EEG 
Bribrarp of the WMuseum | 


OF 


COMPARATIVE ZOÖLOGY, 


AT HARVARD COLLEGE, CAMBRIDGE, MASS, 


Founded bp private subscription, in 1861. 


5 
ie) 

nd 
CJ 
> 


A st 
A TA 


Ts RAA sei 


VERHANDELINGEN, 
VAN HET 

_ BATAVIASCH 

GENOOTSCHAP. 


VL“DEEL.. 


se 


Aas} 


VERHANDELINGEN 
VÁN HET 
BATAVIASCH 
GENOOTSCHAP 


DER 


KUNSTEN En WEETENSCHAPPEN;, 


ZESDE DEEL. 


Ter BATAVIA; 
Gedrukt in 'E: Compagnies Boek-drukkery; 
“By PIETER ván GEEMEN ijos. 


| KEF 
‚ heid. ier plaats, door het Fx- 
tra-o:dinair Lid FRANCOis 
VAN BOEKHOLD, toen Com- 
mandant van * s Comp: Post al- 
daar, thands Tweede Refident 

_aan ’t Hof van den Keizer van 
Java te Souracarta. 


UL Eene Befchryving von cen ge: 
deelte der Omme- en Boven- 
_ Janden, dezer Hoofditad &a:, 
door het Dirigeerende Lid A: 
TeISSEIRE; waar. van het 
Vervolg ineen volgende Deel 
_zal gegeeven worden. 


Sb Fen gedeelte van eene Verhan- 
deling over de Muziek van Wy- 
len den op Ceilon befcheiden 
Onderkoop:man JoHANNES 
FRANCISCUS Bcr 
“Lid dezes, Genootfchaps. Fe: 
ne ffof , wel niet regtftreeks 
tor het plan van dit Genoot- 


_fchap_ behoorende, «doch ’er 
| niet 


CP | 
hiet geheel van vervreêmd, 
en- niet onwaardig geacht omi 
den tegenwoordigen mangel 
van meer eigenaartige eenig- 
zins aan te vuilen, tot welk 
einde het Vervolg vooreene 
volgende uitgaaf mede be- 
waard blyft. 8 | 


Sr Rat: 


Met de gewoone plegtigheden 
werdt wederom op den 8. Maart 
des voorigen Jaarseene Algemeene 
Vergadering gehouden. De Heer 
VERMEER Vice-Prefes van Di- 
rigeerende Leden opende dezelve 
met de volgende Rede;. … 


bint ed Aa LUIS 


(€) NR 
LUISTERLYK OPPERHOOFD 
_vAN NEERLANDS OOSTER- 
_VOLKPLANTINGEN ZO 
WEL ALSvANnBATAVIA'S 
KONSTMINNEND GE- 
| _NOOTSCHAP, 


VOORTREFLYKE MANNEN DIE 
TOT DE BLINKENDSTE WAAR- 
_DIGHEEDEN IN DE: ZE GE- 
WESTEN VERHEEVEN 
feb 


KANZIENLYKE ZAMENING VAN GEËER- 
hdodibhos © BONE ENGEN | 


Bionda de enkelt Weereld. 
befchouwer in de wyd uitgerekte Ry- 
ken der Natuur, dien verbazenderì 
keeten van weederzydfe betrekkingen 
en weederkeerige invloeden , waar 
door ieder deel van ’t eindloos heelal 
aaneen - gefchakeld word , en tot ’tbe« 
{taan en de beftendige voortduring vant 
+ ki danken: zamen Ves 5 


(5) 

Trefd Hem die zagte overeenftemming 
van milloenen verfchillende en uit hun- 
pen aard ftrydige Weezens, die eeven 
als de vermenging der doffte en knars- 
fendíte klanken , in een konstig Mufycq 
eene zagte melody vormen ,detchoonfte 
grde ais uit den-fchoot der wanorde 
te voorfchyn doed komen; Bekoord 
Hem ’t glinfterend Cieraad, dat daar 
door over de verfcheidene Toneelen 
der Natuur verfpreid word; Word zyn 
gevoelig hart, hier coor in eerbiedige 
__ganbidding der Albefturende Heemel- 
wysheid opgetogen ; Hoe veelte meer 
moet 't den aandagtigen Befpiegelaaf 
der vernuftige Weereld, den verligten. 
Mensfenvriend dan niet treffen , zig 
met zyne Natuurgenoten , in eenen zel- 
ven kring van betrekkingen geplaatst 
te zien, door onderlinge pogingen ’t 
geluk - van ’t gants Mensdom te zien 
bevorderen , en ieder van deszelvs 
Leeden door weederzydfe belangen en 
verbintenisfen , zodanig aan. elkander 
verknogt te zien, dat zy alle, als 
door eene onweerftaanbare neiging 
edreeven, tot één hoofddoel zamen 
werken? Dat toch myne geëerde Ho. 
Kers. » Zulk een gouden keeten 'c mens- 
RoTeh À 3 Iyk 


€ 6) 

Uyiegeflage zamen fnoere, Dat, dat uit 
zo veele verfcheidene Leeden zaam- 
gefteld, en over alle bewoonbre deelen 
van ’t Aardryk wyds en zyds verfpreid 
Lichaam, in eenen ftand van weeder- 
zydfe betrekkingen en weederkeeri- 
ge invloeden van deszelvs Leeden ge- 
fteld zy, is allerzigtbaarst: Of zou Ik 

U hier zo veele verbintenisfen der ver- 
_fchillende Weereld- Volkeren, zo-vee- 
le zaamgevlogtene belangen en pogin- 
gen derzelven behoeven te! herrinne- 
ren; waar door zy elkanderen, hunne 
voortbrengfelen meede deelen, weeder- 
Zvdfe veiligheeden bezorgen, de Lee- 
wensgeneuchteù verdubbelen , de na- 
tionale welvaard bevorderen? Of zou 
Ik U 'ttreffend Tafereel der Volkshuis- 
boudingen behoeven te malen, U in 
‘t zelve ’t geringst en aanzienly kst Lid 
der Maatfchappye ‚ den prachtigften 
Troon- Vorst ‘met den gemeenften 


… Herderknaap en armften Dagloner in 


zulk een naauw Verband vertonen, dat 
Zy, eeven gls de, wel in aanzien en weer- 
digheid verfchillende , dog elkander 
geven fterk benodigt zynde Leeden 
van ons Lichaam, eenen weederkeeri- 


gen en eevenreedigen invloed op elkan= 
deren 


€) 

deren hebben, zonder welken ze niet 
kunnen beftaan ? War Gelukzalighee- 
den dit, Ò sterveling over U dierbaar 
Leeven verfpreid , wat zagte genoegens 
U dit doet timaken, hoe zeer hier door 
de natuurtoneelen voor U. vervrolykt, 
derzelver grensfen als voor U uitgezet, 
hare weldadigheeden voor U verdube 
beld worden, bezefd, gevoeld Ge als 
lerleevendigst. - 


Hoe meenig Lotgeval van Uw Lee- 
ven wierd niet verbeeterd door den 
raad, de hulp of befcherming van ver. 
mogende en dienstvaardige Natuurge- 
noten ! hoe meenig verrukkelyk ftond, 
deed U de omgang der Braven niet ge- 
nieten! hoe meenig hartenleed wierd 
piet verzagt, en als van den geknelden 
boezem in den fchoot der trouwe 
vriendfchap afgefchoven ! Datzelvde 
onverfchilligfte verkeering met onze 
Natuurgenoten een ftreelend genoegen 
verfchaffe, dat ‘er niets akelers voor 
*t menslvk hart bedagt kan worden „ 
dan een Eénling in de Nacuur te zyn, 
weet Ge alle myne Horers ; Hoe veel te 
verrukkelyker word dan deeze verkee. 

ring nier, hoe veel zaligryker die be- 
ottekking, wat ryke bronnen van eedele 

lef i 

| A 4 ge- 


(8) 

gehoegens doed zy als onder onzetrees 
den ontfpringen, wanneer zy zig cot 
de hogere kringen van ’t Ryk der 
Geesten verheft, de verheevenfte be- 
fpiegelingen van ’t eedel vernuft ten 
onderwerpe ‚de weederzydfe befcha- 
ving en uitbreiding van onze vernufti- 
ge vermogens en zeedelyke geaarthee: 
den ten doele heeft? Gelyktochinde 
natuurlyke Weereld, zo. word ook in 
de vernuftige Weere ld, de eene fakkel 
aan de andere on token, de voortplan- 
ting der mensl; Ke denkbeelden door 
eenen weederkecrig zen invloed bevors 
dert,” t geheel Ryk der waarheid door: 
de weederzydfe pogingen van ieder by- 
zonder Lid uitgebfeid. En wat zagte 
geneuchten ‘ Ny ver Letterminnaar : 
voeld Ge hier door. niet in uwen boe- 
zem opryzen! Één ftraal van ware wys- 

eid op uwen Natuurgenoot te mogen 
neerfchieten, Één ftraal van ‘t Ligt dat 
Hem beglansd tot ’t binhenst van uwen 
boezem te voelen indringen, wat vers 
rukkelykheeden die ’t hart alleen ge- 
voelen, maat de bekromipene mensfen- 
fpraak ‘niet uitdrukken kan! Schitte- 
vende Vernuften die de bewondering. 
ger hatte aan U boeide, hoe eng 


was 


C9) 


was mogelyk de kring uwer kundigheee 
‚ den gebleeven? [ Trouwens uw eigen 
getuigenis doed ‘t ons vermoeden, 
Hoe eng was mogelyk de kring uwer kune 
digheeden gebleeven, had Ge in geene 
betrekking - tot andere vernuften gee 
ftaan, en ‘t Ligt dat U toeftraalde aan 
geene andere Fakkelen konnen ontítees 
ken, ja als in laaiende vlammen uit- 
breiden! Hoe akelig was uw ftand ge- 
weest, hoe fomber uw Leeven, Grote 
Zielen die U der algemeene Welvaard 
des Mensdoms gewyd had , had Ge als 
Eenlingen moeten leeven, zonder ee- 
nige uwer fchrandere gedagten, uwer 
verligte kundigheeden, uwer verhee- 
vene befpiegelingen aan Temand meede 
te kunnen deelen! „Ik verbeel my hier, 
myne Horers , een NEUTON, een 
BOERHAVE, een LEIBNITS, een 
’SGRAVEZANDE en zo veele andere 
Pronkcieraaden der menslykheid , voor 


. eenen tyd tot zulk eenen ftaat van 


volftrekte eenzaamheid verweezen, van 
alle hoop en uitzigt berooft, om 
immer Iemand met hun ligt en ken- 
nis te beftralen, hoe opgetogen zou= 
den zy niet geftaan hebben, op dat 
gerfte ogenblik dat hun den om- 
ei] | A 5 gang 


| (10 ) 

gang met redemagtige , voor Onderwys 
en eedele gevoeligheeden vatbare Na- 
tuurgenoten had aangevoerd! Trou 
wens, Me dunkt, Ge oezefden gevoeld. 
dit heeden aile, myne Geëerde tHdo- 
rers , Of zou deez dag, diet plechug 
ftond 'er U geene leevende aandoenin- 
gen van doen ontwaren? «Gewenste: 
Dag dien de Heemelgunst vrolyk tve- 
ftrale, wat eedele, wat roerende , wat 
verrukkelyke betrekkingen doed Ge 
mynen boezem gevoelen! Wat vlâme. 
menden gloed, Gouden Morgenzon , 
ontítaken uwe eer{te ftraten in myn. 
hart! Ik verbeelde my by “t-ryzend: 
Morgenrood „, Neerland in blydfchap 
opgetogen , den vrolykiten Feestdag 
te zien vieren, Hofannaas en Zeegen- 
klanken te horen aanheffen ; Hier onte. 
waakte alle myne neerlandfe gevoelig: 
heeden , hier-gloeide ’t neerlands bloed 
in myne aderen, hier vermengde Ik 
my als in den drang van Neerlands zin= 
gende en zeegenende reien. 


Dierbaar Vaderland, was de ftille 
taal van myn bewogen hart, wees gee — 
zeegend van den Heemel, wees gezee, 
gend boven alle andere Narien der 
\ de wees gezeggend | in den 5d 

ien 


Car) 
dien” Ge aan uw hoofd ziet praten s 
Zie Hem lang het blinkend fpoor der 
voorvaderlyke Grootmoedigheid, Na- 
tie - min, en Godvrugt betreeden , dat 
de Jaren die zynen Vaderen verkort 
wierden, zynen Leevtyd werden toe- 
gevoegd; en Zyn doorlugtig huis ge- 
vestigd bij ve tot in lengte van dagen { 


Hoe gezeegend is de dag niet, hoe 
diep moet die ons dankbaar geheugen 
niet ingeëtst ftaan, die ons zelv maar 
eene enkele genoeglykheid aanvoerd , 
hoe veel te meer dan wanneer We die 
verdubbelt zien, en by de nationale 
betrekkingen, altoos zo heilig en dier- 
baar, ook die der Vriendfchap , der ver- 
nuftige zamenleeving en verkeering der 
Geesten gevoegd zien! En wat glans- 
fen, wat vrolyke glansfen verfpreiden 
Zy dan niet over deezen dag , wanneer 
Wy ons, die als Neederlanders reeds 
door zulke fterke banden aan elkande, 
ren geftrengeld waren, in eene nog en- 

gere betrekking , als Leeden van één der 
Bedels Weetenfchappen gewyd Genoot- 
fchap befchouwen, door de dierbaarfte 
im dig aan, efkändeben gefnoerd, in 
ezelve nutte pogingen, en tot dezel- 
ye bedoelingen als in één Lichâam 
vere 


C 12) 
gereend!  Gedoogt voortreffiyke Be. 
fturers , wier eedele genoegens de zagt- 
{te glansfen van ‘t aangezigt doen afs 
Stralen , Gedoogt kundige Meede - Bes 
$turers wier blakenden yver en onver- 
moeide trouw hier billyk gemeld zy, 
Gedoog aanzieslyke Vergadering van 
werligte Meedeleeden en Kunstgenoe 
ten, dat Ik U met deezen dag blymoee 
dig begelukke , en de belangen van 


ve nato © 


Uwer toegeneegenheid en nyvre arbeid- 
zaamheid, needrig aanbeveele; Daar 
’*t doel van ons Genootfchap zo eedel 
is, Wie zou ’t niet met den vlammends 
ften yver pogen te bevorderen? Daar 
verligte kumdigheeden de fchitterendfte 
Cieraden der menslykheid zyn, Wie, 
door eedele zucht aangeprikkeld, zou 
daar niet naar ftreeven? Daar onze 
weederzydfe betrekkingen de rykfte 
bronnen der menslyke gelukzalighees 
den voor ons openen, Wie zou dezels 
ve niet fteeds verleevendigen en aans 
wakkeren? Daar We in dit afgeleege 
Gewest meer dan elders , de begaafthees 
den en vermogens onzer Natuur aan 
te kweeken hebben, Wie die de voo 
En reds 


C 13) 

grefflykheid van zyn weezen eenigzints 
bezefd, zou ’er geene dubbele pogin= 
gen aan toewyden? Daar We.... 
maar Zagt, Laat Ik hier uwe eedelmoes 
digheid niet belgen; De Waarheid en 
Weetenfchappen, hebben, vertrouwen 
We de fterkfte voorfpraken in uw ei- 
gen hart, Ik zie een eedel yvervuur 
in uwen boezem gloeien: Uw eigen 
vernuft te befchaven, dat van anderen 
te verligten, 't Ryk der Waarheid en 
Deugd te fchragen en deszelvs grens- 
fen uit te breiden, is voortaan ’t vers 
heeven doel uwer pogingen; De zagte 
ftreelingen der Wysheid, ’t echt ges 
voel uwer eigene voortrefllykheid, bes 
neevens de bewondering en hoogagting 
uwer Tydgenoten , mogen haar ten 
Lone ftrekken ! De Heemel doe ’e 
ons daar toe wel gelukken ! 


Zyner Hoog- Edelheid behaag« 
de het goedgunftig door den Eers- 
ten Secretaris der Hooge Regee- 
ring P: VAN DE WEERT dit And- 
woord te laaten voorleezen : 


Wer 


| C 14 ) | 
Wer Ebere Grsrrenee HeEEr; 
EN HEEREN; ; 


_ KR 


De DinECTEUR ; DirIGkERENDE 
EN VERDERE HEEREN, LE- 
DEN VAN 'T BATAVIASCH 

GENOOTSCHAP! …… 
Het tas my thands wedergebeureri; 
vp dezen plegtigen dag, waar op wy 
het geluk hebben, de heugelyke ver- 
jaaring van ZYNE DOORLUCHTIGE 
HoocHerD, onzen hooggeachten Op- 
perbewindhebbér en Opper Gouverneur 
Generaal te mogen vieren; het Bata-- 
viasch Genootfchap ; in de luisterryke 
tegenwoordigheid van de Hooge Regee- 
ring dezer Gewesten; en in gezelfchap 
van een aanzienlyk getal -haarer Je- 
den, alhier vergaderd te zien, om een 
openbaar betvys te geeven, van der 
pryslyken lust en yver, die haâr bes 
zielt, om dit Genootfchap.in ftänd:te. 
houden, en Haars bloei zo veel mos 
gelyk te bevorderen , dóof pro üäie 
van het Vyfde deel haarer verhandelin- 
gen, geneegzaam alleen uit haaren eigen 
el st 4 boes 


| C15 ) 

„boezem voordgevloeid, ten blyke nitt 
alleen van haare werkzaam poogingen, 
om, ter beandwoording aan deluflyke 
iprigting van dit gefticht, nuttig te 
zyn voor het Gemeen, maar ook ten 
betooge, welke progresfen men zoude 
mogen voorzien, indien hun Genost- 
fchap van elders en van buiten, door 
eene kragtdaadige medewerking, in het 
fourneeren van Pruduêten van geest en 
vernuft, ter bevordering van heilzaa- 
me en algemeene belangens, en berei- 
king van menschlievende bedoelingen, 
opgebeurd en onderfteund werdt. 


… Ik voldoe derhalven aan den eisch, 
om de aanfpraak van den Heer Direc- 
teur van ’t Bataviasch Genootfchap te 
beandwoorden , met te meer genoegen, 
„zo wel, daar men mag ontwaaren , dat 
het gem: Genootfchap weder tot de 
vereischte aétiviteit is gebragt, als we- 
gens de aangenaame hoop en verwag- 
ting, dat haar voorbeeld, alle Lief heb- 
bers van Konsten en Weetenfchappen 
pes berersijk nd en opwekken om 
e te-werken, ter meerder bevorde- 
ed van den bloei van dit Genoot{chap. 


… Ik bedanke derhalven het Bataviasch 
Ee 


(16) | 
Genootfchap , voor de fierlyke aarjs 
{praak , die de Heer Direfteur, uit 
haaren haam, aan de Hooge Regeering 
heeft gelieven te doen, ten haderen 
betooge van de pryslyke oogmerken;, 
die ze tot het doelwit hunner betrags 
ting hebben gefteld, en door volhars 
ding in hunnen yver;, en mêt verhef- 
ving boven veele ohgunetige oimftan- 
digheden, initsgaders verdubbeling hun: 
ner poogingen ; te beandwoorden aan 
de inrigting vän het Genoötíchap , ten 
einde huttig te Zyù aan het Gemeen. 


Op die gronden hebbe ik dus ook 
vrymoedigheid, uit naam van de Hoo: 
ge Regeering, op het billyk verzoek 
van het Bataviasch Genootfchap , aat 
het zelve, de gunftige reflexie van Hun 
Hoog Edelens te verzekeren, en dan 
het Baátaviasch Gehootfchap toe te 
zeggen die befcherming en onderfteu= 
ping; die het zelve, van hunne wel: 
imeenende bedoelingen ten nutte van 
het Gemeen kan verwagten. 


Ik wensche teh dien einde hartelyk 
toe aan het Bataviasch Genootfchap 
den imilden Zegen des Hemels, een 
heilzaam gevolg van hage bedoelingen $ 
| arb. 4 en 


} 


Ci) 
en die aangenaame fatisfaltie , ter vers 
gelding van haaren arbeid en yver, ia 
de zelfs-bewustheid van nuttig te zyn 
aan het Gemeen. / 

Met opzicht tot het verder ver- 
rigte wyzen we te rug na het Pro- 
gramma koit naa dezelve uitge- 
geeven. , 


Dit eene verdient nog gemeld, 
dat het Dirigeerênde Mede-lid LE 
Duux deze Vergadering befloo- 
ten heeft met eéne openbaare Ge- 
nees- en Natuurkundige Les over 
den aart ; voornaamfte eigenfchappen 
en voordeelen der. Dampkringslucht ; 
waar by verfcheiden. Proeven, 
grootendeels met de Luchtpomp, 
gelukkig „en tot algemeen genoe- 
gen gedaan werden, Jammer, 
dat dit nuttig Mede- lid ons zoo 
vroeg door de dood ontrukt is! 


$-3 


in et Ordinair Lid Mr, P: iben 
B van 


C 18) 
van eene op Borneo volbragte Com 
‚_ misfie te rug gekomen, en zederd 
ook al overleden, vereerde aan ’t 
Genootfchap eenen van daar mede- 
gebragten echten Bezoar-fteen, 
benevens eenen Beker van flangen 
hout, waar aan de kragt wordt toe- 
gefchreeven , dat dranken daar in 
gefchonken bitter:worden, en dan 
tot een goed. maag-middel ver- 
flrekken, terwyl het daar in lig- 
gende Zaagzel gebruikt wordt om 
de bitterheid te vermeerderen, 


Van het Buiten- Dirigeerende 
Lid: A: ScurL ING Gouverneur 
van Ambon, heeft het Genoot- 
{chap mede onlangs ontvangen 
honderd ftuks Ambonfche - Plant- 
gewaszen , die daadlyk in den Hor- 
tus geplant zyn, 


Het is ons altyd aangenaam zul- 
ke meldingen te maaken. 


Met 


(19 ) 
S 4 


_ Met opzicht tot de uitgefchree- 
ven Prysvraagen kunnen we be- 
rigten, dat reeds twee Andwoor- 
den op de Eerfte van het Jaar 1790, 

voorleden Jaar gecontinueerd, zyn 
ingekomen , die in verwagting van 
nog andere Andwoorden, ter be- 
oordeeling op zyn’ tyd bewaard 
blyven. 


| S 5. 

Naa de uitgaaf van het Jongst 
Programma in Maart 1791. zyn de 
volgende veranderingen onder En 
Leden voorgevallen, 

Door de dood, die in de ete 
tyden hier zo veele verwoesting 
maakte, zyn ons weggerukt 
Uitde Wel Edele Geftrenge Heeren 
| Direteuren, 

Mr. WILLEM van ver BEKE, Raad 


Exira-Qrainair van Nederlands Indie, 
B a | Uit 


Ca) 

Uit de Dirigeerende Leden; 
CUILLIAM PIETER LE DULX 3 
… Med: Dr, Opper - Chirurgyn van het 

Kasteel , enn Vifstateur van de Reede, 
HENDRIK ISAAC GUITARD., Op- 
perkoopman, en Gecommitteerde tot en 

over, de Laaken. van, den Inlander. 


Uit de Ordinaire Lêden , 
JAN REINIER COORTSEN, Kops 


man, Eerfte Admigijlruteur in het Zui: 

ker - Pakhuis, en Geasfumeerd Lid in 
> dan Achtos Raad van. Fuftities 
PHILIPPUS pe ELWYK, Tiweede See 

creiaris- der Hooge Regering. | 


GOSE THEODORE VERMEER, 
… Koopman; Lerfie Adininijdrateur in de 
_ Pakhuizen bezyden de ER Schee 
pep, Curator en Scholarch. 


JAN DANIEL BEYNON, Opperkoops 
man en Secretaris van den Achtb: Raad 
van Foflitie, ) 

MARTEN CORNELIS WEYERe« 


MAN , Koopmaa 6 eg rcharis van 
EED. | 


ai hi _ HER: 


| (a) 

HERMANUS pe ROO, Koopman; sé 
Eerfte Landmeeter, 

Mr. NICOLAUS MAT TH/EUS, Ab. 
taris. - 

Mr. PAULUS ROSS; Raad Ordinair 
van Juflitie, en Prointerim Advocaat 

_ Fiscaal van Nederlands Indië. 

JOHANNES CORNELIS van MAS- 
SAU , Majoor van de.Cavallerie. 

ALEXANDER AGERBEEK, Oud- 
Bailliu. | 

GERARD JACOB HAESE- 


BROECK, Predikant in de \e- 
derduiifche Gemeente. 


LOUIS WYBRAND van SCHELLE- 
BEEK , Notaris. 

JÂCOB HACKER , Onderkoopman „' en 
Klein Winkelter. 


JACOBUS COENRADUS FELIX 
COX, Onderkoopman en. Tweede. Ad. 
miniftrateur in den Medictnaalen Vinkel, 


CAREL WILLEM van BOSE, Lien 
tenant. van de Infanterie. 


HENRIK JAN van SCHULER, 
| Koopman, 
B 3 AN- 


C 22 ) 
ANTHON GERHARD GUNTHER, 
Predikant in de Portugeefche Gemeente. 


NICOLAAS WILHELM ST AG- 
__ MEYER, Aoopmanen Faäuurhauder. 


JAN CAREL OVERMAN, Koopman 
en Boekhouder op het Eguipagie Comptair. 


Uit de Extra- Ordinaire Leden, 
Op Chormandel, 

PAUL ENGELBERT van HALM, 

_ Koopman en. Hoofd - APR te 


Paleacatta. 


Op Cabo de Goede Hoop, 


Mr. CORNELIS van AARSSEN, — 


Koopman en Secretaris van Politie. 
Op Javas Noord-Oost - Kust, 


LEENDERT HENRIK VER- 
MEHR, £t Colonel der Infanterie, 
Commandant van. de Militie, 


ABRAHAM LODEWYK PALM, Or- 
derkeopman , Ontvanger der Domeinen, 

en Kasfier, E 
| ‚Na 


6d 


Na het Vaderland zyn Vertrokken 
Uit de Ordinaire Leden, 


EZECHIEL LOMBARD, Szads- 

_ Chiraurgya. | 

CORNELIS SINKELAAR , Opper- 

koopman en Opperhoofd over het Gene- 

raal Soldy- Comptoir. 

CAREL PIETER REIGERSMAN, 
Koopman en Eerfle Adminiftrateur in 
de Westzydfthe Negotie - Pakhuizen. 


Uit de Extra - Ordinaire Leden, 


ADRIANUS GERARDUS KRAY- 
ENHOFF , Koopman , Fiscaal en 
Dorp - met ster te Hougiy. 


B 4 NAAM- 


Î dn 


Pe m 
L 


Er n 
hi 0 


(25) 
NAAMLYST 
HEER EN* 
DIRECTEUREN, 
DIRIGEERENDE 


EN ANDERE 


OAN EET | 
BATAVIASCH GENOOTSCHAP 
DER KUNSTEN en WEETEN- 
SCHAPPEN &c: 
OPPFR-DIRECTEUR: 

Zyne Edelbeid, de Hoog Edel Groot Acht: 

baar Heer 
Ma. WILLEM ARNOLD ALTING; 
(GOUVERNEUR GENERAAL VAN NEDER: 
| LANDS INDIE, 
Direéteut 1778: Opper Direteur zederd 
September 1780. nf 
Bi, C Di- 


(26 ) 
DIRECTEUREN: 


De Wel Edele Groot Achtbaare Heeren, 


HENDRIK vaN STOCKUM, Zerfte 
Raad en Diretteur Generaal van Nes 
derlands Indië, 1778. 

ANDRIAAN MOENS, Oud Dir Beise 

_ — Generaal van Nederlands Indië, 1778, 


De Wel Edele Geftrenge Heeren, 


DAVID JOAN SMITH, Raad Ordinair 
van Nederlands Indie, 1778. 

WILLEM JACOB van pr GRAAFF, 

Raad Ordinair van Nederlands Indië , 

| enen en Direcur van Ceilon, 


ToHXS GERARD VAN ANGELBEEK, 
Raad Ordinair van Nederlands Indië, 
Gouverneur en Diredeur van Matla. 
baar, Lid 1779, Dir: 1784. 

JOHANNES SIBERG , Raad Ordinair van 

ei Nederiands Iedië, Lid 1778, Dir: 1784. 

ADRIAAN pe BOCK, Raad Extra. Ordi. 

__siaîr van Nederlands Indië, Lid, 1778, 
Dir. 1787. 

JAN GREE VE, Raad Extra. Ordinair van 
Hederlengs dndië, Lid 1784, Dir. 


1787. 
Mr. ISA AC TITSINGH, Raad Extra. Or- 
dinair van Neder lands Indië, Lid1778, 


Dir, 1789, 
JAN 


C 27) 


JAN HENDRIK WIEGERMAN, Raad 
Extra- Ordinair van Nederlands Indië, 
Lid 1778, Dir. in 1789. 

Mn. PIETER GERARDUS van OVERe- 

STRATEN, Raad Ekxtra-Ordingir 
van Nederlands Indië, Gouverneur en 
_Direfteur van Javas Noord- ooft. Kuft, 
Lid- 1784, Dir. 1790. 

GYSBERT JACOB WE ELGEVA RE, Raad 
Extra- Ordsnair van Nederlands dhl - 
Lid 1778, Dir. 1791. 


VooRzZITTENDE DIRECTEUR BY 
DIRIGEERENDE LEDEN: st 


ADRIAAN MOENS, Oud Dire&eur Gene- 
raal van Nederlands Indië, zederd 17 83 


DIRIGEERENDE LEDEN: 


THEODORUS VERMEER, Predikant in 
de Nederduitfche Gemeente, Curator en 
scholarch, Vice- Prafes, Lid 1778, 
Dwig. Lid. 1784, Vice- Praf. 1789 

FREDRIK SCHOUW MAN, Koopman en 

| Eerfle Adminiftrateur in den Medici- 

zen Winkel, Lid 1778, Dir. Lid 


ANDRIES TEISSEIRE , Oud- Lid van bet 
Eerw: Collegte van Poirier, Lid 


1789, Dir. Lid 1789. 
x ; C 5 MR. 


(28) 


Mr. CAREL SAXE, Raad Ordinair ie 

| den dAchtb. Raad van Suflitie, en 
Prointerim Advocaat Fiscaal van Ne- 
derlands Indhë en Water Fiscaal, Lid 
1784, Dér. Lid 1789. 

JEREMIAS SCHILL, Predikant by de 
Lutherfche Gemeente alhier, Lid en 
Dir. Lid 17oo. | | | 

CAREL van NAERSSEN, Onderkoopmar 
en Commiflaris în de Bank Courant en 
van Leening, Lid en Dir. Lid 1791. 

JOHAN THEODOOR ROSS, Predikant 
in de Nederduitftbe Gemeente, Secre- 


taris van bet Genootfchap, Lid, Dir, 
Lid en Secret, 1790. | | 


OR. 


C29 ) 
ORDINAIRE LEDEN; 


Ingekomen in het Genootfchap in 1778, 


DIRK GOEDBLOED, Oud. Eerffe Secr e… 
| taris der Hooge Indiafcbe Regeering 
GHAREED LOUIS COLMOND, Zrí. 
…_gadier, en Hoofd over Conpagnies Mi. 
htië in Indie. 

JAN ANDRIES DUURKOOP, Oud. Mg. 
foor titulair der Infanterie. 
ERICUS JOHANNES WILTENAAR, 
| Predikant by de Portugeefohe Gemeen- 

te, Curator en Schnlarch, 
WILLEM VINCENT HELVETIUS van 
RIEMSDYK, Opperkoopman en Oud 
_ Commiffaris tot en vver de Zaaken van 
_den Intander., 
JACOE vaN HEEMSKERK, Opper koop- 
man en Vendumeefter. 
Me. JOHANNES CHRISTOFVEL 
SCHULTZ, Oud. Schepen tf: pas En 
* Zerfle vindhieen er. 
CHRISTIAAN MARTIN PROHN, Oud 
___ Mafoor cer. Jufanterse. | 
STEVEN POELMAN, Opperkoopman, 
eeen Drosfdard der Bata» safibe Omme- 
Zandens 
HENDRIK PIE TER BANG rEMAN , 
Koopman en Oud- Admmiflrateur in de 
re ge 0) Onruft, 
“ 3 Nr. 


(30 } 

Mr. GYSBERTUS HEMMY , Koopman 
en Groot Winkelier. 

GERARD JOAN RUNSTORFE, On- 
derkoopman en Adjunêt Eerfte gezwoo- 
ren Klerk ter Secretary van Hunne 

_ Hoog= Edelbeden. | 

WILLEM CHRISTOFVEL ENGERT, 
Boekhouder Generaal, Curator en 
“cholarch. 

Mr. WYBRAND pe JONGH, Koopman 
en Decretaris van Schepenen, 

JACOBUS _ HERMANUS PARIN- 

…_… GAUW , Koopmag. | 

CHRISTIAAN HENDRIK von ERATH, 
Koopman en Oud-Opperhoofd over 
Sumatras Weflkuft. 

WILLEM HENDRIK van BYLAND, 
Oud-Opperhoofdte Faggernaikpoeram. 

ARNOLDUS CONSTANTYN MOM, 
Oud. Opperkoopman van het Kafteel, 
27 Dec. 1779. | 

ANDRIES HARTSINCK, Opperkoep. 

“man, 7. Febr. 1780: 

DANIEL KREYSMAN,; Oud- Kapitein 
ter Zee. 8 Maart 1780. 

JOHAN CASPER SPERLING; Binnen 
Regent van bet Buitene Hospitaal, 5. 


Febr. 1781. | 
NICOLAUS ENGELHARD, Opper koop- 

man, en Commiflaris tot en over de 

Zaaken van den Inlander, 9 Obtob. - 


1784: 
Ver- 


Á (31) 


Verkoren den 4 November 1784. _ 

PHILIP HENDRIK pe HAART, Cot 

mandeur ter Zee en Opper - Equipa- 

___giemeefler. 

JOHAN HENDRIK HOLLE, Onder: 

koopman en Kaffier def Bank Courant 
en van Leening: hai) 

JOHAN GODLIEB JONAS 

SCHWARTZE, 4. L. M. 65 
Philos. Doët, Onderkoópman, Biblio 
tbecaris en Archivaris, en Opzich. 
ter der Bibliotheek van het Genoot. 
ORO ern treat is CES 

Verkoren den 4 February 1795. 

LAMBERTUS JANSZ. HAGA; Oud. 

Gouverneur van Banda. 

NICOLAAS MAAS, Bad/iu der Stad 

… __ Batavtas ‘Curatoren Scholarch. 

COENRAAD MARTIN NEUN, Zí/fg- 

zeur. Generaal der Indifche Negotie. 
ARDDOOREN 150 0 Te ER NN 

HENDRIK CASPER: ROMBERG; Op. 

Perkoopman ven. Opperhoofd vaú bek 

Generaal. Soldyecomptoir. 

_ DIRK JANSZ NAINNINGA, Predikanf 
er ên de -Nederduitfche Gemeente. 
DANIEL. BORGSTEIN; Predikant in 

ende Nederduitfche Gemeente, 

…_ ADRIAAN ZOMERDYK; Predikant ir 

de Maleidfche Gemeente, dl 
| € 4 BER 


(32) 


BERNARDUS GYSBERTUS WUR. 
ZENBERGER , Predikant op *t Ei. 
land Ouruft. 

ADRIAAN ANTHONY ’s GRAVE- 

ZANDE , Opperkoopman. 

WILLEM JACOB ANDRIESSE, Ka- 
pitein ter Zee en Onder- - Eqwipagien 

wan vmeefter a 

PIETER vaN ve WEERT, Zerfte Se- 
cretaris van de SaR Indiafche ie 

geerin 

ANDREAS CANTEBEEN, Eoofd van 
de Chirurgie. 

JACOBUS ANTHONIUS BEYVANC K, > 4 

__Fabriek. 

YSBRAND HENDRIK FRANCOIS VIN. 
CENT, Opperkoopman, Sabandhaar 
en Lirenemaeflee! | | 

CHRISTIAAN LOUIS ARNOLD, Sche: 

sen dezer Stad, 

JACOBUS MARTINUS BALJE, Schee 

pen dezer Stad. 

JEAN DAT, Oud. Schepen. —_ — 

IGNATIUS AANZORG , Eerfte Pini 

___ticyn in het Binnen - Hospitaal 

JACOBUS THEODORUS REYNST, 

___ Koopman en Eerfle Adminifrateur | 

… èn de Pakhuizen op On uft. 

WILLEM JACOB CRANSSEN, Tweede 

Opper koopman van bet Kafteel, PI 


C53 


PIETER --BOTERKOPER, Tweede -Se- 
cretaris der Hooge Andiafche Regee- 
rin | 

Mr. CORNELIS ADRIANUS CAN- 

STER VISSCHER, Raad Ordinair 
in den Achtbaaren Raad van Fuftitie. 

NICOLAAS van BERGEN van pen 
GRYP, Notarss ; urator en Scho 

| larch. 

JACOB GEORGE DIEDERIK PA. 
SCHEN, Stads Apothecker. 

JOHANNES ‘WILHELMUS BOVENS, 
Praêticyn in bet Wees-en Arm huis, 

WILLEM MICHAEL DOCKERS, Me- 
dic. Dott. Praëticyn in ’t Geflicht voor 
de Penniften. 

_STEPHANUS DOMINICUS OLDEN- 

LEEL, Zerfle Gezwooren Klerk ter 

Secrctary van Hunne Hoog - Ldelhe- 


SAMUEL vaN HOESEN, Koopman en 
Eerfte Adminiffr dteur in het Provifie- 
Mmagazyn. 

PETRUS ADRIANUS GOLDBAGCH, 
Kooptnan en Eerfte Adminiftrateur in 

de Weflzydfche Pakhuizen. 

Mr. WILLEM ADRIAAN SENN van 
BASEL, Onderkoopman en Tweede 
Adminifdrateur in de Pakhuizen op 


0, à 
Onr aff. c ' Nl 


(34) 

GERARD J ACOB TIT SINGH, Koopman 

en Eerfle Adminiftrateur in bet 

_… Nieuw Kleeder- pakhuis, —_ 

GEORGE FREDERIK WINKELMANS, 
Oud- Onderkoopman. 

WILLEM BERNARD JOHAN GAR- 
RISSON, Ornderkoopman ‘en Boeks 
houder op bet Hospstaals Comptoir. 

PHILIP LEONARD van EYS, ‘Oudere 

| koopman em Tweede Aaminiftratear 
in gr Pakhuizen hezyden de Water 


JAN co CONSTANTYN' ván ‘SON, One 
derkoopman en Guarnifoen - Schryver. | 
PIETER PHILIP pu PUY, Onderkoops 
fis en Secretarss van Boeachmeefte 


TEREMIAS OTTO CAULIER, Onder. 

Koopman, en Gezwooren klerk by den 
Achtb. Raad wan Fuftitie. 

JAN JACOB VOGELAAR, Koopman, 

Boekhouder op het Guarnifven Comps 

…… toit en Kaffser der Kofipenningen. 

‘ALBERTUS HENRICUS WIESE, Ops 

___derkoopman en S ecretaris van Heeren 
Weesmêefleren. 

GYSBERT HENRICUS DE WITT, On. 
derkoopman. 

JOSEPH DAT, Lid van bet Eerú. Cole 

„degie van Heemraaden 
ba PAUL 


(35) 


PAUL BERGMAN, Hoofd. Ingeland EE) 
‘Oud-Heemraad. _ 

GUILLIAUMD ELIE TEISSEIRE, 
Burger. 

JAN JACOB van POLANEN pë BE- 
VERE, Motaris. TA 


Verkoren den 28 February 179: 
JACOBUS JOHANNES van MAAS, 
: Eerfte Opperkoopman van bet Kalteel. 
MATTHYS SENN- van BASEL, Op-= 
perkoopman en Groof. Kaffier. 
GODFRIED CHRISTOFVEL FET- 
MENGER, Koopman en Geaffumeerd 
Lid in den Achtb. Raad van Fuflitie. 
JOHANNES van HEK, Koopman, Eerfte 
Adminiftrateur in de Pakhuizen bê- 
2yden de Waterpoort, en Schepen de- 
ger Stad. 
PIETER ENGELHARD, Koopman, Eer- 
fle Adminiftrateur in‘bet Yzer - maga. 
zyn en Schepen dezer Stad. 
_ LAMBERTUS ZEGERS RYZER, 
Koópman en Secretari: van dens dchib: 
Raad van Fuftitie. Re 
CAREL CUVEL, Notaris. en 
JACOBUS PAULUS BARENDS; On- 
À derkoopman, Boekhouder, Secrétaris 
en Pandbhewaarer in de Bank Cou- 
rant en van Leening. 
ISAAK pe RAATH, Prafticyn in bed 
Aimbagts- kwartier, : 
fl 


‘8 ae ( 36 ) 
Verkoren den 7 Maart 179r. 


CAREL HENDRIK SPECHT. Vice- Pra | 


„fident van Heeren SP aboriep. 
ALBERTUS HENRICUS VEUGE, 
Koopman, Negotie=en Munt - Boeke 
_ houder. | 
GERRIT SMIT, Zweede Praêticyn en 


Verbandmeefter in het Binnen - Hospie | 


taal. 


JOHANNES HEIM, Onderkoopman en 
Tweede Adminiftrateur in den Groo- 


ten Winkel. 


JOHANNES LAMBERTUS PONTY, . 


„Stads Chirurgyn. 
EXTRA- ORDINAIRE LEDEN: 
Op Amboina, 


Verkoren den 4 February 1790, 


JOHAN ADAM SCHILLING, Gouver- + 


neur en Direbleur, Buiten- Dirigees 
„… rende Lid, 8. April 1790. 
BALTHAZAR SMISSAART , Opper 
«koopman en Secunde. 
eK COENRAAD FEYE, Predì. 


JOHAN. FREDERIK ROUSSELET, 
os Predikant. 
Mr. DANIEL JACOB BLONDEEL; 


Koopman en zaad te S aparvea, je 


Eed 


(37) 


JOHANNES HOGERWAARD, Zope 

é man en Hoofd van Hilg. 

BAREND JOOST ABEL COENDERS 
_ vaN HELPEN; Predikant, 7. Maart 


1791. 
Op Banda, 


‘PETRUS DOROTHEUS MARIA van 
DER AA, Onderkoopman,4 Fbr. 1790. 


Op Ternaten, 


ALEXANDER CORNABE, Gouverneur 
en Direêteur, Lid1778, Duiten- Di- 
rigeerende Lid, 8 dAprib 1790. 

GEORGE FREDERIK DURR, Zscaal 
en Winkeiser, 4 Dec. 1790. 

