt, geen nadeel van[dezelve gn af aaaden: MR. Ss Tom. 11. pag. 87. (3) Le STOKKE 5. 322. pag: 217- Ca) De Hooggeleerde Heer. Gaurius heeft hier van het ‚nadeel beweezen ; en teffens de middelen aan de, hand gegee- ven, om. dit, vergiftige en vervalfchende te ontdekken. Zlaise Aaaifcbapye b Deel, pag. 112-125, /\ P+ CA 6oo Va de-Ziektén ; welkèn uit de:Natiurljte terlaating van eene roodevof. zwartachtige verwe geen wrangen of zoeten fmaak hebbe , en het lichaam niet verhitte, wel te verftaan van. het gebruiken van eenige glaasjes; maar ín tegendeel verfterke „ verfrisfchie „ den geest verlevendige, en zich. gemakkelyk door de gewoone wegen ont- laste! welke hoedanigheden in flegte wynen niet ae gevonden worden, Bieren waren. dan beter „ vooral zulke, N als de Heer STOKKE-(4) heeft aangepreezen ; maar ook deeze;zyn voor den „gemeenen man niet te bekomen.:-terwyl de dagelykfche of ger woone bieren. ($ CLIÍ. r. )» weinig ter ver fterking begeerd worden. „Konde derhalven hier , în gevolge. van. verfcheidene berigten, die hier -op- „aangedrongen, hebben ‚een middel ge- vonden: worden „om dezelve van goed graan en mout ‚met uitlaatinge van andere nadeelige 47- eredienten; en liever, gelyk het brood, naar de markt van het koorn gezet, te brouwen (C)‚ — Voldeed men aan de verlangen van fommige be- rigten „en ware het-geoorloofd „ men-zoude ‘er moeten byvoegen , met eenige verminderde Zm- pofiri irie C c*) : wanneer den wyn by veelen konde gl „0e @) 6. 310. pag. 214-216. WD | Cc) [ Men heeft my onder het nazien van dit Artikel bee rigt ‚dat ’er voorheen zoodanig. Placaat van Keizer KAREL den Vyfden geëmanterd îs + van gelyken , dat ’er voorheen een verbod geweest zy óp den invoer van fchaadelyke wynen.] — (ct) [Om dit ftuk hiër et VOLOER af tedoen ‚-heb-ik ú’ des Ute na EERE Tr | Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeizen. Got __entbeerd worden, en deeze bieren aânh dever- eifchte oogmerken-konden voldoen ; door teffens tot-bekwaame behoedmiddelen tegen het „Soor Ant Cd), en andere lichaams -zwakheden ste verftrekken. — | ik komtrobo eriovorddsjk rg woronh,borrderDe kondigen het noodige onderricht gevraagd ; en bevonden, dat ? | ja, de Bieren , die- buiten de Vereenigde Nederlanden gebrou- Wen zyn , tot maintien van de inlandfche, zwaar belast zyn: zoo, dat „van de bieren , die buiten de Unie, gebrouwen zyn _ twaalf guldens tien ftuivers , met de tiende verhooging , die op álle deezen plaats heeft , moet betaald worden « doch in nde Wereenigde Nederlanden, buiten de Provincie van HoLLAND , vier guldens tien ftuivers ; waar van de Pfovincië ZEELAND , Niynegen , „Arnhem en Breda , maar Eene gulden agttien sen Deventer drie guldens per ton, naar de Hollandfche, maat,geré- kend, betaalen. (Ordonnantien van myne Heeren de Staaten Enz. wan de buiten- gebrouwen Bieren , van den 9. November 1748.) Weshalven die geenen-;, welke verfterkende” bieren begeeren ‘en kunnen bekomen, niet meêr voor één ton duurzaam voed Zaam bier , hoedanig datis , ’t welk voor de Indiën uit carw en hop gebrouwen wordt, en aande gekeerde vereifchten vol “doet , dan den gewoónen Lands impost vân drieëndertig ftuivers de ton, 128 Amflerdamifche mingelen-of-kânnen houdende, betaalen ; dat omtrent twee duiten dé kan uitmaakt. Welke bieren,tot 12 guldens „sen andere zwaarerbiten , zelfs het zoogenaamde Bedelaars «bier; tot 48 guldens:de-ton beloope de , de buiten-bieren met dien’ verzwaarden’ îmipoët zeer w Kunnen ophaalen. * Hadden de Brouwers genbegzaam vertier  dit foort van bieren , de kostbaare panden zouden wel dra: - e fchäduw van den voorigen luister ($. CLII. «not. x) vertoonen. Maar boven dien betaalen niet alle Diffriëten in de-Provincie-van HorrAND dien, maâtigenimpost: veelen\be- … taalen maar de helft. -Alle welke onderfcheiden worden op= genoemd in het Generaal. Register op alierde Ordonnantien 5: Plas cuien, en, Publicatien.; over de invordering. der Gemeene. Middelen , gedrukt te Delft by H. STERK 1762, pag: JO7- 11E. Joon on Cd) Kapitein Coor, heeft zich met. zoet gyl bier. van mout gebrouwen „ zoowel bevonden. , dat ’er- van al zyá fcheepsvolk , dat uit 118 man beftond , geduurende zyne gea heele reis van 3jaar en 18 dagen, flegts één man, en dar nog sf Pp 3 wel \ 6oz Van de Ziekten; welken uitde Natuurlyke 3.-.De drank van Koffy en-Thee , is: (be: halven haare nadeelige uitwerkingen in het mis- bruik ,) de goedkoopfte niet. Want die zich Zoo ftefk daar in te buiten gaan,” zullen bezwaar- lyk met vier ftuivers daags toekomen 5 dat met den.brand daar toe benodigd, benevens de melk en fuiker , die doorgaans daar by gebruikt wordt, zamengerekend , tweeënzeventig guldens en: zésr tien. (tuivers-jaarlyks uitmaakt: waar voor. eet goed huisgezin twaalf half vaten bier, tegen viet guldens de ton „en twee ankers wyn, tegen vyf- tien guldens , naar gelang van den meerderen of ‘minderen (tads Accyns in HorLaND, Kunnen belonen. en Mn ‚ „4. CERKVIE ‘Het voonaame , sar hier uit, ter rigs nader voortvloeit p AAL rts | Dat alle vervalfchingen inde gegiste dran- ken, zoo veel mogelyk, worden verhoed (6)! > sos vg: Dat men’er dat gebruik-van maake „waar toe. pe 1 datehkt Zyn „en het misbruik wachte te verhoeden il en id toddae ON Da wl aan een Longe steering geftorven is ; daar ”er aders p voornaamentlyk op’ zulke langduurige reizen , een „ine aid deelte van het fchêepsvolk aan de Scorbut fterft. } Ce) De Heer GaAurrus maakt melding van zeer zwaare firaffen „ En het oeffenen derzelve in DuifsCnLanD., aan die geenen , welke zich aan dit vervalfchen fchuldig maaken. In de aangehaalde plaats, pag. 115, 123. opgegeeven. (f) De HeerivAN Dorveren heêft dit met alle befchei- denheid de Groningfthe Overheid , ter verbeteringe, van de g ge zonde Gifteldbeidvan bet-Waderland voortolocijen. _Go3 et #34 » Dat men-zichdiever „inplaats van -dee- ze; of val te:-warme: dranken”,vaan- het maatig drinken van koud. water gewenne (gt Z:welk buitens de, brakke=cen veen - gronden, op veele plaatfen van de Nederlanden vry goed is. —+ __ Waar toester- voorbehoedinge in-de Droogmaa= keryen „ hier dient gemeld : dat in-dezelve on- der de middelen „ ter afweeringe der ziekten al- daar,,-na. het. droogmaaken blyvende allernut- tigst, bevonden is, het fpoedig bezorgen vangoed regenwater. —. Zeker Heer heeft. my hierom- trent berigt ; dat die ziekte , in weerwil van al- le aangewende middelen, in ‚een boeren - huis bleef aanhouderi;. en niet ophield„voor dat men e‚ menfchen van, goed regenwater had kunnen voorzien „ wanneer die een eindenam. —_— Van gelyken ‘berigt.men uit STAATs- VLAANDEs REN : dat men „ ter voorbehoedinge van de Militairen , onder andere middelen, met vrugt goede regenbakken konde aanleggen ; gelyk de 8 f Arndt & wel and P dh EA Sded : k he n Raad van Staâten nog onlangs over eenige jaaren te Sas van Gend had laaten doen. …… zondheid haarer Onderdaaren ; voorgehouden. ] Pag.c56. « Nederlaridfche Vertaaling , bl.62. « Veigeleeken met OEE PEZPD DN oenen od ys et , Hoadseie 0) Men durft „” uit vooroordeel ; in’ Noorp - HorLAND d C&RYmogelyk in meer andere plaatfen) „ geen koud water drinken; ’t welk. nog mâar van weinigen wordt gedronken. Men verwonderde zich, dat zeker Heer dit deed ; en‘ vooraf” dat Zyn:Ed. ?smorgens koud bier dronk „ in plaats van warme koffy. ss‘ Hier mede moet echter ook geen exces gepleegd worden „”t geen ook zyn nadeel zoude kunnen toebrenten, * .* … Serm, Acad. hed > 603 Van de Ziektên , welken uìt de Natuurlyke. 4e» Dat hee nadeel , uit het misbruik.van te veele, warme en heete flurpdranken, ‘ter-ontze- _nüwing en yerflapping „ niet alleen. van het te- genwoordige geflagt „ maarsook- van het volgen: de nakroost , gebooren „meer en meer wierde voor oogen gefteld ;° om het zelve , opn pas best gen grens te verminderen! Dik ve He yroal 6. CEXXVIIL ER arbre Atie gén en Räädgeevingen zouden ‘hier kunnén by- gevoegd worden , die haar opzicht hebben Ki den aart (S. CLX. COROLL, 1), ‘de verkiezing | de bereiding „hét toemaàken der fj yZen ; fendt häar de verfchillende onderwerpen - “on: gefteld. heden ; den bepaalden tyd; en het vere i van de morgen-ontbyten „ met dé avond : mda! tyden: over welke de bezörgende BucHaN een | ganfch Hoofdftuk gefchreeven ‘heeft Che Lee Dan , wie zich der Vaderlyke gewoonte in het verkiezen der fpyzen en dranken , by: derzelver noesten vlyd ($. XXV, XXVI 5 ‚ ten nuttê maakt, zal geen vreemden raad behoeven : maâr door arbeid en beweeging ‚ zoo wel een ftuk fpek met roggenbrood , in eene hongerige maag werduwen 5 als de vermoeide. boer. door arbeid fgelaef, in Lo holle mb, C 4 CLAXIT, 1) a kde. RRD russe Gditerkide ‚ Ï. Hoofdftuk , vergeleeken De het zevende, over de Ovamatigbeid „ en veele ‘andere Aureuren meere h Gefteldbeid vanhet Vaderland voortvloeìjen. _ 608 … verdraagen- konde. „— « Eenige: zaaken” nog: __thansy uitde medegedeelde berigten voortvloei- jende' , kunnen haare nuttige opmerkingen heb- ben { Zoo is: | j | wke, 1. De gewoonte goed in de landen van den Herivs , om in den voor- en natyd , en in het begin van: Maart , tot “half April , des morgens voor vyf uuren , wanneer de boeren- knegts hét ‘veld - werk „gaan: beginnen ($.-CLXVI. 4. ò, den ontbyt met een maaltyd van {pek of vleefch, „ en wat 'er van den avond.te vooren „ van veld- en tuin- vrugten , is overgebleeven „aan te'van- gen; waardoor zy tegen de uitwaasfemingen van de zoute flikken CS. CXXIV.), en van den geroerden akker met het ploegyzer (S. ACIX. ) gehard zyn (#) 5; waar op voorheen altoos een kom karne-melkspap „ met grutten gekookt ‚ werd toegegeeten: daar nu deeze goede gewoonte mes de al veranderd wordt , om , in deszelfs plaats , braaf warme koffy of thee te drinken ; en geen arbeider thans, hoe vroeg naar den akker gaan- de , verlaat deeze gewoonte „ zonder zyn maag door een warme plas koffy- of thee-drank ($. „CLVI- 3.) doorweekt te hebben, Van welke Ci) Profel]. pe HAEN keurde de voorbehoeding voor de Mynwerkers in’t graaffchap Styriën goed, die het ontbytmet- een ftuk gebraaden ‘{pek begonnen , en hen voor de Colyk de Poitou bevrydde, Rat. Medendi, Tom, 1. pag. 153 ’t welkvin de Droogmaakeryen en-Loodwitmaakeryen mede ter: voorbe hoeding zoude kunnen dienen. t ‘605 Wam-de- Ziekten , welken uitde datùurljbe” de eerfte wyze bekwaam was deeze akkerlieden tegen de ongefteldheden van de morgen-luchtite befchutten ‚:-daar-de laat{te nu alleen gefchikti is, by fchraale hooge en drooge winden (£);ren voor het tegenovergeftelde hen des te vatbaar- der maakt. Ook was het | eer! i altoos, eerst teveeten „eer -dit edn akkerwerk begonnen werd. Want van half April wordt die maaltyd (1:) met aardappe=" den , wortelen , erwten „boonen, appelen, of wat ‘het Jand. opgeeft k als dan-eerst ten half nes . gen uuren gehouden , en het werk nugteren’aan- vaard. - En „ten ware de gewoonte , van fterk ‚ Tabak rooken , hen befchurtte voor de morgen - lucht „ zouden zy waarfchynelyk. in. die onge- fteldheden moeten vallen ‚welke RAMAZZINI; aan de Zraliaanfche Landbouwers (4), die ech: ter van fchraalder beftaan „ dan deeze, voorzien zyn „ toegefchreeven „heeft. Van beter drank bedient men „zich - 3. In de ‘Oldamnpten ; ; alwaar men 's mor gens, voor dat men begint te werken, eerst een roggenbroods’ boterham „ met: een glas zes gul- dens bier nuttigt: waren’er de dierlyke voedfels en veld- vrugten als boven (1), of alleen maar een hie fpek by „ het was. verre nog beter. ‚8 CCXXIXS 1 wk) HOR c.‚- Tom. I.-pag. 9 (3) De Morbis Artificum , AN KCV Pag. 363: Nederl. Vertaaling , pag. 484. Gefteldbeid van bet Waderland woortvlheigen. | bor „S, CCXXIX. Tot dit-gedeelte-der voorbe- heediag fchynt het. Beftuur der Kinderen, met „opzicht tot haare optweeking en levensbeftuurste moeten gebragt worden. « — Maar zal menin dit gewigtig {luk eene waare voorbehoeding:be= tragten , den grond van het verzwakken en ver- minderen van. de Inwoonderen des Vaderlands ; zoo: zal men by de overweeging van het reeds- gemelde by de Erfziekten ( $. CLXXX.) ‚en de raadgeevingen- der bereids verhandelde voor- _behoeding »(_$. CCXXI - CCXXIII) „ wegens de verbetering der lichaamen onder de verfchil- lende luchtsgefteldheid ‚en die van den damp- kring , gebruik en misbruik der {pyzen en dran- ken „ als eene mogelyke afweering van ziekten, onder en-door dezelven dienen.te-beginnen… — Dan, vermits eene, taak als deeze „meer «dan een/boekdeel zoude vereisfchen, zal ik my moe- ten vergenoegen met de aanhaaling dier geenen , welke, ‘zich met vlyd op, dit ftuk, hebben toege- legd. “== “ Hoe nu de opvoeding der Kindereri ‘moet wotden. betracht , de kwaade gewoonten verbeterd , de zwangere en zoogende Moeders en Mirinèn beftierd worden, kan uic-verfäheide- ne Verhandelingen deezer Maatfchappye , ‘vol. gens den arbeid van de Heeren BALLAXERD. Cai) en CAMPER ee zen 60) en Bikker (9), 2 „ten Cm vir ‚Dee ‚2 ftuk, bl 77 -356e Cn) Dezelwe, bl, 357 -464. Go8 Hande Ziekten F welken uit-de NatuúrlyEe ten overvloede geleerd worden. Waar by) mert den arbeid van den Heere STorKE (q), met opzicht tot diet Liand; kan nazien $ benevens de Nederlandfohe Perraaling van den Heer}. Gras- HUIS (7), ende raadgeevingen van Rosen. VAN RosENSTEIN (5) en BucHaN (4) ‚daar by voegen : alle;welke arbeid in de moedertaale kan geleezen „ „en voor een maatigen prys “ver- kreegen wórden ; ;_ van ieder Vaderlands- lievend Huisvader in zyne verzameling te plaatfen,: — and omtrent het zeer te wenfchen ware : | Dat. de. Moeders meêr hunne eigene alg ensdar eenen bekwaamen tyd, ( $ _CLXXXL. t.). zoogden. “2: Dat men by gebrek van deeze geleen. ine k naauwkeurig omtrent het verkiezen der df Co) Dezelwe , bl 91-46, ie Van welke drie werkd. lingen men den zaakelyken inhoud „inhet Register deezer Verhandelingen ; in het jaar 1772, afzonderlyk uitgegeeven ; ‘bladz. 43-47. kan opmaaken ; en het noodige ter hee vd voorbehoeding daar uit kiezen. cir „Pp )- Verhandeling over bet Log der Vrouwen , Leid, 1763. Ca) XI. Hoofdft. van de Levenswyze dienftig, woor. de: Baas | gres „ zoogende Vrouwen en Kinderen, $, 323-366. päg. 218-256. Cr) Perbandeling over de lichaambyke ‘opvoeding der Kinderen, en de middelen om Burgers van ééne Maafcharpie eene betere gefbeldheid te doen verkrygen. —- Amfterd. _ Cs) Handleiding tot de kennis en dio id van de Ziekten der Kinderen , Eerfte Hoofdítuk, (4) HuifJelyke Geneeskunde , _Eerfte Hootätok. at ne Ea tet nt Bn / Göfleldbeid-ván bet Wüderland vöortvloeifens. Go Minnen acht gave: (u); ‘benèdeh byrde voors … _behoeding: det beft Orhan derbi 8 br te verklaaren, » « ar S | 3. Dat, door onvermogen dee iehaais df gebrek « aan toereikende middelen » geen van bei-. | der kunnende order Cf men dan Haorege in me die 'eenigermaare het! verte en” oliegetngess 4: ali van natuure inhet zog is, vergoedde waar van ik de: mogelykheid en ver nut in wayrenoigens EEE Kinderen hande heb. logsoot teh “Var ú Vöorveforpine siet Op: | zicht tot de kwaalyk- oe: Rode „GENEESMIDDELEN, e week wink, hb kbs Vite. inf ECE Zoo veel er. aan ed verkie, k zen NE goede fpyzen en‚dranken „ter. voorbe, hoedinge en afweeringe van ziekten, gelegen ligt 3 ZOO gveel. te meer EN A: lite te her », es £5 wd # hi 4 hd kla We sb rale pe á “Onis. kbs RN zer U DE, é EN 4 A + Sv Cu) In der iens Veihatidalingen, ‚en dal twee e laaif ite Schryvèers omftandig aangeweezen: —— Men Zie 0 J.F. Zoererrs, Unterricht für rechtfebaffene Eltern enz. Berlin 1764. In welke het verbod te Florence voorkomt en dat Ea | Moeder of noad », op ftraffe. van bapnijlement 4 nge aan de borst mag leggen, ten Zy het in een afde tb toe-v vaardigd kdsje- ikea welk zy Artüccio noemen, - “Goneeskuid, Biblioth. IT. Deel, pag. 170. ge sbr AVI Deel. | Qg hed Gro. Vande Ziekten welken uig de Natuurlyke omtrent het al of-niët gefchike gebruik der Ge- neesmiddelen. « Spyzen en dranken hebben eene _ voedende , de geneesmiddelen eene veranderens de kragt (v). De gepaste voorbehoeding tegen het misbruik derzelven , dient dan voornament- Iyk op de volgende Aanmerkingen en Raadgee- vingen neder te komen. aats: Werd den liefden- raad. voorhet alge- meene welzyn , van de Heeren UNzerR, Tis- SOT ,- ZIMMERMAN „/ BALDINGUER ; en andere Vrienden van het-menfchdom gehoord ‚en door den Hooggeleerden Heere vaN. DOEvVEREN ter bewaaringe van de gezondheid der Gronin- gers-(W) , aangepreezen ; men ontdeed zich van alle. zulke lieden. C$.-CLXVIE), welke „ onder den naam van. Kwakzalvers en Luandloo- pers bekend , de Geneeskonst, niet alléen zon- der genoegzâame kunde oeffenen , maar onver- hinderd zulke middelen aan den man helpen welke meer dan te dikwylis droevige . ; Ja doode- iyke gevolgen hebben gehad. 2. … Was ’er mogelykheid den zulken, Bet: | ke in het meerendeel van het Vaderland de in- wendige praCiyk exerceeren , van betere handlei- ding te voorzien ; en den “zoodanigen tot cede | „ede- (v) H. D. Gai Fiftis. Patbol, Med. $ 485. Cw) Serm, Acad: Ser pag 59. Nederläadfche Vertaaling ; bladz. 66. „ Gefleldheid van bef Vadêrland voorrohoeijen. — Or fedelyker kennis van die“ zaaken ‚ welké zy be- „handelen , op:te leiden ; daar zouden minder ziekten uit ziekten , (en laat ik de zaak niet hooger ophaalen !”) ontftaan , als 'er boven, (S. CLXVIL 4 4, 5; c,d, €.) aangeweezen zyn, en onvermydelyk volgen moeten. —- Wylen ‘de Heer P. pe Winp , heeft den ‘grond deezer onkunde (in ZerLaND) zoo duidelyk aange- toond. (4), dar ik dien met zulke levendige wke verwen ë ij Cx) Inde XVII, Aanmerking ‚op de woorden : de Engeijcle „Chirurgyns zyn in 't algemeen zeer kundig : zegt Zyn Ed. pag. 121. ss Dit kan ik by ondervinding bevestigen , niet alleen van de Engelfcbe. Scheeps maar ook van de Leger -Chirurgyns ; dewyl ik, in het jaar 1747. wanneer het Esquader van.den Comman- - deur MiTCrHeLL voor Vlisfingen „en de Engelfche Froupen in Walcheren en Zuidbevelaud lagen-, zoo ook op andere tyden , veelen daar van aan myn huis en aan myn tafel heb gehad , „die meest allen de Latynfche taal magtig waren „en te Eden- burg ‚fommigen zelfs te Leiden en te Parys geftudeerd had- den. Sedert de Heer A. Morro „ thans Profelfor in de Anq- tomie en Chirurgie te Edenburg „ die een Chirurgyn van praëiyk is, zich een algemeenen roem verworven heeft , en’ereen Koninglyk Hofpital te Edenburg, gelyk te Londen, is opge- recht „is de Chirurgie in Schotland en Engeland, thans in het zelfde aanzien als de Medicynen : men heeft ’er geleerde Chi- srurgyns, zoo wel als Doktoren , en leeren veelen beide weeten= U > fchappen te gelyk 5 zetten zich ook niet neder ‚-voor dat zy eenigen tyd ter zee of te veld gediend hebben. De meesten, die ik hier in, Zeeland gefprooken-heb „ hâdden de Tafels van Eusracunius „en de Anatomie van Winsrow by zich. Onze Auteur CLinp) zelf , die als-Chirurgyn heeft, ten oorlog. ge-. vaaren , in Guinée geweest, de Latynfche taal machtig, en. thans Medicine Doftor'is , geeft.daar bewys van. : Ik wenfchte , dat ik het zelfde kon zeegen van onze Ne- derlandfche Scheeps - Chirurgyus in ’t algemeen ; maar ; helaas ! Hoe weinigen zyn ‘er: onder ; die de Franfche “of Engelfche,, veel min de Latynfche taal kundig zyn ? waar van het baard- “fcheeren de oorzaak is. Gegoede lieden willen hunne Kin- Qa2 de- Gre © Van de Ziekten ; welken uit de Natuurlyte verwen niet “kunnende. afmaalen, zyn Wel-Eds. woorden in eene Aanteekening ‘beneden. mede- deele” _ Waar by teffens de, middelen opgegeer | har ute ; gyns ‚ ter zee vaarende, ftrekken kunnen 640 ven zyn „ welke tot verbetering van de waar van men reeds de heilzaame uitwerkingen, _door deeze of andere. beweegmiddelen aan den gang geraakt „ gewaar wordt. —- Althans zoo el de ‘deren tot dat handwerk , het geen een Paruikmaaker beter voegt , dan een Heelmeester , niet overgeeven ; ’t zyn min- vermogende , die het hiet zouden uithouden ‚ hunne Kinde- ren Latyn te laaten leeren , en naar Academien en Hospitalen te zenden , waar van men Chirurgyns ziet voorkomen. … De meeste Ouders hier hunne Kinderen , zoo lang zy op de Chi- vurgyns winkels zyn, tot last hebbende , zenden dezelve in zee , zoo dra de vier leerjaaren geëindigd zyn; dus ziet men dagelyks jongens van 13 Of 14 jaaren , voor derde Meester maar Oost- Indiën gaan , die hunne moedertaal nog niet ken- men , veel min andere taalen „ die de behoorlyke gronden van de Anatomie en Chirurgie niet hebben , veel min de Pbarmacie en Medicynens echter komen zy fcheep ‚ niet Alleen voor Chí Pad surgyn , maar ook voor Dobtor en Apotbecar , moetende ten minften ‚by aflyvigheid van den Opper- of Onder- - Meester, (8. CLXX, 3. not. fe) derzelver plaats bekleeden ; hebben moch op het Schip , nech in de-Indiën , gelegenheid’ van ooit de Anatomie te oeffenen ; gaan, t’huis gekomen zynde, met het eerfte fchip , indien mogelyk, voor Onder-meester, ver- volgens voor Opper- meester , wederom in zee ‚zonder ooit gronden van Anatomie, Chirurgie, Pharmacie, of Medicynen te hebben kunnen leggen enz. en zoo zetten zy zich , lang ge- noeg gevaaren hebbende , fommigen neder op dorpen ‚ omt aldaar de Geneeskonst te oefenen.” Cy) » In opzicht van de Oost-Indifche Vaart-deezer landen: , ‘zoude het ook van groot nut kunnen zyn, indien ’er by ieder kamer , gelyk thans in Vranrkyk en Engeland , leffen over de Oeconomia Animalis , Scheeps-ziekten, en Medicinale kist wiers den gegeeven, en niemand tot het Examen wierd OrRlRE , en ande iis, ij Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeigen, rg Onderwyzen-bereïds- de. Heeren. L. PATYN en S: pe Moncuy ‘de (Geneeskonst „ ten dienfte, der Zeevaarenden -en andere Leerlingen ‚in de moedertaale:te Rotterdam: Cz ). „Welke inrich- tingen te-wenfchen waren „ dat ook in andere fte- den „ alwaar de. Oost -„en, West - Indifche. vaart bloeit „mochten worden in-het werk gefteld ; ten einde-de -Nederlandfche. Heelmeesters , van den aanbeginne „ ook die kundigheden verkree- gen „ door welken zysopde,{cheepen enz de Geneeskonst op redelyker. gronden. konden uit- ‚_oeffenen » en daar na ten platten-lande. zich neêrzettende , hunne -verkreegene en vermeer- derde; kundigheden , den landlieden onderfchei- dener- toedienen, —- Zoude het ook veel in=. hebben. ‚om gelyken „onderwys. in andere -bin- nenfteden „ ‘onder welke groote Dijtribien ‚be- hooren, als Delfland, Rhynland, Noorp- Hor ‘ & SE gis De itt STO k : K, | | LAND. 3 ei vn erg Bf or el 8 , ‘ ten 'zy alvorens die leffen te hebben bygewoond ; indien da verder de Scheeps - Chirurgyns verpligt werden aanreekerting t houden, niet alleen van het getal:der manfchap , det zieken „ en derzelver toevallen 3 de plaats, waär zich doorgaande ‘ziekten openbaarden ; maar ook van den wind, de geftelde heid der lucht , de graden van hitte of koude op elken dag „ volgens het. Thermometrum, en dat van zulke fournalen: vervol gens.een afchrift wierd ter hand gefteld aan hem, wiens.post het was leffen te geeven ‚zou de fcheeps - medicyn - oefening wel haast eene betere gedaante verkrygen.” ‚ Op: de. aargebaabs de plaats ‘bladz keer or ae karige (2) Volgens aanftelling van de Edele Achtbaare-Heeren ’ Regenten der Stad Rotterdam , töt ProfefJores: Medicine; Hono- rarid. Geneeskundige Bibliotheek, VL-Deel,-1-ftuk , päg. 213° Ans 1779 , Va le d N 4 | Fis btk” EN 4 1 jk U Tnt Qa3 / « \ 614 Ober de Ziekten ‚ welken uit de Nariurljte LAND Pians k GRONINGEN ‚ enzs zonder opzicht tot de Vaart „ by-de Lebloraten in de Anatomie en Chirurgie, welke toch inde mees- te gevestigd zyn , te laaten geeven ; waar door „de Leerlingen in de Heelkunde , de eerfte be- ginfelen van de natuur en aart der ziekten „aan - dit land eigen , en derzelver geneezing , benevens de hoedanigheid , en de noodige gifte der middelen daar toe dienende , konden genicten: om allengs- kens, door behulp van goede’ Schryvers beter gronden te leeren krygén. — Wylen de Hoog- geleerde Heer J. pr‘ GorTer had in zyn leven op zulke middelen al gedacht Ca); en had daar- om zyne Gezuiverde Geneeskonst în:de moeder- taale uitgegeeven. — In /’Moole de Medicine te Parys zyn 5 Koninglyke Hoogleeraaren 5 3 in den Jardin Royal; 12 in St. Côme ; welke alte de gedeelten der Genees-en Heelkundeinde vaal van het Ryk in ’t openbaar onderwyzen. — Men weet, wat men in SwEEDEN gedaan hebbe, cer verbeteringe van de Land-praflyk (5). — Wat het oogmerk det Heeren Tissor en Busser ge- Ca) In de Voorrede van zyne Gezuiverde Geneeskonst. Cb) » Het is Cnamentlyk) ‘eene gewoonte in Sweeden , dat de Geneesheeren , die van de Kroon geld trekken , van tyd tot tyd aanhee Coliegie der Geneeskunde in Stokholm hunne waarneemingen moeten bekend maaken , dewelke dan van het -Collegie door. den druk gemeen gemaakt worden. In bet jaar 1756, heeft.men. daar mede een begin. gemaakt ; en dit ftuk „ welk het breedvoerigfte van allen is, moet aangemerkt worden als een vervolg van dat, welk in het jaar 1761, is iu het licht gegeeven.’ « oi Gefteldbeid van bet Waderland voorrvloeijens. 615 geweest ‘zy in hunne Raadeeevingen aan den Le- meenen man enz. … Hoe gelukkig de Baron VAN SWIETEN geflaagd hebbe in zyn kort zaakryk Opftel van de Leger- ziekten ! En hoe nuttig al / vde „De Provinciale Geneesheeren befchryven daarin de ziekten, welke hier en daar regeeren; geeven op de luchtsgefteldheid , welke men ten-tyde van algemeen heerfchende ziekten heeft waargenomen ; fpreeken van de geneeswyze ; en deelen tef- fens de zonderlingfte waarneemingen mede; vergeetende ins- _ gelyks niet te fpreeken van,de;kruiden , welke aldaar groei- « jen , en in de Geneeskunde konnen gebruikt worden , van de gezondbronnen , en den toeftand der Aptheken. Daaren- boven. vindt. men in dit laatfte ftuk , een omftandig. berigt van de inenting der Kinderpokjes in Sweeden , van de Leffen in de Onsleed- en Heelkunde , die door den Heer MARTIN gegeeven worden ; “van die in de, Vroedkunde door den. Heer SCHULZ 5: en van de onderrechtingen in de Natuurlyke Hise torie en Aptheker-kunde , welke de Heer Bereius geeft 3 als ook: van-de ‘oprechting van het Comptoir voor de Minnen, en van’tnut, te weeg gebragt door de Geneesheeren , aan wel= ken de oppasfing der arme ‘Zieken in de Hoofdftad ‘ís aanbe— voolen. Uit alle -deeze berigten blykt ten klaarften de yver en zorge ‚ welke het Collegie der Geneeskunde voor de elen- dige burgers heeft. Het geld , welk ingebragt wordt voor de buitenlandfche Mineraal - wateren ‚ wordt befteed , om ge- neesmiddelen voor arme zieken te koopen. Indien op deeze of geene plaats eene ziekte regeerd , worden Geneesheeren ‚daar naartoe gezonden „om derzelver aart te ontdekken „ en de beste Geneesmiddelen aan de hand te geeven ; zelfs heeft men de beste middelen voor het Vee bekend gemaakt” Geneeskundige Biblioth. VI, Deel, 3. ftuk , pag. 539 5 540. === [Het ontbreekt inhet Vaderland niet aan liefdaadige geftich- ten , en inftellingen voor de bezorging der armen in de fteden en op de dorpen „ook niet overal aan ’s Lands Vaderlyke zorge in het tegengaan van doorgaande ziekten ($. GEXXXI1I.), of gemeenfchapppelyke inftellingen , tot redding van elendi- gen ; waar van de oprechting van de: Maatfchappyé der Dren- kelingen te Amflerdam ; en de inrichting , om arme Kraam - Vrouwen , onder de Roomfchgezinden , van betere hulpe te voorzien ; tot allerroemwaardigfte voorbeelden verftrekken 5; maar wat ’er in deezen nach: ontbreekt, zal beneden nàder blyken, == J | DE | Qaa4 ' _À Kd 616 Vande Ziekten „ welkên uit de-Natuurlyke de arbeid: van den Heere pr Man ovet-de-.Rof- koortfen: Zy \ —- [Werd het Joflyk.voorbeeld van den. Heere J-Dacus »_Chirurgyn= Major onder zyn „Doorl.Hoogbeids Regiment. Orange Gelderland , CS. LII- not. n. pag: 136.) nage- volgd ; die, geduurende een rond, jaar „ de ziek- “ten onder. dn Militairen ‚inde. Kwartieren en het Hospital ; te: Sluis in Va laanderen in garni zoen. zynde „ heeft waargenomen , “zoo naauw- keurig, befchreoven , en met gefchikte regelen , Aat, voorbehoedinge „ p gelieven gemeen. te. maa- „ken : zoo zal de allernuttigfte inftelling van den Hertog pe Cuoiseur „ voor de Koninglyke Hos- pitalen in Vrankryk CS. IV. not/; 1.) ;"ongee voelig. in „de „Nederlanden, wordén. ingevoerd : wanneer men. ras een volkomen-zamentftel over de. ziekten in, verfchillende fteden ; „op gelyken tyd waârgenomen, bekomen zal ;-en uit deezen {chat van. waärneemingèn’ , ‘goede! handleidingen voor de Nederlandfche Pratizyns zien geboren worden. — Waar doôf de nüttigheid van weer- kundige waarneemingen (-$, CCXIX.) te: doen, gelyk.in de evengenoëmde mede sefchied. zyn , meer: en meer blyken zál; en dezelvereenftem- mig gefchiedende, ook dit gebrek vervüllen zul- ten „het welk de Heer J. EF. -Marriner , ter verbérering van de Natuurlijke Hiftorie, heeft | VOE Co)» „om ín elke en À | | 10- ne Hollandfche EN IX. een 2e ftuk s.bl. 239 ì 318, nom, 16-19. | kak Kn alnd p 0 ° ' Wte fe hs | ä Gefteldbeid van bet Vaderland voörtoloeijen. 6 > Provincie met gelyke werktuigen, gelyktydigenz. ste worden genomen. Welke nuttige uitvoering „thans minder tegenftand vinden zoude, dan men „zich mogelyk daar van. verbeeld „ uit aanmerking dat ‘er bereidsvliefhebbers wan -den eerften rang onders;de: Heeren Militaire Ojjicieren gevonden worden, die met: hunne naauwkeurige waarnees mingên,- het: Vaderland , zoo wel alsde: Natuur- kundige weetenfchap , verpligt en verryke heb- «ben-(c*) ; en-deeze nuttige liefhebbery „hes den algemeener-dan ooit, betracht:worde (d) : gelyk uit het voorbeeld van den Heere DacHs zelve‘, mede gebleeken is. De Edele „Maatfchappye. overweege zelve het gewigt van die allerheilzaamst- onderwerp …: „-bevordere ‘het „zelver-door „haaren :vermogenden invloed 3:of hechte het aande ‘taak «van kaarei Oeconomis | | Jchen (ct) Onder welke met recht de Heer R. Horu te noemen is die federt het jaar 1769 tot Maart 1774: als: Cadet - Bom- bardier ‚te Zutphen ; en van Mey 1774. tot 1775. als Tweede Luitenant van de Artillerie te Breda , net goede overeenftem- mende werktuigen , behoorlyk geplaatst „tet bekwaamer tyd „genomen , en met de vereifchte oplettenheid heeft aangete= ‘kend: van welke. die van 1773, tot 1775. in het IV. en-V, „Deel vande Natuurk. Verbandelingen, zoo wel als zyne geleer „de Aanmerkingen , weerkundige Tafels „“de agt voornaamfte. Hoofdwinden' ,„ benevens die van de Regen, Sneeuw, Hagel en Mist- winden enz. gevonden worden, ”= Een arbeid, zoo loffelyk; dat ze alle-danmoediging «verdient ; alzoo “úit dezelve'de grootetveranderingen van hittesen koude te Zit. phen, en in ZEELAND , ook:grooter, dan in HoLranD”, blyken. tet (13 | Dove 4) Dezelfde Verhandelingen ,-V. Deel, pag. 644-701. dan N bi 6:19 Pande Ziekten , welken uitde Natuurlyke fonen Tak ; by welke geene middelen ter aan- moediginge , of. de noodige werktuigen ont- breeken zullen ‚om deeze raderen behoorlyk aan den gang te krygen ; en de: volyverige en- allezints toe bekwaame Nederlanders zoo lustig te zien arbeiden , als de vlugge. Franfchen ber reids gedaan hebben {d ]. Waarom ik hetzelve, met den vereifchten eerbied , in haaren fchoot nederlegge ! | —- Mag het eindelyk den Ne- derlandfche Leerlingen gebeuren , de vervulling van den allernuttigften raad van den Hooggeleer- den Heere vaN Doeveren (S. CCXXXIL. 2. 4.) te mogen zien ! de Kweek-f{choolen zullen ras gebooren zyn; en de nooddwang , om in vreem- de Landen genoegzaamen voorraad op te doen , ophouden ; die dan zelve in het Vaderland ne noegzaam te bekomen zyn zal, | 3. [ Dorpelingen en Land-lieden kunnen zich midlerwyl van den raad des Hooggeleerden ‘Heere N.G, Oosterpyr [e]- met vrugt bedie- nen, door bekwaame Doétoren „ in de fteden al te bekrompen leevende „ naar buiten te lokken , | en (dj Het plan behoeft zoo omflagtig niet te zyn ‚ als het in de opgegeevene plaatfen is medegedeeld , ’t welk veelen van dit heilzaame werk zoude affchrikken. “Wanneer alleen het noodige wegens de ligging van de fteden en‘andere zaa- ken , den grond „ dampkring; enz. betreffende , ter bepaalin- ge van de Ed. Maatfchappye te ftellen , wierden opgegeevens zoo zoude zulks voor eerst al volftaan kunnen. | Le] Oratio de Studio Medico in commune Reipublice bonum , guavis opera dirigendo SEC. 1775. pag. 31 Ì Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. Org en van eerlyke belooningen , welke ter beoef- pinge van de Geneeskunde vereisfchen , te voor= “zien ; om als lieden van kunde , zonder laage. kunstgreepen van kwakzalveryen „ enz. de Ges | ‚ ‘neeskunde onder de Land-lieden te oeffenen. —- Dat den Bezitteren der Heerlykheden , ‘en dik Regeerderen derzelve, zoo wel moge bevallen, dat 'er genoegzaame middelen mogen worden gevonden , om dit the ved carin te va, | reiken ! 3 | 4. Ter voorbehoedinge v van ziekten ‚uit kwaalyk toegediende Geneesmiddelen „ behoort het nalaaten „ van zich zelven , zonder genoeg- zaamen grond , Medicynen toe te dienen. De- welke, offchoon zy door de Schryveren wel zyn opgegeeven , door verkeerde toepasfing kwaalyk gebruikt worden , min vereifchte” uitwerkingen moeten hebben. —’ _$. _ Dat men zich, zoo weinig mogelyk., van Geneesmiddelen ter voorbehoedinge buiten noodzaak bediene ; ten einde het lichaam , door derzelver aandoenlyk vermogen ( $. CCXXX. ”s zelve niet tot ziekten voorgefchikt worde ;. of het vermogen. der voorbehoedende middelen , kragteloos gemaakt worde , wanneer die met vrage zouden kunnen gebruikt worden. 6: “In tegendeel bediene men zich vân goe- de Geneesmiddelen ter voorbehoedinge, door cen 6so Kande Ziekten welken uit de Natuurlyke | een kundig Arts voorgefchreeven ; of door on- dervindinge , ende eigene lichaamsgefteldheid zoodanig bevonden , can: de uitkomst altoos aan In % gemeen desen die zoo ingericht te zyn, dat zy de ontfpanning der te ftrakke vezelen bevor: deren ; de verflapte verfterken.; het lichaam by. de onzichtbaare uitwaasfeming bewaaren ;-en de te rug; gebleevene „ en daar uit ontftaande opvul- ling der vaten, en uitzetting der vogten „ ver- minderen ;. en door de BA wegen ont- lasten. — | | „Van het teeengaan der BESMETTENDE VERMOGENS » met opzicht tot de VOORBEHOEDINGe S. CCXXXI. Geen onderwerp is er; het geen mogelyk minder in deszelfs waaren aart en verflindende gevolgen wordt ingezien, en in het gemeen meer wordt verwaarloosd , dan even dit, waar omtrent den gepasten raad der voorbehoe- dinge thans moet gegeeven worden. Overbillyk is het zelve dan de aandacht van de Vaderen des . Vaderlands , van de Hoofden. van Gemeenfchap= ‚pen en Huisgezinnen, ja van een ieder voor zich — „zelven ;, waardig : om in tyds naar gepaste „mid- delen om te zien, ten einde deszelfs gewelden woe. | _Gefteldheid van het Vaderland voortoloeijen. Ó2r. woede, in het berooven der Bürgeren-en Inge zetenen, te fluiten, en tegen te gaan ; de on- herftelbaare gevolgen en onheilen , wegens het verminken en ondermynen van de fterkte in by- zondere lichaamen „die van het eene kroost op. het andere worden ‘overgeplant en nederdaalen „ wezendiyker te verhoeden ; en_min- gevreesde, befmettingen. zorgvuldiger te vermyden. — — Ongelooflyk is het wat aantal inwoonderen. jaar- lyks door beft ettende ziekten ($. CXLV. co- ROLL, IL.) het Vaderland ontrukt wordt, . Wel opgemaakte. Sterflysten uit alle. plaatfen. des Va- derlands. ( $. LXXXIX, cororz. VL not.4.) , zouden het zegel aan deeze waarheid hechten. Het laat in de Geneeskunde geen twyffel over , of 'er zyn 'er meer aan de Kinderziekte omge= komen, dan?er door de Pest verflonden zyn (f)). ee Hoe: groot het andere fmet zy, dat zoo veel verwoesting ($. CLXIX. CLXXIL. cororr. 1) in het nakroost verwekt ; is niet zeker te bepaas len ; en wat wreede flagtingen de Teeringen aan- rechten „is boven ($. CXCV. je meer dan te ken visa S. CCXXXIL Ten aanzien van de middags len ter verbeteringe : „Met opzicht tot de Kinderziekte , be- verden: 4.) Nemo | Cf) ROSEN VAN ROSENSTEIN, FURSTENEAU) €. 622 Wan de Ziekten $ welken wit de Natuurlyke a.) Naauwkeurige waarneemingen het groo- te nut van de Inéntinge der Kinderpokjes, boven den natuarlyken weg van befmettinge , uit het geringe getal dooden der eerften , tegen dat der anderen , waarvan het verfchil zeer groot is (2). Weshalven deeze , ter plaatfe , alwaar die alge- meen kan ingevoerd worden , met de noodige voorzigtigheid , wegens nieuwe verfpreiding van het fmet , om door verbetering geen verflimme- ring te bewerken , als het beste behoed - middel voor ieder individuum , ter voorkominge van de gevreesde gevolgen deezer ziekte, van alle techtfchaapene Geneesheeren dient aangepree= zen, en op de best mogelyke wyze bevorderd te worden. — | ED | b.)- Dan, gemerkt men allen „ als nog tot deeze heilzaame konst- bewerking niet overhaa- len kan 5 en het tot heden niet wel mogelyk fchynt , wanneer het pokfmet algemeen op ze- kere plaatfen heeft post gevat „ het zelve , door middel van de inëntinge , aan allen zonder on- derfcheid , welke die nog niet ondergaan heb- ben ; Ca) Verzameling van naauwkeurige Lysten enz. $.CXIII. pag. 38. Brief van W.vAN DorveEREN aan den Wel Ed, zeer Gel. Heere E. SANDIFORT , enz. Behelzende een Berigt van den ge= bukkigen uitflag van de inënting der Kinderpokjes , onlangs te Gro mingen endervanden , ’sHage 1770. bl. 5. enZe of Genzesk. Bibl. NS Va Deet 3. ftuk, pag. 718. [ Vergeleeken met myne Proeve over de voorbehoedinge der Kinderpokjes ‚ Leid. 1770. $. Ile note dief. Pag. 4, 5e 2395 239. | Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 623 ben, (ten minften niet zoo gunftig (4) , als te Groningen-;)-mede te deelen : zoo hebben andere niet min op bekwaame middelen bedacht geweest „ om die poogingen , welke voor ‘het algemeener gebruik der inéntinge , of by dezel: ve ‚zyn in *t werk gefteld , te beproeven (1) 5 en door dezelve zoo de afweeringe van het pok- met, als eene merkelyke verzagtinge. van de koorts „ en de gevolgen daar van , in het begin, ie lek ; den „‚Ch) Brief des Hooggel. Heere vAN DorveREN op de aanà gehaalde plaats. | | gen Ci) [Proeve over-de Voorbeboeding enz. $. XXXVII, p. 116- 118. $. XLI. 11. pag. 169-231. } Lorg heeft niet alleen de mogelykheid beweezen , van de koorts in het eerfte tyde perk te. kunnen ‘tegengaan ; maar ook de afweering van het okfmet zelve , in eenige onderwerpen bevestigd. Traité de petite Verole, Paris 1749. Tom. I. chap. IX. p. 285 & fuiv. & Tom. Il. $. 639. Aphor. 20. pag. 415. &fuiv. Hrirarv zag nimmer zamenvloeijende pokjes-op het gebruik zyner middelen volgen; en zegt: —= dat die geenen , welke niet voor de inentinge zyn ‚ zoo verre hy tot heden by be= vinding geleerd had, alle de voordeelen van de inenting gee nieten. konden, ten minften met opzicht van het medegedeelde fmet.”” _A Praflical EfJay on the finall-pox , Lond. 1740. pag- 59,60. Bekend zyn de waarneemingen van RosEN vaN Ro- SENSTEIN , der Kön. Swed. Academie der WifJenfchafFen „ Abbandl. auf das jarh 1751. Il. Theil , pag. 32. Uitgezogte Verbandel, A. Deel, pag. 350. Handleiding tot de kennis en geneezing van de ziekten der Kinderen , pag. 282. —- De nuttigheid der voorbereidinge is mede zeer duidelyk aan den, Hooggel. Heer VAN Doeveren (Brief enz. bl. 10.) in eenigen, zoo bejaar= den als Kinderen, gebleeken ; die onder het gebruik der voorbereidende middelen en levenswyze , door de natuurly- ke befmetting zyn. verrast geworden ; of-die op dezelfde-ma= nier. vooraf behandeld zynde , de natuurlyke Pokjes hebben gekreegen , en daar door die ziekte , even als waren ze ine geënt , zeer gemakkelyk ondergaan hebben,” | - 624 Van de Ziekten 7 walken wil de: Naturlyte den aanwas; “ftaat-en voortduüring dierziekte te bewerken ; en ‚naar gelang, van. deeze. …-de veelheid „ders pok puistjes, ‚ en den etter in de- zelve ,-te-verminderen ;-de- ziekte fpoediger te doen: afloópen zen langs déezen weg mede eene merkelyke, verandering: ifodeeze-ziekte te:wege te „brengen 5 „een, grooter getal befinetten te-bes waaren „ en dus-eene wezendlyker, voorbehoet ding. te. “betrachten (&) 1-- ‘En; worden ‘beide deeze middelen op de vereifchte wyze , met af- leggen van weerhoudende vooroordeelen , naar de: omftandigheden der: zaaken aangewend ; ‘zoo zal alles misten moeten „ indien door délegs giet eene ganfche-verzagting ovér de Kinderpok- jes in ’t gemeen „en. het beloop der ziekte ini ie: | der gerne Brad bewerkt worde! ee el „ej E Ken r Veel dhde ik hier uit Hethaatde Beiden, „er een groot aantal Proeven , kunnen byvoegen : Zoo wegens het ganfch afwenden -vän het pokfmet | het verzagten van d& uitflag-koorts „òf die van het eerfte tydperk ; veranderen van confluentes i in discretas 5 fpoediger afloop der” ziekten; te recht brengen -vân: Zänerenofe : welke eerder eene afzonder- Ayke Verhandeling fchynen te vereisfchen , dan tot dit Ante woord , ’t welk de Maatfchappy. verwagt, kunnen betrek- kelyk gemaakt , veel-tmin by! deëze volzaakryke nooten ge plaatst te worden. Luadt het genòëg: Zyn, dm de twee hoofd - waarheden, in den text geftaafd’, vast te houden ; ze weeten: dat in doorgaande befmettinge van Kinder — _ ziekte, eener algemeen? Tnëmting ; en voor die geenen, welke gemoeds- halven; of omandere reden, ‘daar niet tóe- kunnen overgaan ; eene ‘algemeene voorbeboeding allernoodzaakelykst zyn : óm den voortgang van ‘het verg gif” te fluiten , de’ ziekte te verminde= ren ; het duure métitehen bloed te ’f aärén , en den luister van dit Gemeene -best „door de veelheid haarer burgeren , heerlijk te maaken 15)’ | ee Befteldbeid van bet Vaderland voortoloeijtn. „625 ec.) De byzondere en Zurgerlyke voorbehoe- ging daarby in acht neeme (1). 2. … Belangende. het beftuur en-het voorzien in andere algemeene doorgaande en sink be- fmettende ziekten „ heeft : | 4.) De Hooggeleerde Heer van Doeve: REN » uit overweeginge , dat de befmettende vermogens “zich doorgaans eerst vertoonen in de afgelegene hoeken der fteden ; en in de be- domprte en bekrompene kamertjes der fchaamele gemeente, van dekfel, voedfel en anderen nood- druft ontbloot , meest woeden: C$. CXXXIV.) 5 én , uit aänmerkinge van. het gebrekkige ín het geneeskundig beftuur, het min gefchikte gebruik der aangewende geneesmiddelen , de heerfchen- de armoede ‚ en gebrek van al het noodige , en daar mede verzeld gaande zorge en kommer , dat het billyk-te verwonderen zy, hoe 'er eenen der zulken te recht raake ; het oprechten van algemeens Zieken- húizen , als ‘het gepastfte middel tot hers _ftel en verbetering van alle deeze’ kwaaden „als lernadrukkelykst voorgefteld (1). De meeste groote fteden in Kwropa zyn daar van voorzien 2 de eer der fteden zoude hier door bevorderd „ hee nut der Hooge Schoolen betragt , en-veele ‘kos- ten kunnen befpaard worden ; en vooral de be- | ; #r f Hek ERD de-Variotis- 6r 2 Morbillis,, Cap, VE pag 277. [ Proeve over de Voorbehoeding enz pag. 131-enz. \N — (om) Serm, Acad. pag. 58 59 Nederl, Vertab. bl, 64, 65, KIL, Deel gen, 626- Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke zorging der zieken , onder bekwaame Opzien- ders , Heel- en Geneeskundigen „ worden toe- vertrouwd : waar door den Leerlingen in de-Ge- nees- en Heelkunde den weg gebaand was ( S.- CCXXX. ) ‚, om , onder opzicht van bekwaame Mannen „ in de beoeffenende kennis der beide weetenfchappen grondiger onderleid. te, worden; — [De Hooggeleerde Heer N.G. Oosrer- pyK heeft van gelyken op deeze heilzaame voor- „zorge kragtig aangedrongen, en dezelve niet al- leen tot het ontfangen van armen en onvermo- genden „ en ter beteugelinge van voortloopen- de befimettingen de beste geoordeeld ;- maar die teffens in deeze dagen: allerbekwaamst geoordeeld omde voorbehoeding der Kinderpokjes in de- zelve, door inêntinge te bekomen., en zoo wel „voor het leven der behoeftigen „ als-dat der ver- mogenden , zorge te draagen (1). - Hoe gun- flig men over de Inëntinge denke „en die als. een voorhaam middel ter voorbehoedinge in zich zelven,’ mag en moet aanpryzen en oeffenen 5 zoorftaat het echter by de meesten , zelfs voor- flanders. van de Inëntinge zynde , vast; dat de pokjes; door inëntinge medegedeeld , befmetten konnen (7). — Waarom voornaame Mogen, 4 ) he- Cm) [ Orat. citat. Pag. 23, 24.] Cn) [ Proeve over de Woorbeboeding, pag. 136, 140-143 en 149-153. B.-DiMmsDALE ín zyne Bedenkingen over eene alg- meene en deelswyzé of byzondere inèntinge der Kinder - pokjes } Rotte: 1777» waar in veele gewigtige waarheden-voorkomen, tot de bovenftaande onderwerpen betrekkelyk. | | N Gefteldheid van bet. Vaderland voortoloeijen. 627 heden expresfe huizen , dâar toe gefchikt , by. hunne. Refidentie - sleden hebben laaten oprech- ten (0). * «]J’ En by aldien de kosten daar toe aan veele: fteden afzien mochten baaren , zoo is geen Land daar toe gefchikter „ dan ons Vader- land in ’t welk, door de wyze voorzorge der Overheden en Regeerders der Steden , by de befmettelyke Ziekte van: 1664 en 1665. CS. CLXXI.), openbaare Zieken huizen , by de voornaamfte fteden van Nederland zyn gebouwd: welke, gelukkig ledig ftaande ! tor dit heilzaam oogmerk konden van nut Zyn. — | b.) En wat het befthur der Portela 5 en „der bewoonderen ten’ platten lande betreft zoo {trekke daar‘ toe de Lands: Vaderlyke zorge van den Raad van Staaten , gelyk in de Majorie _van’s Bofch ; om, zoo dra zich eenige ziekte « onder de ärme inwoonders derzelve openbaart , die van een of meer Geneesheeren, van ’s lands wegen ‚ met het noodige voorzien ; te hulpe te komen ; benevens de zorge van de Straaten des. Kwartiers van NyMEGEN, in de ziekte te Mau- nik, enz. CS. LVULD ; tor een allergewenfcht ‘voorbeeld van navolginge., alle rechcaartige bis GSEeren overwaardig ! B Tér Co) Te bis, ree: Pii en Cola Bath: Fields) te Stabat, te Petersburg’; te 'Koppenbaeen ‚in FrankryK; in de hoofdftad _ van de Landvoogdy van den Hertog pa Vitars Enz. KT à 623 Van de Ziekten, welken it de Natuurlyke Ter beteugelinge van de heimelyke ziekte hee de,Heer vaN DOEVEREN (p) , de waak- zaamheid , ter bepaalinge van den voortgang, en ter uitroeijinge van derzelver oorzaaken „ aan der zorge der Groningfche. Overheid, opentlyk voorgedraagen. Welke tot alle plaatfen van het Vaderland „ in welken die wortelen arken AE ‚ betrekkelyk blyve! ij | he Ten aanzien. vande Water- vrees, ard de beet van dolle honden veroorzaakt , zoude eene merkelyke voorbehoeding kunnen. betragt worden, wanneer een groot gedeelte van derzel- ver getal verminderd ‚of by heete Zomers een verbod op dezelve gelegd wierde ; gelyk invee- le plaatfen van de vardi allemauis ge: fchiedk, | Á 5. Eindelyk de KiRheade ; welke in de wei vogten haare zitplaats heeft, betreffende : moest de aanraking, ZOO, veel mogelyk vermyd | ‚ … Wotte 0), eig died. pa E. 5, Nede Voral. bl. nd “Wat uitwerking het Comptoir der Minnen in Stokbolan ds CCXXX.)) gehad ‘hebbe , is uit het volgende berigt daar van ligt op te maaken. „ Men ondervindt: (dus luidt het) in, Sweeden de nuttigheid van het Comptoir der Minnen. Men heeft bevon- den „dat de Venusziekte in Stokbolm zeer verminderd is, na dat men op de Minnen naauwkeurig acht gegeeven heeft , waar van men het nut zeer ligt zal kunnen begrypen , als „men verneemt ‚dat van 295-Minnen „die zich aan dat comp= voir badden aangemeld , flegts 152 goedgekeurd Zijne Gee necsk, Bibligh. VL Deel, P3g- 540. she te BP _Gefreldheid van het Vaderland voortvloeijens | 629 worden , dat, in bekrompene wooningjes (Ss ä CLXXII. COR. Í.) , byna onmogelyk is: en an- dere befmertende ziekten. ($. CLVIIL 1.),’hoe- danige ook-de beklaachelyke Teeringe is „ dien voortgang: genomen hebbende , dat de geneezing — daar van hoopeloos fchyat , door van een fcheie ding van de onderling tot malkander betrekking; hebbende-paaren „ hoewel-hard ! liever gemyd , dan de- overfinetting daar. van onweetende bevor- derd ea (4) ë AN Van de BEWEEGING en RusTs of LEE-» DIGHEID , „Mets opzicht. tot -de VOORBEHOEDING.: « $. CCXXXTII. Hoëisnis men. dee ibis: | kige beweeging verandere de kwynende op- beure „ en de ledigheid verberere , is uit het boven ($. CLXXIIL — CLXXV:. ) verhandelde genoegzaam af te neemen : als in het tegenover= geftelde:te zoeken „ en die:te verbeteren. Het. _Goddelyk bevel , om „ naar den zonden- val, in het zweet zynes aänfchvns zyn brood te ee- ten (/), is heden ZOO nabdig ‚ Als het gebruik | van Ca): hot dia men in TrALIEN op dit ftuk is bivke. uit MAGAZZINo Toscano d'induffrione e di piacepe, Tom. L Li-_ vorno 1755. vel Comment. de reb. in ek: nat, @ medis, get. Vol, _Vil- pag. 310, 317. Cr) Genef, III, vs. 19, Rr 3 630 | Van de Ziekten „ welken uit de Natuur lyke van, gefchikte fpyzen en dranken , ter bewaaringe van «de gezondheid „en afweeringe der’ ziekten. —- Want „, of fchoon de Goddelyke Wet, we- gens de ftrenge Sabbaths:ruste , beval „ dat de Asraëliten zich niet ver heen begeeven moch= ten (5) , zoo gedoogde dezelve eene Sabbats= reize 5 van getrouwe Waarneemers der Wet zel- ve betragt (4) + naardien de beweeging den menfch zoo natuurlyk, als het gebruik der fpyze zelve is. — . Den arbeid van anderen „welke met opzet over dit ftuk gehandeld hebben (u), _ wêderom vooronderftellende , zal ik eenige wei- nige aanmerkingen hier byvoegen. 