JAN RUYSSENAAR, Predikant, y 
Maart 1791, sdh 


Op Maccasfer, 


Verkoren den 4 February 1790. 
„WILLEM BETH JACOBSZ., Gouvere 
neur en Direlteur, Buiten- Dirigeen 
rende Lid, 8 April 1790. 
JORAN HENDRIK HAEFFELY , Pree 
IRANL, nT ij 
CORNELIS MEURS, Onderkoopman en 
Refident op Bima, _- 
Jo. 


£ 38) 


JOHAN: GODFRIED BUDACH, Om 
pPerkoopman én Secunde, 7 Maar 
„879 Ie 


Op Malacca ; 


Verkoren den 4 February. 1790. 

ABRAHAM COUPERUS, Gouverzeug 
en Directeur, Buiten- Dirigeerende 
Lid, 8 April 1790. | 

FRANCOIS THIERENS, Opperkaope 
man en Secunde, | 

AUGUST FREDERIK STAROSKY, 

_ Predikant. ggd 

DAVID RUHDE, Koopman, Fiscaal en 
Kaffier. jn 

Ma. JACOB van KAL, Onderkoopman, 
Secretaris van Politie en Ontvanger 
der Domeinen, 


Op Chormandel, 


JACOB EILBRACHT, Opperkoopman en 
__… Gezaghebber, 1779, Duiten-Dirigeee 
rende Lid 14 Febr: 1792. | 
JACOB SAMUEL pe RAAFF, Ondere 
koopman, Pakbhuismeefter, Negotiee 
en Tol- Boekhouder. EEn 
CASPARUS LEONARDUS Elle 
BRACHT, Koopman en Opperhaofd 
se Faggernaîkpoeram 1779. u 


(39) 


NICOLAAS TADAMA, Opperkonpman 
| en Oud- Gezaghebber, 4 Febr. 1790. 
PHILIP HENDRIK HESHUSIUS, On- 

____derkoopman en Opperhoofd te Bimilie 
patnam, 4 Febr. 1790, 

Op Ceilon, 

_ WILLEM JACOB van pe GRAAFF, 
Gouverneur en Direlteur, Direiteur 
wan bet Genootfchap, 1778. 

BARTHOLOMZUS JACOBUS RA- 
KET, Commandeur van Jaffenapate 
HAM, 1 


778. 
RUDOLPH’ SAMUEL TAVEL, On- 
derkoopman, 6 Sept. 1779. 


Verkoren den 7 Mai 1781. 

JOHANNES REINTOUS, Koopman en 
Eer fle Pakhuismeefler , te Colombo. 

DANIEL BURNAT, Oud-Opperkoop- 
man te Colombo, 

MATTHEUS van per SPAR, Koopman 
en Adminiftrateur te Gab. 

JOHAN LODEWYK SCHEEDE, Ma- 
joor en Commandant te Gale, 


Verkoren den 4 February 1790. 
har SLUYSKEN, Commandeur van 
Abe, 

MATTHEUS PETRUS RAKET, Op- 
Perkoopman en oofd- OTE 
be Colombo, | 

CA- 


(49) 


CAREL FREDERIK SCHREUDER; 
Opperkoopman en Deffave te Faffenaa 
atnam, ER Eh EE 
Mr. CHRISTIAAN van ANGELBEEK, 
__Opperkoopman en DefJave te Mature, 
JOHANNES LAMBERTUS HOFF. 
MAN, 4. L. M. &. Phil. Doëf. 
Predikant te Colombo. et Beld: 
CAREL FREDERIK SCHRODER, 
__ Predikant te Jaffenapatnam. | 
MANUEL MORGAPPA, Predikant te 
jaffenapatnam. | 
FREDERICUS WILHELMUS CAPEL- 
LE, Predikant te Gale. 

OLKE ANDRINGA, Kapitein ter Zee 
en Equipagie- meefter te Colombo. 
DANIEL DITLOFF , GRAAF vaN RAN- 

ZOW, Koopman en Opperhoofd te 
____Nigombo en Chilauw. A 
WILLEM SEBASTIAAN BOERS, Oz- 

derkoopman en Dispenfier te Colombo. 
JAN DAVID D’ ESTANDEAU, Ogz- 
derkoopman, Fiscaal en Koffer te 

__ Gale. } 
ADRIAAN SEBASTIAAN vaN 

DE GRAAFF, Onderkoopman en 

Opperboofd te Calpetty. P 
BENEDICTUS LAMBERTUS van ZIT- 

TER, Koopman en Secretaris van Poe 

litie te Colombo, 7 Maâart 1791. 


41) 
Op Cabo de Goede Hoop, 


CORNELIS JACOB VAN DE GRAAFF, 
_ Gouverneur en Direfteur, 4 Febr. 
+ 1790, Buiren- Dirigeerende Lid 8 
April 1790. 
MR. JOHANNES LE SUEUR, Oppere 
koopman en Keldermeefler, 1779. 


Verkoren den. 4 February 1790. 
JOHANNES ISAAC RHENIUS, Op- 
___perkoopman, Secunde en Hoofd- Admi- 
niftrateur, 
HOSPERUS RITZEMA van LIER, 
AL. M. €. Phil. Doft. Predikant. 
PHILIP? US HERMANUS GILQU YN; 
Colonel en. Chef der Artillerie 
EGBERTUS BERGH, Winkelier en Ore 
wed Gecommitteerde by de Monjte- 


OLOF MARTINI BERGH, Onderkoop. 


man. 


Verkóren den 7 Maart 1791. 
JOHANNES PEFRUS SERRURIER, 
…_… Predtkaxt. | 
CHRISTIAAN. FLECK, Predikant. 
ANDREAS LUTGERUS KOLVER,- 
Predikant by de Lutherfche Gemeente. 
mare CHRISTIAAN —_ RONNEN- 
KAMP, Secretaris van de IWees- ka- 
le MEN. 


D ha Op 


| (42) 
Op Javäs Noord- Ooft-kuft, 


Mr PIETER GERARDUS VAN OVERa 
STKATEN, Gouverneur en Direcs 
zeur, Diredteur van dit Genoot chape 


Verkoren in 1778. 

JACOBUS van SANTEN, Opperkoope 
man en Hoofd- Adminifrrateur de Sae 
marang. 

dir NICOLAAS ALEXANDER LE. 
LYVELD, Koopman en Refident te 
Paccalongang. 

Mr. NICOLAAS SCHWENKE, Koop» 
en Refident te Grijlé, 

ANTHONY BARKEY, Opperkoopmag 
en Gezashebber tn den Oof?- hoek. 
MARTINUS LEONARDUS GAAS. 

WYK, Onderkoopman en Ref dent te 


zoriN FREDERIK, BARON var 
RHEEDE ror peN PARKELER, 
Opperkoopman en Eerfte Refident te 
Souracarta, — | 
WOUTER HENDRIK van YSSELDYK, 
Opperkoopman en Eerfte Refident te 
Djvejocarta. 7 Febr. 1780. 
FREDEKICUS MONTANUS, Predin 
kant te Samarang., 1 Fuly 1780. 
JCHANNES WILHELMUS CROSE, 
Koopman, Eerfte Pakhaismeelter en 
Negotie- Boekhouder te Samarang, 5 


febr. 1781, 
d JAN 


(43) 


JAN LUBBERT UMBGROVE, Koop. 
man en Rofident te Tagal, 4 Nov, 


1784- 
DIRK van HOGENDORP, Koopman ex 
Refident te Japara, 4 Nov. 174» 


Verkoren den 4 February 1790. | 
BAREND JAN van NIEUKERKEN 
genoemd NYVENHEIM, Koopman, 
en Fiscaal te Samarang. 
FRANCOIS van BOEKHOLD, Zoop- 
. man, en Tweede Refident te Soura- 
carta. 
GODOFRIDUS van MASSAU, Onder- 
koopmans en Refident te Rembang. 
PIERRE GUILLAUME JOSEPH BER- 
NARD pe CHASTEAUVIEUKX ; Ka- 
Pitein van de Infanterie, en Commass- 
dant 1 den Ooft- hoek. 
JOHAN GEORGE STEINMETZ, Ze- 
plein ter Zee en Eerfle Informateur 
sn bet Marine -School te Samarang. 


Op Bengalen ; 


CORNELIS van CITTERS AR- 
NOUDSZ., Opperkoopman, en Gee 
sachehber. | 


Op Suratte, 


Mr. ABRAHAM JOSIAS SLUYSKEN, 

…__ Direbteur, 1778, Buiten- Dirigeerene 
de Lid8 April 1790. | 

| Da CAe 


(44) 


CARCLUS LYNIS. Onderkoopman, en” 
… Secretaris van. Politie, 4 Febr.-179o. 


Op Sumatras Weft -kuft, 


Mr. PÄILIPPUS JOHANNES VAN DER 
STENGH, Koopman en Opperhoofd, 
1779; Buiten- Dirigeerende Lid, 14’ 
Febr. 1792. 

JOHAN FREDERIK ZUGEL, Boek 
houder en Refident #8 Poelo Ghanco, 


1778. 
Op Mallabaar , d 


JOHAN GERARD vaN ANGEL- 

BEEK, Gouverneur en Diretteur ; 
Diretteur van het Genootfchar, 

JOHAN -ADAM CELLARIUS, eg 
ee en Pakbuismeeft er; 


JAN AMBER TUS VAN SPALL,: Ope 
perkoopman, Secunde „ èn Hoofd- Ad. 
misijjralenr, 4 Febr. 1790. EA 


Op Bantam ) 


FREDERIK HENDRIK. BEYNON/ | 
Commandeur, 1778, Buiten- Dirt 
_ geerende Lid, 8 April 1790. 
JACOBUS van pen BOGAARD, Koop- 
man, en Adninitrateur „4 Bir. er 

G 


(45) 


GERRIT PIEPER, Onderkoopmany, 
en Fiscaal, 7 Maart 1791. 


| Op Japan, 


Verkoren den 4 February 1790. 
PETRUS’ THEODORU OT Ae Op. 
erkoopmanen Opper- Hoofd. 
HE de: ANDRIES ULPS, Opper 
| ed en Opper- Hoofd. _ 
HEND IK WILLEM DRONSBERGH;, 
junior, Koopman en Pakbuismeefter.. „ 


Op Cheribon „ 
GODFRIED CAREL.. : GOCKINGA; 


dn kn en Ref dent, 4 sr 
1799 


„Op Eten | 


| TIMOTHEUS WANJON, Koopman en 
Opper- Hoofd. 4 Febr, KD 


Op Palembang , 


PIETER WALBEEK, Koopman en Zer- 
fle Refidênt, 1779. 
THEODATUS RYNHOLD CHRIS- 
… TOFVEL pe WINTER, Ogger- 
koopman en Tweede Refi ident, 4 Febr. 
1790, 
D 3 Cokr- 


C46 ) 
CORRESPONDEERENDE LEDEN: 


CG. C, H. van per Aa, Predikant dep 
Lutberfche Gemeente, en Secretaris 
der Hotlandfche Batfchappy te 

_ Haarlems. | ë 

DT. BICKER, Medic. Dottor en Secretarie 
„van bet. Bataafschh Genooffchap te 

___Rorrerdam. | | 

J.W. re WATER, TZeò/. Dr. en Pro- 
fesor te Leiden. | 

M. IYVDEMAN, 9. U. Dr. en Profese 
for, en Secretaris van bet Proviu- 
ciaal Genootfchap te Utrecht. 

J. A. ENGELHARD, Procureur Genee 
raal, eb Lid van bet Genoorfchap te 
Groningen. 

A. VOSMAER, Raad en Deretenr van 
het Natuur-en Kunft- Kabinet van — 
Zyne Doort Hoogheid in 's Hage, 

_N.G. SCHROEDER, 4 ZL. M. 7Zeo}. 
€ Phil Dr. en L. L.O. O: Profes 
or te Groningen. 

J.F. HENNERT, 4 L. M. Phil, Dr 
en Profesfor te Utrecht. 

E. SCHEID:US, ZL L O0. O0. & Phil, 
Exeg. Profesfir, te Harderwyk. 

S, RAU, Theol. Dr., Theol Typ. & Exeg. 
& JL. L. O. 0. Profesfor te Utrechr 

H. A. SCHULTENS, £. £. O0. O. & 
Ant. Hebr. Profesfor te Leiden. sd 


(47) 


G. BONNET , 7hco/. Dr, en Profes for te 
Utrecht. 

J.A--VOS,- Theol. Dr. en Profesfir ve 
Utrecht. 

P. HOFSTEDE, Profesfor in de Kerkks 
Gefthiedeniszen en Oudheden. en 
Honorair Predikant te Rotterdam. — 

A. LE. BUURMAN, Med. Dr. en Profesa 
Lr Batanices, te Amfterdam. 

H. H. van DEN HEUVEL, Grifzer van 
bet Hof Pravinciaal te Utrecht. 

Mr. A. van ALPHEN, Zurgermeefter 
te Leiden. 

P; M. van NIELEN, Med Datar, er 
Direöteur van het Utrechts Genoote 


M. . bobrrun;, s Med, Doëtar se Am. 

fle!ldaim. 

S. DE MONCHY, Med. Dr. en Profes- 
for te Rotterdam. 

_J. H van SWINDEN, 4--L. MZ Phil 
Dr. en Profesfor te Amjteldam. 

W. MUNNIKS, Med. Dev en Profesfir 
te Orekintieh 

}- Se veenbes ie Ooneroteur der 

tgaande Rechtan te mfteidarn. 

Mk . As” vaN GERWEN, Raad eg 
Burgersmeefter te Leiden, 

F. pe WILDE, Boekhouder der O. Â. 
Compagnie te Aimfteldan. 
NOLTHENIUS, Eerfle Boekhouder 

& der 0, L De kg dnflehdam., 


€48) 
F‚ KRADEMACHER, te’ Middelburg. 
J. TEMMINK, Ontvanger van den zoo,” 
Ì én Beo, Penning by de O0. 4 vi 
nie, 
w. 0 peet MRUL EN, 
L, F. HOLTHUISEN, 
C. STOLL ;° ez | 
C. STYGER, alle EP: te …Aoileldan 8 
D. PARS, Colonel der sta te Leon 
8 BPN: | 
kP. FOCKER, Legor in de Wis: Na. 
_  tuir-en-Sterre-kunde te Middelburg, 
Mr. A. G. SMITH, Advocaat te Haarlem. 
JOAN OLVERT VAILLANT: Kapitein 
zo ter Zee in Dierft van H.H. M. 
CHRISTIAAN ANTHONY VERHEUL, 
et Kapitein ter Zee in Dienft van HH. M. 
baren LE Bd Bbilos, 
Stud, 


_ BorraNcANDScHE ConxxsrosneNTen: 

J. BANKS Prefs dent van a Academie be 
Londen, — 

GP THUNBERG, Pr ofesfor in de Boe 
tanie-teVpfal, 

| A. EULER, Súbrètaris van her Kei 

zeriyk Genootfthàp te Petersburg. 

A. F. BUSSCHING } Koninglyk Pruzfifch 

_ Opper-confiftorigat «Raad, Direttor 

wan het Gymnafsum inhet Graauw 


Klooster de Berlin.) | … 
tis MAR- 


en 


‚…C49) 
MARQUIS pr CONDORCET, Secrets. 
ris van de Academie der Weeten- 
fchappens te Parys. 


GARNIER pe St. JULIEN, Capitaine ? 
Premier au Corps Royal du Genie de 
France, dà Bayonne. 


BARON pz HUPSCH, Lid van vér- 
fcheiden Academien en geleerde Geuootg 
fchappen, te Keulen. 


J. A. PASSINI, te Hazan, | 
„In China, 


De Heeren Supercargas, die zig daar bee 
vinden. 


De Misfionarisfen te Pekin. 
Cp Mauritius, 
Mr. CHARPENTIER pe COSIGNY , 
_ dueut: Colonef, 
_IsGENOOTSCHAPS GEMAGTIGDES 
__IN NEDERLAND: 
REINIER ARRENBERG, Cowraztter 


en Boekbandelaar te Rotterdam, en 
heh Ds ED we 


taey, 
JOHANNES ALLART, Beekhandelaar 
te. Amflerdar , aan welke alte Brieven 


en Paketten voor, dit GeBooNchap 
kunnen bezorgd worden, 


BAT AVIA den 17 braan gn 


“Vit Niema» van her Genoorfhap, 5 


JOH “THE OD. ROSS „ 


wecretaris. 


K OR TE en eenvoudige BE- 
ee SCHRYVING. van de 
_ Tjembing, of het zo ge= 
noemd Lrooden-feest det 
Chineezen, naar de waar- 
neming gedaan, ten bywe- 
zen vanden Wel Ed. Groot 
Agtb. Heer „ADRIAAN 
Moens, Eerten Raaden 
Directeur Gen': door wylén 
den Wel Eerw: Heer JAN 
HooyMaN, Predikant in de 
Luiheifché Gemeente al 
hier , verzeld van den’ On- 
derkoopman Jan |ácog 
VOGELAAR, diedezeaan- 
tekening gehouden heeft; 
op Zatürdag den 4° April 


1759. 


it feest 3 gewis een der aanmerkelyke 
fte, zo niet de alleraanzienlykfte, 
Dkdiete len van. deze Natie; hect eere 
fte naa derzelver Nieuwjaar voorvallende, 
wordt te Batavia in eén-n- Hunner. voor- 
_naamfte Tempels op -Goenoengfarie, de 
begraaf plaaats van dit volk, jaarlyks g2« 
A | vierd, 


C2) 

vierd, met zoo veele Ceremoniën en kofte 
baare toeftellen, dat het den aandagt en 
Cpmerking van een ieder dubbeld ver. 
Gient =— Naar de verklaaringen uit Hun’ 
Eigen mond, is deze dag eenlyk bee 
emd ter eerbiedige nagedagtenis; van 
Flunne afgeftorven vrienden, zoo dat zulks 
Ecenzins fchynt te gehooren onder Hun. 
nen Gods. dient. — Allerwegen is de toe. 
vloed van Menfchen even groot, by dui- 
zenden zig op dezen dag verzamelende, 
cen iegelyk voor het graf of de graven 
C&} van de zynen. Geen Chinees , hoe arm, 
of men ziet hem met de minfte fpaarzaam- 
heid, en grootften yver, een ieder naar 
Zynen ftaat en vermogen, gelyk met de 
Aanzienlykften zyner Natie, ten offer ko. 
Men voor de Graven — De Off ieren. al 
le egaal op ’t deftisft uitgedofcht, in Hun 
Purper ftaatzie gewaad, naar de wys der 
Mandaryns in China, met Hunnen Capie 
tain aan 't hoofd, verzeld van den Boo. 
de mert het fchild op de borft, en verders 

van 


mnd. 


GI DA Ee 


mn) an 
(a) Het is niet onb-kend, da: het onder de Chineezen 
een couftan: gebru k is, de lyken ieder apart Dy te lege 
Ben, zo dat de Ouders veeltyds hun e ruftplaat zen 
geer verre hebben van dfe hunner kinderen, en men den 
man even wyd begraaven vind van zyne vrouw, 


(3) 


van de aanzien!ykften onder Hun, waar by 
de Anachodas d, Schippers en S scuurlieden 
van de alhier op dezen tyd aanwezenda 
Chincefche Jonken, den rang fchynen te 
hebben met de refpellive Pasters, vergas 
deren zig alle geZamenlyk woor Hlannea 
voorsz. Pamact, gewooniyk tegen 9 uu- 
ren in den, voormiddag, wanneer de groote 
fte hoop van volk daar is, elk een even 
viytig ofFeranden doende voor Hunne bye 
zondere Graf. plaatzen , terwyl het ger 
klapper der zo genoemde VOSGRARETDs van 
alle kanten afgefchooten, by het ed 
geklop op de kopere bekkens, en ande: 
Chineefche {peeltuigen, een diana 
en verveelend geraas maaken, 

_ Als dan neemt de plegrigheid. bv dt 
voorfch: Officieren voor de garfchs Nati 
eenen aanvang, in volgende voegen; 

De Capitain Chineefch ditmaal, fchoon 
aanwezig, zig verfchoonende, Wyt Hy i in 
den rouw was, zag men in zyne plaats een” 
der Oudfte Lieutenants voortreeden, aan 
het hoofd van zes andere Mede-ofl. 
cieren, agter Hem gerangeerd in twe 
reien. In deze orde marcheerden zy aan de 
agterzyde van meermelden Tempel, na den 
weft- kant, daar de meefte grafplaatzen 
Zyn» en naderden tot vlak woor de deur, 

A 2 | ale 


(4) 

alwaar de ftoep bedekt was met eén ta- 
pyts ftaande een ieder der gem: Officie. 
ren voor een op ‘t tapyt liggenderood Dae 
mat kuszen , met het aangezicht na Hunneri 
zogenoemden Tapekong of Joofje, in den 
Tempel, daar het Autaar rykelyk voorzien 
was met brandende groote kaarzen, de 
uitgezogfte vrugten, confyten, bereide 
fpyzen &c, naar de gewoone wys dezer 
Natie, niemand op Batavia onbekend — 
Hier op roept de Ceremoniemeefter, voor 
den ingang van het Gebouw gepofteerd;, 
luidkeels eenige Chineefche woorden den 
Officieren toe, die terftond op Hunne kniën 
met het aangezicht op den grond vallende, 
dus den gewoonen eerbied voor Hunnen 
Afgod afleggen. Vervolgends ontvangen de 
gezamenlyke knielende Officieren uit han- 
den van de. Autaar- bedienden, (4) zes à 
agt in getal, eenige heel dunne reukitoke 
jes; brandende, dewelke met beide han. 
den even voor het aangezicht gebragt, 
daadlyk weder worden te rug gegeeven, 
en door gem: Bedienden op het Autaar ge- 
® plant in een bakje met afch. — Daar naa 
over- 


need 


(bh) Deze Autaar-bedienden zyn geene Geeftelyke 
Perzoonen , maar eigenlyk bewooners en oppaszers van 
den Tempel, die, wanneer ‘er in den Tempel, of by 
het Autaar eenive plegtigheden verrigt worden, daar 
foe ten dienfte ftaan. 


Cs) 


overhandigt men van binnen den eerften 
Officier, de plaats van den Capitain bee 
kleedende , een kiein zilver kopje met 
Tjieuw, die Hy almede naar de gewoone 
manier voor het aangezicht gebragt hebben. 
de, het vogt weder uitftort in een voor 
Hem geplaat{t bakje met aarde, en het 
kopje dan over geeft, wanneer het een en 
ander weder binnen gaat en voor Joofje 
wordt gezet, — Dit gedaan zynde, ftaan 
de Officieren alle op , op het geroep van 
den Ceremoniemeefter, knielen weder ne- 
der mer het aangezicht ter aarde, en her- 
haalen dit ettelyke maalen, telkens op de 
aankondigingen als even door den Cere- 
moniemeefter, die daar naa, terwyl de Of. 
cieren gebukt liggen , van plaats veran- 
dert, en ean de ander zyde der deur knie= 
lende, van een der meermelde dienaaren 
een tafeltje of plankje ontvangt, beplakt 
met rood Chineefch papier, en befchree= 
ven met verfcheide CaraCters, deweike Hy 
opleeft met luide (tem; Dic duurt byna een 
minut of zes, en zoude, naar de verze- 
keringen van verfcheide Chineezen , de 
naamen behelzen van de afgeftorvenen, 
welker Geeften zy meenen op deze uit- 
noodiging daar terftond te zullen verfchy- 
nen, om deel te neemen in Hunne alge 
meene vreugde. 


A 3 De 


| C6) 
De leezing volbragt zynde, wordt het 
‚plantje voornoemd weder binnen gezet, 
en de leezer op zyn oude plaats aan d'an- 
der zyde van den ingang gekomen, roept de 
bukkende \uickeels weder op, waarmede de 
plegtig heid in den voorfch: grooten Teme 
pel in zo verre een ni neemt. 

Dezelve gele! hiedt direét daar naa door 
voorfch: & GUIPP en Pagters ie, e- 
ven zoals hier voo ren befchrcevenisten op- … 
zicht «der Officieren, en dit mede in À 
uur voltooid riAR gingen de Officiere 
en anderen in het klein nieuw Tempelt à 
niet verre ven den grooten aan den ‘noord 
Kart, voor weinige jearen geftist door den 
tegenwoordigen Capkain Swa THOEN- 
KO» Daar de algemeene verzekeringen, 
cernìyk ter vere zommiger afgeftorvenen, 
welker maamen dzer ook met Chinecfcle 
Ceraêters gegraveerd gezien worden op 
kleine piankies , aan beide zyden van den 
Tapekong — Hier werden, de zelfde 
pleatisbeden en cerbewyzingen gedaan €- 
ven als. voor den grooten Tempel, eerft 
coor ce C Meieren, dan de Schippers, .ver- 
volvenas de Autaar- bedienden &ct 

Hier raa kwamen ook de Geeftelyken 
voor het Autaar te voorfchyn., d'eerfte daar 
wan omkhanesen met een’ rooden Mantels 
met goude padementen hier en daar be- 

naaid , 


(7d 
paaid, en voorzien met eenen pricfterlye 
ken hoed op ’t hoofd, terwyl vier ande 
ren in blaauwe zyce gekleed, blootss 
hoofds, twee aan twee aan weerskanten 
ftonden., _— 

De plegtpleegingen van dezen befton- 
den eenlyk hier in, dat de Opperpriefter 
zingende voor het autaar eerft eenige mis 
nuten met het aangezicht na den Joofje» 
en daarnaa weder omsckeerd ftaande , ge- 
duurig met een klein takje zeker water 
uyt een kommetje fprengde, terwyl de 
vier anderen, op hunne plaatzen blyven- 
des mede zongen, en zonder gphonden 
met de kleine klokjes, waar van ze ieder 
één hadden, beiden — Dit ruim een quart 
uur geduurd hebbende, zo nam deze pieg- 
igheid ook een eindes waar naa men alle 
de figuuren van beamboezen met verguld, 
verzilverd en gefchilderd papier, die dus 
lang aan beide kanten van den ingegg de- 
zes Tempels gerangeerd ftonden» buiten 
bragt» en op eenen boop door ket vuur ve- 
nietigde, by heigeduuriz geklop daar by» 
door een’ Priefter opeen koper bekken, en 
het affteeken van verfcheide vuurwer- 
ken. 

Dufdanig van verrigtingen der Voore 
naamften wan deze natie, vóór en in hun- 

A 5 nen 


C8) 
ren Tempel op dezen by Hun zeer aan 
merkelyken dag. 
__De overigen, by duizenden in getal, 
die niet in den Tenspel verichynen, doen 
Hur nen eere- -dienften, een ieder in ’t by« 
zonder met even veele vlyt en pleztigheid 
voor de ruftplaat{en Hunner afgeftorven 
vrienden, 7zorder dat ze zig aan den tyd 
bepaalen, of’ zonder dat een zig bekreunt 
gan den ander. 
"Zò veel het gedrang van der ongeloof. 
Iyk grooten toevloed van Merfchen ons 
bv deze gelegenheid heeft toezelaaten, is 
men ook ooggetuigen geweelt van de ver. 
rigtingen by-den’ Graf-kelder van eenen 
der aanzienlykfle Chineezen , den gewes 
gen Ternaatfchen Capitain Ona JAMKOs” 
voor weinige jaaren hier overleden: Dit 
Graf zeer hoog uit den grond, naar de ge- 
woone wys der Grooten gemetzeld, en 
met een (ark van arduinfteen (waar op 
eenige Chineefche letters gegraveerd en 
verguld waren ) voorzien, was ook van 
veele andere’ onderfcheiden door. twee 
overeinde ftaande ronde Colommen van 
{teen „ hebbende de hoogte elk wel van 
12. voeten, en geplaatft aan weerszyden 
van den kelder , vertoonende eenígelyks 
den naam 1 Et Bé boorte- ginds van den overlee. 
_ de- 


C9) 


denen met Chineefche Caraéters, die daar 
op ingehouden en made verguld waren — 
Op het voorplein van het Graf, zeer zine 
Iyk met kalk bepleiterd, pronkten de 
_paaft elkander gevoegd: tafels mer de koft- 
baarfte en heerlykft2 vrusten, en andere 
eetwaaren, zoo van gebak, confituuren als 
anderzins ; nevens vier {taatzie-{tozlen, 
omhangen met fraaie met goud geborduur- 
de kleeden, terwyl voor aan, twee geflag. 
te groote offer - dieren op houte ftellen wa- 
ren geplaactt, zynde een varken en ezn 
bok met de fchoon gemaakte insewanden 
daar by, even als by alle groote pleztig= 
heden gebruislyk is, en dat ook plaat: gee 
vonden heeft voor aan den ingang van de 
voorsz: tempels. 

Ter zyde van ‘t Graf, rond met graf- 
zooden belegd, zaten verfcheide Slaaven 
Jongens met allerhande Chineefche Mu- 
fiek-[n!trumenten, waar by ook e?ne menige 
te zangereszen, by tuffzhen-poozingen 
treur-lieden ophefvende, die met alle uite 
terlyke tekenen van aandoening werden 
aangehoord door de nazelaaten weduw 
van den overleedenen, in gezelfchap van 
veele andere vrouwen van de familie, geze. 
ten in een apart af:cfchooten vertrek van 
bamboezen en atappen — Wat wyder van 

Â 5 hier 


C zo ) 

hier zag men ook aan de linke zyde van 
‘t Graf den zo genoemden Tapekong, gee 
metzeld op de wys van eene kleine graf- 
ftede, met een fteen voor aan, waar op ee- 
nige Chineefche Caraêters — Hier ter 
plaats was het, daar de plegtpleeging aller 
eerft een begin nam, die gefchiede op de 
volgende wys: De Vrienden en Naaít-be- 
ftaanden van den overleedenen Men nee- 
me hier onder niet de vrouwen, want de- 
ze verrigten zulks nooit, fchoon alle, zoo 
jonge als oude, die anders nimmer uit 
Haare wooningen mogen te voorfchyn ko- 
men, op dezen dag in ’t openbaar ver- 
fchynen ) voor af Hunne ftaatzie-kleede- 
ren van blaauw en purper zyde gaas aan. 
gedaan hebbende, begaven zig, twee aan 
twee, voor een gedekt tai feltje voor den 
voorfche Tapekong, verzeld van eenen an- 
deren Chinees als Geremoniemeelkes ne- 
vens twee Jongelingen. 

De Ceremonien waren hier verder; e ever 
als te vooren gewaagd is van de Officieren, 
eerft voor den Tapekong, en dan voor 
het Graf, aan welkers voet mede verfchete 
de wel bereide Chineefche fpyzen &c 
waren gezet eigenhandig door de we- 
duw. Hier by merke men wyders aan, 
cat als de plegtigheden reeds zyn waargee 

nOe 


Car) 

nomen door de familie, als dan ook de 
vrienden en goede kenniszen te voorichyn 
komen, en dat, geduurende de bewyzen 
van eerbied deor zulk ecn’ vreemden, de 
mnasfte der Bloedverwanten dus lang ge- 
bukt ligt ten teken van dankbaarheid, 

_ De ongelden by deze en andere dierge= 
Iyke gelegenheden zyn gewis zeer groots 
en niet wel mogelyk te bepaalén. — Men 
heeft ons de verzekering gedaan, dat aïleen 
by dic laacftgemelde graf van CNG JAM- 
KO» ruim 300: rds. zouden zyn bekoftigd 
cp dezen dag. 

Hoe groot de onkoften doorgaands in het 
geheel beloopen voor een Chinees ven aan 
zien — fchoonde zuikendengrond voor niet 
hebben, daar de gemeenen ieder daar voor 
moeten betaalen — om eenen Graf- kelder 
in orde te hebben, gelyk het behoort, kan 
een jeder afleiden uit het gese een geloof. 
waardig Chinees ons verzekerde, ten op- 
zicht van het half voltooid Graf van wylen 
den Lieutenant Gouw POANsSOEY, voor 
ecnige Faaren hicroverleeden, en begraaven 
piet ver van meerm: Onc JAMKOs dat 
raamlyk tot het nog ontbreekende wel een 
paar duizend rds. werden vereifcht, die 
coor de nagelaaten Familie voor als nog 
niet konden worden bv een gebragt, 

| Wat 


Cra ) 4 

Wat men nu. van de Ceremoniën in heg. 
groot gezien, en hier ter neder gefteld 
heeft, kan men ook zeggen van de ande- 
ien, in het klein mede op twee plaatzen 
by gewoord te hebben; het eerfíte van ee- 
nen vader, die met veele gevoelige aan- 
doeningen offtranden bragt voor het graf 
van zynen, nu s. jaaren overleeden zoon, 
en dan van een kind van nog geen 3. jaae 
ren, dat door de Moeder werdt onderleid 
in de uiteriyke tekenen van eerbewyaing 
voor het Graf zyns vaders, — 

Gewoonlyk neemen de plegtigheden op 
dezen dag een einde tegen den namiddag, 
wanneer de gekookte fpyzen, dus lang voor 
de Tempelsen de Graven ten pronk geftaan, 
daar worden genuttigd, en de ongekookte 
na huis gedraagen, en onder de familie 
en bekenden gedeeld. 

Jammer is het, dat aan de weetgraag- 
heid van veelen onzen Ingezetenen (hoe 
gering ook van getal) ten opzicht der 
Chineezen ‚ zo met betrekking tot Hunnen 
Gods- dienft, als Hunne zeden en gewoor. 
tens, zo weinig kan worden voldaan, uit 
hoofde der onbegrypelyke onkunde van 
wel de meeften der Inwooneren dier anders 
zoo beroemde natie, — Een ftaaltje hier 
van zy genoeg aanceroeren: 
| Men 


C 13 ) 

Men vindt by voorbeeld over al boven 
aan de poorten Hunner Tempels, zwart 
of rood verlakte plankjes, met eenige Ca- 
raêters daar op gefneeden; Vraajt men 
na de beduidenis daar van, by na me- 
mand iser, die dicswegens de minfte onder= 
rigting kan geven, zelfs veeltyds niet de 
Priefters of Bonfen, die geftadig Hun ver- 
blyf houden in zulke Gebouwen. — Hoe 
veel moeite deedt niet voorfch: Heer 
„HooyvMAN,; by deze hier voor befchree.= 
ven gelegenheid, toen zyn Eerw: zoo hinne 
nen als buiten meerm: Tempel op Goe 
noengfarie ook diergelyke befchreeven 
plankjes vondt. Naa veel vraagens einde- 
lyk was ‘er een onder de Officieren, die 
de beduidenis wift van die Infcripiien, naa- 
melyk, Zreed binnen met een opregt ge= 
moed, 

Even zo is het gefteld met Hunne za 
genoemde Wayangs fpellen , by zulke ge- 
legenheden altoos veelvuldig. — Die het 
Schouw-burg betreeden, zyn meeft aile 
Balyfche meifjes, daar onder’ ook kinderen 

van ro. en meer jaaren, die van heure 
Geboorte- plaats hier op Batavia komerde;, 
veel tyds niet eens in haare eigen moeder 
taal bedreeven zyn. — Echter weet men 
deze kinderen in weinig tyds zo ver te 
onder. 


C24) 

onderrigten en te brengen, dat ze rafch 
op het toneel verfchynen. — Alles verrig- 
tenze met eene onbegrypelyke vaardig. 
heid , wat de lighaams oef veningen betreft, 
maar. of ze zelve dat gene verftaan, 
wat ze zeggen, en van zig laaten hooe 
ren, hier aan is zeer te twyfvelen. Even 
wel zyn deeze Schouw-toneelen altoos 
omcingeld met duizenden van Menfchen; 
die nogthands eenen weetzieken Europeër 
meeft al nier ‘weeten te zeggen, wat ze 
hooren, en wat ze verftaan, 


RELAAS 


Van een Reisje, na, en op ‘den 
Berg MARBABOE, of ook 
wel den Berg vanS ALATIGA 
genoemd, zynde, volgends voor- 
geeven vande favaanen , de hoog- 
fte op geheel JAVA. (a) 


T vertrok den 21. O&tober 1785. ’smor-= 
gens te Paard van Salatiga, en bereikte 
naa den middag om 5. uuren Soental , daar 
de Paarden bleeven , en het reeds zeer 
keud was, de Thermometer op 50. gr: ‚ 
ea vond daar de Javaanen in planken 
Hutjes rondom een vuur zitten. 


Vervolgends klom ik op na Zhontil, en 
kwam daar naa zes uuren; het was hier 
zeer koud, om 8. uuren ‘savonds, de 
J hermometer op 45. gr:, doorde wol- 
ken; die daar op de Hutjes lagen , zo 
dat ik niet in ftaat was zondereen vuur 
te kunnen blyven. 


_ Ik peilde, nog dien avond den top 
van den Berg, Zuid Oost, en een groot 
A Bosch 


_ (a) Deze Berg zou daar door den naam van Mare 

Batoe, of Moeder van alle de Bergen bekomen heb- 
n. Mem weet piet, dac 'er voorheen ooit een 

Mensch was op geweest. 1 | 


2 ELS Zuid ter 


„Oosten van my „ on daar, s Nagts m; n° 
„weg, naar: te, kunnen, rigten ;avertrok 
pied fraaien Maanef chin, met 
„2, Eusopeezenjen. verfeheiden Jav: Ld 
„nen met eeten en drinken,patjuls Ga 


Bylen, Sar. ea: (van. Adurijts blom aur- 
ftonds op na het Bosch; dâarik om dr 


_uuren | kwam mi naan b LO tet 
HEB weg test Zult Dort Ader BUB se 
Art: BAR uit gordse dé Weef ej 


Kn nves wedr es a 
hit Hi "Bost dr 


j zet KHR 
pr beende „bast Bet Ze er 
a 6 en ed”g Ben ET dn dt 
Eon vals” ade den Pers “Bevórte 
wotdeséenigerniet: visten; áls; kaiWels 
var Eikeboomeuus;swarensdeeen opstef 
andeten;gewaszeni;s en mweele van ò uder: 
domstomgevallen.ss lo sdeed:cgetkad i 
met seen! pifkoót cenigeslosze fehore 
doen:voar (de, T ygers;maar, werd geen 
’t minste. wild gediarse dg 


loof dat de gr 
BBRA k Kad en Mog 
saf deter hann EEE 
Naa geftadig fterk door geklo 


mrt, nsv reen sb 100b teab ien gia drol (8 


ar jen Pe tor gfheordine  Pidate à 
Rowa qo wan dasaaldk 


CR) 
men tehebben, kwam ikom zes uuren 
uit bec, Bosch op een kieine vlakte, de 
koude was hier buitengemeen „de 1 her- 
mometer „7::â:8. er: boven vriezen; ik 
was by, na niet in,‚ftaat om te fprceken, 
myn handen en voeten waren, half 
Good daorde vogtigheid, van de wol- 
ken, in, t grass,het was hierbuiten dat 
zeer aangenaam.„„en alsof menin een’ 
bloementuin.kwams ‘er grociteen. zeer 
kort, ruikende.gras , (ec) vol bloemt- 
Jes, en, eene menigie kleine boomties, 
gelyk aan Rofemaryvn , 8. â.tos voeten 
hoog, maar van een’ heel anderen reuk pn 
die men nooltsergens anders te-zien 
krygt, als op deze plaats. De tep van 
der Berg fchéen my hier vog bynahoc- 
ger als van de vlakte, ‘de koude liët 
seeds peel vesti rbi 


e 
“Ec) Door de Javaaren Somer Áe:ton Zaunen ge- 


noemd dat ongeloofiyvk voedzaam. vuikendeen krag= 


hoog op deze Bergen; ik héb her met den wortel na 
beneden gebragt, maar is geftorver : Ze wortels van 
„tegen alle 
eele krviden 
op dit gebergte vindt, alg wilde 


aden, Zwi 
‘Thee &a, &a. wordt ock de Distel, Belvk die eed 
Vaderland ís, gevonden , en meer onderde kruid 
aan my onbekend,” ‚ | Kole 


C4) 

niet toe hier lag te vertoeven , waarort 
op die vlakte eenige favaanenlaatende 
met patjols , om in den tyd, dat ik op 
klom, wat te kunnen pâtjolten om Koot 
te planten, en andef zaad te zaaien, 
van welk alles ik my voofzien had; ik 
het opklimmen vervolgde doof de Ro- 
femaryn-boomtjes, omtrend een half 
uur, regt na den top; hoe hooger ik 
kwam, hoe kaaler de Berg werdt; om- 
trend om tien uuren geraakte ik op den’ 
top, en vond denzelven omtrend 20, 
voeten breed, en 40. lang te zvn , kaal „ 
met een weinig gras, kleine ftruikjes „ 
en eene groote klip. (d) 

De lucht was helder, zodat ik overak 
rond konde zien, in het Land Bakalem , 
de Kadou, het Land van Damack, de 
Noord- en Zuyd- Zee, kortom hetge- 

RE | a zicht 


(d) Schoon riemand van de Javaanen weet, dat 
de top van den Berg ooit beklommen is, zo wist men 
echter te werhaslen , dar daar een groote (teen op ligt , 
gelyk ik ook gevonden heb, men verhaalt, dat die 
fteen, onder het beftier van den Edelen Heer Gou- — 
verneur OsseNBrEueG op Zoegoe, twee uuren van 
vamarang, zonde hebben geleegen , dat de kdel Heer 
Gouverneur dien fteen wilde laate haalen, om een” 
kosrelyken diamant, die daar in zat, uit te breeken, 
maar dat die fteen de nagt te vooren na den top vat 
den Salaiigofche Berg verhuist war, 


€35) 


zicht was verrukkende. De Berg, is 
aan drie.kanten met zeer fteil afgaande 
valleiën , waar in ik niet tot beneden 
konde zien; ik deed eenige fchooten 
met een piftonl, welk een geruisch 
door die valleiën, als de zwaarfte don- 
derflagen gaf; aan de dreuning zoude 
men zeggen dat de Berg hol was; ik 
vertoefde op den top eene groote uur 
om wat te rusten, en vond geen gedier- 
te, noch vogels hoe genoeind , als ee- 
nige kleine gryze Zwaalfjes, die ron- 
dom ons heen zweefden, 


De Javaanen zeggen, dat daar eenige 
Steen-Bokjes zig op houden , een 
zoort, dat in de laagten onbekend is. 
De Lucht was ongeftadig koud en warm, 
de Thermometer op 50. tot 6o. gr: on- 
geftadig ; ik liet ‘er eenige bedden maa: 
ken, waar ik kool op plantte, en wor- 
telen en knollen op zaaide, zo als ik 
op deterug-reis, op verfcheiden plaat- 
zen deed; en kwam ‘s Namiddags om 
4. uuren op Zhontil-(e) en om 7. uuren 

AR ’s Avonds 

Ce) Zhuntil, en meer Negervytjes ligser meer als 
de helft op de hnogte van den Berg ;de Javaanen lee- 
ven daar zeer arm en ellendig; door de koude, die 


door ’c geftadig owerdryven van de wolken veroor: 
$, | zaakg 


\ 0 C 6 ) on ë 

's Avonds op Kopping , den bloemkools 
tuin van den Edelen Heer-Gouverveur 
KA Evan 


„Zaakt wordt, hygen zy nagt en dag by ’t vuur, en zyn 
half „gerookt, tchoon zy volmaakt gezond zyn; al- 
les wat tot hun gebruik noodig is, moet van beneden « 
daar gebragt worden, terwyl ‘er geen pady, klap= 
peis, bamboezen, of iets diergelyks door de koude 
greeit. Jasons is ’t eenigfte ; dat ’er oog voordkomt „ 
maar ftaan 8. â 9. maanden tot ze ryp zyn; het lana 
is ’er volmaakt vrugtbaar voor alle Kuropecfche 
groentenss; dat volk geneert zig met planten van kool, 
aardappelen, feldery knoflook, &a. &a. daar zy by-= 
ra geene mocite aan doen. of kennis van hebben,en 
nos:hands ongemeen fchoon en sroot worden; de 
bloemkool, tarwe, en gerst. groeien daar, als in % 
Vaderland; her ís een Land. als ’er weinige in de 
Waereld zyn, als ‘er maar Menfchen woonden, die 
het wisten. zig;tot-nut te maaken; de Lugt is er en 
zeer fyn en gezond, de Î hermometer ryst zeiden des 
&zags boven de Go, ers, en daalt ‘er des nagts onder 
de 40, in de maanden July en Augustus is er zome 
tyds Ys, een -fcheliing dik gezien, 

De wolten liggen het meest van tien uuren ’sMore 
ens „tot vier uuren des Namiddags op den Berg „en 
bevostigen en verkoelen de Aarde, terwyl de Zon 
in „de rlaaste alles verdroogt; ’s Nagts, valt de dauw 
zeer flerk, zo dat alles fchynt mede te werken, om 
dat Land volmaakt vrugtbaar te maaken. Wanreer 
in de maand Augustus de allang allang , een zoort 
van zeer hoog opfchietende gras, droog,is geworden „ 
brandt men zo veel en zo hoog op den Berg, alshet 
Hrogeltkiss inden Revenetydevoerr het water-alle 
deze asch en de veriehevid van de bladen, a: &a na 
beneden, zo dat de aarde zonder de minste moeite 
daar deor weder gemest wordt; alles, wat ik geplant 
hebze; is gelukt en zelfs ver boven de ver warner 
ERA le 3 et 


" 


dr ‚ 4. Rure 
NE - 


Het vee, dat bir op der Bere weidt, ís onsemeen 
var, gm grbót. dar ik teefchryf > af hetskostelyk ruie 
kende en kraidig gras „hier voor gemeld; ik heb eee 
Tnibe fchaapen vas boven gebragt enol ondervonden „ 
dt die zo volmaak: flaaden, en vet worden, daar b 

70 fmaakelvk zyn. dar die voor geene in Europa id 
toeven re wykens de boter-is hierzo hard als kaasg 
geel als goud, en zer aavgenanm van {maak, 


} 


e 
’ 5 … 
_- be 
n 

b p Î 
had ed … pe | 
5 D Î 
“ 
- 
| ‘ ke - Á 
r nt, ‚f pe 
e 1 3 ed 
e ; 
tr E R, } £ 
ea | | L/ f EN 
ae 
p | 4 } Ì ee \ " nas 31 
vei asb 100. GM: 0EV Zea) 129t 3290M1 
A £ é 5 k r k ĳ 
er ET OA A SI BREA AW LLS JN A HID 
Le 
e â as 
mid: a r er ms neg rn . N Naf — had ts r 
giek | . 