1. ‘Aanzienelyke lieden behoorden dan ge- noeg van de noodzaakelykheid der veranderingen in hunne divertiflementen overreed te zyn, om meer beweeging en minder zitten by dezelve in acht te neemen : waar onder het paard-ryden ;- naar den sraad van den beroemden Heer Boerr- HAAVE , thans meer dan voorheen ; geoeffend wordt. AT o. Zittende Ambachts- lieden , behoorden liever eenigen tyd van den dag, het gereedfchap. vod hAl | | neder | Cs) Levit. XXIIL vs. z. (t) Handel. 1. vs. 12. Cu) L.STOKKE $ 290. Pp. 194, 195 BUCHAN, Vohoofdft. Pag. 89. enz. en voor het geneeskundige F, Horrmann. De motu, , optima. corporis medicina. Oper. Supplem. L. pag. 685. & CAROL. A LiNNE Zmanitat. Academica , Vol. VI. Diff. CXXVs pag. 1. gin ad \ Gefleldheid van het Vaderland voortvloeijen, 631 nederleggende ‚ met eenen. verhaasten ftap:, de verfche. lucht door. de longen en leden te laaten blaazen 3 dan, volgens gewoonte „ den geringen tyd ‚dien, zy, over. hebben van hunne kostwin- ninge ‚onder het fmooken van een pypje , met hunne buuren door te brengen. 8, Voornamentlyk komt het op den ki enden Winkelier ‚en te weinig werk hebbende Trafiguanten aan : waar toe de Woorbehoeding — van Neérlands Koophandel, door deeze Maat- fchappy met Eere -pénningen bekroond (u) if benevens de aanpryzende verbetering van eenen mogelyken landbouw der zandige landen (ú) enz. van die gezegende uitwerkingen te wenfchen zyn, dat het gebrek van beweeginge enz. en den kwy- nenden ftaat der arme ftedelingef , dermdate daar door moge verbeterd worden. ‚en de gewoone Ongefteldheid „ uit armoede enz. ($. CLXXIII. En si voort{pruitende „ moge verhoed , en ín een bloeijenden welfland worden veranderd ! ET AN De “-(v) [ Hollandfche Maatfehaphe XVI. Deel. Waar by. men met vrugt de poogingen ‚van den Heer Mr. vAN DEN HruvEL. wyders zien kan in de Woorrede voorde Prys- vraagen van de Maatfchappy van Londen „ ter oprechtinge eener Maatfchanpye ‚ ter bevordering van Konften, Handwerken en _Koopbandel., in navolging van die van-Londen op nieuws aangedrongen , Hedend. Vaderl. Letteroeffen. V, Deel ‚ nom.7. pag. 313, 314- En waar van men de gewenfchte einden reeds bereikt heeft in het oprech- ten van eenen Oeconomifchen Tak, op den 25. Verjaardag dee- zer Maatfchappye : die allen voorfpoed zy toegewenfcht !J Cw) Hollandfche Maaifchappye, VIII, Deel, a. RRD 110« 153. en XII. rade Pes: 45120, Rra 632 Vande Ziekten y welken uit de ‘Natuurlyke — De Tlandbouw wordt van Doftor BucHan , als de eerfte. en gezondíte van alle de beroepen, en voor de bron van binnenlandfchen rykdom , gehouden (4). Begreepen dit onze arme fte= delingen, zy leerden allengskens het Akkerwerk aan ; ‘tgeen nu door een menigte vreemdelin- gen. van buiten geoefend wordt , die met wel- gevulde buidels des winters in hun land genoege- Iyk. daar van deeven „ wanneer onze landsgenoo- ten „aan gebrek van het noodige , dan dikwyls kwynen:! Konden zy ten eerften niet alles aan- leeren , wat daar toe vereifcht wordt „zy zouden het.groffte „ als Aardappels delven , enz. kon- nen beproeven ; hunne kinders aan ander Akker« werk gewennen , en door den tyd van dit voor- deel ten hunnen_nutte leeren gebruik maaken ; % welk vlytige arbeidslieden , die boven hun ge- woon dagloon iets waagen durven. doorgaans genieten, — En dit is mogelyk de rede, dat men in de landen van den Hermus CS. CLVL ) enrandere gedeelten van het Vaderland , alwaar de Landbouw bloeit , die nypende armoede niet befpeurt ‚ dan ter-plaafe , in welken -die ont- breekt. — Begint men geloof te {laan aan de __mogelykheid van de leegliggende landen te kun- nen ‘bebouwen (not. w.) , zoo zullen de arme _ftedelingen het nut daar van wel dra gevoelen. 4. Aare Cx) Huiflelyke Genzesk. Pig: 53e È Gèfleldbeid van het Vaderland voortvloeifets. 633 4. Aanzienlyke zwakke lieden, welke door Tichaams-kragten buiten ftaat zynvin de Jacht te _ komen, of om andere reden hunne gezondheid; ik door ryden en beweeging verkrygbaar, niet kun- nen erlangen 5 kunnen zich met de uitvindin van den’ Kngelfchen gezondheids-ftoel behelpen: waar mede men zulke zagte en fterke beweegin= gen’ kan maaken „als men zelve begeert ; zeef veel overeenkomst hebbende met het paard: ry- __den. Voor hen, die deeze beweeging zelve niet kunnen maaken ‚ is [door de Heer A. G. EckuaRpt ] deeze verbetering daar aan bezorgd , dat -dezelve door een Domefticg van agteren met twee ftokjes even fterk kan, bevorderd wor= den. —- Iedereen kan zich boven dien „ bui- ten deez kostbaâre hulpmiddelen, door fchom- melen enz. (S. XLL 1), eene genoegzaame — beweeging verfchaffen. — De Dril - plank is thans te over bekend, dan dat ik die met eene be= fchryving behoeve aan te pryzên. — Dej jon- gens leeren ons genoeg, hoe zy door.middel van’ planken. zich beweegen kunnen, en door dezelve. verfche lucht in de longen uit en inademen. … “5. Waren de Spinnewielen de noeste bezig heid der eertyds huisfelyke Vaderlandfche Vrou= wen, op veele plaatfen , voor de Koffy en Thee- ketèls niet verwisfeld geworden ; ‘er bleef eene _ maatige bezigheid over ; haare ed ion in bEZAINIEg hebbende, Rr s 6, Hoe De 634 | Wan de Ziekten, welken uit de natuurlyke „6.:Hoe men inrichtingen: maaken konde , ter r verbeteringe van de vadzigheid en ledigheid, ‚vanhet geringfte foort onder het gemeen „ heeft de Hooggel. Heer VAN DOEVEREN „ mede onder de zaaken ter verbeteringen in Groningen aange- drongen (4). — Te Middelburg , en in an- dere lieden van het Vaderland , zyn vrywillige werkhuizen. —- In de gerfte. plaars ziet men geen Bedelaars, en zy winden in ZEELAND niet geduld. — eon Van de Kreepine, met oprich sot de | VOORBEHOEDING. “6 CEXEXIV. Vân gd kan ik hier ga ingefpannen aandacht ter voorbehoeding_ in deezen mede affnyden, met den raad van an- deren aan te wyzen (2); en het tegenoverge- ftelde van het misbruik (CS. CLXXVIL.), myne Leezers zelve te laaten beoordeelen. — Ter wyl het van zelve volgt ; dat de kleeding naar den dart van het land , waar in men woont , en de fchielyke verandering der lucht „ inhet zelve plaats hebbende „ dient ingericht te zyn. … Hier- om behoorde men : | | Ie: Ge De y) der, hd pag: sr. Nederl. Vertal. bl. 57 C2) J. Basrer Holl. Maatfchappye, HI. Deel, pag: 108. Lie ÖTOKKE $, 287. pag. 190: BUCHAN pag: 98. \ 8 _Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 635 Gebruik te maaken van die regelen, wel- ke de bevinding daar van in de gedra a fen geleerd heeft. o. Niet onverfchillig die van akte landen na te volgen. 3._Ten.platten lande ante dragt te belt den, die naar het werk en de bezigheid Zyn inge- riëhe.: ; en die niet met al te dunne kleederen der ftedelingen te verwisfelen. Boerenknegts, Akker- en Arbeidslieden enz. die ver van: de wooningen ploegen en arbeiden , of de koehoudery bezor- gen, dienden van ‘genoegzaame. kleederen voor- zien te zyn, om , wanneer zy , gelyk dikwyls in den voor- en natyd gefchiedt „ door zwaare regens overvallen worden , t’ huis gekomen zyn- de, drooge aan te trekken ; naardien de uitwaas- feming door dezelve al te zeer.naar binnen ge- dreeven wordt ($. CCXXI. 2. 4.) ,-en , lang- duurende , oorzaak tot ziekten geeft , het welk tot allen , onder deeze omftandigheden begree- pen, ‘betrekkelyk blyft. 4. De borst en de voeten beter te bewaas. ren ; waar toe dunne zyden en en‚gaaren kous- - fen; benevens daune omgekeerde fchoenen, by nat vogtig weder enz. niet voldoende zyn. De uitvinding , van: een losfe drooge kurke- zool in de fchoenen te leggen , en dagelyks van drooge fchoenen.te ge: len , kan voor hun , die die doen. kunnen , niet dan goed zyn. — . De | borst-, 636 Van de-Ziekten , welken uit de Natuur lyke | borst» ziëkten zyn mogelyk in: deeze landen al- gemeerier geworden , federt’men- zich , in ‘bei- der Seven , met de borst meer-aan de ‘wisfelval- lige veranderingen der lucht-én vertrekken heeft blootgefteld. — De kleeding van over zoo jaaren „uit de fchilderyen van dien tyd af te nee- men „ was zeer zorgvuldig „de borst enz. be- dekkende. _Intusfchen zyn de al te warme op-. perkleeden „ met bont of pelteryen gevoerd , wanneer men die lang aanhoud , fterke bewee- ging daar mede doet , en- die aflegd , zoo wel af te keuren , als aan te raaden : weinigen boe : ten dit zonder verkouwdheid. | s. De wanfchikkelyke keurslyven en ak ir fels derwyze-te-veranderen „dat de nadeelen. daar. van: ($' CLAXVII)) opgenoemd, werden ver- hoed ; en mên „ ten aanzien van de laatfte , ‘het hoofd gewenthe zoo toe te rusten „dat het de „veranderingen, der lucht „zonder een zoo mers kelyk verfchil van dekfel , binnen en buien, Ss, huis , beter verdraagen konde. taerae A Hoedanig deeze BESTUURINGEN dof aehe wezendijke VOORBEHOEDING kunnen. frathn ê AS ce XXXV. Dit is zeer vie af te nees men „ als men overweegt , dat de meeste ziek | / ten Gefteldheid. van ‘het Vaderland voortolneijert. E637 | ten , uit een kwaad beftuur , der zoogenaamde niet. nätuurlyke zaaken (S. XXIX.) , worden voortgebragt: weshalven de verbetering van ‘dees ze tot eene wezendlyke voorbehoeding ftrekken kan , úit de befchouwing van ieder onderfchei- den hoofd - en onderdeel gemakkelyk op te maa= ken. “Want: >: … 1.’ Hoe meer men eene vogtige lucht in den’ algemeenen dampkring buiten , en den by- zonderen binnen de huizen enz. verbeterd , en … drooger tmaakt ; de onreinigheid en natte klee- deren, de in- en uitwaasfemende bedervende en benadeelende „-verbetere en verandere ; ‘hoe meer men zich aan de lucht gewenne „ en zyne kleederen naar derzelver mogelyke veranderin= gen inrichte ; warm zynde , zich niet te fchie- lyk ontblootte „ of voor vermydbaare. tochten _ {telle 5 na zwaar onweder voor weeke geftellen, _ zich niet te fchielyk naar buiten begeeve ; of in den winter uit warmê vertrekken , zonder be- hoorlyke. voorzorge … tegen fcherpe-noordelyke en. oostelyke winden in gaa, en , die het doen kan, voor mistige en koude avond- en naächt- luchten zich wagte ; in koud „droog vriezend. „weder , zich van weeke ontfpannende voedfels bediene , zich als dan niet aan te fterke verhit- tingen’ van fterk fchaatsryden enz. -overgeeve ; zal men minder door ziekten, uit eene belemmer- de doorwaasfeming en opvulling der- vaten ont= flaande , worden aangetast. petra | } 2. Hoe 633 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke o, Hoe meer men al te voedende , zamen- geftelde , of van den anderen kant te taaije , 1y- mige ‚ garftige en bedorvene fpyzen , benevens verflappende „ ontzenuwende , en te geestryke dranken vermyde ; en-die door goede, voedzaa- me , en wel bewaarde fpyzen, groentensen:ry- pe vrugten vergoede ; en het lichaam met ver- fterkende „ veerkragtige dranken, en een maatig gebruik van koud water verfrisfche ; hoe minder men aan haastige, {lym ‚ rot- en zenuw ziekten, uit te groote dikheid „ of ontaarting der vogten, en verflapping der vezelen, zal onderhevig zyn, en in dit opzicht eene gewenfchte gezondheid kunnen genieten (4). ser aac zien tri 3. Die ‚Ca). Dus dacht men [1771.] ’er over in eenige berigten die hieromtrent eene byzondere voorbehoeding voor hun aan- deel opgaven 3 of hunne levenswyze boven die van anderen bevoorrecht achtten. Als: | | 1. Uit STAATs- VLAANDEREN, dat het goed zyn zoude: a.) In het najaarenz. de Militaïren , op fchildwacht ftaan» de , van Overrokken te voorzien :-’t geen. my naderhand be= zigt is ‚-dat.thans algemeen gefchiedt,…‚-… … pie, b.) Dat de Officieren niet genoeg konnen zorge draagen » dat de Seldaten goede fpyze nuttigen ; waarom chatmbrée hou- den ; zeer goed geoordeeld wordt { * |. f C*J Met verwondering heb ik deeze huishouding gezien by gelegenheid datsik over een Wagtmeester van de Gardes te Paard ter hulpe geroepen werd , en de manfchap van het Esquadron ‚ waar onder hy behoord „zoo zindelyk ‚ en zulke goede fpyze-heb zieneeten , dat , wanneer ik honger gehad hadde, zoude hebben durven toëtasten) ’t Welk myne nieuws- - gierigheid opwakkerende ‚my daar van, het onderftaande be- rigt ‚ door den Wagtmeester,A. Roust., met kenniffe van zynen Heer Overfte , des verzogt „ gegeven is. vAn „Cham ad Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 639 3. «Die zich van fchaadelyke middelen ont- houdt ‚ geene dan gepaste en tydig gegeevene gebruikt „ zal minder het ongeval , van ziekten: uit ziekten te bekomen „ ondergaan moeten * in tegendeel meer het heilzaame van Zyne werkzaa- me en geneezende natuur ondervinden ; en- door dezelve tot eene gefchikter herftelling geraaken. 4. Hoe Chambrée van de Compagnie Gardes te Paard van den Wel Edelen Heere , Collonel en Major . SB. DE SAUMAISE _Menage in de 6 weken voor 22 man in het | winter -faifoen „ betaalende ieder man fs - 1 el it t “ ULTGAVE, Aan Groenten, Vis, Melk, Boter, Suiker, ‚Peper, Zout, Azyn, Mostaard, enz. f 39 „ I4 = % — 154 fB Vleefch, a 3 ft, * fB. esus MJne cha 2 == 128 (2 Spek, a 35 ft. - ment gede VE nie 12 Ver, a 6 ft, = Nn: Wk ©! 24 Kinnerjes Aardappelen, a zoft, - 14- 8-2 — Zuurkool , Bahn OEE CD — Een vadem Hout , ER 6 sud — Turf, - - - - dens eed _—= 15 quart Steenkoolen, - - Oe If e= e — 15 ftoop Lampolie, om te branden, ar- 7% —… Huur voor Tinne borden , - stb bedraagende …f 126 “= 10 -8 N.B. In de 6 weken betaalt ieder man voor tweemaal daags koffy en eens thee van 3o ft. het pond, 22 ftuivers : waar voor de Militairen in dit Garnifoen 2 gl. in de 6 weeken ‚moeten geeven. —- De Dragonders kunnen deeze chambrée nog beterkoop houden , wegens eenig voordeel, dat Zy van den 649 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke 4. Hoe beter men de raadgeevingen ‚ om- trent de befmettende vermogens in acht neeme ; het lichaam zuiver en rein , de natuurlyke ont- lastingen gaande en-open houde ; de onmaatige minne- drift ‘beteugele ; zich van vettigheden , licht-rottende , en gistende voedfels onthoude : í grind | in … den wagtbrand genieten. De Zwitferfche Gardes Zyn Geheel onder chambrée , en deeze betaalen „ zoo,verre my berigt-is _ maar 14 ftuivers ’sweeks.. De Cavallerie moet zwaarder ar beid doeif , en Zyn deswegens behoeftiger. —- Intusfchen is het niet alleen voedfel , ’t geen Zy van den bovengenoem.= den uitleg bekomen ; maar zyn ook, van -dat zelve geld van . alle gereedfchap voorzien „ wat zy tot hunne menage.en hüïîs- houding vannooden hebben. —— Des , ín ândere garnifoen- plaatfen , hier in nog meer bezuiniging ‚wegens ruimer en beterkoop brand , laagere zetting van ‘het brood, konde be- tracht worden. „Ip-de eerstgenoemde chambrée hebben zy een bakoven; moetende ánders ieder zyneigen brood en bier be - zorgen... In: den ‘tyd van 4 jaaren heeft de uitgave van deeze maar tweemaal iees over de 6 gl. bedraagen. | | 2. Te Alkmaar oordeelde men voorde ftedelingen eene-na haar geftel gefchikte ‚en door den.tyd vermeerderde bewee- ging der fpieren , weinig laauwe dranken , en een maatig glas goëden wyns 3 drie goede voorbehoedfels tot een lang leven. - - Werden din geer “3 Onder de voordeelen van P'rresLAND , zonderling van Harlingen , telde- men „in vergelyking van dé: Hollandfcbe le- venswyze „ zoo, verresdie bekend is 4 dq en a.) Eene grooter eenvoudigheid in de levenswyze. Want hoewel de zugt tot gemak en ledigheid , zoo wel aldaar waren ingefloopen „-had zich de-weelde en de overdaadigheid zoo algemeen niet verfpreid : het minder vermogen en de gerin ger middelen van. beftgan beletten zulks, « Ô ‘b.) Eenvoudiger en min zamengeftelde fpyzen at men ‘er ook, Men vergenoegde zich onder Hen doorgaans met eene fchotel vis , of vleefch , met toefpyzZe : op het Defert , Ber Gefteldheid van het Vaderland voorvloeijen. Car in tegendeel zich van de aangepreezene bediene, en het lichaam , onder het gebruik derzelven , maatig beweege ; zal men’ minder nood hebben om door dezelve overvallen te worden: of, in weer- wil van deeze voorzorgen , door dezelve aange- greepen ‘zynde , gemakkelyker dezelve kunnen sti door- het geen de tyd van het jaar geeft. Zoo’er al een tafel over- vloedig en prachtig opgedifcht wierd , is alles toch ia zyn foort eenvouwdig ; geen Ragouts , veel minder a la glace „ Zyn daar in gebruik, ; c.) Minder vrees voor de koude en. vrye lucht ; meêr be- weeging in dezelve , en wel in opene rytuigen 3 des winters op fchaatfen ryden ; minder opfluiting in koetfen , in warme door vuur en ftooven verhitte kamers. De Kinderen , hoe klein ook , deed men algemeen, in opene wagentjes , van de hand voorttrekken ; die dus bewoogen wordende, in de vrye lucht ademen. d.) Minder gebruik van wyn dagelyks over tafel. Eene grootere keurigheid onder fatfoendelyke lieden „die dikwyls wyn gebruiken, om goeden wyn te fchenken. Het meerde gebruik van roode Franfche wyn , dan voorheen ; *t welk het laauwe water drinken eenigzints vergoed. Het geringe ge _ bruik van bier „inzonderheid van het zwaare, geeft minder aanleiding tot graveel ; hoewel men deszelfs verwiffeling voor het laffe theewater niet ten voordeele kan rekenen. e) Minder debauche door de Sexe onder fatfoendelyke lies den. Hoewel men onder het flegtfte foort , niet zelden bei= anelyke ziekten ontmoette „ wordt dezelve-echter niet. zoo ge= meen , en in alle ftanden gezien , dat men uit de klagten der Geneesheeren in nabuurige Landen moet onderfteilen plaats te hebben. Ook verbeeldde men zich „ dat men hier in het - algemeen , laater in het huwelyk treedt , dan wel in Hote LAND. 7 : f-) De algemeene zindelykheid „ welke alhier by uitftee- kenheid heerfcht , zoo wel op de publigue-wegen ; als in de byzondere huizen, gaf niet alleen eene zuivere lucht, maar verfchafte teffens aan veele Vrouwen eene gezonde lichaams: beweeging. | ko? XVIIE. Deél, Kd sg) De 649 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke doorftaan. ‘t Geen zoo wel in de afweering van de Zeeuwfthe koorts ($. CCXXIIÌ. e.) , als in de zoo doodelyke Kinderpokjes , ten overvloede CS. CXXXIL. 1. 4.) gebleeken is. Van de GENEESKUNDIGE VOORBEHOEDING, / S. CCXXXVI. ‘Om in dit ruime veld uit te Weiden, zoude ik alweder de paalen deezer Ver- handeling overfchroeden „ en van iedere byzon- dere ziekte moeten beginnen. Het geen ik hier voornamentlyk noodig achte ;, is het beftuur der lichaamen „ tegen den invloed der Hemelfche lichaâthen , too met opzicht tot die der Zonne- franden „als die der Maane „ by haare Weran- deringen ; waar omtrent voornaame Geneeskun- | te | digen gs.) De bränd is hier beter en ook beterkoop , dan in ee- hige der andere Provincien , by gelyk foort van lieden. De Turf-brand is luchtig, en geeft eene fterke vlam ; men ge- bruikt ze in het algemeen op verre na zoo fpaarzaatn niét als in HorrAnp. Veele Hollanders meenen , dat deeze Provincie geen anderen turf oplevert , dan die derwaarts’tot hunne Fan bryken gevoerd wordt : deeze dient hier ook alleen” voor de Priefche Fabryken. De Turf, welke op den häart gebrand word ; is van eene veel zwaarder En duurzaamer fpecie, bh.) De algemeene verachting , welke men ‘hier heeft voor kachels , en de benaauwdheid , welke deeze gan de vertrekken mededeelen.. Eindelyk meerledige tyd: dus in dit opzicht ook meer gelegenheid; om voor zyne gezond- heid zorge te draagen ; minder omiläg van zaaken.; minder affloovende ‘bezigheden; minder gelegenheid en minder zugt tot groote winften , waar aan niet zelden hattzeer en zorgen verknogt zyn. | | DS | : | | 4 En we _ Gefkeldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 643 digen oplettende zyn geweest : als om door tydige _ aderlaaringen de gevreesde gevolgen ($-XXXV.) ‚voor te Elen „en, door bekwaame ontlast - middelen , de gewoone uitzetting in de vogten te verhoeden,. Waar by de voorbehoeding voor de ziekten , op heete zomers doorgaans volgen- - de (S. CCIV.) ‚-bekwaamelyk kan gevoegd worden (4). Terwyl die der anderen, veel te mnd dele 2, Cb) Dé voorbeboeding van,de Rotkoortfen „die onder de ver gengde- Luchtflreek en tusfen.de Keerkringen dezelfde zyn , als in de Nederlanden en elders, is door den Hooggeleerden Heer S. DE MoncuHy, in de Verbandelingen deezer Maatfchappye „ CVL Deels 1. luk , VII, Hoofdft. bl. 155-185.) , bereids opgegeeven. [ By deeze gelegenheid kan ik niet nalaaten , van de edelmoedige aanbiedinge vanden Wel Ed. Geftr. Heere Kapitein. P, vaN Hooewrrrr „ George Z. gebruik te maaken : als die in de jaaren 1768 en 1769. commandeerende ’s Lands Oorlogs Fregat Caftor , op zyne rcize uitde Maaze , vervol= gens van Cadie , naàr de-kusten.van Africa, en van daar naar, … de Americaanfche Colonien van den Staat ;-door het maatig nut — tigen van de gewoone. fcheeps-{pyzen , met tegengaan van het willekeurig en onmaatig eeten, ter voorkominge van het bederfvin de eerfte wegen ; en door gebruik maaken van een kruider.wyn;.waar van men zich in eene voorige reize, zon derling op ’s Lands Fregat van oorlog, de Amazone, met goed … gevolg. bediend had ; zyne onderhebbende manfchap van de gewoone ziekten in deeze waereld.deelen bevryd heeft, == „Het geneeskundig beftuur beftond,;na het paffeeren van den Fropicus cancri, wanneer de Thermometer van FAHRENHEIT allengskens van 74 tot 82 en 34 graaden fteeg ‚ met aan ie= . der bakvolks. dagelyks in hunne Erwten-foup een once Cre- mor Fartari , en voor-die zulks verzogten; oak, by de avond- maaltyd , te laaten doen : waar mede 10 of 12 dagen aange- houden zynde „boven dien aan hun , welke daar van gee- ne. genoegzaame ontlasting hadden „ een agtíte lood Cre- mor. Fartarì „en even zoo veel Rhabarber gegeeven werd. De Chirurgyns- werden: gelast , naauwkeurig toezicht te neemen , om de dagelykfche ontlasting te bevorderen; ’t welk met het „daatfte middel , vooral in de geenen , welke van colyk - pynen S s2 klaag- 624 Over de Ziekten; welken uit de Natuurbyke omflagtig.“zynde. by die Schryvers kan wor- den’ nagezien ‚welke zich, op dit gedeelte der Voorbehoeding „ voornamentlyk hebben toege- te: NE: _Beflui- klaagden , van goede üitwerkinge was. ——: De aderlating “voor de ‘gantíche Equipagie te Porto-Prajo, op het Eiland „St. Jago, behalven in 3 of 4, welker geftel die fcheen te ver- eiffchen, âfgekeurd zynde, werdde Kruidef-wyn, ten alge- meenen gebruike ingevoerd. Men gaf aan ieder man van het scheepsvolk tweemaal daags , als ten zeven en elf uuren des morgens, een groote wynkelk vol Kruider-wyn, als ook van, yd tot tyd des middags om vyf vuren „ aan ieder een bierglas ‘vol klaare ‚ goede, fterke Maderâ- wyn. —- De Kruidere wyn beftond uit de volgende ingredienten , als : Wan den Cortex Peruvianus twaalf ponden; _- Aurantiorum „ een pond. Gentiaan- wortel „ vier ponden. is Contrajerva- wortel „> | Gum. Myrrbe ‚-van elks drievierde pond, Flor. rofar. rubrar. een pouúd. | Herb. rute , — dbfyntbii, van elks tien handvollen. Al'het welk , fyn gefneeden en gekneusd, op cen aant fterke “Madera wyn getrokken zynde’, den derden dag daar aan een arker daar van werd afgetäpt , en met zeven ankêts van ge- Iyken Madera wyn verlengd: waar door dit mengfel eene dan- ‚genaame bitterheid bekwam ; zoo dat , in plaats van afkeer te verwekken , het volk met veel graagte daar van gebruik maakte , en zelfs naar het bepaalde uur verlangde. Welke voorzorge in de kwaade MoufJon of regentyd;, (taande intus- “fchen de Thermometer van FABRENHEIT op 79 graden , by het gebruiken van Ventilators ,„ en, zoo veel de gelegenheid toe- liet , met het luchten der kooijen , en de waakzaamheid we- gens de natte kleederen, om met dezelve niet te gaan lig- gen flaapen, of die te blyven aanhouden) de fpysverteering * " bevorderde ; de kwaade verbeterde ; en de lichaamen onder Fet vorige toezicht voor de gewoone ziekten bewaarde. —= De Wivres en het water waren op deezen togt-aan geen … | er v | Gefleldheid van het Vaderland voortoloeijen., Gas Befluitende AANMERKINGEN. S. CCXXXVII. Maar , zal iemand moge- lyk vraagen : zyn 'er zoo veel regels in acht te neemen „ om gezond te blyven , en zich voor. ziekten te bewaaren ? Dan zyn de middelen flimmer , dan de kwaal zelve ; en liever dan ee-= ne korte elende , als het leven , onder verpy- niging van het verkwikkelyke, te moeten voorc= fleepen !. “Het is zoo en-naar waarheid ; en de- zelfde rede, die ín eene andere betrekking plaats heeft , gelde hier: dat de Wet om de overtree- dinge daar by gefleld is. — Wil men deeze laaten vaaren , en het lichaam tegen alle onge- makken verharden : men leeve naar de les van. HER | CEL- erf onderhevig geweest : ook had men niet van nooden ge- had , het water , te Porto Prajo-ingefcheept , door gloeijen- de kogels of azyn te verbeteren. Het Volk kreeg alleen by hup morgen-ontbyt, over-de gort, een fterke koeskoes van wyn-azyn, Onder den fcheeps- term van Beveraes bekend. Al het welk naar het voorfchrift vanden Wel Ed. Geftr. Heere Capitein May, werd ingericht, en even heilzaam, als by Zyn Ed. bevonden. De kruiden werden om de vier weeken ververfcht , en de oude op het vat gelaaten , zonder dat dit eenige verandering , in den fmaak of de krachten , te wege bragt. —- Van welke of foortgelyke middelen men zich met vrucht in Droogmaakeryen „ of andere ongezonde of. geinm= deerde Liuchtftreeken , op goed bier, of‘ andere dranken ge-_ trokken , zoude kunnen bedienen, —- (c) Zoo verre my bekend is, kan ik , ter vervulling van dit gebrek , geen Schryver aanpryzen , by welke men, In elke byzondere Voorbehoeding ,‚ meer voortaads vinden zal , dan by den meermaalen aangehaalden PF. HoFFMANNss die zich naaawkeurig op dit ftuk heeft toegelegd , en de ver- eifchte raadgee vingen gienaangsand gegecven heeft, | 8 35 „646 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke. Cersus (d): flaake de Wetten; ontvliede den Arts ; gewenne zich aan verfchillende levens- wyzen ; zy nu in de flad, dan op het land , dikwyls op het veld 3 vaare „ jaage, visfche fomwylen; maar oeffene zich geftaadig : vermits de arbeid het lichaam verfterkt, daar de ledigheid het zelve kragteloos maakt ($. CCLXXIII, 1.): deezen eenen vroegtydigen ouderdom „ geenen eene langduurige jeugdigheid verfchaft. enz. — Doch alle deeze moeten gezond zyn , en ver- mogen hebben , om deeze levenswyze;te kun- “pen volgen, gelyk uit-den-#ex# zelve blykt. — En dat ‘by voor de zwakken ook zorge gedraa- gen hebbe , is uit het volgende Hoofddeel op te maaken , ’t welk met deeze aamerkelyke-woor- _den (e) begint : „, Maar de zwakken , (on- der welker getal een groot gedeelte ftedelingen ik en alle die tot de letteroeffeningen overhellen ; behooren ‚) hebben meerder opmerkinge van nooden” enz. Deeze getroosten zich dan , dat de. ongefteldheden „uit hunne levenswyze on- vermydelyk , ten tyde van Cersus ,; Zoo wel als die „- welke uit-eene kwaade levenswyze CS. XXIV.) plaats hebben ; niet onbekend wa- ren. —- Zy onderwerpen zich dan aan de ge- fchiktfte wyze , met hunnen ftaat en vermogen overeenkomende ; en getroosten zich , dat vee- le « Cd) Lib. I. cap. t. Quemadmodum fanos agere conveniat. Ce) Thidem, cap. Le Que imbecillis fervanda fant, _Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 647 le vroegere en laatere Aeftulapen , den levens- regel (-Hygiena ) „, voor een voornaam gedeelte der Geneeskunde gehouden hebben: Ja, dat fommigen zich , met dit gedeelte der Genees- kunde alleen: te 'effenien;, hebben bezig gehou- den. En 'er boven dien, veele voortreffelyke Verhandelingen „ met toeleg „over deeze ftoffe gefchreeven zyn 3-met welker aanhaaling (f), ik dit Hoofddeel befluiten moet , om tot de ge- neezing zelve over te gaan. —-… > wir « (f) Hiebocra'tEs de Vittús ratione) (GALENUS &o» : gespe bc. cap. 3. F. HorsMANN , Opuscula Dietetica, Tom. V. on- der welke de voortreffelyke Verhandeling „ de Septem Lögibus fanitatis , voorkomt, van den Heere Dttor J- We “HeYMANs ; in zyne Proeve, om gezond , lang ; urolyk en vergenoegd. zesleeven grootelyks in het Nederduitfch nagevolgd. -H: Boer: HAAVEs de Hygiena , in Inftitut. Med. $- 1o18- toö7: En voor den-Nederlandfchen Leezer, CH£inNE', Proeve ou gezond en lang-te leeven ; Trssor over de ziekten der Geleerden €nZ. — Uit welken een fchat van waarheden ‚ waarneemingefiven re. gels te haalen zyn, welke. een ieder, tot ‚Zyn Anonder nut gebruike , doch niet misbruike ! nm 5 dn We en; : Vk, Ne) m8 648 Pan de Ziekten, welken uit de Natuurlyke, ODO EERDE LID: OHOE MOET MEN” DEZELVE > (\) geilende WIBE DE NE: Lovoorldlog 6 CC HMM VP pries goin ENE Ziekten , uit-de natuurlyke gefteldheid van ; het Vaderland voortvloeijende , ($. VII —- CLXXVIL); derzelver onderling verband (S. CLXXVIII — CCXVIIL \ 5; en de wyze hoe zich tegen dezelve te behoeden ($. CCXIX =— CCXXXVI.) ; zoo ik achte , verhandeld hebbende ; eifcht de opgegeeven orde , om tot het laatfte Lid, of de geneezing der ziekten zel- ve, over te gaan. | S. CCXXXIX. Tot het geneezen van zoo veele ziekten , als ‘er opgegeeven zyn, behoort meer dan eene oppervlakkige kennis. Zal men dan in dit gewigtig fluk naar behooren flaagen , zoo dient men de ongefteldheden , welke van den natuurlyken gezonden ftaat afwyken , | 1. Wel te kennen : die 2. Wel te onderfcheiden : | 3. Van Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 649 3. Van de Regelen ter voorbehoedinge goed gebruik te maaken : en zich 4. Van bekwaame of gepaste Middelen zen geneezinge He bedienen. KAN Wan het wel KENNEN der Ziekten , mee opzicht tot de GENEEZING,. _S. CCXL. Tot een volkomen geneeskuns dig begrip , is de kennis der ziekten in hes ge- meen alleen niet genoegzaam : naardien tot der- zelver volleedig denkbeeld „zoo wel de ken- nis. van het leven en van de gezondheid, als : van den dood zelve , behoort. _ Als van welke de eene die van den gezonden, de andere die van den zieken ftaat bevat. — De natuur moet zoo wel gekend worden in haare heilzaame en werkzaame vermogens, haare onderlinge ver- eeniging met het werktuigelyke en het minftof- felyke 5 het wederzydíche medelyden , en de aandoening daar uit ontftaande 5 als de fchaade- lyke en nadeelige uitwerkingen : de ftryd , van wederzyden hier uit ontftaande., de overwinnin=- “gen die daar op volgen ; of waar in de natuur te kort fchiet: het voornaame. Leerftuk van de Crifes uitmaakende. — De natuur moet geleid, beftaurd en onderfchraagd ; de ziekten moeten | daarentegen beteugeld „ bepaald „geleid , en de ziekte + ftof uitgedreeven en t’ondergebragt wor- Oss - den _6sa Zan de Ziekten „ welken uiz de Nasuurlyke den (8). En. zoo iemand: ooit waarheid gefprooken heeft, zoude men zulks van dit zeg- ‚gen moeten gelooven: dat, om een Geneesheer te zyn „ gelyk het behoort „ men diende te weeten, al wat de ouden en hedendaagfohen voor zeker en ontwyffelbaar in- alle de deelen der Geneeskunde ontdekt hebben; en vervolgens daar by voegen, al wat de ‘byzondere waarneemingen, omtrent alle deeze onderwerpen , geleerd hadden enz. Ch). — 't Geen zonder Phyfiologifche en, Pathologifche Tintluur , of genoegzaame kennis van de wer- kinge van een levendig lichaam , en de oorzaa- ken, uitwerkingen en gevolgen der ziekten, zoo niet onmogelyk, ten minften bezwaarlyk ist é Ce). Confer, Cr, GAUBI ; Inflitut, Pathol- Medic. 5. 34-52 De Natura Morbi. u, Pe, vi MEt id ’ Cb) pe LA METTRIE, dans fon Preface devans les In/litue tiens de Medecine de Mr. BoERrHAAVE. Pour être vraiment Medecin „ il faut. fgavoir tout ce que les, Anciens & les,Mo- dernes ont decouvert de certain 8 d'indubitable fur toute les parties de la Médicine , & ajouter enfuite fes propres-obfer- vaions a toutes ces découvertes. On-doit donc commancer par les inftitutions qui renferment tous les principes de Art, la Pbyfiologie , ou le Traité de P ufage des parties du corps humain, la Pathologie-,-qui expofe Ies caufes , les effeêts de leurs derangemens : la Semiotique , qni donne les fignes des maladies : 1’ Ygiene ‚qui indique les remédes : enfin la Thé apeutique , ou l'Art de guérir. Ces connoiffancessexcluent toute charlatgnnerie ; & comme elles feules peuvent être le feule & folide fondement de la Médicine , elles feules font le Médicin , où du moins font abfolument-néceffaires , pour ‘qu'on le devienne , car c'eft la feule & jufte application de Sous les préceptes-de FArt, qui fait le Praticien , & plus ‚On ade decernement „-& mieux on eftvappellg a cette Pros fesfion, ’* | | Van Gefteldheid van bet Wâderland. voortuloeigen. 65t Van het wel, ONDERSCHEIDEN der zieksen: — S. CCXLI, … Het wel onderfcheiden der ziek= ten is even noodig , als het wel Rennen der.zel- ven : volgens. den bekenden regel: Qui benò distinguit „ benè docet. _ Hierom ligt ‘er zoo veel te meer aan het eerfte Lid deezer afdeelin- ge. gelegen ; vermits by bedaarde overweeging „ het onvoldoende van die fchriften , welke tot heden voor de. Nederlandfche Praêhayns in de — moedertaale in gebruik zyn, blyken moet. Hoe ongenoegzaam zyn dezelve, om het bepaalde aan- tewyzen , in zekere byzondere ziekten? Hoe wegens het-onderfcheid ? Hoe omtrent het geen verder tot deeze zaaken behoort ? — Verre de. meesten zyn gebrekkig omtrent dat geen , welk hier beflisfende zyn moest. Wat heeft men wegens de Morbi catarrhales , en andere ziek- ten, zoo gewoon in de Nederlanden 2 Wat, omtrent derzelver complicatien „ metachematismi (CS. CCXVIIL.), veranderingen ‚en zamenge- ftelden aart (7)? — … Zal het onderfcheid der 3 | ee / | zieke “De Ed. Maatfchappy heeft in haare Prysvraage „° door “de Heeren NozeMan én Marrinsr beantwoord „ opgegee- ven : Wat is ‘er over de Nabuurlyke Hiftorie van bet Vaderland gefchreeven „ en wat ontbreekt ’er nog aan, enz.? Maar hoe noo- dig zoude het mogelyk, by: eene nadere gelegenheid , niet Zyn, voor te ftellen «Wat is er over de Geneeskunde , zondet= ling over het wel kennen en onderfcheiden,van-de Ziekten , in de nioe- óse Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke ziekten wel worden opgemaakt , zoo dient het te gefchieden uit het verfchil van de oorzaak met de ziekte , en de gevolgen , welke deeze ver- zellen , of daar uit voortkomen , Symptomata , genaamd ; ‘tgeen men noemt ex differentia fym- ptomátis caufle, S differentia fymptomatis mor= bi (RR), 't welk buiten de aangeweezene gron= den (S. CCXXXIX. ) niet wel te volvoeren iss £— Maar boven dien is deeze onderfcheiding des te noodiger ; naardien de zamengefteide aart der ziekten in deeze Verhandeling ($. VIJL. en LXXXIX. cororr. [- IV.) „ doorgaans geblee- ken is, zelden van eenen zuiveren ont{teeken- den / | | | moedertaale hefchreeven ? wat ontbreekt Yer aan „ en op welke wovze is dit gebrek te berftellen ? Gefchiedde dit by wyze van eene beredengerde Catalogus , men zou de beklaagelyke armoeda zien; en wat’er ontbrak? Behalven eene Nederlandfche Ver- taaling van de Tafelen van Eusracurus , die, hoewel ruw.in. haare behandeling „ echter van den Prins der Ontleeákúnde , wylen B.S. ALBINUs , altoos voor de Naauwkeurigfte in de gefchikte aanwyzing der deelen gehouden zyn, ontbreekt ee- ne behoorlyke Verhandeling van de kenmerken der ziekten , derzelver veranderingen ‚ zamenftellingen , goede en kwaade voorteekenen „ enz. door de Ouden zoo naauwkeurig gaade geflagen : naauwlyks vindt men thans eene zuivere Vertaae- ling vande Apborismi van HirpocraTes 3 veel min , wat het onderfcheid der ziekten zelve betreft.” Onder de veele ge. brekkige Vertaalingen „ blyven de Colleta- Phyfica Medica van BARCKHUZEN , het merg der oudheid bevattende , in het duister, zoo wel als het naauwkeurig onderfcheidende in de zieke ten „ voor hun verborgen. —=, Waar toe de Rudimenta Pyree tologie Methodica-, Aufbore C, G. Serre ‚met eenige uitbreidende werklaaringen , zoo wel als de eerstgenoemde verzameling, allergefchiktfte hulpmiddelen zouden kunnen zyn „ om by voorraad deeze gaäpingen te vervullen. $ Ck} H. D. Gaugu l.c. $. 87-04. Ero, Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeigen. 655 den aart bevonden te worden: uit de Berigten van. Nymegen CS. LVIL), van. Rotterdam (CS. LXIX.) en Noorp-HorrLanp ($. LXXVIIL)) over kennelyk. Uit welken hoofde de Pleuris- fen en Long- ontfteekingen zelfs niet altyd, vol- gens den ftrikften regel in de ontfteekingen ge- bruikelyk , kunnen te recht gebragt worden 5. zonder teffens op de overige ongefteldheid des lichaams acht te geeven (/). Voornamentlyk dient men dit in de zoogenaamde bastaard - long- ontfteekingen in het oog te houden „ als welke , door. herhaalde aderlatingen , (zonder de darm- buis , zoo wel als de longen , van de taaije fly- men te ontlasten ,) eerder bedorven dan genee- zen worden (m). — Welk een onderfcheid moet dan uit dit verzuim niet ontftaan , in de verfchillende behandelingen van onderfcheidene Rheumatismi (n) en Teeringen (co)? En, welk eene verwarring dit in de behandeling der Epilepfie te wege brengen moet , is af te nee- men uit het ftellige bevindelyke , volgens welke de geneezing derzelven , aan het duidelyk on- . derfcheiden en kennen van haare oorzaaken vere knocht CI) Huxnam J. c. Tom.1l. pag. ao2 &c. cum H.D.Gau= - Bi Inftit. Pathol. Medic. $. 835. Cm) Idem ibidem, pag. 189. cum pag. 203. [ Vergeleeken met myne Hiftor, «Conft, Epid, Wersminof. in Scholiis ad Hiftordam Febrium peripneumonicar. cap. III. fe&, IV, pag. 278 feq.Ì Cx) Idem, Tom. 1. pag. 364. Co), Zdem ibidem , pag. 197, 103 ; 6z4 Vande Zièkten’, welken uit de’ Natuurlyke knocht wordt (p). — De naamen bepaalert dan niet altoos den aart der ziekten 3 waar toe- de. eigenaartige gefteldheid der oorzaaken alleen bekwaam is. .Veeltyds zyn dezelve, buiten dit onderfcheid , eêr nadeelig dan vorderlyk. Welk gevoelen by alte kundigen zoo vast doorgaat „ dat het, buiten deeze Verhandeling, in welke | de waarheden door echte bewyzen moeten ge- ftaafd worden , geene ‚bevestiging van nooden had (4). De geneezing moet derhalven niet: > waere den taam der ziekte alleen , maar naar het onderlinge verband , zoo wegens de gefteld- heid der lichaamen , en die des weders , enz. worden ingericht ; gelykerwys de opmerkzaame HuxHaM, in de behandeling der byzondere ziekten , geduurende : Zyne waarnemingen, ge- toont heeft (7) Om welke reden , de groote SYDENHAM klaagen moest „ dat de ziek- ten, welke het eene jaar gemakkelyk genazen „ in het ‘andere naar die middelen , of eene vorige schoudene geneeswyze, nier luisterden (Sdrap k Cp) G. B. VAN SWIETEN Comment, Tom. III. pag. 434- a Ca) „Huxnau lc. Tom. L. pag. 25. not. A. C, G. SELL _Pyresolog. pag. 152. $. 27e Cr) Idem ibidem , pag. 53. &e- | Cs) Oper. vniverf. Set, I. cap. IL, pag. 40. Zah Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 658 \ Wan het WEL GEBRUIK maaken van de * Regelen Hr VOORBEHOEDINGE. * -._ $. CCXLII. Die fluk zal weinig overwee- gens behoeven , uit aanmefkinge van het duide= Iyke , dat hier omtrent ter zyner plaatfe is aan- geweezen: volgens welke de geneezing bezwaar- - _lyker of gemaklyker te volvoeren zyn zal ; naat - maate men wel of kwaalyk gebruik van dezelve gemaakt hebbe. — - Het beftuur der piet na- Juurlyke zaaken , heeft zoo wel zyn invloed op de geneezing , als op de voorbehoeding , en is daarom wan de beste Geneeskundigen altoos be- fchouwd, als medewerkende aan de geneezinge, en als zoodanig aafigepreezen. — En, wie begrypt dit niet in het beftwur der lucht, in de wverbeteringe van de fpyzen'en dranken , het be- zoreen van de Jichaamen by de noodige ontlas- tingen”, het afweeren van de vuige morsfiheid en onreinigheid „ het behoorlyke dekfel en de lig- ginge ; den grond van het mislakken der ander= zints goede geneesmiddelen ($.CCXXXII. 2.) 2 — Van meerder uitgebreidheïd is de overwee- ging van de eigentlyk gezegde geneezing zelve : werwaarts de orde ons van zelve leidt.’ | t Van 656 Pan de Ziekten , welken uitde Natuurlyke Van de GENEEZING der ZIEKTEN , doof BEKWAAME €/ GEPASTE GENEESMIDDELEN. __$ CCXLIIL Men bedient zich van be- kwaame en gepaste Geneesmiddelen , wanneer men die volgens eene. welgefchikte geneeswyze zoo inricht , dat men de oorzaaken, die de ziek- den voortbragten „ verandere ; de gevolgen, hier uit ontflaande , tegengaa ; en, de natuur in haaren voorigen fiaat herftelle : of , dat men de ziekte , waar door de Liyder aangetast is „ in de voorheen genootene gezondheid omkeere ; t geen, in eenen eigentlyken zin , geneezen genoemd wordt. — De groote uitgeftrektheid der Vraa- ge (SL), en het beloop der ziekten , daar uit natuurlyk voortvloeijende (S. VIII ) ; \ver- bieden eene allezins bepaalde geneezing „ tot alle byzonderheden zich uitftrekkende , op te geeven. — Algemeene Aanmerkingen, by de aanwyzing van voornaame Schryveren , met wei- nige beproefde bevindingen, zullen dit voornaa- me , gewigtige en laatíte ftuk moeten voldingen ; en de hoofd-clasfen , in het onderlinge verband opgegeeven, den weg baanen moeten, welke in deezen te houden zy: waar toe de Morbi finn- Pliciores (S. CACL) zich in de eerfte plaats op. doen. — De Heer L. Srorke heeft omftan… dig over dit foort van ziekten (S. CLXXXIL 1.) gehan- | _Gefieldheid van bet Vaderland voortoloeijen. 657 | | gtt iatiës en de Twdicatiohes curatorik (Ge. | nees- aanwyzingen ) tot de vòlgenide inzichten gebragt ; als tot: TL. adde verminderde of belette uitwaasfte mingen. tot haaren natuurlyken Jard _…s te-bevorderen. | MH. De verdikte of verflymde weivogten, nes vens het gruizige bloed, te ontbinden. _ HL Het verdunde rood gedeelte des bloeds te Cn … vverdikken. IV. De te los zamenhangende en gefchifte vog- % ten te vermengen en weder te vEreenigen. V. De fcherpte des bloeds ie VITRAGE » €08 weg te neemen. | VL De verflopte vaten en Wieren te openen. VIL … De verzwakte kragten te verfverken. „VIII. De koorts wit te roeijen. IX. Het overtolhige te ontlasten. X. De te groote ontlastingen te maatìgen. | XI. Het ontbreekende te vervullen. XL. De befchaadigde vaste deelen te et - den (4). | Ae Welke inzichten met weinige verandering > tot eene -gefchikte overweeging van die ziekten, welke , volgens de ln gelegde gronden , … -_ _(S- CLXXXIL 1.) thans te behandelen Zyä, dienen konnen. | | | ave $. CCXLAV. E C Kugmende Ziekten, 5. 339. pag. 259. AVI. Deel, Ed B 653 Vande Ziekten , welken uitde Natuarlyke | 8, CEXLIV. De Geneesmiddelen: ter ver- beteringe van de vaste.en vloeibaare.deelen , ont- lastinge van het overtollige , en: verfterkinge van shet zwakke, onder de naamen van Alserantia „ Cortigentia, Evacuântin en Confortantia voor- komende , in deeze foort van ziekten gebruike- lyk , moeten als bekend vooronderfteld , of inde aangehaalde plaat{en nagezien worden Cu) — Het beftek laat niet toe in alten’ deezen uit te “weiden. —- De ziekten, het meerendeel den geringeren inwoonderen betreffende , dienen al. Ie kosten „ zoo veel mogelyk, gemyd ‚ En alle omflag geweerd te worden. — * De voornaam- fte Ziekten , tot deeze afdeeling behoorende ’ zal ik ig doorlopen. | | Wan de GENeeziNG der ALLEREENVOUWDIGSTE „ZIEKTEN, Uit BELETTE. DOOR- WAASSEMING. ontflaande, $. CCXLV. De dltemwoesannkale ge- volgen van deeze ongefteldheden ($. CXCL 1), die de baarmoeder van zoo veele zamengeftelde ziekten uimaaken „zyn van eenen langzaamen Cu) R we Voce Hiftor. Mater. Med. &v. vir. H. Borre HAAVE Inflit. Med. $. 1155-1224. cum Fraft. de Virib. Med. Part, fecunda. S.pr Moncur, Holl, Maafchapy, VL Deels 1. ftuk, $. LKKI, XA «5 f Gefteldheid van het Pdeelgnd when dend | 659 en fleependen aart 3 het geen wel moet in het oog gehouden worden , om die, van andere foortgelyke ‚meet zamengeftelde ‚ te:onder- fcheiden. ” Het overwigt van de uitwaasfemen- de ftoffe naar de ingewanden gedreeven ‚de: vermeerdering der afgefcheidene vogten binnen- waarts:, «en de verzwakking , die hierdoor, we- gens de natuurlyke inwendige warmte , verflap- pende fpyzen en dranken , ongenoegzaame be- weeging , enz. veroorzaakt worde, en gebrek aan … drritabiliteit en Torpor foliai divi voortbrengt , moeten hier SOON in acht genomen worden ap or ndr a maten: ig 0 CEXLVT De óverweeging van de | waarheden , boven C $. CLXXXIIL) verhan- „deld, by het zoo evengemelde , geeven de dui-_ | delykfte aanwyzingen vanhet. herfbellen der be- belemmerde -onzichtbaare. uitwaasfdming … CS$- CCXLII, 145) ; het ontlasten wan het overtollige CS$- CEXLIL-IX: ) 5 envde verfterkingsvan de ld Vezelen Di ede ie Ing geworden: Cr ad „CCXLIL. ” Rd Men kan zich kele ori peoit sia eden wdi ziekten voorftellen , in welke alleen ééne en geen meer oor zaaken teffens werken. - Het’ welk ook” ftryden zoude tegens de wetten , naar welke een menfch leeft. De allereenvouw= digfte ziekten, uit belette doorwaasfeming ontftaande , en die van eenvouwdig verflapte vezelen ‚, komen voornamente ‘Iyk op den zwakken, weinig zich beweegenden, of te weinig > voedfel gebruikenden ‚ neder ; ; naardien die in andere on- derwerpen van eenen meer. zamengeftelden aart zyn: BRA 66o Vande Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke. CCXLIIL VIL) te kennen , welke hier te be- trachten zyn. 1. Men bedoelt de heroes van het En oogmerk „ door de vernaauwde en verflapte vaat- des. en buisjes te openen „ den uitwendigen tegen- {land te- verminderen. „ J doorftraaling ie ver- smoerderen „ en de-uitwaasfeming te bevorderen. — De Heer SToxxke (w) heeft omftandig over deeze aanwyzingen „ en de middelen ter verbeteringe van. dezelve , gehandeld ; maar, naardien die veelal op eerie fchielyke belemmer- de uitwâasfeming zyn ingericht , zoo kunnen die alle „niet tot dit oogmerk worden aangewend. De Aanmerkingen , die hier omtrent natuurlyk moéten volgen , Zyn: r. Dat de beweeging het hoofdukidder ter verbeteringe van «alle de oorzaaken , uit eene vogtige lucht , landen „ huizen „ enz. werken- „de, voor het hoofd: middel te houden Zy » En in de eerfte opzichten allernoodzaakelykst: waar by. de raad van de warme lucht , in de voorbe- hoedinge ( S. CCXXI, 4.) aangepreezen , be- nevens warme bedden, wryven, borftelen enz. in aanmerking komen ; voor die zulks , bene- vens goede fpyzen en dranken , kunnen beko- _ men en verkrygen. 2. Dat Cw) $. 29le 304 bl, 260-263 GefZellheid van het Vaderland voortvlveijen. 661 _… 2. Dat al te ontbindende en verflappende afkookfels niet zoo zeer tot dit oogmerk „ als wel tot het Rheumatigue en Catarrhale , hun … opzicht hebben : waar tegen de aangepreezene verwarmende dranken van $alfeparil/a, Guajac, Carduus benediëtus , enz. , die , met andere’‘in- Jandfche kruiden , voor den gemeenen man , uit’ Cardamine , Kamillen ‚ Dulcamara , Eupatho- rinm „ Mentha, Petafitis en Tenacetum ver- wisfeld , van grooten dienst zyn kunnen. Waar _by het te fterk zweeten, in de aangehaalde plaats Als naadeelig. afgeraden, moet in acht genomen _ worden. IL Men ontlast het hbersalios ‚naar maa- te van de plaats en van de foort der ftoffe. Die van den omtrek des lichaams is bereids (1) ge- zien. Die van de inwendige oppervlakte des zelven „ als de maag , darmen , enz. maakt het _ tegenwoordige onderwerp uit. Best wordt. diet inzicht door fubnaufcofa ,- zagte- Kmetica , en Alterantia 3 leniter Evacuantia bevorderd. | 1. Het verband van het Rheumatique met de ongefteldheden van de maag , in de Cardial- Sie epidemice overkennelyk , doorgaans walging enz. veroorzaakende , wyst den weg aan , die hier te volgen zy : gelykerwys de meerdere af- fcheiding van onvermogende gal .($. CLXXXVT. 2), deeze zagte ontlasting des te noodzaakely- ker maakt. — De verwandfíchap vanhet be- | | Te 3 Ee EM 662 _Van de Ziekten ; welken uit de” Natuurlyke ginnende flymige met de eerfte beginfêlen van het „Scorbuttke „ verbieden hier zoo wel alle ge- weld te oeffenen , als by het zweeten et 2,) is opgemerkt. od hd | | 4.) Hier worde alleen vereifcht „om door eene zagte aandoening te verwekken, eene meer- dere uictwaasfeming. naar buiten te bevorderen 5 (waar door. de tegenftand (1. ) teffens allerbest overwonnen wordt 3) en de reeds te veel afge- fcheidene fcheivogten en flymen te ontlasten. — De buitenfte bast. vän de Jpecacuanha „in eene kleine gifte gegeeven , heeft hier een. wonder=" baar vermogen „ en is tot dit oomerk zeer vol- doende. Het nut, dat dezelve te wege brengt, is tweeledig : als de te overvloedige te rug ge- dreevene uitwaasfemende ftoffe „ en vermeerder- de fchei- vogten te ontlasten , ende uitwaasfe- ming te bevorderen. Geringe lieden kunnen dit middel gemakkelyk bekomen , en voor een’ geringen prys veel baate hebben. Met oogmerk om eene zagte ontlasting naar boven te maaken , zyn-9 greinen , met £ lood Suiker onder een gewreeven, in drie deelen verdeeld, en om het kwartier uurs gegeeven , genoeg : voor Kinde- ren is 1 of 2 greinen, naar maate van de jaaren, toereikende. — Is het alleen te doen , om eene zagte ontbindinge C Reoutio ) te beöo-. ‚gen, dan geeft men om de 3, 4 of 6 uuren, met cen of at adjuvans ‚het zy fuiker, ee- nig Ih A ” Gefteldheid van: bet Vadérland voortvlveijen. 663 nig evtraf}, gom, of. aromaticg water „ als dat van Kruis en munt, om de 3 uuren één’ greintef- fens. Door welke eenvouwdige geneeswyze ik _ deeze ongefteldheden niet alleen gelukkig te bo- ven kwam ; maar ook , onder deszelfs aanhou- ‚dend gebruik , byna hopelooze kwaalen zag te recht komen. Onder anderen eene aanziene- _1yke Dame, welke door een Hauflus van één ih Ipecacuanha , één once Agua Menthe, met } van deszelfs geest „ en zoo veel fuiker, van eene Lamheid herftelde „ die over de twee jaaren geduurd had. «De andere Lyderes was mede eene fatfoenelyke Dame , welke , veele Kinderen. gehad hebbende , langen tyd aan ee- ‚ne zoogenaamde Scabies „of Catarrhus vefice CN CACVL &, ) _gelaboreerd had , en onder het gebruik van één grein van dit middel, met drie deelen Exsraium Agrimonie , om de drie uuren herhaald , en eenigen tyd vervolgd , ins- | gelyks volkomen herftelde. “By de Rheumatis- mus, Aflhma , en Tusfis convulfiva , zal’er bene- den nader gelegenheid Zyn , om van dit middel te melden, vb)” De gevolgen dieper wortelen gefcho- ten hebbende „ of de ontlasting, naar beneden teffens. noodig zynde , komen ’er ook zagte Laxeermiddelen en. Alterantia. te pas ; waar toe zagte middelflagtige Zouten , en in eenige wei- nigen ‘OoRkourige en fomtyds zeepachtige midde- Tt 4 | len ‚664 « Wan de Ziekten , welken uit de Natuurlyke len worden vereifcht. (a). Men flaagt niet zel- den, door Sal poiychreft ,…Rhabarber-en Rad. V averiana fyloeftris ‚met eenig aromaticg wa ter , Ouymell. fcilliticum , of andere bekwaame Syroop „ naar het byzonder oogmerk ingericht 5 ° of het zelfde Zamenftel , met eenig bekwaam Histraët, in het byzonder onderwerp toepasfe- lyk , tot Pillen gemaakt , en op bekwaame tus- fentyden drie of vier daar van gegeeven , die, overeenftemmende de aanwyzing „ vermeerderd en verminderd worden. — “c.) Aderlaaten komt hier zelden of nooit te pas, om dat ‘er doorgaans gebrek aan goed en rood bloed ($. CLXL. 5.c.) in deeze on- derwerpen gevonden wordt. — III. ‘Men voldoet aan het ae oogmerk — CS. CCXLVL), door genoegzaam den zelfden _ raad , met opzicht tot de voedfels en beweeging in acht te neemen, zoo even, (1. 1.) verklaard. — Waar van zich de geringen al weder niet bedienen kunnen 5; die echter de verderfelyke warme water- dranken , met een glas goed bier, of by gebrek van dat , met een glas koud water veranderende , zich niet. kwaalyk bevinden zul- len „ mits niet te fchielyk van de oude gewoonte afgaande , maar langzaam daar aan gewennende. Zoo ergens de raad in de voorbehoeding „ om- | trent Cx) L. STARER) $, 496. bl, 276. H. BOERAANE Infliute ed. $. 1165. _ LI | Gefteldheid van het Vaderland wvoortvloeijen, — 665 … trent de beweeging „ te pas komt ,-zoo is het in dit gedeelte der geneezinge, — De vet- flapte vezelen.„vaten en ingewanden ‚in weis nig zich beweegende lieden, en te veel zittende Ambagtslieden ($- CLXXV.2.4. 3.) , zouden geene. geneeskundige hulpe behoeven , indien. van dit middel ter voorbereidinge goed gebruik konde gemaakt worden. 1. Veelerhande foort: van geneesmiddelen zyn tegen deeze eerfte beginfelen van ziekten, (tot Teering, Waterzucht, Vermaagering en Zenuw- ziekten aanleidende ,) door den Heer BOERHAAVE (4) opgegeeven, — Minerale wateren „, met veerkrachtige lucht bezwangerd , __ftaal en bittere middelen, die de werking van de _maag en ingewanden bevorderen, de fpysvertee- ring verbeteren , en de belemmerde affcheiding „der tot het leven noodig zynde fappen , zonder- ling het huishoudelyke der zenuwen bezorgen, zyn hier van het wezendlykfte nut, En , wan- neer die op eene gefchikte wyze worden’ ge- bruikt „en niet onverfchillig overal ‚dan alleen daar het pas geeft, met den Cortex: Peruvianus - en deszelfs bereidingen vervangen worden , zul len zy teffens; g | Aar 2. De ( ” Apborism. de cogn. & cur. Morb. $, 23, 43: CUM VAN SWIETEN Comment, pag. 29-38. 60-62. & Materie Medica, gd heo loca, ERS, Its 665. 1 ande Ziekten , welken uitde Marburg a. “De ‘Torpor folidi vivi , en de vermin: derde’ Irritabihteit , verbeteren , opwakkeren!, en’, zoo veel mogelyk- ‚ tot haare vorige werk: | zaamheid brengen. — Onvermogenden kunnen mét wilde Baldriaan (Waleriana fylveftris), een Plant , in het Vaderland op veele plaatfen groei- jende , veele vorderingen maaken. Met ver- wondering zag ik eene hooggaande Auaflheefia (levenloosheid ) , in welke naauwlyks blyken van polsflag te voelen waren, overwinnen, door een aftrekfel van 4 loot van deezen wortel, op een fles witten wyn 5; waar van , om de lide uuren „ een theekopje gegeeven werd, en het menfch tot haare voorige. volle Vermogens. deed | wederkeeren. — | | Van de verBeTeRiNee- der. verflymde of verdikte WEIVOGTEN 5 de VERDIKKING der al te dunne EN dE VEREENIGING € VASter VERMEN- GING der te los zamenhangende en ge- Jchifte voeren 5 en het cRuwzIGE << - GEDEELTE DES BLOEDS S. CCXLVIIL De eerfte beginfelen ($. CXCL 1.) verder ingedrongen zynde , of door gebrek van bekwaame geneezing ($. CCXLVL. Ì. II.) niet-behoorlyk verholpen, of door nieu- we en aanhoudende oorzaaken bezwaard, bren- gen Gefleidbeid van bet Vaderland voortulveijen. 667 | gen vervolgens die ziekten voort „ welke dé be- hoorlyke’wasthechting in de vogten betreffen ($- CXC]. 2.) ‚die daar door total 4 groote. diks heid enz. overgaan; het gevolg van den belem= merden bedorven Spiritus reölor (S-CXXXIV.), de ongegiste meel-fpyzen , gebrekkige. beweer ging enz. en de gefchiktheid tot het. catarrhale „ rheumatigue en, rottige in de ziekten. — De verfchillende ontaartingen. maaken matuurlyk, te- genftrydige aanwyzingen uit; te weeten : het verdikken. van het te dunne en te. (oszamenhangene de, en de vereeniging van hei grialag. gela | des bloeds. L._ Tot het gerfle ed, komen. zoo wel _middelflachtige als loog- zouten „ geestryke gom- men, aanprikkelende , verfterkende, ontbinden, de , en bittere middelen , in aanmerking Cad Een ganfch_ Hoofdftuk:, de behandeling en ver- _klaaring van de geneezing der-ziekten „ uit-ver- flymde vogten ontftaande, betreffende , kan men by de Heeren Borrnaave ()) en vAN Swie- TEN Ce) nazien. Maar alle deeze middelen zul. len weinig baaten , indien de nadeelige voedfels- CS CLX. cor. 1, 1T, III, CLXL 1. CLXXXVIIL 1e5.); niet in't tegenovergeftelde CS. CCXXIV, Ze CCXXV. not. Ken veranderd-worden. … E he | (a) dk akk 5. 305. pag. 2635 264. CL) De Morbis a glutinofo „Jbontaneo , $ 75- Ce) Commentar, Tom: ls pag. 104-112. met de Aladeten, daar toe in de. Materies Medica opgegeeven; pag. 2óe 40: 668 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke ‚r.…-Een. weinig Scilla of Bryonie , op bier of wyn getrokken ‚kan met geringe kosten be- reid, en, dooreen maatig gebruik van dit aftrek- fel, veel flymen verdund worden. dik , hebben zoo wel haaren grond in’ het wegneemen der flymen ($. CCXLVII 1.) het verfterken van de maag en ingewanden , door bittere en verfterkende middelen ; als het vere hoeden van den nieuwen aangroei derzelven , „door verfterkende, Aeida mineralia (1. 3.), en het in acht neemen van den raad in de voorbe- hoeding ($. CCXXV. 2) 3: ged hier omtrent sid gegeeven We )e 6, Vermogenden zullen in het goed berkdt der levenswyze weinig geneesmiddelen behoe- ven : en-die onder hen , door {gebrek aan be- weeging „ de beginfels daar van’ gewaar worden , zullen „ met verfterkende f{pyzen. en dranken , veel kunnen toebrengen ‚ter ie weeninge van de- zelven. | U. Men Ci) Dezelve » bl, 28-31, Ck) Dezelve „bl. 36-50. (1) Verw diee uk met .J. DE GORTER ; Gez, Gen, Hoofdft. XXII, XXIV, XXVIII, LV. } Î gepeldbeid ván bet Vaderland voortoloeijent. 671 [IL Men. verdikt de-al te. dunne vogten , en ï Kaar onder het soode. gedeelte van het bioed, door herhaalde en geftadige lichaams-oeffeningen , meerder doorwaasfeming: „door. ontlasting a meerder Urine , door den evengemelden Geest van MiNpERER (S. CCXLVI. IL. 3. )"enz. Welke voor geringe lieden uit gezuiverde Cine- fes clavellati ‚met goeden wyn-azyn , kan be- reid worden ; benevens eene goede levenswyze „van. lyvige , drooge- „en voedzaame {pyzen en „dranken (wm), die in de meeste deezer onge- fteldheden de. ‘voornaamfte aanwyzing vervullen moet, . Gaargekookte- halmvrugten „by verwisfe- ling CS. CCXXV,: not. .p.) „benevens goede bieren ($. CCXXVL 2.) , zyn voor, Mminverr mogenden de minst-kostbaarfte. — De Ge- neesmiddelen dienden. die eigenfchappen te be- zitten „ dat ze noch.te lymig, noch te zamen- trekkende Zyn. (% ).; maar dat.ze., by de ver- fterking van de vezelen en vaten „de verbete; ring der vogten teffens in het oog houden. -— Dan „ voor zoo verre de vereeniging der vaneen geweekene wezelen, ter verfterking van de va- _ ten , en bewerking ‘der vogtèn „hier allernood- Zaakelykst Zyn , zoo kunnen deeze foortvanmid- delen. niet altoos uitgeflooten worden, Waarcoe | benooten : 5 1, De Cm) L. Srorke $. 397.-bl, 265. Cn) Dezelve , bl, 266. Ca Van de Ziekten , welken uit de natuurhjke r. De Acido- arflera veeetabilia Co) en die der Bergfteffen (p) ; zonderling het Eliwir Vürioli , welke in fommige onderwerpen met vrugt kunnen toegediend worden. bna Stra Konftige Staal. wateren „ zoo van: gloei- | _jend yzer in gemeen water geblust; als door by- menging van-yzer- vitríool , enz. in een foort van mineraal hervormd 1). | 3. Onder de allereenvouwdigfte de Water- zuuring , Lapathum aguaticum., Britannica ve- 74, van MuNTING , mogelyk wel te zeer geroemd CS. CXXVIIL )', en daar door in on- bruik geraakt ‚ doch, door BOERHAAVE- Cf jd ROSEN VAN ROSENSTEIN (5) , LiINNzus (7) — enz, voor de waare Plant erkend, en in alle ge- vallen van dunheid , ontbinding ‚ en daar ver- fterking van dit foort noodig is , aangepreezen 5 _en op wyn of bier getrokken , een Brij ee Et uitmaakt. — 4 Onder 20 H. en Lib. de Materia Midica, ad S$. 28. D. 4. Cp) Holl. Maapfchappy ; VI. Deels. i,ftuk, 6 LXXII. Se bl 120, I21. (4) HorrmanN, Tom, IL pag.-23. * Dugí Medic. de paie Cap. VIII. pag. 31. Cr) H. Bofrnaavr Hiftor. Plant. pag. 529. Cs) Handleiding tot de kennis en geneezing van de Ziekten des Kinderen , bladz. 525. 1 €t) Syftem. Nature. Rumex 75. edit, VIe ‚4 Gefteldheid van het Vaderland voortoloeifen. 673 4» Onder de zamengeftelde „ eindelyk de TinEtura aquofa Rofarum: als die niet alleen de dunne vogren kan verdikken, de vezelen en va- ten verfterken ; maar die teffens een vermogen heeft , om de-fpysverteering te bevorderen , de affcheiding der vogten, hier toe noodig, tè ver- beteren , en dus aan alle de oogmerken teffens - te voldoen. | III. Men vereenigt en vermengt de te los Zamenhangende en gefchifte vogten, (den grond van-de eerfte beginfelen der Svorbut , en der al- gemeener dan voorheen heerfchende rotkoortfen,) vaster „ door genoegzaam dezelfde hulpmiddelen CIL 253,4), en de voedfels, in de voor- behoeding aangepreezen , in plaats van de na= deelige en tegenftrydige te gebruiken , en door dezelve de ontbrekende vaste lucht in het bloed . te herftellen. — | } 5 7 TI. Goed. voedzaam brood , met de zeme- len daar in gebakken , en alle foort van {meeri- ge zeepachtige halmvrugten „ verfche moeskrui- den , en rype vrugten uit de tuinen , zoo in-. als uitlandfche ,„ zouden aan deeze aanwyzing voldoen : maar , wanneer deeze ontaarting der vogten , de gemeenfte onder de Morbi endent- ct, heerfcht , is ‘er weinig mogelykheid , om die verfrisfingen , met veerkragtige lucht bezwan- gerd , te verkrygen (u), De vogtige woonin- RE: Hoewel Reen (2) [ Best was het dan, den zulken van die middelen te AVI. Deel, Vy Var 674 Pan de Ziekten , welken uit de Nohuirijke gen moeten ’er by herfteld , door vaur verwatmd, de beweeging verbeterd , en daar die by snun- datien CS. CXXXIV.) enz. voorvallen ‚ door toereikende werfchooning en onderfteuning van de bedrukte gemoederen , door milde aalmoes- {en , waar van de geur , wegens de jongfte ge- vallen , noch niet verwelkt is , te gemoet geko- men worden. —- Het geringfte met de eerst- genoemde hoedanigheden begaafd, zoude met de laatfte veel helpen kunnen. —- Intusfchen dient de geneezing hier ook algemeen te zyn. o. In de tweede plaats , zyn hier de mid- delen , in de voorige afdeeling (IL) opgegee- ven, zeer heilzaam. — De inlandfche Rha- barber (de Lapatha) , de Baldriaan , de Duke “camara, van den Heer Boer maave. (v) vermo- gender , dan de China en Su/faparilla gehouden, zoo bekend om het balfemachtige in fcherpe en van een wykende vogten te herftellen , en van LiN- NaUSs als een onfeilbaar middel in de ongemak- ken, uit Scorbut ontftaande (w) , aangepreezen; kunnen hier , naar het byzonder inzicht, veel vrugt doen. Waarby de Althea, de Malva, de Confolida major of Symphytum , her Eupatorium, Eryngium enz. mede van den grooten BOER HAA- | VE voorzien „ van welke Kapitein Cook C s. CCEKVI. 2. not. d.) ‚gebruik maakte. | sh R. A. Voer Hiftor. Mater, Med. pag. 198. Cw) Hift, de PAcad. des Sciences, 1761. pag. 54 feq. Gen. Bibliah. V. Deel, pag. 130. À en Gefteldheid van Het Vaderland voorzoloeijet. 675 VvE als zeer goede middelen tegen het Scorbut , geroemd (4); en zoo veele andere Planten , door den Alwyzen Schepper zoo mildelyk aan - het Vaderland toegereikt ; waar onder de Water- kers , Waterdrieblad , Beekeboom , Waterkruie ken , Duivekervel , enz. niet moeten vergeeten worden 5; ( waar van het gezicht alleen ons tot opmerking leiden moest 5) geeven overvloedige blyken van de goedheid des Goddelyken. Maa- kers, die teffens de middelen zoo ruim tegen ‚ de kwaalen heeft medegedeeld. 3. _Eindelyk behooren hier veele inders en- kelvouwdige middelen (C Simplicta ) toe , door den Heer BoERHAAVE , onder den tytel van Aguofa- fubfarinofa , mollia „ emollientia Cy) 3 van Amara laëdelcentia frigida (2) ; van Spe- …cifica leniora. Antifcorbutica (a); en van Anti- fcorbutica modicè adftringentia Cb) opgegeeven. Waar uit ‚naar de onderfcheidene oogmerken , verfcheidene zamengeftelde geneesmiddelen ver- vaardigd kunnen worden. …_ IV. Alseen gevolg vande mingefchikte zamen- hegting in de vogten (S. CXCI. 2.) tot de wa- terachtige verdunning , traage omloop der levens- vogten …_(x) Hifforia Plantar. pag. 176, 194. …— ; Cy) Lib. de Mater. Medic. Set. 35. num. 3. pag: 12. Cz) Ibidem, Se. 614. pag. 131. Ca) Ebidem , Se. 1140. Li y. pag. 199. - Cb) Jbidem, Set. 1162, pag. 205- é | Vve 67 6 Van de Ziektén ‚ welken uit de Na atuurlyke vogten Enz. verzwakking der vaste deelen enz. tot overtollige ontlastingen (S. CXCI. 2. 5, €.) aanleiding geevende (c) , wordt aan dit inzicht _($. CCXLIIL X.) voldaan ; door dezelve vol- gens haaren verfchillenden aart, met in acht nee- men van het voorige (IL), ter verbeteringe opgegeeven , te behandelen, is Het overtollig zweeten wordt , behal- ven langzaame verkoelingen , verminderen van dek , te lang te bed liggen C d) ‚ met aantrek- ken van fluitende kleederen (©), enz. en ande-- re noodige ontlastmiddelen , fomtyds door een aftrekfel van Salie , op witte wyn of brandewyn bedwongen „waar van des morgens en des avonds een of meer lepels worden ingenomen. Welk gering middel de Baron vaN SWIETEN (/) dik- wyls met genoegen zag gelukken. a. In de Diabetes ($. CLXI. 5.0.) is, behalven het nalaaten van warme verdunnende water - dranken , en het gebruik van drooge fpy- zen , by andere zamentrekkende en verzagtende middelen ‚ het Serum aluminatum (&) , vol- doende bevonden. g. Inde bloedflorting DEN, verle oorzaaken verfcheiden kunnen zyn, komt de hoofdzaak , | tot, 5 L. STOKKE;, 6. 407. bl. 276. Cd) Dezelve , nom. 1. Ce) VAN SWIETEN Conumentar. Tom. 1 pag. 368. Cf) Idem ibidem, pag. 370. ; Cg) Mrap Mont. Medica, cap. IX. felt, II, pag. m. 19de _Gefteldheid van bet Vaderland woortvloeigen. 677 tot deeze afdeeling voornamentlyk betrekkelyk, \ vooral in aanmerking (4). Het Scorbutigue, Pic: de grond zynde , moet de ontbinding van het bloed ($. CCXLVII II.) worden verbe- terd , en de verflapte vezelen en vaten (SG. CCXLVI UL) verfterkt, en van de middelen, aldaar opgegeeven , naar omftandigheden gebruik gemaakt worden, | 4.) Eene teug goed. koud pompwater , als „de verrotting tegengaande , de vezelen en vaten — „verfterkende , en een zagt zweet verwekkende, vooral , wanneer de’ lyder dit neemende te bed ligt, en zich toedekt, is eene van de vaardigfte … middelen , om een dikwyls Ord gevaar afte | wenden. — b.) Onder de inlandfche Planten ‚kunnen de Weegbree „ de Quinguefolium „of Ponta- phyllum , en daar onder de Potentilla of Argen- bind ; waar by van fommigen de Aardbeijen « planten- gebragt worden ;) de Burfa paftoris , Equifetum, de bast van Willigen en Eiken boo- men, de Pimpinella , of Sangutforba enz. in verfcheidene gevallen van dienst zyn. €.) 'Er kunnen gevallen zyn, in welken Nirofa, Emulfiones, en een enkelde maal eene aderlaating te pas komen 5 hoewel zeldzaamer in dit foort. Het byzondere raakt deeze genee- | | te NE (5) Le STOKKE $. 407. 3. Pag. 277. | | Nt 3 678 Over de Ziekten ; welken uit de Natuurlyke zing niet, het welk beneden op aan plaats zal gezien worden. d.) _Acida Mineralia, kunnen dikwyls de meeste. uitwerking doen : als die de verdunde vogten.ftremmen „ de opzieding bedwingen, en de daar. door uitgerekte vaten tot haare voorige veerkragt herftellen ; waar onder met recht de Acida vinofa , als het Klivir Vitrioli , het Agua Rabelij , de Liquor Anodyno- mineralis Horr- MANNI , en het Oleum Vitrioli dulcè, met wa: ter verdund, behooren. dt 4.De braakingen zyn onder deezen me- de van den zelfden oorfpronk ; de vaste lucht „ het verflenste herftellende , en het bederf 4 $. CLXXXVIIL 5), benevens de uitzetting hieruit gebooren, tegengaande , moeten het voornaame onderwerp uitmaaken. Veele Salia media, de Potio Riveru, en Spiritus Minperen: ($. CCXLVII. 1. 3-) alleen, of met water van Kruis-en- munt, gegeeven; of dit water alleen , by lepels gebruikt, kunnen van veel vrugt zjn. WarsoN prees hier toe de Masnefia alba aan (h), die in aart met de voorige overeenftemt. De braaking ge- _ ftild zynde , dient de maag door zagte Parego- rica, als Diafcordium Fracaftorii , of Theriaac daar na met bittere middelen , onder welke de za Ws ol a Aco- 4 Ch) Medie al Ofra ‚ Vol lll. pag. 335. Givithdorde / Biblio. VL, eeh L 290, nr Gefleldheid-van bet Vaderland voortoloeijen: 679 „corus „ of. Catamus „ Alfem , Centauria enz. zyn ,‚ verfterkt te worden ; waar toe onder de Uiclandfche de Colombo - wortel (A) , «en het Quafcie- hout (4) ‚ de voornaamfte zyn. | De afvangen in dit foort van ziekten , hunnen grond hebbende in de ontbinding der vogten CS. CLXXXVIIL 5. én CXCVI. 4.) » en de | verzwakking der ingewanden, moet in de eerfte plaats haare voornaame geneezing daar in gezogt worden , bereids boven (S. CCXLVII. II) Berklaand. Het verdere „ dat tot deeze ziekten ERE Sn Sd in het zamengeftelde behoort, moet beneden op zyn plaats gezien worden, De voornaame mid- delen , die hier in aanmerking komen , zyn de Ipecacuanha ende Rhabarber, by de opgegeevene „verfterkende en zamentrekkende ; waar by fom- tyds pyn-ftillende noodig zyn CE) Het Semen _Lapathi acuti , kan hier aan alle inzichten vols doen (4); om van de Rhus, de Myrthas, en de Lyfimachia geene verdere melding te maaken. Behalven den bereide gepreezen Colomba- wortel Mn 0 is Eh) A. Lurieinek Geneeskundig Tdfibrifts L. Deel, bl. 7. en Uitgezochte Verhandelingen enz. Ì. Deel, 8. fak, bladz. 66. Welken Wortel ik volkomen overeenftemmende bevonden heb met de Radix ariftolochia rotunda :- waarmede ik alie die uite werkingen gezien heb, die mer aân den eerften toefchryft. bladz.’394. Ck) L. STORKES $.-407. 4. pâg. 279. CU) HJ, N,CRANTZ Mater, Med. 11. pag. 25 Vva Ci) Uigezogte Verhandelingen by Ho UTTUI N 3 IX. Nt ed 62o Vande Ziekten, vene uit de Na sne is de geneeskunde met twee andere nieuwe mid- delen verrykt geworden , als die van J. Lorez, door den wydberoemden Hoog-leeraar GA u Bius (m) den Vaderlanderen medegedeeld „ _en de Lubbahbooms- bast (nx); waarby-het Aqua | calcis , met den eerften wortel , ook zynenut- beten hebben kan (0). | 5 Wan de verBeTerinee der ONDERscHEI- DENE SCHERPTEN 4% et BLOED. S. CCXLVIIL. De eenvouwdige ziekten , uit een vogtigen dampkring , enz. ontftaande, door bykomeide oorzaaken zagtjes gekoesterd , gezien hebbende , volgt de orde „ tot die geene over te gaan , die voornamentlyk uit de fpyze en drank Kat wasdom krygen. Deeze behande- ling (p) behelst de herftelling van de onder- fcheidene fcherpten , in haaren aart en natuur „ boven (S. CLXI. 2, 3,4, 5. CLXIL 3.) vere klaard. De verbetering van de fcherpten in het ger Cm) Adverfartorum varti argumenti, Lib. unus pag. 78e Cu) A. LENTFRINCK Uitgez. Werband.-). cbl. 93. _… Co) [ Hiftor. Cont. epidem. Vermin. Cap, IV. fe. IL, Schok pag. 306 feg. ] CP) Le STORKE) $ 399 bl, 25 Gefleldheid van het Vaderland voortvloeijen. 681 gemeen , kan men ui het boven- verhandelde GS. CCXLVL 1. IL), en het onderwys van den. Heere. BOERHAAVE (q) eenigermaate afneemen. Die der byzondere moeten naar hunnen eigen | gart behandeld worden, TI. De vermeerderde flymen, door de voed- fels geholpen, en in geene ontaarting tot ont= binding overgegaan „ geeven doorgaans in zwak- ke ingewanden aanleiding tot-eene zuure [cherpte _(S$. CLXI. 2. 4. en CXCL. 3.) , uit het boven- verhandelde van de voedfels ($. CL. 1. 2. 5. CEI-2. CEIET25 CLX GOROELS:T, IE; HIL en CLXXX. 1. )» niet alleen in de eerfte we- gen „ maar ook in het bloed (7) — Allede gevolgen ‚ hier uit ontftaande , kortheidshalven vooronderfteld zynde ‚ en in de aangeweezene _plaatfen nader in te zien, worden bezwaarlyk onder gebragt , ten zy al het bovengemelde na- gelaaten , of ten minften, zoo veel mogelyk , ten goede veranderd worde. Dit alleen was ge- noeg tot geneezing.: dan dit allezints niet kun- _ nende bereikt worden , moet het geneeskundi- ge daar by komen. —- Men geneest het zuur of de zwure fcherpigheid in het lichaam : ; Te Door C4) Inflivut. Med. grtijs. _ Cr) H. Borrrnaave Apbor. &c, $. 60=64, cUM VAN S WIG: TEN Commens, di L, pag. 80-88. Virg 632 Wan de Ziekten ‚ welkén uit de Natuurlyke 1. Door opflarpende, veranderende en ver- flerkende middelen C 5) o. Door tegengefchikte voedfels uit dieren. ’ plantgewasfen enz. verfterkende middelen , ver- meerderde beweeging , en de even - genoemde | zuur - opflurpende geneesmiddelen (4). 9. Volgens de wyze van den Heer Rosen VAN ROSENSTEIN ; vooral in Kinderen, in zyne fraaije Verhandeling , over dit OREN opge geeven (u). Waar van zich : A. Geringen met weinig kosten kunnen voor: zien ; en van gelyken van gebrande oesterfchel- pen ‚ of Kreefte -fchaaren ‚ met een gering ge: deelte Vitriolum martis-ad albedinem calcinatum, of in deszelfs plaats van een. gefchikt en maatig gebruik van kalkwater (v), met eenige verzag- tende Syroop „ of „ daar het noodig is „ met die van Rhavarber enz. kunnen bedienen. IL. Het natuurlykst gevolg van een eigen= aartig bederf , door de veelmaal opgenoemde ge- fchiktheid der lichaamen , en de eigenaartige ge- neigdheid. tot het zelve, in de voorgaande afdee- lingen A he G5) Li. SToxKkKE;, $. 400. bladz. 468. (4) H. BoErHAAvE , Jc. $. 66. pag.-89. VAN Seren, l.c. pag. 89. Cu) Handleiding enz. Vil. “Hoofdtt. (wv) Holl. Maatfchappye , 1. Deel, bladz, 5o. Ë Gefleldheid van het Vaderland voortolacijen. 683 lingen ingezien en behandeld , moest het meest heerfchende zyn, ten ware de even opgenoem- de voedfels in veelen dit weerhielden. . Weshal- ven dit bederf in weinigen , onder de gedaan- in van eenvouwdige en fleepende ziekten , dan te verouderde Scorbutici , van een galachtige gefteldheid , voorkomt. « Ik heb maar twee- maal ín 20 jaaren tyds dit bederf in eenen hooe gen trap gezien , in welken dit van fterke kwy- Ying gevolgd werd ‚ én in den dood eindigde. De aanleidende oorzaaken tot deeze hooggaande. fcherpte zyn boven (S. CL. 3. 6. en CXCL 3. not. 0.) uit deeze Verhandeling ‚ en door den Heere BorRHaavE (w) verklaard. — Het eeten van vleefch der aan de Vee- pest geftor- vene Beesten „ fchynt zoo zeer tot dit ftuk niet betrekkelyk gemaakt te kunnen worden ; naar- dien de uitwerking dikwyls- zoo geweldig was , dat ze tot daadelyke Rotkoortfen aanleiding gaf CS. CLXIL) , en de Rotkoorts te Edam , uit ftinkend kuipvleefch ontftaan CS. CXXXIV,), gelyke bewyzen opgaf. — Zoo verre dan dee- ze fcherpte tot de tegenwoordige afdeelinge be- hoort , is het eene meerdere ontaarting in de vogten, dan die van S. CCXLVIL III. , onder de gedaante van eene fleepende Koorts , met hoog brandig water , vermagering des lichaams , uitputting der levens- krachten „ door kwyling , Cuz Cw) De Morbis ex pa ai ‚4.84. \ 684 Van de Bieke s oli. uit de Nature enz. (#)3 ‘doorgaans uit ‘eéne fcherpe ontaarte gal , in galachtige lichaamen „ met fterke i inge- wanden begaafd , en door al te groote vermoei- jende bezigheden , heerfchend gebruik van dier- Iyke voedfels , zonder in het nadeelige en afwy- kende te voorzien , ontftaande (4). Terwyl deeze ontaarting, in ‘het zamengeftelde doorgaans een gevolg is van eene verouderde geelzucht en hardnekkige verftopping in de lever , of derzel- ver galbuizen. — Voor zoo verre de genee- zing de eerfte beginfelen deezer ziekte bennet, : moet dezelve betragt worden : et 1. In het verminderen der al te fterke be- | weeging (2), het tegengeftelde van de flymen, die door gebrek van beweeging zoo wel verrot- ting voortbragten , als die , in dit geval , door te fterke en te aanhoudende beweegingen , tot een ander foort van bederf en alcalifche ontaar- ting (4), aanleiding geeven: het bezorgen van eenen verkwikkelyken flaap, en de noodige ont- fpanning in de huid , door zagte dampbaden en COOH: 2, in (xj). H. BorrHAAvE mof tut. Medic. S. ora. pag. 437- Cy) De verklaaring van den Heer BOERHAAVE J.C. 5. 82+ 86. wegens deeze fcherpte , hecht het beste denkbeeld tot het wel “onderfcheiden van de voorgaande $. CCXLVIL, UI, Cz) H. BorrHAAve’$. 88, pag. 7. VAN SWIETEN Goan. Tom. l. pag. 128, 129. Ca) Idem ibiden, d go. & gid ibidem, pag. 132 Ld Gefteldheid van het Vaderland vaortoloeigen. 685 oe, In het gebruik van alle die voedfels „ in de voorbehoeding ($. CCXXV.) , en genee- zing (S. CCXLVIL IL, IL), ter verbeteringe van de vogten , en. het tegengaan van de onna- _ túurlyke ontbinding en fcherpte ‚ in dezelve aan- gepreezen. he rn te In het wenden van die middelen , - door de Heeren BoERHAAVE (4), STOKKE (C), ‘en pe MoncnY (d), ter geneezing van deeze afwykingen voorgefteld. «Waar onder ras zuur wordende , als de melk ‘en derzelver bereidin- gen , dunne waterige en ligt gistende meeldran- ken ; als mol , garíte bier enz. en zulken , die het a/cali vernietigen ; waartoe alle de zuuren uit de drie Ryken ; of die het verftompen „ als alle de vette aarden , de Zrochisci V.C., de Viperis , alle zagte olien ‚ de zwavel en derzel. ver bloemen, of die het zelve verdunnen. IL. De zoutachtige fcherpte CAcrimonia muriatica) „ door het aanhoudend gebruik van gezoutene (pyzen , of te veel keuken- zout by dezelve genuttigd CS. CL. 3. CLXL 3.) , ge- booren ; wordt verholpen , door : | 1. Die vB) Trflitut. Medic. 8:1174. Apbor. 5.38. cum van Swir- TEN , Commentar. Tom. Ll. pag. 125-129. & Tom, IL, Pug. 128 - 132, Cc) $ 400, A. bladz, 267, 268. C) Holl, Maatfchappy, Jc. $- LXIJ. 1, pn | 685 _ Vande Ziekten ‚ welken uit de Na atuurlyte zt. Die doortrokken ziltige fpyzen, en. te veel gebruik van zeezout , of het zeewater , in zwakke geftellen , in te ‘groote veelheid , tot geneeskundigé oogmerken aangewend Ce) „na te laaten ; de voedfels in byna onfiaakelgke te veranderen , en de dranken al weder uit zagte zeep- en meelachtige „ en gelyke aftrekfels uic haver en garst, en gelyk foort van halmvrugten benevens gemeen water „ of ligt geestryke dran- ken enz. te verkiezen. 9. Door geneesmiddelen , van de zelfden zagten olieachtigen en ontbindenden aart „ die te verdunnen ; te ontlasten , en te verzagten : : insgelyks door loogzoutige (f°) uit kalkwater ;, onder de bepaalingen van den Heer vaN SwiE- TEN (2) , dezelve te verbeteren ; 5 el: 3. Door de middelen ; tegen de fcherpten in het gemeen opgegeeven , dezelve onder te brengen. | IV. De heerfchende garftigheid ( Acrimo- ga rancida), uit de vette en olieachtige fpyzen (S. CLXI. 2. c. CXCL 3, not. 2. ) perl ond wordt verbeterd : r. Door ne) i D. Gavzr: Adverfariorum varii ids. Lib. un. pag. 22. Cf) L. Sroxke $. 400. C. bl. 269. H. Borrnaavr Inflit. Med. $. 1175. 1,2, 3. Apbórism. $. 605. (5) G. B. vAN SWIETEN Comment. Tom, IL, p. 129, 130. G efteldheid van bet Vaderland voortoloeijen. _ C87 „Door Zich van gelyke foort van voedfels, zoo en CHE) aangeweezen, met vermy- den van het vette, gerookte, gefnerkte en reeds garftig gewordene te bedienen ; en: eed o. Door gebruik te maaken van alle de z züu= re“middelen uit Plantgewasfen „ zoo die natuur= Iyk zyn in de rype vrugten , en de bereidingen daar uit tot Syropen, Gelegen, Marmeladen enz, gemaakt; als de geneesmiddelen yvan den zelfden aart , gelyk Honing , Manna, Casfia, Tama- „finden. , en de zamenftelfels daar van in de ast | theken bekend (4). SE _De byzondere Ziekten, hier door Gs. CLÈXXVIL 5.) verwekt , zyn in de bovenge- melde aanwyzingen (1,2.) reeds begreepen. Zy worden het fpoedigfte overwonnen , door de maag van de onnatuurlyke fcherpte naar boven te ontlasten ; en beter , dan dat deeze fcherpte door haare gewoone geneigdheid , om zich aan - de wanden der Ingewanden te hechten „ de _ _ganfche darmbuis te laaten aandoen ; dat door _ Purgeer - middelen , zonder opzicht tot de ver- betering Ceorrelio, doorgaans gefchieden moet. — Het algemeene , ter onderbrenginge in de. wnpannnce fcherpten OPBSBEENEN a geldt hier zo wel, Ch) H. BorrnAave Taftis. Med, 8. 1176. Apborism. $. 605. 13. VAN SWIETEN Comment. Tom. ll, pag. 139 » 342 STOKKE _& 400. D. bladz. 269, 270- 633 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyle wel , als de laatfte aanwyzing ‚ om- de maag en ingewanden door bekwaame en bitere middelen te verfterken. | | V. De verbetering van de fcherpten , uit Speceryen enz. en die der gegiste vogten voort- - gebragt ($. CLXI 4.) , zyn uit dezelfde heil- zaame bronnen , volgens de beproefde bevindin- gen van de Heeren BOERHAAVE € VAN SWIE- _ TEN fen te fcheppen ; als : Der eerflen : door verdunnen met wate- rige gite 3 ontbinden met Saponacea actda ; verzagten met Blanda gelatinofa ; en het ver- beteren der fcherpte , die hier wegens het heer- fchende Alcaline in de fpyzen „ de ovens n mogt bekomen hebben. a.) De eerfte diners is in de meeste van deeze ontaartingen, zonderling ( $- CCXLVIII. IV. 2.) verklaard , waar toe voornamentlyk het fap van Citroenen, ‘Orange. appelen, Azyn enz. voldoen kunnen. Db.) Van gelyken de tweede (S. CCXLVIL Mt, 8, 900. C.) Aan de derde insgelyks , die in het voorgaande ($.CCXLVIII. II. 3.) zyn opgegee- ven (4) 5 tot welk oogmerk een af kookfel van haver en gort, met Oxymel fi mjn 5 En uci , Ci) Tdem ibidem, num, 11, cum VAN SwiETEn ]. c page 135 138, É hi 4 is Cefndeid van het Vaderland voortvloeijen. 689 duci, Ribefi forum Syr. e Succo citrì enz, teffens een aangenaamen drank witmaakende . ‚ kunnen vorderlyk zyn. d.) Die der laatfte is in de voorige afdee- ling reeds aangeweezen.. De Acida auflera ; als de Spiritus acido minerales , hoedanige zyn de Spiritus Salis marins Niri ‚ Sulphuris Vitriok ; en de wrange zamentrekkende midde- boven ($. CCXLVII. IV, 3,b:) opgenoemd, len E kurfhen, door de vaste deelen te verfterken, en ‚de vogten in een te pakken , de gebreken, ‘hier git voortkomende , best verhelpen. Á 2. Der anderen , 14 4.) In het gemeen + door de middelen, ter verbeteringe der zuure fcherpte ($. CCXLVIIL 1), en-die by het misbruik der Speceryen ($._ _CCXLVIIIL V.) verhandeld zyn Dd ‚aante wenden. b.) In het big door die naar de on- derfcheidene omftandigheden toe te dienen. De „‚geneezing is doorgaans tweeledig; of by het on- middelyk te veel gebruik ; of ter herftelling van de gevolgen, uit dit misbruik doorgaans voort- fpruitende ;, Febris crapularia genaamd. — — De koorts in het eerfte geval ontfteeken zynde, is eene genoegzaame veelheid waters , en aller | | hande CR) VAN, SWIETEN Jc, pag. 138. „4. 6oo Vande Ziekten ì welken uit de Natuurlyke hande verdunnende drankén , hier uit bereid, het beste. Een en andere lepel citroen - of li- moen- fap , kan in eene ligte dronkenfchap fom- tyds de bedwelming beneemen. Indien na dee- zen aanval, het bloed blyken van ontfteeking geeft , zyn zuure Geleijen en Syropen ( S- CCLVIII. IV. 2.) dienftig ; doch wanneer ’er in verouderde Dronkaarts reeds eene gefchiktheid tot waterzucht befpeurd wordt , zyn Zheriaca Diateflaron , Andromacht , geconfyte Gember, en gelyke verwarmende Aromatica „‚ Van het meeste nut. 6) Allerbest wordt de volkomen genees- wyze betracht , door langzaamerhand de gewoo- ne veelheid wyns en der gegiste dranken te ver: __ minderen 5; (wyl de fchielyke veranderingen in alle gevallen van het eene uiterfte tot het andere altoos nadeelig bevonden is) 5 en in derzelver plaats een maatig gebruik van goeden ouden wyn te. maaken , en de kwynende krachten door het bedervende vermogen. van deeze uitgewerkte geesten te onderfchraagen , en de zwakheid der maag dezelve te gemoet te komen ; ’t geen ge- ringeren met goed voedzaam bier kunnen doen. Men gebruike droogere fpyzen „ uit goed geree- zen brood; of tweebak 5 gebraaden vleefch van jonge dieren en rivier- vifch ; goed voedzaam bier tot.drank, met vermyding van verzwakken- de warme water- dranken ; en verfterke de maag en … Gefleldheid van bet Vaderland voortvloeijen, Got ‚en ingewanden door langzaam vermeerderde lig: haams- beweegingen: Welk beftuur, volgens den Heer vAN SWIETEN (/); in byna hoope- looze gevallen vorderlyk geweest is , en nooit. gemist heeft „ten zy de. ingewanden door eene geneigdheid tot verharding (diathefis foirrhofa) ; of het weeke der hersfenen byna vernietigd zyn- de, deeze kwaalen alreeds opgerieeslyk gemaakt | adden he VE De fcherpten uit een wrang zuur, Aci- _do-auflerum (CS. CLXI. 2. a. not. £. EXCL. 3: not. 4.) , vereifchen dezelfde middelen , die by het zuur ($. CCXLVIIL r.), en de behande. ling , wegens de fcherpte in het gemeen ,($ _ CCXLVIII. ) , boven zyn aangeweezenen ver- handeld Cm). VII Het overladen van de maag; door: te veel winderige of te voedzaame fpyzen ($ _CLXI. 4. not. 0. CLXV.), den uitgang derzel- ve drukkende , wordt verholpen door zagte door- fpoelingen „ vasten , overgeeven , en ontlasting paar beneden € nl In prefent gevaar zyn zul- ke braakmiddelen best, die fchielyk en oogen- _ _blikkelyk werken , hoedanig het Vitriolum al bum (o), benevens andere U) door den Lans | C1) Tbidem loct. Cm) H. Boernaave Inflit. Med, $. 1N47s, Cn) Idem Apborism. $. 605. 10. (0) VAN SWIETEN Jo. pag. 134. Kk 4 Ld 692 Vande Ziekten, welken uit de beed Heer BOERHAAVE want toe bekwaam voorge- fteld (p), of een Ohpfleer , die fpoedige ont. lasting naar beneden maakt. | Ee De toevallen „door het eeten van mos- felen ($. CLXIV. ÊS veroorzaakt , fchynen tot deeze afdeeling te behooren. — De Heer BasrTer heeft daar tegen een of twee lepels wyn-azyn aangeraaden te gebruiken ; waar te- gen veelen een glas Mallagawyn aanpryzen (4). Ik heb gevallen gezien , waar in noch het een, noch het andere hielp, maar eene ruime aderlaa- ting noodig was , daar na een zagt braakmiddel , en vérvolgens een zagt Jaxans. De aderlating wordt aangeweezen, wanneer de pols zeer drif- tig en opgezet , en het aangezicht zeer rood en gezwollen is. Wanneer deeze verfchynfels af- weezig zyn , kan men , wanneer de wyn-azyn. en Mallaga- wyn niet helpen „ tot een zagt //0- mitif overgaan. Indien de maag pynlyk opge- fpannen is, gelyk dikwyls gebeurt , zyn , na zagte ontlast- middelen (kan het zyn naar bo- ven) zagte. Lubricantia en Oleofa nuttig, ZOO wel om deeze pynen te verzagten , als den uit- flag naar buiten „ die hier niet zelden op volgt , te Cp) Lib. de Materia Medica , ad $. 605. num. ro. Ca) Natuurk, Uitfpanningen ‚ 1, Deel, bl, 126. Geftoldbeid van bet. Vaderland voortvloeijen. 693 ‚te bevorderen (7), Het nadeel door het eeten eten van raauwe Mosfelen kwam men in: Ze r- LAND (S CLXIV, 1.) met een glas goeden witten wyn, voor. | kn De ziekten, add het eeten van ej | PR ‘hieuwen Haring, Kruisbeijen (S. CLXIV. 2,34.) en Onganfche Oesters (S. CXX. [d]) verwekt ‚behooren tot de zamengeftelde ; waar _ «van de behandeling in de. aangeweezene plaat— fen , benevens de byzondere toevallen … die verzellendê , omftandig kunnén. nagezien wor- den; zoo wel, als de geneezing van de ligte Cholera humide ‚ welke men te Vlaardingen met uitflag jaarlyks gewoon was te verneemen CS.LA* 2,0). — Die van de Kruisbeijen , _ zonder opzicht tot het Epidemique, behooren tot de ep He ($. ea ij VL d> | Cr) 0. Beukens apud P. H‚ Mognrine in Ad, Eh. Med. int VII pag. 540, in cn Kx WET. rn Van de Ziekten, welken uit de-Natuürlyte 1 Pep EG Sal A S. CCXLIX. Het is niet wel mogelyk , om. de geneezing deezer eenvouwdige. Ziekten CS. CCXLIV. CCXLVIIL) zonder herhaaling te behandelen (#). —- De rede hier van is niet duister, wanneer men de weinige eenvouw- dige hoofd- of grond- wetten nagaat, die ’er in ’smenfchen lichaam. (S. CLXXXIIL ) gevon- den worden; als : die het lichaam van buiten en van binnen aandoen , en verfchilleùde gevolgen in de vaten en ingewanden veroorzaaken. _Vol- gens dit grondbeginfel , is de geneezing na de verbetering der vogten „ en het overwinnen der oorgaaken , die de wanorders , of afwykingen van den natuurlyken gezonden ftaat , ín de dier- Iyke huishouding voortbrengen , in de ontftee- kene ziekten dezelfde , als in de wenken In oe rr | allen Ct) [By het overgeeven der Verhandeling had ik dezelve alleen gefchetst, en het byzondere ter verklaaringe hier toe noodig , flechts aangeweezen. Dan , op een wenk van één der Hooggeleerde. Heeren Cenfores „na de bekrooning, ver- nomen hebbende , dat dit zoo wel niet met het vorige ftrookte , en dat eene kleine uitbreiding , overeenkomftig de voorgaan- de behandeling , beter voldoen zoude „ heb ik , wegens den eerbied aan zyn Hooggel. achtbaare gryzigheid , my bier in , en in het volgende, niet willen onttrekken , maar ten dienfte myner Landsgenoöten ‚ met voorafgaande toeftemminge der Ed. Maatfchappye , naar zyne billyke begeerte my trachten te fchikken : fchoon:de herhaaling by my even zoo onmoge. dyk , als in de aangehaalde plaatfen , geweest is. } | Gefteldheid van het Vaderland voortlneigen. 695 allen kwynt de natuur, na het overwinnen van - den ftryd „ door zich zelve voortgebragt., of door geneesmiddelen geholpen en onderfchraagt. Het voornaame komt derhalven in het laacfte ne- der , op het verfterken der vaten en _ingewan- den , of, zoo men wil , der. maag en darmen 5 welke ’ geholpen zynde , de vogten verbeterd „ de vaten verfterkt worden , en het lichaam tot zyne voorige fterkte en vermogen wederkeert. —- Om deeze reden kan dit Hoofdftuk een- vouwdiger begreepen worden , als het in de ver- klaaring fchynt opgegeeven te zyn. « Dan, de Heer BOERHAAVE , die de-beste ftel- of wiskun- dige orde, in zyne Inflitutiones Medice , en in zyne Aphorismt , in acht genomen heeft ‚ her- haalde na de algemeene behandeling der fcherp- te (u), dezelfde beftuuring in die van het 4/- caling (v), van de Acrimonia muriatica (W), van de Acrimonia oleofa , aromatica enz. (+), en van de Aerimonia acida auflera (y) ; en volgde het zelfde voetfpoor in zyne Aphorismi. De Heer STokkKeE , zyne voetftappen drukken. „de , moest dezelfde eenvouwdigheid betrachten. Waarom ik die beiden „zoo voor de befchaafde geneeskunde , als voor de Nederlandfche Prac= bel 8, HRJNS > Cu) $. 1172, (vu) $. hrg. Cw) $. 1175. Cx) $.-1176, Cy) 5. 1177, | Xx4 696 Vande Ziekten, welken uit de Natúurlyke tizyus telkens aangehaald heb. Er zyn geval- len „ onder deeze eenvouwdige ongemakken, welke eene algemeene behandeling gedoogen. By voorbeeld: | 1. In zwakke maagen ; ’t zy die. uit flappe Vezelen (S. CCXLVIL UI), uit Zuur ( S. CCXLVIIL L.), of uit Slymen , of te veel Gal , die doorgaans met de f{lymen gepaard gaat, maar ‘ kragteloos i is (S. CLXXXVI. 2.), ontftaan, kunnen eenige goede , raauwe en fappige Oes- „ters, met een {tuk geroost brood , nugteren , of voor de middag: en avond- maaltyd , en een - Kleine teug goede Maagwyn , meer nut toebren- _gen , dan veele middelen uit den Apotheek Ca). Op het voetfpoor van deezen beroemden ‚Na- tuur - kenner , heb ik verfcheidenen meer zien vorderen , dan ik met veele middelen betrach- ten konde. | 2 Van gelyken kan in het zuur, in lymen en andere fcherpten , onder deeze rangfchikking begreepen , een. mengfel van twee deelen Sapo _ Wenetus, met een deel Extraëium Quafcia tot pillen gebragt , en daar van driemaal daags een behoorlyk gebruik gemaakt, meer te wege ge- bragt worden , dan door veele meer zamenge- ftelde middelen ; vooral daar , waar het veree- Ca) J. Baster Natuurk, Uitfpann, 1, Deel, bl, 84. Gefteldheid van hei Vaderlatd voortvloeijen. 607 “gigende en verfterkende,de hoofdaanwyzing uit: maaken moet. —-- Dit zelfde oogmerk kan ook, g. Met gelyke deelen Lapides cancrorum Aiel | Sapo Venetus en Rhabarber, of met een meng- fel van de Radiw Angelica, Lapides cancrorum en Sal Abfynthii, tot de gifte van een vinger- hoed, ’smorgens en ‘savonds gegeeven , bereikt _ worden. | Van het OPENEN der VERSTOPTE KLIEREN. S,. CCL. De enkelvouwdige Ziekten , tot deeze afdeeling behoorende „moeten van de Scirrhi „ en andere verouderde Verhardingen, wel onderfcheiden worden ; naardien, zy eigent- lyk die ligte aandoeningen uitmaaken, die G. CLXXXVI. 2. CLXXXVIL. CXCI 3. CXCVI, zoo door de lucht , als door zekere fcherpten in het lichaam zelve voortgebragt, bedoeld zyn. 1. De geneezing , met dit. oogmerk inge-… ticht „ verfchilt dan. weinig van-die , welkeby de verhandeling, der flymen: (CS: CCXLVI. IL). verklaard is. Zagte Mmetica per epicrafin, … by tusfchenpoozen gegeeven.,-of alleen maar Subnaufeofa ; en wanneer ‘er geen koorts mede verzeld gaat , Mercurtalia , Saccharo fubatia, Campher , benevens Laxvantia leniora uit Salia media en Manna, van RorpereR en WacLer „ Ax5 _- Zyn | 658 Wan de Ziekten , welken-uit de natuuylyke zyn hier tegen als de bekwaamfte aangepreezen ; en ter verfterking van de ingewanden, het Ex- traCium corticis Peruviani, met Extracìa ama= 1a ( b) 5 waar van die. uit Gramen , Fuma- ria, Cichoreum, Taravacum, tot de Amarican- sia frigida behoorende , den voorrang, boven de Amaricantia tonica behooren te hebben. - Een zamenftel van Rhabarber , Valeriana Sylveftris, Sal polychreft, met de eerstgenoemde Amarican- tia „ kan dikwyls aan de eerfte inzichten geheel voldoen. — De verftoppingen overwonnen zynde , geeft men , ter bevordering van eene goede fpysverteering „ en behoorlyke ondereen- menging en voortftuwende beweeging , met door- laating der winden, een mengfel van gelyke dee- len 7 né. Cort. aurantiorum en Elixir proprietatis PARACELSI ‚ met een half deel Liquor anodyno - mineralis HorrMANNI ; of de Cortex in fubflan- tie , met Jimatura martis vereenigd 5 of gelyke foort van Minerale wateren. a. De Heer Srorke (Cc) piërkf te recht aan : „, dat ftaal en Mercuriale middelen hier te pas komen , wanneer de Lyder nog niet zeer verzwakt is, en hy beweeging oefent ; doch wanneer het omloopende bloed reeds zeer ont- bonden is , (zoo als in de Scorbut doorgaans plaats heeft ‚) of wanneer men TOI ier | at Cb) De vba mucofo ‚ pag. 45. je 57.61. CE) $- 493: Pag. 273) sf Gefteldbeid van het Vaderland voortoloeijen. 699 dat men dezelven dan moet vermyden.” _Ror- DERER en WagLeR hadden van gelyken in die ziekte met koorts verzeld , die toch in den grond. dezelfde is, al te verdunnende zouten , metaal- achtige „ of die uit Antsmonium en Mercurius bereid zyn (Jd), als door wêlke de Scorbut aan- gezet ‚, en behalven de ontbinding der verftop- pingen , de ontbinding der vogten verder zoude bewerkt worden „ afgekeurd ;. waar omtrent de Antimontalia nogthans eenige uitzondering moe= ten hebben, als die van een geheel ander vermo- gen ‚dan de Mercuriafia zyn, en eer de vogten verbeteren, dan verdunnen of bederven kunnen, Van het VERSNELLEN van den VERTRAA- > GENDEN OMLOOP d@S BLOEDS. 7 $ CCLI Deeze afdeeling ($. CXCL 2, behelst die ziekten, welke van den Heer Borr- _HAAVE , ín het hoofdftuk de Morbis ex deftehu circulationis „ €5 Plethora ortundis , verklaard Zyn (e) ; waar uit, benevens de uicbreidin- gen van den Heere vAN SWIETEN (f) , de ge- neezing kan opgemaakt worden. — Het ver- band van deeze , met de eigenaartige {cherpten \ | | | Ee ED _ Cd) pag. 59. Ce) BOERHAAVE , $. 106 &c. (CF) Commentar. Tome L. pag. 181. 159, zoo Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyke in de vogten ‚ begunftigende fpyzen en dranken, gebrekkige beweeging, en daar door veroorzaak- te opvulling der vaten „ en beginnende verftop= pingen in-de affcheidende werktuigen , maaken het befef van de geneeskundige aanwyzingen des te -duidelyker. — Hoe dieper de verftopping — wortelen -gefchooten hebbe „de voedfels meer medewerkende zyn , en de beweeging gebrek- kiger zy ; hoe meer de opvulling inde vaten moet aangezet, en de tegenftand tot gelyke-door- ftraaling vergroot worden ;-by gunftige gelegen- heden (S.XXV1II, en CLXXIX. ) die ziekten voortbrengende, welke in de aangeweezen plaat- fen zyn opgenoemd. — De uitzetting en de vernaauwing (S. CXCII) brengen hier de de voornaamfte uitwerkingen voort. … 1. Inde eerfte plaats kan hier toe van ‘dienst zyn de raad , door den Heer Srorke (@) hier omtrent gegeeven ; zyn opzicht tot eene meer- dere doorftraaling hebbende. . | og. Die middelen „ welke door den Heer BOERHAAVE (7) ter ontlastinge enz. zyn voor- gefteld ; waar omtrent de ontlasting voornament- Iyk van bloed de beste is , wanneer die op be- kwaame tyden CS CCXXXVL) worde in het werk gefteld. 3. Alle Cz) $.404. Pag. 274. Cb) $' 106. 5, _ Gefteldheid van het Vaderland’ voortoloeijen. zor 3. — Alle ‘die ‘regelen ; welke in de voorbe= hoeding „ tot het doen van meerder beweging, 8 zyn aangepreezen : benevens he: Die geene , welke by de vogtige lucht, ter bezorginge van meerdere doorftraalinge , als nuttig Zyn vaoraelield. Wan het VERMINDEREN der al te groote | DRIFT der VOGTEN ; CflZ. S.