VW ES oh W (i rape et ° PR 4 b ks Kn rajer ts) vab 


ED A A R Ex 


| 


C&) 
RELAAS 
Van een’ Togt na den BRA N- | 
DENDE BERG, op JAV Ae 


TL vertrok den 17° July 1786. , 's Mor- 
gens vroeg van Salatiga, en kwam om 
twaalf uuren op $e/o,en om 2. uuren op 
Ronko, zynde de laatfte Negery op den 
Berg, aan den eenigen weg, daar het 
mogelyk is denzelven te beklimmen, 
de Lucht was hier koud, de Thermo- 
meter ‘s Middags om 12. uuren 58. gr: , 
en het verfchil was tusfen Salatiga en 
daar reeds eo gr:, en 36. tusfchen Sq 
niarang en Selo. 


ä 

Ik maakte vervolgends alles klaar, om, 
als de Maan op kwam, de reis te kun- 
„nen vervolgen, en peilde den top van 
den Brandende Berg, Zuid-Oost, en 
eenen hoogen Berg, dien ik eerst over 
moest, regt Oost van my, om daar in 
den Nagt den weg naar te kunnen rig- 
ten. | 


Met het op komen van de Maan , 
dat omtrend om 11. uuren was, ver- 


Î | trok 


C9) 


erok ik van Ronko, (a) en nam den weg 
regt Oost op; hoe hooger ik kwam, 
hoe kouder het werdt; om twee uuren 
op een’ enkelen Berg van asch komen- 
de was, de Thermometer op 14. gr: 
boven vriezen gedaald; de koude was 
nog grooter, door de Wolken, die ge- 
ftadig over den Berg kwamen, en als ha= 
gel in ’t gezicht fneeden; de weg was 
hier op eenige plaatzen gevaarlyk , en 
zo fmal , dat men op handen en voeten 
over de klippen moest kruipen , daar 
men aan weerskanten in grondloozen 
valleien afzag. | 


Ik zoude hier graag vertoefd hebben 
tot het dag was; maar de fchrikkelyke 
koude liet niet toe, een moment ftil 
te houden; en had ik de Inlanders niet 
met Arak op Gengber getrokken, op 
de been gehouden, waren daar vast 
eenigen van blyven liggen, en van de 
koude verfteeven. Om 5. uuren kreeg 


A 5 ik 


Ce) Ronko ligt aan den Zuid- kant van den Berg 
Marbaboe, dâar Kopping aan den Noord - kant ligt 
al het Land is hier zeer vrugtbaar, dat nog door de 
Asch van de Brandende Berg vermeerderd word: ; de 
Berg brandt altoos fterk, maar woelt om de 10. à 
12, uuren eers, wanneer hy zyne Asch op de omlig. 

ende Bergen uitfmyt; niemand weet van hier, noch 

Salatiga ooit aardbeeving gevoeld te hebben. 


Cao ) 


sik seen” kleinen regen, enwdaärddoor 
‚ werdt deluchtzo koud, dat de Thermo- 
‚meter tot op 4. gr: bovervriezencaál- 


„desen zo geftadig bleef, tot de Zon 
„ep kwam; wanneer wy ons voor een 
e ertzachelyvke vallef bevonden , van eb- 


kele klippen, die den Brandende Berg 
van alle de omliggende Bergen affnydt; 
de top van den Brande nde Berg lag 
doe voor ons, omtrend zo ver, dat 


men-met een geweer-kogel in het gat, 


“daar desrook-uit kwam „ kon fchieten ; 
de regen. was de- oorzaak, dat ik niet 


durfde onderneemen , om van die klip- 


„pen af-te klimmen, om dat de fteenen 


‚ Slad waren, zonder het minst geboom- 


te of gras, daar men zig aan houden 


„konde; de diepte van die vallei fchat- 


te ik op ooo. vademen, Wanneer het 


| droog weder was geweest, en ik on- 


ger in die vallei had kunnen komen, 


zoude het ook-mogelyk zyn geweest, 
cigt by het gat, daar de rook uitkomt, 
te “geracken: ; want de geheele Branden- 
“de Berg beftaat uit, enkele: klip, 


‚met ‘kleine „uitgebrande fteentjes ee 
„zwavel bedekt is, ontbloot van eenige 


5 


„ ftruiken of gras, zo ver ik, van daar 
„ondekken „kon, en rondom door ver- 
\ 3 it uoqtoë fchêi= 


jen Le WE de shu is8 vo Sytisht 


Car) 
fcheiden vrugtbaare Bergen ingeflooe 
ten, daar hy als een Eiland m ’t mid= 

den in gt, en den brandende top bo- 
_ven uitlaat zien. Hetgeboomte, en wa- 
ter, welk menwerbeeldt van de laagte op 
den Brandende Berg te zien, is van de 
omtiggende Bergen, zo even gemeld, 
cie men in de laagte voor den Bran- 
dende Berg zelven aanziet, 


Op den geheelen top ,en verfcheiden 
plaatzen na beneden ligt eene groote 
menigte Zwavel , die geel, wit, en 
‚bruin uitziet, en alle bren dt. Men 
hoorde van, tyd tot tyd, een geruisch. 
als of een wagen Over eenen harden 
grond rydt; en de rook fcheen dan wat 
fterker uit het gat te komen. Zo men 
zig er naar uitrustte, zou het niet on- 
mogely! k zyn, om zo digt aan het gat 
te komen, dat men ‘er eenen fteen in 
konde werpen; doch die reis zou niet 
minder dan in drie dagen kunnen ge- 
daan worden. Hoe hoger men komt, 
hoe minder men eenig wild gedierte 
te vreezen heeft, fchoon het aan geen 
voedzel en water, op de omliggende 
Bergen ontbreekt; maar ik onderftel, 
dat de zwaare koude daar van oorzaak 
is, Naa alles » ZO veel als mogelyk 

GE #7 Was „ 


C 12) | 
was, onderzogt te hebben, namik de 
t: rug-reis aan, die niet minder moei- 
yk en gevaarlyk was, en kwam ’savonds 
weder onder den Berg, en daags daar 
aan op Salatiga. 


C 13) 


RELAAS 


Van een’ géen Togt na den BRAN- 
DENDE BERG, of Vervolg, 
van den Eerften Fegt, van den 
18. July 1786. (a) 


rr 
W. vertrokken, den 9. Augustus 
van Salatiga by Volle Maan, en biee- 
ven dien Nagtop Rouko, de groote helft 
op den Berg, daar wy alles, tot het ver- 
volgen van onze reis klaar maakten. 


Den ro. ’sMorgens om 4. uurenùs 
vertrokken wy. van ARonko; ik had, de 
reis wat laat begonnen, om niet voor 
Zons opgang, op die plaats te zvn, 
daar ik de voorige reis de vreeslyke 
koude ontmoet had. Naa fterk door 
geklommen te hebben, kwamen wy te- 
gen 7. uuren, voor die groote vallei, 
die den Brandende Berg van alle de 
omliggende Bergen af{fnydt, en daar ik 
den voorigen togt door den regen niet 
na beneden konkomen. De Lucht was 
‚daar buiten gemeen fyn, doch de kou- 
de verdraagelyk. Wy vertoefden hier 
eene 


‚A Doe ik niet verder dan de grooie varices aad 
nnen komen, 


GEHAD 


eene halves uur qe vagf rusten, eù 
alles te vel vaardigen toet ecafslimmen 
van die onzachlyke klip, dat wy} om 
half agt ondergarnen, eerst 500! vade- 
demen langs eén@ touw, en vervolgends- 
‘op handen en voeten langs de klippen. 


Wy bevonden die vallei , by de 1oo0. 
yademen diep te zyn-daar. wy echter 
na veel gevaar, ‚En moeite tegen half 
negen onder kwäimen; hier dagten wy 
alie gevaar, eh MOEite te boven te zins 
maar dit was de plaats; daar dezelve 
eerst begon, dew;l wy niet hadden 
„kunnen ziem, «of ons/voorftellen ‚ dat 
de Berg daar zoude branden; het gene 

“wy bevonden, dat-dezelve onder dan 
„den voets reeds op honderde plaatzen 
deedr en de klippen: Zo'warm waren, 
dat men geen moment op dezelve ver= 
“toeven kon; wy ondernamen doch’ om 
‚na den top te klimmen ,-die zig van 
daat nog:zeer hoog vertoonde, | 


Tik naats sfsers, ie 
‚De moeite en het gevaar was in't 
opklimmen onuitfpreekelyk „ door dat 
‚de kl'ppen alle los, en_warm,waren, 
Cit, ZIE Als uitgebrande fteen + koolen 
* Cit } ej cise dl Ee 
„vertoonden, waar aan meu zie niet kon 
“vast houden, terwyl dezelve op-veele 
hautiadshen sb zel ar web ank _plaate 


— 


Ce) 


gert.met,Zwavelibede kt lagen „die doet, 
de warmte vab, den, Berg en der frees 
REN gelmolten, was; op veele plaatzen, 
kee ven. eenrdampy en Rep aak sn 
erdoverwektep dat meu allemomen ten 
aauwedagtstenworden, … Mgt-alle, deze. 
wrilisheden, bereikte. ik toe tegen 
re, Uren den hoosften top; van dezen 
seheel Brandende Berg, of den. rand, 
an Den groote gat. (b) Geen ng 
on 775 “heflgézicht van den vrt dh 
RA iter BOE etn of ff22 
iens en dé akélykheid;om in dens 
zelven “Zien, Was ónuit! veelteren 
ri den tóp’ wel'zo groot, “dis 
e Ù Stad’ van Särarash, doen: “na 
en Zuid- känt reeds geheel nr SrE 
at ik de vorige 't reis nfet had ktmrén’ Ë 
ten 3 0 datje Ben Noord: kânt 


aar eeh enk fe” tué Ïh gedaantes alg 
éen ha 


€“ madti/ meêr overbly fi. » dië’ 


dà, vokterf bteëd is, en’ waar 
‚bevonden; de ‘rook kwám,’ 
N él afd 1 uié die gröote gaten Pers 


erdt e 
5 end RCH (rr Banta ee 8 5 va Ab 


„zus 40 db nsansb fi MÌ A94 
hpi Wetiogeter op 96. ver. het tyd 


di door niet ‚zo. zeer door d er warmte: 
den Ben or dg slped vanden Herde SS 


J ner en 


TK 


C16 ) 

waar, des ik onderftelle, dat het zelve 
heel laag in den grond moet zyn, en 
de Berg geheel hol is, zelf tot diep 
onder zynén voet, door dien daar op 
honderde plaatzen de rook uit komt, 
zo dat die ter eenigen tyd , nog eens gee 
heel in zal ftorten , dewyl alle de ftee= 
nen reeds uitgebrand zyn, en geen de 
minfte fubftantie meer hebben. 


Ik vertoefde op den tóp, omtrend 
een halve uur, en kon duidelyk mer- 
_ ken, dat dezelve onder myne voeten 
brandde; want naa den korst van de 
Zwavel wat opgeligt te hebben, was 
dezelve vuurheet, en hol; Ik zette 
‘er eene witte vlag op, en nam de terug 
reis aan, die niet minder moeilyk en 
gevaarlyk was, en kwam ’sAvonds 
weder in de voornoemde Negery. Door 
de onzachlyke hitte van den Berg en 
de Zwavel, hadden wy onze. handen 
en voeten by na geheel verbrand; dat 
maakte ons de reis na beneden, by na 
ondoenlyk; doch de geheele omftan- 
digheid liet niet toe , daar langer te bly- 
ven. Men zou denken, dat op zul- 
ken heeten Berg onmogelyk iets kon 
groeien ; het kwam ons derhalven aller 
verwonderlyke voor , dat men in de 

_koo= 


RR (17) 

kookende Zwavel een heel klein fttuik- 
je vondt, een zoort van klimop , welk 
zelf heel warm was ; Een Omtrend eenen 
voet op zyn langst, op die Zwavellag, 


reg (16) ' 
OPMERKING 


OVER DE 
GELEGENHEID 
ALS 
GEZONDHEID 


VAN 


SALATIGA: 


rs ligt omtrend in ’tmidden van 
vaan het Eiland JAVA, zo wel van 
het Oosten tot het Westen, als van de 
Zuid tot de Nootd gerekend, enisge- 
legen op den voet van den Berg Mar- 
baboe, of de Salatisafche Berg genoemd, 


‚De Lucht. ser zeer. getemperd. 
de Thermometer ryst des daags zelden 
boven 78. gr:, en daalt des nagts on- 
der de 5o. gr:; in de maanden July en 
Augustus , wanneer. die wel eens by 
helder ragten tot 36. â 38. gr: daâlt, 
vertellen zeïfs hier de oude Europees 
zen van Ys, gezien te hebben. 


De zuiverheid van de lucht, en de 
Eine die van gen gebergte waait , 
maakt 


er 
en bn 


C 10) 
maakt de plaats volmaakt gezond; geen 
dag is 'er, dat men niet merkelsk ziet; 
dat de lucht zig zuivert, in den regen- 
mousfon door de regens en donder; 
en in den goeden mousfon doorde 
Zuide en Zuid - Ooste winden; die ge- 
ftadig op vaste tyden en dagen waaien; 
als im de maand january, February en 
Maart, is het ’'smorgens mooi weer, 
geen wind; om ééne uur komt de re- 
gen met Noorde en Noord Weste win:= 
den omtrend tot 5. uuren ha den mid- 
dag, wanneer deregens weder ophouden 
tot 9. uuren des avonds, beginnende 
weder ten 11. â 12. uuren; verder fraat 
wêêr , zomtyds wel eens ftorm voor 
een quartier , met koude. 

In de maand April en May, is ’t 
mooi en aangenaam weer, weinig wind, 
en variabel; om de twee dagen regen 
met Zwaaren dondef; in de maand Ju- 
ny, July, Augusrus, waaien de Zuide 


en Zuid- Ooste winden van ‘s morgens 


ágt uuren tot naa den middag 4. â 5. 
ùuren zeer fterk, inzonderheid de vyf 
dagen van het Eerfte Quartier naa de 
‚ Nieuwe Maan. 


Wanneer de wind ‘smiddags om 12, 
wis: RRS B 3 zig 


Cod) 
zig leet, betrekt de lucht, en daar valt 
een zagte regen ; waar naa het de twee 
volgende degen thinder waait. Doch 
zo de lucht betrekt, en tegen den. 
avond zondertegen zig weder verdeelt, 
komt de wind des daags veel vroeger 
en heviger als ordinait: — 


In. September vermindefen de Zuid. 
Ooste winden, en men krygt van tyd 
tot tyd meer regens; in de maand Oc- 
tober ftil, variabele winden, „meer re= 
gens en. donder. | 


In November en December Weste, 
Noord - Weste: winden; ’savonds 5. & 
"6 wuren fterke ftort-regens, tot mids 
der-nagt. Door eene accuraate aans 
tekening, van dag tot dag heb ik ons 
dervonden , dat tusfchen de Nieuwe. 
en Volle Maan altoos het geheele Jaar 
door de wind 4. Â 5, dagen veel fter- 
ker en langer wazit, dan by afgaande 
maan, en omtrend altoos met het Eer- 
fte Quartier toeneemt, zelfs wel eehen, 
Bagt en dag daar biyft ftaan. Men kan, 

‘smorgens met opgaan van de Zon ziens 
wat weer het de geheelen dag zal wee 
zen: zo de Zuid- kant van den Bran- 
dende: Bergs met hi ed witte: wolkjes 

e bee 


| Car) | 
bedekt is, volgt vast fterker wind shoe 
witter de wolkjes uitzien en vermeer- 
deren, hoe fterker de wind komt, die 
dan ouk onbeweeglyk kblyven 5 begint, 
daar beweeging in te komen, en wor- 
den ze iets zwart, zo legt zig de wind ; 
de lucht betrekt, en daar komt regen, 
of geftadige weerlicht in ’t Zuiden uit 
zonder donder, cech dan des anderen 
daags de wind veel beviger. Door de- 
ze geftadige winden, die over het kruide 
ryk, en koel gebergte komen waaien, 
is Salatiga en de omliggende Negervens 
volmaakt gezond, men heeft hier: gee 
ne vaste ziektens hoe genoemd, vreg 
en najaar, drooge- en regen - mouss 
fon geeft geene verandering. 


Europeezen, die hier 30. Â 40. Jaas 
ren geleegen hebben, betuigen novit 
ziek te zyn geweest, en leeven in den 
hoogften Ouderdom nog zeer gezond, 
en fterk. Bv deo. Jaaren datik hier ge- 
legen heb, heb ík van de 46. Europees 
zen met Vrouw en Kinderen daar on- 
der gerekend, nog niemard ziek, veel 
minder dooden gehad; Niemand weet 
van ongezondenh kost, noch drank, 
elk eet en drinkt, wat zyn hart lust5 

B 3 tere 


2D 
terwyl de moùd-behoeftens goed koop 
zyn, isalles in den grootften overvloed, 


Schoon men hier kostelyk brons 
„water heeft, drinken de Europeezen 
@rdinair den geheelen dag door gekern= 
de melk, daar alle morgen eene menigte. 
voor niets onder hen van rond gedeeld 
wordt. Kortom zy leeven zonder de 
minste omzichtigheid zo gezond, vro- 
Iyk en fterk,, als’ men in eene plaats in 
de scheele Waereld zoude kunnen wens 
Chen. 


we ed amd 
F: van BOEKHOLD, 


. ef dd ed 

ROER geek de « 
î Kh PE, sE De 

EE 


es, t 


ie’ 
y 


de RA 


N 


BESCHRYVING, vän 
een Gedeelte der Omme-en 
Bovenlanden dezer Hootd- 
ftad , doch inzonderheid 
van de Zuid- weftiyke, en 
Weftlyke Landen, bene- 
vens de bebouwing der 
Gronden, Levensswys, en 
oefveningen der Opgezete:- 
nen; mitfgaders de Fabry- 

ken, en Handel indezelve, 
daer ANDRIES DEIS: 
SEIAE, 


Ek onderneem eenige zaakên tot kennië 

van 't Algemeen te brengen; die ik 
oordeel nuttig en noodzaaklyk te zyn, 
vermits ik in veele gevallen befpeurd heb; 
dat mensuit gebrek vangenoegzaame ken= 
nis van de Bovenlanden en den Handel 
der opgezetenen , verfcheiden dingen in een 
verkeerd licht befchouwt; en kwaalyk be- 
oordeelt. 

Myne menigvuldige door kruyszing en 
ophoudifig in dezelve, zo in myne jeugd, 
toen ik agt jaaren agter een als Lande 
Meeter onder-eén met den Inlander heb 
Moeten A en vervolgends nu zee 

| À verie 


4 VCD 
ventien jaaren als eigenaar van verfcheiden 
Land. goederen om de Zuid- weft en Welt- 
lyk ‚van deze Hoofdítad gelegen, dezelva 
heb moeten beheeren, heeft my gelegen« 
heid gegeeven- om die Oorden en Mens 
chen van nader by te leeren kennen, dan 
zulks in ’ gemeen pied nog var 
heb ik’ den nationsalen fmaak der boven= 
landfche Jav-eanen, en Chineefche Landbou- 
wers kunnen nagaan, toen ik my met de 
Takken des Landbouws zelf verfcheiden 
jaren opgehouden heb. 
„De Stad BATAVv1A werdt als ín het jaar 
(a 162%, voor niet zeer: gezond geacht; 
wegens de menigvuldige (taande wateren en 
poelen, die in de Omme- en. Bovenlanden 
gevonden werden, welke, ongezondheid 
den bewooners derzelve: toen ter tyd door 
de Winden. uit het, Gebergte aangebragt 
werdt; doch zederd.de Landbouw aange. 
moedigd is geworden, zyn de Beflchen en 
Wilderniszen omgeveld, de Landen ontgon- 
nen, den, {taande Wateren afloop gegeeven, 
en de poelen uitgedroogd; zo dat de onze. 
zondheid der {tad in het gemeen niet meer 
door.de zuide winden ontítaar, maar door 
| de 


EE EE mr 


meene 


(a) Js Bontius Ooft- en Welt- Indifche warande 
Päg. ze 


C3) 


den Noorden en Noord-Ooften wind, die dé 
uitwaaszemingen van het modderagtig ges 
deeite, der ftranden en der moeraflen en. 
poelen tufchen de Winkevaart of Angiolze 
Rivier en de gegraaven Sontbaar aanvoe. 
ren 3 behalven in de kentering van den 
goeden tot ged kwaajen mouflon, als wane 
meer de Wette- winden in de eerfte dagen 
mede. fchadelyke dampen uit de weftlyke 
f{tranden en moeraflen over de ftad vere 
{preiden 5 doch, omtrend ééne, uur gans. 
van de ftad en in de Bovenlanden is het 
in't gemeen zeer gezond. 

De eigendommen; die particulieren, en 
inzonderheid de Europeezen, fuccesfief op 
de Landen verkreegen hebben, hebben het 
meeft roegebragt.om dezelve te doen be- 
bouwen; het aanleggen van Zuiker-plan-, 
tagien heeft tot omtrend zeven. uuren 
gaans van de ftad de omvelling der Boffchen. 
en ontginning der Gronden verhaaft; ter. 
wyl de) Pady-teeld er vervolgens het 
kweeken van Rundvee dezelve verder 
heeft uitgebreid en voltooid, zo dat men 
tegenwoordig zelfs tot aan het Gebergte 
geene andere boffchen vindt, dan eenlyk; 
daar die expres bewaard worden tot brands 
ftofven voor Zuikermolens. e 

A 2 De 


ee epic ‘ 


) min ad 


Cq) Pady wordt genoemd de Ryft; die op het veld 
Kaat, oË de Ry(t aan den halm, in de aen; 


(45 
De koffy-plantagien worden alleen op 
'sF: Compagnies Landen en het Landgoed 
Buitenzorg aangekweekt; alle de proeven, 
die men van dezelve meer ftadwaards en 
in de Beneden-larnden genomen heeft zyn 
bwten vórdering gebleven, en veel van 
die verlaaten geworden wegens deri zwaaren’ 
loor, die aan de Arbeiders hier beneden, 
meer dan boven ín het Gebergte moet be- 
tiald worden, welk ín de vergelyking der 
inkomften met de uitrgaaven de {chaal tot 
de zyde van’ verlies doet Overflaan 

Het aanleggen van voormelde plantagien 
in het Gebergie heeft hetzelve mede van 
veele zwaare boflchen en wilderriffen onte' 
bloot en gezuiverd, waar by het kweeken 
vân Pady door de koffy planters niet wei= 
nig toegebragt heeft; de gemak!ykheid om 
dat graan in die, en alle andere ryk be- 
waterde ftreeken woord te brengen, geeft 
fteeds eene genoegzaame zekerheid van _ 
een goeden oogft; zulks, en de geringe _ 
behoefte der bergbewooners verzekert de: 
Compagnie mede van eene overvloedige 
menigte koffy uit dezelve, zo de ‘prys 
maar niet verminderd, noch bemoedigen- 
de aanfpooringen verzuimd worden. © 

De ontblooting der wilderniszen rond 
om BATAviA, de aangelegde Boomgaarden 

| | | in 


C5) 


in deszelfs nabyheid,en de voordgaaade 
toeneeming van die, benevens den axker- 
bouw, Zuikerplantagien, ea het kweeken 
van Rundvee, zyn de redenen, dat de 
Landen, welke eertyds weinig of niets 
waardig waren, om dac dezelve weinig of 
„geep voordeel afwierpen, thands zo hoog 
in prys gefteegen zyn; vermis Ze nu Dye 
na de eenigfte bronnen van beftaan zyn ge- 
worden voor de Ingezstenen, nademaal 
de Handel met buitenlandiche , waaren 
uit gebrek van muntfpecien en eigenhandel- 
waaren zogoed als verloopen is. Jammer 
is het „dat zo wel de aanlegging van Boom- 
gaarden als de Akkerbouw in de Zuidiyke 
en Ooftlyke ftreeken voor het grootst ge= 
deelte door Javaanen waargenoomen en ge- 
oeffend wordt; deze meníchen , die weinige 
behoeften hebben, en niet aangezet wor- 
den, regelen hunnen arbeid ook naar dezele 
ve, en brengen dus weinige Produêten tot 
den Handel; hoe zeer zou dit Land bloeien, 
Wanneer de Landbouw door een ny ver volk, 
of eenlyk onder deszelfs beftier beoef. 
vend werdt! De gefteldheid der Geon- 
den, de Rivieren, en wateren; waarmede 
dezelve doorfneeden en vervuld zyn, de 
algemeene vrustbaarheid van het Ciimaat, 
_&n de doorgaands geregelde fzifoenen des 
A 3 Jaars 


jaars Zyn zo veele oorzaaken, die de al. 
lerrykfte voordbrengzelen’ belooven, en 
de onderneemers verzekeren van een’ ge- 
wiszen oogil; inzonderheid is zulks waar 
van de Gebergtens, en de ftreeken tang 38 
de Rivier 7siedanie. 

De nabuurfchap van dezen Sraat aan die 
der Infandíche Vorften en Regenten, die 
hunne óndezaaten met een volftrekt wila 
lekeurig gezag beheerfchen, dezeive niet 
aanmoedigen , noch beloonen, maar alles 
van hun afperszen, verzekert ons genoeg. 
zaam van volk, by aldien wy hen als men- 
fchen behandelen, gelyk zulks tot hier 
toe alhier gefchiedt; waarvan de aanmerk… 
lyke bevolking der Omme en Boven-landen 
in weinige jaaren uit de Bergen gd ede 
Javaanen ; -vo!komen bewyzen geeft; 
wat zoude men al niet mogen verwezen, 
zo de menigvuldige moordereien in de ome 
me-landen voorgekomen en tegengegaan 
konden worden. 

De omftandigheden der meefte Land- 
eigenaaren, die of Dienaaren der Maat- 
fchappy, of beampte Burgers zyn, en dus 
werpligt ter waarneeming van hunner Mees. 
ters belangen en die van de Colonie, zyn 
van dien aart, dat zy hunner byzondere 
zorg 0 niet eene aanwenden tot het be= 

| ftieren 


C7) 


flieren. van hunne Land- goederen, welk 
de voornaamfte oorzaak is, dat de opge 
zetenen der Landen zo wel van voorbeel. 
den en aanfpooring, «als van m deelen tof 
inkoop, van noodige Werk-beeften en ge- 
reedíchappen verfteeken, van hunne oude 
gewoonte niet afgaan, naamlyk van niets 
meet te planten en te bewerken, dan zy 
velftrekt tot hunne zobere levensbehoeften 
noodig hebben, 

De menigvuldige produêten; die van de 
Wefter-oorden afgevoerd en hier aange 
bragt worden, toonen, hoe eefie voorbeele 
dige nyverheid, aanfpooringen, en ge« 
noegzaame hulp de takken des Landbouws 
kunnen uitbreiden, en de producten vere 
meerderen. °t Ìs waar, men zoude zeggen 2 
dat zu! iks, door de Chineezen gelchied: 5 ja 
van de Chineefche boerereien komen ze- 
ter de meefte produéten af, doch-zy zvn 
alle geene voordbrengzels van den arbeid 
der Chineezen; de Ckineefche boerereien 
ayn met zeer weinige Landbouwers van 
“hunne eigen Natie voorzien ; dat werkzaam 
Volk, inzonderheid de Berg -Chineezen, 
welke hunne eigen kragten te wel kenven, 
en van hurne noodzaaklykheid te zeer 
„overtuigt zyn, beminnaars van de Vrye 
heid, waar aan zy alle betrekkingen opofe 
ferens die zy ook door alle middelen 

A 4 WEee 


(8) 

weeten te hendhaaven, zyn te koftbaar, 
woelig, en twiltzugtig, om als bezoldigde. 
Arbeiders in een groot getal op eene boee 
rerei te wezen; maar het zyn meett Ja- 
vaanen, die door Chineezen aangezogts 
beftuurd, bezoldigd, en mee de noodige 
middelen tot inkoop van Werkbeeften en 
Werktuigen geholpen worden, die de 
Landen bebouwengs zys die het werk als 
huurlingen doen, hebben zeker geene eigen 
Produêten, daar dezelve aan hunne Mees- 
ters behooren, doch buiten hen zyn me- 
nige Javaanfche Landbouwers, die voor 
eigen rekening arbeiden, en daar toe 
door Chineezen aangemoedigd , en on- 
derfleund worden, waarom zy ook door- 
_gaands de opkoopers zyn van den oogft 
en inzaam der door hen aangemoedigde 
en geholpen Javaanen. 

By aldien dat werk, welk de Chineezen 
verrigten, door Europeezen, ket zy ais 
Land-eigenaaren, het zy als Landhuurers 
verrigt werdt, wat rykdommen zou deze 
Staat dan miet opleveren, wyl zulks de Ja- 
vaanen dan in het algemeen meer werk- 
Zaam zoude maaken, en de arbeid door 
hen vlyriger beoefvend worden, daar zy 
beter betaald zouden worden zo wel voor 
hunnen arbeid ; als voor hunne Produêten, 

î A ver= 


Cs) 


vermits men doch moet onderftellen, dat 
veele Europeezen met de Javaanen, die in 
hunnen dierft ftaan, of in hee verfchot van 
ged, of in de voldoening van hunnen are 
helslinsin’ eerlyker zuilen handelen; dan de 
Chineezen (:de weinige goeden hitgezons 

derd: ) in het gemeen doen 

Het voordeel, welk de Land-eigenaa- 
ren in hunne omftandigheden van hunne 
Land. goederen hebben, is, dar de. mees- 
ten derzelven met weinige moeite en.toe. 
zicht Tien procent jaarlyks ‚ zommigen wat 
meer, en anderen wac minder, van het 
geld, dat ze voor den koop der Landen 
hebben uitgegeeven, ontfangen, en daar 
boven het genoegen hebben, dat ze jaars 
lyks eens of meermaalen naar de omftan- 
gigheden van hun beroep of dienft, en vaa 
den afstand hunner Landen, voor weinige 
dagen, het zy tot eene uitfpanning, het 
‚zy ter herftelling van hunne verzwakte ge- 
zondheid, of ter waarneeming van gewig= 
tig Schryfwerk , tot afzondering van het 
gewoel en voorkoming van andere afleidin-= 
gen een’ keer derwaards gaan neemen, 
waartoe de meefte Landen wel: gefchike 
zyn, als hebbende goede ryd- wegen; 
fchoone fteene huizen, bygebouwen, en 
tuinen. En íchoon de pragugfte Land- huis 
B, | A 5 zen 


Cio) 

zen en tuinen zuidwaards van Batevia în 
grooter-menigte, dan in de Ooit- en Wes- 
tere velden gevonden worden, zo zyn dee 
zelve nogthands niet ontbloot van goede 
en vermaakelyke Landhuizen, die alle 
even zo kort by den anderen liggen , als die 
der zuidlyke ftreeken; en om de voore- 
naamfte van die tot algemeene kennis te 
brengen, zalik dezelve kortelyk apnoemen, 
en die, welke om de Ooft zyn, eerft ope 
geeven, door te beginnen met die, welke 
boven de Fortres Angsol liggen. 

Dan vermits hier geene gelegenheid is 
om kaarten der Bovenlanden te laaten druke 
ken om by dêze Befchryving gevoegd te 
worden, en in verfcheiden andere wers 
ken, waar over Batavia gefchreeven is, 
wel naauw keurige plaaten zyn van de ftad 
en haaren omtrek, maar geenszins van de 
Bovenlanden, behalven alleen in het uit- 
muntende werk van den Heer Francois 
VALENT-YN,zo vind ik my verpligtom aan 
de gelegenheid der te-befchryven Land- 
goederen eenig licht te geeven deor den loop 
der voornaamfte Rivieren en Wegen, waar 
aan de te befchryven Land- goederen lige 
gen, op te tekenen; terwyl zy, die het gee 
meld werk van den Heer VALENTYN bee 
zitten, eenig meerder licht kunnen beko- 
| | men 


Cr) 


men nit het Tweede beftek van het kon 
ningiyk Jaccatra, gevoegd in het vyfde 
Deel zyner befchiyving, handelende over 
Groot Djauwa 

Natuur en kunft hebben te zamen ge. 
werkt om deze {tad met genoegzaam Wa- 
ter te voorzien: de loop en rigt.ng van 
verfcheiden Rivieren zyn Van dien aarts 
dat men met behulp van weinige moeite 
en koften dezelve als tot één middel puut 
heeft kunnen brengen, | 

Aan de Ooft-zyde der. ftad vloeit het 
water uit verfcheiden kleine {pruiten cot 
de Rivier Tite. Zkong , of Soengy (c) Lan- 
cap» welke zig met de Sorthaar ze Rivier, 
die door de fpruit Tyvepienang vergroot iss 
vereenigen, met bykoming van verfchei- 
„den wateren, zo uit de S/okkan, als uit 
eene menigte water-wellen, bronnen, en 
binnen- wateren van groote Rauwas, of wa- 
terpoelen, van dewelke de 7roe/äng, de 
Vinkevaart, de Angiolze Rivier, en de 
gegraaven Sostbaar geformeerd zyn. 
__ Van het Zuiden ftroomt de Rivier, die- 
de Inlanders 7fie- Loar ende Europeefche 
Ingezetenen alhier de Groote Rivier noe= 
men, doch die de meefte Schryvers met 
den naam van Bataviafche Rivier beftem- 
pelen: Dezelve ontfpruic in het ooftlyke 
ne 


Ce ) Scengy betekent ia het Maleidích eene /pruit. 


en 


Cra 

ger twee hoogfte Bergen, die men van hier 
ziet, en de Megemandong of in de wande- 
ling de Biaauwe Berg genoemd worden ; 
even beneden haaren oorfprong wordtze 
met horderden van fpruiten verrykt, waar 
door het eene zeer aanmerkelyke Rivier is, 
en aan deze flad genoegzaam water zoude 
verfchafven, ingevalle het Gouvernement 
Generaal onder de Regering van Wylen 
Zyne Excellentie van IMHOFF niet een 
groote afleiding by Öwiten- Zorg uit deze). 
_ ve gemaakt. hadt, die in het gemeen be- 
kend is onder den naam van de S/ekkan , 
langs de ooft-zyde van gemelde Rivier 
afvloeit, en zig in de Sonthaar inftorts 
welke Slokkan dient om eene groote menige 
te van Ryft-landen, die aan weerszyden 
van haaren oever liggen, te bewogtigen, 
Die aftapping uit de groote Rivier is door 
de prefente Regeering weder herfteld door 
eene efleiding van water uit de Rivier 
Tsiedarie tot dezelve, en zulks even boven - 
het huis te Buitenzorg. 

“Van het Zuid- weften worden de landen 
mede door verfcheiden fpruiren en Rivie= 
ren doorfneeden: de fpruit Kalie (d, Bae 
ta, de Rivieren Grogo/ en Crocot, de fpruit 
| (e) 
‚ (d) Kale zegt in ’t Maleidích eene Rivier. 


pa C 13) | 
(©) Soeka boemie, de Rivier Paangrabhan; 
de fpruiten Zyjantiga, Zfie. Poetat , Seroas 
Tjielidoek, en de Rivier Aukee befproecien 
de Ryft-velden , die langs het grootite ge= 
dee!te haarer oevers liggen, em verryken de 
ftaÂ met water. 

Van hec weften vliet de waterryke Ri- 
vier de Tsiedanie , by de Schryvers en in 
het gemeen de Jangerangfche Rivier ge- 
poemd; deze neemt haaren oorfprong me- 
de uit den Berg Mfegemandong , doch door 
den Heer VALENTYN is zulks verkeerd- 
lyk aan den Berg Salak toegefchreeven;, 
maar ze wordt door eene ontelbaare me= 
nigte van fpruiten en rivieren uit den 
Berg Salek, zynde, den Wettelyken hoo= 
gen Berg, dien men van hier zier, verryk 
oudtyds maakte deze Rivier de fcheiaing 
tufichen hen Ryk van Paccatrgven Ban: 
tain; doch onder de Regeering van wvlen 
den Heer Gouverneur Generaal vaN [MHOFF 
is dezelve op zeshonderd Roeden bewes- 
ten gemelde rivier bepaald, Deze rivier 
_ tort zig door verfcheiden monden têgen 

over het Eiland Onruf? in zee, en fchoon 
_dezelve door haaren natuurlyken laop geen 
water aan de {tad geeft, zo-heeft men nog: 
thands 

Dr men mer 


(e) Soeka Boemie betekent luft der Aarde 


Wm 


meene 


(14) 
tkands omtrend. vyf en dertighonderd Roës 
den, in eene.regte Iyn gerekend, boven. 
hrare uit-monding een Canaal uit dezelve 
pa de {lad gegraaven, dat de Mfookervaart 
genoemt wordt, waar door thands het 
meeste water na de flad komt. ide, 

Alle die opgenoemde, wateren veree- 
gigen zig in en om deze ftad: naamlyk de 
Rivier Aegtol ftroomt voor een gedeelte 
woor Ly den poft van dien naam tot aan de 
ooftiyke ftads Buiten- barm, De gegraaven 

_Sentbaar loopt eerft in eene regre lyn om- 
trend op den cours van weft, dertig graa- 
den noorden, tot ruim zes honderd Roe- 
den van de tad, van waarze gelyklynig 
met de Angivlze vaart tot dizt by de 
ftads Buiten-.barm, op de hoogte van haa 
ren zuid-ooftlykften.punt Gelderland ge- 
noemd, vloeit, waarze haar water aan ver. 
fcheiden. oottlyke Buicen-grasten mede- 
deelt „ven in de laatíte derzelve, naamlyk 
de weftlykíte,. welke de Verburgs-gragt 
genoemd wordt, uit, loopt. 

De Groote Rivier (troomt van het zuiden 
in eenen kronkelende loop langs den gron= 
ten Zuider- weg tot aan den poft Noord: 
wyk, alwaar ze gedeeltelyk door een ges 
graaven Canaal in eene regte lyn langs ge- 


… meden weg afvloeit tot omtrend by den 
poft 


C15) 

poft.Jaccatra, daar. ze weder in haare nte 
teurlyke oevers in verfcheiden bogten by- 
den. Heeren - weg van „faccatra aflroomt, 
en de voorftad aan de. ooft-zyde befpoelt 4 
terwyl een ander Arm, dien men op de 
hoogte van den poft Noordwyk by den Zie. 
ken-tuin van dezelve afgeleid heeft, eerft 
weftwaards tot aan het, Fortje Ry/wyk 
cours houdt, en van daar in eene regte 
lyn noord-waards afvloeit , verkrygende 
den naam van het Molenvliet; by de ae 
terplaats wordt.dezelve door eenige Caraae 
len ooft en weftwaaards afgeleid , het ooft- 
lyke. om. de oude tarwe-en eenige kruide 
molens, eneen der weftlyken, om den 
nieuwen. tarwe- molen in werking te 
brengen; welke Canaalen vervolgends ver. 
eenigende met de wateren van de. Cro;ot 
en de Mooker- waart het zuid-en weltlyk 
gedeelte der voorftad om!oopen, en by-de 
Diefipoort midden door de ftad heen vloei- 
en tot in zee, 

De Rivier Crocot à komende van het zuide 
weften, ontlast zig in eene doorfnyding 
in den Chineefchen Campong, die in het 
weftlyke gedeelte der voorftad in de groos 
te Rivier valt. 

De Rivier Palfaner akan valt op “de hoog. 
te van omtrend één en drie quart uur gaans 

| van 


Cm) 
vin de ftad in de Moekervaart, waar dé 
Rivier Ankee ook inftort, omtrend eeú 
groot quart uur raans boven de Paflangras 
ban; welke Ankeeze Rivier, omtrend elf 
henderd Roeden beneden, haaren ouden 
loop herneemt, en in zee valt. 

De Mookervaart uit het weften her- 
waards geleid, verdeelt, zig by Priefing , cen 
weinig boven den poft Znkee ‚in twee , loo- 
pende het eene deel zuidooftwaards langs 
de groote of wefter Ringfloot, cot aan het 
Fortje de Ketting , daar het zig met de Gro: 
gel vereenigt, en door de oofter Ringfloot 
Roordwaards afftroomt; werpende zig ge= 
deeltelyk in de fpruic Warande, die by het 
Fortje den Vyf: hoek een quart uurgaans van 
de ftad, in de Bacherachts. gragt valt, wels 
ke haar water in de wefter buiter- barm af= 
deelt, ftroomende het eene deel langs de - 
ftads buiten- barm door de Prymafis haven 
in de Groote Rivier, en zo na zee, ter= 
wyl het ander deel door eene doorfnyding 
ìn den Cbhineefchen Campong gemaakt, in 
den wefttyken ftroom der voorftad vloeit, 
Het anderdeel. des waters van de Mooter- 
vaart loopt van Piefmng regt ooftwaards doof 
de Bacherachts- gragt na de ftad. hd 

Dus heb ik de wateren, welke na de 
ftad vloeien, korclyk betchreeven,en zal nù 
iets van de voornaamfte wegen zeggen. 

Langs 


| BRR HEE 

: Langs de Ansiolze waart gaat cen weg 
wan de Rotterdamimner-poort regt ooft waards 
tot voor by hee Fore „Agio! over eene 
Tolbrug , die over de uitmonding Yân de 
Rivier 42800) ; gelegd is, en Zo verder voor 
een groot gedeelte langs het zeellrand tot 
Tjilintjing ‚de Mar Ónda en Töegoe. 

Buiten de Nidew- Poôrt gaat een weg nà 
het ooften. over de Fafenbrug, welke de 
Geldersche weg genoemd wordt, langs de 
begraaven Southaar,voor. by her Forte 
Wilgenburg, en zo verder tot na Po'oega- 
dong, alwaar een ari Zuidwaards bop 
voor by de landen Pòndok bamboe en Pog- 
dok. gedee, tot Buitenzorg; terwyl de ander 
arm verder Zuid-ooft op gaat tt na Lacs 
caflie en Cfawaùlg., 

Een ander weg gaat mede van de Nieuwg- 
poort Ooftwaärds over de Jasfenbrug, dast 
hy zuid om loopt langs de boorden der 
Groote Rivier, die de “Ooftzyde der Voor- 
{tad befpoelt, en zo verder weder oofte 
waards op tot aan het Fort Sfaccatra, wel- 

ke weg de YFacctrafche weg genoemd 
wordt; van daar neemt dezelve den lop 
na het zuiden tot de weldfchans Meefter- 
Corzelis, alwaar een arm ooftwaards gäat nà 
de landen Poudok-bambôe, Pondok- gedee en 
ook na Poelo gadong; vervolgende de weg 
y Meefter Cornelis verder zynen cours 
na het zuiden tot op drie en eene hälve 
B uur 


CKD 

uur gaans van de Stad, daar de Heeren- of 
wagen -weg in twee verdeeld wordt, loo- 
pende de een beooften en de ander bewes- 
„ten de dlokkan tot Buitenzorg, en zo 
voords na Cicero; werdende deze weg de 
Groote Zuider- weg genoemd, die ten allen 
tyde goed en voor wagens bruikbaar is, 
vermits de karren „weg daar van is afgezon- 

derd. _ | nad | 
Een ander weg gaat van de Nieuwpoort 
regt Zuidwaards op, langs het Molenviet , 
tot aan het Forrje Ryswyk, van waar een 
arm ooftwaards op gaat voor by het Fort 
Noord-wyk na het Land-goed Welteurede, 
en daar in den Groote Zuider. weg in valt; 
terwyl agter vermeld Land-goed een arm 
na het Weften gaat over de Groote Rivier 
en zo-verder regt Zuidwaards op, hou- 
dende omtrend cours met de Groote Ri- 
vier tot voor by Zanjong-weft, en zo 
voords na Buitenzorg; deze weg wordt de 
Groote Wefter Zuider- weg genoemd. on- 
deriusfchen vervolgt het ander gedeelte 
van den weg, welke langs. het JZolenvlict 
tot aan Ryswyk loopt, zynen cours verder 
_ Zuidwaards op tot aan het Heeren- huis 
te Tanabang, welk het omloopt, en agter 
het zelve zig in drie onderfcheiden wegen 
verdeelt, gaande de eerfte Zuid-ooft- 
waards tot op de hoogte van ander half uur 
gaans van de Stad, daar hy zig vereenigt 
met 


C19 ) 


met den Grooten Weftlyken Zuiderweg ;de 
„ander loopt regt Zuidwaards voor by de 
landen Pella Gandria Crap en anderen, 
vereenigende zig eindelyk mede met den 
Grooten Weftlyken Zuiderweg; de derde 
weg van Zanabang houdt tot op de hoogte 
van ruim twee uuren gaans van de Stad 
den cours na het Zuid-weften, alwaar de- 
zelve voor het Luft- huis van Grogsl zig in 
twee fplit{t, gaande de een Zuidwaards 
langs de ooftzyde van de. Rivier Grogol 
voor by het land Fapan tot het Land-goed 
Simplicitas, terwyl de ander voorby het 
huis Grogo/ omloopt, gaande van daar me- 
de Zuidwaards langs de weft:yde van de 
Rivier Grogot voor „by Simplicitas na Bui- 
Sen zorg. 

Van de Nieuwpoort als mede van de 
Dieftpourt gaat een anderen weg Wetfte 
waards door den Chineefchen Campons langs 
de Bacherachts-gragt voor by den Poft de 
Vyfhoek tot op de hoogte van eene half 
uurgaans van de Scad by de twee bruggen, 
daar een arm zuidwaards op gaat na het 
Fort de Ketting, en voor by het zelve tot 
de Landegoederen Jsfam en Kobon jorok 
vereenigende zig voor by dezelve agter 
het huis te Grogo/ met den Grooten Hee- 
ren- weg; -terwyl de weg langs de Zacbe- 
rachts grat, zyaen loop weftwaards blyft 
houden tot voor by het Fort dukee, looe 

| B 2 pende 


(20 ) 

pende wyders over eene Tolbrug; met 
vervolging van zynen cours na het ieftei 
langs de Mookervaart ot aan de fluis te 
Jangerang,. waar hy overgaat van de 
noordzyde der Mookervaart na den zuid: 
kant der Tangerang/che Rivier voor by de 
veldfchans Jangerang, en van daar Zuid= 
waards’ op na de Zuikermolens Babakan, 
Tjikokol. Lenkong en verwolgends tot Sarm= 
pea en Buitenzorg. 

Van ce Utrechifche poort gaat een weg 
regt na het Wetten langs de manus gragt 
to: aan de Rivier Ankee, die men uit ge= 
brek van eene brug moet doorwaaden om 
ep den weg te komen, die voor by de 
Zuikermolens Ankee, Capok, Camal; De- 
dap loopt, en waar door men tot alle de. 
andere ‘Molens langs de Rivier Triedanie 
geleid wordt. 

De voornaamfte Rivieren en wise afge- 
tekend hebbende gaa ik over tot het op- 
noemen der met fteene huizen of woônine 
gen voorzien zynde Landgoederen. 

By de breede uitmonding van de dn 
giolze Rivier in Zee, ruim eene uur gaans 

van de Stad, ftaat na by het ftrand, welk 
van zuiver wit zeezand beftaat, een ruim 
fteenen Heeren- huis op een Landgoed, 
dat voor weinige jaaren voor het grootfte 
gedeelte eene Wildernis was, dog thands 
door Het aanleggen van zeer-groote Vifch= 
Vye. 


Car) 

vyvers, nuttig voor ‘t Gemeen, en voor- 
_deelig voor den Eigenaar geworden is, het 
zelve is tegenswoordig een eigendom van 
den Heer WiLrem ViNGENT HELvee 
TIUS VAN RIiEMSDYK, Opperkoopman, 
en gewezen Gecommitteerden tot én Oyer 
de zaaken van den Inlander. 

Bezuiden het zelve ftaat eene door het 
gemeen fterk bezogt wordende Herberg , 
die zeer vermaaklyk aan de breede Rivier 
Angiol geplaactt is, de Oefferbank genoemd, 
zynde met het daar aan gehoorende Land. 
goed en eigendom geweeft van het Leproo-= 
zen-huis, welk oek de voordeelen der 
huur van gemelde Herberg getrokken 
heeft; dat Huis is in het bezit van het 
Grond-eigendom van ’ zelve zederd het 
jaar: ‘679. geweeft, en is in het begin van 
git jaar op approbatie der Regeering ten 
voordeele van gemelde Huis publiek ver- 
kozt. 

Cp dat zelfde beftek, een weinig be- 
ooften de Herberg ftaat de Oudfte Tempel 
der Chineezen alhier: deszelfs Altaar is 
boven het Graf van een’ Mahomedaartchen 
Heiligen geftieets die beide Natien, die 
zulke verfchiilende Gorsdientt-r hebben, 
oefvenen kunnen Goesdierft op een cn 
dezelfde plaats, terwyl de Chincezen met 
de Mahomedaaren-in gemeerfchap aan het 
Graf offeren, ev Reuk-ftokjes aanttee., 

B3 | ken, 


C 22) 

ken, hoewel de Mahomedaanen nochop Al- 
taar , noch aan de Afgoden der Chineezen, 
die juift boven het Graf ftaan, offerande 
doen. Het is alleen in dezen Tempel dac 
de Chineezen geen varkensvleefch tot of- 
ferande bezigen. De eenftemmigheid en. 
overeenkomft van twee zo verfchillende 
Natien, die zulke verfchillende en tegen- 
_ftrydige Godsdienften hebben, heeft haaÉ- 
ren oorfprong uit onkunde, bygeloof, 
en dweepery, welke alles aanneemt, alles 
geloofts en alles vuurigft beyvert, zonder 
onderzoek, zonder overweeging, en.zon- 
der bepaaling. De overlevering verhaalt, dat 
de gemeenfchaplykheid der Godscienft 
oefveningen der Chineezen en Mahomee 
daanen in den Temvel van ngrol aldus 
haaren oorfprong genomen heeft: in het 
begin of omtrerd het midden der voorige 
eeuw dreef het Liyk van een’ Inlander, die. 
by niemand bekend was, verfeheiden dagen 
agter den anderen in de Rivier ngio/, en 
zulks na by de plaats, daar hetzelve thands 
begraaven ligt, heen en weder; zulks vere 
oorzaakte opmerkirg by de aldaar woonen. 
de (f) Boetoeners , die zulk) als een won= 
der befchouwd, en voor dat van een’ Hei. 

| l gen 


Evermann ent 


annen 


(f) Boetoen is een klein Eiland, dat een weinig beooften 
het Eiland Celebes ligt op ruim 4 graaden Zuider breedte, 


(23 ) 


ligen genomen, opgevifcht (g) en daar 
terplaats begraaven hebben, en over het 
Graf een dak van bamboezen en ftroo gee 
maakt (b) van waar zy 'snagts licht heb. 
ben zien opgaan, terwyl vervolgends een 
Chineefch Inwooner van deze Stad, die 
door den Koophandel agter uit geraakt, 

NS > en 


ER EE nn nen 


(g) Eene nadenkende en onderzoekende Natie zoude nime 
“mer dat gevolg 'er uit getrokken hebben, vermits het op 
‘en af, heen en wedet dryven van een Lighaam daar ter 
plaats niet anders dan natuurlyk is; die Rivier of vaarc, welke 
men de Troe- fang of in het gemeen Angiol noemt, en in 
den goeden of droogen Mouflon weinig water uit de bovene 
landen ontvangt, ryft en daalt ter dezer plaats, die digt by 
Zee ligt, dagelyks op en af, zo dat het niet vreemdis, dat 
gen Lighaam aidaar verícheiden dagen agter een op dezelf- 
de plaats gezien wordt, te meer, daar de boorden van deze 
Rivier met poelpalmen vervuld zyn, waaraan de Lig- 
haamen by eb blyven zitten, en met den!vloed ‘er weder 
van afraaken, en na boven dryven. 

(h) Dit vertchynzel is mede zeer natuurlyk, die men. 
fchen , die van dat dryvende Lyk een’ Heiligen gemaakt hebe 
ben, zyn even bekwaam om door oud verrot hout, of ane 
dere glinfterende lighaamen, gelyk glimhout, of het lillige 
Slym der Sophyra, waar van de Zolige by SrBa Kabinet der 
garnurlyke Zeldzaarmheden 111 Deel, 4. Plaat, No: 3. of Foemie 
Seemie by den Inlander genoemd, of andere zoorten van 
Zeeviffchen, waar van de fchubben en flym in den nagt al- 
lerfterkft glnfteren, inzonderheid die van geelagtige makreel 
mede door SeBa befchreeven III Deel, 27 Plaat, No: 4, op 
het denkbeeld te komen van lichtende glanzen uit het Graf 
des vermeenden Heiligen, Dan hoe verklaart de gezonde Ree 
de dit geval? deze plaats aan de Zee gelezen, welker be. 
Wooners, gelyk thands nog, meeft aïlen Vifichers zyn, hebe 
ben zommigen uit liefdaadigheyd een Liyk, dat ze voor heie 
lig hebben aangenomen, plegtig met een zoort van Godsdiense 
igheid ter aarde befteld; de aanzienlykften of mildaadigften 
Wit den hoop, of eenigen te zamen hebben voor de menigte, - 

| die 


Ca) 

en door zyne Crediteuren in Resten tot de 
Executie zyner goederen vervolgd 7ynde, 
uit Baer LEE de fchande heeft zoeken 
t> ontvlugten, en tegen den avond op de 
hoogte van dat Graf gekomen zynde, zy- 
ne ruít ’snagts genomen heeft in eenen 
grooten (A) Carapanginn 7, daar hy droow- 
de, dat hy zyne vlugt niet verder moeft 
voortzetten. maar weder na huis keeren, 
en den grond onder zyne combuis uitdel- 
ven, daar hy geld genoeg zoude vinden 
om zvne Credireurer re voldnen, en zyre 
gaaken verder voord te zetten, welken 
bemoedigende droom hy by het ontwaa- 
ken 


EEA REP ALTA: 


dE 


ane WELE plegtigheid bywoonde en de behulpzaame hand 

leende, een’ maaltyd laaten bereiden, gelyk zulks doorgaands 
onder hun op aile begraayenisfen gefchiedt; de eenvoudig 
wys van toebereiding der fpyzen onder het gemeen volk, en 
voor al onder de Viffchers zal hun dezelve ter plaats Her be= 
graaving hebben doen vervaardigen; de weinig kottende, en 
ter toebereiding weinig vereifchende Leligo, en geelagtuge 
Zee- makreelen, ook de Jekan Trie, een zoort van kleine An- 
{jovis, zulien daar zyn fchoon gemaakt, en derzelver fly- 
men, en fchubben, hier of daar naby het Graf in een hoop 
weg gefmecten, zullen ’snagts geglinfterd hebben, en zie 
daar, het Graf des Heiligen ‘verfpreidt licht van zig; het 
AEO deren Wonder, is nu beveftigd; zeker, zegt dan 
ket onkundig Bygeloof, wy hebben niet gedwaald, het is 
een Heilige, wy zullen hem offeranden brengen, wy zui 
Yen hem geloften doen, en by de vervulling onzer wenfchen 
hem onze geloften beraalen. Jammer 1s het, dat de onkune 
de hen in het voorwerp van vereering doet miflasten. 

() Catapangboom by Linneus befchreeven onder deu 
naam van Ferminolig of hoedboom , zie Natuur. Haftarie. i, 
Des 3 ftuk: pag: 574 7 


é ks id 7 


wets) 


ken «in alleryl zogt na te komen; dan, 
hy bevondt zulks dien dag maar een’ droom 
te zyn geweeft, en vertrok naa vergeef= 
fchen arbeid van het uitgraaven van den 
rond onder zyne combuis weder tot de 
voorige plaats om zyne vlugt te vervolgen, 
en de fchande te ontgaan; dog hy droom- 
„de, zegt de overlevering, andermaal het 
zelfde, met byvoeging, dat hy nog wat 
dieper moeft graaven; de herhaaling en 
nader verklaarde aandrang verfterkte zyn 
geloof, hy keerde terug, vervolgde de 
‚ graaving, vordt het geld, betaalde zyne 
vervolgers, zette zynen handel voord, 
werde ryk, en fligtte uit erkennis een’ 
grooten Chipeefchen Tempel ter dezer 
plaats, en plaatfie zyne afgoden over het- 
Heiliz Graf. Deze gefchiedenis mogt in 
onkundiser eeuw dan de teegenswoordige, 
voor goece munt opgenomen zyn, doch 
thands heeft dezelve weinige waarde. Die 
beide Natien Mahomedaanen en Chineezen. 
cieren ten huidigen dage nsg in denzelf- 
den Tempel, naamlyk (k) de Chingeezen 
met de Mahomedaanen aan her Mahome- 
daanfch Graf; coch de Mahomedaanen ofe 
fecren niet aan de Chineefche afgoden, 
Rt B 5 ter= 


en 


atetendin eheneendand 


meene 


(#) Het is in deboyen!anden zeer gemeen, datde Chineczen 
aan de Mahon.edaanfche Graven ofteren, waar by ze dikwils 
cok kleine Celiet es fliigten , daar ze hunne atgodery plaatzen. 


C26 ) 
terwyl de Chineezen in dat Heiligdom 
geen varkensvleesch offeren, gelyk zulks 
anders in alle hunne andere Tempelen ge- 
fchiedt; de Chineezen houden dezen Teme 
‚pel ook voor hun orakel , zynde dit het ee. 
nigfte alhier; de wys van den wil hunner 
afgoden te verftaan, beftaat in het fterk 
fchudden en fchommelen van een’ met 
honderd genommerde ftokjes gevulden 
koker ; wanneer een der ítokjes door het 
fterk fchudden uit den koker fpringr, 
wordt de daar op ftaande Nommer in het 
Raadzelboek opgeflagen, welk altoos een 
dubbeizinnige verklaaring behelft, zo dat 
de uitkomft der zaak de waare en eigen-« 
Iyke verklaaring des Boeks is, | | 
De Boetoeners hebben op eenen af{tand 
van vyftig Roeden beooften den Chineee 
fchen Tempel hunne Moskee of Mosdjid 
by het gemeen MZufigit genoemd, eenvou- 
dig van hout opgeflagen. da 
Bezuiden voormelde Herberg de Oeffera 
bank isaan de over-zyde der Rivier Ax= 
giol het Landgoed Klipbof van den Burger 
JACOBUS VAN AYTsMA, waar een 
fierlyk fteenen Gebouw aan der Rivier- 
kant flaat, welk thands door ouderdom 
zeer vervallen is; dit Landgoed heeft ver= 
fcheiden vifch-vyvers, bewaterde :Ryíts 
velden, weide voor Rundvee, en houtge- 
was tat brandftofven. 
| Aan 


<, 
(27) 

Aan de Noord-zyde van dezelfde Rie 
vier, voorby, en verder beooften de Mos« 
kee, liggen aan den Heeren-weg, welke 
langs het Zeeftrand loopt, op omtrend 
anderhalf tot twee uuren gaans van de Stad 
eenige kleine Tuinen met fteenen Gebou- 
wen, die enkel tot vermaak en uicfpane 
ning dienen. 

De Ooftlyke uithoek van de Reede van 
Batavia Tanjong Priok genoemd, praalt 
met een fchoon fteenen Gebouw, dat digt 
aan Zee ftaat, van waar men een fraai ruim 
uitzicht heeft zo op de Stad, als op de 
Schepen, en Eilanden, zynde een eigen- 
dom van den’ hier vooren genoemden 
Heer vaN RrEMsDYKs terwyl langs het 
ganífche ftrand in een beftek van meer dan 
eene uur gaans bezuiden het zelve nog vere 
fcheiden aanzienlyke Landgoederen liggen, 
gelyk daar zyn de Landen Pagjonkoran van 
de Heer RrcHorD TER SCHEGGET, 
en Lacoa van eene Ínlandfche Chriiten 
Vrouw, die alle wet beplant zyn met de 
uitmuntendíte en befte zoorten van Mane 
gasboomen, waar van de vrugten ook 
meer geachtzyn, dan die in anderen oorden 
vallen; de Clappusboomen die alhier ook 
in menigte ftaan, draagen beter dan el. 
ders. Onder die Landgoederen zyn alle, 
welke het digtft aan Zeeftrand liggen, met 
vifchvyvers vervuld, waar uit de vifch. 

À markt 


\ (28 ) 


markt van de Stad in den kwaaden mousfon 
met zeer goede zoorten van visfchen, ge- 
lyk de kaelkoppen, iekan bantam, harders, 
en verfcheiden anderen voorzien wordt, 

Uiteendier Landen Bangieu genoemd van 
den oud Burger Heemraad den Heer Paur 
BERGMAN kemen zeer goede Oefters, De 
zandige oever aan dezelve, en die van het 
daar aan grenzende Land Pajorkoran wor- 
den door eene menigte Chineezen be- 
woond, die zig erneeren met vifch en 
garnaalen ten verkoop na de Srad te draa. 
gens evengemelde Land Baxgleu is voor- 
zien met een middelmaatig fteenen huis. 

Verder bezuiden ket zelve is het ver- 
raarde Landgoed Zsilintjing, van den 
Heer Eerften Vendumeefter dezer Stad 
Mr: JoHANNes CHRISTOFFEL SCHULTZ, 
alwaar zeer logeabele {teenen Gebouwen 
flaan; dit Landgoed is bevoorregt met 
eene markt, dit.alle weeken eens op 
‚Dingsdag gehouden worct, 

Omtrend een half uur gaans van het 
Heeren-huis, welk kort by de Markplaats 
ftaat, iseen van fteen opgebouwd klein 
Kerkje te Zoegoe, in vroeger tyd, zo wel 
als het Huis van 7jüüûntjing geftigt door 
den Droffaard der ftads cmmelanden alhier 
den Heer Anprres ViNck, voor eene 
kleine Gemeente van Inlandsche Chrifte- 
nen, die zich met de Pady-of Ryft-teeld 

| ee 


C 29) 

én de jagt erneeten; in gemelde Kerk wordt ° 
jaarlyks tweemaal door een’ Predikant van … 
de Portugeetche Gemeente dezer ftad gepre- 
dikt; en het H: Avondmaal bediend, ter. 
wyl een Inlandích Schoolmeefter, die te« 
vens Kofter en Voorleezer is, de jeugd in 
het leezen en fchryven dagelyks onder- 
wyst, en des Zondags in de Kerk uit den 
Bybel, en andere tot Godfdienstig gebruik 

gefchikte boeken voorleest, | 
De Landen van ‘en by Zoegoe zyn laag 
en moerafzig, en meest tot bewaterde Ryst- 
rakkers aangelegd, waarom de wegen al- 
daar, naamlyk wan Zjilintjing na Toegoes 
voor het grootst gedeelte des jaars voor 
Ryd=tuigen onbiu'kbaar zyn, en niet an= 
ders, dan in den droogen of Ooft Mous= 

fon daar toe kunnen dienen. 

__De Landen; die beooften 7 silintjing lige 
gen hebben geene Heeren- huizen, en 
worden ook weinig door Europeezen be- 
zogt; en fchoon-er tuffchen Toegoe en de 
„Landen langs de Sonthaarze Rivier s en de 
„gegraaven Sonthaar tot aan de {tad door een’ 
grooten Heeren-weg communicatie is, zo 
zal ik de befchryving wan die Landen lies 
ver beginnen van de zyde der ftad, of van 
het Fortresje Wilgeburg, of anders Dwars 
in den Weg genoemd, dewyl gemelde Hee. 
ren-weg van Toegoe na de vermelde Lan- 
den thands geheel: onbruikbaar geworden 
is 


ad 


(30 ) 
is, en niet anders dan door Voetganger 
betreeden wordt ; dat in het Regen faisoe: 
zelfs nog meeilyk kan gefchieden, vermi: 
die voor het: grootst gedeelte door be wa 
terde Ryfít- velden loopt, 

Wilgenburg anders Dwars in den Weg ì 
een klein fteenen Fortje in het middelpun 
van twee door elkanderen kruifzende Hee 
ren wegen, omtrend drie quart uur gaan 
beooften de ftad gelegen, geplaatst aan d 
gegraaven Soxthaar, of op den zogenoem 
den Gelderfchen Weg, welken naam di 
Weg ontleend heeft van den Zuid- ooftely 
ken punt der ftad, langs weïiken die We 
loopt, en ook befchooten kan worde: 
Aan weers-zyden deszelven zag men tc 
het Jaar 1765. fraaie vuinen met fchoon 
fierlyke Gebouwen , en zulks van de fta 
af tot ruim twee uuren gaans beooftens doc 
het drabhig en ongezond waater, wel 
door het Canaal langs voorfchreeven Sor 
thaar of Gelderföhen Weg afvloeit, bene 
vens de Sauwas of bewaterde Ryft- akkers 
waarmede die ganfche ftreek vervult is 
en de flegte gefteldheid van den Heere 


weg hebben die freek in verval en verlaa 


ting gebragt, zo dat dezelve thands weini 
door Europeezen bewoond , en bezog 
wordt; ja zelfs is dit oord minder dan ande 
re met Inlanders bevolkt uit gebrek vat 
genoegzaame hooge gronden ter bewoc 
ning. Ö 


C 31) 


„Op eenen afstand van ruim twee uuren 
gaans van de ftad, is op het Land. goed * 
Poel Gadong aan dit oord liggende, een 
Marktvlek , daar alle Vrydagen markt gehoue 
den wordt; het fteenen Huis, welk op dit 
Land geftaan heeft, is voor omtrend vier 
jaaren wegens ouderdom en verval afge- 
brooken, en geen ander daar voor in de 
plaats gefteld , vermits de tegenwoordige 
Eigenaar, de Heer MarTiNus Ja Co- 
Bus BALJEs, Burger en Schepen dezer 
ftad, ook Meefter is van de in de naby« 
heid van hetzelve liggende Land-goede- 
ren Tjiakon, en Sockapoera, waar van elk 

met eene fteenen Wooning voorzien is, 
De oudfte- door. Europeezen alhier be- 
zogte en bewoonde ftreek is het zuid- 
lyk gedeelte, beginnende van het Land 
goed Welteurede, welk genoegzaam be- 
kend is. Twee Gouverneurs Generaal, te 
weeten Mossrr-en VAN DER PARRA 
hebben daar hun vast verblyf gehad, die 
het zelve ook met zulke Gebouwen ver- 
rykt, en verbeterd hebben, als met hun- 
nen hoogen ftand en vermogens geëven- 
redigd ware. Een klein Kerkje ftaat bui- 
ten den omtrek der Hofftede, waar om de 
drie maanden eens door een’ Leeraar van 
de Gereformeerde Gemeente in de Ma- 
leidíche taal gepredikt, en het H: Avonde 
maal bediend wordt voor een klein aantal 
van 


C32) 
van de dagr omftreeks woonende inlands 
fche Chriftenen, en voor die, welke op 
bet Land Lepok, welk omtrend zes uuren 
gaans van daar ligt, woonen. Nevens heë 
Kerkje is een marktvlek , dat fterk Le- 
woond en wel bebouwd is, alwaar Maan. 
dags en Vrydags markt gehouden wordt; 


het Huis van dit Land Goed, zowel als het 


vermelde Kerkje, is aangelegd door wylen 


den Heer Raad van Nederlands India CAs- 


TELEIN. 

Het daar aan grenzende Siruifwyjk thands 
een eigendom der weduw van den Heer 
Opperkoopman en Gecommitteerden tot 
en over de zaaken van den Inlander Hen- 
DRIK ÍsaACc GUIrTARDs is mede een 
aanzienlyk iluk Land.goed, dat met veele 
fchoone Gebouwen praalt, die door den 


_… Wel Edelen Geftrengen Heer Davin JoAN 


_SMmitH Raad Ordinair van Nederlands 
India- aangelegd zyn. Dit Land. goed: heeft 
uitgeftrekte bewaterde Ryst-velden, me 
nigte van vrugt-boomen, en Sirie- gaarden, 
aan welkers overzyde het oude Landgoed 
Materman ligt, toebehoorende aan den 
Heer Opperkoopman en Drosfaard STEVEN 
PoELMAN, welk voorzien is met een fchoon 
en ruim Woonhuis, dat fteevig gebouwd 
is, en de deugd en hegtheid der bouwor- 
de van vroeger jaaren aanduidt, terwyl 
een groote Tuin en breede Wandeldree- 

| ven 


h4 


_— 
- 


C 33) 


ven, die alle uit Jaanen van vrugtboomen 
beftaan, mitsgaders kostelyke boomgaar- 
den den {maak der oudheid en het vermo. 
gen van den aanlegger wylen den Heer JAN 
vAN ’r Hor in leven Kapitein der Burgerei 
te kennen geeven. 
Op ruim twee en een quart uur gaans 
van de Stad ftaat in dit oord eene velde 
fchans Meefter Cornelis genoemd, digt aan 
de groote Rivier 7jieloar, welke midden 
door de Stad ftroom:; het Gouvernement 
heeft zederd eenige jaaren alhier de Mili- 
taire Reeruten gehouden, die men door 
de toenemende ongezondheid van de Stad 
en haare nabyheid na derwaards heeft 
moeten verplaatzens aldaar is mede een 
marktvlek „dat, zeer „bevolkt is, en waar 
alle Donderdagen markt. gehouden wordt. 
Tets meer als een half uur gaans van het 
zelve is- het groot Land-goed Campong 
Malaya, dat wel aan de. Weft.zyde van de 
__ groote Rivier ligt; doch van deze zyde over 
eene brug den toegang heeft, waarop pas 
voor vyf-jaaren …een «der. pragtigfte Land. 
huizen gebouwd is, door den tegenwoor. 
digen Hoog Edelen Groot Agtbaaren Heer 
Goùúverneur Generaal van Nederlands Indië 
Mr: WILLEM ARNOLD ALTING, 
‘Een half uur boven hetzelve is een klein 
ftrookje Lands ,-Ruftenburg geheeten, van 
den Heer … Oud -Keiften Opperkoopman 
& ÄR- 


(34) | 
ARNoLDUS CONsTANTYN Mom, hets 
zelve neeft eertyds tot een uicvlugt en 
ruftplaats gediend van den Goüverneur 
Generaal VAN DER PARRA, waartoe de 


Gebouwen genoegzaam gefchikt zyn. 


Alle de Landen langs dit oord- zyn tot 
op deze hoogte aan weerszyden der groote 
Rivier vol met vrugtboomen beplant, tere 
wyl de Sierie-of Berel- gaarden geen klein 
beftek gronds beflaan, nademaal ganích 
Batavia met de bladeren dier Ranken voore - 
zien wordt, en de Inlanders van andere 
ftreekén dezelve niet kweeken, uitgezons 
derd kleine plantagien aan de Weft-zyde 
der Stad, langs de Bacherachts en Amanus 
Gragt, die in de wandeling Sierie= Ankee 
genoemd wordt, en meeft dient voor de 
vrouwen der Europeezen, die dezelve uit 
kiefchheid van {maak gebruiken, om dat 
de bladeren van die laage en zanderige 
Gronden zagter, en malzer zyn, dan-die 
der hooge en roöde Gronden; welke bla 
deren uit die laage ftreek by de Inlanders 
nogthands niet getrokken zyn, zo wel om 
derzelver hooger prys, als minder. vaftig= 


heid. Deze bladeren, die aan ranken groeien 


en tegen ftekken van Keloor en Cadondong 
opklimmen, worden in reien van Ó tot 8 
voeten afftand geplant, ftaande ieder der- 
zelven in de reien op vier Â vyf voeten: 


van den anderen, terwyl 'er -beddings aan 
| de 


E35) 


dereien gemaakt worden met groeven óf 
gleuven aan de voeten der planten, om 
het water waar mede dezelve in den droo« 
gen Mousfon dagelyks begooten moet wor- 
den, tot elke plant te leiden, 

Tot het aanleggen eener Sieriegaarde 
neemt men de uicfchotten uit de voeten 
der Rankens die wanreer ze wel onder- 
houden worden , in het volgende jaar ge- 
plukt kunnen worden; dezelven vereifchen 
vette- gronden, en-een vlytig toezicht, zo 
ter uitwieding van ‘het gras, als het ge= 
duurig begieten ven beftendig afplukken; 
nademaal het verzuim van de plukkingea 
de bladeren. doet veranderen; en een ver- 
loop der Ranken na zig fleept, waarom 
die bladeren in het begin van het Regen 
faifoen Zeer goed koop zyn, doordien de 
in-de droogte gereipte, en met groeiver- 
mogen fterk bezwangerde gronden, en de 
gefteidheid der planten zelve, welkers 
zout; olie, en vogten, in haare väten en 
buizen tot meerder confiftentie gebragt 
zynde als uit zorveel-fterker fpringveeren 
werken, fpoediger en veele bladeren gee= 
ven, die nogthands, al was het, dat men 
_dezelve nutlooë moet verwerpen, evenwel 
geplukt dienen te worden, De Sierie-ran- 
ken die aan Keloor- ftekken oploopen, zvn 

malzer «en-geuriger dan anderen ‚hoewel 
„die, welke zommigen-aan de Pinang- boo- 
| C 2 men 


ze (36) 
men doe oploopen, geeler bladeren:heb- 
ben. De voortrefiykheid der aan Keloor 
boven anderen ftekken:of {taakenklim- 
mende Sierie ranken ís zeker aan de eigen. 
{chappen dier ftekken toe te fchryven „ die 
_fchoon zeer voos, nogthands hard en fyn 
van hout Zyn, en een zoet en fpecerygeu- 
rig vogt bevatten, hebbende eenen fynen 
en gladder witten batt „ terwyl de takken 
in de hoogte opfchieten ; weinige, en kleie 
ne bladeren omtrend gelyk die der Niela of 
Indigo draagen; deze hoedanigheid maakt, 
dat de Sietie-ranken niet te zeer beluwd 
worden, gelyk ze zulks van anderen ftek- 
ken ondergaan, en dus, fchoon voor de 
verfchroeiende middag =<hitte genoegzaam 
bedekt, noethands van de morgen-en on- 
dergaande Zon befcheenen worden; :ter- 
wyl de volheid der geurige vogten, welke 
die {tekken bevatten, haare koelte en 
{maak aan de Ranken mededeelen. - De 
bladeren, bloemen, en /vrugten dier ftek- 
ken worden door de Inlanders als een aan- 
genaam en gezond moes gebruikt, de 
vrugten zyn omtrend als erten, en zeer 
mals,’ wanneer ze jong zyn; de wortels 
ebben den geur en fmaak van de Peper- 
wortels, fehoon niet zo zagt, als dezelve, . 
Dé Kadondongeftekken ‚ waar vaan men 
ook’ de Sierie-ranken doet oploopen, zyn 
in het tweede deel der verhandelingen van 
EU het 


C37) 


het Bataviafch Genootfchap, pag: 188, in 
de tweede Nota befchreeven, waarby ik 
deze byzonderheid daarvan nog heb voor 
te draagen, dat dezelve digt by elkanderen 
geplant zynde, gelyk men zulks gemeen- 
lyk doet, in de omtuiningen der gronden 
naa verloop van 15. of 20. jaaren eerft van 
onderen op aan een groeien,zo dat ik ftuk- 
ken. gezien heb, die vyf voeten ruim 
breed waren. | 

Bezuiden Auf?enburg vindt men groote 
en uitgeftrekte Land- goederen, welke meeft 
dienen tot weide. voor. Rundvee, terwyl 
behalven de Padyeteeld, die in bewaterde 
of onbewaterde akkers daar geocffend 
wordt, en eenige Catjang-tuinen, weinige 
velden voor andere. Gewaszen bewerkt 
worden. 

Even boven Ruffenburg. loopt een Weg 
ooftwaards na het Land-goed Pondok 
Gedee; welk bevoorens door den Eerw. 
Heer JAN HooymaN bezeeten is, die 
het zelve door aankoop van verfcheiden 
anderere byliegende ftukken Lands tot een 
der grootfte Land-goederen gemaakt en 
met veele Gebouwen voorzien heeft; dit 
Land 15 bevoorregt met eene Markt, die alle 
Dingsdagen gehouden wordt. 

Beneden het-- Heeren. huis van gemeld 
Land. goed is het Land Pondok Bamboe, 

C 3 dat 


(38) 
dat met een goed Woonhuis voorzien iss 
nevens het zelve ftaat een fraai jie 
bofch. 

Van Rufteuburg zuidwaards opgsande is 
het Land-goed Ttliktang of Lebak- firie, 
van Mejufvrouw de Weduw vaN DER - 
CRAP; en daar nevens Land- buf? ‚v oor- 
zien met een goed Land-huis5 dit ftuk 
is voor korten tyd vefeenigd aan het uit= 
geftrekt Land Zanfjong ooft, welk eene 
ruime en kottbaare wooning heeft, ftaan- 
de op omtrend vier en een half uur gaans 
van de Stad, Eene Markt die alie Woens- 
dagen, gehouden wordt, eenige Ryít-en 
Carjang velden, en wat huur van Vrugt. 
boomen zyn de geringe inkomften dezer 
Landen, terwyl haar hoofd beftaan is in 
velden tot weide voor een getal van eenige 
duizend ftuks Rundvee, by welker aan- 
was haar vermogende Eigenaar de Heer 
WILLEM VINCENT HeLvermus VAN Rirms- 
pYK van tyd tot tyd door aankoop der na- 
buurige Landen deszelfs Eigendom tot die 
uitg eftrektheid gebragt heeft, dat niemand 
alhier in ruimte van Landen en aantal van 
Runderen dien Bezitter evenaart. Onder 
dezelve is het Landhuis van Tfiemangis, 
welk voor weinige jaaren door den Wel 
Edelen Geftrengen Heer Raad Ordinair 
van Nederlands ak Davip JOAN SMITH 

- voor 


(39 ) 
woor rekening van wylen Vrouwe Doua- 
riere van der Heer Gouverneur Generaal 
Perrus ALBERTUS VAN DER PARRA 
met veele koften. gebouwd is; het zelve 
_ftaat op zeven uuren gaans van de Stad, 
waarnevens een klein beftek gronds liets 
genoemd dchoonzicht ‚dat in gebruik is van 
deszelfs hoog aanzienlyken Bezitter, even- 
gemelden Heer SMITH, wiens luft, vlyt, 
en uitmuntende fmaak tot éen aanleg en 
onderhoud van eene Luftplaafs, in hetzel- 
ve genoegzaam kan gekend worden, fchoon- 
de Gebouwen enkel van riet of bamboe. - 
zen en hout opgetrokken zyn, en alles in 
de uiterfte eenvoudigheid aangelegd iss 
het dool-hof van eene Citroenheg gee 
maakt, is het eenig, welk alhier gevon- 
den wordt: by het Land-goed 7yierangis 
is ook een Marktvlek Zjsebinong geheeten, if 
alwaar ook eens ter week Marktdag is. 
Beooften dit Land-goed vindt men de 
Landen Zjtetrap van Mejufvrouw de 
Weduw van den Heer Oud Water Fiscaal 
‚Mr Pierre POELMANs 7filingfie en Clap- 
pa Nonga van de Weduw van den Burger 
Hoofd. ngeland JoNATHAN Micuair LS, 
Tfiepamink en Tfsyemappar zyn van een’ der 
zoons van gemeiden Burger Micureus. 
Genoemde Landen zyn van eene groote 
uitgeftrektheid, en zeer bergagtig, tot 
welke men niet dan met veele moeite 
C 4 ko- 


(40) 

komen kan, waarom dezelve ook buiten 
haaren Bezitter niet veel bezogt worden: 
De Gezichten, die men op die Landen 
vindt, zyn-allerverrukkendft by een ruim 
aantal van Verfchililende voorwerpen. De 
voordbrengzels derzelve beftaan voornaame 
Iyk in Ryft en Javaanfchen zuiker, die 
uit de getyferde vogt van de Areeng of 
Wyupalmboomen gekookt worden. Het 
Land Clappa Nonga alleen geeft Vogel. 
neften, doch niet van de befte zoort, De 
Landhuizen, welke op de vermelde Lane 
den gevonden worden, zyn of van hout 
en bamboezen, of van fteen, doch alie 
op de eenvoudigfte en min koftbaarfte wys 
aangelegd. Wylen de Heer Cud Waters 
Fiscaal Mr. Pirrre PoELMAN heeft 
aan het Land Zfietrap,. wiens eigendom 
het zelve was, de fchoone Gezichten, die 
de Natuur daar oplevert, zeer.veel door 
de kunft verfraaid. 

Agter of beweften het Land-goed Tjie- 
snangis is het Land Noefa Cambangan van 
den Heer WyckKeERT. ‘welk mede met 
een goed fteenen Woonhuis voorzien is; 
behalven een houten Huis, dat in een uic» 
geftrekte kom of vallei aan de Groote Ri- 
Vier ftaat, welke kom eenen fraaien 
boomgaard bevat van Mangiftangis- boo- 
men. 

ESTA Be- 


Cai) 

‚ Bezuiden het Land Tjiemangis vindt men 
geene Landhuizen meer, dan, op het 
Land-goed Bu:tenzorg, welk aan de Wetft- 
zyde van de groote of Tjieloarze Riviec 
ligt op eenen afftand van ruim twaalf en 
eene half uur gaans van de Stad. Dit uic- 
geftrekt. bergagtig beitek gronds, welk 
door Wylen Zyne Excellentie vaN IMHOFF 
tot eene Luftplaacs is aangelegd, is voor- 
zien met twee reien pragtige gebouwen, 
die tot vleugels zouden aienen van het 
Hoofd-gebouw, welk 'er nogthands niet 
gekomen is. Een klein Fortresje genoemd 
Pbihppina beveiligt deze plaats voor Stroo- 
pereien. Een ryk bevolkt Marktviek, daar 
alle Dingsdag-en Vrydagen markt ge- 
houden wordt, verlevendigt het zelve, 

Dit Land-goed, dar door de Compagnie 
aan Wylen Zyne Excellentie vaN IMHoFF 
is afgeftaan, is tot hier toe van den eenen 
tot den anderen GoOUVvERNEUR GENERAAL 
overgegaan, en is tegenwoordig het eigen- 
dom van den prefenten Heer Gouverneur 
Generaal Mr. WILLEM ARNOLD 
ALTING. De Gouverneur Generaal 
VAN DER PARRA pleegde jaarlyks in de 
Maand Augutus eenige dagen tot uitfpan- 
ning aldaar verblyf te houden in een der 
hoofdftukken van de vleugels; terwyl het 
andere tot eene Kerk dient, De overige 

je | Cs dee. 