-CCLIL Voor zoo verre deeze afdeeling CS. CXCL 4.) haare betrekking heeft tot de eenvouwdige gebreken , is dezelve van gelyken gedeeltelyk begreepen in het hoofdftuk van den Heere BorRHaave , de Morbis-oriundis-ab ex- oef u motus cireulasorü Jolo Ci). Met dit on- derfcheid echter , dat in de betrekking van on= zuivere vogten „ waar van hier gehandeld word , als aanleiding tot koorts , enz. geevende , het bloed , niet als zuiver , en alleen ín te groote veelheid zondigende;, kan aangemerkt worden. te Ins het sanft. geval ‚_t geen alleen zyn opzicht heeft tot gezonden „ en die door te veel voedfel, en te weinig beweeging ($. CLXXV.) zich te veel gezonde vogten bezorgen , kan de genee- Ci) 65 92 & feq. Z sos Van de Ziekten. welken uit de Nardublike geneezing van den Heere Beenanien (R)- met de uitbreidende verklaaringen van den Heere van SWIETEN (/) volkomen toereiken. | _In het andere kan men de gedachten des enn STOEKE {4 ) raadpleegen. Terwyl. 9. Veele zaaken, hier toe betrekkelyk , in de voorige afdeelingen ($. CCXLVIII. i VL) reeds verklaard zyn ; en de overige , natuurly- ker ‘wyze , tot de behandeling der zamengeftel- de Ziekten, of die der Koortíen , kunnen ge- bragt worden. 4. De geneezing van de Frida vi aber- fanta , tot deeze fplitfing behoorende , waar van die van de Chyl , in de behandeling van de Diabetes CS. CCXLVIL IV. 2.) ; van uitge- - ftort bloed, in de overweeging van het gruizige en #4 los zamenhangende bloed CS$. CCXLVIL UI ) vooronderfteld ; en van de Materies per- fpirabilis , in de eerfte beginfelen van het catar- rhale (S$. CCXLVI. IL.) , overwogen is ; waar in de overvloedige dunne gal haar aandeel heeft, komen hier de zoogenaamde Zog-verplaatfingen voornamentlyk in aanmerking. — Dezelve zyn op de waarneemingen van de Heeren Puzos en LE bn ‚ door den Heere La Bikker (7), zoo k) 6. 104, 105. bl) Comment. Tom. L Pag. 147 - 150. n 1) $. 405. bl, 275. n) Verhandeling van het Zoe enz. XVI, Hoofdft. bl; 171, Gefteldheid van het Vaderland woortvloeijen. 703 _zoo duidelyk en klaar behandeld, dat de Neder _land{che Praciizyn daar uit licht genoeg ontfan= gen zal, om met de vereifchte oordeelkundige befcheidenheid „ de gevolgen van deeze wreer de en gevreesde afdwaaling te leeren beftuuren 4 en zoo het mogelyk is ‚de daar uit gewoonelyk - voortfpruitende onheilen overwinnen. Wan het HERSTELLEN van het “GEBREEKIGE » en de NOODIGE VEELHEID def GOEDE VOGTEN, 6/i2 S. CCLI. Al wie zich van goede drooge en maatig warme huizen, kamers , flaapfteden en kleederen , behoorlyke verfchooning ter bekwaa- mer tyd , goede fpyzen en dranken , gefchikte beweeging , toereikende winsten, nevens bedaar- de gemoedsgefteldheid , bedienen, en dezelve. genieten kan, zal, behalven deeze voorrechten des levens , weinig geneeskundigen raad behoeven. … Onder de geenen , die deeze hulpmiddelen noo- dig hebben, is de behandeling tweeledig : als die der v/ocibaare en die der vaste deelen. __t.. Die der vloeibaare zyn boven ten over- vloede aangeweezen. 2. Tot die der herftelling van de vaste _ deelen , moeten voornamentlyk de breuken (S. CLXXXIX.) gebragt worden. | tonen 1, De zoa Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyhe r. De behandeling hier van bekend zynde, Komt het meest op goede breukbanden aan , om den verflapten Annulus , door goede -fteunfels onder alle lichaams- beweegingen , en met het minfte ongemak te fluiten , en door dit middel de uitzakking van darm of net enz. te verhoe= den. — -Dewelke onder de Vaderlanders door den Heer J. MoNNiknor (0) naauwkeurig be- fchreeven , en door den Hooggeleerden Heer P. Camper (p) verre boven myne goedkeuring verbeterd zyn. „Waar door deeze lyders zich met meer gemak en beter vrugt „dan voorheen, van deeze hulpmiddelen kunnen bedienen. 2. ‘Ten aanzien van de verflropte Breuken, zal de Verhandeling van den Heer M. vaN Prersum (g) by onbevooroordeelden ook haare waarde blyven behouden , wanneer de wyze , door zyn Ed. in dezelve voorgefteld , met be- hoorlykin acht neemen van de curatio Antiphlo- giflica , vooral met herhaalde aderlaatingen, om- zichtig worde in het werk gefteld. Een gefchikt gebruik van Opiata met Actda vereenigd, zyn altoos voor de vermogenfte middelen gehouden , | | om CoY-Ontleed- Heel en Werktuig - kundige Zamenflelling over de Scheurfels of Breuken, Amfterd. 1750. $. 249. p: 133 enz. Cp) Verhandeling van-bet Bataaf sch Genoötfebap , 1. Deel, bl, 253 - 276. | (q)-Vertoog. over-de gemakkelvkfie wyze van geknelde Darmbrett- ken binnen te brengen, enz. Zie Boekzaal der Geleerde Wuereld, January 3773. bladz. 74e _Gefleldbeid van bet Vaderland voortoloeijerd 405 om de ontfteekene fpanningen , (die de-groote: ‘oorzaak van de beknelling ‚koud vuur „ en ein= delyk den dood in de verftropte. breuken is ,) tegen te gaan. Volgens de eerfte manier „ is-hee my herhaalde maalen. gelukt , de beknelling te. overwinnen, en de lyders, zonder het doen van - een. Operatie, te herftellen : waar onder, ik er twee gezien heb „geene verouderde „ maar ver- | {che breuken hebbende: , in welke , nd het vere _… meesteren van de inflammatie ‚ en het ophou- den der gewoone toevallen „het ontfteeken der ingewanden aanwyzende , de. ingewanden eerst eenige dagen daarna inwaarts wierden. gebragt. —_ En, op de eerfte mer de laatfte wyze. ver- eenigd „ openbaarde zich het. verfchynfel „ hee geen de Heer vAN PHELsuM in Zyne waar- neemingen uitdrukt ; dat de breuk van zelfs des nachts inglipte 5 langs welke wyze ik meer, dat nog- eene waarneeming alhier, gedaan is. — — Omtrent de Tabaks - Clyfteeren, heeft de Heer L. Heister in eene beknelde breuk waargeno- men, „dat gemeene tabak, niets uitwerkte 4 maar na dat men Warinas tabak genomen. had, in het kort eene. gewenfchte LRnlde Nol6de, NS ende: Iyder geneezen werd” (7). 6 GCLIM. ;Löt dus: verre in de overwe: ging ván de verbetering der. enkelvoudige ziek. | … ten Cr) Heelkuridigs oidrendnsis. it, Deel à bl. vivid jk XIII. Deel. VE A „06 Van de Ziekten, becak uit de Natuurlyke ten van de vogten:, vaten en ingewanden, ver- keerd hebbende, eifcht de orde, tot de zamenge- ftelde fleepende ‘ziekten CS. CXCI. 6. ), tot dee- ze afdeeling verder behoorende , over te gaan. \ Van de GENeEziNG der Zamengeflelde ka bean LAND -ZieKTEN , ( Morbi Endemici Chronici }. 8 CCLV. Allereerst doen zich hier die gevoelige pynen op , den omtrek des lichaams aandoende „en onder de ruime benaaming van Rheumatigue pynen (S. CXCIIL.) bekend. 1. Ter geneezinge van den Rheumatismus chronicus „ kunnen verfcheidene voortreffelyke Verhandelingen, (behalven de bekende in voor- naame Syffematifche werken,) van nut zyn. — Dan , deeze van te groote uitgebreidheid zyn- de , waar van de aanhaaling eer verveelen , dan eene bepaalde geneezing aan de hand geeven zoude ’ moet men zich met het opflaan derzel- ven, in de Commentarii de rebus in Scientia na- zurali € medicina geflis , en met de Geneeskun- dige Bibhotheek, van den Hooggeleerden Heere SANDIFORT vergenoegen. —- Men zie uit de behandeling van den Heere VAN SWIETEN „ dat hier over eer eene byzondere Verhandeling te fchryven is, dan alle zaaken, die hier toe te Wengen Zyn » binnen de enge palen zer 4 | nee= … Gefleldheid van het Vaderland boortvloeijers | 207 fheede té bevatten.’ De Rheumatismus-acutus behoort tot het tegenwoordig onderwerp niet, maar tot de Morbi acuti ; waar van de genee- zing vooronderfteld wordt. — ‚ Onder de Ver- handelingen , tot de tegenwoordige ziekte die- nende , komen vooral in aanmerking : r. De Verhandelingen van AKENSIDE (Ss), van CoruNNmus. (4) ‚ van Krzowirz (u), _van Bose (u), en van THEDEN, (WW). 2. Vooral moet de welverdiende lof aan de __meêdegedeelde middelen , door den Heere Ba Fuun (w) „die herhaalde maalen heilzaam bes vonden zyn „ hier niet onthouden worden. 3. Het geen , waar op het voornamentlyk aankomt , is: het herftellen van de belemmerde uitwaasfeming „het verdunnen. van de taaye en ymio e getwordene vogten „ en het ontlasten derek, den door. bekwaame middelen. 4.) Het eerfte onderwerp is bereids in de voorgan afdeeling (CS. CCXLVL. ) -behane | „deld , BE Commentarius de Dyfenteria. st) De Ifchiade mervofa Commentarius ‚ Neapoli Br On. Cu) Differtat. de Morbo coxario Vienne 1770. of Genees sk, Bibliotheek, 1X. bl. 49, ee Cv) rome quo uftionems in Rheumatismo- EP_Artbr iide COjite mmendat. Lip. 1771. Cw) Neue Bemerkungen und Erfbarbungen €c. Berlin 1771. Cx) Zoll, Maatfobappye, IJ, Deel, bl. 6-12. Yyá zo8 _ Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke deid „ waar omtrent de behandeling van Aken: SIDE ‚ wegens het gefchikt gebruik-van de Jpe- cacuanha, eerst met oogmerk om een zagt over= geeven te verwekken ‚en daar na als een zagt Alterans- te werken, de eerfte aanmerking ver- dient. | hi, 4.) Het tweede is in het eenvouwdige me- de (9 CCXLVIIL ) aangeweezen ; waar toe Alcahna fixa , Antimonialia , en Aromatigue kruiden , uit Guajac (4) , Saflafras , Hermo- daCìylus „ Salf/eparilla, Pareirabrava, en onder de inlandfche de. Bardana , Caryophyllata , en Dulcamara enz. allernuttigst zyn. — De Sap -{y) [Men heeft in het voorleeden jaar een middel uit de harst van Guajac met Rum of Taffia, in de Mercure de Francê gemeen gemaakt , het geen thans veel , zo niet te algemeen _ gebruikt wordt. Wie den aart van dit middel kent, van lan= gen tyd tegen de Rheumatique pynen en andere kwaalen ge- beezigd ‚ weet , dat deszelfs brandende olie aan de deelen biyvende hangen , in ftaat is, om de -gangrena te veròorzaâs ken C VAN SWIETEN Commentar, Tomel. pag. 638.). - Welke bfandende fcherpte in de af kookfels , met byvoeging van de helft Zoethout , kan getemperd worden 4. maar niet -zoo ge= makkelyk in het aftrekfel mèt Zuffa. Zal men 'er dan geen madeel van hebben., zoo moet het ruim drinken, tot de prik- kelende fcherpte verdweenen is, daar by in acht genomen worden. Beter doet men; van de bovengemelde middelen gebruik te maaker , of een afkookfel van Pareira brava , C M.F. Locuner , Schediasma de Pareira brava €$c. Norimber- ge 1719.), te neemen , het geen wel goed , maar geen na deel doen zal. Dan wel de Guajac , naar de wyze van T. DAwson , Cafes in the acute Rheumatism anthe gou &c. Lond. 1775. vel Comment. de reb. &c. Tom. XXL. pag. 594» uit de Tinêt. wolatilis G. guajaci , met eijerdoorn ontbonden, (gelyk PRINGLE gewoon was) , en met gemeene Sioop en gerftene water verlengd , te geeven. J | Me. Gefleldheid van het Vaderland woortvloeijen. 199 Sapo venetus, hier toe van de Heeren PRINGLES EE CrerQq en -D. Monro (2), tot een half once daags in verouderde getallen met vrugt ge- geeven ; en een aftrekfel van 3 loot Quafcie= hout „ tot een pond water , om daar van om het uur een lepel te gebruiken , door Dr. Brom, als een bekwaam middel in Rheumatigue pynen aangépreezen (a) zynde , zoo kan het mengfel ‚ van deeze beiden ($. CCIX. 2.) zeer bekwaam aan die inzichten voldoen. Het Antimonium _crudum wordt hier toe als een fpecificum aange- __preezen (4); met welk Kunrer zich zelven. van eene verouderde Rheumatismus genas (Cc); van waar zyne bekende koekjes nog den naam draa- gen (4); hoe veel te meer zullen dan zúivere Antimoriialia met Alcalina ontbonden „ dit oog- merk. bereiken. Onder-de zamengeftelde mid- delen kan het Decoêtum. van FuuN , of, in een kleinder begrip, gelyke kruiden met Antimoniuns erddumn Nötrum fium, Spir. falis Anmoniaci enz: een goed geneesmiddel uitmaaken. … Hoe men de derde danwyzing ; door N Nn, middelen. en fpaanfche vliegen betrachte , NT EG C2) An Account of the Military Difeafes , @c. Lond. 1764. pag 152. Geneeskundige Bibliotb. IT. Deel, bl. 683 Ca) Calanner Amenit. Academ. Vol. VI. &c. Uitgezochte Verhandelingen, op de-aangehaalde plaats, bl. 410, 411. Ch) F. Bh M.R‚S. Tom.1. Seâ.1l. cap. VI p. 450. Cc) Laborat. Chemic. cap. XXEXII.. pag. 432 Ce) Dispenfator,.-Brandenburgense-pag. 132. - kNS „io. Vande Ziekten, welken uit de Na phi ke is over bekend. —- Ten aanzien van de laat- fte, kan men met vrugt CoruNNius in de aans gehaalde Verhandeling (e), voornamentlyk wes gens het aanleggen derzelven aan den buitenkant der knie , hier op nazien. Wat nuttigheid het ‘branden in deeze kwaalen hebben kan , *t geen by «de ouden zeer in gebruik was , kan men uit ‚de Verhandeling van Bose (. IJ etter En hoedanig d.)- Deeze ftoffe tot verettering overgaan _ konne „ kan men de Verhandeling van E.C. Juncker (g) hier op raadpleegen. 4. De behandeling van den Rheumatismus fcorbuticus , (va dezelfden aart zynde, als die, „welke door een aanhoudend gebruik van den Cor= _ tex Peruvianus ontftaat ,) die hier van niet kan uitgefloten worden , kan men by SYDENHAM nazien (A); zoo als die onder. de behandeling der voorgaande ontaartinge der vogten begreepen is , en door de middelen , tegen dezelve opge- geeven , grootelyks kan verhoipen worden, — De Britannica van MunrtiNc, in Rhewmatigue pynen 3 Ce) Geneeskundige Ribliotb. VI. Deel, bl. 145. Cf) Voor den Nederlander in de Geneesk, Biblioth. X. Deel 1. tuk , bl. 84. Vergeleeken met M.C» Poursau Melanges de Chirurgie ‚ Lion 1760. Ca) Differtatio de Artbritide fuppuratoria , Hale 1709. Gene Biblioeb, VII. D. bl. 751. (Ch) Set. VL, cap. V. page u, 277 Gefleldbeid wan het Vaderland EE Zin pynen , en alle die van dit oort zyn , aange= preezen, en van de Heer Cranrz erkend (Cé), kan ook in deeze byzondere foort van Rheuma- tsmus „ zoo wel als een aftrekfel van her Zhijd- bum fibrmmum , van goed gebruik zyn. 5. Hoe men verouderde Rheumatismt door een {tout gebruik van het MxtraCtum cicute, het poeder van Meonitum , en door een aftrek- fel van Sasfafras , Lavas- wortel , en Zoethout overwinne „ of door het Tnfuftum vitri Antimo- _mil verzagte, kan men by den Bá4ron vaN Swir- TEN opflaan (&). Andere vergiftige Planten , hier toe aangepreezen , moeten door den tyd dien toets uitftaan , dat ze als veilige geneesmiddelen kunnen worden ingegeeven. IL Hoe men de onderfcheidene foorten van deeze pynen ‚ byzondere deelen aandoende ; geneeze , is uit de aangeweezene Werken CS. CCLV. IL. 1.) 5 en die het hoofd, de ooren, en het aangezicht aandoen, uit. F. HorFMANN (0) op te maaken. 1. Het is een aangenomen vooroordeel , dat — ‘er voor kies- en tandpyn geene geneesmiddelen Zyn. Men kan het tegendeel hier van in het - | even (5) Le. Tom. II. pag: as. | CR) Comment, Tom. V. pag. 674, 676-679, 68t. (4) M. R.S: Tom. I, Set, 1. cap. IIX. X. Yy4 pr Vande Ziekten ; welken uit te Nú atuurljke € even aangehaalde IX: hoofdftuk van HorFMANN zien, … Zagte uitwaasfemende middelen (4) na voorafgaande Liavantia CS. CXCII) , kunnen dikwyls de felfte pynen bedwingen. Dus kan een JFulapium van Spiritus. Mindereri Zij, Rob Sambuci Ziv. Ag. fl. Flor. eorundem Zwi. Lig. „Anod. min. Hoffmann. deft. zi. , bekwaamelyk aan dit oogmerk beantwoorden. —- Van gely- ken kan men door een mondfpoeling uit Bistor- za, Tormentilla, Britannica of Caryophyllata, met een of meer greinen Opium , eene groote verzagting aanbrengen. — In hoe verre de _Zeilfteen-ftaven hier aan voldoen (#), zal de beftendige bevinding alleen kunnen beflisfen. a.) De beroemde C. LinNzus ‚ aan eene ‚ verouderde Memicrania kwynende , die op het gebruiken van een drachma gemeenen wyn ver- {limmerde , en over de 16 jaaren geduurd had , ( waar voor hy te vergeefs by alle zyne genees- kundige vrienden in Europa had raad gezocht , welke aânval doorgaans 24 uuren duurde , en een vloed van heete traanen , met opgezette ge- zwollen aderen aan die zyde van het oog veroor- zaakte , hem zelden langer dan agt dagen ver- liet , en hoe langer die weg bleef , hem te he- viger aanviel ; ) genas zich door het drinken van | EER Con) Idem ibidem, pag. 332. 6. V. Cr) Geneeskund, deva 1D. bl, 353 545: IL D, bl 214, Gefteldheid van het-Waderland voortoloeijén. 713 _@en pond: zuiver water des morgens , en eene wandeling voor den middag - maaltyd te doen (6). - —— Van gelyken zag ik eene Vrouw van dit las- tig ongemak herftellen „ door het gebruiken van twee deelen Zinêiur. Antimonit acris , met een deel Liquor cornu-cervi fuccinati , en Liguor Anodyno-mineralis HorrmANNi, waar van Zy driemaal -daags 40 of so druppels met witten wyn innam, — | | b.) Voor de ruisfingen in de ooren heeft ScHusrTER (fp) mede de Liguor cornu cervi fuccinatus aangepreezen ; en tegen het verdikte oorfmeer „ dit zelfde ongemak veroorzaakende , Linnzus (4) de Mentha. ka | …e.) De Morbys crasftis Hreeocratis CS. CXCVI.) , tot deeze afdeeling haare betrekking hebbende , is van een Mheumatiguen aart Cr). De belemmerde doorftraaling in het Syflema ve= ne portarum , de bezecting der ingewanden (S. CLXXXVL 2.), en de ontaarting van het bloed hier uiet gebooren , brengt het zelfde gewrogt, in alle de Catarrhale en Rheumatigue ongefteldhe- den zigtbaar, voort (s), welke de gefchikte zae Te | men Co) Amenitat. Academ. Vol. VII. pag. Ir, tk CP) Alta Phyfico-Med. Tom. ll. pag. 234. Uitgezogte Vere bandelingen-by HourTuiN, Vill. Deel, bl, 521. Ca). Lib. citat. pag. 291. bek | Cr) BRENDEL J. c. Progr. XXVII $. IT. pag. 167. Cs) Idem ibidem ; $. IV. pag. 168-170. EN Yy3 zig Vande Ziekten » welken wad de Natuurlyke - menhechting in de vogten betreffen: : te duide Iyk boven verklaard, om hier weder te herhaalen. —-_ Het bloed moet dan hier , als boven is aangeweezen „ verbeterd , en de belemmerde verflenfte vogten naar buiten geleid worden. — Aan deeze inzichten voldoen het best de Safia media , die teffens de bezette ingewanden ont- binden ; vooral „die ex Natura fua Tartarea Jemperâta zyn „ om den Tartarus acidus , den grond van deeze ongefteldheden „ te temperen en onder te brengen. Waar toe voornamentlyk ‚de Terra foliata Tartari , Tartarus folubilis , Tartarus regeneratus , de Potio Riverir, Spí- ritus MINDERERI, en de Spiritus falis dulcis coagulatus , (indien die wel bereidis „) de vermo- genfte van allen is, ín aanmerking komen. ‚Naa welker gebruik de ingewanden , door behoorly- ‘ke Lávantia eccoprotica geholpen zynde , door Amaricantia. tonica moeten verfterkt worden. De zoogenaamde Pilule polychreflre, uit Zmag- ricantia frisida C& tonica cum Aloëtica correëïa beftaande, kunnen, onder een gefchikt gebruik, en eene goede levenswyze, aan verfcheidene i in- zichten voldoen. a.) Zoo groot eene dwaasheid het is, dat men voor de Tand- en Kiespyn geen raad kan doen 5; zoo verre is het vooroordeel doorgaans ingeworteld , dat ‘er voor de Podagra enz. geen hulpmiddel Zy. — SYDENHAM gaf den moed in deezen niet op ‚ maar hoopte, door het beeld ee en 4 Gefteldbeid van het Widerland: voorivloeijen.. 715 … beeld van den vorter Peruvianus’ in het overs winnen van hartnekkige tusfenpoozende koort- fen gefterkt zynde , dat ’er ten eenigen tyde een middel tegen de Podagra zoude gevonden wor- den Cs); en dit middel toen aan hem nog onbe kend zynde, achtte hy, dat, wanneer de Podg- gra zelf reeds tot knobbelachtigheid ware over. . gegaan, (volgens het bekende, Solvere nodofam, nefit Medicina Podagramn , voor ongeneeslyk gehouden ,) langduurige en dagelyk{che bewee- gingen , verouderde knobbels konden verzagten en ontbinden , en de nieuwen voorkomen , in- dien die maar zoo verre niet verouderd waren , dat de huid in de zelfde ontaarting ware overge= gaan (#). _ Hierocrates had toch al geleerd, dat jonge Podagristen , in welken de Podagra nog niet vereeld was , naauwkeurig leevende , den arbeid beminnende , en den ftoelgang te baat hebbende , konden geneezen worden (u. F. HoFFMANN fchreef verfcheidene Diflertatren over (Cs). De Podagra , pag. 480. (4) 1bidem, pag. 468. F. HorFMANN had hier tegen de _ Balfamus Sulpburis Antimoniaci als een zeker middel aangepree- Zen ( Med. R.S; Tom. HM. Set. 1. cap. XL... X. pag. 259.) en de Heer J. Basrer ( Natuurk. Uitfpann. H-- Deel, 1353 het flym van het Zêe- of Strandwier, als een goed Varda ter proefondervindinge voorgefteld. [ Gelyk J. W. Scarorper. (von den wurküngen der Eicblen &c. Gott. 1774. pag. 28. Come ment. de Reb, &c. vol. AXL. pag.637.) de gebrande ekels hier mede met goed gevolg tegen gebruikt Bene d Cu) Pradiltor , Lib. IL, cap. 7. „16- Over de Ziekten ‚ welken uit de Natuurlyke — over deeze Ziekte (w)), en bewees uit het voor- ‚ beeld van CNEUFFELIUS (4) , wegens de genezing van een Poaagrist van 7o jaaren , de mogelykheid van het geneeskundig beftuur in-dit fmertelyk ongemak. R. A. VocerL achtte deeze kwaalen onder het mogelyk bereik van goede ge« geneesmiddelen (4). _De zoogenaamde Adepti ,-betrachtten zoo wel de geneezing van deeze ziekte „ als zy met hunne goudkunst óp» hadden „en poogden door hunne geheimen even zeer het kwaadaartige in de ziekten te overwin- nen , als zy zich met vlyt beyverden , om den Steen der Wyzen te vinden ; waar van hunne werken overvloedige bewyzen geeven. Intus- fen is het beste geneesmiddel in deeze kwaal , eene geftaadige beweeging en gefchikte lichaams oefening, onder eene maatige levenswyze ; die miet alteen van dat vermogen zyn, om de eerfte beginfelen deezer kwaale tegen te gaan ; maar ook het fmet, op het nakroost overgebragt , ge- | B heel (w) Onder anderen de Genuino 5 Simpliciffimo doloris peda- grici remedio 3 de Cura doloris Pódagrici prefervatoria per fimplicis- fima remedia; de Podagra retrocedente în Corpus. Oper. Supplem. Tem, U: pag. 173. 180, & 187. Vergeleeken met. Cap. XI. Set. II. Tom, 1. & Difjertat. UI. De Mercurio €& Medicamen. _ tis mercurialibus feleêtis , Thefis XXII, pag. 586. Obfervation, Chemicarum „ Tom. IV. M.R.S. Cx) Epiftola de Podagra curata per Doftorem ANDR, CNruurrze LiUM, Amftel. apud JonAN. BLAEU 1643. | Cy) Academic. Pralcêtion. $. 478. pag. 381. Gefleldheid van bet Waderland voortvloeijen.… 717 ‚ heel te doen zwygen (2). Hoe de. Alcahest, GrauBEri, benevens andere Áromatigue bittere, middelen „door den Heer BorrnaavE (a)s, ‚ en her Poeder van den Hertog van PoRTLAND,; „ter voorbehoedinge tegen deeze kwaalen zyn, aangepreezen ; en wat uitwerking het laat{te in- zekeren. Lyder gehad hebbe „ kan men by de Heeren vAN SWIETEN () en GAUBIUS (C _ nazien. — En de voortreffelyke hoofdftukken, over srad, ziekten , by de Heeren BoERHAAVE — ‘EN VAN SWIETEN Cd ) geheel. opflaan , die de 4 Melk cuur teffens influiten (CE) „3. De geneezing der Iscarapica.i is in de e Ver- handeling van CoruNNius begreepen „ endie der. LumBaco. behoort doorgaans tot de Morbs- Rheumatici acuti_; de Hehaoka niet zelden vaotsfande. ‘ h.\ WE CCLVI._ De geneezing nike Almen CS: CXCIV.) ús’, naar maate van de verfchil _feûdevoorzaaken’ „die dezelve. voortbrengen ; onderfcheiden. ’t Aj die uit on ‚ “borstwater; BEE EEE KEE De: be: k N a ge G-las-Be VAN SWIETEN Gamst Tom. IV. peg- 2437 Ca). Apborism. $. 1275. Cb) Comment. Tom IV. pag. 363, 364: ec) Holl. Maatfchappyo , IV. Deel, bl. 308. feg. Cd) De Podagra € Rheumatismo. Ce). Vergeleeken met JH. GREISEL Traflatus Medicus de cura Vatis à in SER > Budiff, haer 1. | » „18 Vande Ziekten welken uit de Natuurlyke verhardingen C f\» of fpanningen haar oorfprong neeme. —- Tot dit oogmerk is het genoeg , die uit taaije flymerige vogten „ of krampachtige fpanningen ontftaan , in het oog te ‘houden ; waar van de geneezing onderfcheiden door Hux- HAM (2) is voorgefteld : waar by het mogelyk. _van nut zoude kunnen weezen , hier melding te maaken van een Aflhma epidemicum , am aCu- tum, quan chronicum, waar van men de behan- deling. teffens aangeweezen vindt (A) ; over- eenkomftig de melding , daar van bereids boven (CS. CXCIV,) gemaakt. — Ai 1. In het Aflhma pituitofum worden ont- bindende middelen doorgaans met vrugt voorge- fchreeven. “Het Lac Anmoniactim, naar de by- zondere oogmerken bereid ; de Scilla, met Vin- eetosicum en Nitrum tot poeder gebragt. > on« „der een gemengd , en in gefchikte giften ter be- kwaamer tyd -gegeeven ; of de Sci//a, met Sapo Venetus en Gum. Ammoniac tot pillen gemaakt 3 de Kermes minerale ; het Sulphur auratum An= timonii , de Millepedes „ en veele andere mid- delen , kunnen naar de byzondere oogmerken ingericht worden „ en volgens dezelve van veel vrugt zyn. Waar toe de aangepreezen /peca- Cuan= Cf) Morron Phtbifiologia ‚ Lib, lil, cap. L & Il. Ce) Le. Tom. l. pag. 53 Ch) Obfervations on the Aftbma and on the Houping che. by J. Mirren ; of Geneeskundige Bibliach. VIL, Deel, ble 298 Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeigen. #19 ewanha (S- CCXLVI. IL. 1. 4.) , zoo wel in ° deeze, als in de voorgaande ongefteldheden E _van groote nuttigheid is (#), en in weinige grei- nen , met noodige corigentia enz. gegeeven , meer doen kan „dan men met groote plasfen geneesmiddelen kan volvoeren. — De ver- eifchte fluim-loozing , kan , volgens M. Cos- TE (k), door vlugge loog - zouten , uit «Sal fuccini , Cornu cervi., Ammoniaci , met Flor: _fulphuris en Syr. Althee;, bevorderd worden: _ Deeze verminderend zynde , en de Lyder min- der hoestende , kan men tot een afkookfel van Bardana en Guajac, en vervolgens tot Venier kende middelen. overgaan. | … Die, welke van een ‘krampachtigen aart dS gade door „Antispasmodica „(waar onder de Spaanfche vliegen (/) en-de Corton Miferei, of het zoo berugte Bois de Garou- an) ‚vooral wanneer men den echten bast daar toe bezige. ki sk « hardt RuEanE Medical Transaêtiens ; Vol. I. pag. 93. En (eon Bibliotb. IX. Deel, bl. 31. “ Ck) Traité des Maladies du Poumon , Paris 167. pag. roó, | Geneesk. Bibliotb. IV. Deel, bl. 481. (1) De Heer Mepreus bediende zich, benevens anderen, met vrugt van dezelve , leggende eene groote fpaanfche vlieg op de borst , geduurende zes uuren 5 ê welk hy alle week herhaalde, en de geneezing in vyf weeken volbragt. Medicie nifche Beobacbtung gen, enz. Il. band. Zurich E49 Pag. 522. en Geneesk. Bibliorb. iv. Deels A94. Cm) EfJai fur Pufuge & les effets fur U écorce dus Garou vil gairement appellé Soin- bois &c. pat M, A. Le bag 1767. seo Van de Ziekten „ welken uit de Natuur lyke behooren ;) met fa fetida „ Liguor anodyng= mineralis HorrmaNNiI , Liguor cornu cervì fe cinatus , benevens verfterkende middelen uit den Cortex Cascarslle en Peruvianus „als de voor. naamfte daar toe aangepreezen , by andere nodi- ge betrachtingen ‚ geholpen worden. De zoo even genoemde Zpecacuanha ( 1.) is niet min in dit, dan-in het voorgaande foort van Aflhma, zo wel in den parovysmus , als na den bedaarden orgasmus ‚ een uitmuntend geneesmiddel (4). > 3. G. ScuustER meende in beide gevallen (1, 2.), eene eenvouwdige behandeling in de Aja fietida en Scilla „benevens de bereids ge= _noemde Liguor anodyno mineralis , en een mid- del uit het pulvis Antispasmod. STAHLII Bij. Antimon. diaphor. Dj. Camphor. gr.j., in vier giften gedeeld , en des avonds daar van een ge- geeven ; gevonden te hebben : ’t geen door an« deren, in gelyke gevallen gegeeven , even min het gewenfchte oogmerk bereikte , als gelyke | voor- Cn) [In een vogtige benaauwde borst-doet een kleine gif= te van de Ipecacuanba , lang gebruikt „ wonderen, … In eene ftuipachtige kortademigheid , fchynt ze een ftillend vermogen te bezitten. Rurrr Materia Medica, Antiqua €$ Nova. Hedend. Vaderl. Letteroeff. V. Deel, num. 7. pl: 309. —- Met Aja fes tida vereenigd , voldoet ze aan verfcheiden inzichten. —= J Wat Braakmiddelen in de Aamborftigheid kunnen te wege. Brengen, kan men afneemen uit eene toevallige geneezinge, door eene verkeerde gìfte van Scilla , die tot een Chysteer ge= fchikt was, bewerkt. Zie Muzerr’s Wabrnebmungen „ Beslin 3764, pag. 32. Geneeske Bibliath, I. Deel, bl, 297, Gefleldheid van het Vaderland voortvloeien. „ai ___vwoorfchriften, uit EJ fedlicenfì, Conchis € Cin- \_wabar. nûtiv.-unc. dimid. Scille gr.x. „in zes gelyke deelen verdeeld , enz. waar van eenige gelukkige gevallen worden bygebragt (0 ).-— De reden hier van kan in het verfchillende C/- maat gelegen zyn , onder welke het Asthma pituitofum in de Nederlanden , uit eene taaijere « flym ontftaan kan ; en het Asthma fpasmodicuns: door de fchielyker lachts- verandering ‚en het ‚meerder vermogen van de nadeelige winden „ ‚En den ongunftiger dampkring , van eene moci- … 1yker geneezing is, dan in die luchtftreek , waar in deeze beroemde Geneesheer zyne waarnee- … mingen te boek ftelde: fchoon dezelven by vee- len, vooral in het Asthma cachefiicum „ van al- gemeen gebruik zyn. — 4. Een andere geneezing tegen ‘het Artie ma, beftaande uit Fol. fene, Flor. Sulphuris-, Zingiber en Crocus , tot Poeder gebragt, vinde. men by M. VAN DER MONDE (9) 5. Veele s BCo) Move Al. Pyfic. Med, Tom. Il. $ II. pag 236-238 Uitgezogte Verhandelingen , VII. Deel, bl, 524: 3. … (p) Journal Périodique dObfervations de Medicine, Gc. Tom. VIL pag. 388. {Eene gelukkige geneezing van eene hoog» gaande Afibma ‚ nimmer te vooren door my zwaarder gezien, zag ik (1777.) volgen op bet gebruik van de Zinët, Melame todii , door welke ook Wormen ontlast , en eene menig- vuldige taaije flym geloosd werden , waar van ik mede geen voorbeeld ken. AVL Deel, | AP vor Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke Ì 5. Veele zamengeftelde gevallen van dees zen aart , kan men by E. HorFMANN (4), He Riprey (7) en AKENSIDE (5) zelve nazien; by welken laatften Schryver men zich verwons deren zal over de buitengewoone gifte Opium „ welke deeze ziekte in hooggaande aanvallen ver- draagen kan , zonder dat dezelve nogthans ge- noegzaam was om die te overwinnen : gelyker- . wys RipLey (4) de vegan maate mede « over- fchreeden moest. 6. De Pareira brava kan in fommige ge- vallen (u), en wel wanneer die met Meum athamanticum , in een afkookfel gegeeven , en naar de omftandigheden met eenig byvoegfel ge. holpen wordt, een goed geneesmiddel zyn : waar by de Lavas- en Angelica wortels mede hunne | nuttigheid hebben. | 7. De geneezing dee Aflhma , uit foruidiee. Trafiguen en beroepen ontftaande , hun grond in het ftof en de aA uitvloeifels der berg- bd Cq) M. R.S. Tom. Ill. Seâ. Ul. cap. Il. pag. 08, og. Con fult. @c. Seâ. Il. cap. LXXXIIL-XCIV. & de Afbbmate con- vulfs vo cum bydrope Thoracis, Oper. fuppl. Tom. lll. p.237. (r) De Aftbmate € Hydrophobia , Obferv. XXVI. „_XXVIIL Leid. 1738. Cs) l.c. Geneesk. Biblioth. bl. 33. (4) bac. pag. 131, 133. Cu) Locnner lúbr. citat obferv. IX. pag, 81. cum CEL J.N. CRANTZ ; Mater. Med, Tom. IL, pag. 178. Gefteldbeid van het Vaderland voortvloeien. 728 ftoffen , en andere fchaadelyke uitwaasfemingen … hebbende , kan men by RAMAZzINI (v) en F. HorrMANN (w) , en ten aanzien van de Verwers , by Haurrzinck (#) nazien : waar by de gelukkige geneezing van Orro TAcHe- NIus, tegen den verftikkenden damp van Rotte= kruid (9. CCXXXV. 2.) , met recht mag ge- „voegd worden, (3 | … 8. Die , welke door ingedreeven Uitflag veroorzaakt is ,„ wordt best door het flaapen by eenen fchurftigen (4), of door het inénten van _de fchurft zelve geneezen. et g. De Aamborftigheid , door te groote uit- wendige drukking voortgebragt , wordt best ver= holpen , door het nalaaten of verbeteren van die’ oOrzaaken , en de noodige ontfpanning en verzagting aan de beleedigde deelen te be- zorgen. | B ee | | | | | 10. Ein= Cv) De Morbis artifictm , en in de Nederlamdfche Vertaaling 7 te breed om hier allen aan te haalen. —_ Cw) Lec. Tom. il.. Seêt. Il. eap. Il. $- VI. pag. 99. ‚__(v) Receuil d’Obfervations de Medicine des Hopitaux Militaîres €5c. Tom. II. A Ee —_ (9) R.A. Vocer Acad. Praleët. pag. 489. Vergeleeken met de Waarneemingen van Muzerr „ boven (not. n.) aans gehaald ; waar uit blykt , dat op het inneemen van'een mid= del, dat tot een clyfleer gefchikt was ‚en waarìn feilla kwam » de Schurft volgde in eên lyder , welke voorheen daar mede was aangetast geweest. — Het zelfde oogmerk kan ook naar den raad van den Heere Borrmaave met een af kookfel van China €$ Salfapariila betracht worden. Aen } 223 ‚zag Vande Ziekten » welken uit de Na atuurdyke Io. Eindelyk wordt: hier toe de. lichaamsbe- weeging tot vermoeijens toe , en het Paardryden als een voornaam middel MOED (2) —CCLVI. De geneezing der Teeringen CS. CXCV. ) moet mede naar gelegenheid van derzelver hoofd-oorzaaken , en onderfcheidene. foorten , worden ingericht. « Allernoodzaaklykst is hierom de bepaaling van Phthifes pulmonales € fymptomatice, waar van de eerfte eene gan- fche ontaarting in het bloed vooronderftellen , of wel gevolgen van voorafgaande ziekten zyn , of door een Womica, of Etterzak voorafgegaan worden : terwyl de laatfte uit ongefteldheid van andere lichaamsdeelen , of gebrek van de noo- dige levensfappen enz. ont{taan. — Alle dee- ze foorten van Teeringen zyn door R. MorroN ‚-in zyn meermaal aangehaald voortreffelyk Werk omftandig befchreeven (4); waar by men de naauwkeurige behandeling van den Nederland- fchen HrePocRaaT (6) , met de uitbreidende verklaaringen van den Maron VAN SWIETEN (6) voegen kan; en , wegens het duidelyk onder- fcheid van deeze ziekte gegeeven P. BARBETTE (S. CXCV. ScrHou. ) ; benevens de wyze van Hi | DE gee Cz) Idem ibidem , pag. 499. Ca) Pbebifiologia, Lub. LH. Ik, Cb) Apborism.$. 1200-1214. Ce) Commentar. Tom, IV, pag: 33-114 hd N Gefieldheid van. bet Vaderland voortoloeijen 2725 _geneezen in dezelve van den Heer PRiNGLE (4) ‘wegens zyn verkeer en verblyf in de Nederlan-, ‚_den, zoo die hier als naderhand in Engeland zyn; waargenomen,om de menigvuldige teeringen aldaar … plaats hebbende ,‘raadpleegen; en, om dezelfde. reden , van SYDENHAM (e) en Hoxtam CAM gebruik maaken: by welken de gelukkige genee- zingen van C. BeNNer (g), en de fraaije Verhan-® deling van M. RaurLin (4), het haare kunnen” toebrengen. — - « Met deezen fchat van waar- ‚ neemingen toegerust , zal men door vergelyken- van deeze voortreffelyke Voorgangers , minder- behoeven te hinken ; en deeze , fchoon. door- gaans doodelyke ziekte, regelmaatiger leeren be- handelen. “—- Waar omtrent het te wenfchen „Zy ‚ dat men in het Vaderland , zich met zoo veel vlyt:op deeze ziekte „die de hoofd - kwaal der Nederlanden-is „ moge toeleggen „als men, bereids by deeze Maatfchappye ‚ en in het Va-, derland „in de Colyk de Pörtou , de Zog -vers, plaatfingen, Belette-doorzwelgingen en Rotkoort- Jen „ geyverd hebbe ; ten einde de gevreesde. onheilen in de beginfelen mogten geftuit , en Cd) Lib. cit. Part. Il. chap. It. derd Ce) Phebifis fen Tabis defcriptio. Cf) Lib. cit. Tom. 1. pag: 198. 201. Ca) Theatrum Tabidorum. Ch) Obfervations de Medicine „ ou Von-trouve des remarques qui bendent a detruire le prejugé , ou l'on ef fur Vufage de Lait dans Ja Pulmonie , Paris 1754. 483 „a6 Wan de Ziekten , welken uit de Natuurlyke de gevolgen liever voorgekomen , dan geneezen werden ! — Terwylik wegens de uitgebreide heid deezer ftoffe , dit _Arsikel met eenige aan= merkingen en nutte waarneemingen zal moeten. befluiten. | | Lai Alle „des, van Teeringen , uitwyzens de. beteekenis van het woord zelve , worden , wanneer die in.de beginfelen niet worden tegen» ‚gegaan „ bezwaarlyk geneezen. — Het voor- behoedend toezicht moet dan voornamentlyk ver- keeren, om. het kwaade in die geenen , die ee- nige ‘gefchiktheid tot deeze ziekte hebben, of wel in zodanige omftandigheden zich bevinden , uic welke dezelve. vroeger of laater te verwach: ten is, fpoedig te bepaalen. 1. De groote Borrmaave behield den Vaatften Erfgenaam in eene aanzienlyke familie , waar in deeze ziekte erfelyk was , en aan welke alle de vorigen waren omgekomen „ door vroeg- | tydige en herhaalde aderlatingen (#) : naar - wiens verklaaringen (k) , de verbetering in de vaste en vloeibaare deelen „in de behandeling der enkelvouwdige Ziekten ($S. CCXLV — CCLI) genoegzaam aangeweezen , moet be- tracht worden, | | 2. De Ci) Apborism. 6. 1207. cum VAN SWIETEN Comment. Tom. - IV. pag. 80,81. & F. HorrMANN. M, RS. Tom, Ul. sd xl. 6. XXI, XXIL Ck) das Ös 6, 1198. d. t- “Gefteldbeid. wan bet Vaderland voortvloeijen. 727 2. De belemmerde noodige en gewoone vontlasciagen CS. CXCV. 2.), by het gevaar tot bloedfpuwen , waar in fommige lieden zich ín het voorjaar bevinden (/), moeten door genoeg- zaame aderlaatingen voorgekomen worden (1), waar door de gevreesde Hlemoptoë wordt ver- hoed , die eens ontfteeken zynde , deeze ziek- te eerder voortbrengt ; en vervolgens door be- „ kwaame ontlast - middelen ‚ langs de vereifchte wegen , worden beftuurd; of die-reeds daar zyn- ‘de , door een langduurig gebruik van verkoelen- Bli) verdikkende „ verzagtende , zamentrek- kende en balfamigue middelen , met verpozing gegeeven , benevens eene ‘goede levenswyze , en verbetering der eigenaartige erdield (u) verder geholpen worden (0). | 3. De { CI) Idem ibidem. VAN SWIETEN J. c. pag. 18. & SYDENHAM 8 pag. 639: by wien deeze de tweede foort van Teering is. | Com) Idem, $-- 1200. 1. en r2or. cum SE. E‚ COHAUSEN de Noxa timiditatis in curatione Hemoptyfeos , A. Pbyfic. Medic, « Vol. IX. pag. 33-58. Append. —— Sterke voorbeelden van „veelvuldige Aderlaatingen in deeze ziekte , kan men by T. Dover , Legaat Ëlc. in het Vl. Hoofdftuk zien : die , hoewel “een vriend van SYDENHAM zynde , het aderlaaten boven het paardryden den voorrang gaf ; maar zich mogelyk zal vergist „hebben in de foort van ziekte’, waar in SYDENHAM dit middel aanprees. — Cn) Idem, 8, 1200. 2,3, 4 \ Co) Men zie ook R. Mor TON; Lib. 1. cap IX, de Phtbhift a chlorofi-£5 fuppresfione Menftruarwuin purgatiorum orta ; pag. 110. _& cap. Vo de, Phsbift ab Hemoptoë erta, pag. 95. in welke eer_ fte ftaalmiddelen , en de Cortex Peruvianus , in de andere , als de hoofdmiddelen , buiten anderen , worden aangepreezene Confer. & G.F. SicwarT de Phebifi an aides Tub. 1756. Zz4 / 728 Vande Ziekten „ wolken uit de Natuurlyke 3: De beginfels der Teeringen in het na- jaar „ uit eene koude en vogtige. luchtsgefteld- heid „, koude avond- en morgen -ftonden , enz. CS. CXCV. 3.) gebooren „ die by -SYDENHAM _de eerfte foort uitmaaken (p), kunnen. volgens deczen beroemden. Waarneemer gevoeglyk be- handeld worden ag). Het voornaame hier van in de geneezing „ komt hoofdzaaklyk overeen:, met het geen by (2) is opgegeeven. — E 4e De Catarrhi maligni CS. CXCV. 4.) in alle vochtige luchtsgefteldheden „ landen en „wooningen enz. even gunftig , en volgens den - gewoonen aart van deeze ongefteldheden, de in- gewanden , even als de voorige (3) aandoen- de, zyn echter doorgaans van langzamer toenee- men , dan de evengenoemde ; hoewel niet zel- den van eene hartnekkige geneezing. Het alge- | | meene, CP) Le. pag.r637. * | Ca) Ibidem , pag. 638. — In deeze foort van Teering , die veeltyds met tubercula pulmonum verzeld gaat, is het, dat SYDENHAM het paardryden zoo fterk aangeraaden heeft, dat hy het Palmarimum bujus morbi prefidium noemt ; en, die Zich aan deeze exercitie overgeeft , aan geenen levensregel verbon- den blyft , en zich van geene fpyze of drank behoeft te wag- ten: naardien in dit eene de hoofzaak gelegen ligt, — Waar op hy zich zoo fterk uitdrukt , dat hy dit middel vermogen- der noemt , dan de Cortex. Peruvianus in de tuffchenpoozende Koortfen , of de Mercurius in de Lues venerea ; waar van hy de reden verklaart , en de wyze hoe , te weeten , gefchikt , naar de kraehten van den Liyder , de uitgeftrektheid, en het - Tanger aanhouden in oudere dan in jongere , aanwyst. Ze 6. ‚pag. 639. cum 450, 457» & 415) 416. a Ur Ì Gefteldbeid van bet Vaderland voortwloeijen. 729 ‚meene , dat van de voorgaande is opgegeeven; komt hier van gelyken in aanmerking , waar on- der de afleidende hulpmiddelen vooral plaats ver- dienen. Om de naaste afleiding te maaken, ge- bruikte men voorheen met vrucht Cauf}îca, tus- _fchen de fchouderbladen en in den nek (f) ge- legt: Balfamigue en verfterkende buikzuiverin- gen , en zulke ‘middelen , die de veerkracht in de verflapte en verzwakte deelen herftellen , zul- len van geen minder vrucht Zyn (5). | 5. De verkouwdheid fchielyker aanvallen- de , en, benevens de voorige , van een ligten ontfteeken roosachtigen aart zynde , moet „ om het meermaal aangeweezen gevaar, fpoedig wor- den te keer gegaan. Dikwyls is ook in deeze eene aderlaating noodig ; waar na ontfpannende, zagt doorwaasfemende , en ligt buikzuiverende middelen „ met eenige die-des noods , de borst of de fcherpte der belemmerde uitwaasfemende ftoffe verzagten, de geneezing volvoeren kun- nen. Cr) Volgens de Waarneemingen van Raverius en ScHeng: by F. HOFFMANN Jet $. VI. waar by ook, Setacea , Fontanêl- den en Spaanfche vliegen, of een plaaster van pik tuffchen de Íchouderbladen gelegd , kunnen medewerken. Cs) „ De Teeringen der jonge Kinderen , zegt BARBETTE, ja zelfs van bedaarde lieden , zult gy in ’ begin ligtelyk ge ‘neezen, indien gy meerder agt op den buik dan op de ton- gen neemt ; want dezeive is dan nog niet als by toeval be- fchaadigd” Boek II. Hoofdft. II. $. VI. vergeleeken met P. Fo= REST. Lib. X. Obferv. CXXVII-CXXXII, é: Re. MORTON vae - rijs în locis, 5 ) Lz$ 730 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyko nen. Geringen kungen zich met veel. drinken’, ; of aftrekfels van vlier en derzelver bereidingen, behelpen. Wie ‘er in het breede over begeert, „kan de aangehaalde Werken Cr topflaan: es 2 geneezing der Teeringen , uic voor- afgaande zieke ftoffen , eindelyk naar de longen gevoerd , is even wezendlyk ‚ als eenige ande- re, en in de geneezing van de venen Tee- ring begreepen. | 7. Die op eene Afima volgt, ‘heeft Nik: | “TAN onder eene byzondere afdeeling gebragt , en ter geneezinge de Dieta Latiea , en het Opium onvoegzaam bevonden : in tegendeel ee- ne dunne open lucht , Abflergentia incidentia, de Mivtura Riverù emenca ;, enz. aangepree- zen (4). IL. De eerfte aanleidende zaaden tot-deeze ziekte in hunne geboorte niet gefnuikt , gaan in volkomen. Longteeringen over ; en komen , ten aanzien van de behandeling , veelal , met de Phthifis pulmonalis originaks over een. Het voornaame, dat in de geneezing van deeze moer betracht worden, beftaat : evedee In de-onbedaarde zefteläheid + van ge- | moed en zenuwen te ftillen, de fcherpte van het bloed Ct) J. pre Gorter, V. Hoofdf. Tissors Bokan; ENZ. Ce) Lib. Ul, cap.lil. pag. 89. î br Gefteldheìd van bet Vaderland voortvloeijen. _v3t bloed en de Dispofitio heflica te maatigen : het geen niet alleen door eene Dieta latlea (W), Agua minerales chalybeate (x) & Pulmonaria; maar ook door Balfemachtige en zulke /pectfigüe middelen, welke naar den byzonderen aart van den Lyder zyn ingericht, om in eene ruime ‚ maate te geeven , wordt betracht ; zoo dat alles, _wat-de levenswyze maar mede brengen kan __ daar toe gefchikt worde. dd hen | 2. In Cw) De melk is van te ouden gebruik in deeze ziekte , ‘om zulks te verklaaren , (confer. F. HOFFMANN 4s-c.$, Ille IV, pag. 289. & vAN SWIETEN J.C. pag. 45.) by welke eer- fte de wyze hoe die te gebruiken, en de verbetering door bygevoegde geneesmiddelen , teffens kan gezien worden, $. Xill. . XVII. pag. 291, 202, De laatere ontdekkingen hebben die merkelyk trachten te verbeteren (conf. OETINGER Differtat. de nova methododaëte caprillo , viribus medicatis digeftioe nis. anômalis €$ artis ope impregnato , morbis chronicis curabilibus eiò , tutò €} fucundè medendi, Hafnie & Tub. 1769 Geneesk, Bibliotb. VIL. Deel, bl. 79 en Gent). Maga: for. Sept.1752, Pag-39-68. Vel Comment, de reb. Vol. IV. pag. 62. ’t Geen de Heer Jacogt met Cera flava en Agua calcis, vân gelyken beproefd heeft ( Nov. AE Poyf. Med. Tom. II. Obferv. LXV. pag. 245. feq.) 5 mogelyk door het voorbeeld der ouden, die de melk met andere zaaken vermengden CE. HorFFMANN J. €, …… $ XH. pag. 291.); of de verbetering der melk door het heil. zaam voedfel van Stabien ‚door GALENUS zoo hoogelyk ge- „roemd; of toevallige waarneemingen-uit het drinken van wa- ter , met aninerale-krachten bezwangerd, tot deeze navolging . opgewekt en aangefpoord. — Het Sascharum Jaëtis. kan dan — ook tot gelyke einden , met andere bekwaame middelen ; in deeze ziekte worden gebruikt. | / (x) Van MorrToN doorgaans in verfcheidene foorten van Teeringen aangepreezen, eu van anderen by de uitkomst be- vestigd. Confer. At. Pbyficl Medic. Vol. 1. Obferv. CXLIL. Pag. 424. EfJays and Obfervations , Pbyfical an litterary , Vol. T. Pag. 364. =men De e/altigue veerkrachtige lucht in dezelve , „moet | y32 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke ze … Im de: nadeelige en fchaadelyke vogten ; in het lichaam huisvestende-, door bekwaame middelen „ en langs de gefchiktfte wegen , als: Emetica., Cathartica ‚ Diuretica €5. Diaphore- tica ‚ zagtelyk;te ontlasten. In welker toedie- ninge de zorge altoos gaan moet , dat alle dee- ze'middelen- van een zeer zagt werkenden aart zyn ; op dat ze door het bloed te verhitten , en het zelve al te zeer gaande ‚te maaken „geene nieuwe ontbinding en verandering in bedorven. wei , verder verwekken. | 3, Om de verftoppingen zoo veel mogelyk | te openen ‚ en de veerkracht der deelen , voors namentlyk der longen , door de overmagt der vogten „ derwaarts heen gedreeven , verzwakt , en door de fcherpte derzelven tot /pasmodigue zamentrekkingen geneigd , door het gebruik van natuurlyke en konftige (taal en Balfamigue mid- delen , een voorzichtig beftuur van de lacht , Salia volatilia, en andere middelen ‚ te verfters | Ken. En, 4. De moet het zegel aan deeze waarheid hechten , door welke die in de eerfte beginfelen van deeze ziekte van veel nut kunnen Zyn 4 gelyk my de bevinding in verfcheidenen zelve geleerd heeft : ‘er kunnen gevallen weezen , waar in-dezelve misluk- ken; gelyk te zien is in A&. Pbyf. Med. Vol. IV. Obf. XLVI. pag. 138. RAULIN, lib. cit. pag. 110. &c. ’t geen zyn opzicht heeft. op al te fterke zwavelachtige , of al te zwaare ftaalwa- teren , in den tweeden ftaat deezer ‘ziekte, wanneer’erreeds vubercula , en wel verouderde , aanweezig zyn. Terwyl zag- tere bronwaters ‚ met verfchen mineralen geest bezwangerd , ia den eerften flgat der ziekte doorgaans heilzaam Zyn, _ Gefleldheid van bet Vaderland voortvloeien. 033 4. De Dispofitio heêiica-€S colliguativa, of | den catarrhalen ftaat van het bloed , door ty= dige aderlatingen te beletten, ten minften te ver- minderen ; dewelke , offchoon die in de Phth- (is confirmata fchaadelyk zyn, nogthans in de. eerstbeginnende het meeste voordeel doen : en. het-doorgaans te laat blykt , dat uit deszelfs ver= zuim , of te geringe toediening, de tubercula | honnen oorfpronk neemen; door welke de Tee- ‚ring in den tweeden en meer Be vargken ftaat overgaat. 5. Met alle vermogen de beledigde deelen, voornamentlyk de longen , te voorzien; ten ein- de de fcherpe ftoffen- haare rypheid bekomen , en-de lastige prikkelende hoest , te gelyk met deszelfs oorzaak , te ondergebragt worden : het geen niet alleen met verzagtende. en ftillende … middelen moet volvoerd worden „ die , hoewel zy de ftof ryp maaken , en de prikkeling benee- men , nogthans geene genoegzaame afleiding maa- __ken , om den nieuwen aanvoer , of de ophoo- ping , hier door. verwekt, te beneemen ; maar bovendien , met zagte ontlast.middelen , door welke. de ftoffen ‚ in de longen vergaderd ‚tot eene fpoediger kooking worden gebragt. Waar by een tusfenpoozend gebruik. van Abflergentia en Incidentia , naar omftandighêden der zaaken, „moet in acht. genomen worden. Vermits door het omzichtig gebruik van Zuoraf]antia en Opia- 14, Î 934 Over de Ziekten , welken uit de Natuurlyke ta „ de longen voor nieuwen invloed bewaard zynde ; van gelyken ook door ftilftand van hoest te bezorgen , dezelve , door minder uitzetten van haare veerkracht , het natuurlyk vermogen verkrygende, te meer verfterkt worden. Dan „ de vogten , door het gebruik van o/eofa en /u- bricantia , op een gepakt raakende, worden met de reeds gekookte fpoediger uitgeworpen. En by aldien zy door de kooking te hard en lymig mogten worden , kunnen dezelve door middel van Jncidentia 5 Abflergentia, zonder geweldi- ge poogingen , door welke nieuwe en lastige aan- voer van raauwe flym uit de luchtpyp en de klie- ren, van de long ontftaat , uitgeworpen worden, Alle welke zaaken haar opzicht hebben tot het beftuur van den eerften flaat der ziekte. … In den tweeden flaat , in welken namentlyk de Tubercula- haar begin neemen met een droo- gen en lastigen hoest , en zoo lang die raauw blyven, zonder eenige tekenen van ontfteekinge of verzweeringe verzeld gaan , zyn de’ aanwy- zingen byna dezelfde; ten zy dat men naar maa- te van de vermeerderde Calor heElicus „ vlytig zy in een ruim gebruik van Aiterantia , en we- gens de zwakheid der krachten , en de vermeer- derde ontbinding der vogten , alle foorten van ontlastingen fpaarzaamer toediene : in tegendeel moet het gebruik van Balfamica , Chalybeata, Antifcorbusica „ Millepedes enz. ter ontbindinge van _Gefteldbeid van het Vaderland voorsoloeijcn, 1 25 k van deeze T ubercula; allerwegen beproefd wor dem: ==: Dan byaldien, door bykomende ont= ‚ fteeking of verettering , dezelve in den | j Derden flaat overgaan ; ZOO doen ’er zich weder nieuwe aanwyzingen op : dewelke B, By de ontfteeking , in tydige aderlaatin= gen en verkoelende en verfterkende Ju/apia be- ‚ ftaan , om het bloed te verzagten en de krach- _ ten te herftellen ; en eeh zeer zagt diëet, bene- vens olieachtige en ftillende middelen „ ter bee vorderinge van de flymloozing en -uitracheling : waar toe het Oleum Amygdal. dulce. Lini lotum €$ Syr. pap. ali vel Diacodit Gc. zeer inte ‚zyn. —- En wanneer ID, Na de ontfteeking det Tubercula, reeds tot verzweering overgegaan zynde, eene Febris | _pneumonica à putrida intermittente immaniter col- diguativa, te gelyk met fchielyk verval van krag- ten , zich begind te vertoonen , —- zoo moet men de uitroeijing van ‘deeze koorts, offchoon geene volkomen geneezing aanbrengende , ten zy de Tubercula klein en zagt waren , door den Cortex Peruwvianus trachten te. bewerken 3 welker geneezing nogthans onder eene gefchikte _Tueht en levenswyze , en het gebruik van ha/- famigue middelen , niet onmogelyk gehouden wordt. Alle welke zaaken by MorrToN in het breede kunnen gezien worden ; uit wel- | ken „36 Vande Ziekten, woblken uit de Natuurlyke ken ik den voornaamen inhoud, wegens de ge- nees -aanwyzingen in deeze onderfcheidene trap- pen van ziekten (4) , voor den Nederlandföhen Leezer heb overgenomen : by welken verder , zoo over den aart en zamenftelling der midde. len , alsde wyze van toedienen , in het breede gehandeld. wordt (2), werwaarts ik de Taal kundigen heenwyze , die de uitgebreidheid dee- zer ftoffe „en de veelheid van de aldaar voorko= mende middelen , door de oordeelkundige en voortreffelyke geneeskundige waarneemingen, of _welgeftelde Bede, regels „, rykelyk zullen ver- goed vinden. Uit wien ik , om evenge- melde reden , de weinige overneeme. Os _ 4.) Dat zapte, welgefchikte ‚ balfamique, en maag en ingewanden verfterkende, cathartica, door een voorzichtig en wel geregeld gebruik van groote nuttigheid kunnen zyn; als door wel- ken zyn Vader , een ervaaren Geneesheer , ge- duurende den tyd van dertig jaaren , zynen tee- ringachtigen en zwakken gezondheids ftaat heeft uitgerekt , waar van hy de befchryving uit des- zelfs eigen handfchrift heeft medegedeeld. Ter- wyl de geenen , die deeze formule. te omflachtig zyn'mocht , zich nagenoeg met een zamenftel van de Mala Pilularumy cochie en Ruf), tot - gelyke deelen , behelpen kunnen. D.) Dat END Le Liv. IL. Cap: VIT. -pag. 53e 55 „…€3) Ibidem, pag. 55. & cap. VIJL IX, ze Gitlis in het Vaderland wóorbvloeijens 737 Lb.) Datede. Aderladtinigën niet âlleén» tot _wegneeming: vande. ontfteeking moeten: inhet werk gefteld-en herhaald «worden, maar ook van -gelyken: tot voorkoming - van de koorts; hitte „ flaapeloosheid. „hoest „Catarrhi” fiuffon _CAUDI 3 en ieandere: aanvallen ; welken. de kop rine (RV ‘1150! HOO: 5 NOM bi: he 6 is “Dar Tie pas RES 4 “braakmiddeten toe te dienen ; en wanneer „de, Iyder die gemakke- Iyk ondergaat „ » dezelve om'den. derden, of vier- | den dag, en dat tor de derde of vierde. keer te _ herhaalen._… Eb dat de beste tyd , om de minfte. ‚aandoening in hèt lichaam, te veroorzaaken., jen _ gen den avond. is; en wel daags na.de gaCRAne Ô, apen | rs dp Dat men * na a elk: ER en vonteeren ; | én den nacht daar opvolgende; zagte Opiata geeve , om het bloed te verzagten „en de, noo- ‚dige rust aân de longen te bezorgen. Om welke reden ook eenig Optaat by. Cathartica flomachis } Ca, va voorafgaande. aderlaating , dés. ävonds „… » baar bed gaande , kan gegeeven worden ; waar toe hy Aloës vofate ps. vel gr. xxv. en M. Pil. € eynaglosf. 98. tot pillen gemaakt , om den an- deren avond, de vereilchte aderlaatingen vooraf gedaan zynde'; ‚ 4anpryst. … Welke naar de by- zondere omftandigheden , in eene mindere gifte ‚ kunnen worden voorgefchreeven. — XPHL Deel Ra CEG) Dat „38 Vande Ziekten ‚ welken uit de Natüurlyke e.) Dat de Diaphoretica, die in deeze ziek- te zeer heilzaam zyn , als de ontbinding van de weivogten geduurig naar de huid en van de lon- gen afleidende, de kooking fpoediger bevorderen= de, en de uitracheling gemakkelyker maakende „ altoos Optara moeten zyn, en van eenen verkoe- lenden aart ; en nooit voor het doen van aderlaas tingen , of het geeven van braak- of purgeer-mid- delen moeten worden toegediend. Dat ze be- kwaamelyk des nachts worden gegeeven , en tef- fens onder derzelver werking een fpaanfche vlieg tusfen de fchouderbladen , of aan de armen ge- … legd worde. — Tot dat inzicht kan , behal- | ven de voorfchriften hier toe medegedeeld , 2’ Hek Pulapium diaphoreticum Edinburgenfe, uit 55 Spir. Mindererî , en zoo veel Syr. diacodii, be- nevens het Pulvis Dourrt , als ligtst te beko- men „ gebeezigd worden. III. De Phthifes fymptomatice , waar van ‘er reeds eenige in de eerfte fplitfing Zyn aange- roerd , kunnen by dien zelven Schryver (4), Z00 wel die geene, die uit gebrek of verlies van levensfappen , en goede en kwaade vogten , ín _Atrophie overgaan (4), worden nagefpeurd en de Phthifes nerveeg van deezen, met die van RAULIN (6), vergeleeken worden. — En, wien fa) Lib. TI. Cap. T-XT. Cb) Ipidem, Lib. Il. Cap. T- XIV. …&e) Lior, cit, IX. Obfervat, &c. pag. 43-83. Gefteldheid x van het Vaderland voortvloeien. 239 wien het lust „ om alles in een kort begrip over deeze ziekten , wat de Ouden en Laateren daar van te boek gefteld hebben , by een te zien , die leeze S. FARrR, Aphorismì de Marasmo ex fummis Medicis colli ‚ Bristol. 1772. IV. Eindelyk, op dat ik deeze ziekte, die meer dan een eenige invloed op het Vaderland heeft , befluïte ; zoo verdienen nog eenige mid- delen „die in fommige geneezingen gelukkig ge- } geflaagd hebben , niet onaangeroerd te blyven. | Als: 1. Van den dee BorRHAAVE „die door het gebruik van roode Kool alleen, een Officier, wiens borst aan wederzyden doorwond was , ge= nas 3 uit welke geduurig eene zoo menigte etter vloeide , dat ze het gewigt der zwaarte van zyn _ lichaam overtrof. En van gelyken eenen met een verrotte long herftelde , door het aanraaden van niets dan een afkookfel van roode Kool met een weinig zout en het A van RAe: -appelen ‚ te nuttigen: ( d). o. De gelukkige geneezinge by F. Horrs MANN (€), alleen door het eeten van Aard- beijen volbragt, in een Student van 25 jaaren, van geboorte een Wriefch , die in den tyd van drie weeken „ voor vyftien kroonen van deeze | vrugt Cd) Hiftor. Plantar, pag. 423- | Ce) Lib. cit. Obferv. 1, pag. 294, 205. ade Aaa2 240 Van de Ziekten > welken uit de N atuurlyke vrugt naar “binnen zond, met: behoudenis van zyn leven en gezondhed. | s.… De gewoone drank voor ‘Teeringachtigen | wan BoNNET Cf) uit dan ongehopt bier „ Suc- cus luluje (Schaaps- -Zuuring ) met zoete oran” ge: en geurige appelen. ii, BE DT geneezing. by Turr Cz) van een Vrouw door Oesters , dewelke door verzuim van aderlaaten een groote menigte ftinkenden etter loosde ‚; en reeds in de vierde maand in deezen hoopeloozen ftaat had doorgebragt „ waar door alle toevallen ophielden , en zy tot volkomene | gezondheid geraakte. | 5. Het vermogen , dat aan de teen wordt toegefchreeven , door welke een byna verteerde long dermaate te recht kwam , dat de raadgeever. daar door tot VeErSEAG buitenfpoorigheid CA) bri NVBIS: © (D Tear. Pabidor. pag. 150-152. Cg) Lib. 1. Cap. 2. By welke gelegenheid kan. gemeld worden „ dat BARBETTE de Spiritus falis duicis, gelyk ook het fimplex liquor Salis Tartari , beide van onvergelykelyke kracht _ hield ; eenige druppen daar van in bier, foup of wyn ingenou men. 'bl. 509. met de noot y van F. DeKkers: ‚en de waar- neemingen van Prinare op de Alcaline Zouten ; en de gedach- ten van vAN SWIETEN hieromtrent, l.c. p. 91 en 93. bh) CF. Bonerr Sepuichret. Anatom, Lib. ll, Set. VIl: Ob- fervat. XXIIL. Ed. Lugd. 1700. pag. 693. Welk geval , om deszelfs zeldzaamheid en ongehoord voorbeeld , te meer in Zyn geheel behoort medegedeeld te worden. „ BONETUS ‚had dit van een geloofwaardig man gehoord , en het was van anderen bevestigd ; dat’er in zyn tyd een Hand- Arts van BrufJel , raadgeevender Wye ‚ een Boer J die etter en bloed uit- Pt Kes Gefteldheid van het Vâderland voortuloeijen. zát À werviel : de geneeskrachten in de Bellis;pratene fis sy de Plantago Ck), hee Lirpfinum (Oe | wen | | nennen nen le LS er PL uitwierp ‚en ganfch uitgeteerd was, aantrof : hy- deezen elendigen en armen menfch aanfchouwende , welken hy zZon- der troost en hulpe niet wilde laaten heengaan, raadde hem, zonder eenig-toeleg , het gebruik van de Waterkers aan. „De Boer , die aan deezen raad geboor gaf , ging heen, eat vän. het middel, zoo raauw als gekookt ; by welke hy altyd ee- nige weinige toefpyze gebruikte. De hoest en etterachtige … fluimloozing hielden hier door op , en het lichaam kwam tot Zyne voorige gefteldheid. Het volgende jaar ging de Boer ,- „gezond zynde „den Hand - Arts-bedanken „ dewelke;van den Aan hem toen onbekenden vroeg „wat hy wilde ?-de-Boer het voorledene aan hem te binnen brengende , zeïde, dat hy den gegeeven raad getrouwelyk nagekomen had, en-vroeg „of hy met het gebruik van de Waterkers nog verder volharden moest? De Heelmeester , van: verwondering-opgetoogen , noopte den Boer om in te komen , denwelken hy in een bin= neníte vertrek bragt, en raadde zyne kleederen uit te trek ken , om te onderzoeken , of de gefteltenis zynes lichaams met zyn gelaat overeen Kwam ; de Boer hier aan beantwoor- dende, doorftak hy zyn borst-met een fcherp fteekend werk- tuig (Stilet).- Na den: dood opende hy de borst) om het Wonder der Natuur te zien. Hy ontdekte eenige weinige … overblyffels ‚ en als gedaanten van de oude long ; dewelke „ (door de uitwerping van boven) oùtbraken ; herfteld en ver= nieuwd „en het nieuwe parenchyma herbooren.. De Vrouw „ die voor de deur, haar tan ; zonder weeten van den Heel. meester, inwachtte, over dit agterblyven verdrietig| worden- de, klopt aan de deur, om denzelven te rug te vraagen. De Chirurgus ontkende , dat ’er iemand ingelaaten was: Zy; eenigen toeleg hier onder vermoedende , gaat naar den Rech= ter , die het huis beveelt te onderzoeken , in welk het doode lichaam gevonden wordt. De Wondheeler verkreeg echter ontflag van ftraf , om het voortreffelyke der Konst, en het nuttige einde , dat hy zich had voorgefteld 1” —- Vergen leeken met de Aanmerkingen van MANGETus op deeze Waar- neeming. — Het Sap moet tot vier oncen daags gebruikt worden, — ’] j | Ci) R.A. Vocer Hist. Mat. Med, pag. 130. volgens de Waarneemingen van WALDSCHMIDT. HEEN 0 Aaagz war Van de Ziekten, ofelker uit de natuurlyke de Becabunga (m), Feniculum (nh, Tusfi- Jago (0), en andere Planten , zoo Antiftorbu- tice, als Pulmonatie , van Morton (p) in het breede vermeld , en van veelen door be- proefde bevinding in beftendig gebruik gehou- den. De eerfte werden door deezen onfterfely- ken Navorfcher in veele gevallen van dit foort aangepreezen : terwyl de anderen , verfch ge- bruikt , gelyke uitkomst hadden ; waar van de Jaatere waarneemingen , met raauwe Komkom- mers (4) , niet âlleen om de hitte en koorts te _maatigen , maar ook in waare Uloera pulmonum, bewyzen gegeeven hebben. 6. Het nut van het Lignum Guajaci Cr), met zoethout , Rad. Chine , rood Sandelhout en lange Razynen , Salia alcafina of Spir. falis hek EEA. | _ dul- Ck): Idem „ pag. 79” uit Cersus, de Ephem. N.C. Cent. Vl. Obferv..120. Dec. ll. A‚ IX. Ob. 63. & ScHuLz pag: 412. CRANTZ bc. Tom.ll. pag. 28. naar BoyLe en de Epbem. NC. ‚Val. IV: | CI) H. Boernaave Hiftor. Plantar. pag. 428. en de Syroop hier uit volgens Losers bereid. — | bi Cu) Idem ibidem , pag- 304 Cn) Idem , pag. 74- | | | Co) Idem , pag- 152. Door welker fap , met Suïker ge. mengd „ de Engelfche Geneesbeeren getuigen , verfcheiden Tee- ringachtigen geneezen te hebben, Cp} Lib.citato, page 56: , (4) Mozeurs Wabrnebmungen, 1. Samlung, pag. 1-5. Berlin 1754. cum CRANTZ J.c. Tom.l. pag. 41. Van HuPeocRATES tyden af in gebruik. | (Tr) VAN SWIETEN kC. p2g- Qi. TOL. Je Gefbeldheid van bet Vaderland voortoleijen. 243 dukeis (5) : van de Salf/aparilla C t) en Dul. camara Cu) vanden Cortex Peruvianus zp van de Polygala Americana (w) , met het chen Tslandicum (4) : van de Glandes gan cuum (4) ‚ en meer andere Planten. „7. Het heilzaame van de Myrrha CN de Bolfamus Peruvianus (4); „de zamenge- ftelde re Cs) BARBETTE met de ang rerningen van F. Dekxoas , Pag. 507» 509. Ct) [Door het aanhoudende gebruik van dit middel , heb ik eene gelukkige herftelling gezien van een Liyder; die na eene. voorafgaande Synochus putrida ,„ dewelke tot den elfden dag ácritica bleef , fine urine Jedimento , en door eene hevige Rheumatismus gevolgd werd; in welke by de vierde aderlaa- ting , het bloed , des avonds afgetapt zynde, des morgens noch. niet geftold was ; en in eene Etterloozende fcheiding “overging , die na de gewoone middelen weinig luisterde, Het voorfchrift was : | _R. Rad. Salfeparille Zij. Mat. Brisonnica verw Zh. Stipieum Dulcamare Sj. rak ex Sq. Oe col. colat. addit, Syr. Balfarsic. Zj welken drank hy dagelyks geduurende een maand gebruikte, en alle gevreesde onheilen te boven den ] … (u) HBorrHaave lib. cit. pag. Koó. & A. Eer ek apud CRANTZ, Tom. Ill. pag. 5 Cv) VAN SwieTEN d. ce. Tom. IV. pag. 935 94. Cw) Corrin Obfervat. &c. Parr. Il, Pag. 152 & feq. Vien- ne 1772. Cx) J. H. SCHÖNHEYDER in Societat, ape. AN. Vol. I. pag. 128. (Cy) BALDINGER J. c. pag. 34. (2) E. HorrMmANN Obferv. Chemic, Lib. IT. Obf. V. M.R.S, Tom. IV. pag. 454. cum VAN SWIETEN l.c. pag. 93. Ca) Idem, de Balfamo Peruviane DiJert. $. 28, Oper, aided Tom, L. pag. 749. | Aaa 4 244 Van de Ziekten, welken dit de Natuurlyle ftelde: middelen hier. uit bereid-(4) , ven wér-” fcheidene andere Balfama nativa., zóo in= als uitweridig-gebruikt (co) nameten za 8. Het nut van de Campher van de tyden. van AvicENNA (d) af, tot de tegenwoordige „waarneemingen toe (Ge )-5 van het Saccharum Rofaceum Cf) als, van de Suiker zelve: (8) 5 van het Oleum Aspnalti Ch); van het Agua cal cis alleen (é) , of met andere middelen veree- nigd (Ck); van het Elxsr Vitrioli , en andere mineraale Zuuren (/) ; van verfcheidene. Mi- geralia , als den Mercurius (Cm) , het Antimo- sbar voets Hibie _—_ aium, BR CH) Als de Syrupus CONNERDINGIT in de aangehaalde plaats; - de Balfarnus LucaTELLI, en de middelen by HorFMANN Tom. Ul. Cap. XI. $, XVI. pag. 392. opgegeeven. CC) VAN SWIETEN Jc. pag. 42. 88. 93. 98 Cd Adem ibideme. eo wat | ek Ce) LEN TrrinK Geneeskund. Tydfchrift „met Loorr, Donun — Chemicum, pag. 69. tee Alta 0 Cf) HOFFMANN Tom. Il. cap‚ XL. $e XX. PAge 292. (8): VAN SWIETEN Jc. 4 bie gi Cb) Holl; Maatfchappye der Weetenfchappen ‚ Vill. Deel 1. ft. bl, 475-484. met het XIV. Deel „ bl;79. Berigt, —[ Indien het middel van Dottor Lieuruaner , „Hof - Door van den. Keur vorst van Beijeren en AlJefJor in bet Keurvorfbelyk Collegie te Mun-. frer,-['t welk te Amfterdam. verkogt wordt; dit zelfde niet ZY ‚ ZOO is het ten minften van deszelfs verwandfchap. (É) VeSWIETEN J, c. pag. 42. PriNcLE Malad. des Armées, V pag. 165. ke | Ck) SPon in Apborism. nov. Se&t. V. Aphors 99. U) Prikore lc, BarBeTTr pag. 507: Cm) v. SWIETEN Jb Cc. pag. 102. T. Dover Legaat , EnZe bladz- 30. ’ An h N Tik Eefldheid dis ber paderlaid bahh 74 s =pium „en de bereidingen daar uit gemaakt Cs RR, ee ZN MEEL ‘het Saccharum Saturni (0) enz. ; en eindelyk der Mineraale. en-zelfs gemeene. koude did = wateren, | | nt, 9. De zonderlinge waarnemingen by VAN SWIETEN (9) ‚ van een vleesachtig uitwas tus- fchen den duim en de eerfte vinger van de rech- ter hand „ uit welk een Scherp vogt vloeide, het welk , gedroogd zynde, naar kalk geleek ; met | gelyke bevindingen van SOLANUS DE LUQUR overeenftemmende , en het onderzoek , dat de Baron Lyfarts hier op in Spanjen gedaan heeft, waar door gebleeken i is, dat die zonderlinge Ge- neesonderzoeker , in de kwaadaartigfte foort van Teeringen „ gewoon was een. Fontanel te zet- | ten Ca) Zonderling Ht zoo wonderbaare Shdoihetans istamachicu Poterit, in Oper. Omn. Praët. 65° Chem. waar mede hy zoo veele gelukkige geneezingen fchynt gedaan te hebben: Confer. F HoreMANN Oper. Supplem. Tom. 1. in Indice ad Peterium. Co) R. A Vocer Academ. Prelet. pags 546: die nevens het Antibetticum-Poteri „de Tinêlura antipbtbifica Grammanni , naar Zyn gedachten , ten onrechte als fchafdelyke middelen voor het menfchelyk geflagt worden uitgekreeten ; doch tegen al le bevinding , die hem dikwyls het tegendeel geleerd heeft ; waar onder de Magnefia Saturnina van Porerius ; en het Max giflerium Saturni by Bar, dienen gedacht te worden. Cpy-L.c. pag: 19. [Twee gevallen vân dit foort heb ik mede met verwondering in deeze ziekte gezien; het eerfte in den Liyder , wiens geneezing boven (not.t ) gemeld is ; zyùde een roode vuurige peukelachtige uitflag tusfchen den duimen des voorfte vinger, met lastige jeukte aar beide de, handen : het andere in een Meisje van 13 jaaren. tk en Ke Adas „46 Vande Ziekten , abelken uit de Natuurlyke ten tusfen. den duim en de voorfte vinger ‚met gevolg van eenen allergewenfchten uitflag. ‚to. Ten laatften het verblyf (4) in de ftal- len , als een gefchikt middel voor Teetingachti- _‚ge Huislieden in het Vaderland „waar toe over- vloedige gelegenheid is, om in dezelve eene ge- maatigde lucht in te ademen, en die van-den kouden vogtigen „Nederland/chen Dampkring , geduurende den «winter „ in dezelve te vervan- gen en te verbeteren. - Ene | EEP: KO Reresefoa Alle deeze waarneemingen , of veelen der- zelve , by elkanderen genomen , en met een … bedaard oordeel en naauwkeurig inzien , by het weezen , of den waaren aart deezer ziekte ver- geleeken ; welke in haar begin en voortgang “gegrond is, in eene ontaartinge van het bloed, van den natuurlyken gezonden flaat afwyken- de: — de overeenkomst „ die ‘er dus , uit dien hoofde , in deeze ziekte gevonden wordt , tusfchen de Cachexia, de Scorbutus, de Febres - catarrhales € putride , uitwyzens de poogingen van de natuur zelve , door het voortbrengen van een Ca) Efay fur les Effets falutaires du frjour des Etables dans la Phibifie, par Mx, READ. | __ Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeijen. AT een foort van critigue uitflag in de huid enz. — Alle de gelukkige geneezingen , die in veele ge- vallen , by de aangeweezene Schryvers enz. te vinden , of uit dezelve vermeld zyn , met-een- vouwdig het bederf in het bloed tegengaande , de vogten verbeterende, en de vaten verfter- kende middelen bewerkt ; zelfs zoo lang , tot dat al het balfemachtige in het bloed verteerd __zynde , geene genoegzaame hulpe meer toe te brengen ware ; de beste geneeskundige Schry- vers hier eenpaarig inftemmende : — de even- gelyke uitkomst van verfche vrugten , verzag- tende borst-kruiden , als van zulken , die tot de Antifcorbutica behooren; ’t zy de Vis fapo- nacea „ter vereeniging van de te los zamenhan- gende en van een gefcheidene deelen van het roode bloed met de wei, (het gruizige beginfel in het zelve voortbrengende;) 't zy dat de e/aftigue lucht , door de warmte des lichaams tot nieuwe gisting overgaande, en het effwtum of vappidums weder herftellende , hier van de reden zy 5 (in — welk verband alle de overige Antifeptica balfa- mica €5 confortantia , de vermeerderde lucht on- der het ryden in’de longen gevoerd ; de mine- raale geest der-Bron- wateren, en zelfs de-lucht van het gemeene koude pompwater, fchynen te werken, of min of meer haare betrekking te heb- _ben :) terwyl aan den anderen kant de Mercu- TUS , de Antimonialia en Saturnina , uit de evenredigheid van de geneezing der huids- ge- NEN tte bre- 748 Vande Ziekten, toelken ùit de Natuurlyke_ breken , en volgers de verklaaring van de voor- gaande, eeuw „der gisting bedwingende „ in het zelfde, doel medewerken. —= Dan fchynt het voornaame van het geneeskundige verband voor- namentlyk. gelegen te zyn in het bedaaren van de veerfte. Orgasmus „ en in het voorkomen van, de gevolgen ‚. deeze doorgaans verzellen- de: namentlyk het vereenigen der te los zamen- hangende deelen van het bloed ; het tegengaan. „van het reeds beginnende’ bederf, hier uit ge- booten ; het dempen der gistinge , daar uit-ont- ftaande ; en het herftellen van de verloorene vas- te. lucht i inhet zelve , ter voorkominge van den @tter , en de gantfche vernietiging van deszelfs _„grond- vermogens , (of het Humidum radicale „der Ouden ,) hier door te wege gebragt | a Immers leeren de verfche waarneemingen , met de vaste lucht gedaan , dat de rotting door de- zelve , volgens PRINGLE , belet worde door de gisting : dat de vaste lucht die. verhindere „ naar MACBRIDE : dat PriesTLy die goed vond in een „Rotkoorts „by wyze van een Ciysteer toege- diend 5 ’t geen door de bevindingen van Hey bevestigd werd : dat ze voor een verzweering in de long , over een vat “waar in een mengfel was van kalk, vitriool- en water, door een trech- ter ingeademd , van. goed gevolg. was , en den dunnen etter in eene kankerachtige zweer ver- _beterd werd. _ Zaaken „ die de aandacht. der Nederlandfohe Geneeshseren overwaardig Zn » om : / | Gefleldheid van bet Vaderland woortvloeijerì. 243 le omde geneezing vain deeze gewigtige ziektert | tot die eenvouwdige: grondbeginfels te brengen „ waar over men zich met recht in anderen beroe= men moge, en die ik , wegens de groote uitges breidheid myner taake , alleen fchetíen kan. —= Van ‘hier zal mogelyk de oplosfing der herhaalde aderlaatingen „ der {taal en zwavelachtige midde- Ten afhangen, om vande vesie genoemde niets ‚ meer te la — HE | JE IN CELVIT In de geneezing van de _Zamengeftelde Ziekten in de eerfte wegen (CS. „ CXCVL ), van welken de ongemakken aande _ Tong (S. CCXXXIV.) hunhe opmerking ver- ° dienen , en gedeeltelyk als plaatfelyke gebreken moeten behandeld worden , doen zich vervol- jl gens de Lasitas Faucium , en de zoo verdrie- tige, als moeilyk te geneezen, hangenden Huig op : *t zy de verouderde Catarrhen in de Keel, __of de algemeene Verflapping der deelen 5 hier van de oorzaak zy. | TI. In de Viäelapoine van de Rileezins dees ‚len der Keel, de Iffhmus faucium, het Velum Pendulum , en het Caput pharyngis uitmaaken- de, heeft F. HorrmanN (1) de Zinö, Anti- moni „ met de Eeke nek Peruviani 8 - SUC- (r) De Balfamo Peraviano , Oper. Supplem. I. pag. 740. $. as. Welk middel ik in verfcheidene gevallen m&t vrucht ge- bruikt heb, „so Vande Ziekten; welken uit de Natuurlyke | ur ljk Succini vereenigd, zoo wel als in te groote ont- lastingen van weivogten door verouderden hoest, uitracheling , ontlasting door de neus „ en vers flapping van den huig „ aangepreezen. -— Zon- der opzicht tot dit algemeen zamengeftelde ge- brek, vindt men een Pulvis wvularis tegen den verflapten huig (s)5s om van de Operatie, hier op fomtyds noodig , het werktuig ter af bindinge hier toe uitgedacht, de bloedftemping daar by in acht te neemen , en andere gemeene midde. len, tot het zoogenaamde Auigligten in gebruik, (die doorgaans meer nadeel toebrengen , dan het gebrek verhelpen ,) thans niets te melden. IL. Van meerder omflag „ en bezwaarlyker uitkomst , is de geneezing der zoogenaamde de- lette Doorzwelging ; van welker behandeling ik _my te eerder ontdoen kan , uit aanmerking van - de voortreffelyke Verhandelingen ‚ die op uit- noodiging van deeze Maatíchappye zelve gedaan zyn (7), of van anderen in derzelver Verhan- delingen (u) geplaatst. Het geen ik uit myne waarneemingen hier kan byvoegen , beftaat hier in: dat het my in de eerfte beginfelen deezer | ziekte \ Cs) OP lerindesdns Batteana , ad woeem Pulv. vvular. uit Flor. Balauft. Rad. Biftort. Tormentill. €} Alum. zamengefteld. Ct) Als: de Verhandelingen van de {Hooggel. } Heeren M. v. Gruns en A. P. NAunuvys , inhet XI, Deel van derzel= ver Verhandelingen ; bl. 1-250.- Cu) Van de Heeren Lu. Rourre, bl, 25%, en G. BaveMans | Xi, Deel, bl. 13 en 18, Gefteldheid van bet Vaderland woortdloeijen; 25E ziekte in agt of negen Lyderen gelukt is , met het middel „ door den Heere J. BasTEr opge- geeven (uv), volkomen naar genoegen te flaa- gen 5 zoo dat ík die Lyders, daarna, niet meer van dit ongemak heb hooren klaagen : dat het middel van PreNcexK die gelukkige uitkomst by my niet gehad heeft , dan wel by anderen : [en dat ik onlangs , na het eerstgenoemde middel ee- nige weeken gebruike te hebben , de geneezing fpoedig met een zamenftel van Sapo Venetus en EvtraCt. ligni Quafcie , met bedaaren van alle Symptomata , zag volbrengen. ]_ | j II. De Twsfis Stomachalis wordt naar den raad van HorFMANN (ww), door Ab/orbentia „ uit Lapides cancrorum „ Succinum preparatum , Arcanum duplicatum „ met byvoeging van eeni- ge druppen O/ Macis ; en vervolgens door zag- te Laxantia, uit Manna en Rhabarber gehol- pen: daar men die der Kinderen, wanneer zulks- niets belet , door zagte Emetica best overwint, —- Op welken grond de voornaame behandeling van de Tusfis convulfiva nederkomt ; ’t zy die - _@pidemicò ontltaat, of aan andere oorzaaken haar — | OOr= Cv) Natwerkund Ustfpann. 11, Deel, bl. 136, terwyl men de Analyfis van het Sal Ouerclis marine inhet XV1.D. 2. ft. der Ver- bandelingen deezer Maatfchappye , bl. 23e. en:by H. F. Derivs „ NifJert. de AEthiope vegerabili, Erlange 1774. Cw) Tom, lll. Scâ. IL. cap.ll. $. V. pag. 114. 752 _ an de Ziekten , welken uit de ‘Natuurlyke oorfprong verfchuldigd zy Cw): — Terwyldie der. Hypochondrtaci, in het, bezorgen. van den vryeren-omloop des bloeds door-de ingewanden; met-voetbaden , het werzagten der prikkelende fcherpte , door “minerale wateren-met melk , „en het bedaaren van de $pafmt, „hier door: verwekt, gelegen ligt 5: en die „ welke -uit Wormen -onts ftaan „ door: de -uitdryving dere lven:: best ee | neezen, worden. nch Pe Cardialgie chronic” moeten, vel gens de onderfcheidene oorzaakeri, boven CS- CXCVL 2.) opgegeven , behandeld worden. —_- Omftandig heeft de Hooggel. Ape HAEN ovêr deeze ziekte en derzelver geneezing „ vol- gens den raad van den,onvergelykelyken. Boer- HAAVE. gehandeld , en gefchikte middelen daar toe (Cx) RosÈn VAN Rosektreid Handleiding erfz. XIX. hoofdft. Vergeleeken mét de Waarneemingen van BIZET, ARMSTRONG , FoTHERGILL , STRANDBERG , BRENDELs de geneeswyze in Sveeden enz. ——- in welke ziekte het Caftoreum en de Cortes Peruvianus ‚ volgens de Waarneemingen van Morris Medic. Obfervations, Vol. Uil pag-281. HANNES über den Friefel, pag. ge. allen in de Geneeskundige Bibliotheek en elders te vinden ; benevens’ andere aangepreezene middelen ook hunne nuttig- heid hebbert. Na de eerfte aanwyzingen volbragt te hebben , fiaagde ik in verfcheidene Kinderen , met het volgende mid del-in gewoonen drank van bier te laaten gebruiken : R. Fol. Sene zij. _ Fol Tusfi laginis Flor. pap. rhoeados üä p. j. M, F. Nodulus , in bier gehangen , en daar van gedronken, Cy) F. HoraMANN he. $. VL Ld ‚ Gefteldbeid van bet Vaderland voortolivijets 753 _toe aan-de hand gegeeven (@ );-die in bepaalde. … gevallen , vooral waar een fcherp-zuur de hoofde. Ù rol fpeelt-, van vrugt kunnen zyn. — . In de Cardraigia. Scorbutica heeft BoerHaave ‚door « veele ‘bevindingen gefterkt , „de Britannica als een allerheilzaamst. middel-aangepreezen (as in welke en andere verzwakkingen der maage de _Colomho- wortel-een goed geneesmiddel is (a*). De behandeling van den Heere J. Grasnuis (4) ‚_kan in de doorweekte en verflapte maagen , mec __hoope. van. goede uitkomst „worden beproefd ; “de geneezing der Cardialgie epidemice., volgens de algemeene opgaave (S. CCXLVI. II.) fpoe- . digst te recht gebragt; en die van de Cardiog= mus ‚de Cardialota fynooptica „en Cephalalgia flomachica verminofa;, in-het voorzichtig beftuur: ter beteugelinge en uitdryvinge van deeze lasti- ge gasten betracht worden : “in de bovenaange- haalde plaatfen door verfcheidene voorbeelden, geftaafd. V. Ter geneezinge van het Colyk van Paitoie CS. CXCV. 3. )- kunnen de Verhandelingen van de Heeren A, pr HAEN Co)» die van J. Gras- HUIS C2) Rat. Maiden Tom. VI. cap. 1. preefertim pag. 7 (a) Hiftor. Plantar. pag. 539. Cat) Lentrrink Uitgez. Verbandel. Ì. Deel, bl. 74. Ch) Tentam. de Colica Pion. S.KKIK- XXXL Ce) De Colica Piëtonum DifJertat. Hage 1745: & Rat, Men dendì ‚ variis in lois. XVIII. Deel. __Bbb 754 Vande Ziekten » welkén uit de Natuurlyke « guis (d), van TroNeHiN (ee), van Huge HAM (f°) , van Trierry enz. veel toelichten 3 en het byzondere nut van het Ofetum Ricini, feu Palme Chrifti , vel Caflorei dili Cg), indien het zelve van de echte plant „ koud geperst , en voor een maatigen prys te bekomen is , aan- merkelyke verligtingen in deeze wreede ziekte toebrengen. —- De gemeene en Roomfche Kamillen zyn mede onder de fpecifica in deeze ziekte bekend (4); gelyk het geheugen van de Orange - bladen , en de Chocolade daar uit be- reid (í) , noch te verfch is , om de nuttigheid derzelven met flilzwygen voorby te gaan. — En hoewel de Colica biliofa wan SyDENHAM en. anderen „ uitvoerig behandeld is ; zoo zal het Oleum Lint met gemaatigde Paregorica en Ano- dyna inde InfarCus Vifcerum , die zelden vry van ontfteekinge zyn „ na voorafgaande ader- | _Jaa- Cd) Lib. citat. Vergeleeken met de Perbandeling daarvan An het IV. Deel deezer Maatfchappye , bl. 513-614 Ce) De Colica Pibtonum , Geneve 1757. Uitgez. Verbandel. är. Deel, bl58g. | Cf) De Morbo colico Damnonsorum ‚Lb. cit. Tom. Ill Vill, - pag. 54 & leq. | wr Bie Cg) P. CAUvaANr Differtation on the Oleum Palma Chrijti, five Oleum Ricini €$c. Lond. Geneesk. Biblioth. 1, D. bl. 644. | Cb) Bacrivir Oper. omnia, Prax. Med, de Colica, 9. I. pag. m. 65. R.A. VoceL Hijtor. Mat. Med. pag. 47- waar by het Lignum Saffafras , de Cortices Aurantiorum , de Crocus , en hee Semen Carui genoemd worden. Ci) A. pr HAEN Rat. Medendi, Tom. VI. Cap. VIJL. $. IV. pag. 305 & (eg. jan eren Gefteldbeid van bet Vaderland woortolocijern. 753 _daatingen , en de vereifchte Curatio Antiphlogis- tica „ zoo wel haare waarde , als andere uitland-_ _… fche ‘planten blyven behouden ; naardien het re- denmaatige verband in de ziekten , de middelen hj by de kwaalen niet. zelden aanwyst. Ch) In pynelyke Colyken en Opftygingen „ kan de Finét, Rhei aqguofa , of de zoogenaamde Anima _Bhei Dee van vaardige hulpe zyn C IN Nn In Fi \ | Ki Ck) Een zonderling geval zag ik over eenige. jzaren ineen voornaam Officier uit Surinamen gebeuren. Deeze federteenige ‚jaaren, door de wreede pynen , welke deeze ziekte doorgaans verzellen; (waarvan de bew yzen alte kennelyk indeledemaa- … ten ; het aangezicht en, ganfche lichaam , genoegzaame bly- ken gaven ,) door een nieuwen aanval van Colyk-pynén aan= “ «gegreepen , tegen welke ik alle my toen bekende hulpmid delen vergeefsch had aangewend , vroeg in het midden. van. Zyne fmerten van my verlof „or een kelk jenever te mo- ‘gen drinken 3; naar welks gebruik. hy niet twyfelde „of de woede der pynen zoude bedaaren. Ik my over dit vreemde woorftel. verwonderende , maar teffens de Inflin&tus nature. im aanmerking neetmende „ ftond hem dit zyn verzoek.toe, met ongeduld naar de witkomst reikhalzende, Het leed geen kwar- tier uurs „of myn lyder, die te vooren als een worm door het bed kroop „ zat:regt overeind , my verzekerende verlig= ting van zyne pynen „ door het gebruik van de jenever , vere . kreegen te hebben. — Zyn Ed. hier op Ondervraagende, of by hem de gewoonte wel had plaats gehad , om van die Liqueur familiaar gebruik te maaken ? antwoorde my neen s maar dat’er wel 40 menfchen by zyn Ed. bekend waren, zoo. in Surinamen als in Holland, die in het hevigfte der pynen hun- “nen trek tot deeze of andere fterke dranken geuit , en met verligtinge dezelven gebruikthadden. —- Dergelvk ZmftinéE _ vindt men in een ander opzicht geboekt. Zie Hol). Maatfchappy der Weetenfchappen , VL Deel, bl. 140. CI) Al. Pbyfic. Medic. Vol. IT. pag. 440. Commerc. Lite, Nov. 1735. pag. 257. Nov, At. Pbyf. Med, Tom. ie Pag. 244. Uitgez. Verband, Vil. Deel, bl. 533. Bbba „56 Over de Ziekten , welken wit de Nature In de Colica fpafsiadica heeft ScnusTEr ( m) de ZEthiops mineralis met Antimon. diaphorette cum aangepreezen, waar van eenige goede proe- ven in fommige Lyderen genomen zyn; —- waar by men zich de Geneezingen der Colyken te Amflerdam , in’s Hage ente Enkhuizen, by de opgaven daarvan boven (S-LXXIV: 3. en 6. CLXIV. 2, 3,4.) gedaan , herinneren. móêt. —- Tegen de Colica Metallica heeft [ de Hoog- ‚geleerde Heer S. pr Moncny | my, benevens andere Geneesheeren „ het volgende middel wel gunftig henk, mede te deelen : beftaande uit Lap. cancror. 3 j. Rhei-eleêì. zj. ut F.Pulo.n°.xij. om alle uur een in te neemen , ten zy de ont- lasting te veel ware , wanneer het gebruik moet gemaatigd worden (1). Ik heb ’er in eenen Schilder , die zich met toemaaken van deferten bezig hield, en, door het ftuiven van fpaaních= groen „ tot. de klensnn noodig „ waar.van een gedeelte was ingeflikt , en daar door wreede py- nen in de ingewanden bekwam „ goed gevolg op gezien. — De Colica vegetabilis, uit gebruik van teveel zuuren ‘of cyder- dranken , Punch enz. is door Mr. BoNTé (0) omftandig be- fchreeven. VL. By Com). Nv. Af. Pbyf. Med: Tom.1ll. 6. XVL ei ppond, pag. 253. Uirges. Verband, Viil, Deel, bl. 939. n. 16 Cn) Welk middel men ook vindt in de derde uitiauve van de Raadgeeving des Heeren TissoT ‚ door den Heere Le. Bik- KER > Pag. 249, 260, Gefteldheid van het Vaderland ooortwloeijen. — 252 ‘_ VL By de geneezing van de Diarrhee LA Dyfenterie mucofg ‚ waar van de behandeling eenigermaate uit de aanhaalingen „ boven ($._ CXCVI 4), ven de algemeene geneeswyze {$. CEXLVI IV. 5.) is af te neemen, kan men, ten aanzien van de ontvelling in de darmen , en den -Tenefimus , die gewoonelyk daar op volgt , „eene Dofenteria habitualis veroorzaakende, een zonderling geval by J. Grasnuis (p) opflaan,. —— De Zenesmus hemorrhoidahs , en de zoo- genaamde DejeCtiones mucofe, hebben den grond ‚ hunner geneeging in her beffuur van de Infarc- tus Wifcerum , de Waletudo ex Hypochonariis se enden Morbus crasfus HiprocraTIs, uit de aangehaalde plaatfen , door vergelyken van de- zelve , met de geneezingen uit de bygebragre Schryvers, genoegzaam op te maaken (4). — De geneezing van de Dy/önteria biliofa behoort tot de Morbí acuti , en is door Droner om- | _ ftandig befchreeven. VIL De geneezing van de Stranguria, bes. halven die geene , welke uit aandoening der \ wormen wordt voortgebragt , en uit de aanwy- zing by het onderlinge verband der ziekten (S… CXCVL, Ca) Feurna) de Medicine Bec. door Mr. A. Roux, Tom, Xx. pag. 15 & fuiv. Geneesk, Bibliotb. Ill. Deel; bl. 793: EnZ, CP) Lib. citat. pág. 63. Cad) Confer. & J. Kemer de Infarllu Ventric. in Ac HarLeRt Du: Med, Tom, lt, Difput. LXXVIL Bbb3 hema t 758 Van de Ziekten, “welken uit de Natüurlyke | CXCVL 5; 6.) op te maäken is, heeft meereh- deels, benevens de Catarrhus feu Scabies Vefie c@, haaren grond in het zelfde verband; te wee- ten de Spasmi , die als een gevolg van ‘de voor- afgaande oorzaaken ontftaan , en van hunne zy- de weder ontvelling verwekken. Het geval , door den Heere J. Grastrurs befchreeven (1), fchynt dit niet onduister aan te wyzen. En of- fchoon men met vrugt de nuttige Aanmerkingen _van den Heel- en Hand-Arts J. VAN DER HAAR hier op (s) naleezen moge, en tegen deeze en andere waarneemingen vergelyken, zoo kan men nogthans geenzins. hier van uitfluiten de Stran- guria Nephritica Rheumatica , volgens den be- kenden regel: wubi definit Nephritis , ibi incipit Rheumatismus €5 vice verfa : zoo min, alsde pynelyke Hemorrhoides , door de gemeenfchap __van.de bloedvaten der fpeenader met de blaas , en de belette Menftrua in de Vrouwen , onder de gedaante van Hemorrhoides albe , met fmer- telyke fpanningen in de Urethra zich ‘ontlastende CS. CXCVII. 4.) : naar welker verfcheidenheid „de geneezing moet ingericht worden. Be- halven de ontvelling in de Urethra en de Ulous- culá hier uit gebooren, die wel gedeeltelyk door plaatfelyke middelen kunnen verholpen worden , zoo dient de geneezing echter en aad | as _ Cr) lbidem , pag. Óg. Cs) Holl, Maatfchappy.der Weetenfohappen ;, x. Deel 3, fluk bladz. 17-29. | Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen, 05) volgens het Nephritico- Rheumaticum of He _morrhoïdale enz. ingericht. …_ Het kan zyn, dat de Jpecacuanha , in het eerfte geval van vrugt Zy » uit het algemeene ontfpannende van haar vermogen en haare doorwaasfeming bevorderende kracht (*). Daar nogthans in de andere gevallen op afleiding en verzagting moet gedacht worden; waar toe de algemeene middelen, by de Infarc- dus Vifcerum opgegeeven, in zoo verre kunnen _ nuttig zyn , dat ze door het prikkelen der zou- ten niet fchaaden ‚ maar liever met &landa Oleo- fa , leniter Anodyna €£ Antifpasmodica wervan- gen worden. In veele gevallen worden die best alleen gegeeven , indien de maag, die doorgaans met walgingen en looze braakingen , ja daadelyk overgeeven geplaagd wordt „ dezelve verdraagen kan. Intusfen kunnen gefchikte aderlaatingen 5 zagte Lavantia uit Manna en Casfia ; het De- coClutis P. Foresti alleen , of met Spr. Niré dulcis ‚ Lig. anodyno-miner. HorrMANNt enz. en andere verzagtende middelen uit Cannabis , Lá- guiritia , Nymphea, Verbaftum &. veelal van Vrugt zyn : terwyl het beftuur der Hemorrhoie des hier zyne oplettenheid vereifcht. Want, hoewel men doorgaans in deeze maar twee voor- naame aanwyzingen telt; als om | dezelve te doen vloer: C°) Een deel van den bast van Ipecacuanba met drie leien | van het Laudanum diureticum TriLLerry tot Pillen van 4 gtei- men gemaakt, en om de drie uuren eén gegeeven , kan hier niet onvoegzaam aan voldoen. jn | 4 „bo … Pan de Ziekten; welken uit de Natuurlyke wloeijen en te doen verflaan ; zoo dient het py: - nelyke der Hemorrhoides -coece hier niet min bedacht. - In deezen ftaat is het zelden veilig de vloeijing te bevorderen ; het welk , daar zulks noodig is „ na den overwonnen Paronysmus ; gefchieden moet. Beter doet men „de pynen te. verzagten ; en, wanneer de zwelling uitwen- dig aanmerklyk ís ‚ daadelyke ontlasting met het Lancet of bloedzuigers te maaken. — ‘Men ver- zagt de pynen door uitwendig verzagtende mid- delen tegen het fondament te leggen , of wel in het zelve te fpuiten. Alle verzagtende en week- maakende middelen , uit kruiden , olien. en zal- ven , zyn hier bekwaam toe ; en men vindt ‘er _ verfcheiden onder deezen naam in de „Dispenfâ- 3oria ; zonderling wordt hier echter aangepree- ‚pen een ‘Pap uit de verfche bladeren van Vlier , fyn geftampt , en uitwendig aangelegd ; of het fap , wanneer de pynen hoog zyn, ingefpoo- ten (4). Het zelve, zegt men, gefchiedt met de Plantago larifolium , en niet zonder reden met de Scrophularta ( u) ‚ om den eigen be- teekenenden naam van Speenkruit. Onder de Olien munt het Oleum Verbafci uit; en onder — de zamengeftelde het Oleum Cere (0). —— laweneig overwint men deeze pynen , door de | AE Ct) A. HeLverius Verbandeline over de voornaamste Ziekten , bladz. 130: _{4) H. BorrHAaAve Hiftor. Plantar. pag. 316. Cv) Jaem, Element, Chemie , Tom, Il pag. 157- B en ee Gefleldbeid van et Vaderland voor toloe jef __zór zo evengenoemde verzagtende middelen, of een _afkookfel van de Swmmitates Miüllefolii cum flo ribus (Cw), of de zoo gepreezene Scrophularia; ’t zy gekookt of. getrokken , dan wel in poeder alleen , of met zagte laxeer- middelen uit Man na, Casfia, îa „Syr. Rofar. enz. gegeeven ; waar toe het Pulois Liliaceus (x) mede zeer ge- __roemd wordt, en de Emuilfio Arabica van ge- Iyken haare nuttigheid heeft. —- Na den Or- gasmus worden, de Flores Sulphuris , het Lac Sulphuris, en de Tubelle Divine , als bekwaa- __ me middelen aangepreezen ; en, ter uitroeijinge van de ganfche hebbelykheid , het aanhoudend gebruik van Chocoladen- drank (4). — In de _Colyken , hier dikwyls uit opvulling der vaten. ontttnands „ Zyn herhaalde Aderlaatingen „ ver- | __zagtende Clyfleeren en Oleofd atodyna , ten Zy men eene doodelyke opftopping van water , of het koud vuur-in de darmen wil te gemoet zien, onvermydelyk. —— _ Daar het noodig is, de Aambeijen voort te brengen, gefchiedt zulks ge- makkelyk met „dloettca en Martialia. Een za- ‚menftel van twee deëlen Limatura mattis, een deel G. Amsnontact , en zoo veel Aloës lucidee wel nutrite, tot Pillen gemaakt, nevens een ptn: He | …_meng- Cw) Nov. Al. Pii: Med, Vol. Il. pag. ast Uitgzogte Verbon vijl. Deel, bl. 526. n. 4. | Cx) Pharmacop. Battband pag. m. go. CJ LiNNzar Amanit, Académ. Vol, VIL. pag. 263. Bbb 5 762 WVande Ziekten , welken uit de Natuurlyke mengfel van Zinét, Antimonit acris met Liquor anodyno- minerals HorrMANNI (2), vel Liguor terre foliatee Tartari , voldoen gereedelyk aan dit oogmerk. Jee beh Kek ___S CCLIX. De behandeling van de He- morrhagie fpontanee CS. CXCVIL 1-3.) zyn; ten aanzien van het algemeene „ by de enkel- vouwdige ziekten ( $. CCXLVIL II. 2.), en van de emoptoë, by de geneezing, der. Teeringen _(S. CCLVIL IL 2.) , voor een gedeelte gezien. Er blyfc dan alleen over , om het verdere by- zondere hier af te doen. 1. Om alles in een kort begrip te bevatten , zoo heeft MaNcerus de Bloedfpuwingen „ het Bloedwateren , de vloeijingen der Haemorrhoi- des, ja-fterk en overvloedig Neusbloeden , door het gebruik van de Jpecacuanha , geneezen ge- zien; en is nooit klaarder overtuigd geweest van de kracht van deezen wortel , in het ftillen van bloed - vloeijingen „ dan in die van den Ute- zus (a). —- In verfcheidene foorten van bloedftortingen , bediende ik my met goed ge- | | volg C2) Nov. A. P. M. toco modo citat. , en de Uitgez. Verbandel, zoo even aangehaald, Ca) Riblioth. Med. Prat. Lib. VIlL. [HeLverivs prees niet minder het Alumen crudum als een onfeilbaar middel in deeze foort van ziekten aan , (Verbandel. enz. bl. 266, 269.) En P.J. Loorr achtte, dat niets by zyne bereiding uit Lap. ba= taats. 5 Sal Ammoniac. baalen konde, lib. cit. bl, 24-40: ] Gefteldheid van bet Vaderland voortulocijen. 763 volg van eèn Aderlaating te laaten dóen, däar _dit noodig was ; waar op ik den Iyder, wel toe- gedekt te bed liggende , een glas koud pomp « water beval te drinken (4) ‚ en vervolgens ee= ne Wmulfio refrigerans voorfchreef , die door-_ gaans den Orgasmus bedaarde ; waar na ik de overige Judicatien volvoerde: door welke wyze ik beter naar genoegen, dan wel met Adffrin- _gentia enz. flaagde. — IL. In het byzonder kan men r. De behandeling van het neüsbloeden ex Hepatitide by BorrHaave (c) opflaan , en in tyds zich tegen deeze verfchrikkelyke ftorting ‚leeren wapenen. — Ik heb eenmaal uit dezel- ve bron in een Zppochondriacus ‚ hoewel zon- der koorts , eene zoo groote Neusbloeding ge- zien, dat alle fliptica vrugteloos waren, en men na de aderlaatingen, banden , middelen enz. den vloed met niets , dan met drooge fponfen in de neus geftooken , ftillen konde. 2. De geneezing der hebbelyke of dikwyls. ‚wederkeerende Bloedfpuwing , heeft WacNeR omftandig behagen (4) 5 welke geneeswyze ook Cb) Confer. J. Gervasi de Uu frig ride in Hemoptyfì € quod- eunque fanguinis proflwviis, Rome 1756. Ce), Apborism. $. 923. 4- cum 741 & 743. & VAN SWIETEN in eosdem Aphorismos Commentar. | Cd) De Hemopteës babitualis Curatione , A, P, M, Vol, VII Page 145 feq. 764 Vande Ziekten ede uit de Natuurlyke, ook tot andere bloedingen „ zoo die der Neus, df als van den Uterus en Aambeijen', betrekkelyk, is. — Morton erkende, geen bloedfpuwen zonder den. Cortex Peruvianus te kunnen ge« neezen (eg); het geen BRUNNeRUS naderhand van gelyken toeftaan moest (_f). — _La.Cos- TE prees den Spiritus Witrioli dulcis , in koud water , tot twee drachmen. gegeeven CED 4 _fterk aan, | 3. In de Haemor rhagîa uterì kan het mid: del van Srprarmus (4) , uit verfche of groene Orange appelen , veelfyds van vrugt zyn: ik zag er meer dan eens goede uitwerkingen van. —- Het voorkomen der menigvuldige Abortus, moet in de verbetering der byzondere aanleiden- de en medewerkende oorzaaken gezocht , de drukking geweerd , noodige ontlastingen bevor- derd , de vaten en vezelen verfterkt „ en de vogten van genoegzaame aaneenhechtinge ( $. CCXLVII. HI) voorzien worden — In het gemeen, zyn kleine aderlaatingen „ eenige dagen voor den gewoonen tyd der maand - ftonden ge- daan , en daar mede geduurende de dragt op ge- lyke wyze voortgegaan , veeltyds van het mees. te nut. — In den kraamvloed ; by welken al- toos moet gelet worden op. de behoorlyke ligging 4 | van Ce) Lib. Ml, Cap. V. Cf) De Glaudulis Duodeni, Cap. V. pag. ol. Cg) M. Coste. Livr. cit. Pag. 120 feq. …_ £b) Apud F, HofrMANN, Tom. ll, pag. 227. nd X „Gifteldheid van het Vaderland earrsolaeisdd 763 _van’den fluitband, heeft VAN SWIETEN (4) een middel uit de Tinêt. Cinnamomi-3 5: €5- Age Melif]e-Z vj. aangepreezen , dat „naar tydsom- ftandigheden-,- meteen of ander „Adjuvans- of Corrigens kan veranderd worden Ik.zag op deszelfs gebruik meer dan eens fpoedige hulpe Ee volgen. — 4. Die van de Haemorrhoïdes is in de bo- venfte afdeeling reeds begreepen. Terwyl de Haemorrhagia Waginalis , doorgaans een gevolg van het ophouden der menfirua is, en door an- dere afleidende ontlastingen moet geholpen wor- den ; en die van den penis (Stymatofis ) , in beletten aambeijen- vloed enz. haaren grond (£) heeft „ en naar die byzondere oorzaaken moet Warden behandeld. KAATE CCL. “Ondér de Gebreken in de Wei- vogten , „doen zich in de eerfte plaats de. Water- zucht GS. CXCVIIL) op, waar van de aanwy-. zingen , door Boërwaave (4) en anderen, allerduidelykst verklaârd zyn. De vrye or: ‘ doop der Wei- en andere ‚vogten. moet ier | _ het verzamelde of -uitgeftorte-water ‘ontlast , het gebrek der verzwakte ingewanden herlield worden, pr ie L. In (5) Comanentar. Tom, IV. pag. Óoa. zi Ck)-R- A. Voorn Academ, Pralelk. $, 300. pag. a3t.. — (1) Apborisme $. 1231, 1232 VAN SWIETEN», Tom, IV, Pag. 210-213 | | | N 766 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke T. In het gemeen worden deeze inzichten betracht, door alle beletfels weg te neemen, die den vryen omloop der vogten door de vaten ver- traagen , en de noodige dunheid aan dezelve be- zorgen , waar van boven mede ($. CCXLVL ° CCXLVII- en CCXVII. ) in het gemeen ger | handeld is. 1. ‘Men heeft getracht aan deeze oogmer- ken „ benevens de noodige Cardiaca roborantia € fFimulantia Cu), te voldoen , door herhaal- de en lang aangehoudene wryvingen „ dewelke aan Deckers, met het wryven van warme wol , geduurende een uur daags, waar mede. hy drie Aftitici genas, en dit middel voortreffelyker dan de Paracenthefis acht (#), zoo wel gelukten, als gelyke wryvingen met olyfolie door Orrvier VAN- Barn (0) in ’t werk gefteld ; die van ge- lyken drie Waterzugtigen , twee Vrouwen en een Man, herftelde. o. Behalven het geen in de aangeweezene plaatfen ($. CCL.) van de verdunning der wei- vogten , het openen der verftopte klieren , en het verfnellen van. den vertraagden omloop des bloeds enz. gezegd is , komen hier voornament- | | lyk Can) Idem ibidem ,S. 1233: PAg 214, Cn) Receuil aehadide Pe. Tom. Il. pag. 366. Co) Philof. Transaët. Vol. XLIX. pag. 46. Hollandfch Ma- gaz, Ul. Deel, bl. 85, _Gefteldheid van bet Vaderland voortoloeijen. 