C42 ) 

deelen van die Gebouwen worden door 
het Gezelfchap betrokken. Op drie groos 
te afftanden van vermelde Luftplaats ftaan 
naar den verfchiltende ftand en plaats ook 
verfchillende zoorten van eenvoudige en 
onkoftbaare Landhuizen ;het eerfte derzele 
ve op drie uuren afftands van Buitenzorg 
geleegen, en genoemd Pondok Gedee of 
het Groot gehugt, praalt by den ingang 
met twee reien fierlyke zeer fleurige en 
regt ftaande boomen, of palmen vaa wel. 
riekende Pienang, en de zogenoemde Am. 
bonfche Pienang, die eene affcheiding 
maaken tuffchen eenige Koffy- plantagies, 
en met een eene laan formeert na het 
Huis, dat van hout op taage fteenen pie 
laartjes gebouwd is, De Tuinen alhier 
geeven de meefte bloemen, terwyl de 
uitzichten, die deze plaats oplevert, zeer 
fchoon en bekoorlyk zyn; en die der ane 
dere ver overtrefven. De ligging dezer 
plaats, die geheel vry is, en door geene 
bosfchen bepaald wordt, is buitengemeen 
vermaaklyk en gezond, zo dat het daar 
omtrend de voorkeur boven de andere 
heeft. | 

Cicero door de Inlanders Pasfangraban 
geheeten, is de tweede plaats, die zes 
uuren gaans van Bwitensorg onmiddelyk 


beneden eenen zeer hoogen heuvel ligt, 
, tere 


C43 ) 

terwyl dezelve van agteren en aan de- 
noordzyde met hooge Bergen omringd is, 
waardoor deze plaâts met menige Water- 
bronnen en loopen vervuld is, die de Mloes.’ 
en Bloemtuinen geduurig vogtig houden; 
terwyl het gezicht boven dien vermaakt 
wordt door verfchillende zoorten van Waá- 
terfprongen, die hier en daar op eene zeer 
eenvoudige en niets koftende wys van 
bamboezen of riet aangelegd zyn. De weg 
die de Reizigers na die plaats leidt, is 
met veele moeite en koften voor Rydtui- 
gen bekwaam gemaakt. De Hûüizingen 
ter dezer plaats zyn van hout, en de 
meefte van bamboezen; de Lucht is ‘hier 
te fyn, en wegens haare felle koude, die 
door de winden van de toppen der bergen 
vallende veroorzaakt wordt, voor Lighaa= 
men die binnen een korten tyd van de 
Hoofdftad zig derwaards begeeven, zeer 
ongunftig en fchadelyk; het water daarvan 
doordrongen veroorzaakt by dezelve.me- 
de fchadelyke gevolgen van pyn, krim. 
pingen der ingewanden en den loops 
doch Menfchen, die trapswys en langzaa- 
„mer hand dit oord naderen, en ‘er allengse 
kens aan gewend worden, krygen een ge- 
zond en fterk Lighaam, en behouden 

eenen graagen maag. 
De derde Plaats, die van Buitenzorg op 
| | eenen 


C 44) 


eenen afftand van twaalf uuren ligt, het 
Warmbaden door den Inlander 7jsepannas 
of de Heete Rivier genoemd, ligt agter den 
Ooftlyken hoogen Berg van Batavia, by 
veelen bepaalder met den naam van. blaau- 
wen Berg-beftempeld, Deze plaats, wel 
ke eertyds om het Bad aangelegd en van 
veelen bezogt is, wordt thands tot, dat 
einde niet meer bezogt, noch gebruikt; 
denkelyk, om dat men in het begrip. is, 
dat hetzelwe die nuttigheid, voor de zíe- 
ken niet aanbrengt, die. men eertyds ’er 
van veronderfteld heeft, en cok om de 
moeilykheid en gevaarlykheid van den 
weg, die over klippen, rotzen, diepe 
valleien ,ftroomen en bergen na derwaards 
leidt, en niet dan te voet, en naauwlyks 
te paard kan bezogt worden. Twee op 
zeer geringen afftand van den ander vloei- 
ende heete en kil koude Weteren worden 
door een-gering behulp in eenen bak ge- 
leid, waarin men naar begeerte de trap- 
pen der hitte kan bepaalen; het warm 
Mac is. zeer fterk met zwaveldeelen be- 
zet; en wanneer men hetzelve eenige wei. 
nige dagen in eene fles befloten bewaart, 
wordt het flinkende, en geeft de lucht 
van een bedorven eiï,- Deze Plaats ís 
met zeer hooge bergen omflooten , hebben- 
de den Blaauwen berg en de vuur of 

TOQe 


C 45) 


rookende berg. genoemd Geenseng apie 
voor zig. Men vindt. in de nabyheid dee 
zer. plaats, als te halver wegs Buitenzorg 
en Pondok Gedee, zekere lompe. figuuren 
van Kei-en Wadas of Yzerfteenen, waar- 
van eenige door bebulp van eene fterke 
verbeeldings kragt de gedaante van Men- 
_fchen vertoonen, dewyl- dezelve. oud- 
tyds door Menfchen handen met bikken, 
kappen of wryven tot den vorm geholpen 
zyn; waarby eenige onverftaanbaare Ca- 
ratters in daarby, ftaande fteenen gegra. 
veerd voor de bygeloovige Inlanders der. 
zelver heiligheid nog meer beveltigt, waa- 
rom ze, hun geloof door eerbied , reuk- en 
bloem- offeren. daar aan bewyzen;, aan 
welke heiligheid inhet byzonder de kragt 
van MVrugtbaaheid toegefchreeven wordt. 

Omnijseeks het,warme Bad en dat van 
Cicero worden op. de hellingen en vlak- 
tens der bergen en heuvelen zeer veele 
„Aardappelen gekweekt „die naar de gefteld. 
beidof mulheid. der. gronden van verfchil- 
dende. grootte vallen , waar van,de uite 
‚ mantendíte grootte aan die van een geflo- 
‚ten vuist „evenaart Ook worden hier 

om(treeks eene, menigte van een zoort van 
_Savooikool op nieuw ontgonnen ‚gronden 
geplant. ag: pooten en planian van die 
33 | wrs, vr däfd. 


DAVE 


(46) 
aardvrúgt en moes verrigten de Inlanders 
voor het geld, welk hun op aanftaande 
leverantie van de op die plaatzen en op 
Pondok Gedee liggende drie Europeefche 
opzichters wordt voorgefchooten. Het | 
wvragtloon tot den afvoer dier Levens- 
middelen, welke alle gedraagen of per as 
moeten Gevoerd worden, maakt dezelve 
alhier eenigzins koftbaar. N 
_ Op de Bergen by Cicero tot aan Tfiepan- 
nds ilaan nog eenige zwaare boomen. De 
menigvuldige Bronnen en Wateren in de= | 
zen Oord, als mede te Sampea een Land | 
goed grenzende aan Buitenzorg, verichaf- | 
ven derzelver bewooners gelegenheid om 
de Ryft-culture niet alleen zeef gemaks 
‘Iyk, “maar ook het ganfche jaar door 
voord te zetten; met dit onderfcheid nog- 
thands,; dat dezelve door de koude van 
de eene plaats boven de andere langer ry- 
pe. De alle andere ftreeken overtrefven 


de koude van Cicero, welk maakt, dat de 


Graan-oogft aldaar altoos een of anderhelf 
“Maand ‘laater valt -dan ‘elders, en defzelfs 
_habuutfchap;_ welke koude mede oorzaak 
js, det aldaar de Pifang; Pienang noch Clap- 
“pus willen voordkomen,'terwyl daar tegen 
“verfcheiden planten én gewafzen, die aan 
‚koude Climaaten eigen Zyn „hier beter dan 
““@lders tieren ; als daar zyn de Peeren, Per. _ 
zie 


+ 


C:47 
giken, “Aardbeien, Aalbefzen en andere 


zoorten meer; fchoon ze den geur en 
{maak niet hebben der Caabfche en Eu 


peefche wegens de fterke lucht en groote 


hitte van den middag ; doch de Waterkers 
groeit hier in het wild, en is,zeer mals. 
Sampea ‚ dat. beweiten Buitenzorg ligt, 


_dseen final doch in de lengte zeer uitge- 


{trekt Land-goed van den meerwerf ge- 
noemden Heer vAN RiemsDyK , Defzelfs 
zuidlyke fcheiding is de top van het hoo- 
ge gebergte Salak, Op dit Land is mede 
een Berg, die Vogel-neften geeft, hoewel 
niet in zo-groote menigte ais die van Clap. 
Pa Noengal, doch die van een beter en wite 
zer alloy zyn; gemelde Berg, die niet zeer 
koog noch groot, -maar-van eene langwer-= 
pige gedaante is, ligt digt by de Rivier 
Tfiedarie, Een zoort van vogels, welk 
veele gelykenis met de zwaluwen heeft, 
en Waar van, zo ik meen in eene der 
Verhandelingen van dit Genootfchap ge- 
fchreeven is, maakt in-de diepe holen te- 
gen de wanden der rotzen en klippen in 
gemelden: Berg uit eenige lymige. ftofven 
hunne Netten, welke in het algemeen on= 
‘der den naam van Wogel-meften bekend 
zyn; en die zederd dertig jaaren een voors 
naam ftuk van luxe voor Chima geworden 
zyn, waar van jaarlyks een groot gedeelte 

| nâ 


C48 } 
ma dat Ryk vervoerd worden. ‘De holèg 
in de bergen, daar genoemde Zwaluwen 
‚hunne neften maaken, zyn zeer.diep; het 
water, welk ik er uit geproefd heb, was 
kil koud, doch piet aangenaam van (maak. 
om de ongemaklykheid en naarheid dier 
holen durfde ik tayyniet tot. geheel be. 
neden begeeven, Dit:Land Sampea heeft 
‘behalveri de Vogel-neften nog een groot 
inkomen. van’ de Ryftvelden, die daar in 
menigte zyn en alle uit bewaterde akkers 
beftaan. Omtrend een paar. Uuren gaans. 
naar den top.van het Gebergte groéit: de 
zwatte Bamboes zeer groot, zynde een 
zoort van glad en ongetakt of ongedoornd 
Riet, welk het meest alhier gebruikt 
wordt, waar onder ik ftoelen gezien heb, 
die elk over de drie honderd ttuks bevate 
ten, terwyl er ftukken onder waren van 7. 
duim holte ín haar diameter en ruim 1204 
voeren lengte. Dit Land is zeer -bergag- 
tig en niet gefchikt tot het gebruik van 
Rydtuigen; voer omtrend vyftien jaaren is 
‘er met zeer veele koften een groot ftee= 
nen Woonhuis gebouwd, dat thands Ber 
heel vervallen is, « 

Naaft Sampca. ligt het uitgeftrekt Land 
Sadeng, dat weinig bevolkt en bebouwd 
is, en nog veele Wilderniszen- bevat ;-het= 
zelve hoort met wei onder-eenen 'Eige- 


vaar. | 
Des 


(49 ) | 

„Peze bergagtige ftreeken verlaatende; 
en Noord-of Stadwaards keerchde, vindt 
men beweften de Groote Rivier of de 7 jie- 
loar ‘de Landen Tjteliboet van den Majoor 
der Oofter Javaanen PARTIE! AN, Pondok 
Poetjong van den Heer GEORGIUS Evernam- 
Dus MUNNIK Oud- Onderkoojman in ’s Ez 
Comps: Dienfít en Burver alhier, en Sau- 
wangan van den Heer JAN FRrperik Heim 
Oncerkoopmän en Suppooft van het 
Comptoir van den Heer D'r: êteur Genee 
raal, Op de drie-vermelde Landen ftaan 
kleine fteenen Landhuizen. De voord- 
brengzelen derzelve beftaan in Ryftvelden; 
waarvan de -meefte onbewaterde Akkers 
zyn, en eén klein getal Rundvee. 

Het Land Pondok Teron van den Boeke 
heuder in ’sE: Compagnies dienft De ze 
KER, cat tuffchen Porndok Foetjong en Saye 
wangan ligt, heeft geen fteetien Landhuis 
deszelfs voordbréngzelen zyn mede uit 
de-Ryftvelden en Runderbeeften. _ 

Verder Noordwaárds is het Land Dee 
pok, liggende op fuiín zeven en eenê halve 
uur gaans van de Stad; het zelve is een 
overgaarde eigetidom van den \ ader tot 
de Kinderen en volgende Geflägten van 
eenige vrygegeeven gedoopte flaaven van 
wylen den Raad van Indië CASTELEIN, 
die op hetzelve woonen, en zig met de 
as | D Ry fte 


(se) 
Ryftteeld erneeren. Tot ftigting-en ondere 
houdins-dier Leden der Chriften Gemeene 
teis ter dezer. plaats een. Schoolmeefters 
die de jeugd in de. Maleidfche Taal ondere 
wyft in een vaa hout opgebouwd Kerkje, 
alwaar nogthands door geen’ Predikant - 
dienft gedaan. wordt, vermis tot de bes 
diening. des Hz. Avondmaals voor dezelve 
om de drie Maanden ééns Kerk op Welfen 
vrede gehouden wordt, en de H: Doop in 
de Buiten-kerk der Stad aan hunne Kine 
deren toegediend wordt, 
Op zes en een quart uur gaans van de 
Stad ftaat in deze. ftreek een grooce nieuw 
_ Huis op het Land. Tjengeere,- dat thands 
van weinig gebruik IS „vermits -deszelfs 
Eigenaar de Heer. JEAN Dar Burger en 
Oud Schepen in de Bezitcing is geraakt 
van het beneden hetzelve. grenzende Land 
Lebak. Boeloes. of … Simplieitas -welk «met - 
koltbaare (teenen Gebouwen voorzien is, en _— 
met een’ ‚pragtigen, Luin, ruime, wandels 
dreeven, nuttige plantagien, boomgaar= 
den, en eene Harten of Wilde baan vere 
fierd, gebouwd en aangelegd door den 
Wel Ed: Geftr: Heer. Davip JoAN SMiras 
Raad Ordinair van-NNederlands Indië. De 
Gezichten van het boven-huis. dezer Plaats 
zyn zeer fraais de Koe- {tallen op dezelve, 
die „Eenjgeral van twaalf honderd Runder 
bees. - 


(st) 
beeften bevatten; mauken de uitgeftrekté 
velden nuttig en voordeelig tot weide ;-tere 
wyl eene Land- markt; die \rydags ges 
houden wordt, de eenzaamheid des oords 
een weinig verlevendigt. 

Beooften dat Land-goed vindt men op 
het Land Poraok 7fiona van den Heer 
CAREL FREDERIK VoN Dyke Burger en Lid 
van het Eeirwaarde Collegie van Heetmraa- 
den mede een goed fteenen Huis. 

Iets beneden hetzelve, op omtrend vier 
uuren gaans van de Stad, ftaat een oud 
Gebouw van hour op het Land Dregter- 
land, toebehoorende den- Heer Oud Mas 
joor der Infanterie JAN ANDRIES DuuURKooP, 
en in het jaar 1699 door den Heer Raad 
van Indië CAsTELEIN gebouwd. Uit het ops 
fchrift, welk ’er- voor gevonden wordt; 
is te befluiten „ dat het zelve; fchoon maar 
enkel van- hout, in-dien tyd als-een ganfch 
groote onderneeming is aangezien; luidens 
de gemeld Opfchrift alduss | 


Denken zónder doen: 


__ Wie altyd denkt en peinft; 
„en nimmer durft beginnen, 


„Wie altyd overlegt, Lats 
de zwaarigheid van ‘t werk; | 
ve deehnhkene D 3 we E … Wie. 


al 


(52) 
Wie altyd ligt en maalt, 
en rammelt met de Zinnen, 


Bouwt nimmermeer een Huis, 
veel minder eene Kerk, 


Slaat Handen aan de ploeg, 
en ligt hier niet te wroeten; 


Te fpeelen met Uw brein, 
maar grypt de fteenen aan, 


En metzelt met de daad , 
de kunft zal U ontmoeten; 


Hy. heeft: genoeg gewild, 
die flegts heeft onder{taan, 


De zombere en bekoorlyke eenzaamheid 
dier plaats geleegen aan de Groote Aivier, 
heeft Wylen Zyne Excellentie MosserL 
wiens eigendom het was, tot het befluic 
gebragt om ‘er een pragtig fteenen Ge: 
bouw te zetten, dat ook in 1759 ondernoe 
men werdt, doch door Hoogftdefzelfs 
Overlyden in 17co onvoltooid is gebleeven. 
By verkoop is het gekomen aan defzelfs 
tegenwoordigen Bezitter den Heer Duure 
Koop, die mede zederd het jaar 1755 in 
het bezit is van het- Land goed TANJONG 
We«esT, dat omcrend drie quart Uur gaans 


beneden Dregterland ligt. Zulke twee by 
ele 


(53) 

elkanderen liggende Land- goederen In ef 
gendom te hebben heeft den Heer Dvuun- 
koop, doen beflu‘ren om het onvoltvord 
Gebouw van Dregterland af te breck.n, 
en op Zunjong te plaatzen, zo dat het zel. 
ve thands met een Landhuis voorzien is, 
welk in gemak en ruinite alle andere overe 
treft: Een Toren van vyf verdiepingen ter 
hoogte van 94 voeten, benevens eenen 
uitgeftrekten Tuin in eenen grootfchen 
{maak aangelegd, èn eene Clappus plane 
tagie van byna honderd en vyftig duizend 
{tuks, zyn de Vrugten van een werkzaam 
en beftendig verblyf van den Eigenaar, 
in een ruim-beftek van zes en dertig jaa= 
ren tyds op vermeld Land-goed; waartoe 
eene bezitting van meer dan vyf konderd 
Slaaven, fchoon voor een gront gedeelte 
gebezigd tot het bewerken eener Zuikere 
plantagie, veel toegebragt heeft om one 
derneemingen van dien aart uittevoeren, 
en een bofch van Jatie-boomen aan te 
leggen, waarvan hier geen weerga is. Van 
de drie Zuiker-molens, welke hier gee 
ftaan hebben, is thands nog maar een 
overig. Eene welbebouwde Markt, welke 
‚Zondags gehouden wordt, maakt een ge- 
deelte der Inkomften van dit Land uits 
terwyl een getal van boven de drie duie 
zerd Runderen en vyf honderd Schaapen 
de w-ide der Velden van de beide Land. 

Ö 3 Bog 


C54) 


oederen,afscheert en den. Eigenaar mat 
winften voorziet, 

Langs deze ftreek ftadwaards vindt 
men nog verfcheiden aanmerkelyke Land- 
goederen aan de Weft zyde van de groote 
Riuter of de Tjiloar, doch geene fteenen 
Land-huizen, als op de hier vooren bee 
fchreeven Land goederen Campong Ma- 
layo, en Materman. 

Beneden Materman » Op omtrend eene 
en drie quart uur gaans ‘van de ftad, is 
her Land Menting of Ontong Fava, zyn» 
de een eigendom van drie Erfgenaamen van _ 
wylen den Heer Piere Josera DE VIENNE - 
in leven Opperkoopman en oud Binnen- 
Regent van het Buiten- Hofpitaal alhier. 
Dit Land, fchoon niet groot , is nog- 
thands het. rykst beboomde van alle ande- 
re Landen naar evenredigheid van defzelfs 
grootte, het.zelve is met een klein ftee- 
ren Huis voorzien. Een ryk Moorfch- 
Koopman AssAN NINA Daur, heeft van 
A° 1755. to: 1762. alle zyne {chatten en 
vermogen tot het aanleggen van zeer 
fraaie Boomgaarden en Wandeldreeven op 
dat Land zodanig uitgeput, dat hy ten 
_Jaatften tot het bedelen gebragt is. 

Beneden Menting leidt de weg, die 
Ooftwaards afgaat, na het reeds genoemd 
Lard-cord Weltevrede en die, welke 
Weltwaards aad na ek Land Tanabang. 

Ta- 


GERD 


… Tanabangs ten regte Tans abang dat in 
het Maleidtch Roode aarde betekent, ligtop 
de hoogte van eene uur gaans van de 
{tad , aan de Rivier Crocot. Wylen de 
Gouverneur Generaal vaN IMHOFF, heeft 
er een groot fteenen Huis gebouwd met 
genoegzaamen fieraad en ruimte, doch 
van een’ zonderlingen fmaak: verfcheiden 
groote Zaalen en andere Vertrekken hebe 
ben alle communicatie met den ander, 
waar door een onbekende in het zelve vere 
doold raakt, en niet dan met moeite of 
door een Wegwyzer er uit geraaken kan, 
Het zelve is <kands een Eigendom van den 
meermaalen genoemden Heer vaN -RiEMs-e 
pykK. Dit Land-goed heeft eenige bewa- 
terde Ryftvelden , en eene kleine Weis 
doch een groot inkomen van eene Markt; 
die Woensdags en* Zaturdags gehouden 
_ wordt- | 
Van Zanalang loopt een groote land. 
weg regt Zuidwaards, waar onder ande- 
ren ook de zeer fterk beteelde en met 
Vrugt-boomen ín menigte beplante Lan- 
den Pelia en Ganaeria Crap van den Ca- 
pitain der Moorfche nace Manomer 
Arta liggen; de Rivier Grogol, die de 
Wettlyke fcheiding maakt van deze lan- 
den, bevogtigt de laage Velden tot den 
Ryft- teeld. | 
je ; D 4 One 


(56) 

Onder andere goede Landwegen, welke 
met wagens ten allen tyde kunnen berees 
den worden, is de weg welke van Tange 
bans weftwaards loopt, en voor den zuis 
der Heeren- weg geenfzins behoeft te Wy- 
ken; waarom degelve even zo lief verkoo. 
ren wordt om na Bu:tenzorg te ryden, als 
de vermelde groote Zuider weg Langs 
dezen weg vindt men mede verfcheiden 
Land- goederen, met Heeren. huizen VOOr« 
zien. 


Even voorby 7, anabang (taat eene flee. _ 


nen wooning op het Land Daafzicht van 
de weduw van den Burger RVsBIETER, en 
een weinig boven het zelve een klein ftee. 
nen Huis op het Land van Juffrcuw 4 
BEsTEN. | 
Het Land Laanbof, geleegen anderhalve 
uur gaans van de ítad, prykt met een 
groot Woonhuis van den Wel Ed. Geftr, 
Heer Raad van India JAN HENDRIK. Wie- 
GERMAN; eenige bewaterde akkers tot 
Ryttvelden omzoomen de hooge en met 
zwaare Vrugtboomen bedekte gronden; 
welk een fchoon gezicht op levert; ter» 
wyl de wei eene Kudde van een paar hons 
d.rd Runderen voedt. 
De Heer ANpRigs HARTSINCKs Opper. 
koopman en gewezen Opperhoofd van 
$oyracarta, heett op defzelts Lande goed 
Dg Ja 


* 


| (57) 

apan, geleegen twee uuren gaans van de 

ad, een goed fteenen Woonhuis, en op 
het uitgeftrekt laand. Grogol geleegen 25. 
uur gaans van de ftad, eertyds een cie 
‚gendom van wylen den Heer Geuverneur 
„Generaal pe KLERK, een groot {leenen Huts 
en verfcheiden ruime Gebouwen. Van de. 
ze beide Landhuiten heeft men een fchoon 
uitzicht over bewaterde dalen op: de Bere 
gen, inzonderheid wanneer de Vlakte met 
Ryft beteeld is, Een nieuw aanleg van 
eene Kudde Runderen, ten getale van om- 
trend honderd ftuks zal in tyds vervolg de 
leege Velden van dit uitgeftrekt ftuk 
Gronds nuttig maaken, 

Beweften Grogol is het Land Kobon JFo- 
rok of Vredeluft van den Burger GuiLLrau- 
‚Me Erie TEISSEIRE, voorzien met eene goe 
„de fteenen Wooning aan de Rivier de 
Paffangraban ; Twee, fchoone Boomgaar- 
den van Mangiftangis-boomen digt by het 
Huis verfieren het zelve uitermaaten; Eee 
menigte van bewaterde Akkers tot kwee- 
king der Ryft, en eene Kudde van agt 
honderd Runderen maaken een groot dee} 
der inkomften van dit Land-goed uit 
‚… Benoorden het zelve is het Land ds/à 
van de Heer Jan JAcoB VoGeLaar, Oi 
derkoopman en Kaffier der Koftpenningen. 
Een klein fteenen huis, en een aan het 
ra zel- 


(53) 
zelve geevenredigd net Tuintje maakt deze 
plaats zeer aangenaam voor eene korte uite 
vlugt; het Land hier aan behoorende is 
__uicgeftrekt, en beftaat uit Gras- landen tot 
voeder voor paarden, bewaterde Ryftgrone 
den, en Weide, die door vierhonderd 
Runderen beflagen wordt. Eerpe Markt, 
Dorderdags gehouden, maakt een deel 
_der inkomften van dit Land- goed. 
Langs voornoemden Heeren-of Land= 
weg komt men ook aan de volgende Land. 
goederen, waarvan de Gebouwen aan de 
Weftlyke boorden der Rivier Paflangrg- 
ban ftaan, | balk 
Bezuiden Koton Forok of Vredeluft is het 
Land Panombeeng of Zorg-wyk geleegen 
twee en drie quart uur gaans van de ftad, 
De in het jaar 1788. gerepatrieerde Heer 
DANIEL ADRIAAN BEEKMAN gewezen 
Koopman en Eerfte Adminiftrateur in 's Es 
Ccmpag: Weftzydfche pakhuizen heeft 
op het zelve, in het Jaar 1786. eene bur- 
gerlyke Luft-plaats aangelegd , waar aan 
deszelfs tegenwoordige Eigenaar de Heer 
FRrEDRIK SCHOUWMAN Opperkoopman, 
Ferfle Adminiftrateur in den Medicinaá- 
len Winkel en Schepen der Stad zodanige 
verbetering gemaakt heeft, door andere 
Fvgeleegen kleine ftrooken lands aan te 
koopen, Gebouwen er by te voegen, Tui- 
| nen 


‚0 ) 

sen uit te leggen en verfieren, dat hee 
gelve, fchoon alles in het klein, voor 
„eene der netfte en fraaifte uitvlugten alhier 
kan gehouden worden. Eenige weinige bee 
waterde Ry(tvelden, huur van Vrugt- boos 
„men, benevens aie van Catjang en Ananas 
tuinen, en een Koeftal bevattende omtrend 
vier honderd Runderen ‚ maaken de inkom- 
ften van dit Land-gced uit. 

De Wel Ed: Geftr. Heer GrysBERT JA- 
coB WELGEVARE , Raad Extra- ordinair 
van Nederlands India heeft omtrend drie 
quart uur gaans boven het Land van den 
Heer ScHoUWMAN een aanzienlyk Land- 
goed, genoemd Panombeeng Lo Jamie en 
Panigaran, of in het geheel Ruf? en (erk. 
Op het zelve ftaat een ruim Woonhuis 
met eene verdieping er boven, die zvn 
Wel Ed: zelf voor agttien jaaren heeft 1: ae 
ten zeten; goede rydwegeu tot de in bec 
Land liggende dorpen der Javaanfche Op-= 
gezetenen maaken het zelve zeer vermaak- 
lyk- Eenige door het land loopende laa- 
ge bewaterde ryftvelden, en hooge akkers 
met Cartjang en Ananas beteeld bekooren 
het gezicht, inzonderheid, wavneer zes- 
tien honderd Runderen uit den ftal gelaa- 
ten de wei bedekken. 

Naaft dat Land-goed ligt aan de boven 

pf zuidkanc her Land Pondok Petong van 
| den 


( 6o ), | 
den Heer Erkrrens, Burger en gewezen 
Rooi- meeiter; een zúddelmaatig fteehen 
Huis verfchaft aan den Eigenaar een gee 
poegzaam verblyf. . Eene Kudde van boe _ 
ven de drie honderd Runderen, eenige 
hooge en laage Ryftvelden, als mede Ca- 
tjeng-tuinen en huur van Vrugt- boomen 
maaken de takken der Inkomften van dit 
Land uit. | 

Bove vermeld Land vindt men aan de … 
Weflzyde van de Rivier Paflangrahan geen 
Landhuizen meer, en die, welke beoosten 
dezelve ftaan, gelyk die der Landen Sim. 
Plicitas en andere, zyn hier vooren reeds 
befchreeven. | | 

De Landhuizen, welke in de Omme-en 
Bsvenlanden beooften en bezuiden deze ftad 
taan, dus kortyk opgenoemd hebbende, 
zal ik wat wydloopiger handelen over die 
der Wefllyke en Zuidwefilyke, en met 
eens de Landen aldaar wat breeder be- 
fchryven. | 

Ik begin met het Land-goed Bergzicht 
dat beweften den Poft dnkee aan de Mooe 
kervaart ligt, zynde omtrend eene en 
een quart uur gaans van de Stad, thands 
een eigendom van den Heer JAN JAcoB 
\oceraar. Wylen de Ritmeefter der Bure 
ger- Cavalery de Heer Mor heeft voor 
het jaar 1750, aan dit waterryk oord een 
| fchoon 


(61) 


fchoon fteenen Huis met eene verdieping 
op het zelve laaten zetten; de netheid van 
het Gebouw en dies fterkte, benevens de 
zwaare houtwerken, “welke alle nog goed 
en gaaf zyn, duiden genoegzaam aan dat 
het een werk van de voorige halve Eeuw 
is; terwyl de met flooten omringde vier. 
kante Tuin en vierkante-perken in dene 
zelven mede de regt-en flegtheid van dea 
fmaak van dien tyd aftekenen * Het land 
aan weerfsyden van den Tuin is laag, en 
beftaat grootendeels uit gras-land tot paar- 
den voeder; terwyl aan dit Eigendom me- 
de nog een. deel Lands behoort, dat be= 
zuiden de Mookervaart ligt op zeven quart 
uur gaans van de: ftad, bekend onder den 
naam van Papotongau, Tjantiga, ‘en het 
hier vooren befchreeven Land. goed Asfaim 
daar een marktvlek is, welke markt in’ 
het jaar 1788. nog op Tyantiga geftaan 
heeft, doch door den prefenten Eigenaar 
den Heer VoGELAAR, met approbatie van 


de: Hooge Regeering dezer Landen op 


dsfam is verplauft. EN Ree 
Voorby het Land Goed Bergzicht vinde 
men op het Land Pref rg ven den “Ouds 
Burger Capitain den Heer JovaNNes Coe 
NINCK, eên fteenen Lard-luis, fraande 
aan. de Zuid-zvde van de A{cokervaart, 
Een houte Speel- huis zan de Kivier ge- 
} ge plaate 


(62) 


plaatft geeft een fraai ver uitzicht over ert- 
langs dezelve, op bovengenoemden Tuin 
van den Heer VocELaAAR enshet Fort As 
kee, Dit Land Piefeng is voor het grootit. 
gedeelte een Moeras „- waar uit-de „Eiges 
naar een goed inkomen heeft van het daar 
in beteeld. paarden gras by den Inlander. 
bekend onder den naam van Rompot Padie 
Padie (4) 3 ; $ 
Langs den Heeren-wez vande Mookervaré: 
die omtrend een quart uur gaans beneden: 
het befchreeven Länd-goed Piefeng door: 
middel van eene Tolnrug overgaat tot de. 
noord zyde van de Mookervaart, waar langs 
de zelve tot aan de Sluis van Taxgerang- 
loopt, vindt men op zeven quart uur: 
gaans van de-frad her Land-goed Minge: 
Dawa of Zwaanenzang vanden Heer. 
HENDaik PiereR BANGEMAN ;> Koopman 
en ‚gewezen „Eerften Adminiftrateur van 
de Pakhuizen ten Eilande Onru?; waarop 
een fteenen Huis {taac; ‘Een Koeftal van 
ina 1e stb eo TUIOE 


ed blad LES de b- 


(B) *Rompot is in het Maleidfch Gras. Padie zegt 

Ry, zie Noot op blad: 3. Dit -zoort van Gras is eeuw” 
gewas „ dat. zeer veel overeenkomtt heeft met nec Ryúte 
ges behalven dat, het geene vru ten aan de Ryft gee 
\k voordbrengt; het groeit niet in alle moeraszen, maar 
wroet daar in geplant en zorgvuldig onderhouden wore 
den, door het geduurig met water te voorzien, van: 
Onkruid te zuiveren, en ‘er tieeds van &- {nyden, op dat 
hetsmals en jong blyve. 


( 53 2 

ruim drie honderd Beeften, een Clappus, 
boich, en Grafland maaken de takken van 
begselië Inkomtten uic. | | 
‚Ruim een halve uur boven hetzelve is 
het vermaaklyk -Land- goed Tjenkartng, 
tocbehoorende aan eenige der Kinderen 
van den, Wel-Ed: Geftr: Heer Smi THs 
Raad Ordinair van Nederlands India; die 
zelfde hand, welke zo veele andere: Buie 
ten- plaatzen met {maak aangelegd heet, 
onderhoudt en verfaait ook deze voor zye 
ne Kinderen. Een genoegzaam ruim en 
gemaklyk Huis met eene verdieping op 
het. zelve, nevens verfcheiden bygeboue 
‚wen ftaan op de-hoogfte plaats dezer laage 
en. moeraszige -ftreek. De grond voor, 
en rondom het Hu's is met fraaie laanen 
doorfneeden;-eenige van die, welke voor 
het Huis zyn, leiden het gezicht op-eeni= 
ge tot vyvers uitgediepte moeraszen, en 
over dezelve door gewitte.boogen op den 
Heeren-weg ende Mookervaart : „die altoos. 
levendig zyn-van voetgangers, van-ryd- 
tuig » en zeilende. of getrokken vaartuigen, 
Aan de eene zyde van het Huis ftaan eeni. 
ge oude en lommerryke Ganderia boomen, 
waar onder men in de zwaarfte middag 
hitte genoegzaame koelte vindt, en van 
Waar men in ’c verfchiet eene zeer. groote 
Koekraal. ziet, die omtrend de agt hon- 
Ik derd 


C 64 ) 


derd Rundêren bevat. Aan de andere zy: 


de van het Huis ís eene wel aangele;de 
plantasie van Clappus en andere zoorwen 
var Vrugt- boomen; terwyl een door het 
mo:ras opgehaalde dyk en wel onderhou= 
_den weg agter het Huis, het verblyf alhier 
zêer aangenaam maakt; vermits men daar 
door eenen gemaklyken toegang heeft tot 
een der grootfte Binnen- waters omftreeké 
deze hcofdplaats, welk met’ vifch ‘vervuld 
is, de Zuiker- molens Capok en Camal, en 
van daar tot de Zee, | 

‘Vlak tegen over dit Land-eoed vinde 
men ‘aan de Zuidszyde der Mookervaart 


het Land ven der Wel Ed: Groor Agtbs 


Heer HENDRIK VAN STOECKUM Eerften 
Raad en Directeur Generaal van Nederlands 
Indiä, mete Tjenkaring genoemd. en be 
ftaat voor het grootfte gedeelte uit pras- 
landen; een genoegzaam ruim Heeten. huis 
gefc' ikt near den ftand dezes oords, en 
den van tyd tot tyd aangehoogden en met 
Clappus en andere wrugtboomen beplanten 
grond rond om het zelve, maakt het tot 
eene -aangenaame uitvlugts langs een groot 


gedeelte der vaart aan dit Land-goed-is 


het bezct- met wooningen der Opgezetes 
nen, die elk een zoort van Tuin hebben, 


zeer wel met vruetboomen beplant. De 


tevendige vaart en Heeren- weg; welke kore 
| tef 


n 
dame 


C ós) 

tér by dit Hu's is, dan van het tegen over 
liggende Land-goed; verfchaft ook aaf 
het zelve een onderfcheidener gezichts 
terwyl dat, welk men aan den Zuidkant 
van ‘het Boven-huis heeft, zeer fchoon 
is, als trekkende over eene ruime vlaktes 
die altyd met het bekoorlyktt Graan be- 
dekt ‘ís, op verfcheiden in het verfchiet 
liggende wel beplante dorpen, wildeniszens 
en by helder weder ook op de twee hooge 
bergen Mangamandong, en Salak, en de 
ketens der Weftiyke of Kendangze Geberg- 
tens, en die der Ooftiyke, gelyk de Goe- 
hong Poetrie, de Ambalang, en anderen. 
Een Koeftal geplaatft op een ftuk gronds; 
welk met Clappusboomen beplant is aan 
de overzyde der Afookervaart, dat tot dit 
zelve Land-goed behoort, bevat omtrend 
drie honderd Runderen, welke daar eene 

genoegzaame weide vinden, he 
Op byna drie uuren gaans van de Stad 
aan de noordzyde der MZookervaart is het 
Land-goed Kalidras, dat in het Maleidích 
de Sterke Rivier zegt; dit Land-goed heeft 
in de wandeling by de Europeezern den 
aam van Weflcrvrede gehad, en gehou- 
den tot het jaar 1780, toen het zelve 
__ €en eigendom geworden is van Wylen den 
Heer Read Extra- Ordinair van Nederlands 
Indië vaN DER Bure, die het zelve den 
E naam 


(66) 
naam gegeeven heeft van Burgvlief, zynde 
thands bezeeten by dén Heer Eertten Secre. 
taris der Hooge Indiafche Regeering 
PieTER VAN DE WEERT. Een proper huis, 
ftaande kort by den Heeren-weg, en de 
daar langs ftroomende vaart, maakt deze 
plaats zeer levendig, en het verblyf op 
dezelve aangenaam, Eene kudde van ome 
trend elf honderd Runderen bedekt de wet 
van het noordlyk gedeelte van dit Land. 
goed, en maakt den voornaamften tak der 
_ Inkomften uits terwyl het hout. bosch, en 

het loof der Gebang of wilde palmboomen, 
benevens de vifichery in het binnen- water 
Tjenkaring mede iets geeven, doch het 
ander gedeelte van dit Land- goed aan de 
Zuidzyde van de Mookervaart levert Pae 
die en Gras voor de paarden, 

Nevens Burgufiet vindt men aan de 
noorzyde der Mookervaart, op drie en 
eene halve uur gaans van de Stad, een 
fteenen Huis met veel anderen bygebouwen 
op het Land Pacojang of Concordia van den 
Heer Oud Fabryk CoRNeris pe Kersen. 
Een getal van drie honderd Runderen, en 
de tienden der jaarlyks met Ryfít beteelde 
gronden maaken behalven de vrugten en 
bloemen van den Tuin om het Huis de In 
komften van dit Land uit. 


Tegen over Concordia ligt aan de Zuid- 
zyde 


C 67) 


#yde der Mookervaart het Land Porisvan 
den Heer ABRAHAM BETTINK Burger en 
Oud Ouderling der Gereformeerde Gee 
meente; deze uitgeftrekte en bofchagtige 
ftreek Lands geett aan den Eigenaar cen 
inkomen uit brandhout, loof. der Gebang 
of wilde palmen, Padie, en eene kudde 
van by de vier honderd Runderen, Een 
kiein fteenen huis geeft aan deszelfs Bezit- 
ter alhier een genoegzaam verblyf. | 
Een quart uur gaans beweften Concordia 
aan de noordzyde van dè Mookervaat is 
het van ouds vermaard Land-goed Xa. 
dauvong, waar de Goüverneur Generaal 
LWAARDECROON eenen ruimen” Tuin om= 
vingd met eene diep gegraaven floot met 
zeer veele kunft heeft laaten aanleggen s 
en een Huis zetten haar de bouworde van 
dien tyd, beandwoordende: deszelfs ruime. 
te, gemak, en fieraad aan den ‘hoogen 
ftand, en het vermogen des. Aanleggers,” 
die der plaats den vaam gegeeven heeft 
van Leenbofs Weergade , als zynde het zel 
ve gebouwd, en aangelegd omtrend in den” 
fmaak’ van hoogft deszelfs Tuin, geleegen 
aan den Gelderfchen:weg , naaft of. van de 
Ooftzyde van de Buiten Portugeefche Kerk, 
welke Tuin enkel Leenhof senoemd werde. 

Dit Lend-goed Leenhof: Weers ade behoort 
tegenwoordig aan den Heer jJraNn Dat: 
E 2 Dure 


C 68) 


Burger en- Oud Schepen. Uit eenige der 
nog ftaande -oude Mangiftangis - boomen, 
kan men op maaken, dat de Tuin in groote 
vierkante perken verdeeld was, bevatten. 
de iecer perk eenen boomgaard, die ín de 
droogte bevogtigd werdt van het water 
uit eene put, die door de kunft zodanig 
geconftrueerd is, dat ze met weinig moei 
te en arbeid genoegzaam water aan den 
ganfchen Tuin kan geeven; wordende hee 
„water uit die put door fteene en loode 
buizen den geheelen Tuin door geleid; 
vermelde put ftaat aan den Heeren. weg 
digt by de ‘Rivier, waar uit -dezelve door 
middel van een onder den grond-gewelfde 
breede goot geduurig met water uit de 
Rivier voorzien wordt; het water wordt 
uit de put opgehaald door middel van 
eenige vierkante emmers, die elk omtrend 
8, ponden vogt kunnen bevatten; deze 
hangen digt by den anderen aan een’ yze- 
ren ketting, die over een rad loopt, dat, 
vlak boven de put ftaat , welk rad aan een lang, 
as Zit, dat aan deszelfs agtereinde mede een 
ander kleiner rad heeft, welk gevat wordt 
door een horizontaal kamrad, ftaande aan 
het boven einde van een perpendiculair 
houten fpil, waar aan een boom geftooken, 
en door een bufvel gedraaid wordt, die 
alzo het ganích werk In beweeging brengt. 
en 


C 69 J 


en de vierkante emmers, die aan den yzeren 
ketting vatt zitten, aan de eene zyde na 
beneden in de put brengt, dezelve met 
water vult, en aan de ander zyde weder 
„doet boven komen; wanneer de emmers 
dus gevuid, over het rad, dat boven de put 
is komen te liggen, enal zagtjes na bene- 
den gedraaid worden, ftorten ze aile hun 
water uit in eenen nevens de put gemer- 
zelden bak, waar uit het weder door eene 
pyp in de daarby zynde, en door den gan- 
fchen Tuin loopende goot komt, en alzo 
den geheelen Tuin met weinig moeite be. 
vogtigt. Ruim vyf honderd Runderen wei- 
den op dit Land. goed, welk ook deszelfs 

grootfte inkomften uicmaakt. | 
Het naafte na het Weften lisgende 
Land-goed genoemd Battoe Pepper heeft 
bevoorens onder het hier befchreeven Caz 
dauong behoort, doch is van van hetzelve 
door Wylen den Heer Davip pu Fau pg 
LA Loneur wiens eigendom het nevens 
verfcheiden andere en hier nate befchryven 
Land- goederen was, in het jaar 1779. af. 
gefcheiden; de Heer HENDRIK Pre ren 
BANGEMAN Koopman en gewezen Kerte 
_Adminiftraceur in ’sE: Compagnies Nego- 
tie pakhuizen ten Eilande Onruf? heeft in 
het jaar 1788. op een’ vermaaklyken ftand ; 
digt aan de Mookervaart, vier uuren gaans 
E 3 van 


£-79 


wan de Stad, -een fteenen huis met de 
noodige bygebouwen laaten zetten, het 
genfch Land van onkruid en kreupelgewas 
laaten zuiveren, en tot bouwlanden vere 
‚huurd, zo dathet genete vooren aldaar wild 
Een woeft was, thands eene heerlyke vers 
tooning van eene welbebouwde uitgeftrekte 

vlakte aan het oog oplevert. | 
Beweften het Land-goed Battoe Jepper 
vindt men op de daar nevens liggende ian- 
den Tana Saratoes en Parangkoeda geen 
Land- of Heeren- huizen langs de Noord- 
zyde van de Mookervaart meer; doch op 
her tegen over het zelve liggende Land 
Zana Tiengie of Amflelveen aan de Zuid. 
zyde van gemelde vaart, vieren eene 
halve uur gaans van de Stad, is door den 
Heer Josera Dar Burger en Lid van het 
Eerw: Collegie van Heemraaden. der Stads 
Cmmelanden , wiens Eigendom het nog iss. 
in het jaar 1786, een fraai Land-huiïs met 
tene verdieping ‘er op gebouwd, van waar 
men na het. zuiden het fchoontt gezicht 
heeft over uitgeftrekte en met allerlei ges 
waszen beplante velden, op de Bergen, 
en va het Welten op de Sluis en Veldfchans 
Targerangs aan -de Noordzyde van het 
Buis, hie met een grooten tuin, omringd 
is, ziet men zeer veele en ruime Gebous 
wen van twee dubbelde Olieperszen, net 
e 


pn 
Ee 


C71) 
de daar by behoorende molens, ovens, 
en fornuizen, door gemelden E.genaar met 
zeer veele koften van fteen gebouwd, en 
met pânnen gedekt, 

Tot dus ver ftrekken de met Land- of 
Hieireh- huizen bezette Land- goederen 
langs de Mookervaart „, waar van ik hier 
nader zal {preeken, benevens de boven de 
zelve liggende Landereien, terwyl ik nu 
weder terug zal treeden tot agter het Land 
Bergzicht van den Heer VOGELAAR, en 
«eene befchryving geeven van de Landen, 
die aldaar-langs het Zeeftrand liggen, be. 
nevens die, welke aan de Ooftuyde van 
het beneden-gedeelte der Tanzeranfche Rí- 
wier gevonden worden. 