70r _Iyk Jucidentia-falina in aanmerking. — On- der de ingekomene Berigten vinde ik een middel gemeld, uit Cinerum clavellatorum depuratorum, Zij, Solut. in ag. fervide Ex. 5 per pannum la- neum trajetum ‚tot vyftien druppels viermaal daags gegeeven , waar van te Am/terdam enz. ‘reeds goede uitwerkingen gezien waren. Het middel is eenvouwdig , een voorrecht aan veelen van dit foort , boven de zamengeftelden „gemeen; doch anders in’ algemeene met die van de beste Geneesoeffenaars overeenkomende (p)): als welke de vaste en vlugge Sa/ia Alcalina en derzelver Joogen , in. beftendig gebruik hadden ; waar on- der de Cineres Genifle en Fabarum te bekend zyn „ om daar van meer te zeggen. Foresrus en SyYDENHAM hebben menfchen door het ee- ten van Uijen alleen zien te recht komen , waar “van men zelfs eene aanmerkelyke waarneeming heeft, van Uijen tot een pap gemaakt en alleen uitwendig op den buik en tegen de voetzoolen gelegd (4). De Salia media en gelyke vloei baare bereidingen , zyn van den zelfden aart. Het Fulaprum diureticum Edinburgenfë behoort … tot dit foort : door deszelfs aanhoudend gebruik - ‘genas ik eene „Anafarca in een Tuinman aller- ge- Cp) H. BoeRHAAVE Astorism. $. 1237. VAN SWIETEN l.c. «pags 212 feqg. F. HorrMANN Tom. Ill. Cap. XIV, $.1X. page 831. R: Mrap Monit. Cap. VIll. de Hydrope. Ca) „Receui} Periodique Gc. Tom. I. pag: 416. ) 268 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke gewenfcht ; en herftelde-eene arme Vryster, die aan den dood overgegeeven fcheen ‚ met het be= ftendig. gebruik van. den Spirwtus Satis dulcis coagulatus, tot vyftien. druppen viermaal-daags, „en een mengfel van Pillen „uit Zerebinthin. Ven. zij. Pulv. rad. Gentianae ges. ut FE. Pi- Julae ‚gr. iv. waar van, zy er drientaalen daags vyf innam. „— „Eene Diarrhoea colliguativa, onder de ‘byna hoopelooze geneezing ontftaan , werd door het ruim gebruik van oude Wyntint, „door eene milddaadige hand indie veelheid toege- reikt, zoo gelukkig geftild, dat de volkome ge- neezing het dankoffer aan deeze gifte heeft hulde gedaan. Gelyke uitkomften mogt ik van het zelfde middel in een Zympanitis Nephritica , in welke de buik zeer gefpannen „ en de water- Joozing bezwaarlyk , daar by het zweeten on- maatig , en, de benaauwdheden ooggrnud wa: ren, ondervinden. — 3, Ter ontlasting van de overtollige befloo- “tene of uitgeftorte water- deelen , zyn van alle tyden Braak - Purgeer - Zweet- en Water - dry- vende middelen in gebruik geweest (7) «-eer- tyds fterker, dan wel heden ; doch van te groo- te uitgeftrektheid „om: daar in uit te weiden. Onder de Inlandfchen van dit foort behooren de Bryonie- wortel , het Ewpatorium , en de Jreos noftras » Cr) H.BorRHAAYE en VAN SWIETEN disdems ún locis. _Gefteldbeid. van het Vaderland voordvlobijent.. | 26 Hoflras,-de Corter ulmi, de Folia Pini,-Milles pedes enz. —— „Van een algemeen gebruik is de. Scilla in deeze ziekte „ het zy in Poeder ( SP Pillen (#), of. Wyn ‘getrokken. (u); of het Oxymel Stillinicum- Cu}: — Men-gedenke _ evenwel onder deszelfs gebruik altoos aan: het. Virofum €$ Wenenatum in dezelve ; enachte de , ‘waarneemingen niet gering, die ten aanzien van dit, nadeelige ter waarfchouwinge geboekt (w)- _ zyn. Ik heb het zelfde verfchynfel van weinige _greinen Scilla zien gebeuren , waar op eerst «puistjes in de beenen „ daar na Gangrena „ en diepe verzweeringen tusfen de been-pypen , en … @indelyk de. dood volgden.’ —-… Van veiliger. gebruik „ en niet min van goede uitwerkingen ; zyn de, abe toppen van de malta iden | en 65) Met Vincetexticum ’ Driosds di Pimpinella alba en Nitrums waar vaii men eene gelukkige fencezing , naâ voorafgaande _ Zwaare toevallen, leest in dl. Phvf. Med. Vol. X: p. 303 Ct). Onder ae ingekomeneBerigten heeft de Heer [Dr Man ] een middel medegedeeld uit een half grein Scilla „by jeder der bekende Purgeer- pillen van den Heere pr HAEN 3 om de-drie vuren één gegeeven; voor die zoo veel van des zelve verdraagen kan ; waar na de Limatura Martis , met het _ Extraë. Cortic. Perudiani ‚ in Pitlen gegeeven werd : waar op — eenige gelukkige geneezingen berigt worden gevolgd te zyn. CU) VAN SWIETEN Legerz iekten , door J. VANDER HAAR sd bladz. Eis, e Cv) Mrap gaf dit doorgaans in eene kleine gifte metde eN River ee Ag: Cinnanomi, 1. c. pag. 84. (Cw) Al. Helver. Vol. V. p. 325 feq. Geneeskundige Biblioth. 1. Deel , blada. 37. -Raccolta d'Optfs. Scientif. Tom. XEVH. Pag. 234 Commento.de reb;'@e. Vol. TIL. pag. 649: edna Deel, Cet 70 Vande Ziekten, welker uit de Natuarlyke en derzelver afch, by SyDENHAM van groot ver- mogen gehouden , die gewoon was een. pond van deeze afche op vier-ponden Rhynfchen wyn te Haaten trekken , by het zelve een of twee handen vol gemeenen Ae te voegen ‚ en doorgedaan zynde , vier oncen daar van ’smorgens en ’sa- _vonds te laaten gebruiken (4). Meran ver- meldt eene gelukkige geneezing , op den raad van eene oude Boerin , door het! indien van een lepel geheel Mostard- zaad „ alle morgen „ met een half pond van een afkookfel van groene Bremkappers toppen daar op gedronken, te we- ge gebragt: door welke geringe middelen de Ed. „Lyderesfe reeds den derden dag een merkelyke werligting befpeurde; en de dorst , die ondraage- yk was, zelfs gelest werd. Dit middel ver- wekte de eerfte twee of drie dagen ftoelgang , de Urine ontlastte dagelyks tot vyf en zes pon- den : zy hield geduurende een jaar in het ge-_ bruik van deeze peer ar aan „ en de ziekte keerde niet weder (4). Gelyke genee- zing van eene Afcitica , met algemeene zwel- ling der dyen en enkelen , en verzeld van eene benaauwde ademhaaling, leest men € bevor- derd te zyn, door tweemaal daags vier ts te | | rin- \ Cu) Traêt. de Hydrope, pag. 407. Een eigenfchap gemeen aan veele Loogzouten, die door vermenging de gedaante van eenen Tartarus Vitriolatus bekomen. Cy) Monit. Med. 1. c‚ pag. m. 84e …, (2) Medic. Ellays, Tom. V, Riek 3. Pag: Gin. Gefteldheid van het Vaderland voortoheijern. 27 drinken van een aftrekfel uit een pond afch van … Bremkappers , twee ongen Mostard- zaad „ en vier oncen vylfel van ftaal , op twaalf ponden” bier gemaakt 5 waar van de ‘uitwerking zoo ver- mogende was , dat op de eerfte gifte- twintig. ponden waters ontlast wierden 5 en de zieke door deszelfs aanhoudend gebruik ‚ met tusfen= gevoegde purgeer- middelen, volkomen herftel- de. Niet min gewenfcht vindt men ande- re geneezingen door Cremor Tartari Ca), Ni Pum Cb), en |foortgelyke middel» zouten aan- getekend. | js KU 4e Veele ie ve middelen uit Kwik, ed glas en Koper „ja zelfs uit vergiftige planten be- reid, zyn ter geneezinge van deeze ziekte , nu met meer ‚ dan- met minder vrugt. aangewend. Behalven de verklaarende uitbreidingen van vaN SWIETEN op deeze plaats (C), kan men hier over Merap (4d), D. Moxro (Ce) sr Ly- SONS (f)» enz. verder nazien. — De zoo-- | Benosrnde Bene Geneesheren flaagden ge- lukkig Ca) Vide Mereuinr Comment. Bonon. Tom. IV. se 260, Cb) Brockes General Dispenfatory , Lond. 1743. pag. 79. Cc) VAN SWIETEN l.c. Tom. IV. pag. 225. nom. 3 & feg. ad Aphorism. $. 1237. (4d) Meap /. c. pag. 82. Ce) On the Dropfy, pag. 62. | Cf) Prafticale Verhandelingen over de TufJenpoozende indd erikje enz, door }, VeirAc , Rotterd, 873 Is Afdee l. 46 enz, Cees. „ps Vande Ziekten ‚ welken wit de Naruurlyèe tukkig met. de. bereidingen uit den Mercurius, waar onder de Zthiops mineralis van langen tyd gebezigd werd,en van welken aart het Preci- piolum PARACELSI fehynt geweest te-zyn. — De Crocus-metallorum was by SYpENHAM in al- gemeen’ gebruik. (2), en F. HorrMaNnN prees den: Regulus Antimonii medicinalis met Luma- tura Maris hier toe aan (2): en wie weet niet , dat FHlermoNr en andere Scheikundigen, groote vermogens in het Antimonium achtten ge- legen-te zyn; dat het-gemeene Antimontum. diar phoreticum, het Sulphur auratum Antimonii, en de Kermes minerale van veelen daar toe zyn ge- bruikt, — _Borrmaave herftelde eenmaal ee- ne Afbitica door eene ontbinding van Koper in eenen Spiritus volatilis alcalinus (@). Het Oxy. mel Colchicum zag ik in eene Afcitis , door in- _gedreeven fchurft voortgebragt , hoewel in eene _genoegzaame veelheid gegeeven, mislukken (£). By Lysons leest men eene geneezing van eene Afcitis „ door het aitkomen van den Schurft , onder (2) Lib. cit. ' Ch) In not. ad Porerium, pag. 260. dies fuppl. Tom.L. Ci) Element. Chemie, Tom. II. pag. 478 Ck) Het mogt R. A. Voeren. maar eenmaal gebenren ‚ een Hydrops peritonai , die over de twaalf jaaren geduurd had , met dit middel , ter gifte vaneen gewoone fpyslepel , (wel. ke ook aan myn Lvder gegeeven was,) te geneezen , Acad. prelelt. pag. 567. En van agt gevallen ‚die M. PLANCHON „ PFeurnal de Medicine „° Tom. XXIIL pag. 324: aanhaalt , is ‘er maar eene Vrouw van 45 jaaren onder , die door het gebruik van dit middel gepas.-cum Tom. hann pag. 504» Gefteldheld an het Vaderland woortoloeijen. 273 onder ket gebruiken van den Calomel , bevors derd (4). Heilzaame waarneemingen , die tef- fens de natuurlykfte geneezingen , door de inge- legde poogingen der natuure te kennen geeven ! Van hier is mogelyk de raad der Ouden, die hunne geneezingen niet zelden van de werk- zaame natuur gewoon waren af te leiden ‚om in de Af/cttis den buik met Cauterien, Setacea , Ves ficantia enze vot zweeren te brengen „… afkome ftig. — Dan, om alles wat tot deeze ziekte behoort „ te doorloopen „ is ‘er eêr een geheel | boekdeel , dan eene kleine zinfnede noodig. er _ Jonge Geneeskundigen kunnen zich in de reeds aangehaalde Werken , zonderling van den-groo- ten BoOERHAAVE , en zynen onvermoeiden Uit- breider , wegens het ontbreekende , ten aanzien der aftapping en het reeds verhandelde, en de noodige verfterkende middelen, genoegzaamen voorraad bezorgen ; en zulken , die deeze ziek- te verder in hunnen aart willen i inzien „ MaN- _cerr Bibliotheca Medica (m ), de verzameling van Geneeskundige Twist-[chriften van den be- roemden HALLER (7) en andere Verhande- lingen in de Comment. de rebus enz. vermeld „ inzien : in welken niet alleen zeldzaame Waar: ODSen, maar ook hier en daar goede genee- | zingen C4) Verhandelingen enz. VI. Waarneem. blidz. 63. Cm) Tom. ll. Lib, Vil, Pag: 260. Ce) Tom. 1V. Cee 3 $r4 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke zingen voorkomen. —- « Die eene geheele be- handeling wan de Aftitis beknopt begeert , lee- ze 'M.P. pe PLAIGNE (0), enz. Terwyl er voor den Nederlandfchen Praêtizyn handlei- ding genoeg gevonden wordt , om zich met vrugt van de waarneemingen van BARBETTE en FE. DexkKERs (9), J. DE GORTER OE Tissot (£), RosEN VAN ROSENSTEIN (5) , BUCHAN (#4) - enz. te bedienen ; en, wien het aan genoegzaa- me middelen niet mangelt , zich wan de Genees- kundige Bibliotheek van den Hooggeleerden Hee- re E. SANpIFORT te voorzien +. waar in de jong- fte waârneemingen in verfchillende Landen , op verfcheidene Lyders , en door onderfcheidene kundige Geneesheeren nend ‚ hoofdzaakelyk dein zyn. II. Wegens de geneezing van de Eydrops’ pelloris en Ovarii , zie men van gelyken de ver- klaaringen van den Heere vAN SWIETEN (4) Op de Aplorisni.s van BorRHAAVE (u), en het voor- Co) Tournal de Medicine ‚ Tom. XII. pag. 229. (py Geneesoeffen. IV. Boek, IV. Hoofdt. met de Aanteeke- ningen van F. Dexkers en zyne Geneeskundige Oefeningen , 1. Deel, bladz. 282. (4) Ceauiverde Genzeskonst „ Xill, Hoofdftuk. Cr) Van den aart en geneeswyze van verfcheidene zwaare Ziek ten}; 4. Verhand, bl. 238. eúz. Leid. en Harling. 1772. Cs) Handleiding , XXVII. Hoofdft- Ct) Huiffelyke Geneeskonst , XXXVII, Hoofdftuk. Cu) Lib. citat. pag. 128-156. | … €v) Aphorism. 9. 1219, 1220, 12233 1224 Gefteldheid van het Vaderland voortvloeien. 275 woortreffelyke. Hoofdftuk van den Weener Hf: | raad A. DE Haen (ww) enz. | | 1. De Ridder Moranp herftelde een Iy- der aan de Mydrops. pebtoris. door de. Paracene Zeis (4). _F. HorrMANN wilde fterke ontlast- middelen in deeze aanwenden; en Vocer achtte — Mercuriafig verre boven de Paracentefi Se GRAINGER prees een middel , uit Turpet. ming- ral. gr. . Scammon. gr. iv. Camphor. 95, tot een Bolus gemaakt, en des morgens gegeeven, tegen deeze ziekte aan ; het welk een ruimen ftoelgang , of veel zweeten en wateren „ zonder echter braaken te verwekken , met verligtinge der toevallen, verfchafte : doch raadde, het ge- bruik hier van niet te dikwyls te berhaalèn., om de vet eh voor te > komen ‚ tot welke de hydro. pick Cw) Rat. Medend. Tom: V. Cap. Ill. pag.69- 117. Cx) Memoires. de P Academie Royale de Chirurgie , Tom. II. Pag. 545, Van gelyken W. MOoORELAND , in een brief aan W. Warson „ Philofopb. Transaët. Vol. LVI. pag. 302. Vel Commentar. de reb. Sc. Vol. XV. pag. gir. De HAEN geeft twee Voorbeelden uit Lower en Warris op „-b. c. pag. 96e Crossy geeft mede een Waarneeming op van eene gemaakte opening in de borst , tusfchen de derde en vierde ribbe van onderen , uit welke byna drie pinten van een geel vogt ont- last zynde , eene zoo hevige hoest met benaauwdheid onte_ ftond, dat men de wonde fluiten moest enz. en de yder ein= delyk ‘fierf. Obfervations on fome-of the Difeafes of the partsof the Body ‚pag. 41. Luond. 1764. of Geneeskund. Biblioth. 11.-Deel, … bl. 799. KarpscuHMiED befchryft een geval , gelyk aan dat door HrppocraTEs opgegeeven. (Der HAEN, Jc. pag. 837.) ên Programm: de Hydrope pebtoris Jaccato rariflimo, Jene 1765. «ren, Bibl. IV, Deel, bl. 817, Coc 4 76 Wan de Ziekten „welken uit-de natuurlyte pici. zeer genegen zyn; fchryvende wyders , dat bittere kruiden , met Sal-Tartari Vitriolat. op wyn of jenever getrokken , de geneezing van deeze ziekte zeer bevorderen (9). — M, Bau- por (z) genas een Lyder van eene Hydrops pec- zoris , in welke hy veele middelen vrugteloos gebruikt had , met een flikbrok van _Arcan. du- plicat. AS. Croci marsis aperitiv. gr. vj. Kern. miner. gr. B. €$ Kxtratd. Bryonie cum. vino albo para, 95: zamengefteld (4). — N.A. Ca- ò / ; \ Ne : $ vpe , TA- 5) „Hiffor: Febris anomale , Batav. pag. 127. £ d 2) Fournabde Medecine , Tom. IX. pag. 330. Ca) [ By deeze gelegenheid kan ik niet voorby „ melding - te maaken van eene allerzeldzaamfte geneezinge- van deeze ziekte. Het is omtrent twincig jaaren geleeden , dat ik over de Hüisvrouw van den Wel Eerw. Heere . ., » ‚ aan eene „Hydrops peëtoris , myne zorge toevertrouwd , laborgerende ;, een geruimen tyd onder veele andere middelen , ook dat van — M. Baupor , te vergeefsch had toegediend : tegen alle wel= ken de ziekte zoodanig toenam ‚dat de beenen ook qittera maaten begonden te zwellén ; en de benaauwdheid verftik- „kende wierd.” Op zekeren tyd , wanneer men dagt , dat de dood een einde van alie fmerten maaken zoude ‚ werd ‘ik voor het laatfte , gelyk men oordeelde , nog eens by de fter- vende zieke gehaald : ik was ook van geen‘ander gevoelen , wanneer ik den doodelyken toeftand, en de hooggaande be- naauwdheden aanfchouwde. De ademhaaling werd zoo be- zwaarlyk , als in de hoogstgaande Ortopnoea , recht overeind zittende , met alle vermogen , die de fpieren konden infpan- nen „ gehaald ; fpreeken was onmogelyk : een benaauwd ge- zicht en eene beftorve hand de myne zonder loslaating vast= houdende , met afgebrokene zuchten ‚ weezen , by de ge- noemde houding, den doods-aangst en de begeerde hulpe aan. Myn medelyden en de onmogelykheid van te zullen fiaagen, van tyd tot tyd te kennen moetende geeven , werden de ge- „baarden onder het toeneemen der beraauwdheid hoe langer hoe fterker. Geene middelen by de hand zynde, die ik dage "dak \ Gefteldheid van het Vaderland woortvloeijen. 277 vranevs herftelde zoodanig eene ziekte mêt de Scilla, die hy met Nierum en Pulvis radicis Wincetosici inigaf. (6). oe Re | oh reede ahaaa 2, Eene „dat bekwaam waren in deeze doodelyke benaauwdheid te gee- ven, in: welke de minfte prikkeling de bezwaarde ademhaa- ling meer fcheen te zullen vermeerderen , werd ik evenwel op het fterk aanhouden van den. Man en aanweezenden aan gezet ‚om iets van het,geêne in huis was , ('t welk beftond “uit een mengfel van omtrent drie oncen Liquor anodyno-mine- ralis HorrMANNi en Pinft. Caftorei „ benevens eenige Pillen , waarin Muscus en Cinnaber was,') tegeeven. Jk aarfelde in den beginne, om tot het gebruik van deeze middelen over te gaan , waarom ‘er alleen zo druppels werden gegeeven , ter “_beproevinge van den goeden of kwaaden uitflag ‚, met eenig bekwaam vogt; en vermits de benaauwdheid hier door niet vermeerderd, of hoest verwekt was, werd’er om het kwar- “tier uurs metdezelve voortgevaren, de gifte allengskens ver- “meerderende , tot dat de ganfche guantiteit „ Zo even gemeld, binnen den tyd van drie uuren , benevens eenigen van de Muscus - pillen , met dit gezegend gevolg werden ingenomen, dat de benaauwdheid overwonnen wierd , de lyderes aan het fpreeken geraaktte , van deeze. ziekte volkomen herfteldde en eenige weinige jaaren daarna aan eene andere overleeden js. —— Hét Been werd naar de wyze van CeLsus en Mean behändeld , door eene in{nyding boven den enkel té maaken, uit welke eene menigte water vloeide... De Gangrena „ de wond nu en dan dreigende „ werd door een fterk Decoltuns Corticis Peruviani „volgens De HArN tegengegaan ; —— waar” by zyne Aanmerkingen , Rat. Med. Part, V. pag. 94. -haare- opmerking verdienen ; in welke hy zegt: — Wy wen=_ Evy den in het Gasthuis de gangrena enz. —— door een Iyvig- “or afkookfel van den Cortex Peruvianus af. —- Wy hebben „de Weterzugt , het Buikwater , en het water tusfchen vel „ en vleefch zien geneezen in eene kankerachtige Vrouw dâ welke de Cortex tezen den Kanker gegeeven was. De » Kanker werd wel niet geneezen ‚mar de vaten des lig- s chaams , door den Cortex verfterkt , hebben: al het water s, door den ‘ftoelgang en de waterwegen uitgedreeven.” —- „De geneezing werd nade dagelykfche duidelyke aanwyzingen ingericht: en men verdenke my niet in deezen van onopletten-. heid, of befchuldige my van ligtvaardigheid, daar de natuur | Gi eg my 4 273 Van de Ziekten, meles ult de Natuurlyke e.. Fene zeldzaame waarneeming van eene Hydrops uteri windt men by dien zelven Schry- ver , wel waardig in haar geheel.na te zien.(c),_ —- ‘Het ontbreekt de Geneeskunde, noch meer. dan te'veel ‚ aan genoegzaame waarneemingen , om , van de geneezing van de Hlyarops ovarii, iets meer , dan in de aangepreezene Schryvers daar van verhandeld is , met grond ten voorfchyn te brengen. — VAN Swieten fcheen voor de doorbooring te zyn , én-de extirpatie niet af te keuren (4): het eerfte werd gelukkig in ee- ne Lyderes uitgevoerd , in welke de uitzetting HES | Ki „zeer my zelve trapswyze den weg aanwees , hoe verre ik gaan moeste, en wat pooging ’er noodig was, om het onderdruk- kende leven te overwinnen, van welke de goede uitkomst getuigenis gaf , en ‘er nog in leven zyn , die dit geval heb ben bygewoond ‚„ en de waarheid daar van gewillig zouden bevestigen. Gelukkig kwam my in het midden van deeze zwaare onderneeming te binnen, de groote gifte van Opium „ waar toe de Engelfche en andere Geneesheêren gekomen zyn , in het bedwingen en overwinnen van hooggaande pynen en benaauwdheden ; tot wat veelheid men thans de Cortex Peru- wianus ingeeve ; en waarom dan de gifte van een middel niet aanhoudend en vermeerderend gegeeven , in welke de-natuur en de kracht der ziekte zelve de paalen ftelde,? — | Cb) Racolta d'Opuscoli feientifici Ec. Tom. XLVII, pag. 234 Vel Comment. de reb. E$c, Vol. Ill. pag. 649. Dit.was de ge- woone verbetering van dezelve by FK. HorFMANN: Meran deed dit met Pulv. rad. Ari compofit. €$ Zingiber. het geen D. Morro volgde , of Sapo Venetus £$ G. Ammon. daar by voeg» de. Vergeleeken met de noot boven (v. pag. 769). — Cc) Fhidem , pag. 213. & in Commentar. pag. 648. Verges, leeken met eene waarneeminge by HiLDANUs. Zarnmerkingen, il. Boek, LV]. Aanmerk. bl, 177e Bad r Ceftebei van shet Vaderland: vooraleer. 779 zeer naar buiten puilde ; als ook ín eene ande- re (e) : doch is veeltyds bezwaarlyk of onnur , door den aart van het vogt, de verharding door- gaans hier mede verzeld gaande , of de hydati- des , waar uit ze veeltyds beftaan. Van het an- dere vindt men ook eene toevallige vergine ee ‚in de beide Schryvers (f°) vermeld. Wie >er in het breede over begeert , léeze d de Ver- handelingen in de Memoires de V’Academie Ro- jale de Chirurgie (£), van P. Imror , van A. Varer en P.G. Bereer, van J. E. Scrueuc- KER > van N. Wirrrus „van P. G. Scracuer en van J. F. FoNrAINE (4); van J. VAN DER Haar (#), van A. pe Harn (&) enz. Uit welken de zamengeftelde aart van deeze ziekte, benevens eenige ORR, geneezingen , bly- ken zullen. - | Ter geneezinge van de Leucophlegma- tia CS. CXCVI 2. )» gedenke men aan den raad ; ces: Fbidem loci , ex Pio. Transatt, num. 385. Se. 3. door Houston ; en uit de Mem. de V’Acad. Royale de Chirurgies Tom. Il. pag. 458. door MoraAND. Cf) VAN SWIETEN loco cit. MoranD Mem. cit. pre. 460. Cg) Tom. ll, pag. 431-460. A. DE HAEN Rat. „Medendi , Ad IV. Cap. ill, $. 11. & feg. Ch) A. Harverr Disputat. @c. Tom. IV. Disput. CXXVIIL- - CXXXIII, Ci) Oordeeltundige Werbandeling over de Eijernest - zak -water- tucht der Vrouwen, in de Holl, Maatfchappy, Vi. Deel 2. fiuk, bladz. 543-627. Kk) Rat, Medendi , Part, XI. Cap. iv, $e-VL p. 27t- 290. 780 Vande Ziekten, welken de Hatun zaad, door den Heere Krorknoer: gegeeven, om door het zwagtelen der beenen de weivogten ‚niet naar binnen te dryven ‚ en eene gevaarlyker verplaatfing te veroorzaaken-(/). … Beter doet men, om’zich- naar den raad van CeLsus en MerEaAD te gedraagen „ door het doen van ee- ne ligte infhyding boven den enkel Cm) ; en bezorge „het: lichaam met de. noodige genees- middelen, waar toe de algemeene „boven ( 9. CCXLVIL) opgenoemd, benevens verwarmen- de. (toovingen ‚ en zulken „ die het bederf in de gemaakte opening (boven not; 4.) tegengaan, by bekwaame lichaams beWeeBing: als die moge- Iyk i is ‚de veiligften zyn. 4. … Men geneest de Tympamitis, uit te veel gebruik van meelfpyzen , door lichaams - bewee- ging en zulke middelen, die de gisting tegen- gaan „en de zuure fcherpte, daar uit gebooren , maatigen ; in de behandeling der enkelvouwdige ziekten, boven ( $. CCXLVIIL. I. V.)- genoeg- zaam aangeweezen : waar toe Alcalina en _Ama- ricantia „de bekwaamften zyn. — De Zympa- nitis door Wormen veroorzaakt, wordt best met Acidamineralia overwonnen (S. CCXLVILL 3.) | wen ke gelyke uitwerkingen i in andere ziekten van | | Sr dik C1) Hollandfche Maatfchappy VL Deels a, pk.» bl 451- 468. voorn. bl. 458 - 462. Cm) Monit. Medica, Cap. VII „pag, m, 80. CUM F, Hoer MANN, Tom, Uli. pag: 333 $. XIV. | Gefteldbeid van bet Vaderland voortuhoeijen. 73 dit foort hebben doen blyken Cau). „Andere. middelen , hun opzicht tot meer zamengeftelde gevallen hebbende „en het geen voor en tegen … de doorbooring ( Paracentefis) is. waargenomen „ kan men in de aangeweezene Werken zelve na fpeuren (0). | î 5. De Hlydrocele , mede niet ongewoon int „het Vaderland , is van veelen te omftandig be- handeld , om het merg der waarneemingen hier mede te ‘deelen. Het puik derzelven kân men in het zamengetrokkene ‘by vAN SWIETEN (#) “zien, en eene niet van de minfte Verhandelingen over dezelve’, die van SHARP, als den voornaamtften enz, hier over naleezen. — [Twee gevallen der aanmerkinge waardig , heb ik zelve mogen: helpen beftuuren. De eerfte, in welke ik geraa- ‚den hadde het Scrotum te openen , van bene: den den annu/us, tot in den grond wan het zel- ve, (zynde een ‘Bydrocele vaginalis), waarop’ zwaarte toevallen volgden ; zoo dat het op het punt ftont den tefliculus weg te neemen , door de hevige zwelling en ontfteeking in den Juni- … €ulus fpermaticus. Men befpeurde tegen alle vermoeden eene andere omwending : de zan- A DERGE greia Cn) VAN Swieten Je. pag: 277: | Co) F‚ HorFMANNs Tom.-1ll, Cap. XV, pag. 343. & (eq. VAN SWIETEN , Lc pag: 272. & feq. Mean, Js. pag: 85. _PRINGLE Malad. Part-lil. Chap: IV. 6: VI- A: De HAEN! Rat Medend, Part. IV. Cap. 111,6. T. cum Part. X1. Gen: Did vi Äe, 0 Lib. cit. Pag. 279 & feg. | 582 Vande Ziekten, welken uit de Natuur lyke grena vertoonde zich in den uittermaaten ges zwollen tefticulis ; eene gewenfchte fuppuratie volgde ‘er op , met eenen doorgaanden fifhul door het lichaam van den teflicul ; en niettegen- ftaande deeze zwaare toevallen, genas de Iyder volkomen van dit zyn ongemak , onder ‘het ín- wendig gebruik van ruime giften van den Cortex Peruvianus „ en uitwendig een gelyk foort met Aqua Calcis ; zoo dat hy in vier weeken genee- zen naar zyn huis ging. Ik ontmoette hem vier ‚ jaaren na deeze gedaane operatie , onderzoeken- de , hoedanig het met zyn voorig ongemak ge fteld was ; en bevond „ dat geen nieuwe -opzet- ting tot dien tyd zichtbaar , maar in tegendeel de deelen in eenen natuurlyken ftaat waren. — De andere van eene aftapping doorden 7 roicart ;- welk geval van verfcheidene kundige lieden voor — een Svirrhus of Sarcosele was aangezien. Door de gemaakte opening ontlastte zich omtrent een half pint-troebel vogt ,- waar op bloed volgde Of eenige drukking, dan of de ongefteldheid van den seflicul, hier toe aanleiding gegeeven heb- be , onderwinde ik,my niet te bepaalen. — _Weinige dagen na de gedaane operatie, werden de toevallen van pyn, ontfteeking „ zwelling en koorts aanmerklyk ; zoo dat de tefticul de groot- te van een kinder - hooft byna evenaarde. Alle verkoelende middelen werden in het werk. ge- fteld , om de gevreesde gevolgen te bedaaren : terwyl met zagte „ccoprotica behoorlyke ontlas- ting efleidbeid wan bet Vaderland voortolseijen. „83 _ting bezorgd werd. ”Er deden‘ zich goede teen kenen van refölutie in de Urine ‚ met behoor- Iyk fediment op ; hoewel de pynen in het bele- digde deel , vooral des nachts „ ondraagelyk wa= . ren; welke met zagte „Anodyna werden tegen- „gegaan. Op het gezwel werden uitwendig pap- _ pen gelegd , waar in eene goede hoeveelheid „G. Galbani „ in azyn ontbonden, gedaan werd; met deeze uitkomst, dat de Iyder van gelyken in vier weeken herftelde, tot heden geene nieu- _ ‚we Hydrocele bekômen hebbe, en reeds Vader wan twee Kinderen geworden zy. -— Geene onduidelyke bewyzen voor het gevoelen van den Heere SmarpP , dat zekere foort van Hydro- cele, haar oorfprong uit den ad zelven neeme. ie] | en 6. De Fluor albus verouderd zene He isvan. eene moeilyke geneezinge. Herhaalde purgeer- middelen, geduurende een maand lang , worden. tegen dit lastige OEH > boven andere midde- len aangepreezen (4). De Jpecacuanha kan hier ook haar nut te wege brengen. -Ganfche „Verhandelingen zyn over deeze kwaale gefchree-. «ven. (7). Onmogelyk ís het , die alle aan te haalen , of den zaakelyken inhoud daar van me- de te deelen. De voornaame. geneezing beftaat | j in Ca): R. A. Maced Acad. Prelet. page 284. Cs) MaáAneeri Bibliotb. Med. Tom. 11, pag. 887. & feq. F. > HorrMANN Tom. lil. pag. 351. & feq. Raurin Traité des fleurs blanches , avec la mibode de les td » Paris 1766. * en 28 a. Vande Ziekten „welken uit de Natuurlyke in afleidingen te. maaken „de vogten te verbete: ren, en de verflapte deelen te verfterken : waar toe Balfamica , uit Myrrhas.G. Lacce (s)y Balfam. racazira (+) en Peruvianus (u), het Pulvis fpecierum diacrete Mynsicuri, met den Cortes Peruvianus (ov) ; zonderling de Balfa- mus Parcire brave van A. Herverivs worden aangepreezen (wW). Onder de enkelvouwdige_ kunnen de Kreefts- oogen , het wollige of het binnenfte van de Orange=fchillen „ de Salie en _Kruis-en- munt (4) , en ook Doove Netels, Urtica mortua feu Luamium Cy) , mede worden opgeteld, 1 u E deg … 7e Van eene langzaame geneezing zyn ins- gelyks de zoogenaamde Ulcera cacoetha , in-de beenen : welke zelden flaagt , ten zy het lig- chaam door algemeene middelen verbeterd, en de vrye bloeds- omloop in de ingewanden gere. „geld , of door bekwaame afleidingen geholpen worde ; naardien de grond van deeze kwaalen „ buiten het hangen over de ftoelen enz. doorgaans na het ophouden der menffrua ontftaat A) | | | OO Cs) Borrnaave Elem. Chemie , Tom. ll. pag. 230 23Le / Ct) AB. Pbyf. Med, Vol. I.--App. pag. 123. | Cu) EF, HorrmaANN de Balfamo Peruvs 6. 27. Oper. Supplem. Tom. Lb pag. 740. cum Tinét. mortis ZworLrert. (Cv) R. A. Vocer Joco citat. Cw) Verbandeling over de gemeenfte Ziekten , bladz. 27. cum LocunNer J. Cc. pag. 54. | Cx) Linner Amenit. Acad. Vol. Vil. pag. 291. Cy) R. A. Voorr Hiftor. Mater. Med. pag. 136. (2) Conf, F, Horrm. Tom. IV. pag:-333e 5. Xe Gefteldheid van bet Vaderland voortuloeijon, 285 Voor het overige komen hier alle zulke middelen te pas, welken de verbetering der weivogten, de verfterking der vaste deelen, (waarby het bezor- gen vaneen vast c/catr1x dient i in het oog gehou= den te worden ,)- gefchikte afleidingen, en eene evenmaatige beweeging der‚vogten ten doele heb-_ ben : waartoe welbereide Mercurialia-en: An» timonialia , benevens Alterantia €$ Corrigentia Balfamica. dikwyls den meesten dienst doen. 8. ‚Tegen de Uteri prolapfius kan men be- halven, algemeene en verbeterende middelen , waar Onder uitwendige verfterkende ftoovingen en rookingen. (2) behooren , de Verhandelin- gen over de Peflaria , van-de Heeren Tu. SCHWENKE (4), en P. CAMPER Ko d zelve inzien. … | 9. Ter geneezing van de Engelfche Ziekie’, 5 zal men onder genot van eene zuivere „drooge of opene lucht, by het gebruik van koude ba- den ; over deeze ziekte licht genoeg ontfangen , en het geneeskundig beftuur , in onderfcheidene omftandigheden , by de aangeweezene Schry- vers (C ) genoegzaam kunnen afneemen. 10. Uie (2) SYDENHAM Oper. Univ. pag. 509. Ca) Hollandfche Maatfchappye, V. Deel, bl. 206. | (b) Voorrede voor den Tweeden Druk van k MAURICEAU, bladz, 64. — Cc) SYDENHAM Jc. pag. 621. Boernaavr Apborism. 1489, VaN SWIETEN Tom.V. pag. ó55. —- R.A, VOGEL Academ: APL. gts Ddd Pra. „36 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke ro, Uit overweeging van-den byzonderen aart der-Winter- handen en Winter- voeten ( $ CC.) , moeten de hulpmiddelen uit ontfpannen- de , -doorftraalende en. geneezende beftaan, — Tissot heeft ‘er in het breede over gehandeld , - by wien men de noodige raadgeewingen in alle haare omftandigheden nagaan kan (d). —- On: der de middelen „die aán het eerfte-oogmerk voldoen , zyn de Olea Palme ;-Papaveris albi, Cere (e) enz. geenen van de minst- vermogen- den. Ter voorkominge van dezelven , kan een aftrekfel van verfch gedroogde Raket ( Eruca”) op witten wyn , waar mede de handen en voe- ten gewasfchen worden, zeer dienftig zyn: doch wanneer de doorftraaling reeds in zweeren opge- brooken is , komen verwarmende Balfems, waar onder genoegzaamen Zerpentyn zyn moet, voor- al-in aanmerking ({))- —- Voor die het door- {taan kunnen , is de Spiritus falis „even als in het bevriezen der deelen, in zeker foort deezer 8 sdoile ziek- ‘ Preleft-pag.551. A. DE HAEN Rat. Medendi, Tom. IX. pag. 248. ROSEN vAN ROSENSTEIN, XXII. Hoofdft. BucHan , bl. 653. waar van de voornaaimtfte op Zuurbreekende, Staal , en maag en ingewanden verfterkende Geneesmiddelen nederko- mien. De Meekrap fchynt hier van zonderling vermogen : men denkt het zelfde van de Britannica ; en onder de fpecifs- que middelen tegen deeze , worden de Sarfaparilla en Rhabara ber genoemd. R.A- Vocer Hiftor. Mat, Med, pag. 47. Cd) Raadgeeving enz. $. 495. pag- 471. Ce) Borrnaavr Element. Chemie, Tom. Il. pag. 157. Cf) De Balfamus Locatelli kan in ommige gevallen ook van gut Zyn. mma P) à, Gefteldheid van bet Vaderland voortvloeijen. 782 ziekte, vooral in de Winter-hielen , fomtyds goed ( £). Allereenvoudigst bediene men zich in deeze ; gebreken , wanneer die nog niet open zym’;”van een doorgefeden Citroen over dezelve gewreeven ; en wanneer 'er reeds ope- ning is,” gebrúike men het uitgeperste fap , met gelyke déelen Olyf-olie. Een pap van Aard- beijën ‘in ‘den zomer op die deelen gelëgd , zou- de”, volgens den Schryver vaf-den: 4745’, deer ze ongemakken den PR winter GMBEPI ker maaken. aas A iS. GELET „-Beter.is. het.den wreeden Kan- … ker , uit verfchillende oorzaaken «< $. CCL.) voortgebragt ‚te verhoeden , dan gepaste ge- neesmiddelen aàn de hand te geeven , voor eene kwaal , die als nog onder de ongeneeslyke gere- _ kend. wordt „en die vanalle tyden de Genees- _eeffenaars heeft bezig gehouden. Ter afweerin- ge derzelve , dient men vroêgtydig op de aange- weezerie oorzaaken. agt te geeven ; en de begin- nende verftoppingen in dé klieren, volgens de algemeene aanwyzingen-( S. CER ), naar omftandigheden van zaaken ‘tegen te gaan. —- Dan „de verftopping zoo. groot zynde „ dat de Ô erts oplosfing te kort fchiet „ zoo ontftaat al- lengskens dit gebrek ‚ het welk , of tot eene on- oplosbare verharding, di viesprhge ontbinding k en ie Recieil Periodique te. T om. VL pag. 156. De dd 2 7898 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke en verrotting in eene opene zweer eindelyk over. gaat ; naar eenige gelykheid der bloedige aderen met een kreeft, van ouds Kanker genaamd. — Overboodig: zoude het zyn , verfchooning te vraagen over eene gebrekkige opgaave van ge- neezen , die zoo lang het voorwerp van onder- zoek geweest zy. Ik zal het voornaamfte der meest beproefde waarheemingen kortelyk voor- draagen „ en het onderzoek daar van aan den weetgraagen Leezer overlaaten. Ene 1. Onder de enkelde Geneesmiddelen zyn van verre tyden de Geranium (A), Phyllan- drium Cé), Belladona (R) en Cicuta (1) in Ni | ber „Cbh) Groote verligting voor den Kanker/in de borst aan- brengende. BoErHaaveE Hijtor. Planar. pag. 347: ES C5) Ibidem, pag. 94. | hpt n CR) T. LAMBERGEN , Epbem. perfanati carcinomatis , Gron. 1754. Comment. de reb;, Vol. IV. pag. 261. &-Annotat. p. 263 ut & Vol. VIll. pag. 654. in Annot. cum Vol. Xl. pag. 652. onder de gedaante van een zamengeftelde TinSuur met Kruis _ en munt en Saffraan. … Fournal de Medecinè,; Tom. XIV, p.rr. Uitgezogte Verband. VI. Deel, bl. 315 enz. cum R. A. VocEr ‘ Acad. Pralel. pag.636, 637. (U) Om alle de lotgevallen van de Cicuta op te haalen, zoude ik-een geheele Verhandeling moeten fchryven.. De Waarneemingen hier over door den Heer Srörk zelven uit- gegeeven , zyn bekend ; als mede die van MoriNARIUs , van EunRHART ,- van LE MoNNiER, van LANGE enz. En het ont- breekt hier zoo weinig aan voor- en tegenftanders , als door- gaans het lot van nieuwe geneesmiddelen is , waar aan men te veel wil toefchryven , gelyk uit de twee laat {te Verhande- lingen en de Epiftola A. pr HAEN de Cicuta ad B. L. TRALLES blykt. — Wie ’er meer van begeert , die leeze de Uitgee zogte Werbandelingen , de Comnentar. de reb. Ec. en de Genees- kundige Bibliotheek van den Heere B. SANDIFORT Fe De ntus- Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 73 ES gebruik geweest. De Phytolacca Cm) en Car- duus tomentofus (mn) worden voor. Specifica te- gen deeze ziekte gehouden. — … De Hooglee- raar DE, HAerN genas een Kanker in de borst van eene Vrouw ; die , na vier jaaren geflooten ge- weest te zyn, eindelyk in een open Kanker over- ging ; door het beftendig gebruik van den Cor= ten Peruvianus-, met een weinig Campher (0). == Verfcheidene goede waarneemingen zyn”er door het. uitwendig gebruik van het fap van geele Wortelen medegedeeld (Cp _); en wat ’er noch | | | voor Intusfchen kan-men niet ontkefinen , dat ’er goede geneezin= gen met dit middel gedaan zyn , gelyk ik zelve in drie Liy- ders , een met eene Ranula ‚ een met een knobbelachtig Uit= was aan het-Tandvleefch , en een met Scropbuls heb mogen zien’; en. veele Waarneemingen getuigen geeven , dat waare Kankers door deszelfs aanhoudend. gebruik geneezen zyn. Men, heeft lang in twyffel geftaan, of alle opgegeeven geval len waare Kankers waren: en wanneer de geneezing misluk- tes of men de echte Cicuta gebruikt had. Het eerfte moes- ten de-getrouwe Waarneeimingen beflisfen ; het ander de eige — toediening van het zelfde middel , dat de Heer SrTörx in ge- bruik eds Dit laatfte heeft echter in de Nederlanden niet altoos „ en verre den minften tyd , aan;de verwagting beant- woord , gelyk men uit het VI. Deel, bladz. 463. van de Uirgezogte Verhandelingen kan afneemen: - Dat ’er echter overal niet dezelfde Cicuta gebruikt wordt, ziet men by CRANTZ ; L. c. Tom. Ill, pag. 59. Cm) R. A. Voeer Hijt. Mat. Med. pag. 47. & 118, Nov. Literaria Götting. 1752. num. 26. pag- 254. Commentar. de reb. €7c. Vol.I. pag. 334. a Wet Cn) Ibidem , pag. 47 & 1Ór. | Co) Ras. Medendi Ec, Part. INL. Cap. V. pag. art. Cp) Geneesk. Bibliotheek, IV. Deel, XIV. ble-194. [ Voor- leeden jaar heb ik gelegenheid gehad dít middel op een kan- keragtige borst te beproeven , en bevonden „ dat , offchoon | ' Ods 7 ART HAE pee a ‚ he v zoo Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyte voor eenvouwdige middelen tegen die doodelyk ongemak zullen bekend worden, kan de bevin- ding , door getrouwe waarneemingen: “gefterkt , alléen beflisfen. —- Ten minften was de Heet CRANTz niet Vreemd van de gedagten , dat ’er zoodanig een vermogen in de gewoóne Tuinker- vel ware (q). —- Inde Geutleman’s Maga zine (r) heeft men de bereiding van een ink del uit Zuuring ( Acetofù hortenfis>) en ftinken- de Gouw (Chelidonium majus)) , en een foort van Limoenen ( Perlimon ) , énz. bereid. — TrEpeN heeft eene Waarneeming medegedeeld _ van eenen open Kanker, door eene dieta Vege- tabilis , herhaalde ontlastingen met Tumarinden, in wei van melk ontbonden , en-door het uit- wendig gebruik van het Oleum Myrihe per delte guium ‚ gelukkig volbragt (5) — … RumPeLT genas op het gebruiken van een DecoCium lions Guajati en Corticis Peruviani ‚Liquor; anod, miner. HorrMANNI , en Lawantia. Antiphlogis- tica „ een Kanker in-de borst, Dit zelfde Vogt; van ‘buiten opgelegd , vermeerderde de pynen 3 waarom er, ter zuivennge van er zweer , eene nT Ar ORR Ket zelve geene volkomene geneezing aanbragt „de Kanker nogthans zagter wierd ‚ en ‘er een goede witte, etter-in de — zweer geformeerd wierde. ] … Ca) Lib, citat. Tom 1. Pag, 22, Cr) For tho Jear 1754. Vol. XXIV. pag. 316. vel Corum. de reb. Vol. V.-pag. 443 & feq. Cs) Neue Bemerckungen und Erfarungen enz, bl, 197 Comm. ge rech. re, XVIIE pag. 616. Pdf Gefteldbeid van hei Vaderland voortoloeijen. “O1 ontbinding van den Lapis medicamentofus , uit Vitriol. Alwin en Nitrum , met gewenfcht.ge= volg werd opgelegd, welks vermogen daar naa door het Blivir acidum Dieper aangezet werd: in de wônd deede hy warm Vitriool - water , en het geval herftelde binnen vier maanden (7). —- Men heeft nog eene eenvouwdige genee- Zing door het drinken van Kalk - water te wege gebragt (u). Het middel van G. M. Qu a- DRIO (7) fcheen mede eenvouwdig , en naar gisfing bit Teer- water te beftaan [*]: gelyk men over hèt uitwendig gebruik van de Cam pher Cw), en van het Alumen orudum (4) s Hidde ait heer in Ct) Dresdnifcher Magazin enz. T. Band, bladz. 135. vel Coma Mmentaf, de reb. Vol,Xlil. pag. 462. Genzeskundige Ribliotbeek , IV. Deel, bladz. 184, Cu) Differt. Inaugur. de curatione Cancri ooculti €$ aperti per ägtiam“calcis vive potam Preflitas Prefide R. A. Voorn. Refp, G..M. H.. BAumBacu. Geneesk, Bibliotheek „ IV. Deel , bladz. 95. ENZ. … / } | Cv) “Nuovo mêthedo per curare fecuramerite ogni canchero coperto e _ fpecialmmende les gbiande: fcirrbofe delle. mammelle , e dì altre parti-ds corpo. Venezg175os cum Commentar, dereb, Vol. 1e pag. 137e prefertim 139. ° Dn EE bel ef *] In de Gazette de la Haye, du 5. Nov. 1777. n. 133. heeft men twee gevallen gemeld van een Herder en een Meisje uit de Parochie van Corbeilcerf , die, door het opleggen, van Zarcs (een foort vam Teer,) van verouderde Kankerachtige gebre= ken geneezen zyn. —= De Heer Lyonner in ’s Hage bezit een Pleister ‚die zyn Wel Ed. gratis-geeft „ waarmede veeù de. verouderde Schirris" noch niet in open Zweeren openge= gaan ‚-volgens zyn Ed. bericht „ geneezen zyn. J Cw) Recueil de Pieces, qui ont. concourru pour le prix de V’Acqu demie Royale.de Chirurgie, Tom.1l.-pag. 234 | Cx) Recueil Periodigue Ge. Tom. IV. pag. 457. ú Ddd4 4 792 Van de Ziekten „ welken vit de Natuurlyke in de aangeweezene plaatfen gendvogigen vere flag bekomen kan: — II. Aan meer BL EE mbiadelen heeft het insgelyks niet ontbroken : en , wie maar eenigermaate in de fchriften der Alchemisten be- kend is , weet , dat ze zoo wel een vermo- gen tegen den Kanker ín hunne middelen acht- ten gelegen te Zyn, als zy die nuttig en heil- … zaam oordeelden in de Podagra, Kinderpokjes, en andere kwaadaartige Ziekten. — Van wel- ken ouden gebruik de Mercurialia in deeze ziek- - te Zyn , is over bekend. De Ant/montalia zyn niet min onbeproefd gebleeven. BasiLIus VALENTINUS prees zyn Balf/amus Antimonti (4) hemel- hoog : de Heer Jacosr verbeterde die maar zyne meening (2); en de Heer J. H. LANGE (a) prees een andere , van dien zelf- den Scheikundigen , uit drie ongen Olie van St. Jans- kruid. ( Eypericum ) ‚ anderhalf once Olyf-olie , en drie ongen Vitriool-olie , met water verdund , aan. — MX. pe MARE AO een middel gemeen gemaakt, ‚ uit Yzer en 5 ulsf A84 Ee “_&y) Curr. Triumpbal. ed. KERKRING, Page 243. — Cz) Nov. Al. Pbyf. Med. Vol. Is pag. 236. vel Comment. de peb. Ge. Vol. VIT. pag. 133. Dit middel heb ik echter vrug= teloos zien gebruiken in} een Carcinoma van de ganfche bui= ten-dye. Ca) Mifceile weritatis de rebus medicis, pag. 9 Luneb: 1774 vel Consment, de reb, €c. Vol, XX. Pag: 1332 154 | | Gefteldheid van het Wäderland voortwloeigen. 29% „Sal Ammontac-enz. bereid (4): N. G. Parucer van-gelyken , 'e welk hy Unguentum helcoticum noemt (c) ‚ en waar van N. Parorin: (4) gewaagt een Kanker in de linker borst mede ges neezen te hebben. —- « AKENSIDE bragt eení- ge gevallen te recht „die niet verouderd: waren; en-in welke de verzweering nog niet begonnen , of zich verre uitgeftrekt had „ door het gebruik van eene maatige gifte van den Mercur. fublim. corrofiv. het Extr. Cicute , en den Cortex Pe- suvianis’; welke middelen in verouderde kwaa- len „ en alwaar groote gedeelten van klier- of vleeschachtige zelfftandigheden weggeknaagd en gefmolten waren, weinig hebben uitgevoerd (e). Eene ganfche behandeling van dit gebrek , tot vier _foorten gebragt, kan men by J. Burrouws (f))» en eene andere van P. F, GMELIN Ee K | | bee Cb) Tra. Medico- Chirurgo- Chemic. de Cancro € fpina ven= tofa curabilibus per medicamentum baëtenus fecretum nunc communica= tum, Vienne 1767. vel Comment de-reb. €Pc, Vol. XV. p.449. Geneesk. Bibliotheek; VIL.- Deel, bl. 815. - Cc) Saggio di-muove ofJervazioni-e fcoperte &c. Firenze 1768. wel Comment. de reb. &c. Vol. XVII. pag. 85. pr. 87. (Cd) Relazione delia portentofa guarigione di un cancro exiftente nella mamella finiftra &c. vel Comment, de reb.. &c. Vol. XVIII, pag. 122. hee (Ce) Medical Transalt. Vol. Il. pag. 64. Commentar. de reb. Vol. XV. pag. 199. Geneesk. Bibliosh. IX. Deel, bl. 16. (f) A new praftical EfJay on Cancers , Luond. 1767. vel Com- ment. de reb, &c, II. Dec. Supplem. II. pag. 239. IG Ca) Specifica methodus recenfior , cancrum fanandi , circa hiffoe riam analyfin cbemicam CP medicam, Harr. Disput. Vol. VL Disp. CCL. Dddg. 304 Van de Ziekten „ welken uit de-Natuurljke” [-benevens: het voortreffelyk Vertoog: over het zelfde onderwerp “van den Heeré B, Peyrur. LHE [h}oopflaan — “De Heer J M:'Gar MET, heeft vin zyne “Theorie nouvelle , fiur” les Maladies ‘cancreufes” 5 nerveufes’, Paris'1772. mede een nieuw middel voorgefteld; het welk, volgens advertentie: van de Haagfche Courant, van-den 1a.-Mey., in ’s Mage public verkogt worde, es mob 8 hd ndr Sk ewirt at 4% IL, De Bagynen te, Rees: hebben 'er-een byzonder middel toe (#).…Men, onderzoeke op den raad des Heeren pe MAN het zelve , en beproe ve de „mogelykheid „om. verouderde knoest en kanker- gezwellen, tot etterwording, te brengen ‚ waar van. twee gevallen aldaar worden | | LTS ey e 4} ’ d zie N ) Fb} Differtatio Academica de Cancro, Antverp. 1775. zynde dit de Prys- verhandeling van de Academie der Weetenfchappen te-Lions ‚ op den verdubbelden Prys'van 12oo Livres goedge= keurd. — . Uit deeze Verhandeling blykt de mogelykheid van-geneezing door etterwording-‚-boven in den text en in de noot (k) aangeroerd ;) als mede het nut van het fap van geele Wortelen en-den Cortex Peruv.; terwyl het. voornaame der-here= ftelling beweezen wordt in het Gas Sylvefbre „of de vaste-luchts Cvergeleeken met de Epicrifis , boven. pag. 746. en de waar= neeming van G. BARBANSON by PriesTLeEY , Proeven en Waarn, enz. $. LXXV -LXXXIV. Amft. 1778. bladz. 429.) gele= gen te zyn. Waar uit men eenigfints afneemen kan, welke middelen met de meeste vrubt tegen den Kanker, dienen aan- gewend te worden shet zy om de gebrekkige gisting op te wekken , of de al te fterke-te maatigen + waâr toe veele der opgemelde middelen in hunnen Kring werken kunnen. } * Ci) Hollandfche Maatfcbappy der Weetenfchappen „ XV. Deel » bladze 183. | | 09 „eld € Gefleldheid van het Vaderland voortvloeijen: 298 medegedeeld Ck). — Eene zonderlinge gee neezing , door het zuigen van Padden op eene kankérige Borst geplaatst , vinde ik onder myne ingekomene Berigten (/): —” Men heeft ook _ (k) In de aangehaalde plaats, bladz. 187-191. [ Liet de plaats het toe, ikzoudegelegenheid hebben , om verfcheidene gevallen van. verouderde ‘Scérrbi ‚ door het beftendig dekken met een Emplastrum RuSrinci tot fuppuratie overgegaan , hier by te brengen. —- Het geen ik nu alleen ophaale „ om de mogelykheid van het boven-aangepreezene eenigermaate te helpen toeftemmen. —-] gk | Ne (4) Eene arme Vrouw by Hungerfort’, die federt- veele jaae ren met een verouderden Kanker in de borst bezet was, werd door een gemeen maú van de nabuurfchap geraaden , indien zy gebruik van Padden wilde-maaken „ op-die wyze ‚welke hy haar zoude aanduiden, dat zy haare gezondheid of her- ftelling konde wederkrygen. Zy, hieraan gehoor geevende , plaatste ‚’in gevolge van dien-raad, 8 Padden , in nêtel- of kamerdoek omwonden’, op 8 opene zweeren , welke zy in de borst had. De-Padden hechtten zich aan dezelve, even als Bloedzuigers ; Zoogen bovenmaate ; em, na dat ze haaf genoegen hadden , lieten ge los van de-borst „en ftierven » fchynende het zeer kwaad te hebben. „De Padden hadden geen de minfte pyn aan deeze Vrouw veroorzaakt: in tegen= deel verminderden de fmerten van het-eerfte oogenblik der aanlegginge ;en , na dat het zelfde hulpmiddel tot 15 ryzen herhaald was , onder welke ‘er rao Padden waren omgeko= men , begonden de zweren zich te geneezen ; de borst, be» kwan haare voorige gedaante ; en de Vrouw heeft , federt dien tyd, zich zeer wel bevonden. Verfcheidene andere men- fchen hebben de proef hier van genomen , met de allergeluk- kigfte uitkomst. [ Dit-zelfde kon mogelyk met Kikvorfchen of Bloedzuigers ; enz.-worden beproefd „ om de algemeene vrees der menfchen ‚vooral van Vrouwen, tegen dê Padden- te beneemen. Daar misfchien het eenvouwdige van deeze ge= neezing alleen gelegen ligt in de rarefaëtie van de lucht , in de opeengêpakte verharding , die door de beweeging van de zuiging verbeterd wordt ; overeenkomende met de waarnee- mingen en bevindingen , die hier van op dit onderwerp zyn voorgedraagen. } ; 296 Vande Ziekten wolken uitde, Nienside getracht den Kanker te doen, uitvallen ; „hoeda- nig de heelwyze van M. Guv in. Engeland a van. GATAKER (4) wel hevig. doorseliveken k, doch door hem zelven wederlegd. (7). „IV. De Water- kanker in den RE is van een fcorbutiguen aart (0), en wordt door een mengfel van twee deelen Roozen-honing, en één deel Spiritus nitri duktis, dien ge- neezen (2) _— cin Hp _$. CCLXIL_ De Belien Cs. cen): zyn allerwegen zoo omftandig befchreeven , dat ik de moeite verlooren achtte daar van eenige aan- haaling te doen. — In het gemeen moet men de geneezing naar derzelwer onderfcheiden aart „ van heete of bloedige , en koude of flymige Ni inrichten. In deeze minder, in geene ruimer aderlaatingen toedienen : in welke die zoo dik- wyls ‚en zoo kort op den anderen vereisfchen in het werk gefteld te worden „ dat ‘er eene ge- noegzaame ontlasting efchiede ‚ ten einde de drukking op de hersfens worde geweerd. E ___ beide Cm) Elfays on Meiical Subjeës oniginaly printed feparately &c. Lond. 1764. pag. 12. Geneesk. Bibliotheek 14 Deel, bl. 118. Cn) The Answer of R. Guy &e. Luond. 