Aster het Land Bergzicht ligt aan de 
uitmonding van de Ankeeze Rivier een 
klein ftukje Lands van de kinderen van 
„OOST SLINGELAND, bebouwd met een plan- 
ken huis; in dít Land en het naafte aan 
Zeeftrand liggende Compagnies Land Pas- 
fier Poetie, worden de befte zoorten van 
kleine Garnaaltjes gevangen, die de Inlan- 
ders met den naam van Oedang apie apie, 
dat is veurige Garnaalen benoemen, ea 
zeer veel ten Eilande Onruf} en op de 
markt alhier vertierd worden; ook wor- 
den uit dezelve zeer veele Krabben en 
„aalinge gevangen, hoe wel de laatfte 

| É 4 niet 


€723) 

niet zo goed vallen, als die uit de poelen 
en fpruiten van Bantam komen; het voore 
naamfte inkomen dier beide Landen is 
brandhout. 

… By gemelde -Landjes liggen ‘aan den doo- 
den loop van de Ankeeze Rivier de Lan. 
den Znkee en Kapok, van Mejufvrouw de 
Weduw van den Heer SiRARDUS BARTLO, 
in leven Bailliu dezer S:ad; op elk derzelve 
ftaat een Zuiker- molen, en de wel be- 
bouwdfte dier beide op Askee, alwaar 
ook een genoegzaam ruim @n goed fleenen 
Huis ftaact voor iemand, die tot den 
ftand dier koftwinning zig begeeft, van 
waar een fraai uitzicht op het Toihek van 
Puefeng en den weg langs de Mfooker- 
vaart. is. 

Beweften Kapok agter het Land Burgulict 
van den Heer vaN -pE WeEeRT vindt men 
het Land Camal van den Heer JOHANNES 
GRrEzviNG Burgeren gewezen Lid van het 
Eerw: Collegte-van Heemraaden;.hier op 
„ftaan twee wel gebouwde Zuiker- molens, 
met een genoegzaam Woonhuis; de pro- 
dugten die deze molens opleveren, wòr- 
den tot aan Zeeftrand per as vervoerd, 
en van dear met vaartuigen na de Stad. 

Nog verder. heweften vindt men het 
Land Dadep van Mejufvrouw, de Weduw 
van den Heer CoENRAAD BoopE, in leven 


Qud 


(73 ) 
Oud Capitain Titulair der Burgerei. … De 
gerepatricerde Captain Ingenieur de Heer 
„Frans JacoB -BerG heeft in 1761. op het- 
zelve een der fraaifte fteenen wooningen 
voor een’ Bettierer van Zuikerplantagien 
Jaaten zetten, en twee Zuiker- molens met 
hunne Lootzen en Kraalen aangelegd, 
waar van thands nog een aanwezigis — 
De weg, welke door dít en-de hier bo- 
„ven vermelde Landen Ankee, Kapok en Ca- 
smal loopts-is goed, en in den droogen 
Mousfon zelfs voor Rydtuigen bruikbaar, 
zo ‘er maar van den Stadsweg tot denzelven 
eene algemeene communicetie was, het 
zy door Eene brug aan hetveinde van de 
Amanus-gragt, over de Rivier Ankee, of 
aan den Heeren- weg langs de Mfooker vaart 
by het Land Zwaanenzang, doch zulks 
Ontbreekende, zo wordt dezelve niet anders 
dan te paard bezogt. —_ « « | 

Agter -of beweften het ‘hier voorbe. 
„fchreeven Land Dadaps ftrekken de Lan- 
den Campong- Malaye, en Camporg Lemon, 
lanes den Ooftlyken Oever van ve Zange- 
rangfchbe Rivier, of ten resterde Zfiedanie, 
tot aan Zeeftrand, zynde beide mede een 
„Eigendom van voormelde-Mejufvrouw de 
eWeduw Boope, ) 5 
Het Land-Campong Lemon ligt aan de 
_„Ooftlyke ern a” a de. Zangerangfche 
| | LS Ri- 


(74) 

‘Rivier, en heeft ten noorden het Zee. 
“átrands op hetzelve groeit zeer veel hout- 
gewas, dat tot brandftof. verftrekt; voor 
de Zuiker molens van gemelde Eigenaares, 
welke aan dit oord liggen. Een wei- 
rig boven de uitmonding van de Rivier 
vindt men een klein beftek tot een’ Tuin 
sfgefcheiden, waarop door den boven 
reeds genoemden Heer Ber een fraai 
fteenen Woonhuis met eene verdieping op 
heizelve, zo ik meen, in het ‘jaar. 1757. 
gebouwd is. Deze plaats zo digt aan Zee, 
en eene water-en vifchryke Rivier :gelee- 
gen, wordt daar door tot eene der aan= 
genaamfte korte uitvlugten. Boven het 
Heeren: huis ftaat een Zuiker- molen ge- 
“roemd Campong- Lemon, en eene uur vere 
‚ger Zuidwaards nog twee andere molens 
„genoemd Campong Malayo. 

Ruim eene halve uur boven Campong 
Barayo vindt men eene Zuikerplantarie 
voor een’ en een’ halven moten op het Land 
Tolk Naga van de Erfgenaamen van den 
enlanss Overleeden Lieurenant Chineefch 
‘TAN Houro: 

Mede ruim eene halve uur beeitlen 
Tork Naga ftaan op het Land Boedjoeng 
Ruengiet van den Chinees TAN SOENKQ 
zn ee Zuikersmolens met hunne plantagies. 

nde Huizen. op Pz vier nadia ve 

plane 


(75 ) 

‚g'antagien Campong Lemon, Campong Ma: 
„deyos Toik Naga, en Boedgoeng  Riengset 
zyn gering, fchoon genoegzaam voor Chi- 
peefche Potias, of Dircéteurs van Zuikere 

plantagien, | 
Aan het laaftgenoemde Land- goed Boed- 
joeng Rrengiet grenft ten zuiden het Land 
alapatjang, welk eeityds met het boven 
hetzelve liggende Land Agdauong, bene. 
vens het tegen over geleegen Land aan de 
Weflzyce der Tangerangfche- Rivier, mede 
Aadauong genoemd, een Eigendom was 
van Wvlen Zyrne Excellentie Mosser, en 
agtervo!gends van Hoogft deszelfs Kinde 
zen, die alle die Landen met de toen op 
dezelve (taande zeven gedevalizeerde Zui- 
ker- molens aan den Heer Davin pu Fau 
DE LA LoNcve verkogt hebben. Deze 
Heer:heeft daar omtrend verfcheiden ver- 
anderingen, „en verbeteringen gemaakt, 
beftaande in het demolieren van de drie 
Zuiker- molens. op Sa/apatjang,. in het 
plaatzen van twee Zuikermolens: aan. de 
overzyde der Rivier, tegen over de gede. 
molierde molens, en den verkoop van het 
Land Kedanong, aan de Weftzyde der 
dangerangfche Rivier, in het jaar 1783, 
met de vier op hetzelve ftaande Zuiker- 
Molens, aan eene Chineefche Vrouw ge. 
noemd Lam Soensia, Van deze vier mo- 
naor e ús jen lense 


& 


{76 ) | 
„Jens en het daarby gehoorende Land zal 
ik nader by het befchryven der Landen en 
Zuiker-molers langft den Weftlyken Oe- 
ver der 7 fiedanie of Tangerangfche Rivier 
melding maaken, en thands alleen fpreea 
ken van het Land Salepatjang en het Oott. 
lvke Kadaueng , zynde tegenwoordig een 
Eigendom van den Heer HiNDRiK Preter 
BANGEMAN. Op het Land Satapatjarg vindt 
men eenzeer goed Heeren-huis, met een’ 
ruimen welbeplanten Tuin rord cm hete 
zelve, benevens een (w)- Eiland, dat 
voor omtrend de helft met vrugtboomen be. 
plant is; welk Huis benevens den Tuin en 
plantagien, door de Heer DE LA LCNGUE 
met zeer veel arbeids en koften aangelegd 
Zyn, en tot.eene lofiyke nagedagtenis van 
zvnen goeden fmaak, en yver voor def 
Landbouw verftrekken. Schoon het Huis s 
welk door de hand des prefenten Eie 
genaars merkelyk verbeterd is, zo 
afgeleegen vanden Heeren- weg en 2/ôo- 
_kervaart ftaat, welk omtrend een paar 
vuren gaans kan gerekend worden, heeft 
het verblyf op hetzelve nogthands ver- 
AE REE fchei= 


mene nn neen eee 


Damen 
Cm) Dit Filand is een groot ui:fleekende fluk Lands, 
door een” zwaaren bogt des Rivier geformeerd, welke in 
het jaar 17s2. is doorgefneeden, om den afioop van het 
Water te verfnellen, en de vaart te verkosteu, 


(27) 


fcheiden aangenaamheden, dewyl het aan 
eens breede waterryke Rivier geplaactft is, 
met het gezicht ‘er over op twee levendige 
of werkende Zuiker- moiens, en op eenen 
grooten omtrek van met laanen en wan= 
deldreeven doorfheeden Boomgaarden van 
allerlei zoorcen van Vrugtboomen, die alle 
aan dit weelig oord buitengemeen wel 
tieren; terwyl het genoemd Eiland, op 
geenen verren afftand daar van een groot 
Bofch van Clappus en andere boomen ver= 
toont, en men buiten den omtrek van den 
Tuin een groot vlak veld ziet, dat tot 
weide voor omtrend zes honderd Runde- 
ren en eenige fchaapen dient. Ee>n met 
veele koften tuflchen de Zuikervelden op- 
gehoogde breede weg verleent een:n gee 
maklyken en vermaaklyken toegang tot by. 
het Land Kedauong, geleegen aan de Ooft=. 
zyde der Rivier 7jiedanie, aan welkers: 
oever op een’ afftand- van omtrend ééne 
uurgaans van het Heeren- huis van Szlg- 
patjanz , twee der fraaifte Zuiker. molens 
met de daar toe behoorende Loots, en 
wooning voor den Potia of Direéteur van 
de plantagie ftaan. Bezuiden gemelde 
Molens , op de grensfcheiding tuffchen 
dic Land en het Land Parang-koeda, is 
een Mahomedaanfch Graf, welk kentekens 
draagt van eene hooge oudheid, en bye 


See 


(78) 
geloovigen eerbied der Chineezen en Ins 
landers. 

Het Land Parang. koeda van de Weduw 
van den Chinees TAN Teënero is het 
Weftlykfte ftuk der aan de Mookerveart 
geleegen Landen, en wordt aan den wette 
kant door de Rivier Tfiedanie befpoelds 
op dat Land ftaân drie Zuiker-molens 
met een Chineefch Huis van planken en 
bamboezen. 

Aan de Zuidweftlyke fcheiding van 
“Land Parang- koera op ruim vier en eene - 
halve uur gaans van de Stad begint de 
gitgraaving van de Mookervaart na de Stad; 
welke Vaart eerft in r68t onder de Regee- 
ring van: den Gouverneur Generaal JoHAN- 
NEs MAATsurkER door den toenmaaligen 
Proft ten platten lande ViNCENT VAR 
Mook is geopend , welk hem naderhand, 
naa de dood van dien Oppergebieder, tot: 
naderen laft is verbooden-te vervolgen; 
doch hem nogthands, op zyn nader ver- 
zoek, en-vertooniag van het groot voors: 
deel, dat de Compagnie en deze Colonie 
daar uit ftonden te erlangen,-in 1682 ons” 
der de Regeering van den Gouverneur 
Generaal RyKLOF vaN GOENs ter vole 
tooiing is geaccordeerd geworden met be= 
neficie, voor de door hem daar omtrend 
te maaken koften, van een oétrooi van 20 
jaaren, ter heíving van den geftelden Tol 

op 


(72) 


op die vaart, en den vollen Eigendom van 
zo veele landen, als daar langs liggen, 
ten diepte van 3ca roeden benoorden, en 
300 roeden bezuiden dezelve, en zo verre, 
als zulks nog door de Ed: Copagnie aan 
niemand in Eigendom gegeewen, of ter 
{choonmaaking vergund was. Door de- 
ze Vaart en den langs dezelve loopende 
weg heeft de Compagnie en deze Colonie 
merkelyke voordeelen behaald; en tegen- 
woordig is zy het voornaamft middel van 
de gemeenfchap des binnenlandfchen han- 
dels, vermits de Landen aan dit oord het 
fterkfte en met de meeft geldende pro-= 
duêten bebouwd, en de meefte handele 
waeren er fpoediger en beter, dan elderss 
vertierd worden. Om welke. reden -dit 
Gouvernement Generaal ten allen tyde 
voor ‘het behoud van dezelve gezorgd 
heeft, nadien de -waterryke 7 angerangfche 
Rivier haar meefte water in gemelde Vaart 
uicftort, en de {nelle ftroom derzelver 
breedte , welke oorfpronglyk maar 18 
voeten was, binnen korte jaaren: tot so 
voeten verwyderd heeft, en thands op 
veele plaatzen eene: breedte beflaat van 
meer dan roo voeten. Welke toeneemen= 


‚ de breedte altoos te nadeel, en veryde- 


ling van den aan dezelve grenzende weg 
heeft geftrekt, en de Benedenlanden, be- 
nee 


C-8o ) 


nevens de Stad van tyd tot tyd aan de alles 


ke overftroomingen bloot ges 


_fteld, waarom he: Eerwaarde Col'cgie van 
Heeren Heemraaden genoodzaakt is ges 
weeltom gemelde Vaart te behouden, de 


herhaalde vermeling van eetien koftbaaren 
weg voortekomen, en de fchadelyke overe 
ftrocmirgen tegen te gean, van tyd tot tyd 
middeien te beraamen ter ontlafting van 
het te overvloedig water, welk in het regen 
faifven in voormelde Vaarf afvloeit ;. waat” 
toe in den jaar 1748 verfcheiden ontwers 
pen gemaakt zyn:,naamlyk, om eene afs 
leiding van het water der Tangerangfchê 
Rivier een weinig boven den aanvang aer 
Mookervaart te maaken; dan wel twee of 
drie fteenen overtoomen in de Vaart zelve 


te leggen; of. drie dan wel vier affnydin- 


gen van het beneden- einde der. Zangerang= 
fche Rivier te doen graaven; of om drie of 
vier Schut-fluizen in de Vaart te leggen; 
van welke ontwerpen men eindelyk in 
Oétober van dat zelve jaar op laft van de: 
Hooge Regeering het plan van den toen= 
maaligen gezwooren Landmeeter Marrnias 
Diperik VAN Haak heeft doen uitvoeren 
te weeten, om agt doorfhydingen van het: 
beneden-einde der Tangerangfche Rivier 
te maaken, om den omloop van het water. 
van een beftek van groo roeden tot dat 

| van 


C8r ) 
van 669 roeden te brengen, en desze'f 
âfloop na Zee daar door te verfnelien; 
welke doorfnydingen in 1749 voltooid zyn 
met de koften van boven de 6ooo Ryksd; dan 
daar dezelve niet genoegzaam aän bet 
oogmerk beándwoord hebben, zo is in 
175r Een ander Canaal tegen over den 
Zuiker- molen 7olk Naga in het Land van 
Pacafangan geopend om meer water uit 
de Jangerangfche Rivier na Zee te ont. 
laften; doch welk men vervo'gends bees 
vonden heeft dat te veel uitwerkte, en den 
natuurlyken loop geheel zoude verlaaten 
hebben, waarom daar omtrend in het jaar 
178o voorzien is, Dewyl nu alle die uite 
gevoerde plans de menigvuldize overftroo- 
ming der Stad en Benelen-landen niet 
hebben kunnen voorkomen, zo isin 1753 
eene doorgraaving omtrend 385 roeden 
boven den aanvang der Afookervaart aan 
den Wettlyken oever der Zungerang/che Rie 
vier aanbefteed,; die het bovenwater voor 
een gedeelte in het Bantamfché diftriët zous 
de afwerpen, en by den Camipong Mabok 
beweften den Zuiker-molen Cútápang in 
Zee uitftorten; aan welke doorgraaving 
wel begonnen, doch niet voltooid is; 
Eindelyk is men in 1762 getreeden in het 
Concept, om een fteenen Sluis in den 
inond had den edn der atd te 


leg: 


C82) 
leggen met drie openingen, Zynde.de wee 
derzydfche » die met Schut- deuren voors 
zien zyn, elk 8 voeten breed, en de 
middelfte, die altoos open en zonder 
Sciut.deur is, 16 voeten, door dewelke 
alleen de vaartuigen paflceren, wordende 
de wederzydfche Schut-deuren by hoog 
water neergelaaten, om de overftroomiug 
der Stad en Benedenelanden Vong see 
en by laag water opengezet om de Stad me 
water te voorzien; welke rn bee 
niet afgelaaten worden, ten zy het Wa- 
ter in de Sluis boven den peil van 8 voeten 
komt te ryzen, dat zoms by zwaare af= 
wateringen tot 23 voeten kan zwellen, doch 
by heel laag water ook tot 5 voeten daalen, 
Aan deze Suis is men naa het afdoen der 
tot dezelve vereifchte nieuwe graavingen 
en afdammingen. Eeerft in 1771 begonnen, 
waar toe, ten bywezen van het ganích 
Collegie van Heeren Heemraaden, de 
Eerfte fteen plegtig gelegd is óp den 14 
Oétober door den Klzin-zoon van den 
toenmaaligen Prefident van dat Collegie 
den Wel Ed: Geftr: Heer Micrier Romp 
Raad Ordinair van Nederlands Indië en 
zoon van den tegenwoordigen Heer Preefie 
dent en mede Raad Ordinair van Neder- 
lands Indië DaArip JoAN. SMITH genoemd 
ALBERTUS GERARDUS SMITH, en 
vy 


C 83) 
Wyf jaaren. Dit werk heeft men onder het 
opzicht van den Koopman in ‘sk, Com- 
paguies dienft en Kerften Gezwooren 
Land-meeter Otrro Frans NicoLaas 
Marce met Ernít voordgezet, en op den 
27° Mai 1773 voltooid, Tot heizelve met 
de daar toe vereifchte voorwerken en 
tuffchen gekomen tegenheden door ver- 
fcheiden. hooge vloeden veroorzaakt, is 
eene aanmerkelyke fom van outrend één 
honderd veertig duizend Rds: bekoftisds 
waar van cen gedeelte opgebragt is door 
de Eigenaaren der Perceelen, Erven, en 
Landen, welke in het Wefterveld van dee 
de Stad liggen, die vyf procte van de in= 
koops waarde hunner vafte goederen daar 
voor hebben gegeeverl, terwyl vervolgends 
een Tol op de vaarten. door de Sluis , en 
paflagien op de over dezelve liggende 
Brug, benevens die van Piefing, digt by 
den Poft Arkee gelegd zyn, en wyders 
nog eene belatting by verkoop der vatte 
goederen , telkens. van 2 ptoct’ onder de 
benoeming van Regten voor bet Land, als 
mede £ procte van de per Vendutie wer= 
kogt wordende losze goederen, welke be 
__Jaftingen tegenwoordig alle nog ftand hous 
_ den, doch met dit onderfcheid, dar, daar 
dezelve bevoorens alle gediend hebben, 
Om de Kas van het Collegie van Heemraa- 

Be HERE | den; 


C 84) 
den, die door de aan gemelde Sluis gemaak- 
te koften in fchulden geraakt was, te here 
ftellen, thands een gedeelte van die ten 
voordeele van de Kas der Stad, of die der 
£ chepenen is overgegaan. 

Kuim een quart uur gaans bezuiden de 
Sluis, op omtrend vyf uuren van de Stad, 
let eene fraaie Veld-fchans aan de Rivier 
Jfiedanie, waar over een Capitain of ook 
wel cen Lieutenant Militair Comman- 
aant IS, 

Een weinig van de Schans af is de woo- 
ninz van den ARIA van Tangerang, zynde 
e:n laag Huis van planken met pannen 
gedekr; gemelde Arra voert het gebied 
over alle de Compagnies Landen die aan 
weerzyden der Rivier Z/iedanie liggen, en 
te zamen ver boven de twee duizend 
Huisgeztnnen bevatten. 

Nevens de aan het huis van den Aria 
van Zangerang gehoorende Negerei, of 
bewoord vlek; is de grootfte Markplaats, 
welke ‘er in de Ommelanden van deze 
Hoofdftad gevonden wordt: op dezelve 
ftaan omtrend honderd en vyftig Huizen 
alle door Chineezen bewoond, die in twee 
breede ftraaten afgedeeld, aan elkander 
gebouwd zyn, van hout en bamboezen, 
en met bladen wan poelpalmen gedekt, 
% Maandags komen ’er eene menigte van 

AN groo 


C 35) 

groote vaartuigen, die twee en een’ halven 
Laft houden, van de Stad, met koopmane 
{chappen belaaden, beftaande voor het 
grootfte gedeelte in lynwaaten, porcee 
lein, tabak, gengber, en twee vaartuigen 
met firie- bladen; terwyl 'er van de Land- 
zyde ten zelven dage een groot getal Buf. 
vels= karren, zelfs van het Land- goed Bui 
tenzorg, wvampea en andere Boven-landen 
afkomen, die ik zoms tot z2oftuks geteld 
heb met ryft, vrugten, en pluimvee belaa- 
den; gelyk ook tegen den avond verfcheie 
den vlotten van Bamboezen aankomen met 
hout, ryít, piefang, pluimvee en veeler- 
lei Aard- Veld. en Boom- vrugten. Den vole 
gende dag, zynde Dingsdag, is 'er markt, 
wanneer ‘er eene groore menigte van Men- 
fchen van de daar omliggende Zuiker- mo- 
lens, Chineefche Boerereien,en Javaanfche 
Negereien of Campongs toevloeit, en 
het marktvlek zodanig vervult, dat ze op 
elkander dringen, De eenigfte tyden dat 
men deze markt minder volkryk ziet, zyn 
die, wanneer de Chineezen en Javaanen 
__hurne Tipars [ ryítvelden op hooge gron- 
den J planten, en ooegften; naamlyk de 
Maanden November, December, Maart 
en April. 

„Men vindt op die Markt zelfs buiten de 
Markt- dagen alle geriefykheden voor 


(86) 


Chineezen, en. Javaanen;. de Bewooners 
zyn-alle Handelaars; ‘er zyn eene menigte 
van Lynwatiers, Verwers, Porcelein- vere 
koopers, en Kraamers, die-allerlei {nuis- 
tereiens-zo- van Europafche als. Indifche 
waaren verhandelen, Chincefche Apothee- 
kers, en  Doterss Schilders, Goudfmids, 
verfcheide Yzerfmeeders, 3 Slotenmaakers, D 
Koperflagers „ Baarafcheerers ,» Arak-en 
Cad Tfieuw=verkoopers, Varkens en Buf- 
vels flagtereien, en alles, wat tot gerief 
van een. volkryk- vlek, en omkreits ver- 
eifcht wordt. Bezuiden en. beooften dit 
Marktvlek woonen veele Inlanders, die zig 
met den koophandel erneeren, waarvan 
de meefte Vrouwen de Doeken fchilderen ; 
welke onder hun Batik genoemd worden, 
tot hoofddoeken. voor „Mans, en fluiers 
voor de Vrouwen. 
„Groote twee honderd a ien van die 
Marktviek, op vyf en. een quart uur gaans 
van de Stad begint myn Land Babakan, of 
Zorg en Wagt, waar op. een fteenen- Huis 
fkaat,' dat my ter wooning dient, van. waar. 
ik het gezicht heb: op eik Markt, ende 
voor het zelve ftaande twee Zuiker- moe 
lens met hun Pakhuis, en den omflag der. 
Huis, 


EE nn pee DN 


Ge 


(u) Tjuw is een voort fa en drak, diep de 
Chinezen GfinkD, v! Hi 4e a : 8 dy 


(87) 
Huishouding. van gemelde Mo'ens «Daar 
pevens ishet Hais van. den Diestgur der. 
_Plantavie, en daar agter de Planragie zeives 
De Rivier Tfidanie om:ingt het beitek my= 
ner wooning, en Molens voor een groot 
gedeelte. 

Úmtrend eene kalve uur bezuiden Baba- 
kan Agt een auder Land van my, genoemd 
Tjikokol, of Zorgen Hoop waar op ook 
twee diuiker- molens {taan 5 met een klein 
fteenen. Woonhuis, 

Weder eene halve uur. gaans bezuiden 
het zelve is een ander Land. goed mw, toe- 
behoorende, Panoengangan of, Strogm en 
Weelzicht geheeren, voorzien, met &ene 
geringe wooning van hout en bamboezen; 
eenige Chineefche: Boerereien „ bewacerde 
Ryftvelden, en Clappus plantagien maa- 
ken de-inkomften- daar van uit, | 

Agter of beooften het {tuk Pansengangan 
lier langs de. Weftzyde der Ánkeeze Kivier, 
een-groot Land-goed-van de Heer Cors- 
TIAN BONTEN, Ouds Baas van. de. Timmer-e 
lieden op ’s E: Compagnies-Equipage: werf 
alhier, genoemd -Gondrong,. welk zeer 
veele - bewaterde. Ryftvelden heeft, en 
_eenig Bofch, ook wat hoog Land „dat door 
Ghineezen bebouwd is, doch heef geene 
wooning voor den Landheer. 

tan de Zuidzyde van het zelve, en aan 

F 4 het 


( 88 ) 
ter hier vooren genoemd ftuk Panoengans 
‚gen. grenft het Land Kaiúo Pattcing, of 
Bergzicht van meergem; Jufvrouw Geke 
TRUIDA CoRNELIA DE Lores, Weduwe 
Boope, eenige Clappus boomen, en eene 
kudde van twaalf honderd Runderen maa- 
ken de inkom'ten van dit Land uits Een 
klein fteenen gebouw ftrekt ten Buiten- 
verblyf der Eigenaresze. 

Nevens het zelve ligt aan de Zuidzyde 
langs de Rivier Ankee 'sE- Compapnies 
Land Pondok Fagon, welk voormelde Wee 
daw Boope in huur heeft, tot wei voor 
haare genoemde Runderen. 

Vlak over 'sE: Compagnies Land Poza 
dok Sfagon, liggen aan de Ooft-zyde van 
de Ankeeze Rivier weder drie myner Lan- 
den, nevens elkanderen, genoemd Pondok 
Seroet, Tjiliedek, en Tagal Rotting, of in 
het geheel Mamré; dezelve zvn alle 
vervuld met Boffchen, waar uit Brand-en 
Bouw-ftofven voor myne hier vooren 
geroemde vier Zwker-molens gehaald 
worden; terwyl zeer veele bewaterde 
Ryft- velden, en Vrugt- boomen derzelver 
overige inkomften uitmaaken; op het mid. 
delfte van die Landen 7 jiliednek, {taat een 
fteenen Huis aan de Rivier Znkee op agt 
uuren afftands van de Stad. | 

Verder opwaards vindt men geene 

ftees 


ie 1D) 

fteene Gebouwen meer langs de Rivier 
Ankee, gelyk mede niet langs de Rivier 
Tjiedanie, of Tangerang, doch omtrend 
eene uur boven het hier vooren befchree- 
ven Land van de Weduw Boope ftaan 
twee Zuiker-molens op ’sE: Compagnies 
Land Lenkong ‚ behoorende een dier Molens 
aan Mejufvrouw ScnurPp, en de ander 
aan eene Chrneefche Weduw One INGSAY. 
Verder opwaards liggen nog elf Compagnies 
Landen, die onder het beftier van den 
Aria van Tanverang taan, genoemd Baba. 
kan, Kaio-rahan, daiabenda, Jampang, Fee 
leir , Couripan, Jampâng ocdiek, en Pere 
jabrangan. 

_ Aan de Weftzyde der Rivier Tfiedanie 
liggen de Landen, die de Compagnie, on- 
der de Regeering van Wylen Zyne Excele 
lentie vAN IMHcFF, van den Koning van 
BANTAM verkreegen heeft, ter diepte van 
zes honderd roeden; dezelve ftaan mede 
onder het gebied van meermelden ‘Arra 
van Zangerang, van het gebergte af tot 
de hier vooren gewaagde Sluis van 7ange 
rang, van waar de overige Landen langs 
de Weftzyde der Zungeranfche Rivier aan 
particuliere Eigenaaren behooren. De 
ganífche ftreek, welke nog aan de Com- 
Pagnie verblyft, is vervuld met wel be- 
plante Dorpen, die alle meeft aan de ver- 
F s maak- 


(go) 


„maaklyke Tangerang ftbe Rivier liggen ; tere 
„wyl-deszelts binneníte gedeelte met. Chie 
neefche Boerereien bezet is, waar onder 
zulke zyn, die met tagtig en honderd, Boe: 
„ren-knegts werken. Dit, bebouwd oord lee 
vert. de fierlykfte Land- Berg. en Veld.ge- 
„ziebten uit, en zulks inzonderheid van den. 
fleenen Heuvel. by. de Chineezen en Inlanders 
„Gaenoeng Batoe 0 ) genoemd, wegens de. me- 
„Pigte van groote witte kalk{teenen, die ’er 
op lisg.n; van dezen Heuvel overziet.men 
de -ganfche beplante vlakte met alle de 
daar omftreeks, liggende Dorpen. en Chi. 
neefche Boerereien benevens:het. Weftlyk 
voOrsebergte met den geheelen. (ehakel | 
der Kendanze Bergen... 

„Alle die verfchillende voorwerpen. ver. 
toonen door de verfchillende. ligging der 
Gronden en verfcheidenheid der gewaszen _ 
het fchoonft, fchakeerzel, inzonderheid 
vande Maand November tot. Maart en 
April, wanneer alle de velden, beplant 

zyns. de, meefte hooge en bukige-roode 
ganden zyn alsdan bezec met de Catjang 
| | ‚Tae 


vale ggf cd Î 


sd o) Geenoeng selen ‘een? Borg; de ‘Inlanders en 

Chineezen noemen-de- Heuvels. ook Goendeng, éh on- 

deren, iden dezelve alleen van de Bergen door de B 
sede g van het woord var ein, ’ We Tonda les $ 


vekent fbcen. 


Car) 


Tana-{p) die als zo veele donker groene 
Tapyten met goud-geele. bloemen bezaaid 
op een’ rooden vloer -uitgepreid J:ggen. 
andere uitgeftrekte beftekken roode gron= 

en zyn voigefchaart met de ze fierlvk 
kroondraagende roode,.geele en groene 
Ananaszen, en weder andere met de goude 
geel airende Padie; terwyl de. hellende vlake 
tens en dalen ter gelykertyd mede met Ryft 
en verfcheiden zoorten van gewaszen gelyk 
de jagon (g)Jalil (r-) Risjes, Komkom- 
mers, 1oode en wite. Danes non Patat= 
ters, Tiempoel, en nog veele andere, wel- 
ker naamen my nu niet te binnen fchieten, 
beplant. en. vervuld ‚zyn: „Daarboven zo 
worden de Meoeraszen en „Poelen: zelve 
niet onbebouwd of ledig-gelaaten,: maar 
bezet merde Padië genja (s) en de roode 


(\ Dit gewas isdoor den Heer Hooymazs in het 11 Deel 
der Verhandelingen van dit Ra. Blads, 185 ie 


en A 4 } a 
@ Turkce Tarw. ged i fv {3 ” 


rr Een gewas omtrend gelyk aan ide Ture Tätws 
dan het draagt zyne Vrugten in airën, en heeft een gran, 
dat Leer na by <6 Gort, komt, € ‚en joy an ee fden aj 
me. n019 mat dal zien 

_{s) Padie. genja is een ryfte gewas, datis bew aterde gone 
den mn ae en, in vaer n.aaneen Kan geeogdt wore 

ike din Us Á FA à RER U 
3 "/ 


Co) 

en witte Padie jeree (+) zo dat deze ge. 
heele útreek, toc aan het Grendengze (4) 
toe, eene pragtige vertooning geeft van 
de weelde en rykdom der Natuur onder 
de handen der nyvere arbeiders. 

Aller byzonderft wordt dit gezicht vere 
heeven, wanneer met het zelve van den 
Berg Manara befchouwt, wanneer het 
door de grooter ruimte met meer andere 
verfchillende voorwerpen vereenigd, de 
vertooning zo veel te bekoorlyker maakt. 

De Berg Mexara îs de Noordlykfte der 
hooge voorgebergtens in het wetten, en - 
higt naar myne giszing op omtrènd 17 a 18 
uuren gaans van Batavia; de Toppen dezer 
voorgebergtens, die de Inlanders Goenoeng 
Serieboe datis de Duizend Bergen noemen, 
zyn de de grensícheiding tu{lchen JaccAe 
TRA en BANTAM, De byzonderheid ek 

en 


en venne 


u Po ER 


(re) Padie jeren een ryft-gewas, dat van China overges 
bragt is, onderfcheiden van de Padie jeree, die wy hiet 
hebben , waar van ik nader de betchryving zal geevens 
doch deze Padie jeree, waar van ik nu fpreek, is een gewas, 
dat meeft in poelen geplant wordt, en weinig arbeid en toe= 
zicht noodig heeft, welkers graan „klein is, em eenen gron 
ven en droogen fmaak heelt. | 


(u) Grendeng worct de geheele ftreek genoemd, die de 

. Compagnie wan den Koning van Bantam beweften de 
Tangerangiche Riviet verkreegen heeft, doch-aller. byzone 
derfk betekent het een groot Dorp, welk tegen over de 
__- Veldichans Taagerang gt, in Welken laatften zin het dies 
Voorkomt 


(93 ) 

_ den Berg Manara beftaat in twee Rotzen , 

die een zoort van verwulfde vertrekken 
maaken, en een’ hoogen uitftek van rots 
aan de Ooftzyde des uiterften Tops: de 
eerfte Rots ftaat op 67o fchreden boven 
den voet des Bergs, en heeft in 1750 tot 
eene voorwagt gediend van eene groote 
Bende Inlandfche Stroopers die eenen Kes 
TarPA zynde een’ gemeenen Javaanfíchen 
bedrieger, die zig voor eenen Heiligen 
uitgaf, aan hua hoofd hadden. 

Deze voorwagt beftaat uit een’ gladden 
vloer van rots en digt verwulfzel in dri: 
onderfcheiden vertrekken, waar in men 
van het een tot het ander gaat, hebbende 
ten weften eenen ingang van drie voeten 
breed; het laatfte vertrek is 17 voeten 
breed, en 1r voeten hoog, met een fraai 
uitzicht door eene naauwe opening na het 
zuiden. De tweede Rots ftaat 220 fchre= 
den boven de eeríte , heeft mede een’ glad- 
den vloer en ondoordringbaar verwulfzel, 
is 27 voeten diep en 11 voeten breed met 
eene ruime hoogte, zynde de ingang, op 
eene kleine opening na, die een’ menfch 
_kan doorlaaten, geheel als betralied met 
de zwaare wortels van eenen bezyden het 
_ Verwulfzel ouden en hoog opgefchooten 

% | Cas 


(49 


Caret- boom (v)- Deze tweede: Rots ftaät 
meer verborgen dan de eerfte, en is door 
gemelden Aanvoerer der Roof-bende met 
zyne Huis. genooten zelven betrokken. Van 
daar heeft men nog tagtig fehreden te be- 
kimmen, eer men aan de uiterfte, Rots 
komt, die als een Zoort van eene Borfte 
weering op. den Ooftlyken rand. van den 
Top des Bergs ftaat, van waar men de 
teeds befchreeven voorwerpen, en de zee 
heele ruimte. der Omme-landen met de _ 
Stad Batavia; de Reede en Eilanden zelve 
met het bloot oog kan aanfchouwen; een 
verrekyker van DoLLANDs dien ik mede 
genomen had, heeft my alles zeer ondere 
icheidenlyk doen zien. Aan den voet van 
dezen Berg hepaalen de Rivieren Zyjepies 
hang en Tjiebadas eene zeer uitgeitrekte 
bewaterde zaauwas (Cw) beooften dezels 
ve hpt een welbeboomde en bevolkte 
Campang, Pana-ongan geheeten, waar 
voor een ruim weld van Catjang Tana is, 
Omtrend drie honderd roeden van dezen 
| Berg 


(uv) De Caret- boom is de boom, die de Flaftieke gom 
id en hier in menigte op de Bergen gevonden wordt; de 
nlanders gebruken die gom tot een zoort van flambo: wens 
waar mede ze in de hoen der rotzen gaan om de Vogel 
meftjes te haalen. 


(w) Zaauwa zyn. Ryft- velden, daar het water op gedreer 
ven word 


C-95.) 


Berg ftaat in het Ooften een Berg op zig 
zelven, van eene kegelvormige gedaante, 
ds omtrend r3o voeten hoog is. Verder 
Joft- en Noord-Ooftwaards verdeelen de 
met geboomtens en ruigtens bewaszen 
oevers der Rivieren Zyitoempain , 7 fiedas 
nie, Titslatrang, Ankee en eene menigte 
van andere {pruiten de velden in veríchil= 
lende vakken; terwyl alle.de voorgeberg- 
tens, die meeft bebouwd en beplant zyn, 
met den salak en WMegemandong ten zuiden 
en Zuid- Ooften, her gezicht bekoorlyk 
inneemen. 

Dezen Berg met het ganfch diftrikt, dat 
nog aan de Compagnie behoort, welk zig 
tot aan de Grengdeng uitftrekt, zynde de 
hier. vooren opgenoemde Campong, die 
tegen over de veldfchans van Zangerang 
ligt, verlaatende, vindt men de Landen 
die de Ed: Compagnie aan Particulieren 
verkogt heeft, en aan de Weft-zyde der 
Tangerangfche Rivier liggen. | 

Het eerfte derzelve ligt naaft de Gres- 
deng tegen over de Sluis van Zangerang , en 
wordt Sabie of Predenburg genoemd, 
thands een Eigendom van den Heer JonHan= 
| NES GREEVING; op het zelve ftaat een zeer 
goed fteenen Land-huis met een’ ruimen 
Tuin voorzien; dit Land heeft ook het 
| voorregt van eene Steen-Potten-en Pan- 

| nen. 


| (96 ) 
nen- Bakkerei, alles door wylen den rus: 
tende Predikant der Portugeefche Gemeens 
te WaAsMurH aangelegd. Nea de dood van 
den Heer WasmurH in het Jaar 17?4 i8 
dat Land per vendutie verkogt met het 
privilegie van eene Pafler of Landmarkt; 
en door den in 1789 gerepatrieerden Heer 
HENDRIK Nicoraas La Cre gekogt, die 
ook de Pafler aldaar aangelegd heeft, heb 
bende zeer veele koften befteed tot het 
bouwen van een fteenen Pagters huis, bee 
nevens omtrend honderd vyftig kleine 
huizen, voor de Bewooners, en de lootzen 
tot Kraamtjes; welke gebouwen alle ree 
gelmaatig afgedeeld ftaan, en de meefte 
met pannen gedekt zyn; de fteenen Trap 
voor de Markt is een zeer koftbaar ftuk, 
__ Dit Land heeft behalven de voordeelen 
der Plantagie, der. Markt, en Steen- bake 
kerei, ook een aantal van boven de veer- 

tien honderd Runderen, He 
Benoorden het zelve ligt het Land Ag- 
dauong Weft, hier vooren reeds genoemd, 
van Lim Sornsra, Weduw van den Chie 
nees TAN TraNKo; op het zelve ftaan vier 
Zuiker- molens, te weeten twee op Kadau. 
ong Weft, en twee andere verder benedene= 
waards, vlak tegen over het Huis van Sa= 
dapatjang; de wooningen der Potias; of — 
„Direéteurs van de plantagieh;, zyn vän _ 
hout 3 


C97 ) 
hout, en bamboezen, naar de Chineefthé 
Bouw-orde. 

Beneden gemelde Land, ligt het Land 
Pacajangan , of Daalvliet van de hier voo- 
ren meermaalen gonoemde Weduw Boopr3 
op het zelve ftaat een vervallen Zuiker. 
molen, en ook een oud fteenen Huis; 
welk benevens den Tuin nog eenigzins het 
kermerk draagt van eenen koftbaaren 
aanleg. 

Verder na beneden ligt het Land van 
den Chinees TAN SoeNko, welk agter om 
de Fortres de Kwal tot aan Zee ftrekt, zyn= 
de de eerfte Weftlyke uithoek van de Ba- 
taviafche Reede, Op gemeld Land ftaan 
vier Zuiker- molens, naamlyk twee op 
Pancallang, en de twee andere op Tugale 
langus; by de Molens van Zugallangus is 
een zeer goed en ruim fteenen Landhuis, 
paar den fmaak der Europeezen gebouwd; 
benevens een’ Tuin om het zelve, beide 
zeer zinlyk bewoond, en wel onderhoue- 
den. Behalven deze vier Zuiker- molens; 
hunne Plantagie, en Bofch, heeft dit Land 
ook eene groote Oefterbank, waar van de 
markt van de Stad daaglyks voorzien 
wordt. | p 
Het Fortresje de Kwal ftaat op een 
klein plekje gronds aan de Weftzyde der 
Rivier Tangerang digt by de uitmonding 3 

| G het 


C 98) 
he: Land om het zelve liggende, tot aan 
Zez2. raakt meelt by vloed onder water, - 
en is niet anders dan eene mograszige _ 
ftreek. | | 

Tot dus ver de voornaamfte Land-goe« 
deren in het JACCATRAscHE Ryk opge- 
noemd hebbende zal ik erkel nog eenige 
door my bezogte ftreeken op de Weftlyke 
Grenzen van hetzelve in het Ryk van 
BANraM opgeeven. 

Onmiddelyk agter of beweften het Land- 
goed Zangaliangus van den Chinees TaN 
SOENKOo, liggen langs een fchoon Zand. 
{trand aan Zee, de volgende plaatzen: 

Cramat, waar op drie Zuiker- molens 
{taan, en alle nog ín werking zyn, is een 
buitengemeen fterk bevolkte plaats, die 
ryk in Vrugt boomen is; ‘er ftaan verfcheie 
den kleine fteenen huizen, welke den Bee 
wooners toebehooren; het grootfte aantal 
der opgezeetenen zyn Parnakans, of hier 
geboren CGhineefche kinderen, die meeren- 
deels zig erneeren met het houden van 
Teko, voor de Zuiker-molens, (x) De 
| Ban. 


mn gn 


geenen ee a ee 


(x\ Teke honden voor een’ “Zuiker- molen, zegt, een planter 
wan Zuiker- net te zyn voor eigen rekening, terwyl hetzelve 
door den Molenaar op de helft der daar uit komende Zuiker 
afgemaalen wordt, behoudende de Molenaar daar boven ook 
het Svroop voor zig, en nog-twee potten Zuiker van de 
konderd, die de Teko.Boer krygt, 


C 99 ) 48 


Bantamfche Javaanen, die daar woonen, 
zyn meeft viffchers; ter dezer plaats wordt 
Traflie (y) gemaakt, 

Omtrend eene uur gaans beweften Cra. 
_mat {laan twee Zuiker- molens op Carang 
Ceram, mede aan ftrand. Op eenen geiy- 
ken affland verder beweften langs het 
ftrand vindt men nog een gering overblyf. 
zel van drie geflegte Zuiker- molens te 
Zanjong Kait, Een klein aantal arme Chi- 
neezen planten aldaar de befte zoorten van 
Water- limoenen. ’Ér is ook ecn Chinge- 
fche Tempel, die naar de efgeleegenheid 
van ftand nogal aanzienlyk is, en wel on= 
derhouden wordt; de Chineezen offeren 
aldaar. jaarlyks tegen het laatít van Novem. 
ber of het begin van December; het geral 
der offeraaren beloopt op dien tyd tot ver 
ever de honderd perfoonen. | 

G a C4- 


mnd aen an vn pn zn ennn menne tn mmm 


(9) Trafie wördt van Kleine Garnaaltjes gemaakt, welke 
met zout befprengd, gedroogd, en fyn geftampe zynde. in 
groote of kleine ronde koeken, gelyk de kdamnser of fcheeps 
kaazen, gevormd worden; waar naa dezelve weder in de 
‚zon worden gelegd, en telkens met zout water befprengd, tot 
_dat de korft herd is, wanncer ze op de markten verkogt wore 
den; de Inlanders gebruisenze fterk tot let maaken van eerg 
voor hun aangenaame Saus in alle hunne fpyzen; het ve.tier 
van dat goed is alhier zeer groot; het worct ook by de Zui- 
‘ker- molens Camgl aan Zeeftrand om de weft van Batavia, 
en aan de Marande, en Becaffie om de Ooft gemaakt, de 
Inlanders «hebben doorgaands aan dat goed atleen met wat 
tisjes genoegzaame toelpys, | 


(C roo) 

Catapang mede aan ftrand, ligt verte 
boven het uur beweften Tanjong Kait; ik 
vond ‘er nog eenige itaaken, die tot ftut- 
ten voor twee Zuiker- molens aldaar ge- 
diend hebbens hier ftaat mede een Chie 
neefche Tempel, van geringer aanzien, en 
minder geacht als de voorige, 

Het ftrand alhier maakt eene zeer groo 
te inbogt, welker oever modderig is; dee 
„zelve wordt zeer fterk door ville zers bes 
zogt; ik heb ’er by tyden tot over de zese 
tig kleine, en groote villchers Zeil- vaars 
tuigen gezien; deze plaats is thands eene 
der vifchrykfte, waat toe ook. natuurlyk 
gefchikt is; ’er zyn eene menigte van zeer 
sroote, en uitgeftrekte Vifchsvyvers , waar 
in de Ikan Bantem, en Kaalkoppen fterk 
_voordteelen; en van waar de kweek- zaa. 
den derzelve na de Vifch-vyvers, die 
langs de Bataviafche ftranden liggen, ver- 
voerd worden; buiten dien vallen ’er ook 
veele andere zoorten van Vifch , Garnaalen, 
en verfcheiden Schelpvifch ; de ‘Vifchmaake 
dezer Stad, benevens de Land- markten 
vanTangerang, en Vredenburg worden van 
‘hier met de meefte gezouten, en gedroog- 
de vifch voorzien; deze wordt na de laaft- 
genoemde plaats gedraagen, of per as vere 
voerd, en gaat na de Stad met Vaartuigen 


over Zee; ook wordt ‘er dikwyls verfche 
Zee. 


Cror) 
Zee-vifch van hier na de genoemde Lande 
markten gebragt. 

Wyders is het Zuidlyke gedeelte agter 
gemelde werkende en gefloopte Zuikere 
molens, tot op de hoogte van Zaxgerang; 
‘thands geheel woeft, en meeft met biezen 
bezet, waar tuffchen eenige iGebang - (wils 
de palimn- } boomen ftaan;s de {toelen bam- 
boezén, die ‘er nog zyn, en tot brandftof 
voor ‘gemelde en andere Zuiker-molens 
„dienen, zyn zeer gering in getal, en niet 
toereikende, zo dat‘dic artikel verfcheiden 
molens binnen kort zal begeeven; hoe jam- 
mer is het, dat de verwoeftende hand, eene 
ftreek van omtrend vier en eene halve uur 
(2) gaans lengte, dieik in tjaar 1759 wea 
gens het menigvuldig Hout- gewas en Bam- 
boezen byna ondoorkomelyk heb. gevon- 
den , zodanig bedorven heeft, dat daar door 
een gedeelte van de Hoofd- zenuw van Ag- 
tavias welvaart thands verloren gaat! want 
by aïdien de Belanghebbers die ftreek enkel 
gehouden sen bewaard hadden tot gebruik 
der Zuiker molens, en het gaga (4) maa= 
ken in dezelve belet hadden, zo zou dat 

G-3 … Bofch 


nen Tee Been Ee B ee ED en RNL Tee en rn 


… 


( z ) Een uur gaans ís hier doorgaands op 1300 Rhyzl 
roesen berekend. | N 


„(&) Gaga maaken is Boffchen omhakken, de wortels ‘er 
Van uit roeien, en padie daar in planten, 


(102 ) 


Bofch voor alle de vermelde mofens, en 
die, welke 'er thands gebruik van maaken, 
genoegzaam op den duur beftand zyn; ver= 
mits ‘er buiten die ftreek andere genoeg 
warten, welke voor de Zuiker-molens niet 
dienftig zyn, die tot Padie-landen hadden 
kunnen, aanlegd worden, en op den duur 
kunnen dienen, waartoe deze ftreek niet 
gefchikt, noch genoegzaam bevolkt is. In 
gemelde wildernis liggen eenige kleine Ge- 
hugten, elk bezet van vier-of vyf ftulpen, 
welker Bewooners een weinig padie plan- 
ten, en Bufvels kweeken, zynce die Buf. 
vels van een grooter zoort, dan de JAcca- 
TRASCHE, en nogtands minder getrokken, 
wegens hunne zwakheid tot het zwaar werk 
van den Land-bouw, of in de fubrieken 
van Ryfít, Olie of. Zuiker, welke zwakke 
gefteldheid voordkomt van het watgragtig 
gras der weide aldaar, 

Verder Zuidwaards: van. de hoogte van 
Tangerang tot:omtrend het Kendangze ge- 
bergte, en Weftwaards, tot over de fpruit 
Mentjerrie, zyn de Boffchen geheel weg- 
gekapt, en door Chineezen bebouwd. 

In die ftreek liggen groote Campongss 
waar onder Parrong panjang, wegens de 
volkrykheid, en den handel der Javaan. 
fche zuiker aanmerkelyk is. 

… By Parrong Panjang ftaan eene menigte 

| van 


Cro3 ) 

van Ziempoer- boomen, zynde een boom, 
die omtrend cot vyftig voeten hoogte ope 
fchiet, met een’ kleinen kruin, hebbende 
een’ donker bruinen, en niet zeer ruwen 
baft, «dikke, groote, ovaale, en donker 
groene bladen, byna aan die van den C4- 
tapang , of hoedboom gelyk, welke bladen 
zeer ftroef zyn; het hout beftaat uit laa- 
gen op elkander, die jong zynde van een 
kunnen gefcheiden worden, en oud zynde 
verfteent het geheel en al, wanneer het op 
laage landen ftaat, die dikwyls overftroomd. 
worden. 1 ck 

Dit zoort van boomen heb ik in de Bo- 
ven-landen allerwegen gevonden; het 
groeit ook op hooge roode gronden, doch 
gaat daar niet tot verfteening over. 

De verfteening waar toe die Boomen 
overgaan, gefchielt traps gewyze, en 
neemt eerft aan he: onderfte gedeelte der 
ftam, dat boven den grond is, haar begin, 
waar door de affcheiding derzelve van de 
wortels volgt, wanneer de boom uitfterft, 
omvalt, en geheel verfteent, naar maate 
het Land zelve min of meer overftroomd 
wordt. | eis 

De verfteening gefchiedt door eenen we-- 
zenlyken overgang of verandering van het 
hout tot fteén, en niet door uitrotting van 
ket hout, €en aanvulling der ledige plaat- 

| G 4 nr Zes 


Á (104) 


zen, met de ftofven, daar het watef; 
welke het bedekte, mede bezet is. Deze 
fteen in buiten gemeen zwaar; en zo hard, 
dat men met ftaal ‘er vuur uit kan ftaan, 

De Inlenders gebruiken de afch van des 
zen Boom tot het maaken van fornuizen: 
zy mengenze met verrot ftroo, en de ftam. 
men der Pifang Batoe; benevens eenige 
flymerige planten, welke Compofitie tegen 
het hevigft vuur beftand is. 

Tuffchen het Kendangze gebergte ligt een 
buitengemeen fraai Dorp, genoemd Sas 
fienga, alwaar een Tommongong (b} Re- 
gent is; deszelfs volkrykheid, de regele 
maatigheid der huizen, alle met haare 
__Eombonegs langs eene breede Rivier ge 

noemd 7jimauar of ook Zjikaniki gefchaard; 
benevens eene menigte van uitgeftrekte 
Zauwa- velden, die aan de voeten en in 
de afhellingen der bergen liggen, maakt 
het zelve zeer bekoorlyk. 
_ Behalven dit Dorp heb ik alhier geene 
gezien, die zo regelmaatig aangelegd zyn. 

In ket gemeen beflaan de Dorpen of Cam- 
pongs der Javaanen een zeer groot beftek» 
vermits elk Huis met de byhuizingen van 

Ba. 


WEE ZENE TT TEN 


(&) Een hooge Adel onder de Inlanders, 


v 


Cros ) | 
_Balezbalé, (ec) Lombong, (d) Loots om dê 
padie te ftampen, (ec) Bufvel-kraal, en 

eehok afzonderlyk van den anderen ftaan 3 
en rond om dezelve eene menigte van 
vrugtboomen; en Bamboezen, zo dat een 
Dorp van twaalf of vyftien Huizen, gelyk 
dezelve gemeenlyk zyn; een groot Bofch 
van verre vertoont. De Camporgs of 
Dorpen zyn meerendeels langs Rvieren en 
fpruiten geplaatít. Zelden vint men alhier 
Campongs van dertig of veertig Huisgezins 
ren, maâár verfcheiden, die mindet den 
twaalf, of vyftien Huizen beva:ten; 

Zy, die nooit alhier geweeft zyn. zuls 
len miffchien verwonderd ftaan over het 
groot getal runderen die in deze Befchrye- 
ving cp de Land-goederen- voorkomens 
aan dezelve oordeel ik my verpligt ter ken= 
nis voor te draagen, dat die Beeften alhier: 
voordtgekweekt zyn uit dein vroeger jaaren - 
van tyd tot tyd, uit Suratte, en Bengalen: 
aangebragte Koeën; en Stieren; waar tus- 

Gs | fchen 


mene 


dn 


(c\ Balé-balé is een zitplaats der Javaânen , die ze op cen’ 
afftand van omtrend twaalf of agtien voeten vlak voor hunne 
huizen hebben, 


(d) Lómbong is eene plaats, daar de Javaanen hunne padie 
ef de nog in de bolfter en aan de halmen zynde ryft bergen. 


(4) De Javaanen dorfchen-hunne ryft niet, maar ftamnen 
die ‚n lange houte klokken uig de bolíier, en de Chineezex 
Malen dezelve, 


(206) 
fchen ook. Javafche Koeën zyn geftookens 
uit welke mengeling, van groote òurat/che,. 
met. kleine Bengaafche, en, hooge doch 
ranke - Javafcie- Beeften. een verbafterd 
zoort is voordgekomen, dat met weinige 
of byra zonder eenige zorg. voor. hunne, 
weide wordt gehoudens daar men omtrend 
dezelve niets anders doet, dan ze aan het 
opzicht van eenige Slaaven te. vertrouwens 
wanneer men, over een’ troep van vier of 
_vyf honderd-Beeften flegts drie of vier Slaa- 
„ven ftelt, welker natuurlyke-zucht tot ge- 
mak, en. werkeloosheid, hen onveríchiilig 
nieakt om-hunne.zorg en hoede tot verandee 
ring van-weis-en-het dryven der kudden. 
aan het water, ia het werk te-ftelten, waar 
dan ook-de-{chraalneid der veronachzaame 
de -weide- bykomende, die Beeften in het 
gemeen, klein, ranksen mager. vallen, en. 
doorgaands, elk, tot tien, Rds: of vier, en, 
twincig: Guldens Hollandfch. verkogt wor- 
den, De Koeën: geeven hier geene melk, 
ten. Zy men alvoorens de Kalven ‘er by 
brengt, en dis eerft een weinig laat zui- 
gen, als wanneer men dagelyks maar ééne 
bottel of eene halve kan melk. van een koe, 
door elkander gerekend, kan bekamney 
terwyl.men-van omtrend. zes. kannen melk 
egen pond Boter karnt. | 
De kortheid des tyds; en gebrek a aan ge. 
noeg: 


(107 ) 


noegzaame Kaarten van de Omme-en Bo 
ven- Landen, heeft my buiten ftaat gefteld 
cm de grootte van ieder Land-goed by 
vierkante Morgens in deze Befchryving 
op tegeeven; zo ik in het vervolg eenige. 
my nog mankeerende Kaarten kan beko« 
men, zal ik dezelve als eene Bydrage tot het 
eerfte gedeelte dezer Befchryving in een 
volgende Deel der verhandelingen van dit 
Gegootfchap gemeen maaken. En vermits 
„de tyd tot het afdrukken van dit zesde 
Deel op handen is, zo vinde ik my ver» 
pligt om de volgende ftukken dezer Bee 
fchryving, naamlyk de bebouwing der 
Gronden, de levens-wyze en oefveningen 
der Opgezeetenen van de Boven- landen, 
mitsgaders de Fabrieken en Handel in de- 
zelve al mede tot het volgende Deel ui te 
ftellen, 


REDENEERINGEN 


OVER NUCrTIGE 


MUZIKAALE 


ONDERWERPEN 
\ 
Tor ONDERZOEK VAN KENNERS, TOT 
VERLUSTIGING VAN GEOEFFENDE, EN 
TOT ONDERRICHTING VAN WEET- | 
GIERIGE MuzriEeK-LIEFHEB- 


BER S. 


OPGESTELD 
DOOR 


JOHANNES VRANCISCUS CRATLEN, 


__Pag. t 


LRAD AAE SND en ze 
= zE ie RS er Er SE A E it EE 
AN Rn EENES 


ee 
Pld 


VOORREEDEN. 


F Jet is bekend dat Italiën, Vrankryk en 
Dustsland pronken met verfcheide fraaie 
ontwerpen over de Muziek, en dat by ous 
in Nederland ook Muziekaale gefchriften 
gevonden worden „ maar dat het ons tot 
noch toe mangueert aan een grondig uite 
wvoerig en bruykbaar Muziekaal Sisthema, 
en in't gemeen, aan zoodanige theoreti= 
fche werken, die het weezentbyke klaar 
open leggen, die van, duiftere zaaken en 
kunstwoorden bondige befchryvingen gee- 
wen, die niets zonder bewys voordraagen , 
die niet flechts regelen voorfchryven, maak 
felfs haare bronaders ontdekken, die wer- 
kingen uit haare oorzaaken verklaaren , 
die „ volgens de order der matuur , het 
navolgend’ uit het voorgaande afleiden , 
en, verre van alles dat naar verwaand- 
heid gelykt daar en tegen in een vroeijende 
_fehryf wyze, tot verkichting des leezers, 
niets ter neerflellen dan het geene wat 
‚naar deugd-liefde en waarheid fmaatt. — 

sj Men 


ê VOORREEDEN: 


Men zegt miet ten onrecht, dat de boez 
_Keryen gemeenlyk meer Muziekaale Ge- 
Schriften bevatten, dan menig geleerd be- 
zitter zich wel verbeeld; want de meefte 
vermaarde Wysgeeren van den ouden tyd 
hebben tets over de Muziek gefchreevens 
bet nienw en volledigfte Muziekaal woor- 


denboek , in het Jaar 1732. door eenen 


Welther te Weymar uitgegeeven, wyst- 


ôns een getal van 3000. Muziekaale At- 
teurs aan, vat allerhande zoort ; doch ge= 
Haomen iemand had alle die werken by mal= 
kander, en ’s Menfthen leven waare toe- 


feikende tot bet leezen , onderzoeken en 


fehiften van zulk een menigte tegenftrydi- 
ge gevoelens , ieder gefchrift. bet welk 
den titel De Mufica vuert, koomt op ver 
re na niet tot aan de Wnziekaale com- 
Poftie , als bet voornaamfte praktikaalë 
gedeelte, maar de meefte verhandelen flechts 
Zommiges op een wiskunfligen leest ge= 
fchoeide, voorleeringen, eenige etzenfchap. 
pen der Muzrekaale toonen betreffende, en 
Bet is ook maar al te wel bekend, dat men 
nopens den oorfbrong, voortplanting en 
werking der Muziek, zelrs by de gebeerdfte 
Griekfthe en Latynfche Muziek-fchry= 
vers, hoe deftig hunne pooging, om andes 


wen te verlichten ook gewzest ts, een bone 


dig onderricht te vergeefs zoekt. — 


Ze 


VOORREEDEN d 


d Zedert de Natnúrbunde, na de uitvin- 


ding van de Lucht- pomp, in een ongelyk 


fraaier gedaante verfcheen, kreegen de gé- 
leerden de handen zoo vol werk, dat zy om 
de Muziek weinis dachten, en bet nader 
onderzoek daar omtrent aan de Muziekan.= 
ten van profesfie overtieten; terwyl deeze, 
van bet fpoor hunner voorgangers, die zich 
op treffelyke weetenfchappen neerftig plach. 
ten toe te kggen, by trappen verder br- 

onnen aftewyken: hoe wel mens volgens 
Bilbkherd ook niet kam ontkennen ; dat 
’er tut een wydloopige fludie meer tydover- 
fchoot , toen de Muziek- kunst noch als 
zn de wieg lag. — Zy bereikte vervolgens, 
als een kind van weelde, van tyd tot tyd 
rykelyker gekoefterd en prachtiger uitge 


dost, -baare männelyke Faaren; doch deop- 


voeding was juist de befthaaffle niet; de 
komponisten verborgen zich achter wolken 
van nooten-tuigen, en gaven wel geftadig 
meer gelegenheid tot nadenken aan de hand, 
maar zy beriepen zich op de geleerden, 
zelfs in zaaken omtrent dewelke ze waar- 
bk meet onkundig behoorden te weezen. — 
De eene fchoof de Theorie de andere op den 
hals; de Wiysgeeren verlieten de Muziek, 
en de Muziekanten de Wysaeerte : geen won- 


‘der dan, dal de Muziek-kunde cindelyk 
% 


2 cen 


di ‚VOORREEDEN: 


een werwarden boedel wierd, die by na 
aleen door fehoolvosfen behandeld a 
| weinig optettentherd van. galante liefheb 
ders en fchrandere onderzoekers Jtheen te 
VErdICHEN, — | 
Om iets op te fpeuren. dat tot nat van 
de Muziek en Muziek-kuude konde freks 
ken, deed de blaakende weetbust my in de 
dragen der Fongelingfchap, te Brugge in 
Vlaanderen, myne Geboorte Stad, en na= 
derhänd te Par ys, onder het geftadig genot 
van fraie Kerk-, Toneel. en Kamer -Mie 
Ziek, niet alleen werfcheide oude en nieu. 
we Mauziekaate gefchriften. door zoeken, 
maar zelfs by den beroemden Heer Le Clair, 
wel eer diftipel van den grooten Somis aan 
het. Hoff van. Sardintën.; een privaat Col 
lezie over de Muziek kunde of Scientia 
Melodica houden; doch.nergens.volkovmen 
zekerheid ontmoetende, vond ik my hier 1 
Jndia na veele Faaren kracht tig aangenoopt 
buiten het gewoel der groote Wereld uit en. 
kelde liefbebberye de geheele zaak eens bg- 
zadigd, en der wyze, alt of ze noort on- 
derzocht waare geweest” te, over weegen;s 
gyverzuchtig wordendesvoor, de glorie der 
en zoo in Europa-ats bier in 
Oost -endtên., begon het miy gevoelig te 


nar ten, dat: de gevende Brosfard, ORE 
er 


VOORREEDEN. 5 


_der van zeker bekend Diktionaire de Mufi- 

que, te Amflerdam gedrukt, na goo, Mur 
_ziekaale Auteurs, van allerhande natiën, 
te hebben opgeteld, pag. 361. rondborflig 
durfde verklaaren, noch nooit eenige Alu- 
ziekaale verhandeling inde Nederdustfche= 


taal , alzoo weinig als in de Deenfche 


Zweedfche , Poolfche en Hopgaarfche te 
hebben kunnen ontdekken, aangemoedigt 
zynde door zeker hoog Geëerdperfoon, eeu 
waare liefbber en befchermer van kunften 
en Weetenfchappen, welkers aanmoediging 
zk als eene gezegende wenk des Hemels 
aanmerke, en die my ook innig heeft doen 
wenfthen in flaat te moogen geraaken, 
onz alle reden tot dsergelyk-verwyt. voor- 
taan naar uitterfie vermoogen. te helpen 
benemen, en. zoo het moogelyk waare de 
Nederlanders iets mede te deelen , wat 
praalzuchtige buitenlanders tot een voor 
werp van verwondering konde verftreks 
ken , of ten minften in deeze zwaare en 
…wydlooptge materie , nader te koomen 
dan alle. voorgangers: zoo ftheen my 
dierhbalven nodisft.en raadzaamft te trach- 
Zen vanden aúrt,de werking „en het rechte 
gebruik der muziek een naauwkeurig en 
duidelyk begrip te geeven, zuo wel aan gen 
beiterde leezers , die oordeel kundige aans 
de ze ‘3 MeT. 


6 VOORREEDEN,. 


merkingen , als aan galante , die iets dag 
naar geefligheid smaakt , en aan geoeffen. 
den , die bet licht bevattelshe , voor Gn- 
deren beminnen ‚en dus levere ik deeze 
Redeneeringen over nutiige Muziekaale 
Onderwerpen , #2 zoodanige order, die 
na vertoogen vry wat gelyken, doch 
bchter zonder demonflreer-zucht, en zon 
der het verheven woord te gebruiken: 
eensdeels , om desfefls majelyt niet te ont- 
wyden , en anderdeels ‚om dat menig lee- 
zer by het hooren noemen van het woord 
_wertcog een zoort van vreeze en trilling 
moogeljk over het lyf zoude krygen: 
immers , wyl wy bier in Indiên van kerk 
en Toneel muziek niets, en zelfs, van 
éigentbyke fraase concerten en Langmi- 
ziek, weinig te zeggen weeten, en dus als 
by gebrek van prompte wifels eenige imo 
den ten achteren zyn : zoo dient men de 
boog niet al te hoog te fpannen, wyl daar 
aan den voorfland en opbouw der muziek 
grootelyks geleegen legt, ij 
Een Gefchrift over de Muziek zonder 
nooten „ zal mogelyk zommigen toefthy- 
nen, als een rekenboek zonder getallen, 
en een lanttaarn zonder licht > doch het 
kan echter van een algemeener gebruik 


weezen voor allerhande flag van Leezers. 
SNE deder 


VOORREEDEN. 7 


Jeder ziet, dat Redeneeringen over de 
Muziek , notoir moeten inflaiten en kene 
nelyk maaken, wat de Muziek 15, wat êr 
al toe behoort, wat middelen tot de fa- 
menftelling en witvoering in gereedheid 
zyn, en tot wat einde dit alles moet die= 
nen; zulke redeneeringen verbeelden een 
Atlas met landkaarten, alwaar de voor- 
aaamfte deelen , ryken, provintien en ffe 
den des aarbodems, in bet klerne zich, af= 
gefchetst wvertvonen. Dekwyls zyn al- 
daar, by een anweranderden fhand, in- 
wendig , merkwaardige omwentelingen 
voorgevallen, en nopens de Muziekaâle 
geweflen kunnen bejaarden, teffens vat- 
baar voor een onzydig oordeel, hier van 
best geiuigen; menigmaal zagen zy heb 
zelfde fchouwtooneel bezet met" nieuwe 
fpeeiders, en dat kunfienaars , die, na 
hunne voorzaaten en tyd genooten te heb- 
ben voorbygelireefd, jaartyks ouder wore 
dende, op bun beurt, door jongelingen 

worden overtroffen. — haa 
Veele reegels van de meefte fchryvers 
ever de muziek zyn tans over lang niet 
meer bruikbaar, en de vraag 1s of ër 
Ook nies veele, tot de praktyk opzich- 
delyk, 14, zelfs de harmonifche, door 
gen Roomfch Kevferiyken kapelmeefter 
kg "4 À Fux 


8 .VOORREEDEN. 


Fux mitgegeven in zyn keurlyk et 
genaamd gradus ad parnaflum , tezen- 
woordig reets menigvuldige din 
gen vereijjchen? — De redenen bier 
van, zullen. eenigzins bevattelyk wore 
den, zoo dra men overweegt, deels dat 
de Muzieknale Fn meer moogelykheid 
Zot oneindig verfchillende famenv voeg 
gen, dan die van ondere hunften infduit: 
wyl nooit. iemand met zekerheid zal 
weeten ‘te bepaalen, hoe wveelerbande 
zingbaate aaneen fcha kelingen zelfs drie 
of twee eenvoudige toonen peers kun- 
gen opleveren, en deels dat fraaie re- 
gels, niet door een diepzinnig overleg uit- 
gevonden, maar van achteren uit de 
werkeg der komponiflen getrokken wor. 
den, en dat men van deeze, by Mu- 
zZiekaale  naatien , doorgaans drieërly 
fach ontmoet. — Kerftelyk  regelmaati- 
ge, die zich fliptelyk houden by het geen 
ne wat Ey anderen hebben afgezoogen, 
die daar uit zoo veel werftheiden) sid als 
zy doenlyk vinden afleiden, en zich laa- 
ten woorftaan, als of de, waare fèhoon. 
heid van kunfiwerken, alleanbyk daar in 
gelegen ts, dat men de oude paalen niet 
verzet; ten tweeden buitenfpoorige, die, 
den fbot dryven met regelen, die [leu- 

nende 


l 


VOORREEDEN. 9 


mende op hunne. vrachthaare inbeelding, 
wan alle kanten famenraâpen wat oost 
kan dienen om verwende ooren te bedrien 
gen, veronderftellende, dat het hun nooit 
ontbreeken zal aan toehoorders, welke 
bet ongewoone en vreemde, hoe onnatuur- 
Jyk ook zynde, voor overbeerlyk fühat- 
tens ten derden verhevene geeften, met 
een onnitputtelyken, voorraad van edele 
windingen begaaft , die de muur weeten af” 
te klimmen zonder ladder, die de natuur, 
welke huntot de muziek krachtig aandryft, 
‘voor bet eenig navolgens- waardig richt- 
fnoer houden, bet zelve nooit uit het 008 
verliezen , aldus geduurig onsebaande we- 
gen tnflaan en zomtyds eene verwonderly— 
ke hooste bereiken, — De eerflsemelde, 
verre van kettery aan te rechten, zouden 
bet-liefft gefladig laaten beruften by den 
gewoonen flenter, maar de beide overige 
zyn het, die den Grond leggen tot nieu- 
wisheden. —- Het buitenfpoorige kan 
dienflig weezen om bet verhevene, door te- 
genflelling. op te helderen, en Geoeffende 
Ondartydige onderzoekers kunnen, door 
middel van de partituuren dier gelukkige 
komponiften hun als in bet hart zien, 
hunne Grondflellingen ondekken, en Ge- 
volgeljk, ten behoeve van vatbaare leer- 

N *S ite 


ro VOORREEDEN, 


lingen, altoos wienwe en bruikboare deftie 
ge regels te berde brengen; Hier uit blykt, 
waarom zelfs de -befte theoretifche. nooten 
werken niet zeer lang achter. een den tyd 
kunen verdnuren, Moest men, volgens 
het zeggen der kunstfchilders, zich billjk. 
‚alle vyf jaar van nieuws laaten portrai- 
leeren, wat wonder dan dat de Muziek 
ten minfien na verloop van vy:tig jaaren 
gelkens van Nieuws moest worden be- 
fchreeven, door bekwaam pennen, en 
het merkwaardigfte binnen dien tyd voor- 
gevallen, verdiende te worde geboeki, het 
zy ter naavoiging of bot waarfchonwing 
wan anderen, — 

Jk zee pennen, want dit is op verre ua 
geen cen menfcb werk; Schoon ismand bet aarde 
ryk omreifde, zouden echter verfcheide din. 
gen reets van gedaante veranderd zn al eer 
hy vond kwam. 

Tot een braaf auteur behooren meer Goede 
boedaanigbeeden, dan ooit een mensch bezitg 
menigeen fchryftte veel gondereenrypberaad, 
te vinnig. te lang. in den Gryzen ouderdom 
en eindelyk doet de verwaandbeid verm celoo- 
ven, alsof alle wereld zyn uitspraak blande- 
lings moeft omhelzen, winft is by dien zuuren 
arbeid niet op te faagen „ in teegenacel kan 
men verzeekerd weezen , dat de tyd wid 

riche 


VOORREDEN, ui 


richter weegen over zyne daaden; dat by 
omzachti- moet te werk gaan, op dat n:et tets 
myne penne ontgupt , bet welk met naar waar- 
beid en dou2d liefde fimaaxt . Zyn hoofdwerk 
dient geens zins te beflaan „ in bet voidoen van 
de mieuwsuierigbeid der seezers , maar in het 
vertoonen van de wonderen. die zic alhier 
ân menigte opdoen „ en 1n bet voorhouden van 
eene Theorie , bekwaam tor gerusftelling des 
werflands van febrandere liefhebbers. By 
bet onderzoek van ae Gronden der nogeen k 
zal by befpeuren, dat Zyne bevatting, ten 
aanzien van de natuur en zebfkunde. dien 
wyls te kort fchiet en dat , boe langer en 
ernftiger zyne befpiegeling word voort gezet, 
by des te meer hoogten en diepten ondekt , 
by welke de trek tot grondige kennis onvol- 
daan moet biyven , en des te meer vind bj 
de waarhrid bevestigd van het gezeg der 
Zedige Philofoofen , dat men veel moet 
weeten ‚ om te weeten, dat men Wweinis 
weet, dat is, dat men weinig Zaaken kent 
uit haare oorzaaken : zomwylen ontdekken 
wy een daar van,-maar deeze beeft weder- 
om baare oorzaak, en aldus moesten Wy gee 
duurig verder kunnen te ruzge kéeren, voor 
ons bewys in der daad den eersaam kon draa- 
gen van vene Betoog:ng 
_ Moeten wy ons wiet bedroeven over die 
4 Dgn 


1e VOORREDEN. 


bepaaldbeid van het menfchelyk verfband? 
neen, Geenzints: want van dingen, tot noch 
zoe boven ons bereik gefteld; leeren wy ein- 
delyk afzien; en waar wy niet verder voort 
kunnen, daar begint onze innige verwonde. 
ring over den aanbiddelyken vinger Gods, 
in de werken der natnure al om doorftraalen= 
de: daar worden wy telkens indagtig gemaakt 
dat het ver fand van bet Allerhoogfic wee- 
zen, oneindig. te boovén gaat bet begrip der 
menfthen kinderen, Aldus kan de eigent- 
yk zoo genaamde geleerde onkunde, ons da- 
gelyks nieuwe fraffe befthikken ter verbeffing 
des gemoeds: de eere blyft in deeze gevallen , 
niet aan ons, maar aan bem, welken zy 
alleen betaamt. — De dorstende weet Jut 
kan, zelfs ten opzichte van ongelyk verheve- 
ner voorwerpen dan de voornoemde, eens 
gedrenkt en verzaadist worden in de onver- 
sankelyke Stad Gods, en daarom moogen Wy 
nâ die Zalige verblyfplaats reikbalzen. — 
Ondertusfthen blyf bet toch veel overveen 
komftiger met de redelykheid , dat wy by alle 
witwerkzelen van ons en anderen, het rede- 
neerend vermoogen geftadig trachten aante 
kweeken „ en ons onvermoogen hoe langer hoe 
meer leeren inzien , dan dat wy of redeloos 
werkten, of op eene voets bezittende gewaan- 

" grondige kennis pochten. 
S hoen 


VOORREDEN. 13 


… Schoon ik hier, niet om eenige belezenheid 
te kennen te geeven, maar wit een zoort van 
afkeer om met vreemde veeren te pronken, 

en teffens om fraaie gedachten van uitheem- 
fchen tot de kunde van Nederlanders , die 
an vreemde taalen onbedreeven zyn overten 
brengen, verfcheide auteuren, Fa» alle die, 
my tans-niet zyn ontvallen , getrouwelyk 
aanbaale. Zoo vertrouw Ik echter > dat de 

bedreevenfte leezer hier meer oplosfmng van 
_allerbanae Muziekaale Zaaken , dan elders 
zal aantreffen, en al is het dat ik zeker= 
lyk bier geen Muzikaale kinderlesfen, maar 

zaaken van het uitterfte Gewicht voordraa- 
ge » en elke waarheid aan ieder niet bevatten 

byk gemaakt kan worden; ik denke nochtans, 
dat ook de ongeoeffenfle „ zonder de Muzie- 
kaale floffe, de intervallen, de tempering 

der intervallen, de ‘harmonie, enz: echter 
bier wel. iets weetens waardigs naar zyne 
watbaarbeid Gefchikt, ontmoeten en dus de 
Miuziekaale kennis algemeener worden zal. 
vermits een duidelyk begrip van de gefchan 

penheid aer welluidende en wanluidende too. 
nen. en van de reedenen waarom wy » volgens 
beflendige natuur wetten , de, eerfte voortrek= 
__kelyk achten boven de andere, het bekwaam. 

_fle middel fchynt, om een iegelyk, die eenig 
nadenken wilk gebruykea „levendig in ie druk. 

p ken 


á NVNÓORKEEDEN. 


ken ‚dat de neiging tot de Dluziek haaren grond. 
flas beeft in de Redelykhad zelve, en gevol. 
| gelyk, dat die kunff, by alie redelhyke men. 
fchen, eene byzondere Hoogachting verdient: 
zoo beb ik dit gewichtig luk bier eenvoudis 
ger en blykhaörder, dan zülks myrs weetens 
elders ooit gefchied is. gebracht te verklaaren. 

Keur ik zommige , my ongesrond fchynen- 
de , fiellingen van mynen gemel;en artyds gen 
achten Leermeefter Le Claur en van andere 
vermaarde Muziekaale auteurs, vedig af. ik 
bedien my. , volgens deffelts raad en Voorbeeld, 
behoudens alle fchu-dige boog - achting en _on= 
derwirping van zoodanige vrybeta als in de 
„Repuliek der geletterden altyd mag en moet 
fland grypen.- verre van myne poogingen aant 
te zien voor helden-daaden beni en völbarde ik 
2 bet gevoelen van den wyzen Huiplecraar 
firach, Kap: 18. vers 6 behêlgende în fub= 
flantie, naar de overzitting van de Jynodé 
nationaal. te Dortrecht : Wanneer de Men- 
{che zal hebben voleindigt, als dan begint 
_hy: ende wanneer hy zal opgehouden heb- 
ben, als dan zal hem noch ontbreeken. En 
haar de hoogduitfche vertaling vân Luts 

HeRrus: al heeft een Menfch zyn beft ge= 
daan, zoo is het werk toch naauwlyks bes 
gonnen, en als-hy het zelve. meent te heb 
ben voleind, dan. hapert het noch aan alle 


kanten. 
HOOFD 


HOOFD DEELEN 


IN DIT WERK VERVAT. 
Sora 


Het sbehte gebruik der Zang- 


muziek, 


4 
> 


to 


‚ Den oorfprong der Muziek, 


De werking en puttigheid der 
Muziek in ’t gemeen. 


wen 


De waarde der Muziek. 


5 


5. Het oogmerk der Muziek. 
6. Het weezen der Muziek 
kunst. 
7. De Geestelyke of Kerk- Ma- 
ziek, 
__8. Het Muziekaal kien den 
| mishagen, 


9. De Muziek in ’ gemeen, 
10, De Muziek-kunde of Theorie, 
11 De 


Är. 
12. 
13. 
vr 
15: 
Ió. 


17, 
18. 


19. 


| 20. 


Ce) 
De Toon- kunde. « 
De Muziekaale ftoffe. 


De eigenfchappen der gebrui 
kelykfte Intervallen. 


De tempering der huish aal 
Intervatlen | 


Den Muziekaalen Geeft, 


De Muziekaale en in tt: 
gemeen. 


Het vormelyke der Muziëk 


De Muziekaale gefchied kunde. 


Den geheelen omtrek der Mur 
ziek en Muziek - kunde, en 


De nuttigheid der Muziek. 
kunde. 


Er | | Pag. 1 
REDENEERINGEN 
‚OVER NUTTIGE 

MUZIKAA LE 
ONDERWERPEN 


Tor ONDERZOEK VAN KENNERS, TOT 
VERLUSTIGING VAN GEOEKFENDE, EN 
TOT ONDERRICHTING VÁN WEETe 
GIERIGE MUZiEK=-LIEFHEB- 


BER 53 
CRNRTRIRIRELERURTLTR 
Ei. 


Het rechte Gebruik der Zang- 
muziek, en 

XK Ket is onloochenbaar, dat de order en 
evenreedigheid, waar wy ze ook 
On:moeten , het gemoed bekoord en tot 
verwondering aannoopt, dat de liefde ome 
trent deeze dingen , de zeden verberert, 
dé zaameleving voordeelig en de deugd 
behu'pzaam iss Ja, dat men in geen kunft 
zoo veel order en evenreedigheid aantrett, 

Á dan 


Ti Redeneeringen over Nuttige 


dan in de Muziek 5; alwaar by ieder noot 
van gelyke waarde, by ieder Zangmaat van 
een zelfde ftuk, ftiptelyk door ons ín ge= 
dachten afgemeeten s juift even veel tyd 
verloopt; en dus hoor ik de ftem der reden 
my vriendelyk toeroepen: Laat U dat tot. 
voorbeelden verftrekken ; zoo ordentelyk moeft 
Uwen geheelen wandel zyn, — 

Edeie gedachten waarlyk | echter weet 
men dat zelfs onder Menfchen, die anders 
veel verftand en vernuft hebben, zommie 
gen door alle verzinnelyke harmonye, ZOO 
weinig aangedaan worden, dât de Muziek 
enkel geraas, en de Dicht-kunft flechts 
eene kunftig verzonne dwaasheid fchynr., 
insgelyks, dat onze toeftemming ‘er roe 
vereifcht word, als iets op ons eênen ine 
druk zal te weege brengen: aangezien de 
bekwaamfte „ vuurigfte redenaar, wanneer 
onze gedachten verftrooid zyn, ons geen. 
zins beweegd 5 als mede, dat het geene, 
wat Ons aandoen zal, nooit zoo verheven 
weezen moet,dat onze zinnen en verftands 
krachten het niet kunnen bereiken. — 

By de ouden was de Muziek zeer hong 
Bene en ze kon by ons insgelyks des te 
onfchuldiger vermaak befchikken, na maa- 
te dat men het Maat- gezang natuurlyk en. 
tot {tichting van de toehoorders trachte in- 
te 


Muziraale Onderwerpen. | & 


terichten 5 waaren zy, die Zich daegelyks 


Pin SE 


zonder maat en regel met kaarten fpeelen ; 
dobbelfteenen ‚ enz: ophouden, meer ine 
genoomen voor de verlustiging van fraaie 
Muziekftukken , zoo zoude dezelve, in 
haare drift voor het fpel , ten minften wel. 
wat diverfie maaken, doch ik moet in der 
daad bekennen , dat onze hedendaagfche 


Zangmuziek zekerlyk vry wac reformatie 


vereifcht. 