1764. Geneestandige Bibliotheek, op de aangehaalde plaats, bl. 123-125. en A fe- deë. number of Scirrhous gnd Cuncerous Cafes &c. Lond. Co) VAN Swieten, Tom. T. pag. 740. 766. (P)-Tr. SCHWENGKE, Schebs der Heelimiddelen , IX. goordt. blade, 70. | Gefbeldheid. vanhet Vaderland Goortvlocijens 297 beide ‚de gevallen: dient :eene-konftige; of door de. natuur; verwekte: Diarrhwa te: volgen „zal men zich, met wkn eenen, goeden hillgg be- looven 0), ” | | 6. CCLXIL „De Blebijdiie « en: ibaahheden moeten: mede naar hunne byzondere oorzaaken worden behandeld: en ‚naardien de-Wormen zoo menigvuldig onder de ziekten van het Vaderland zich vertoonen , en deeze ongemakken fomwy- len als gevolgen. ‘daar uit voortkomen ;-Zoo moet het byzondere , de. potentia. animata. „betreffen- de, wel worden gade geflaagen. In, Koüde ge- vallen kunnen Aria irritantia boven Refrige- rantia den voorrang hebben , in welke Vomtto- ria lenia ($. CCXLVII.) van gelyken van gtoo- te.nuttigheid kunnen zyn , die in-deseerfte ‘veel- tyds-nadeel: toebrengen „ ten) zy-het-bloed door noodige aderlaatingen eerst genoegzaam ontledigd zy. «Hoe men verfcheidene foorten- van … Para= Wyfes beftauren kan; is uit F. HoFFMANN (7), VAN SWIETEN: (5) ‚ ELLeER (£), TissoT- Cu) en anderen afteneemen. —- Veele.Proeven zyn ’er Cq)- Conf‚‚R. A. Vocen Academ. Prajft, pag. 461. (Cr) Tom.lll pag. 198 feq. Cs) Comm. ad Apbotism. 1068. Tom.-lll. pag. 376 (eg. C£) Obfervation. de cognafcend. €} curand, morb.-Regiom. 1762. Pa5. 305. | Cu) Van den Aart en Gononinze van verfcheide zwaare Ziekten enz. 3- Verhaad. ‚164: 208 Vande Ziekten , welken uit de Natrijke ‘er met de Ek@riciteit in het werk gefteld, die nu gunftig ‚ dan ongunftig flaagden. De HArEN heeft ‘er een reeks van Waarneemingen van met degedeeld (v) , waar aan het op. vele plaat- fen niet ontbreekt. — — _Men vindt eene geluk- kige geneezing inde Verhandelingen deezer Maat- fchappy Cw), in welke ook eene herftelling be richt wordt van eene Lamheid , door het ryden óp een wagen. — Ji 1 S. CCLXIV. Girly verband ter genee- zinge. heeft in de Kpilépfie. plaats , als die veel- tyds in de eerfte wegen haare ryke baarmoeder hebben (4). | 1. … Met recht mag men di dik bellanklyte toeval ‚den arbeid der Heeren BoeRHAAVE (4) en VAN SWIETEN (“z.) , “benevens veele. proe= ven op dezelve „ door. den Heere pr HAEN op deeze ziekte gedaan ‚ nafpeuren (4) 5 en de Werken van EF. HorrMANN “(5 ) ‚het: fraaije Hoofduk van ROSEN VAN ROKENSEEIN Co) de ' sij o‚Ver- Coy Rat. Med. wariis in loeis. «w) 1. Deel, bladz, 385. Cx) Oildanken; die heilung fart der binfallenden fucht betreffend, Berlin 1767. Geneesk; Bibliotheek, VI. Deel, bl. 511. (Cy) Apborism. $. 1080-1085. & de Morbis Nervorum. Cx) L.C. pag. 435-455: Ca) Ratio Medendi in Indice, Litt. E. pag. 113. (b) Tom. 11. Se. TI. Cap. 1. pag. 13 éc. Cc) Handleiding enz. Xl, Hoofdft, bl. 113. K | Gefleldheid. van. het: Vaderland voortoloeijerd. 209 Verhandelingen ‘van T'1 ssor rr, ‚ van Lau» “ RENCE (@)'yi vans BOEHMER (f')'5 en andes ren (g) , in het:byzondere „dat zy bevatten , zelve onderzoeken; « s… 00 _ II. Ten aanzien van eenige byzondere waar- neemingen , komen hier in aanmerking het middel van WEISMANN .(/)) , uit eene, ontbinding van Vinriolum, ARR Id, pluviali „ en naide doorzyging met Spiritus Salis Ammoniaci aquof, cum fale Tartari fa. gefatureerd ; daarna met Alcohol geprecipiteerd 5 de oryflailèn gedroogd „ en :tot eenige. greinen” ingegeeven.’… Welk mid- del-van Voeren Epilepfia. chronica: genoeg- záàm gehouden: wordt (4) :-*tgeen ik wenfch- tesvan gelyken-te kunnen orig ven a “Ins- gelyks een middel uit Saccharum Saturni &Spir. À ( N # RAT, OD MEH 0} dv Nirt mt Cd) Verhandeling over de Vallende Ziekte enz, Amft. 1774. Ce) Prale. Medice-duodecimn &e; Lond.-1757. pag. 224 „Cf: DifJert. -de-monnullis momentisad-curationem Epilepfie fpêé tantibus; Pref. P. H. Boenmer defend. :S. J.-SrTanrs beltaat- de het middel , waar,hy voornamentlyk, over-handelt „enby zyn Groot- Vader’ réeds in gebruik geweest is, uit gelyke deelen Lumbrici terreflr. & Conch. prepar. ; waar van de gifte voor een Kind van één jaar is twee greïnen , van deezen ou- derdom tot zes jaaren vier greinen , tot het twaalfde jaar zes greinen , en voor volwasfenen agt, tiën-of meer greinen enz. Geneesk, Bibliotheek, V. Deel, ble-550. «4 + gep ie ‚ Cg) Recueil Periodigae Etc: Tom.1l. pag. 403. vel Comment. de reb. &c. Vol. VI. pa&. 79. Lysons V. Verh. __ Ch) De Specifico quodam antepileptico”, Nov. A&. Phyf. Medic. sVolsl. pag. any. - vers | mn RS anar) Ci) Academ. Praict. pag. 406. wat | 8os Wan de Ziekten , welken uit-de natuurlyke Nitri dulcis uit den huize van JV urtenberg: Stut- gard. afkomftig „en: door den, Hooggeleerden Heere, J. OostERDpyK ScHacHtT (£) medege- deeld. — _ComausEN genas een Meisje vaan deeze Ziekte , door het aanhoudend gebruik jan sapo Venetus ‚ in Melk ontbonden (/): HorrMaNN fchreef eene Verhandeling over bal gebruik der Osfegalle tegen deeze ziekte (1m); op dat ik door meerdere aanhaalingen niet vere veele. | UI. Van adi zyn onder de Planten de Valeriana Sylveftris tegen deeze. Ziekte „ven de Wiscus, querinus, beroemd geweest. De eerfte werd. door het gebruiken de geneezing van Fa- BIUS COLUMNA vermaard (7). —= De Viscus uerinus heeft „ behalven de goedkeuring van BOERHAAVE (0) „ ook die van LOESEKE ( 4) s ALs Ck) Verhandelingen van bet Zeeuwfch Genootfchap te Vlisfingen , JN. Deel, bl, 271, enz, het welk ik maar eens, doch zonder vrugt , heb zien gebruiken. (4) Nov. AB. Phyf. Med. Vol. IL. pag. 406. Con) Abbandlungen der Kon. Schwed, Acad. XXVIL B, bi. 325. Geneeskundige Bibliotheek, VIil. Deel, bl. 35. (Cn) RBOERHAAVE Hiftoria Plantar. pag. 118, 119: afk leeken met de Verhandeling des Heeren Trssor over de 7 lende Ziekte, $. CLIX - CLXI. by wien men verder over da Rad. Poeoniae , de Muscus, de Campber , Caftoreum , Succinum „ Afa foetida &c. kan nazien. Co) Ibidem , pag. 663. (P) Abbandlung der auferlefenflen Arzeny-middel , &e. Berlin 5755. bladz. 420. / Geftoldbeid van bet, Vaderland woordvloeijen. Bor BALDINGER (4), Tissor (1), De HAEN Cit en anderen weggedragen ; ; waar by het gebrui der. Orange- bladen (#) met recht mogen ger noemd worden. —- … Van de. Filipendula van, BoerHAaAvE () ‚als een. voornaam. Genees- middel in die foort ‚ welke uit verflapping en _ verzwakking ontftaat aangepreezen. EV. Onder: de: uitwendige middelen „isde Branding op-den kruin.des hoofds „ van vroege dagen in gebruik geweest „een geruimen tyd ‘wederom nagelaaten ; en onlangs weder op nieuw” ter baanê- gevoerd „(V): ‚==: Onder verfchei- dene- Epileptich behandelde ik-een Jongen „ die door dit „droevig, toeval dikwyls hevig bezogt ‘werd ';-en “in. den-aanval van boven nedervallen- “de , een, wonde. boven op “het hoofd bekwam; die een half-jaar met die-gevolg open bleef , dat … zoo lang dezelve: etter, gaf; “geene, nieuwe toe- | bene vernomen, wierden. — Ms Na be rn ken nds gl e ee “v. De Potensia animäta „ zoo: dfkwels 0 on- der de oorzaaken deezer ziekte voorkomende, moet Cg) Von dn Krankbeiten einer Armée enz.” 1365. pag. 127. sr) Loc. 6 CLVI. (Cs) Ration. Medendi, Part. V. pag. 120. t) DEHAEN J.e. Part. VI. pag. 305-314. TissoT, d, cit, rabe k pip ri: KRS 78 (Cu) Hiftoria Plantarum , pag. 66. „(vd Ídemibidem , Part. VI cap..6, Dilfert. de: Èranië uftime Prefid. TP: Deuso ‚Resp. J. P.J. Ruporen, Erlang. 1768. Geneesk. Bibliotb. V. Deel, bl, 344 Tissor $, CXACV Ier XVIII. Deel, Eee 3o2 _ Vande Ziekten , welken uit de natuurlyke moet na derzelver byzondere aanwyzingen , op de zagtfle wyze t' ondergebragt en uitgedreeven worden; waartoe Cinnabarina met A fa fwrda, Terreftria Abforbentia, Filix, Valeriana, Vis-. EUS, enz. de bekwaamfte zyn. | S. CCLXV. Om in het wyde Veld der zoogenaamde Zenuwziekten uit te weiden , Zou- de ik al weder de maat te buiten gaan, Tot dit oogmerk is het genoeg , het algemeene , by de Verhandeling der Eenvouwdige Ziekten te berde gebragt , aan te roeren ; en de beweeging (w), pevens het verbeterde levensbeftuur , zoo veel mogelyk aan te pryzen ; waar door de perfpira- #%e bevorderd , en de fpysverteering verbeterd worden : waar na verfterkende „ bittere en ftaal- middelen , met meer voordeel kunnen worden voorgefchreeven. Ter vervullinge van deeze be- korting , kan het voortreffelyk Werk van den Hoogl. Wuyrr, meermaalen aangehaald, aan de begeerde vereifchten voldoen’, en met dat van den Heere Borrnaavr, over het zelfde on- derwerp , genoegzaamen raad aan de hand gee- ven. —- De zoo even gepreezen Orange- en | en Cw) GitscurisT pryst het Zeilen aan , als eene bewee- ging , waar door alle Zenuw -ziekten , welke voortfpruiten uit eenen flappen ftaat van het bloed en de eerfte wegen , kunnen genéezen worden ; ’t geen hy met verfcheiden voor- beelden bevestigt. —- Tot deeze exercitie ontbreekt het in de Nederlanden aan geene gelegenheid. 4 il Ns Gefteldbeid van bet Vaderland voortvloeijen. 803 den hebben hier mede nu en dan. haare nuttig- heid betoond : en de over weinig jaaren door den Hooggeleerden Heere Gausius (+) ge- meen gemaakte Hlores Zinct ‚ hebben dikwyls wonderen verwekt : waar over men de aange- haalde Waarneemingen en Verhandelingen (y) zelve , in haare omftandigheden onderzoeken moge. j S. CCLXVI. De geneezing der Koortfen, tot deeze afdeeling behoorende „ heeft haaren grond in het beftuur der ingewanden , in de verbe- tering van den belemmerden omloop des bloeds door dezelve, en in het herftellen van het verloo- rene in dit noodzaakelyk levensvogt. » De aan- gehaalde Werken (S$: CCI) kunnen by die van RorperrEr en WAGLER (2), NeN- TER (4) en Meran (4), hier vérder licht aan toebrengen. — Ter voorkoiminge van de gevolgen , uit de Pollutiones noËlurne ontftaan- de , kan men by NENTER Ce) en E., Horr- | „MANN Cx) Adverfar, &e. 1 pag. 113. | Cy) J. Harr Diflertat. de Zinco ejusque Florum wh wendikd cone frmato „ Lugd. Bat. 1772. J. VEiRAC Aanmerkingen over de Flores Zinci enz. agter LYsons nand over de Campber, enz. XII. Afdeel. -…C3) De Morbo mucofo ‚ Set. 1. 5 AN Lib. citat. Cap. XXIX en XXX. Tab. CLVI en CLV. om Cb) ru Med. Cap. TI. Seêt. X. pag. 28, Cc} Lib. cit. Tom. ll, Cap. XV. Tab. LXXV, Eee 2 So, Van de Ziekten ‚welken uit de nie MANN (d) goeden raad vinden ; en in verre: gaande verzwakkingen , die doch zelden zoo hooggaande zyn , als by de verderfelyke Manu-_ flupratio , kan men van de verfterkende midde len , door den Heer Tissor in zyn ‘Onanistmus opgegeeven , gebruik: maaken ; waar onder de koude Baden geene van de minfte zyn. / Van de GENerziNGE der ZIEKTEN van de ONDERSCHEIDENE JAARGEÏYDEN SDf dE DOORGAANDE ZIEKTEN der NEDERLANDEN „ €12 ere CCLAN He De behandeling v van de ziek ten der Yaargetyden, of der doorgaande ziekten der Nederlanden , kan, volgens de opgave van derzelver gewoonen loop CS. XLVIL XLVIII.) _ of naar die van het onderlinge verband ($.CCIV..). worden medegedeeld. Het zal weinig tot de ge- neezing toebrengen „ wat orde: men, in deezen houde. Het natuurlykfte en meest heerfchende zal nogthans aan deeze fchikking bekwaamelyk den voorrang geeven , wyl het moeijelyk te be- paalen is „ waar de zomer , waar de winter enz. beginnen „ en -dezelve. veeltyds van de aanhou- dende of verwisfelende luchtsgefteldheden , aan veele veranderingen onderworpen , afhangen. Hierom 3) Tom, lj. Cap. AVIL, pag. 350% | Gefleldheid van het Vaderland voorsvloeijen. 805 Hierom kieze ik de orde , in het onderlinge ver- band aangeweezen , vermits het voornaame , de Nederlanden betreffende , uitde byzondere luchts- _gefteldheid, het vermogendfte van den Damp- kring , den oogst der krankheden uitmaakende , in het zelve bevat is ; en de tusfenpoozende en zamengeftelde Koortfen van hier de-ruime baar- moeder verfchuldigd zyn , die de lichaamen tot de ziekten van den aannaaderenden winter , en die van het voorjaar niet min voorfchikken. 6 CCLXVIII Volgens deeze orde, doen zich dan voornaamentlyk de Tusfenpoozende - Koortfen op , waar omtrent men ín het gemeen hebbe aan te merken , dat de geneezing derzel- ven verfchillende zy , naar. dat die zich in het voor- of najaar vertoonen „ door VAN SWIETEN onderfcheiden voorgefteld RP L.Die van het Voorjaar zyn doorgaans van eene gemakkelyke geneezinge ($. LXIX. 2.) 5 [hoewel-die in 1776, in verfcheidene plaatfen des Vaderlands 9. LXVI®*. 3. not. 4. LVIIL 4. not. #.) zeer hartnekkig waren |. „Men kan zich ter geneezinge van dezelven met vrugt van de waarneemingen van VAN SWIETEN (f), Hux- | C&) In Apborism. 258. Comment. Tom. lt. pag. SAL & feg. Cf) Over de Legerziekten, bladz. 37: Eee 3 806 Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke HUxHAM (2), Tissor (A), en die van aan- gehaalde plaatfen (1) bedienen , en de gewoo= ne van de meer zamengeftelde uit dezelven lee. ren onderfcheiden. —- Vooral houde men uit dezelven ín het oog , dat de Voorjaars- koortfen doorgaans alleen verkoelende en doorwaasfemen- de middelen , en fomtyds eene aderlaating (7), ‘uitwyzens haaren aart ($. XLVIL 2.) vereis- fchens welke in die van het najaar min voldoen- de zyn : hoewel de geneezing derzelver even eenvoudig en klaar is. IL. Het onderlinge verband der zamenloo- pende oorzaaken in deeze, bepaalt de oorzaaken en geneezing „ voornamentlyk tot de eerfte we- gen. Men {lyt dus te vergeefs den tyd , deeze ziekten door Alterantia te willen geneezen, die "door Evacuantia moeten geholpen worden : te veel bekend, dan dat ik dit in het lange betoo-. gen zoude (k). De goede uitkomften hebben dit in de behandelingen deezer Ziekten in ver- fcheidene deelen des Vaderlands , als te Npyme- gen „ Maurik ‚Drunen , enz. bevestigd : en het is op geen anderen voet , dat de Heeren | N _ _DTOK- Ce} Lib. eit. Tom. IL, Cap. Il. pag. 32. Nederl, Vertaling, U. Hoofdftuk. | (Ch) Raadgeeving , enz. bladz. 257-259. 261. (1) VAN SWIETEN Jc. pâg. 552. ad $. 762. Ck) F.G. pe Monenv, Differiat, citat. pag. 67. num. 5. PE: 90, NUMe 3e | Gefleldbeid van bet Vaderland voortvlocijen. 807 STOKKE en anderen (4) de hunnen in de Lane den van den Herivs behandelden. —- Men genas op deeze wyze in het jaar 1772. honderd Zieken te Zwol , zonder één Éénigen te verlie- zen; en te Aimfterdam veertig by een Volkhou=: - der , die de kosten van den Koortsbast niet kun- nende vergelden , door Mmetica geholpen wer- den. … Ook is het opmerkelyk , dat men vindt aangetekend : dat ín de kwaadaartige Koortfen te Leyden in 1669. die geenen herftelden , aan welken men Braakmiddelen had gegeeven (mm); _ terwyl de meesten naar de leiding van SyLvius (S. LXXII) behandeld zynde , omkwamen : het geen door een aantal Waarneemingen zoude __kunnen bevestigd worden (u). — Van hier dan het dikwyls mislukken van de gezegende kracht des heilzaamen Koortsbast , dewelke. in de Tusfenpoozende, Gal- en Rotkoortfen , uit- genomen eenige weinige gevallen , in zwakken en anderen , waar in de voortduuring der Koorts ‚ moet bepaald worden , nadeelig bevonden wordt, wanneer de ziekte-ftof , niet behoorlyk uitge- dreeven zynde , de ingewanden tot roosachtige ontfteekingen worden aangezet ; waar door vee- 9 pak, len CI) [ Conf. Hiftor. Conflitut. Epidem.&ee $. XXIX. pag 34] Cm) BorrHAaAvE Hiftoria Plantarum, pag. 559. dewelke dic uit LiNDeN aangetekend heeft , die Braakmiddelen gaf uit Afarum, en zyne Lyders fpoedig herftelde. zt Hollandfche Maatfchappy, VI. Deel, $. LXVI. pag. 109 Eee 4 / Ld | So8 Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyke len elendig kwynen, en eindelyk aan de gevol- gen derzelver behandeling omkomen. In tegen- deel kan die „ daar het noodig is , om het ineen loopen der Koortfen te verhoeden, of waar eene geneigdheid tot verrotting’ plaats heeft , na'de vereifchte ontlastingen ww zel xarò , van den aan- beginne gegeeven worden ; wanneer die dan ge- woonlyk haare heilzaame uitwerkingen betoont. —- Men bediene zich dan op dit voetfpoor van deezen heilzaamen raad , dryve de bedorve Gal fpoedig uit, bevryde de ingewanden van haare fcherpte , en het geneegene tot verrotting ; en voorkoome dus den voortgang in het bloed „ tot aanfteekend en toeneemend bederf : wadr uit by ontftentenis de aart der ziekte van #wsfchenpoo- zende Koortfen noodwendig in aanhoudende moet veränderd worden. —-, Intusfchen is de ge- neezing der tusfenpoozende Koortfen in die van den herfst , niet altoos dezelfde : als welke ook naar den meerderen of minderen trap van kwaad- aartigheid moet in acht genomen worden. 1. „De geneezing van de eenvoudig tusfen- poozende Koortfen is by RosEN,vaN..RosEN- STEIN duidelyk en klaar befchreeven (ov) be- ftaande in zagte Emetica en Laxeermiddelen met Rhabarber , na het afgaan der Koorts uit Afas Ad et PUM 3 Co) Handleiding enz. XX. Hoofdft. bl. 389. Confer- & C. GrANELLA , de Admirabili Tpecacuanbe virtute in,curandis Febribus de. in HarmeRi Disp. Med, Disp. CLV, Tom. Ve pag: 93- Gefteldheid van bet Vaderland voortolocijen. Bag rum, waar door Zyne Iyders fpoedig herftelden en vervolgens i in gefchikte- Digeflswa, uit de Porio Riverii enz. benevens een. geregeld beftuur > hoe zich wyders te gedraagen. 3e} a. VAN Swieten heeft geleerd, dat wanneer deeze Koortfen tot in den winter voortduuren, Ä andere middelen , dan in. die van het voorjaar”, vereifcht worden ; vooral , wanneer de krachten door’ het lang aanhouden derzelve reeds vermin- derd waren , en de leeftyd ‚naar den ouderdom ftreefde : in welke de -Contrajerva „ de “Serpon- varia Virginiana , Saffraan, en gelyke doordrin- gende Aromata , het meeste nut doen.“ Dat-in een koude en vogtige luchtsgefteldheid Sales Al- calini de beste openende middelen zyn ; ‘welke in heete en galagtige geftellen veeltyds zouden {chaaden ; waarom in deeze aan. $alia neutra, als Nitrum „ Sal polychreftus „ Tartarus Vitrio. latus , enz. ‘den voorrang. worden’ gegeeven : Wanneer ’er vrees voor verrotting is”, dat dan de Acida olevfa, als de Spiritus-Nitri dulcis., Rob Sambuci, Ribefiorumn „ Enz. kunnen vor- derlyk zyn. En wanneer na heete zomers zoo- _danige Koortfen doorgaande heerfchen , waar by „geele oogen en huid , brandige pis „ benaauwd- „heden en fpanningen van de boven buikszyden”, eene verftopping van-de Lever , en ontaarting “van de Gal'aanwyzen.De afkookfels van Rad. Taraxaci, Cichorei, Scorfonere , Graminis enz. Eee:5.uoid zoo, „met, Á 7 810 Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyko met Sal. Polychreftus en honing, in een ruime maate tusfchen den koortstyd gedronken, gemak« kelyk deeze verftoppingen overwinnen , en ge- legenheid tot de verder te volvoerene aanwyzin= gen geeven zullen (#). EDA D , 3. De byzondere behandeling van de zoo= genaamde Zeeuwfche Koortfen kan uit de boven CS. LIL not. #.) aangehaalde Verhandelingen worden afgeleid. Waar onder die van Sururs haare. opmerking verdient ; die ten zynen tyde het «Sal Ammonsac. (q), en deszelfs Flores, in de Anderendaagfche Koortfen: aangepreezen en gebruikt heeft : waarfchynelyk ook een middet uit het Antimonium bereid; zeggende : „My iseen zeker Zout (door konst uit zeker on= volkomen Metaal getrokken ) bekend, dat ik tot een kleine quantiteit by dit of geen Pur- geermiddel menge , en in deezen doet zwee- ten , in geenen wateren, en in anderen ftoel- »» gang verwekt ; daar ik nu eenige jaaren her- », Waarts meest alle foorten van ttermitteerende ». Koortfen zekerlyk mede geneezen heb” (1). di ns Naauw- 5 = t (Pp) Lib. citato , pag. 543. | Cq) Vergeleeken met de Waarneemingen van Murs. By Voeren Hiftor. Mat. Medica, pag. 370. PrincLe hield hetge= Iyk aan den Spiritus Mindereri, (Cr) Pag. 151, 153, 158. Ma4rs en Marcrar [ 6. CCXLVII. ] gebruikten die van gelyken in Tuffenpoozende Koortfen ; waar toe HorrMANN den Regulus Medieinal had aangepreezen : gelyk het Sulpbur auratum Antimonii daar alge- meen voor bekend is. | J N Y Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. Sxt e— Naauwkeurig is het onderfcheiden beftuut deezer Ziekten door den Heer pr Winp opge: geeven ; en het zamengeftelde derzelven inde Verhandelingen vande Heeren STOKKE, PRIN- GLE end. te vinden ; waar by men de gegeeven. - raad van den Heere J. BasTER , hoe zich van den Spiritus Minderert , în de doodelyke be- naauwdheden deezer Ziekte te bedienen , voe- gen kan (5). | | „‚ De Waarneemingen van de Heeren STOKKE en PriNcLe (9. CCIV. CCV.) , ons van zelve tot die der geinundeerde en droogge- maakte Landen leidende , kan ik alleen met een woord melden , dat de eerfte in de meermaalen aangehaalde Verhandeling van den Heer Krork- Hor ($. LXIV.), pe MAN (S. LVIIL), ende anderen.boven (S. LXVIIL), meer of min be- handeld zyn. Waar by men het geen de Heer PrincLE ons (S. LVI.) heeft medegedeeld „ voegen kan; en uit deeze Waarneemingen een vry goed ftelfel bekomen (4). — _Intusfchen zal zich mogelyk iemand niet ten onrechte ver- wonderen „ dat ik de geneezing deezer Ziekten aan het onderzoek van de aangepreezene werken. overlaate 5; daar het nogthans by den Genees- | | kun- — Cs) Hollandfchbe Maatfchappy , IT, Deel, bladz. aa. [ Verge- lecken met J. Dacns, J. c. bl. 126. C£) De geneezing van deeze Ziekten vindt men by PRIN- GLE, Part. ll. cap. IV. &. V. - | \ 812 Vande Ziekten, welken uit de Natuurlyke kundigen bekend is , dat de Heeren KroEkKnors ' en Prinere zich van aderlatingen bediend heb- ben ; em de Heer pr Man en anderen (u), dezelve in deeze Ziekte hebben afgeraaden. — Waar omtrent men aan te: merken hebbe : dat ‘er onderfcheid behoord gemaakt te worden tuss fehen ftyve koelte „ en eene natte en. vogtige _ Tuchtsgefteldheid + waar de menfchen woonen 4 als aan dyken , van het noodige beroofd ; of in huizen , door water omringd „ en van dezelfde noodige behoeften ontbloot ;,dan wel in ten- ten enz. gelyk de Krygslieden , aan veele onge- makken onderworpen , op den kouden, en door- gaans vogtigen grond enz., gemeenlyk van geen. genoegzaam dekfel voorzien „ flaapen moeten, Het geen in de medegedeelde Berichten , ten- overvloede gemeld, is gebleeken , en uit de be: fchryving van de Liegerziekten van den Heere _PrINGLE genoegzaam op te maaken is. — Dat boven dien verfcheidene berichten niet onduidelyk hebben aangeweezen , de geneigdheid tot ont- ‘fteeking in de eene plaats boven de andere ; en ‚ dat in fommige deezer dat verfchil in de voor- en najaars-koortfen zoo niet befpeurd wierde , dan wel in andere. — Dat men eindelyk nog in aanmerking neemen moet het stationare van | de Cu) [Ik heb de geneezingen in de doorgaande Rotkoort {én mede zonder aderlaaten gelukkig kunnen volvoeren. eonfer. Hijtor, Conftitut. Epidem. &c. pag. 38. ] Gefteldbeid van bet Vaderland voortvloeijen. } 813 de Ziekten (S. LXXII*. 3.) door SyYDENHAM: wysfelyk aangeweezen „ en in alle jaargetyden niet onverfchillig , of even het zelve , maar af- hangende vande voorafgaande aanhoudende luchts- gefteldheid ; naar welke de Ziekten in het eene jaar meer dan in het ander van-een Catarrhalen , À galachtigen „of tot ont{teeking hellenden aart Zyn, ’e geen vande verfchillende ligging der Länden , en de byzonderheden daar aan verknogt ($: CCVI. I) afhangt ; en door kundige Geneesheeren naar de byzondere verfchynfelen , eigen,aan deeze. by- zonderheden , door bepaalde’ kenmêrken: alleen is te onderfcheiden ; terwyl die volgens: deezen regel beter te verhelpen zullen Zyn „ dan dat ik’door | een langwylige omfchryving ct ‘zekere hier, om- | trent. in de Br GELDE opgeeve, ies S. CELXIK- De genezing der Febres continue remittenes s putride €& ardentes „ is dan, volgens, het, verhandelde. CS, CCV. 3.) van denzelfden aart, éf uit dezelf. - de bronnen te fcheppen; te omftandig. door de: en Geneesoeffenaars aangeweezen , dan dat k den Leezer door een gebrekkig, uittrekfel daat ks zoude ophouden. * Behandèlt men ‘dezel- ve uit dat oogpunt , dan zal men onderfcheid _ leeren, maaken tusfen Febres Synoche biliofe £5 Synochi putridi , door GALENuUs.zeer.wel opgemeikt',-en groote nuttigheid-in de Genees- Kunde hebbende : waar van de laat{te Her in en Stra Vande Ziekten , welken uit de Natuurlyke dien van den Sine apparatu primarum viârum plaats hebben , &’ per Sudores criticos „ pravia rigore , fomtyds kunnen behandeld worden; daar de eerften zonder ontlastingen van onderen en. van boven , al heeft deeze heilzaame „pooging der natuure plaats, zelden genoegzaam zyn. —- Zaaken , insgelyks van te-grooten uitgebreid- heid ‚om in -deeze zinfneede verhandeld te wor- den (uv). | ‚5. De geneezing van de Fobres Ouartane Maligne CS, LXNIIL) is van dezelfden aart , [uit de behandeling daar van Z/adz. 182. not. r, opgegeeeven , overkennelyk |. De gewoone Quartane zyn zeldzaamer na eene voorafgaande goede behandeling , doch worden by gebrek van deeze, of wanneer de ingewanden reeds tot ver- ftoppingen zyn overgegaan, hartnekkiger en van eene langzaame geneezinge (w)). S. CCLXX. De Choker (S. CCVIL) van dezelfde Moeder herkomftig, zyn fomtyds min, fomtyds meer aanmerkelyk. — SyYDENHAM bediende zich van zeer dun vleefchnat, of by gebrek van het zelve , van ander. dun verzag- | tend Cv) EConfer. Hiftor. Conft, Epid. €c. Schol. L. & Il. in Feb. Putrid. pag. 45. ] Cw) In dit geval kan de Verhandeling van J. H. ScnuLze fomtyds van vrucht zyn. De Mercurialinan Ufu in Febre quare bana fananda , HALLER Disp. cij Pag. 103. Gefteldheid dan bet Vaderland voortoloeijen. Sr K “tend vogt 5 en liet gelyke middelen , by wyze van infpuitingen , in het lichaam brengen ; om de fcherpte door deeze verdannende affpoelin- gen te maatigen (#). De Porio Riveris met Agua Menthe , zagte Opiata he sep en Tpeéacuanha , daar de omftandigheden zulks ver- eifchen : waar by fomtyds eene aderlaating „en fomtyds verfterkende roode wynen , met water verdund , van nooden zyn. — Het geen VAN SWIETEN (4) ‚ Huxram (2), Voorr: (4), «en BucHaN (4), op deeze Ziekte hebben aan- geteekend , kan tot een n volledig beftuur van de: zelve beftaan. S. CCLXXL De Diarike vân die bit (S. CCVIIL) worden längs dit zelfde beftuur veelal te recht gebragt , by de. aangehaalde Schry- vers’ in het breede na te gaan. -— De Wor- mên „ die zich doorgaans by deeze Koortfen en afgangen vertoonen, worden best onder dezelve handelwyze , voornaamentlyk op de dagen van fcheidinge (ad dies criticos ) uitgedreeven [c]. —. De Dyfemerie CS. CCVIL) fomwylen by | deeze Cx) Opera river” Set. IV. Cap. It. pag. 176 cum 604. Cy) L. cit. pag. 388. en over de rermenfd) bl. 56. (3) Lib. citat. pâg. £59 Ca) Preleft. Academ. pag. 267 Cb) XXXI. Hooofdftuk, bladz, 360 …… Le] Confer. Hiftor, Conft, Se. pag. 66. | Ne | 8r6 Vande Ziekten „ weiken git de Natuur yke deeze: Ziekten. zich ER ‚ kunnen vol. gens de-Schryvers „ die in de Nederlanden daar over met toeleg gefchreeven hebben (S. LXIII ) behandeldsworden ; onder welke die-van DrecNeR eene. uitvoerige befchryvinge. van zyne genees- „wyze behelsd-‚-doorgaans „met geleerde en oor- geelkundige- maamierkingen, geftaafd. — De Heer PRINGLE heeft, veele voortreffelyke, Waarneer mingen-over:sdeeze Ziekte ; by, anderen te-ver= « geefs te zoeken; der ‚Intusfen komt, hee voornaame der geneezinge neder; ‘op het uitdry- ven. der. bedorvene: Gal. dôor zagte braakmidde- len , waar onder boven allen B pecacuanlja uitmunt (@), benevens Rhabarbarina en ver- sterkende, en pyn-{ftillende middelen 5 onder welke ‚de, Cortés ‘Sumarouba & Peruoidnus ; Ligmum | Ca ampechenfe enz. geene vän de minften Zyùû; die met oordeel en befcheidenheid moeten worden, toegediend. „ in de aangehaalde Verhan- delingen. duidelyk, dangeweezen, __ Waar by de Waarneemingen en. Raadgevingen van Hux- HAM (J)» VAN, SWIETEN C8), Tissor (4) hik, konnen gevoegd. Worden. ede hi Bn $. \CCLXXII. E) Vol. II. Chap. V.$. IV. pag. 27. Ce) Het zoogenoemde, Vitrum ceratum. Antimonij C Holland- febe Maatfchappy „ IL. Deel , bladz. 22.) wordt thans meer dan — voorheen min voldoende ‘gevonden. msn PRINGLE Was reeds al van die gedachten : zie hem /. €. pag, 3E (f) Tom. I. pag. 285. Cz) Over de Legerziekte, bladz. 62. Cb) Raadgeeving ; $. 344e bladz: 282. Ne Nart 3 Gefteldheid van het Vaderland voortvloeijen. 817 S. CCLXXII. Onder de Ziekten van dee- ze Clasfe, behoort de Geelzucht , ( Zerus) (S. XLVIL 4.) , het zy dezelve deeze Koort- fen voorafgegian Zy s of dat zy door geneigd- heid of mingefchikt beftaur voortgebragt wordes — Haare geneezing is door Huxunam (ó);, PRINGLE (2) „VAN SwieTEN (1) , [en Bue CHAN (4) |, ten overvloede befchreeven. — Dezelve beftaat , naarde verfchillende opzichten , (om niet alles op te haalen, wat BorrnaavE hier, omtrent heeft bygebragt (Cn) ,) in zagte Emetica „Rhabarbarina , Saponacea ‚ €$ Safia media „ onder welken de Terra foliata tartari, de Porio Riverii , en andere bereidingen van deezen aart (S.CCLV. II. rc.) de voornaamfte Zyn. —- Somtyds worden Chalybeata „ en. weder in andere gevallen Kmulfiones refrigeran- tes , of gelyke af kookfels uit verzagtende Zaa- den en ontbindende Kruiden, gelyk onder deeze _ het Kennipzaad „ de ftinkende Gouw , Mee- krap enz. beroemd zyn , vereifcht. In welke de Pareira brava mede zeer gepreezen wordt. —- Onder de gemakkelyk te bereidene midde- | lea Ci) Tom. 1. pag. 158. Brevis Comrmentatio de morbis Köoricise, Ck) Part, IÌL. Chap. IV. 6. VI. pag. 333- CD Legerziekten, bladz, 47s- * Lm] XXXVI. Hoofdft, Cx) Apborism. &c. $. 914 & feg. XVIII Deel, Fíf 813 Vande Ziekten „welken uit de-Natuurlyke” len zyn de raauwe denn ook van goed eee bevonden (9 baj S. CCLXXII. EE Eryfipelas, uiticatum is uit het opgegeeven verband ($. CCXII-) mede genoegzaam op te maaken „en deszelfs genee- ad uit het zelve even 'daidelyk. S. CELXXIV: pe Ziëiter’ van den Win: ter „ of de Ontfteekene Ziekten , zyn door de welbefheedene pennen van de Heeren BoEr. HAAVE en VAN SWIETEN te wel befchreeven , dan dat ik door verkorting die verminken zoude. —- Ten aanzien van de onderwerpen , hebbe „men te letten s | 1. Op de plaats van het Vaderland ‚ waar in. die worden waargenomen. 2. Op het jaar-fuifoen , waar in die ge- beuren , en de byzondere En men de in het zelve. ge Op de onderwerpen, waar. in ze e plaats hebben. 4. Op derzelver aart , of die zuiver ont- fteeken , dan van eenen catarrhalen aart Zyn; in de veele en onderfcheidene berigten „ zoo | zeer Co) H. LENTFRINGK Uiigezogte Pertandeingen, Ì. Deel, bladz, 152, = en Gefteldbeid van bet Vaderland voortoloëijtn. 819 geer verfchillende van elkander , aangeweezen 4 of wel met Wormen verzeld gaan , die het weezen deezer ziekten zeer;veranderen , en de pynen door derzelver- knaaging enz. verwekt ‚ aan- minge- Oeffenden voor waare ontfteekingen doen ’voor- komen. Naar welke onderfcheidingen, volgens den regel hier van boven ($: CCXLI. ) gegee- ven „ het beste rigtfnoer kan getrokken’ wore den [p].-—= Húxnam heeft de behandeling deezer Ziekten ($. CCXT.) naar de byzondere Tuchtsgefteldheïd , van goedaartiger , of mieer ‘kwaadaartiger vermogen „ oplettende befchree- ven (4). — Men leere haaren eenvouwdi- gen aart ùit EF. HorFMANN ,’ NENTEr , Roe- DERER em WAGLER , en anderen kennen ; 5 en legge zich in het Vaderland zoo meesterlyk óp ‚ derzelver geneezinge toe , als men met grond zeggen kan , dat wegeris de ontfteekene Ziekten gedaan is. — Uit het even aangeweezene on- derlinge verband „ en’ de vergely! en hier van met Serre (7), en HANNes (5), zal de by- zondere geneezing niet duister te ontwikkelen zyn, zt Conf. Hrifbor Conftit. &c- ScHot. ad Fer. Pareumonicars Hijftor. Schol. 1. pag. 284. Ca) Men zie voornamentlyk ten deezen opzichte Tom. if. Cap. Il. Differt. de Pleuritide 5 Pleuroperipneunionia, preefertim pag. 189. (r) Lib. cit. pag. 140. 187. aar. 252. &C. Cs) Briege enz. über den Friefe] ;‚ Wezel 1770. dad. mio. cum P.J. Bereius de Caufis Fobriun algidarumn € nexu ilJarvuik cum catarrbalibus. Comment, de reb. Pc. Vol. VL Pag. 220 fed: Effi 82o Van de Ziekten , welken uit de Natuurlyke zyn. —_- Vooral wanneer men by dit alles ten grondflage legge , de overweeging van den ftaat der vaste en vloeibare deelen , door HuxHAM zoo geneeskundig als nuttig betoogd (4) 5 dan zal het verfchil ras beflist zyn ; of, en wanneer men in dezelve het bloed ontlasten moet , dan niet. En teffens uit deeze en de voorige waar- neemingen , by het reeds berigtte (S.LVI*, LVIL), en de Verhandelingen van (u) HAN- NES en Huxram (v), in deeze en de voorige Ziekten. ($- CCLV.) , over den aart der Pete- chien en Miliaria „ best leeren oordeelen ; en uit alle deeze Waarneemingen gemakkelyk kun- nen befluiten „ dat dit. veeltyds doodelyk ver- fchynfel beter wordt voorgekomen ‚dan wel gelukkig geneezen : vooral , wanneer men in deeze hooggaande ontbinding van het bloed de geneezing dan nog door het lancet wil bewer= ken; die dan niet, dan door eene ruime gifte van den Koortsbast enz. te verkrygen is. —_— Van hier denke men andermaal , wat men van het verfchil der Aderlaatingen GS. CCLXVIIL IL4) te oordeelen hebbe , die van fommigen wel in het begin deezer Ziekten ; maar niet in den voortgang, zyn voorgefteld, veel min met goed fucces Ct) Aen U. Cap. lil. & iV. Nederl. bis nd ‚ biadz. 34. 51, Enz Cu) Lit. citat. (Cv) Lib. citat, Cap. vi Nederl, Variaaling, ‚ bl, 113. Gefteldheid van het Vaderland eoortoloeijen. _ 82r fucces-beproefd. — En fchoon in deeze ziek- ten het bederf en de ontbinding in het bloed „ (door de belemmerde uitwaasfeming , de wei van het zelve fcheidende en gruizig maakende ,) tot verflenzing en daar uit ontftaane verrotting aan- » Zette, zoo dikwyls boven herhaald ; en van den anderen kant „-in geene, door de berooving van het balfemächtige in het bloed , en de ontaarting van de Gal,“de verrotting wierde aangebragt 5 zoo is het gevolg even het zelfde , en door ge- lyk te recht brengen alleen te verhelpen. 1. Ter geneezinge van de eerfle foort, die tot deeze afdeeling behoort, zal men niet zel- den gelükkig flaagen , wanneer men met zagte _afkookfels uit Rad. Feniculì „Graminis 5 Pe zrofelini „ Herb. Parietarie , Sem Pap. alot, Feniculù dulcis, Cardui marie „ en foortgelyken met Salia media , Manna enz. van den begin- _ne,‚ de oplosfing door alle-de wegen teffens tragt te bezorgen, om langs deezen weg eene heilzaa- me en fpoedige geneezinge te bewerken. IE In de Anginecatarrhales verachte men het zoogenaamde Westcappelfche Boeren middel niet. Ik heb het zelve doorgaans , zoo niet al toos, zelfs in zulke gevallen , waar in de ge- woone geneeswyze te kort fchoot, heilzaam be- vonden. … Onder anderen in eene Dame , in welke de-Keel-, door de fterke zwellinge der Amandelen, byna geheel toe was , en genoeg- Fff 3 zaam Sso Vande Ziekten, welken uit de-Natuurlyke” zaam niets doorliet + welke zich’ ‚onaveenige maalen dit middel in de’ keel geblaazeú zynde,’ des anderen. daags zeer wel bevond): ==) Het geen verder de behandeling: van deeze zoo=’ br PEELEN 1 rn sien: ges (Cw) Het zelve is my. medegedeeld door de edelmoedig= heid van een aanzienlyk Heer , wiens Vader door dit middel, te Middelburg in ZreELAND gered werd, ten tyde „ wanneer’ anderen aan dezelve kwaal-omkwamen.;. Waarom hy dit ge= heim voor een zekere fomme gelds zich bezörgde. . Volgens de fchriftelyke opgave beftaat het zelve in een Poeder en Gorgeldrank. Die van het Poeder: is dus: “‚ Neem voor vyf grooten gebrande dluin „ en voor een ftuiver geftod- ten Saffraan. „De gebrande Aluin, moet gewreeven , en de Saffraan daar onder gebrooken worden. Vervolgens neemt men een zilver Pypje of pennefchacht ‚Sen brengt‘ van het __Poeder zoo veel in een-derzelven , als ‘errop, een ftuiver lig= gen kan; de tong met de fteel van een vork of lépel neder= gehouden zynde , blaast. men het Poeder. in’de keel van dem Lyder , die geduurende vier tellens den neusven mond war- den toegehouden , op dat de Poeder niet door de keel pas- feere. Wanneer men. geen bâat vindt , moet men-het zelve voor de tweedemaal herhaalen. NB. De Patient mag niet adergelaaten. worden, —- Om te gorgelen , neemt men voor drie ftuivers Boontjes Holwortel ( Ariftolochia fabacea } 5 en een half pond beste Vygen, en kookt die in drie pinten, water tot een kan : wanneer deeze quantiteit te veel is , kan _ men alles naar advenant verminderen.” —— It het gebruik van dit middel heb ik my niet zoo flipt aan de opgaave van het zelve gehouden; maar heb genomen „Alum. ut. drächm. dimid. Croci gr. Kes en by Kinderen half zoo veel Alum. uff. met één drachm. Broodfaïker. “Ik bedien my van twee lange Penne- fchaften if een geftoken , en aan wederzyden open ; laate zonder de opgenoemde formalia van neus en mond toete laaten houden, of de aderlaating tefvermyden , het Poeder fchuins in de keel tegen de amtandelen; blaäzen , en de Liyder-het hoofd voorover houden ; wanneer een menigte bym ontlast wordt , Jaatende dit drie a vier maalen daags 'herhaalen , en flaage even gelukkig. Tot de Gorgeldrank neeme ik een vierendee} Vygen,; en drachm.j. cum dimida Arifdoloebie , wyl het ans ders te bitteris. mm vcd vern 4 ’ Gefteldheid van bet Vaderland woortoloeijen. 823 gewoone: Ziekte: in de Nederlanden betreft, is ten overvloede onder deezen tytel by vaN Swim, TEN te vinden. …—-” Ls SrokkE fchreef eene _ byzondere Verhandeling over verfcheidene foor-_ ten derzelven (2x). — Terwyl die der An- zine maligne €3gangrenofe CS. C. 3.) by Huxnam-(y) en Tissor rid ‚ omftandig be= ir vdide zyn. IL De Perigneumonie motha, ach met het Catarrhale inftemmende. ( S. CCXVHL. Jee kunnen. door „de middelen: boven (1) opge- geeven „zeer verlicht worden. ; En gelyk in alle Febres catarrhales „ZOO. moet hier de ader- läating, maatig;, „envniet,dan.in den beginne wor- den in het werk. gefteld. „De, geneeswyze van SYDENHAM Ca); (met uitzondering van te: veel bloed, vergieten.)-.van Borruaave (&)- en Huz- HAM (© 6) „zullen in. dezelve lichts genoeg, ver- _£chaffen… „De meer zamengeftelde kunnen wd SELLE ehz., worden gageglem en Rl PRA, maen Ere EUBOY , | w. De Rernt dij RES Rorichtin” negens de Keeizikien enz. she 1759. “Ende pmeërfmaal genoemde vertaalde Werken zullen voor den onge- ftudeerden overvloedige handleiding, geeven. , Cy Tort. UL Differt. X. de Angina maligna, pag. 02 teg. JRE) Raadgeeving , Vil. Hoofdít. $. 315. Ca) Oper. univerf, Set. VI..Cap-1V,, CL) Apborism: 873 CUM VAN SWIETEN Se iL pag. if nde Tom. Gapelll, pag. 200. Fff 4 $24 Wan de Ziekten , welken uit de natuurlyke IV. De Catarrhi-en Verkouwdheid , zyn boven (S. CCLVIL 4-5. ) „ter zyner plaatfe reeds aangeroerd.;-gelyk ‘er van-den Rheuma- tismus CS. CCLV. 1.) van de Apoplexie (S._ CCLXII ) , van de Hydropes ( S, CCL. )s en van de Afihmata CS. CCLVL), tot deeze Clasfe behoorende , is-melding gemaakt, … S. CCLXXV,. De geneezing der Eebres continue ($. CCXVII.) , waar onder de Ephe- mere , «Synochi fimplices 8 putridae behooren , zyn door de Heeren-BOERHAAVE en VAN Swik- TEN (d) in het breede behandeld. Ze worden Hebres fanguinee geheeten , in onderfcheidinge van de Febres gaftrice (S. CCLXVIILIIJ); te recht van BALLONIUs aangemerkt (e) , en als- zoodanige behandeld ; ’t geen van de hedendaag- {che oordeelkundige Geneesoefenaaren, ten nut- te der Liyderen, is aangenomen. De Synocht pu- vride veranderen wederom ex apparatu primaruig viarum CS XLVIT. 4.) in gafbricas putridas ; en brengen , volgens haaren gemengden aart , naar de voorafgaande en bykomende omftandig- heden veelerhande gemengde ziekten voort , te wydloopig om hier alle te behandelen. — Men kan zoo wel over de eene als overdeandere Vo- | GEL Cd) Comment. in Apbor. 728-745. Tom. Il, Pp. 412-503 Ce) Lib. Epidemior, 1l, pag.78. [Cum Hikor, Conflitub. Paz: sle J p Gefleldheid van het Vaderland voorblaeijen. 825 GEL (f) en SELLE (Zg) nazien; by welke mende jongfte Waarneemingen , uit de beste geneeskundige „Schryveren verzameld , vinden zal; van gelyken die der Hebres hemitritee ; over-welke BacLivius en F. HorrmaNN goêëde Verhandelingen. gefchreeven hebben : als mede overde zoo gevaarlyke ‚ als zonderlinge Febrís nervea , welker, uitvoerige befchryving de Genees: kundigen. aan de =e Kieiend van ane an Nen altoos verpligten zal, kt ; S. CCLXXVA. De Aplthe, Bahat GS. CCXIID, deeze, even alsde vorige Ziekten ($. CCLXV IL) beneven de andere-uitflag van- Petechien en Mi- liaria , fomtyds_ verzellende „zyn te omftandig door geleerde Mannen verhandeld , om ’er iets meer „dan ‚de aanwyzing derwaars heen by te doen. Ze-worden mede beter voorgekomen 5 dan „ dat men ;-daar zulks te vermyden is, het-op deeze gebrekkige pooging der natuure laate aanko= men. —-. „Een gering doch nuttig middel „kan er onder anderen: in een minder foort tegen ge- bruikt worden ; beftaande ex Boragis Venet: -3js Mell. alb. uncia j. M. om van het zelve alle uu- ren een eijerlepeltje te gebruiken. THEO. Cf) Löb. citat. pag. 36. $. 49 & feg. „Ag ) Lib. citat, pag. 104.164. 178. 196 & feq. … Cb) Tom. lk’ Cap. Vil, pag. 78 ë feg. Van gelyken in de Dederlandfche Vertaalinge B et. 826 Van de Ziekten ‚welken uit de Natuurlyke” THEO REMA PRACTICUM. "rarr ie NTierte deinde zoo veele ván elkaisdersn vertellende voorfchikkende en bykomende oor* zäaken , in*zoo veele onderfcheidene lichamen werkende ; en het vermogen “daar van door de- zelve. werkzaam” gemaakt zynde ; tzy de Gat worde dangezet, de uitwaasfeming belet en be: dorven ; het bloed verhit, of de zenuwvogten worden ‘kragteloos gemaakt ; zoó blykt nogthäns de mogelykheid, dat deeze zoo van een wyken- de. beginfels hiet “zelfde gewrogt | kunnen te wege brengen. +’ Een Leerftuk „in “de ‘Genees: kunde van de Úiterfte aangelegenheid. Watt, hoe zeer de: hecaan waarheid ontegenzeg- gelykois ; en het effef? daar zynde , de genee= zing ten laatften op het zelfde nederkomen moet; zoo blyft echter-de-kennis van "deeze onderfchei: dingen allernoodzaaklykst ; naardien de aenleg van de geneezinge der ziekte , naar deeze onder- fcheiding „ alleen ‘recht kan begonnen worden 3; en de goede of: kwaade uitflag \ van dit begin eid aftange — | . 13 > oh Beed ale Van de GENEEZINGE df BESMET- TENDE VERMOGENS, $. CCEXXVIL! De Genezing der Kinder. ziekte , wegens den AAR enz. hier voor- nament- Gefteldheid van hèt Vaderland-voortvlocijen. Say _ pamentlyk in aanmerking kométidest terwyldie der Mazelen en het-Roodvonk „ of de Febris foatlam tina--door Rosen vAN ROsENSTEIN (zeer wel befchreevet „en door den Hoogleeraar pe HAEN opzettelyk (2) zyn-behandeld, min tot dit oog= merk-betrekkelykfchynen ; zookan ik als nog vari dit {tuk weinig-meer voortbrengen:„:dan. ik-daat van bóven ($-CCXXXIL.) hebbe medegedeeld, | Dit 'is „zeeker /, » datde Inenting inhet Vader- land voet wint „ende vooroordeelen tegen de zelve. allengskens verminderen::—--Dat het ook Zoomin in deezen ontbreekt aan vverige navor- — fchingen , om de natuurlyke Kinderpokjes langs eenen gemakkelyker weg te beftryden , als men in andere Landen „ omtrent dit gewigtig {tuk , -Werkzäâm is. {Wordt myn wenfch vervuld. : _ Zoo hóope ik „ster bekwaamer gelegenheid, aan. myn Vaderland ‘mede te deélen , in hoé verre ik in deeze myne aanhoudende poogingen , mynen arbeid met, eene goede uitkomst hebbe mogen bekroond. zien; „waar van , zoo in deeze,, als in’ andere Steden van het Gemeenebest ‚meer __dan honderd goede gensezingen. bereids Senn gn. sh à | En ce Scutf Ci) Handleiding XV. Hooff: bladz 8 énz. en xx, Hoofdft. blada 557. En Ck) De Febr, Divifièrt, Divi VI 6.2, p. 22, & 6.6. p. 103 823 Man de Ziekten, welken úit. de Natuurlyke | $. CCLXXVIIL Ten aanzien van de -heis melyke Ziekten , zyn grootere en kleinere boe- ken en périodique: gefchriften , ja- zelfs nieuws- papieren „mer de geneezinge derzelven opge- vuld. Weinige Aanmerkingen-kan ik alleen hier. by voegen ; te ‘weeten :dat het middel van J. _Loorf (£)- niet nieuw {chynt;-naardien het zelve reeds zoude voorkomen by Bornimwvs (1); en TericHMEvERr: mede van eene gelyke: bereidinge gewaagde (4). —- Dat Asrruc-reeds in dan merking nam „ om --Mercurialia in eene Gonor- sant toe te ° dienen We Waar: Omtrent: VAN en: brik ay eurie | „Swie: gn Dou Oraniceik. enze ln: 1773: bl. Al. Cm) In DifJertationibus Chemico-Phyficis , Lipf, 1696. Cap. de Calcinatione, pag. 336. hisce verbis: „ Pâriter hújus locí. » eft illa ferri corrofio , cum hujus lado mercurius fub- PN, limatus infternitur „illaque ‚celle commictitur „ut; hujus » concretum falinum, ab acris humiditate deliquescens ; fen= fim aliquid fubftamtiee metallice delibet, fecumque fub li » » quoribus. rubicundi,fchemate,auferat.” „(n) In InfFitutionibus Chemicw Dogmiatice € Bigerisali à Fene 1729. 4to. pag--16g. en aldaar op pag. 164. onder den titel van Crocus per mercurium fublimatum. Welke Schryver bes weert , dat dit Liguor te onrecht , een mercuriaal vogt wordt geacht , dat het Meidum- van den Mercurius fublimatus het yzer aangrypt ‚ en in zich (melt , zoo dat de Mercurius losgelaaten en verleevendigd wordt. Dat zulks blykt , door het’ zelve vogt door een retort te deftilleeren : want dat als dan het yzer in den kromhals-; op den grond , onder de gedaante van een crocús blyft liggen , terwyl het zuur van den /ublimaat , ge= heel overeenkomftig aan een Philofophifchen geest van Vitriool Ceum Spiritu Witrioli Philofopbico conveniens”) overgaat. Welke beide Aanmerkingen, ik aan den Heer Doëlor J. Bu.peer DYK s te Amflerdam „ verfchuldigd ben. Co) De Morbis Venereis ; Tom, Is Lib, Ill, Cap‚ 1,6. V, ij & 6. pag. 266. \ vefbeldheid van het Vaderland voortoloeigen. 829 SWIETEN van oordeel was, dat deeze dit gebrek niet genazen; maar wel. purgantia protracia (P). [THEDEN [q] genas die Methodo Antiphlos giflica , door het gebruik van Poeders „ uit Zer- refiria „ Sal Glauberi en. _Rheum- zamengefteld; eindelyk. met Balfamus copaiva „ zonder Mer- curius te gebruiken. J De Balfamus Racafira werd met eene en andere gifte meer vermogende gevonden, dan veele oncen Balfamus copaivá in deeze geneezing konden te wege.brengen (7). —_ De behandeling door Mercurialia is echter verre de gemeenfte „hoewel veelen ‘er dagelyks door bedorven, worden ! — -[ Houdt de nieu- we. wyze , door.den Heer vaN. Wye [s'] ge- meen gemaakt ‚om dit gebrek door den Mercu- rius. fublimatus aduftus , zonder ongemak , te geneezen, fland , dan is dezelve tot nog toe de kortfte en zekerfte van allen ; waar door teffens het beruchte middel van Yvo GAUkEs ontdekt is, met welke ik verfcheidene goede geneezingen op de Lues venerea weet gedaan te Zyn. — | S. CCLXXIX. Wegens de Watervrees zyn verfcheidene middelen aan my medegedeeld , wel- ken der Maatfchappye worden voorgehouden , om dezelven onder de Bylagen te laaten plaatfen , | alwaar Cp) Commentar. Tom: V.-paz. 480. « [g] Comment. de reb. Vol. XXI. pag. 720. Cr) Alt. Pbyf..Med. Vol. 1. Appenp. pag. 123. Ls] Verhandeling over eene byzondere Bereiding , en gebruik van het bytende Sublimaat, enz. Amft, 1777. } A / 830 Vande Ziekten , welken wit de Natuurlyke alwaar dezelve by de letters C c. voorkomen, …— Bekend zyn de gedrukte Voorfchriften van FRiesLAND en Leiden ; een ander wordt’er op de Zwaluwe aan gebeeten menfchen en beesten geëvtribueerd (+). [En eindelyk zag een ander het licht, door den aankoop van zyne Majefteit den Koning van Pruisfen [u]; het geen reeds in het gemeen fcheen bekend te zyn [v]. “6. CCLXXX. Over het Schurft en deszelfs behandeling , hebben PRINGLE (w), Rosen VAN ROSENSTEIN (4), VAN SWIETEN (4) , Tissor (2) en BucHaN [4] omftandig gehan- deld, by welken men de beste Geneeswyze uit- kiezen kan. — [ De kortfte van allen is die van het Vitriool-zuur [b], dat in weinige da- gen dit lastig ongemak overwint }. pe N | $- CCLEXXI. (4) Wylen de Heer: C. VAN DE Leur, in deven Balliuw en Secrétaris-in de Oude Tonge, heeft my het zelve gunftig mede- gedeeld , verzekerende het onder de papieren van den Over- ledenen , met zyn hand onderteekend , gevonden te hebben ; en dat de Familie , die dit middel debiteeren „het van dee ze hand onffangen hebben. Zoo verre-de werking van het - middel op de Zwaluwe betreft, weete ik niets dat het ge= mist hebbe , [-zoo lange ik de Geneeskonst im Overflacquêe hebbe geoefend. 5] ind ZA ‚ (u) “Volgens bekendmaaking daar wan den 23, Juny- 1777. Cv) Hoúrruin Natuurl. Hiftor. Ì. Deel IX. ftuk , Bl. 220, van Dr. HARTMAN , uit de Epbem. Nat. Cur. 1742. Pag. 325: __ (Cw) Part, lil. Chap. Vll. pag. 144. aad Cx) Handleiding, XXN. Hoofdft, bladz. 533- Cy) Legerziekten, bladz. 83. C2) Raadgeeving , XXVI, Hoofdft. bl. 293, Lal] Huifjelyke Geneeskonst, bl. 4740 } Cb] A. LENTFRINK- Uitgee, Verbandel, 1. Deel, Bl. rôr, Gefhelaheid van er Vaderland voortoldeijen. 83r oge \CCLXXXL°"De Verhändelingen over de | Wrmier ; van den Hooggeleerdên ‘Heere vaN DoEVEREN Cc), van Profesfor PArLAs Cant van: Dr. VAN PHELSUM (e) [en vän my, met ópzicht tot dè Ziekten , in welke ze gevonden _zynde, groote wanofders maaken ,”] -leveren een verzameling van núttige waarneemingen uit. Ro- SEN VAN ROSENSTEIN (f) heeft ‘er een voor- treffelyk Hoofdftuk over , wel waardig geleezen te worden , waar by men vAN SWIETEN (2), Tissor Ch) en BUcHaN [/] vöegen kan , uit welken men een vry voleedig zamenftel zal kun. men maaken. | org In de” Ascarides is de Eiabir met de jee een vermogend middel (k). | Het “Elivir Witrioli „ de Sprupus Helke- zoraftri, en de Tinölura Melampodii, zoo geen Specifica , zyn ten'minften vry zekere middelén tegen de Tange ronde Wormen.“ Gelyk ten __ 3. De Theriaca Andromdcht en de Filik het in den volften: nadruk Eer den Lindworm it Sie ir 4 tE & nit Me te ARAOPT, AT CCL Cc) Differt. de Vermibusinteftin. srt baie ; Leid. 1751. (d) Dufert, de infefbis viventibus intra-vivenga. Leid. 1760» Ce) N abuur beb vlg Verbandel, over de Wormen, Leeuw. 1763 ï) verta over den Lindworm 5 Amt. Pe cum GALENI laf, Cap.8. Fol.59c. 964. & A.SriecuL de Lumbrico lato, es 5 832 Pande Ziekten , welken uit de Natuurlyke S. CCLXXXII, De Steen thans min dan voorheen in het Vaderland kwellende, kan-ik de geneezing derzelve te gereeder voorby gaan 5 te meer , alzoo ’er. dagelyks zoo;veele nieuwe mid- delen , tegen. deeze fmertelyke kwaale worden uitgedacht, dat ik met de optellinge daar. van. den Leezer verveelen, zoude, Ss CCEXXXIII. — Meer zal ik van deeze geneezingen niet zeggen ; terwyl myn voornaa- me oogmerk geweest is, het-klaare en duidelyke ‚verband van -de Ziekten tot haare oorzaaken aan te wyzen ; en het by alle kundigen vast ftaat , dat de. Ziekten wel gekend , half genee- zen Zyn. — —- Behaagt deeze myne ar- beid aan de Edele Maatfchappye der Wetenfchap- pen , opgerigt te Haarlem , van waar de eerfte beginfelen der gemeenfchappelyke Wetenfchap- pen zyn voortgekomen , zal ík myne poogingen niet te vergeefs achten ingerigt te zyn. Waarom ik deezen zwaaren , moeijelyken en gebrekkigen arbeid, met de betuiginge van mynen goeden wil- le en welmeenende poogingen ‚ met deeze Zin- fpreuk liefst heb willen befluiten. en geenen Prodefle tenemur Omnibus , at noffris potius , Pehovah creavit Nos , non ut folum nobis , noftrisque propingquis , Afl aliis eviam „ quam pofJumus emolumento Sinus, mm gm een TE | Maximè PALINGENTUS. NAA NPT Blakes . OONK D 3 NABERICH TT. DD: woorden van Cersus op den Tytel, en die vari Hippocrates, óp deszelfs rugzyde geplaatst ; fcheerien de fcheering én den inflag te moeten uitmaaker van eene Verhandeling, welke de Ziekten van het Va- derland bevatten zoude, Ien „Volgens deeze Vraagbaaken ; moest hevontwerp gaar == over het verfchil der Ziekten „maar gelang van de Jaargetyden ; en derzelver verfchillende Saifoenen ; mee _ betrekking tot de Winden, in hunne tegenovergeftelde hoedanigheden , van eenen warmen en vogtigen „of kou= _ den en droogen vaart „enz: welke aan deeze Landen en fommige gedeelten derzelven- meer algemeen , en aan an- deren wederom meêr. byzonder eigen zyn. —- Over den byzonderen’ aart-der. Wateren , in deeze Landen zoo zeer van den anderen afwykende: waarom de zorgein elke Stad en Plaats: gaan moest over de byzondere Lig= ging derzelven „ten aanzien van de Winden ; en van de bewerkinge der Zonne op dezelven. —-. Over den Aart _€n Natuur der gronden} of de Landen: naakt ‚ van wa- ter ontbloot , of lommerryk en vogtig , dan wel laag en zoel , of hoog en koud , gelegen zyn. — —- Over de levenswyze der. Menfchen- ‚in hunne verfchillende opzichten , zoo var overvloed, als gebrek 5 en de heilzâame , of nadeelige hoedanigheid der gebruikelyk- fte voedfels ; als van de Beweeging en Rust, Arbeid- zaamheid en Ledigheid , met het geen ‘vergifcht worde AVL Deel, Geg det Pd N / { / \ 834 NABERICHT. ter verkryginge van de behoeften deezes Levens, aan zoo veele. veranderingen onderworpen „ en aan zoo veele ge- vaaren en wisfelvalligheden bloorgefteld ; en tot de wyze3 hoe zich daar tegen-te beveiligen; waar by de Invloed der. Hemelfche Lichaamen ook zyne opmerking vorderde. Eene naauwkeurige overweeging van deêze gewigtige waarheden , kan de nevels eener oppervlakkige befchou- wing van de Ziekten-der Nederlanden ($. VIII”) best doen verdwynen 5 ‚en de noodzaakelykheid eener uitge= breide, Verhandeling „ welke deeze opgenoemde Onder- werpen vereisfchen , die in ons Vaderland vry aanmerke. Iyk er van elkander-zeer onderfcheiden zyn „ wettigen.… De Schryver van de Natuurlyke Hiftorie van HoLrLAND begreep te recht, dat het Antwoord-op de Vraage „ door de Hollandfche Maatfchappye opgegeeven, „geenzints bin- nen enge paalen konde beflooten , maar op eene Stelkun- dige wyze moest behandeld worden /(*). —= Het is ook op den raad van een voornaam licht, in de Geneeskun- de , dat ik aan myne Verhandeling -haare tegenwoordige gedaante gegeeven-hebbe, — Én wilde men den voor* naamen grond van-de- medewerkende «oorzaaken. in hee oog houden , dan moest-alles ,; wat. den. Dampkring ia deeze Landen aandoet, de eerfte en voornaamfte plaats beflaan ; en wanneer ik van ter zyden met een der groot= fte Mannen in ons Vaderland , over dit gewigtig fluk ge- raadpleegd heb , zoo heb ik uit wederzydfche gefprekken altoos begreepen, dat , wanneer de, invloed van-deeze vermogende Verheveling het voornaame onder de ‘hoofd- Öorzaak niet uitmaakte , alle arbeid te vergeefs-zou zyn aangewend ‚ om het waare doel te weften, | Dan, C*) HI. Deel , 5. fluk , bladz. 1556. NABERICHT © ves Dan , om aan alle de verfchillende uitwerkingen van “den byzonderen Dampkring in deeze Landen , en veele Plaatfen derzelwen-, naar den Raad van HriPPocRATES, het noodige licht by te zetten , was ‘er meer dan gewoo= ne hulpe noodig. ($. VL). —- … Hier toe heb ik gebruik gemaakt van zeer vecle Betigten , van welke fommigen tot Spooren en Prikkels van navolging ftrekken ; en waar uit niet wel een willekeurig Uittrekfel kon gemaakt wor-_ den , zonder-aan den arbeid en de verdienften der Be= richteren te kort te doen: en, of fchoon veelen deezer Waarneemingen omftandiger » andere wederom bekrom= pener zyn’ medegedeeld , zoo hebben zy echter haare nut- tigheid gehad ter ontdekkinge van deeze en geene byzon- derheden , welke zonder dezelve niet konden kenbaar worden: hoewel ’er nog cen ruim Veld overblyft voor ieder Vaderlandfch-gezinde , om in zyne eigene plaacfe een volleediger Zamenftel te ontwerpen van die verfchyn< … felen , welke ik, of jn het algemeene „ of ook in het by- Ei zondere, heb zoeken te ble a sper had ie He widest B Willen dee fen met alle die voortreffelyke en Vaderlandfch- gezinde Lieden van verfcheiden rang , finaak en kundigheid, welken _may zoo veele nuuige bouwftoffen, hebben toegevoegd ! — Dan , vermits dit niet gefchieden kan , zoo neeme,ik de vryheid , hunne Naamen , volgens de orde der behande- ling CS. XV.) „ hier.te. Jaaten volgen: *t welk ik deste gereeder. doe, óp"dac het blyken moge , dat , het geen ‚ik van de Nataurlyke Gefteltenifle des Vaderlands hebbe medegedeeld , uit echte Berichten van des Kundigen , in de Plaatfen en Diftrigten , waar in zy, woonden , of be-- Ken waren, is Orgen. | Giga bn NBIS — NABERICHT. 1. Het Bericht van de Landen van den Herrus , en onder deeze dat van STAATS= VLAANDEREN , is ingekomen van G. O. Rauwerts „ Medic. Do@tor ; en Stedehouder te Hulst ; medegedeeld door * P. F. Rauwerts , Predie kant in ’s Hage ; en | ; A, Hattinga , Ontfanger van de Gemeene Middelen , en _ Commis van ’sLands Magazynen van Lillo en Lief- „kenshoek, WE Hij ZEELAND ‚en onder dit wegens zi „Middelburg, van E. P. van Visvliet, J. U. en Med, Dot. Kiesheer enz. Zierikzee „van * FP. Baster „Med. Dot. Lid deezer Maatfchappye enz. medegedeeld door Mr. A, Perrenot „ Direteur dee- zer Maatfchappye ‚ Raad in de Domeinen van Zyne Doorl, Hoogheid, enz. be OOT HALE, HAUS Bk Zumm- BEverAND en de Stad Goes, van » Mr. L. P. van de Spiegel ‚ Burgemr. deezer Stad ENZ. Het Eiland van Tholen, van A. D. wan Cafteel, Chirurgyn en Practizyn t6 Maartens- dyk , enz. medegeeeeld door Mr. D. J. Hutspot. De Wilmftad., van W, van Noordt, Med. Do&. Dykgraaf enz. meedeged. door Mr. D. H. van Nooten, tans Raad in de Vroed- _fchap te Schoonhoven, Over= 4 1 NEBO A „Overflacqude. — | Uit eigene Waarneemingen > enz, IL Wegens de Steden en Landen aan de UITWATERENDE RIVIEREN 3 als van — Dordrecht en deszelfs Eiland , van * Fe van Wageningen, Medie. Do&or, en van de goede __ Luiden van den Agten ; medegedeeld door P. £ Martinet, AL. M. Ph. Doêtor , thans Predikant te „Zutphen 5 en es: Re e AVE ORS es AA Koopman. | Geertruidenberg ‚ van GA ed 7 ‚ Medic. Do@or, enz. medegedeeld door J. van Spaan , Predikant in ’s Hage. N N De Langftraat , van etat ed. Detta oen. 4. Q. Kolff, Secretaris van Kraajeftein , en Subftit. Se- | cretaris van Middelharnis, enz. el : LJ — Het Land van ALTENA, va H. Kumfius , Predikant te Eeten en Meeuwen ‚ medege- deeld door Mr. A. N- Mollerus, Gr, van den hoogen» Raade van Holland , Zeeland en West = Vriesland, 's-Hertogenbofch , van JT. FJ. van der Haar , Heel- en Hand-Arts, Lid deezer Maatfchappye ; medegedeeld door Ff. £, Martine, enz. 5 en d … | F- M. de Man, Med. DoG. Archiater te Nymegen. Ggg3 Het ) 838 N ABE RICHT. Het Quartier van Nymeoen , em de Stad op het zelve geleegen » als mede wegens het OQuar- tier van Maas en Waar 5; van F. M. de Man , enz; medegedeeld door F. F. Martinet enz. ; En | __ P._N. Lotichius , Medic. Do@tor, . C De Grave en het Land van Cuyk , van Mr. M. C. Pasques des Cbavonnes , Amptman der Stad: Grave en den Lande van Cuyk , Heer tot Humen , ENZ. 5 EN jp s A, ©. de la Gennefté , Medic. Dotor, | Van den Gelderfchen YJel , en een gedeelte var „ OverysseL ; en onder dit gedeelte wegens Doesburg , van ED vander Mark ‚ Medic. Dottor. medegedeeld door PF. F. Martinet , enz. Zutpben , van * E,‚ de Vries „ Medic. Do@tor ; door den zelven. Campen ‚ van ee ee de Ruiter , Chirurgyn Major , enz. en F: Renaud, Walfch Predikant ; door denzelven. — pr Overysser. geheel , van — FJ. H. Stolte , Medic. Doftor , enz. medegedeeld doof | Mr, 4. A. van Iddekinge, Burgemeester der ftad Gro- ningen , en j. £. Martinet, Van NABERICHT, 839 Van den NeDer - RuvN òi van de Beruwe, van | | R. G. Bartz , thans Predikant te Leerdam. Van de Veruwe en. Veluwen. Zoom , van %, F. vander Weecben , Medic, Door, Van Culemborg, van C, A. Kloekbof , Med. Doétor , Burgemeefter enz. aiedee gedeeld door Mr. 4. Perrenot, enz. Van het Land van Anser en de Vsr Heeren LANDEN. Een Gezelfchap van geleerde Natuurönderzoekers ‚ mede- Mae door Mr. D. H., van Nooten. Wegens Gorcum , vân - A. Blom; Medie: Door; medegedeeld door G. Kolff, Emer, Predikant te Spyk. Wegens Leerdam ‚ van C Pi Smitsbergen „ Medic. ae - erdee dair __R. G- Bartz , enz. | Van den ArBLAssER Waar, van H. Taay , Opziender over het Zegel „ wegens ’s Lands Colleétive Middelen ; > medegedeeld door P, Lôbe , Notaris in ’s Hage ; En FJ. van Wageningen ‚ ENZ. _ Van den Lorimer WAARD, het Land van” Stein A “en den KrimeeneR WAARD vaa G.Fede Jong ‚ Predikant te Oudewater ; en | G 554 4, Le ‘ 8yo NABERICHT: / A. Ledeboer , Predikanc te Haaltrecht 3 medegedeeld door Mr. D, H. van Nooten , enz. Nopens 2 ER van oe ‚ P. Blaauw, Predikant En wkn pe: Je van Spaan, enz, en | A. Verryst ‚ Med, Door. | Van Mviflein , van 7. E. Lyklama a Nyebolt „Med. Doâor ass! Van Schoonhooven ‚ van W, van Lil, Medic. Doftor. UI. Wan de Landen pusfhen den eemeenen Maas en REyNMoNp „ en Jet VLIE gelegen , en onder deeze, | _ ‘Wegens ‘de MAassTEDEN 3 als betreffende Rotterdam, S. de Monchy , Med. Dot. en Profeffor, enz, en «… * P. Vink, Med. Dottor , Anat. & Chir, Leêtor, enz. 5” medegedeeld door C.C. H. Meulchen Legatians- Raad , enz. lee / van kj a _W. Servaas, Med. Door, Schiedam „ van G Soetens, Predikant, enz. en . W‚ M. Keuchenius, Med. Do&t. Schepen en Raad, enz. Vlaars NABERIGH Ts qa | Vlaardingen > van 4, van den. Hao, Med. Doro _Maasfluis „van Sy. Koole , Med. Doft. enz, medegedeeld door 5. ‘Sin, Lid deezer-Maatfchappye. De. Binnenfleden enz. in DerrLanp; als van Delft, ä _W. Verbrugge, Med. Dot. prefident Schepen enz. medee gedeeld door , , « van Goens , Collonel van de Gar- des Dragonders ; en | *J. Vurbrusge ‚ Med, Dogor. 5 Hast, Uit Verfcheideper Waarnemingen. kn gien per Í De Dorpen in het WesTLAND , enz. Voigens opgave daar van S. eme gedaan. RayNLAND „ en de Steden en Dorpen „ daar onder begreepen ; als van Leiden ) c Byleveld ,„ Med. Dotor 3 en F- le Francq van Berkhey, Med. Doêtor, Hitorie Ne Leêtor „ enz. De Wateringen „ van a w. Bouvink” ‚ toen Predikant aldaar; 5 thans te Voors fchooten. lallen van | Fe Engelman ‚ Medic, Do@tor , Opziender vj ‘s Lands „Werken van Rhynland, enz. door Mr. A. Perre- Gggs5 An- a Vid NABERICHT. j ANisTELLAND ‚van $. Bilderdyk , Medic. Do@tor, Opziender van ’% Lands Colleétive Middelen ; medegedeeld door £. Vafter , Infpe&teur van ’sluands Colleétive Middelen over het | Zuider « deel, , GoorLanD. car der: Weesp en Muiden , van H, Rappardus , Predikant te Nederhorst den Berg ; en D. wan Boshuizen Craanen , Medic. Doêtor te Naarden ; | _ medegedeeld door W. de Koning, Pred, in ’s Hage. Hilverfum en de Oude Loisdrecht ‚Van D, Preedenburg ‚ Chirurgyn te Hilverfam ; en F- de Mol, Predikant in de Oude Loosdrecht. Noorp-Horzanp. De Beverwyk „ van Â. Roskam Kool, Koopman enz. waag door Eh É. Martinet , enz. | | Van Zaandam, van … ' Dico, Burgemeefter enz. en Een Medicus aldaar , de naam onbekend ; hiding door den zelven. end | Van Alkmaar , van Mr. R. Paludanus, Raad en Thefaurier , Dire&teur deb. zer Maatfchappye ; enz. 3 5 medegedeeld door IER D. H. van Nooten , enz, | * M. Hofkens de Courcelles, Med. Do@tor ; en S. du Bois Hoolewerf , Med. Do&. Schepen en Raad, Edam, WABERTCIAT 648 ' Edam , en een -groot-gedeelte. van het oostelyk en- zuidelyk gedeelte van Noord-Holland , van, KE Martinèt, A. L. M. & Phil Do@tor’; toen: Predi kant deezer Stad, thans te Z Epen, Bt. AEN deeld door WW, de Koning. La é / Voo Hoorn.,;Vaa En De Ziekten volgens opgave van * vx Schaagen-, Med. | Doêtor sen P. Denker, Chirurgyu te Edam: «or. De Levenswyze en de naauwkeurige befchryving van hèt Koegras , de Waard= gronden en de Gronden van de — Zuider - Zee, — van "Pp. Binkborst , Burgemeester en Bewindhebber., Enz. ‚ medegedeeld door F.C. Rei- gersman , Thefaurier Generaal van aken Doorlucht. Hoogheid ; enz. … Van Enkhuizen , van 9E. Martinét, enz. van een Med; Dot. * onbekend. Van Wieringen, van | YT. W. Caart, EET en Pratizyn , enz. ; medeged, door $. £ aMaetinet enz, | “Van de‘ Wormer ‚ van D: D. Donker, Predikant ;- door FF. Martine. L Van Marken , van F- 4 Graaff , Schout enz, door denzêlven. Van Zexel, van FJ. F. Martinét , enz. IV. Wegens Be Provinêie FaIESLAND ; en in het zelve. } Stavoren , van W. Keuchenius , Med. Doctor enz. door greed, | | an 843 NABER DCH TT o v-Van Harlingen, win ve inn nine. Door endiveni Ss »Stinfira; Med. hee enz. door denzêlven. Het alde Saceid van FRIESLAND 4 van | M. van Phelfum , Med. Door, enz. medegedeeld door “…nS. Stin(tra „ enz. en B, van der Feen, voorheen Predikant in ’t Heeren Feen, tang te Delft. | V. Van de dg GRONINGEN. De Stad en de Onimdlandent ‚ van Gummer, Med, Doftor , enz. ; mndegedpeld door Mr. A. A. van Îidekinge 'e enz. _Van Appingedam ‚ enz. van 5. Zwart, toen Predikant aldaar, thans in de Wilmftad. _ VI. Zan je mods Landen , en oa deeze Van Drenthe , van Mr. JF. van ; Lier ' Ontfanger Generaal des Landfchaps Drenthe , enz. medegedeeld door A. Posmaer, Di- reêteur van het Kabinet van Zyne Doorlucht. Hoog» BEI, enz, | Coeverden, van ne / de Blecourt , Commis vaù ’s Lands Magazy- nen , enz. ; medegedeeld door Mr. Ai A. van Idde- kinge » ENZ. - Dd e De etheen heks | 845 De hooge Verowe , enz. van A. van den Berg » toen Predikant te Barneveld s thans te Arnhem ; en - H. Berghuis , ‚Med. Do&or te Amesfoort. je HEC: so Ts Het hooge van de Major “enz; van J u. de dani: enz. De Wateiflaat van nge A is voor een ande opgegeeven door G. SoETENs enz, en geheel „ benevens die van Derr- en RuyNLANp;, door D. Kumenine. Ordintaris Klerk ter Secretarye. van Holland „ en Lid, van deeze Mlaarfchappye. Die, vam Noorp.- HorLAND door Mr. R. PALUDANus, een: fraai ftuk:, ‚twelk,eene byzondere Verhandeling vereifchre. ‚. en: in ‘alle zyne, om- ftandigheden niet heeft kunnen medegedeeld. worden, — Die van FrinsLANp en het Land/chap, DRENTHE, door. den. den Wel Ed. Geftrengen Heer „Capirein Ingenieur C. J. Crajengoer „welke “mede. om! deszelfs uitgebreid= heid niet heeft kunnen geplaatst. worden: „hoewel het zelve. den waaren ftaat, dier. “gedeelten van. het Vaderland , „op es orde opgenomen, bevat. rn #0 DOM Alle welke Berichten dan , ands de evengenoeimde wegen en middelen , om zoo veel mogelyk de geheim. houding te bewaaren, my geworden zynde , betuige ik by deezen myne operibaare dankzegginge aan hun allen in de verfcheidene opzichten ‚ waar in zy het hunne tot dit Je | eet aes N N ‘ en 846 NABERICHT: zamenftel hebben bygedraagen 3 terwyl ik-dezelve als zoo veele waardige Leden en mede Beftuurders der Maatfchap- _ pye'; voor zoo vefre die als nog in haar luisterryk lichaam — niet zyn ingelyfd „op her nederigfte voordraage „: ten einde dezelve het overblyvende verder mogen helpen ver= vullen ! En , hoewel verfcheidenen deezer Begunftigers, door. den dood reeds weggerukt , wier naamen met een, * geteekend zyn. , de vrugtenvan“hunnen arbeid niet hebben mogen-zien 5 zoo wenfche ik echter van har- ten, dat de nog leevenden in hunnen Vaderlandfchen ie- ver , ter ontwikkeling van den zwaaren begonnen knoop, mogen voortvaaren , het heilzaame nut daar uit ontwaar worden , en anderen tot gelyke poogingen blyven aan- zetten. | Ten aanzien van de behandeling zelve , heb ik dit al- Teen nog maar te melden: dat fommige Berichten by de overgifte ontbraken, en na de bekrooning eerst ingeko- men zynde ; volgens de Wet deezer Maatfchappye tus- fchen [ J gefteld zyn; dat van gelyken omtrentandere wädrneemingen en laatere ontdekkingen is gefchied. Ge- _Iykerwys de rede van eene nadere úitbreidinge $. CCXLIX, not, f. verklaard is. —- Gaarne had ik deezen Schat van Waarneemingen en Berichten ín eene gelykluidende taale willen- voortbrengen; en ware het mogelyk mynen Land- genooten mededeelen. Dan de veelvuldige onderfchei- dene Berichten , naar de taal van ieder in het byzonder ontworpen, de afgelegenheid der drukpersfe, by myne da- gelykfelt onvermydelyke bezigheden enz. hebben my de onmogelykheid daarvan by de uitkomst doen ondervinden. —- Men overweege myn gezegde (S. CCLXXXIII. ) ; en verbetere de meest*zinftoorende Peilen op de beste wijze. Bers  pretecho. OP ZWANENBURG, | FANU A RY, 1776, [Da- |-Baro-| Ther-|Kragten St.f „Lugr-ges- | ‘Magneet. | Regea en | met, | mom. fder Wind. dteldheit. Naald. in Lynen. Pr 130. 18 1:35 04 2 Woe porn helder f. 21° 42’ mf B | - E30 OEL! iS - 40 29.103 | 35 | ZZLO 02 | mi - 30 | „75 | 34 | OtZ 4 Betr. fneeuw | *= 39 1 Balie Ze) 88 4 _— - 40 “9 |L nu df-Zeer befr: it 30. | 28 | ONO 2} Helder - 41 3 „If 30 en „- 42 Í ke, 2 24. idee 6 nme zi 43 0 2ó ZO 4 Zeer ek rije 43 4 [29. o% zij 6 Betr. oan ú 5 | End 40 zw ; Berre regen. ba 5 | 3i Zeer betr. 43 Roi 4 41 FEAT Ms ie „ 44 vj ' p 5% 4Ï m2 ae ; … 43 4 í AR Fage NOes add = â3 TE - 3 Á 8 ï ohm e Betr, (neauw- | _ … 13 et 10 Lo mar : - 44 Hi 8 4 Betrokken = â ats 31 hg | (Zeer beer, zh uk … 6E | zo _ “6 | ‘Berrokken -i he oe 7E | 17 A “et igeer bete. 42 | - 7E | 20 eat Gt Omerheldert- … Jr : - 78 go | —- 4} Betrokken 2 „8 [85 | see 0 + àb _ Bk] 29 ses O 4 - 43 - 8 | 30 Er peppen 40 | ITT ZO EP ' - 42 _ 7 32 rr 2 : s & ne 39 … - 6 | 291 OZOr 7 4 Stak LO TONO TE = 39 TBE IO FE en PE - 42 Rik. and ams ammel ad ob range „ 38 "4 26 | NOA 6} fneeuw - 39 B 4 26 ee NOOR ie PAER PN -… 38 ê Mi « a Berrokken 5 4 BE: Boers pin A MES © Rhoe | Zetelen 8 LDD 3 Zi 25 REE. 6 mmm vm ie 40 È Sie. 28 Dr wel Esa Be „4d 5 85 26 won fen eere „… 39 à … Bef af KD Oe mermekmmn 30 „OEI FOrefrere nijn mmm EOS. „9 babes 5 ad WAARNEMINGEN" Baro- 1: Ther- FAN UAR YT aon. Hoogfte Baroin. 3oD, 2% Lyis Laagfte dito 29 3 ‘ Middelb. dito 29 - 87 Hoogte Therra, 35 Laagfte dito oSGr Wiiddelbe dito 17E Gemidd, Barom | == == Therm. ‘et Gevallen Water Uitwafeimn Ing Da- ! Kragten Ste} Lugr-ger J°'Magteet- 1 “Reoen' gen. Emer, mom. | der Wind. | ftelähen  IN si n Eer | 29-9428 |, NO 4 Betrokken?! „219 387 7 OTT zz | - 98 go |-Sptidalzeer bert, 160 Ered, 000 =O 94 meen cd je Betrokken Or PA 1d ve do8 | 24 ON Ovt Helder. 0 = 138 gf 11ô IK O 2 nme aen A 85 5 15 Et 0 IT, 2 ennen ke 35 19 SINE IG OE, Bremen jer KAL a 5 II tte GE zl „88 lS J-OEN: WP Ui dk ij Hek an go} = 8516 | — 2 | Omrr, held. Ä 5 4 == 7il M rm El en À =_7 24 | ZW 2 {Betrokken 08e Ô 2i - é 3 2 va B te Hd 5 "041 99 nn Te | - sil 28 | ZZW-a | 1 \ HJ 22 „54 | 29 der KR ZEEE beers 7 34 … 5i{ 30 Z 1 Betrokken tr38 EE on Ne On OE OD 23 = 651 34 Wah Omte. helder {493 Feit tar te NO-4 en an Et s:01 1:80 | eWIter Zeer ber. "39 Shii. oe HAS sao) Omt, held, dh te 105 l 27 d., O Gm neee - 32 „ii | 25 | ON 2 | = 35 25 = IE | 26 kn ij | en RA _ IÌ ao Enennnnnn di: 2 Helder re „35 vh mA 0S bel ho WRO engen rd nie 26 = 114 118 Ae 0 oe 4 wk aa > 1 el lev zo dels SEEN DL ONOTET Tee +080 Ods nde 5 arr en Opere, tar! br IG ì O. IT 4. Jijeira OlL 6: mna Tk , ' í 58  dt GEN DI Oe nmnnntensens — td | 23 | - il) TT A P34 det 9: enen 2 ON beb ni he Lode pe dea et WO Lr B Jelka WENEN de 8 ON OG ORE II er ern | zr [et OE WE EEE Bel jn 30 „ori f 24 == 2} Omtr. helder Reet aoe ot OET Melden & e Til od lie ele ere 31 a HAN ADE KE EO PD | SIEN TE ze ee Ok 8 : Dagelykfche kragt der Winden OP z FE B Das j Baro: +. ref’ KragvenSt, | Lugteges | Magneet- | Regen „gen J met. [mome der Wind, | fteldheit. KS 1301 Wade erpeBlelder 08 E ZO--a2 29.105 Oto 0 Zee 2e Betrokken 2 wi: PER (peer bets. - 4 aje | tr: ZtW «2 | Omer. helder 3-| … 7ä WZW 2 | Zeer berr. en dd ZW | Betrokken IJ 47 ZO nsdalop Zeer better. 4 ad 3, ee bhi ami AE Z 4 pr Betrokken Kr AZ ZEW ef Omer. Beld, 4 „25 (ZWerb-fHeldeË *: j - © ZW 2 | Omt. held, ‚6 - @ boh ee 4 “at 4 | Betrokken 28.rr mm gf bna ANNET: — 10 | Zeer betr. F ‚ 3% —— 8 [-Betrokk, reg. fo 71 ‘WW. e-f--Zeer: beers”: 5 „8 E) ZW 2 mime IN En —_p 6fBerte vegen! | : wa, |, Bewokken, «| 9 45 glt Omtrsghelder | beh at 1-2. gh Betri regen -x bn o ZW 6 Zeer betr, io o PATAT: on anaal dE alen: o zw8 foBeer. zegen; } rr _ 2" Betrokken KE) en 0 rg | EENS -_ 118 zw af’ Betrokken > I2 ;/ s i gate bs Zeer beer. . id / og} Betrokken … 4 - 7i ik : - Mi Omer. held, ES ennen 8 ZZW 2 | wig Se ; ' ki bek etr. ‘regen El4 | 4 ZW : Zeer betrokk. | „6 WZW eo |. Omtr. helder | „10, Wea fen | ES ike EI. WZW 2 | Zeer beer, RK He ZW. 4 | Betrekken = 82 jg | Zeer ber, Je. 82 — 6 | Helder ‚9 mn 4 t Omer, helder Da- WAARNEMINGEN FEBRUARY, 1756. pad ( Ther- | KragtenSt,| Lugt-ge- | Magneet- jp Regen gen } meter mom. | der Wind, | feldheits |” Naald. _ } in-Lynen 29. be 36 id zg Betrokk, mist| 25° 38’ À 17 « 4 2 eb l4 „GTS ORL a | Betr. regen „{ sd, 14 138 Z ef Betrokken - 42 8-3 p4 kit psleek Betr a 3 „… 25 | 39 | ZtO 2 5 ela ral Berdine Eea Ne 8 37 | WNW 2 |-Oniershelder| — 35 O Ee - 9 | 38 J ZW 4 ‚| -Berrokken: 5136 20 |’ e : % | _——= ie e opn Ei | B AL ef hdi mtr, heiderf - 35 - 65 37 ZW 6 { Betr. regen ie ligg al ei 46} WZW8 | jee Le | an „A s hj nen Zeer betr 3 a | aa | - 68 [44 | Wezege Omer. helder|- …_ 38 -_ 4 | 30 l ZZW 6 Zeer betr, | zigd 1 Ba alat | WZW-6 1 1-33 LR Ln en El 3% 1-39 | ZWer poe 89 4 | - 344 | ZZO-4 ; 3 ps 1j 40 Zw LE PEN Ee = 44 | 39 | ZZW 2 | Betrokken - "83 Kad OE A OR eee hen ark Ketens Hind „33 „84139 | ZZW 8 „ud 26 | tT If | 44} ig 84 bor) Ea 1 40 Zw: 4 | Zeer betr, … “83 EOD 4 A el, 46 WZW 3 |-Omrir. helder 5 td Ee 25 41 Z 6 „Betrokken u O4 | he hdd | ZZWg jemen EN ke DBA 28 | - 2% | 49 in 6 |‘ Zeerbetrokk.f 37 lt) met 4 PR A eadne D S= 451 43 | WZW-4 | Omthelder «t „33 Î } | Hoogfte Barom. 30 D. 1 L. Laagfte dito “Middelb. dito Hoogfte Therm. 497 Laagfte dito Middelb, dito Gemidd; Barem. 29 D. 435 AE 28 zi Lif re Ainares Therm. 3975 Ki fe 29 6 t Gevallen-Water — 34 L. “ Uitgewaaflemde KE og >Gra Dagelykfche krage 2 … der Winden 375 omtr, | oP, ZWANENBURG. | A AIR ls 1776. Da | Baro- T hee ; en St. | Lugt-g ge- | Magneet Regen ‚gen | met. ' matt der Wind. {_ fteldheit. Naald. inLynen, ’s Morgens ten 7 uuren, : „1 29. 5E j 40 WeN 2} Omtr. held, 213 ae 6 4 : : „7 GAF tee B Zeer betr. - - ziel 40f NW 2 - B sr _—_—— me re pe B: 8 ie Bare 4 Omer, held, 4: … 8 | 36| 2 =, 34 s | - za | 4 WNWe js 7 s Be | -, 4i"| 38 WTR Ee: - 30 | - 4: | 37 | Zo a | Zeer betr. zl 4 FS TORE Ae-H NbonAedn tl 7 = 32 f «EAR OD Pe Meije a - 30 | - 85| 39 |: Z 4 | Beer, regen … 87 Esk e IOC 49 Ww 6 | Omer. helder.| _ 38, | HE MH Helder Ed VvE tf oil ge | WeZ 2 Betrokken | …, 33e |- ‚6 - 85 | 46 | ZW:2 | Zeer betr, pt ke 7 40 i NO 2 Betrokken é 35 \ i „=O 37 oasen OHT Geet Detrs - 29 E7 | = i9zil 38 Ke MK = 34 -= 6 | 37 | OZ0 4 | Betrokken 87 | 8 36 | ZO 4 | ——T Fegen „33 ï 8 Ns 3, 44 . © « o z _ 4 … ala l7Zi0 ge |Zeer ber, - 30 Î ‘- 23 | 43 B deit Ae, =, 28, | „lat 471 Zt 0 EE 8 | ei; TE RC al Alke p Betr, regen né id | - 34 | 44 | WZW 4 | Betrokken, 40 zo| 7 44} 44 | —— 4 | nlis, 32 | „- of 42 —_- “2 | Omte. helder nie Ve H - 7E | 40 | WNW4 | Zeer betrokk, s 42 II OET WAN W RPR s L „of | 37 | _—— "g | Helder Mi te. ht - II 40 |: ZW "4 ‘Omrtr.*held. a ira … tied ZB ct Betrokken - 37 kes od pe srt, - 29 qe sk „ EIZ 47 pgr - 2 13 … II 51 mes eit ORR ER dd dE 38 LOC he Oi 46 en a | Beerokken s H 5 - 8446 | N_ 2 | Helder - 38 sal - 9 5e} — 4 | Omer. helder en nd „Tol | 40 | NW 4 ‘Berrokken 538 - EI 42 WZW 2 Omer: helder 14% rs | - rij | 54 wa [Zeer beer; al 45 „iis | -a6 NW. 2 Betrokken kl Wiee TA 30E | 45"1S N° 2 )Zeer beers eh k: Bel 4 53 {NO 2} Ome. elle NE 46 … 49 Wlehdd” 3 Held IG ; ef 45. „WAARNEMING EN : Ms A WEAR VE Fna. | „Dar ed Ther- eg tien) Lugt-ge= { Magneet-sjs Regen! Zen | mer. | mom. | der Wind, _fteldheit. …f___ Naald, [ia Lynei "30. 3 AE Tee so Oorahelderns onse 427 17 „- 3 ‚bt de 2 ahem vs $ ne 56, 2 az NW 2 ‚345 | N, licht - „-) 2 43 KAW EE, x - 40 Nn, 18 emil si fb — 4 | Zeer bet. 43 si, E46} —= 2 | Betrokken t48 2011 3 48 | els _ “032 I Ii | 49 | ——4 hrg Pre = | le , =i 1 48 | ——, 6. | Omer. helder - bj NC Í 30 1 44 | N 2 | -Zeer betr. = 42 ae | 1 241 50 EF NOnS pers si - 31 48 FOtZ.t Omer. helder Waf e, 3, j 43 VOE rg bd <32 „ 2 | Gb 40 zog IP 0 a ae Al Hdd Nets Bar SHS A =i 1 6 |1ZZO 2 oen pi | aal - f pa „ZO 2 | Omtr. helder |, _ 4 N. licht „ol 53 — 2 Helder lag 29.115 | so [ZZO 2 | Om. helder 59 23 « 11 62 bean) MD —_ 43 “ II 52 buite es 0 @ ee 40 „MOF | 52 |, 0} Aeer ber. … 39 sk | “RET O3 NWA zeeen sn s 51 39 2 45 T.NO 4 Knape kaa ie 3% 43 Be ZEE 4 O mt. held, ns 0 25 „- 4 50 bz gg 4 Zeer betr. ss 33 jd „5 42 — 4 Helder hee 38: RA 150646 MOEN AB BTT => 32 26 | = 4E 49 ONO 2 | === … 68 | EOC abai 4 Joe eo Oje k 4 57 iN. heher ” 1, 40 NO 2 pn 58 pl sf E53 bt vrint) [men helder — 68 BOITE E48 Tide REE DELE | AM „ai | 45 INW 2 | … 63 28 | - 115 | 46 [NNW 4 mn id 4 ef Ll 43 bri —_ bo "Oe 3E | 44 | — 2}. Betr, regen BN 29 | 30. 2 | 49 | — 4 | Zeerberrokk, ik 5, eid 4e N 2 | … 58 - af 43 | NW 4 , zo | - 3i| 48 | — 4 | Betrokken m3 Ô „4 43 W 2 Zeer betr. 45 etek hi gONE Ze d3 Berrokken , „. 0 st | „3 | 55 |l 4 Zeer be. „95 34 | 50 ['WNWa | Betrokken 79 Hoogfte Barom. 30 Ds 5 jo Gemidd, Barom. 29 D. 10 zele Laagfte dito 2) ---„ Therm: 45 Gr Middelb. dito 29- 85 Gevallen Water, 5 Lya Hoogfte Therm. 62 Uitwaasferming 28 Laagfte dito 36 Gr. Dagelykíche kragt Middelb,dito A49 A der Winden « O7 ZWANENBURG: SP R Dae Bâro- j!Thêt- ha St. gen |- met, |. „mom; | der Wind, 30. 35 | 40) INW 2 ba | - 38055 Heert Î Sd de rent KLR BEAR EE Ee PAR SET eerd FEA PRN (7 af de 45 ee «0 Ke He. / - IE {59 WZWe Î 29.115'| 48 | NW 4 | AA NS NE OAN B nn FE tee Ier 4 betrad ief 148 INtW 4 15 | 39% 9, 142 INNW 4 ATA IEINW 2 OUREEN ESR ERN „6 "A lsz {INNO 2. " _al'40 [NNW 2 ' 29.105 | 47 | We 2 17 - 9 | 51 Ne Ì zl 45 INW 4 TAA INNW 4 „6 LM 4 „Ies ke 34e INWMe 4 atie. epe US N. 4 m8 45 |NNO 6 … II 41 4 30. Sf 4 NO 2 „Hek 4D FArernk = Il 42 [NNW 2 sE L47 2 EEN N 4 "18144 INNWe, 847 | NWa - 8, 54 W e 29.104 | 47 |WtZ a „82 [47 |WZWa „ 85 | 50 N ‚2 „1e [42 INNO 2 = 16 [47 [OtZ 2 e 0 st i4t0 7 T 48 bs MP tod 8 A0 ZW U -… 821 56 | WZW 4 mar 49 ONO 2 8E SLI 2 Verdel eh ROZO. à 1 dn it ° Lugrg e- | ‚ Magneet- | ls fteldhere Naald, in Ens Betrokken 21° 6871 Zeer betr, rn Jt Betrokk, mist Zeer betr, „12 men ’ ze ga Omtr. helder „ 68 | eren ch rs BEE Zeer betr, „… 62 É Betrokken … 63 4 En nn AJS VE eenen et O5 rans a, 43 ad Zeer Berg 74 i 3 $: 32 AS 2 | Zeer berr. “ Ee | vd 4 t e | br 52 | ZW À Reg. o, held. |. Ee 13 LOD 4E Rn ed Ar, y EE We Onee. held. 67 1 Fo heit f 66} nk ren od kt 40 rij LOOP oer EI sn A2 1 30 £ | 60 |ZZW-ra Zeer betr, ch bark er | oi-e 167|: — a} Omer, held. a 66 Íf | EE 6 NO- 2 Betrokken 75 “ 29. 82 64 O 2 Omtr. held, NE 64. arts ME IZZ Oa: Zeer betr. “ 65 | | ve ROR eeh Betrokken _ 65 | - 8 | 63 BEEN Ter: Ne | de fs WEG LIW B Pe … 62 Ie Hb lNWerl ee Rr he EE: 58 [WNWe2 „. 6o ij ' 3 - 2 64 bt 28 Zeer betr. ce 6t Ö agt | 56 der Betrokken Ennn | stgEI-6ó | Aeg | Zee beer, | „14 | - tO 64 | NW 2 | Ome. helder | 55 „- IT 6o duren hn =_$4 À „10% | 66 n_“\a Zeer betr, BEN get | 6 [zow e | SS d, | ke 3 Wot Rien js: wi Ó9 { = 1O 2 16 | - 9% pe Res 2 | Betrokken iq se is 1 58 dee @ Berr, regen jp 55 25 NC | WAARNEMINGEN 1776. Da- | Baro- | Ther ed en eh | is ge [Magee | Regen „gen j met. | mom.) der Wind, fteltheid. | Naald. ! in Js 29.10 66 WNW e | Ome. helder ei 58’ 1 17 „115 | 65 INtW 4 à 167) 3% 2 59 ere il - End - 58 4 mof te k 2 | Zeer betr, tt 3 18 | - 12 | 64) NW 2 | Helder - e5 1 rd 3, 55 2 id 58 3m) CO pete Zeer betr, „168 19 = 3% 1 64 | —- 2 | Omtuw helder "68 HA at in lie N ‘2 fHelder « -… 60 IN, licht „35 | 59 | ——/ 2 |-Zeer beer. = 57 2o “nn ef ei api helder MN er OE ROE (nd) brente, zi Arden - 56 | _N. lich „àl 61 |ZZO e | Om. helder ie 5 rk À ei 29.115 73 |ZtW 2 | Zeer berr, …6© d | - 10 62 | ——- 2 | Betrokken li 1 „ IO brl ZW se T Zeer betr, edet 15 az. =1o:| 66 |WZW’4 |T 68 E wie 6D fi LAD BETEN 66 =H | Or} == 4 FTT 62 23e KET OB Ihi OEL En 08 AESEOEOE L ef 68: SO OUTE ere eee wa 64 24 |. 9 | Óe [WZW 6 - % 65 # tE AD B A, eni PNM omnnnnent APT ELEC ed 5 59 É, e5 TI Ór ok Omt. held. Ë 3e / - roi | 57 | —- 2 | Betrokken E83 « 108 bol NW eg Zeer betr, C 53 26 - oi | 65 | WNW2 | Omt held, 56 = 10 warmere / f An 9 ph Et, 5 Betrokken ‚ pj 27 „ 9 | 61INNO 2 EEN rt OE OR TIN OGER ki, … 03 „Is | 6t | a | Zeer betrokk, Et 2 r 104 165 | — 2 Omer helder | « 64 - 113 52 hd 2 | Zeer be, - 4: En „11% vt 2 | Begrokken e5 nn - ir bs 2 in 2.58 dee zin |o56-| —— af 55 „15 156 | NW 2 | m—_= - 85 30 „Hs | 65 | — 2 | Zeer betr, „60 = 11E 156 — 2 1 Om. held, „ 66 ‚Hoogfte Barom. 30 D. 32 le _‚ _Germidd. Barom. 29 D. 10,SL. Laagftedito 29 - «6 =-tr Therm. (2,5 Ges j Middelb. dito « 29 - 104 % Gevallen Water 242 Le ‚ Hoogfte Therm, 79 % Uitgewaaflemde 47 NA Vaagfte dito Sa, Gr. Dagelykfche kragt Middelb, dito é 55 der Winden 2ie Pd oP ZWANENBURG sen KID oon Da- Báro- ziee | fier gE En -ge- | Mgie Reg en gen | met. | mom, }der Wind. } fteldheie, Naald, fin wijven ä 29.108 | 62 WZW > Zeer betr, 21° 62? r FERRARI ii? N SO „1E | 60} WAWa 68. VC SEE PORR Op me 0 et sar 1'65-| We | Omrr. helder ek val zo. EI 59 WEN 2. _ mi 5 : tent ói Aaen a | Beer. regen RR pn Lao rtt se WARE =| 6 8 r29 ge 5 “‚o | Betrokken 5 97 2% Hit 67 | ZW 2 Omer, helder 4 6s 4-74 WZW 2 aan Bd q u IE 65 ZW 2 „Helder der - It 72 VOZO ez Omer. held. F8 5 - 103 | 81 ZO 2 bk Cs RR Tr Zeer bet. wl. … 6e oië 71 bne FT AeeE Heks, „60 6 rt SN MAN 2 rn rar 2 NR ir bh 4 sn k c3 WeN 4 | Betr. tegen pi big nf -8 | 64 ZZW 4 Zeer betr. Á = 55 Re: 7 … 86E ZW 6 5E … Od Sl steiar ln 4 mrr, helder a 3 ke 1E 63 we p À A it K 7o - ep 8 y 30. 0 | 67 Zep 7 KE - enen VE Lee dd | LE ia ZZW Tet rl HEN Ea ed RE ae denn „© 65 lei’ ele en Gr = o 2prlE 65 AE w pik 64 - 11E {273 Wk Ì „75 „tit b6s | Sr 8 EN 64 …_ II 65 hamers 7 en ä 6o Dt EN elan EE en LPC ggn ae ie it 65 N 2 | Zeerberr, n ha - II 68 FOZO 1 - 59 EN „ril 72 |WZW2 Hd 4 | - Ïf OS KC UIENR R en 67 ie „Oz voort. BO us Ei Nn. - 9 172 Za … 64 ES „9 | 6r |WeN 2 | Betrokkes oel | = Oil 64 W a | Zeer betr. Re / ROO Ie „59 Ss OENEA | Br ee … 52 | „… 93 | 64 ZW 2 of mmm „uee 2 = IO ord Mme ams „64 Eclips CORSTORE ap eee Beja, ND 2 85168 |ZZO0- 2 „59 tk tel ebt MAL op iets ORE, Ait mem 0 Ws - 8306 1WZWae ll —= wlicht - 62 WAARNEMINGEN AUGUSTUS ,-1776, Da- |Paro- Lem KragrenSt. | Lugtge. | Magneet- f_Res ge) meter mom. | der Wind. | fteldheit, | ivaald. in Ee i | 2e. 84 6o ZW 6 Zeer betr Ek FG Ed j GARDE be Wei eme Bra St IDEE | E Ho Of 60 | == 4 | Ome, helder. 730 A -Poz | 63 | ee 18 Rég, eheld.l. | 060 | 3 58 | - 104 | C5 | — 2 | Omer. helderf > 65 Tod REGE O3 IJ eef Zer betr, „63 „49e | 62 [ZZO--2 | Betrokken se ú8 = 19 A 4 64. E Zo 4 ER regen et Pi 65 jp EE | -8rf 6 | ZW 4 | Betrokken hep Se, 20 „1904 6 ed zi mf hat 66 _—_— p Lek Den % jn N. licht 300 | 63 NNW 2 Sn Dodd PRO 21 -1 68 | NW 2 ki 30 5 STR DO Wd nee KEREN 0 | stiet Mn AN an en OH de set PO INN LL ee Et Eet 23 4 | 3 & kt pi Betrokken E 1e) ij =| 6e lk. 0 | Zeer betr. \ 85 md Be bed mek nae % - © | pe AE etr. rege ï | : pd GONE ri Zeer betr „58, Ijh 25 ef 64 EE Std 4 Omtr. held. 25/7 3 es „67 sti 58 ns 8 ‘ ; í 3 Ee . {) eer 0 Mee. Al do | 26 | … 12 | 61 NN 2d Ae de ai 1560 NO 8 Helder 3 pt „03150 57 gif Zeer bed dad 27 | - 3} 64} NO 2 | Omer. held EE Gj zi keg |: gf Helder Et Er } egrik | 53 {ONO e | Zeer beer zat dE 28 = 11E | 64 PR | Betrokken zi 1 - sar one8 Heert Zeit bek ou Ze eid ï | at he ap DOE DEE me ETEN AEL | „ z 73 pese Md mtr, heid. k A OE „3 | 63 Pl BA Ae r05al 4 VD a GR DEN Green zo| ='8f 22 | ZW ef Zeer betr. Ps , „ 84 f 6o ZZW 2 | Omtr. held. EUD de Je 9 FT GRZW EL Ì , t CE Mn EA EE rik de em er Ede 74 6o NO beÀ nad # 67 Hoog{te Barom. 30 D. 3 L Gemidd. Barom. 29 D. 117 sE Laagtte dico 20 74, / «Therme: 6458 Gr. Middelb. dito 29 1 Gevallen Water 46 Le «Hoogfte Therm. 77 Uitgewaaflemde 44 Laagfte dito 56 Gre Dageljkche kragt AE, Middelb,dito 66 N C der Winden 2,5. - DE EREN tn RE an vete teen eer het iede ard BKS de OP ZWANENBURG. SEPTEMBER, 1776. „Baro- “Ther- met, | mom. 29. 7 Ór vi 66 - Za 6o ed: tn „ 6 7o -_ 54 59 … 44 Oo & 4à 65 > Mal OA - ää Ór „5 66 e 6 58 _ ir SO ik db = 95} 57 wek | 58 - 14 | 64 30. 0 5e tk. Oi: 29.1 | 67 - 9%} 50 O0 1 TN 6 ee AE SA 30e 5 6o _ 1 57 Arak JA {io - El 64 „Mk 50 Rise ar js 1a 68 | - 15 | 62 | he ER: 67 IE: Ei. ph „1 Li [3 - 4168 hd hondt 5 | di es k,. 14 - 194 68 8 „IE 5e B er HA 3 15 j = 115 | 68 Ee or 102 4 kió | — md 66 LE 130 Al 62 Kragten St. Le oen Wind, Bi Oo Pe RE) 3 WR POP PONNDNNDIEENEDNEDWNPNONrNPORRN gp PONNORDDNE DR ORL „Lugt. ge. fteldheie, 2 , Betr. regen Omtr. helder Zeer betr. * Omtr. helder Zeer betr, si K antnntt nnnstensmsed == regen Omtr. helder | Zeer betr. masse nn an arend == Keen Omrr. helder . nnen neemd 1 Betrokken — regen Regen o. h. Helder Omctrs; held. Helder ‘Omx. held. ene ‚ Helder Omtr. held, Betfokken Zeer betr. « emee enne dennen Omtr. helder Zeer betr. Omur. helder N Zeer betr. Berrokken … á. ed eel Re Peen OQ nd H Magneet- Naald, 21° 62’ je. 65 50 39 45 38 54. 52 55 27 72 71 68 54 54 Ei, Mi Cr en BOG Ee ME HES Far Rat Em 26 LN & HN nd CN ot Bee Bef | Regen ú | in.Lyuene) - je penn 1 £ Ls PMen fi tr Dm ve A Hoogfte Therm, ze Laagfte dito Mliddelb, dito 59 pen WAARNEMINGEN SE PTEMBER, 1776. Da- | Baro- , Ther ag oe en St: ‚ Lugr-ge- pMagesst, | | Regen gen | met, mom. | der Wind. | fteltheid. Naald. * in gend nst a9erij 0% W 2 | Zeer betr. OTRS AST 37 | 300 4 62 ZW 4 { Betrokken -… 38 ” 29. 93 | 55 Z: 4 | — regen - 29 = 9% [°56 N 2 | Zeer betr. RE va Bj iof 62 fed pe - 46 | Ed, 55 ——% | Omer, helder dat 30. 2 | 56 [NtO 4 | Zeer betr. EE 19 „13 | 58 | NO 4 | Omt. held, „48 ebs 451 ne … „17 kade 3 ease Nete E 2o VREES LLT AN Arlidtiden Kak ke, 32 51 dk a mer „33 E m C NN RORE en eh an fre AEjf GS fleet | hak | 52 Sept vd 7 DST linn “an 29.105 | 53 |» «+0 | Zeer ber, - 29 82 | 3-4 | 62} NO 2 |__— it: - 35 st nn 0 nenten ‘e 19 - I | 52} —— a fp Omtr helder Ep ast 58 IONO 4 - 44 | ah, 53 — 2 | Helder vR de 52 bie de „- 32 24 „0 |s7 {ONO 2 | Omtr. helder - 38 29114 | 54 |, .,. o | Zeer betr. - 30 A08 150 | ZA | 3 er ON MOF EO |= 43 = 7E 1-59 |: —_—r af Betrokken „ak 5 5 | 62 | —— 2 | regen „15 2 26 …i% 1060 sn 4 | Zeer betr. - 32 E -Glal — aj EE - à 57 ZW er À amen ee nn 23 27 PE: 1 66 W_ 2 { Omt held. „30 el — & | Helder - 25 Vv „82 | 561 ZZW 4 | Zeer betr. eN 3 ks B FOL ZW 4e | = 29 0 SETA apen „28 bb = 0 | 56 dn = ps FE „11 65 | NNO 2 er / 30. À se NO: 2 | Helder: = 38 „IT 55 MEEO Omtr helder „ 35 30 Ii | 63 O 2 | Zeer beer, = 32 EEA 1 ON zom | ir dS Hoogfte Barom. 30 D. 5 Lee Gemidd. Barom. "29 D. ters SL. Laagftedito 29 « 45 „eee Therm. 595 Gre Middelb. dito 29 - 10% ’” Gevallen Water 28 Le. % Uitgewaaflemde 25 Dagelykiche kragt der Winden I : Zine OP ZWANEN Dn ZNANENBORG Da- Baro-| Ther- KragtenSr.f Lugt-ge- L Tinne ad Regen gen | met, | mom,fder Wind, f fteldhei te Naald, i 30, ä 56 ,NNO 2 | Zeer betr. zi 25’ E_ Ï N EE 62 PN d pe Ee a 56 EN ‚° À à se a 52 mtr. helde EE AD e elder hiaa ye a j ee “er OQO Helder Ki in oon 4 7 ROR de © Omctr. held, Re 3 ” 23 64 NO 2 omni ea s 25 af 23 57 N 2 nen } % D 8 57 Lie e ee O Zeer betr, 5 zE 4 hd Ge „e.o | Helder ge oi | Sapuk [55 foil LOD „iof 8. A | | ; bon Ah Dees gl Wree dn si ORN 59 fie 41 @ Omtr. held, ie Bl et GRoeten Zeer betr, hed 6 js 8 62 INNWaf $ er zé i 54 std vd MICE e LEDEN ad | st 8 53 |WtN 2 Zeer iegen - 40 | -10 [58 | ZW 4 | Omer, held. | … 41 7 4 OE Et WN 1 And) Betrokken med | - 95} 55 |J WEN 4 Zeer betr. zhe. 8 | -tolj óo lWZWa4 wenen „42 ' - 9% | 56 — Lg | Betrokken 5 16 \ 39. 5 53 We…eN: 4 Omtr. helder | 37 Er oeh az} Wib nn (le af Ik | 5E WeN 4 { Zeer betr, RE N - 08 : 1 52 irene Betraregen: ih Kv 3 do fsi Mt dp 2 | Zeer beer, Re b 5 ‚ni 3e IÏ Ór ___ 4 demen a 29 ei ARL 54 ve nn | —__ A br k dE B k ee ri : iel 3ad es jie « St ie | 4 a 35 A Erman Ke | NC f he it A W 2 | Betrokken á ip te „ 9, re EE mm ke „15 sb, dien và | Beer. betks et 28 & | = 1E| 56 |e* „of Betrokken „24 Bilt: 5 sg je ese mm en EN de | ien ZW 2 cete ‘She 55 eren. Hi var vn h ; Bislett LAW we EE Zg | Zeer betr. ij EN ZÓ 2 | mtr. eller 5 zj ERNA en oren en ee | | # 54 bonnie 0 mar mn | hé 2 ï + a „WAARNEMINGEN OCTOBER, 1776. _Da- Baro-, Ther- | ‘Kragten Ste | Lugige- ber Gorge: Regen ‚gen. met, [mom | der Wind. fleldheie. | + Naald — f urLyne ZO Te, Omer. held, 21° 1’ : A 8 En ZZO 2} Zeer betr. oi \ zn eh ore 6o Z 2 | Betrokken el Nv Ee A kh: 3 5e ZZW 2. Omt, held, vab | 9 « d Ì se 4 „b gie a Da 0 An 45 | Je 8 Oren mmm _ ë E: 52 ZO 2{ Betr. regen = 27 RE dose: LLO 2 | Regen beer. at vd Cr nd 07 aen B "Zeer bets dS bede | | egirl | 56 dend) elan - 2e a 1 al 6 —- 2 | Omt.held. ig gt dijk 58 ZtO 8 -Zeer betr. yi ee 3 Ede 8 3 57 an 9 | Betrokk, mist} 10 / À 1 - r/ bo |. 0 | Betrokken = “45 al 1137 Z: 2 | Omt held. zis 4 Vaak ob TE Hee gee Ge Ve A E 58: |: ZZO 2 | Zeer bets, dg Î ie 1 en A mt 4 à Ë 5 ee Ze 2 bh Omer, helder b 5 | 3 Aad ee tt NO wp Zeer betr. ate Re UN ade ij heh Vof Betrokken os afde teha ed had So ' ie peen ' MD AR EE WA Karan 3 Zeer betr. daite gar ve A pe sd kk M, 2 i 26 | 29.115 ti “2 | Omer, helder Kr , df za ze — 2 | Zeer betr, Re Pe 5 Pp. 105 47 N W 2 Betrokken eN Io 27 u 1e 51 W EN | pi Zeer hetrokk, Oe Ee | vj RR TAR PETTE e B dea 8 32e 7 sy band 0 Omer. helder RG EE 2 aat POE, 7 AR TRE SA Zeer betr. Wer shih al VATOT PDRE held: IN a RA etn oe ARMEE gr ed el ip Gl el zoen tt BA” e 3x o PR se Helder ON T3 30 Re ot Ap NO 2 | Omtr. held. RE side eter laa VON Oee er dE 5 16 29 irt 48 _—_ 2 5 SOR „ Ïo \ Alzo. Alatl NO ale 18 Hoooi Ft D: 35 eh Gemidd. pri oD Ee SL e o - bert nt el . . Middelb, dito 29 - ui » _ ‘eGevallen Water 94 Lee Hoogte Therm, 5 …_Uitwafeming 125 Laagste dito Gr, Dagelykfche kragt A ve TET na der Winden Ae L OP ZWANENBURG. NOVEMBER; 1776. | Da: Barto- beval Kragten St, | Lugt-ge- | Magneets {Regen «gen | met. \mom,} der Wind, } fteldheit. f Naald, + } in Lyren. Ù ’s Morgens ten 8 wuren. Hog 139. El 43 | ZO. aj Zeer beer, … 21° 1’ | Ee ge 29.11 49 | a jn OR „10 4 718 | Betrokken; „© 2 „… 10 44 pr Ta en - 23 Nek 44 | ZZO «2 | Zeer betr. it 6 30, 3 42 ZO in, NE DE | Sh ï 1 eer beet. … |< vaa | TEINT = 92 de E NO 2 Betokken … 1: … jn LOD =,2z | 44 ZW Afetes B + 4.l =- 25 | 5í | Betrokken welnni bas Re 7 id en À 4 of 18 ZAW el 4 4 Slesar saf AWB enn -'2ò er eN Ane - 3 [gol ZZW 2 | Zeer berr, Re De bp 6 | 25 | 40 | ZeW. 2 | Ome.held. ete - 2 41 | ZO 2 | Helder. be LNE MORE ka EN Bt z| alst ol Ede go nt 43 EP ROES Orne ae mnd | Ra ke 5 4 4 EE reed 38 en B ; 39 8 lr 148 — 2 | Zeerberrokk, | - 50 „et 139} NO 2 | Omtr. helder „23 A €: 36 | 02 nee in ie ES, 0 ek ae A BE va mond ETAT Ee PV oled Fark ee at Det, BERN, ns = f 38 EEL RE EE BWE wan 00 KOt et hese DET Ne ERG „ T 44. oen et hnenmnersnnsend ER Af 1 ’ „- @ 36 | nee Of et Eads | Ir „ © 5 e wen: at ens 10 ij En 4 Ren a 5 pOfnrehelde fb NC de Teken ole |l. k ka Sne 48 NW a | Zeer berr, {® „4 48 rp ne. | | EA 6 ii me 47 e Kk, Betr. regen t 9 ES 2 50 5 Bt Zer betr, CEE EN 49 —— 2 | Betrokken ed = 25 | st {ZZW 2 en a 14 - 25 { 56 — 2 | Zeer beers lo De, bp RA st pe LS 2! RDR A Tei 2 so:| ZW 2 | Betrokken „20 opte 49 es | Zeer beer. Eier 29.112 152 | —— 2 _ 22 d - 9 55 ZZW" 4 Betrokken 28 i6 | + 941056} ZW 6} Zeer berr, - 24 { Kint = 9 | 50 NW- 2 ee PER Oe WAARNEMINGEN | ‚NOVEMBER, 1776. | | _ Da es Ther- | KragtenSt. | Lugt-ge-. Magneet: | Regen gen )méter ‚mom. | der Wind, | fieldheit, fáald. in Lynén E 29. Óf 52 WZW 4 Betr.regen —_ | ar gt ENE 17 „ZT 58 Hr 6 | Ômtt, helder 85 n r 93 | 47 NW 4 | Zeer bar. mik | tog f az | Wea Res 5 18 aib e Se ak Hei BEAR. cne Tap Tr nea d 9 | A js op | W6- Betr. regen jk 3 LE 0 D) = 8E 49 | Wen z | Betrokken Ee: ges 19 „8E PF saf en’ 2 | Zeer bert. in $ sf 51 ZW ‘4 Beer reg, big Tl- atel 52 WZWs bat 8 20 „S/RS WEN OJ =- 20 2 Brit | 49} ig 4 el co r48! ’ 5 Arg RAAR | d | 4 WEU E Betrokken : an 3 -\68 | 43 | NW 1e f TT T5en = 27 | 42 EE OC mn EL Das EE 27 Ohne 22 re Ol as | — 4} Zeer ber, - 29 „ eraa Ws 40 ge: “10E 136 FO ep 19 23 | == SÂl 4 — 2 | ep 4 pn 2 hk | é 43 Ei De 6 | Betr regen ä pls ô 6 24 . 8 go | —- 6 | Zeer betr. tal È 93 37 MM 0 REM Be „AFS. 30 2 39 INNW2 jm ae „10 | 25 = 15 | 44 | —= 2 | Omtr. held. Ets ‚Vv C Sil 30 Fn et | Helder eh 8 - =i4E | 32 |. 0 | Omer. held, Ko B 61501 S7 FONG ZJ Helder if eg d st E. he 5 “Omer. helde % ú Lsa tf Tors fend id. 35 ag Betrokken - ws. se j 0 - 7 ey : Zeer berr, pe 3 „781 33 ee EE <55 | 33 |OtZ 2 | Betrokken BE SIAL Nrd kek EP, Hond | st 2 — aj Zeer beer. E 4 \ "64 | 33 2 He Te, Fer Wi 6 | 38 | _—_ 2 f Omer. held, A6 | - 88° 40 a Ei „Hoogtte Barom, -30 D. 5 L. Gemidd, Barom. 29 D. toss L. Laagite dito 28. rik Seneste: 244 Ee Middelb. dieg 29 - 85 ‚__% Gevallen Water at Le " Laagfte dito za pGre Dagelykiche kragt 7 Hoogte Therm. 57 } | % Uitrgewaaflemde — ij Middelb, dito 444 der Winden 278. Ee | ge! 8 Ro Raro- met. Ther- Kragt en St. mom, | der Wind. AN DN BRE PN En eran Ln bel et ed lt [rei elit Pl ille le vt oost 7 a Om OQ oi nd Pp [0 aj Pe Bn [it POT Jiet LOS EN ON ER OS LN GN ol OE Fe Pa TN INE A UT B UI OI UI 3 19 DP pet HO} bet oa lit et Pa et oid RR BARN en ACE rn En ê ee tet eo GO | - N ©) 2E el [je:|e: ®, N © TEST 5 o N STELE ELSZ EES 5 zo | N BS e) E 9 NIE ND OI MI PIH PE OO PP Pt Nt PN 1 IO ION NOP OOGNPEIeP EN PE | OP ZWANENBURG. DECEMBERS 196 \ Magneet. | _ Regen Lugt ge- | ‘ftel heit. Naald. sf Betrokken fj. 21° 4’, Zeer betr. ie 40 Betrokken © | — 2 ee RC sie 4 Omer, helder | _ 5 Reen se pes Ks _ Zeerbetr Ps, ao Betr. mist ke Betrokken 4 E7 Omtr held, | 43 Betr. miste AP 38 8 43 | Betrokken, EL 4d Orntr. held, 50 Helder cs Betr. mist ' det 34 ne jn „50 eend DRE „Beer mist = ‚Helder - 60 on St Omer. helder | _ 55 Betr, must ak named Re 65 eenden ener nnn is ' 3 En a 73 meenen an & 65 nti ve & 69 ne A Betrokken 49 mm en - 57 mmm veen 5 ‚55 rs RNN eN na 0D AR - 45 RCH - $9 been LCBEN: te S7. , bi bar Zeer betr. À , (in Lynens 16.4. J Et Piere | As a ie sns 1 p WAARNEMIN NG A Egede iet we | a ato- er- ragt en St. gt zin ze met. es | des Wind. IE Lange Magneet | Regen” 1 E ree un Lrmensì Dj 20 ze bee INW 4 Zeer betr. 21° 38/1 17 mi ze Pe 4 f Ma: was Wia Omar. held, d hg „64 334 |s ie asOrbedeer betr. > 5 g se | 28 | Taz |Z 2 | Omer. helder} MEER, Ô - 4 36 | —— e | Zeer ber, ee 5 EOC B he 0 Ea ZZO 4 | Betrokken d KE ska SP ir lul Bead eer lerak Heth 41 W 2 | Zeer betr. < 6518 2 E = SEM AL mas remden eis 2 CN NE 0 0 Omtr, helder Á 7 - 75 37 opm a mmm ms ë 35 Ein - #4 lá3s 1ZZWa4 Zeer betr. 127 | ar |= 8 44 2 4 Betrokken gi FE i > 75 46 NW 4 ARR regen Ee 7 Ras -_ gt jas | ZW 4 AE aal - 7 {51 {WZW8 Berro kken N : „7 |5o {WNW6 Zeer betr, Be B OE bn Me, ere ear 8 23 | - 9 |47 | — 2 ‘Omer. helder bs: |= zE laad 4 Zeer betr. 5 zi 8 hrs LW Od dek | A st ele 8, vaag RE MBE k 1 a ISS A WN Wel TER 48 Ii - 62 [38 [NNW 2, Zeer betr. ok ss te PEW NW oalde 6e ke MD Bd 82 39 _ L de 50 f hts 10 LE 250 OE A Ee LN B rm EEE 68 zcrDE LSA inte. Omt. held, 65 Cat Eek, Como | eer betr, des 2 haak BBT lg mtd 4 30. ss 8: O 5) Omtr. helder ed 5 ; ait bat [NQ Zeet betrokk, „68 # ach OE et EN arend, VE ® 29.1of | 32. A A _… 6e - Ót | 36 N BEN 29 | - 6£ [38 | NW 2 | : ND - xt | 37-| —- to} Betrokken -… 85 „dt bho NO at St „95 ‘30 … 43-129 {NW 2 Zeer betrokk. 2075 | 5 6î 25 NO 2 | Omtr. helder nr6s 8 „… 8 26 TEE in ÓP 31 on Eg Se N a | Zeerbetrokk. 270 E gen | „- 9 | 30 —- gg k Betrokken - 60 | Todantioefte Barom. 30 D. sil. Gemidd, Barom. 29 D, Tord 21 kam Jansttedito — 29- % -- -- Therm. 377% Gre GETENiddelb. dito 29- 9% “Gevallen Water 13 Lyn AaFpoette Therm. 50 __{_ Uitwaasfeming —_ 2 faagfte dito 25 „Gre Dagelykíche kras iddelb.dito 375 N der Winden del, Gemidd. Maand. Waarn. dit gantíche Jaar door éen gerekend » tal de Barom. 29 D. Lo „43 L.. Therm, soréö Gr. Geval Regen 21 zeel Tiirwaastemin® 24-5 L Kracht der Winden 3,58 Ome DT | Za 8 NE l > e j E | # > ed $ ES SEE a Be st: Es Tes hr Timi t …S ap EE, ed, le tertlet betert tte in Er vet rie zt 1 een + tet ' +e. vate a eeb ten Id perma dy el ene nad te PEA ja he Verte be fe % 4 e te tf : Hes eneen Ce voer at re Adr: LE b Be de | tete at te Lie Od Wed heop POL tard Neche Hi „vele Ce ie mede de De ie en . „À r rr pbe ie Gehe te Orte Deir nes 8 DN verd te Ps in WE k3 ‘ be pn DO OP sk Hi . t ie dela $ fe er on Dede We he Je es N etteter ereen eh r hell n heere wrede Oe He dd Ee Oo e # Ä, & ve wen ts ; é \ f ú he etn he fe de rra tr beek dope Ga bed te (rj Gerdes edn enn Aart je ' IN Pear Jen het ee s Le, ede Ki A ie he