By de Grieken en Romeinen ; alwaar 
zelfs zonder voor afgaande oriderzoeking 
en goedkeuring van de Ephorí of opzien= 
ders , geen Schouwfpel aan '£ volk durfde 
worden vertoond s, zoude. ien niet ge 
doogd hebben, dat zulk een heerlyke kunst, 
gelyk die der Boekdrukkeryen » tot het 
verbreiden ván leerzaame dingen by uit- 
neementheid bekwaam , zodanig wierde 
misbruikt, — Hadden wy op hooge fchoo- 
len; ook in de Nederlanden, profesforen 
in de Muziek, zulks konde onder anderen 
daar toe dienen, dat niemand zonder hun- 
ne ápprobatie, zich voor muziek ondere 
wyzer uitgeeven. kon, veel min iets ter 


_ drukpers Örerien durfde. — 


De Zangftoffen der ouden zvn door den 


tyd voor het grootfte gedeelte vernield , 


doeh de gefchied- kunde levert ons echter 
Á 2 noch 


4 Redeneeringen over Nuttige 


noch de zogenaamde vergulde verfen va 
Pythagoras, voor zyn vertrek uit Griekena 
land naar Italien ; ten behoeve zyner leer 
lingen opgefteld ; en die naderhand, we. 
gens hunne voortreffelykheid , al om over 
tafel, na den maaltyd, Jas in de fchouwe 
{pellen van alle griekfche fteden , gezon. 
gen wierden. Men treft die aan volgens 
vertaaling van Dacier, in de Hifloire de 
la Mufique , tom: 1. pag. Too. enz: Deeze 
eigeníte lesfen waaren het, welke men in 
de chooren der Griekfche treurfpellen, by 
wyze van toepasfing zong; welke het volk 
van buiten leerde, tot gedenk-fpreuken 
en tot een regelmaat zyner bedryven gee 
bruikte , Ja, door middel van de welke 
men het tooneel nuttiger voor ’t gemeen 
wist te maaken , dan alle in dien tyd zoge. 
naamde Godsdienftige oeffeningen. —- 

Wie ftaat 'er niet verwonderd en vere 
baast over als hy dusdanige zangftoffen ver. 
gelykt met de eindelooze min-en drink. 
liederen welke men ons hedendaags , tot 
_walgens toe opdifcht: dat heidenen ons in 
wysheid en deugd zoo verre te boven gine 
gen. trachtende , door behulp der Dichte 
en Toonkunft, zich allerhande goede lee. 
ringen geftadig dieper ín ’t gemoed te druk- 


ken; en dat in tegendeel veele naam Chris- 
te- 


| 


\ 


Muzikaale Onderwerpen. 5 


tenen, alle hunne krachten fchynen in te 
fpannen , de goede Zeden * er door te be. 
derven! — 

Het waare te wenfchen, dat menig een 
de waarheid van ditgezeg beter beharugde , 
en het kwaad, uit zulk een misbruik ont- 
ftaande, hielp verhoeden! het fcheeid maar 
al te veel: eertyds by welgemanierde hei 
denen bragt men het geene dat men de 
Jeugd liefft wilde infcherpen; in verfen, 
om het haar des te beter te doen onthou- 
den; op zulke verfen wierden melodyen 
gemaakt, en zulke zangwoorden liet men 
haar zingen, van buiten leeren en dikwyis 
herhaalen. —- Hier mede wierd by de 
Grieken de onderwyzing der Jeugd be- 
gonnen ; 5 men begreep duidelyk , hoe 
veel ‘er. aan ’t verfchil der Zansftoffe , 
en aan eerfte indrukzelen , regelrecht tot 
deugd leidende „en echter op eene aanmin- 
nige wyze verwekt , gelegen was, -— 

Allerhande aardige voorwerpen behoefd 
men echter niette verwerpen ; by voorbeeld 
liederen van het Klavier, van de Koffy, 


_ van ider Jaar getyde, van het landleven, 


van aanminnige wouden, onfchuldige here 
der Zangen, en wat het voornaamfte is, 
Zede liederen, van de Grootmoedigheid , 
geatenheids vriendfíchap ‚ enz: —- Maar 

A 3 hee 


6 Redeneering over Nuttige 


_kedendaags heeft de vorft der duisternis 
zeer veele, en misfchien de meeste Zang- 
meesters zodarg verblind , dat ze zich 
verbeelden, als of het op den inhoud van 
fe gezongene ganfch niet aankoomt ‚;maar 
genoeg ZY: dat de Jongelieden zingen. 
Men hoort Gemeenlyk: Sfeune beautez 
cedes ala tondresfe profites bien de printéems 
de vos jours enz: of, sriste raifûn, j abjure 
ton empire, enza zyn dat geen Ledemees- 
ters uit de eerfte hand. — 
… Gelykt dat wel naar de wyze leere van 
Prediker 12, vs. 1. Gedenk aan uwen Schep= 
per in de dagen wwer Fongelingfthop. — 
Wat zyn dusdanige dingen; die men tans 
over al in meenigte ontmoet, anders, dan 
eene verkeerde Moral; Ja, zegt men in 
dit opzicht niet te. recht, dat ’er in de hee 
dendaagfche Muziek een heimelyk vergift 
fteekt? Doch het fteekt ’er echter niet in, 
maar het word ’er ingelegd, eerft door de 
dichters, die het zy uit dertelheid, het zy 
om vuil gewin of volgens andere motivens 
zuike heilloofe verfen ter wereld brengen; 
dan door de Komponisten , die der zelver 
zin, door vlyend maat-gezang zoeken te 
verfterken : dikwyls ook door Drukkers; 
welken het genoeg is,dat vodderven meest 
getrokken worden, —- onnoozele Zang- 
BE teen: 3 iten 


Muzikaale Onderwerpen. 7 


„meesters denken, het voldoë, als een ge: 
zang nieuw en ten aanzien van de hoogte 
en van den zang=trant voor een leerling ap= 
plikabel is, zonder te overweegen; dt den 

_zin der zangwoorden op de verbeelding 

ingedrukt word ; dat het geene, wat men 

in de jeugd leert» ons langer aan iets an= , 

ders by blyft en gevolgelyk dat lichtvaare 

dige zang woorden zeer nadeelig zyn, — 
Het waare de plicht der Ouderen , op 

zaaken van zo veel belang een waakend oog 

te houden; en volgens den wyzen raad van 

Ariftoteles’s in zyne ftaat-kunde gegeevens 

de Muziekaale lesfen hunner kinderen by 

te woonen 5 ten minften de Zangboeken 
zomwyien door te zien, en het ondeugen- 
de ‘er uit te weeren, —- Men heeft juist 
geen zwaarigheid te vinden, den trek der 

Jonge lieden naar ander flag van vrolyke 

zangftukjes intevolgen , mits dat ze zich 

bepaalen by geoorloofde dingen; zoete 
kwinkflagen, aardige minnen zangen kune 
nen by eerlyke vryagien , bruiloften en ans 

_dere gelegenheden plaats hebben; verfcheie 
de-drink liederen insgelyks, om er zuipers 

„mede ten toon te ftellen , en des mooges 

‘Jyk langs deezen weg tot beterfchap te 
brengen: doch men moet alle liederen die 

weonigvergië En infwelgen, hoe Mu- 

A 4 ziek 


ê Redeneering over Nuttige 


ziekaal en Melodieus ook zynde, houden 
voor onverdraaglyk „ verfoevelyk, voor 
fchandvlekken en pesten der Edele’ Dichte 
en Muziekkunft. 

Het is ook eene groote dwaaling die ver. 
fcheide Menfchen onder ons hebben, dat 
ze liever Icaliaans of Fransch hooren zin- 
gen dan hunne moedertaal de Nederduid- 
fche ; fchoon ze daar van: niets verftaans 
deeze beantwoorden in deezen volkoomen 
aan den raad, welken de gefleepene sSchupe 
Pius, boertende zynen redenaar geeft: 
> wat gy doet, ziet niet zoo zeer daar 
5» Op » dat de toehoorders U verftaan kun- 
5» nen , als wel ; dat ze zich over U ver. 
> wonderen : niemand let hedendaags; 
‚> hoe ordentelyk en bondig ; maar hoe 
»» vreemd en zeldzaam gy {preekt. Men 
moet zich verwonderen ; dat verftandige 
toehoorders en fchrandere leerlingen niet 
eens vragen: verftaat gy ook wat gy zingt ? 
acht gy dat onze attentie waardig: wat is 
den zin dier woorden? Ja, het is ook wons 
derlyk als iemand voor een vergadering van 
eerwaardige hooggeleerde Mannen „ neem 
eens , by het inftalleeren van een Reétor 
Magrificus « eene Ítaliaanfche Aria gezon: 

en heeft „ die aldaar te pas komt als-een 
haspel op gern olykruik ; dat als dan vere. 
flans 


af 


Muzikaale Onderwerpen. $ 


ftandigen evenwel noch zeggen moogen: 
onze Zanger heeft heden mooy gezongen » 
fchoon zy ‘er geen word van verftaan hebe 
ben, daar men overtuigd is dat zulke Mue 
ziekaale byeenkomften, niet om de mu- 
ziekanten, maar om de wille der toehoore 
deren aangefteld worden, 

By zulke plechtigheeden was niets gee 
voeglyker ‚ dan een text van een of twee 
Arien , welke men wyze Menfchen dorft 
onder d'oogen brengen, ten minften aan 
den Prefident van de vergadering , om kene 


mis van de Zangftoffe te hebben, ter hand 


te ftellen: een text, die het gezongene na. 
derhand weder doet te binnen koomen, en 
van welken men zeggen konde: het papier 
fpreekt noch, nu de Zanger reeds zwygte 
Maargenomen ‚men konde dit zoo volmaakt 
niet hebben, waarom ontfermen zich vere 
ftandige toehoorders niet veel eer over den 
deerlyken- ftaat der Muziek door de zang 
en fpeelkunftenaars , dewelke van ande= 
ren ‚ hunnes gelyken ; nooit Correctie 
willen veelen en tot het leezen van goede 
boeken tyd noch lust hebben by voorval 


dende gelegenheden, beter te onderrichten 


en zelfs de Komponisten by continuatie 
aan te maanen, om toch voor al by de 
Langmuziek niet alleen op fraaye toonmen- 
ad A5 k ge 


to ___Redeneering over Nuttige 


gelingen te zien ‚ maar ook meer blyken 
van verftand aan den dag te leggen. 

De Komponisten vergaapen zich veel- 
Maal aan de woorden , voor al aan zulke, 
die men door maat gezang ‚ op allerhande 
“wyze , kan afichetfen „ dat ze de zaaken 
‘er over vergeetens; ja dikwyls-het teegen- 
deel uicdrukken van het geene dat de zang- 
woorden eigentlyk influiten, 


Ik zal hier van flegts, in onrym, eenige 


eenvoudige voorbeelden geeven , op groo= 
te Zangflukken ligt toepasfelyk. —=- Me 


nig» die uit de woorden van Paulus: Jk- 


flhaame uy bet Evangelium van Christus 


meet, een Arietta met Inftrumenten maas 


ken wil, zoekt in het voorfpel in plaats 


van eene zedige vrymoedigheid, vloeyene 
de uit de bewuftheid van zyne goede zaak, 


wie te beelden , door het woord fchaame 
verleyd, allerhande kruipende en-bedeesde 


pasfafien voortbrengt. Daar op laat hy den 


Zanger aldus beginnen; lk fchaa.. me 
my; hu volgt een paufe eneen’ tusfchen 
Spel; de Zanger vervolgt Ik fchaa …… ma 
my bet Bvangelium (paufe) het Evans 
ge... ..lium!paufe)-het Evange.... «die 


‘wm van Christus (paute) van Chri …‚….flus 
(paufe) dan in hetlaaste,dk /chaa …—… me 


ey het Lvangeliums van Christus niet, Hier 


on 
‚Pi 


pee PEET OEE LP 


Muzikaale Onderwerpen. ir 


op gaat het hafpel , uit het voorfpel afges 
leid, zich. Schaamende eindigende. Zyn 
dusdanige dingen, al was het maat gezang 
op zich zelve noch zoo fraai, geen zinne. 
loos werk? een Komponist die niet verder 
ziet, dan op de woorden „ zal by dies 
tot het lachen zeid ik, gy Zyt onzinnig , ale 
le ftemmen en Ínftrumenten van lachen 
doen fchateren ; in tegendeel by deeze: 
ween niet, de leeuw heeft overwonnen , eerst 
Jang beginnen te kermen, en vervolgens 
de natuurlyke wreedheid des. leeuws, zyn 
kampen en zyn overwinnen trachten afte= 
fchilderen ; ‚doch hoe belachelyk zulke. 
woorden fpeeling aan lieden, van een gee 
zond oordeel voorkomt, en hoe nadeelig 
de zelve voor een Komponist kunnen uite 
vallen , daar van levert de Histofre de Ig 
Mufigue , tom. 4» Pag. 122. Een aardig 
ftaaltje. 

In ’ Jaar 1680. of 82. toen Dumont 
ftierf, en Robert vertrok, wilde de Koning 
van Frankryk in ftede van twee, vier Ka- 
pelmeesters hebben; des liet hy , om deeze 
ampten met waardige perfoonen te bekleee 
den, door eene uitfchryving in de provins 
tien , alle Muziekmeesters van hoofdkere« 
ken , naar Verfailles nodigen, ten einde 
hunne gaven in’ komponeeren te vertoos 
Ben, — Volgens dien kwamen ’er ver- 

Bn A 6 fcheie 


12 Redeneering over Nuttige 


fcheiden en- onder anderen zeker Le Sueur sil 


Muziekmeester van onze lieve vrouw te 


Rouën ; een mans van een gelukkig, 
vruchtbaar Genie, in ’t Latyn wel ervaae | 
ren, en zulk een post wel waardig. Dees. 
ze, van magtige befchermers onvoorzien > 


meende zich noch voor den proeftyd te 


moeten bekend maaken, om eenen goeden | 


indruk van zyne bekwaamneid te geven. — 


Hy liet dan. eens in de Kerkmuziek ces 
Konings , een fluk van zyne compofitie 


hooren. —_ Het was de or. Pfíalm: 


gui habitat in adjutorio (of die onder de 


Schuilplaats des Ailerhoogften is gezeten :) 
over deezen heerlyken Pfalm had hy een 
Motet gemaakt, met den text, zyns oor= 
deels, over een koomende, en wel in een 
Muziek , die waarlyk uitneemende mogte 
heeten. De -Koning en ’t geheele Hofs 
hoorden dit met de uitterfte opmerking 
aan. In het fevende vers: Cadent a larere 
tuos (aan uwe zyde zullen duizend vallen) 
hadde Le Sueur het woord wallen > door het 
choor eener Fuge , welkers Thema {es 
ven, agt nooten nederwaards ging, uitges 
beeld ; toen nu de grove Basftemmen haa- 
re o@taaf bruisfchende doorliepen en op 
den laatften toon ftaan bleeven , moeft bile 
lyk ieder toehoorder; volgens die drij 

En 


E 


Musikaale Onderwerpen. të 


den opfteller zoo bekoorlyk voorkoomen, 
als eenen Menfch, die van den top van 
een berg naar beneden buitelt, en eindes 
yk doet gelyk iemand, die zwaar geval 
len heeft, zich verbeelden. —= Die 
fchildery trof eenen van de tegenwoordig 
zynde Hovelingen zoodanig, dat hys by 
een Caaaa- ddent zeide; wel daar lest ‘er 
een > die niet weder opftaan zal. Deeze 
klucht ftoorde den erntt en her ftilfwygen 
van de geheele vergadering. —- De Koning 
lachte ’er over, en het fcheen, als of men 
flechts op verlof wachte, van Hem te moe 
gen opvolgen, —- Men lachte langen tyd 
helder op, tot de Koning eindelyk met de 
hand een teken gaf „zich ftil te houden.— 
Vervolgens by het tiende vers: & flagel- 
lum non appropinguabit , (geen plages of 
 voigens ‘t Latyn, geesfel zal uwe tente 
naderen) hadde de goede Lefueur een nieus 
we Fuge opt woord geesfel gewaakt, en 
ftelde door een langduurig vinnig geraas, 
het geringel der geesfelbroederen voor; jas 
het fcheen niet anders dan of men midden 
onder vyftig zich dapper geesfelende Kapu= 
cinerswas geraakt, — Och zeide een ander 
hoveling, welke ditgerammel verveelde , zy 
zullen van alsdat geesfelen reeds flerk bloe 
den, De Koning kreeg wederom eenen one 

bee 


iá Redentereng over Nuttige 


bedwingelyken trek tot lachen; die naast 
hem ftonden , lachten om det ze deeze 
fchersfery mede hadden gehoord, en die 
verder afftonden , lachten om dat ze de 
Koning lachen zagen. — Toen liep het Mo-_ 
tet ten einde , zonder dat men ‘er verder « 
naer luisterde, en de hovelingen noemden 
Le Sueur näderhand niet anders, dan Cââa 
„aent en Flagellum. 

Men wees de Komponisten een woon= 
plaats aan alwaar ze geduurende eenigen 
tyd op kosten des Konings onderhouden 3 
en zonder met iemant gefprek tehouden 
ieder om ftryd arbeiden aan de Compoe 
fitie eens opgegeven Pfalms, namelyk 
Ps: 32. Beatt guorum remisfe funt , (wel- 
gelukzalig is hy enz: ) doch , zoo dra men 
in de Kapel , het Zangftuk van Le Sueur 
begost op te heffen, en toen het tyd was 
_ van het oor te leenen aan de fraaye toon. 
mengelingen in dit ftuk vervangen, kwa 
men de beide plaatzen van zyn voorig meese 
ter fluk, en de boertery daar over gedree= 
ven, allen Hovelingen weder te binnen — 
Zy zeiden tegen elkander: dat is de Cââ- 
Adent, en ieder dreef ‘er den fpot mede. 
Colafle, La Lande , Minoret, Coupillet 
wierden verkooren ; de drie eerfte waren 


het waard, de laaste niet, —= Le Sururs 
droes 


Mnzikaale Onderwerpen. 1 


droevig weder te rug keerende, liet daar, 
na in zyne hoofd Kerk een voortreffelyk 
Beati quorum uitvoeren , ’t welk fchoon te 
verfailles niet met attentie gefmaakt, te 
Rouéën duizenderlei onnutte toejuichingen 
verwoif. Dit geval heeft in Ze Sueur 
eenen tegen zin, omtrent zulke muziekaa= 
le poppekrameryen en flikker goud, ver= 
wekt, verbrandende alle zyn voorige Mue 
ziek en deed hem naderhand by-ieder pieche 
tigheid een nieuw ftuk toeftellen , vol vere 
ftand en bekoorlykheid, 

De rechte middelmaat te treffen. is het 
geene „ waar op het eigentlyk aankomt 
maar zommige Komponisten denken , de toe= 
hoorders zien voornamelyk op iets nieuws 
en brijlants 5 men heeft Arien. gehoord 
de weike eerft een verkeerd begrip in de 
toehoorders verwekken , en hun nader. 
hand doen befpeuren , dat zy in ‘hunne 
meening bedroogen waaren; by voorbeeld, 
wanneer de Zanger aldus zingt : Niets kan. 
myn gemoed Vermaa ......e ken (paufe) 
niets kan myn... gemoed vermaaken (pau- 
fe) niets , niets; niets. (paufe) niets kan. 
myn gemoed. ..ees UVEFMAA kens en 
‘er eindelyk by voegt, dan 's canastérs ed” 
le geur. | 
‚ Voorts moet men, by zommige zang= 


6 Redenéering over Nuttige 
{tukken,- lang wachten , eer men een zin 
bemerken kan, neem eens; een Minnaat 
zal op het Tooneel zingen : winden door wer- 
velen, gedreeven, leent my vwe vleugels, dat 
ik my naar myne beminde vervoege ; hier 
koomt eerft een wydloopig vooripel , het 
welk de fuisfende winden zal verbeeldens 
daar op zegt de Zanger win, s.s..e 
den; hy roept de tweedemaal: win... 
den; dan komt het aan ’t dryvens telkens 
met paufen en toenemende kracht der win- 
den; vervolgenszegt hy; leent my; leent 
my, uwe vleugelen. winden! winden! enz: 
nuis de Aria by kans ten einde, zonder 
dat men noch begrypen kan, waar het hee= 
nen zal. —- en de taal des Zangers gelyke 
niet zoo zeer naar een Minnaar , dan naar 
een windmaaker: dus worden de goede 
Zangers deerlyk door de Komponisten ge= 
flingerd en ten toon gefteld! 

In myn Jeugd heb ik eens, in de Opera 
te Brusfel, eenen Zanger verbeeldende So- 
crates » verliefd wordende op Xantippe, 
aldus hooren Confesfie doen: Jk kan niet 
meer (peule en tusfchen fpel) noch eens: 
Ik kan niet meer (weder een tamelyke lan- 
ge paufe) daar op zong hy eindelyk : J& 
kan niet meer de heete drift der liefde tegen= 
fraan;, maar hy had het toen al weg, en 

wierd, 


Muzikaale Onderwerpen. 17 


„wierd, buiten zyne fchuld , een. voorwerp 


van de algemeene befpotting; te meer, om 
dat hy ; ten dien tyde van de eeríte vere 
tooning deezer Opera ‚ naeuwlyks veertien 


dagen getrouwd was geweest, 


Ik zal hier mede van deeze delikaate Mae 
terie affcheidens onder verklaaringe, dat 
myne aanmerkingen, verre van eenige bee 
dilzugt, niets anders beoogen ‚ dan de waae 
re en rechte liefhebbers van de Muziek 
den vereifchten aart en het rechte gebruik 
van Zangítukken klaar te beduiden, en de 
Komponisten voor misbruiken , die tans 
maar al te veel begaan worden, getrouwe. 
lyk te waarfchouwen, —= | 

Intusfchen tracht de bondige Crityk, of 
oordeelkunde , allerhande ftellingen van 
weetenfchappen en- kunsten te onderzoe 
ken en op te helderen, het waare van het 
valfche te fchiften, en by het ontdekken 
van misvattingen teffens duidelyk aan te 
wyzen „ hoe ze te verbeteren zyn. — Hier 
door beledigt ze niemand: Want, iemand 
kan zelfs een prul en nochtans een eerlyk 
man weezen. Ze houd zich liefft beezig 
met zaakelykheden, zelden met perfonee- 
le gebreeken. Doch, voor zoo verre zy 
zich ook over kunft- woorden, die of van 
me aart eener zaak nader opening kun- 

B nene 


18 ___Redeneering over ‚Nuttige 


nen geeven, of die kwaalyk gebruikt wor- 
dens uittrekt, blyft-ze echter van eigente 
lyk zoogenaamde woorden vicerye groote- 
Iyks onderfcheiden — Critifgeren is derhal- 
ven geheel iets anders, dan chicaneeren:; 
gelyk ook een Pafqaillant, die {lechts 
zoekt te lafteren, van eenen Satyr-íchry. 
ver, die de beterfchap van anderen be- 
oogt, als een moordenaar van eenen Rich- 
ter verfchilt, “Kortelyk, de waare crityk 
is iets, zonder het welk geen weetenfcap 
befchaafd en tot volmaaktheid gebragt kan 
wordens iets, het welk uit haar vracht- 
baar aardryk het geftadig opwaffende on- 
kruid uitwiedt, en in allerhande opzigt tot 
der zelver bloei dapper kan mede werken, 
Een goed criticus moet al zoo wel over 
zich kunnen critifeeren laaten, dán” criti- 
feeren, van ieder correétie aanneemetú;, 
die met reden iets tegen hem inbrengt; 
begaane mifflagen rondborftig erkennen; 
de wangunft van onverftandigen en kwaa 
daardigen voor een-zonderlinge eere ach. 
ten: tot vriendelyke zin-twiftingen altoos 
gereed weezen; nooit toeftemming eiffchen * 
op zyne bidte woorden, zonder. bewys; 
voor de zuivere waarheid, als een kopere 
muur; paal ip perig volgens eenig 
5e 


Muzikaale Onder werpen, 19 
| gewaand point d'honneur, den koftelyken 
tyd met twiftfchriften over beuzelingen 
te verfpillen— Ja, van het vooroordeel 
des gezags ontheft, mag en moet hy zelfs, 
by voorvallende gelegenheden, over on-_ 
vafte {tellingen van vermaarde lieden zy 
gevoelen vrymoedig uiten, aangezi 8 
zelve de waarheid naadeelig zouden kur 
nen weezen; alles uit oprechte liefde voor 
de waarheid; ruftig, en met fchuldige on= 
derwerping aan het oordeel van verder ge. 
vorderden, 

Op dien voet zal ik maar getrooft voort 
vaaren, het aangenaame met, het nuttige 
te vermengen, en zorge draagên, als het 
te pas koomt, wel te critifeerens en wil 
dit zonder Horatius zyn: Nonum premd- 
tur in annúm, namelyk, het opftel eerít 
in t negende Jaar uit te geeven niet geluk. 
ken, laat een ander het verbeteren— 


ao Redeneering wer …_Nutsige 


mm 
de 
Den Oorfprong der Muziek, 


en weet, dat de meefte hedendag= 
fche fchryvers, die by geval de 
Muziek een kroontje willen op zetten, 
door eede' cierlyke redenvoering over 
haare nuttigheid en haaren invloed in den _ 
openbaaten Gods-dienft, zich daar mede 
voldaan houden, dat ze verfcheide lof= 
fpreuken der oude by brengen, tpt ze ein- 
delyk op ‘Jubal koomen; hier fchynen zy, 
verder te rug keerende, den moed op te 
geven; hoewel zómimigen ' eenen fprong 
waagen, van Jubals muziek ‘op’ die der 
Engelen, voor de fehepping en bevolking 
deezes aardkloots geheuden. ‘Maar ik kan 
niet begrypen, hoe ze mogen voorgeeven;, 
als of Jubal, naar ’t verhaal van ‘Gods 
tolk Mofes, die kunft, namelyk, de zang 
en fpeelmuziek, uitgevonden zoude heb. 
ben. Men vind daar van in den bybel 
immers geen Jota, zy moeten of kwalyk 

leezen, of verkeerde befluiten maaken. 
Dit is echter in ’t geheel niet te vermoee 
den: Zylieden begrypen beter dan ik, dat 
de Grond woorden van Gen: 4. vs: dn 
ge 


Muzikaaie Onderwerpen. st 
Subal was de Vâder van alle, die harpen en 
örgelen handelen, enkelyk hünne, opzigt 
hebben tot de fpeel, en niet tot de zang- 
huziek ; maar hèt geene, dât hùn. mifleid, - 
Zal mogelyk deeze ongegronde redekave- 
ling weezen! de fpeelkunft is dé gebeclé Min 
gick. van Los terein Ae ol Sh he 
… Het voorftel van Bohniet, aútéur van de 
bekende Miflorre de La. Muficyüe, waat 
mede hy het vyfde Kapittel begint, is in ’t 
Nederduitfch als volgt: | 


„ ke ' 


‚‚ Mofes, de gtoote wetgeever der Hee 
;‚ breen, leert. ons, in zyn eerfte. boek; 
„> dat Jubal, Lamechs zoon, zo wel de 
s zahg als de werktuigelyke Muziek uite 
3» vond, of amtrent het Jaar 290. na de 
» Scheppinge der wereld, eerft in zwäng 
s> bragt; en dat Enos, de eërfte lofzanger 
‚> des Heeren was; maar Hy, zegt niet, 
‚ hoe Jubal tot die vinding kwam, en of 
ss hy ‘er een kunft, dan een Weetenfchap 

5» van maakte Gen: cap: 4. … 
_ Hier ontmoêt mên nochtans, in weinige 

depels, verfcheide mifllagen, 
‚zr. De heilige fchrift zegt nergens, dat 
Jubal de vokaal. Muziek uitvond; het is 
| derhalven ganfch onverdraaglyk, dat mên 
Mofes, die daar van in ’t minfte geen ge- 
Wag maakt, voor eenen leetaar dier on- 
Waarheeden te boek ftelt, dewelke intuse 
B 3 {chen 


sa Redeneering over Nuitige 


fchen in de harfflenen van een Fransman 
| uitgebroeid Zyn. 

2. De ftelling, als of Jubal reets om- 
trent het Jaar 230. naa de Schepping der. 
wereld de Muziëk in zwang bragt hier zone 
der bewys by. gebragt, en met de tydreee 
kening der Vermaardfte Chronologiften 
__geenzinds overeenkoomende, Verdient geen | 
toeftemming. : 

3. Was Enos de eerfte, die Goddelyke 
lofliederen zong, zoo vervalt immers van 
zelve, dat Jubal, veel Jonger zynde dan ; 
Enos; de geheele Muziek uitvond; men 
befluit ” er veel eer te recht uit, dap er 
lang voor „Jubals tyden Zang- muziek gee 
bruikt wierde. 

De meefte uitleggers, der heilige fchrif- 
ten zyn, benevens de kerkvaders, by naa 
eenpaarig ‚van gevoelen, dat volgens Gen: | 
4. vs: 26. Enos het eerft den uitterlyken 4 
Gods- dienft inftelde, zoo dat het volk van 
dien tyd, naar zyn voorfchrift, op zekered 
plaats vergaderde, ten einde Gode hunned 
offeren te brengen, en Hem opentlyk aang 
te roepen. 

De geleerde oudheids kenners beweeren; 
dât de gefchiedeniffen der aloude tydens® 
voor de uitvinding van letters, en noch® 
lang daar naa, alleen bewaard bleeven 
gp de gezangen pet eerfte ak: enk 

Le \ 


u Tuzikaale Onderwerpan. 33 


Muziek ocffenaaren, wordende langs dee» 
zen weg, van tyd tot tyd, mondeling 
voort geplant, en door de naakomelingen 
altoos met nieuwe zangen vermeerderd — 
en wat treffelyker middel was 'er toen ver= 
zinnelyk; om de waarheid te verbreiden ; 
en deugd en order onder de menfchen be. 
tinnelyk te maaken? - Men befpeurde wel 
haaft het-groot, voortecht van gezongene 
woorden, boven gefprokené, en dus gaf 
het zingen gelegenheid tot het dichten; 
de Poëzy. wierd als een gedeelte der zang 
kunft, of dls-haare Jongere zufter, aange 
merkt5 ten minften beide deeze fraaie 
kunften: wierden ter zelver tyd geoefend, 

verbeterd’ en uitgebreid: nadien de een 
zonder de «andere niet beftaan kon. —= 
Want geen melody bleef zonder wootden ; 
en geen gedicht zonder melody; Ja, zelfs 
het woord, het welk in de oudfte taalen 
genen zang üitdrukt, betekend ZOO. wel de 
gangw yes als de zanswoorden. 

De egerfte taal beftond waarfchynelyk in 
bloote accenten; daarna, in eenige ledige 
fyllabens tot vervolgens, door toedoen 
van beide gemelde kunften, en toen het 
getal der menfchen aangroeide, uit een 
ledige, famen geftelde, en uit die weder 
nieuwe letter greepen en woorden, gevol 
gelyk altoos meer hülp middelen tot de 

B 4 uite 


8 


24 Redeneering over Nuttige 


uitdrukking van gedachten, inzonderheid 
_na dat men letters en een foort van fchryf 
kunft uitgevonden had, voort{prooten— 

De eeríte Muziekítukken waren buiten 
twyfel zeer eenvoudige zangen; de eer» 
fte gedichten liederen of oden; de eerfte 
Muzlek oeffenaars, teffens zangers; wys 
vinders ‘en dichters.— De poëzy, verre 
van iets, dat naar rymen geleek; onder- 
fcheide zich van profa flechts door wat 
verhevener, zinryker inhoud en door bes 
ter order; hoewel men, zoo veel de are 
moede der eerfte taal toeliet, de liederen 
zekerlyk geduurig netter en welluidender 
zocht te maaken. Dusdanige liederen wa- 
ren niet alleen het aanminnigfte. tydver= 
dryf, het welk de onfchuld ooit konde 
verzinnen, maar ook het voornaamfte offer; 
het welk men den Schepper der natuur 
bragt; gevolgelyk is het ten hoogften, waar- 
fchynelyk, dat ze ook by den plechtigen 
Godsdienst, door Enos ingefteld, vangroot 
gebruik en zonderlinge nuttigheid. gevon- 
den wierden, | 

De oude gefchiedenis Schryvers leeren 
ons van de Fgyptenaaren en Grieken; dat 
de Muziek en Poëzy, zoo dra men haare 
lieflykbeid en groot vermoogen op't ge= 
moed der menfchen, eenigzins had leeren 
kenren, door Wysgeerige wetgever eerst 

en 


Muzikaale Onderwerpen. 28 


en voornamelyk tot plegtigheeden, die men 
onder haar als de Godsdienftigfte en heis 
ligfte aanmerkte, opentlyk beftemd , en 
zelfs door deeze oeffeningen altoos verder 
aangekweekt wierden; ja; door deeze fchika 
king, by ’tvolk in de hoogfte achting ges 
raakten en bleeven. —- inmiddels , het 
wargebruik, het welk de dertelheid ‘er ze- 
kerlyk by allerhande geleegenheeden van 
maakte } hield de zedigfte en befchaaffte 
Heidehen. van het goede gebruik niet af. — 
Dit bleef altoos in weezen; het misbruik 
verkreeg de òverhand eerst onder de Ro-= 
meinen ; en hèe goede, deftige gebruik 
eener zaak; verdient alleen tot een exeme= 
pel van navolging te worden voorgefteld en 
aangedrongen: De Egyptenaaren , de ze 
digfte en befchaaffte; kenden geene andere 
Muziek, dan de zulke; die men tort den 
Gadsdienst, en tot bevordering van goede 
Zeden bekwaam oordeelde en gebruikte. 
Het kan ook waar weezens dat men van 
die aller eerfte tyden af, niet alleen tot 
Gods Eere, maar op het veld en elders ; 
tot hec uitdrukken van veelerhande hartse 
tochten, gebruik maakte van de Zang- en 
Dicht- kunst; genoeg dat men ze insgelyks 
en voornamelyk tot den lof des Hoogften 
aanwende , en dat ook de zoogenaamde 
_ Wereldfche liederen „ tot haaren geftadi- 
gen aanwas krachtig mede werkten, 

B s Men 


2ó Redeneering over Nuttige 


Men vind in de Heilige Schrift, dats 
omtrent het Jaar 395. naar de Schepping, 
ongevaar 300. jaar voor,Jabal , Mahaleël _ 
gebooren wierd; welks naam, volgens de 
grondtaal: (als beftaande uit wortelwoors 
den, die men in ’t Latyn door Cantavit en 
Deus moet overzetten: )-eenenr Lofzanger 
des Feeren, of iemand die God looft, berees 
kent: waarfchynelyk , om dat hy , de Zang- 
muziek toen reets fterk in gebruik zyndes 
__door zynen vader Kenan zonderling ’er toe 
beftemd was, Gods lof: zingende tes ver= 
breiden, of by plechtelyke Gods- dienttige 
oeffeningen heilige lofliederen: te vuitens 
Immers, de naamen der ‘oudvaderen:waa 
ren meeftendeels allegorisch, “Zinfpeelene 
de op zekere ontmoetingen en oogmerkens 
en al volgt hier juist niet uit, dat het Mus 
ziekale, in-de benaaming-opgeflooten „en. 
ook de perfoonen zelve betreffe; zoo mag 
men doch vast ftellen , dat de uiedrukking 
lofzanger. des. Heeren, in de taal niet Konde, 
voorkomen, by aldien zulk-lof zingen, amw 
dien tyd noch geheel onbekend waare ge- 
weest: Figuurlyke termen in de eerfte: taal 
hadden buiten twyfel hunnen oorfprong van: 
‘egebruik dier zaak „ uit dewelke zy wiere. 
den afgeleid; en niet de zaakvuit de fpreeke 
wyzen. — ‘Zommige uitlepgers merken de: 
naamen der Aards= vaderen flechts’ aan als’ 

nsrlisd Stan | Spree=. 


Magziekaale Onderwerpen, 27 


fpreekende of herinnerings-naamen, huns 
om het geheugenis van zekere voorvallen 
‘er door te bewaaren , eerst door Mozes 
toegelegt; doch {choon wy hier door Kenans 
als eenen voorftander van de verder uitbreie 
ding der gewyde Zangihuziek, mogten vere 
liezen , zoo zal nochtans volgen , dat Ma- 
haleël waarlyk een lofzanger des Heeren 
was: dewyl Mofes de gedachtenis daar van; 
door deeze benaaming vereeuwigen en dus 
den nakomelingen leeren wilde, dat die lof= 
zingende aardsvader een onfterfelyk geheus 
genis verdiend, Men mag derhalven met 
de grootfte waarfchynelykheid befluiten 4 
dat de Zangkunst ten tyde van Enos en Ma-= 
haleël niet alleen uitgevonden, maarook 
reets vry wat gevorderd geweest is; jay'ten 
tyde als Jubal, door het uitvinden entoes 
ftellen van Muziekaale fpeeltuigen, het-ge= 
luk des Menschdoms volmaakte, zoodanig 
gevorderd was,-dat ze hem tot een model 
en de geheele fpeelkunst tot een richtfnoer 
van nabootzing verftrekken konde. —- 
Het kunftige moet naodzaakelyk op iets 
__patuurlyks fteunen en daar uit voorfpruiten5 
dus volgt van zelve; dat de Vokaal- muziek 


_ Ouder moet zyn, dan de werktuiglyke, als 


welker voornaamfte praCtikaale regels uit 
de Zangmuziek-worden afgeleid, — En wyl 
de ondervinding en de reden ons duidelyk 

Ì lee- 


25 Redeneering óver Nuttige 
lsérens dat en höe' de Zangmuziek haâren 
grondflag heeft in «de ratuur van de mên= 
chen zelve, rramelyk, in de aangebooren 
verihoogehs tot bet fpreeken , zingen en 
uitvinden 3 in de ingefchapen neiging tot 
_@rder en everiredigheid nieuwigheeden ; 
geftadige veranderingen en nabóotzing; jas 
in de härtstochten ; Zoo volgd: insgelyks; 
dat de nátuuriyke „ óf #önder behulp van 
kunstregels geoeffende Zengkunst, by nad 
even ouúd als de menfehelyké Keelen , de 
delikaatfte; zuiverfté, beweeglykfte ver. 
wonderenswaärdigfte Muziek « inffrumen= 
ten, die de natuur ooit voórtbtagr verre. 
te boven gaat; èn by nader onderzoek zal 
blyken ‚ dat men met groote waatfchyne: 
lykheid mag vastftellen, dat de eerfte bes 
wooner des Aardryks ook de eerfte Zanger 
is geweest. | 
Pet zal altoos waarfchynelyk. blyven, 5 
dat Adam gefchapen is, met de vereischte 
vermoogens tot de uitvinding der Zangkunst; 
wat behoeven wy , door de ondervinding 
geleerd lrebbende; dat alle menfchélyke 
kunften uit zeer geringe beginzelen ontfproo- 
ten en miet ’er tyd éetst verder befchaaft 
zyn, ons tot de Chooren der onfferffelyke 
geeften te zwenken, om’ de uitvinding onzer 
Muziek in een verhevener gedaante te vere 
toonen? wat behoeven Wy meer te bevess 
tie 


Ì 


Muziekaale Onderwerpen. «8 


tigen dan wy weeten? genoeg, als wy dui. 
delyk begrypen , dat en hoe de Zangmuziek, 
fchoon de eerfte mensch nooit Engel noch 
vogel gehoord had, reets uit de natuur heeft 
Kunnen voortkoomen , en naar alle waar- 
fchynelykheid, alleenlyk ‘er uit voort gee 
fprooten is: aangezien ze, als gezest, in 
de natuur der menfchen zelve haare Gronde 
Dag heeft; en dit is hier het ftuk het welk 

nader bewys vereischt. — 
_ Adam,’ op ‘ttoneel des aardrykstreeden» 
de, was begaaft met vermogens en krache 
ten tot het voortbrengen van Spraak- en 
Zanggeluid: mer oogtuigen, gehoor, vin= 
ding en fmaak. Dus kon hy verfchillende 
geluiden verwekken, en overde aandoenin= 
gen, die hy daar door ontfing, oordeelen. 
Al eer- hy noch andere Klanken gehoord 
hadde, kwam hy zich vermoedelyk in gdl- 
men, die hy van blydfchap; ‘verwondering 
en opgetogenheid floeg te uiten, — - Her 
geluid, het welk hy aldys gewaar wierd s 
vermeerderde buiten twyffel telkens zyne 
verwondering. — Hy deed zynen Schepper 
de eerfte hulde in Lof- en Dankzegging uit 
drukkende gebaarden en accenten. — De 
toonen, die hy naderhand voortbragt, dee. 
den hem zekerlyk vergenoegen fcheppen, 
eensdeels , in hunne welluidendheid, an- 
derdeels, in hunne menigvuldigheid , of 
| zeer 


go Redeneering over Nnttige \ 


zeer verfchillende graaden van hoogte en 
Jaagte, zachtheid en fterkte, en dit verge- 
noegen moest hem zekerlyk aannoopen tot | 
nader beproeving zyner Zangitem. | 
Toen hy nu aanving eene taal uit te vins 
den, of zekere begrippen met zekere klan= 
ken te verbinden, befpeurde hy ceneerften _ 
fraaiheid en verftand in ’t geluid, —- De | 
taal zelve, uit verfchillend gebrookeneluchte 
deelen, door toonryke veranderingen der 
ftemme verwekt ; ja, uit enkel zingbaare 
Een ledige lettergreepen beftaande, was 
reets een foort van melody. —- Hier by 
kwamen, allerhande geneuglyke en vierige 
kartstochten , die alleen genoegzaam vere 
mogend Zyn, tot. het zingen aan te dryven, 
Wat verbaazende verfcheidenheid van 
klanken ontmoeten wy dagelyks immers, 
wy uiten onze gedachten, lydingen, ges 
moeds beweegingen en alles, wat wy ons 
kunnen voorftellen , als door muziekaale 
toonen. — De natuur leert ons, by ieder 
bedryf, by elk verfchillend voorval, naaf 
vereisch der byzondere omftandigheeden , 
niet alleen de woorden in andere order te 
ftellerr , maar hun ook andere toonen te gee 

ven, die nu flaauw, dan fterk; nu hoog 
dan laag, en dan weder middelmaatig; nu 
hevig, wild, hol en fchor, dan eens ver= 
metel, dreigende; nu weder verdrietig ; droe= 
vig s 


Muitiekaale Onderwerpen, gr 


‚klaagend, weenend, en dan eén lace 
Rens fchertzend enz; ‘tot het gehoor koo. 
men ;-zod dat men, zonder den zin der woor« 
den te bevatten, de hartstocht van een {preee 
ker uit den toon zyner ftem doorgaans kan 
afneemen. — Wat meer is: be fterker 
onze hartstochten toeneemen-des te zingen- 
der word de toon onzer ftemme; gelyk wy 
dikwyls bemerken, ‘dat iemand, die zich by 
hevige lydingen fpreekende uitdrukt, by 
naa ten eenemaal zingt. î 
„Wat blydfchap en verukking konde ooit 
vieriger weezen ; dan die des eerften Mensch, 
die volwasfen en met heilige ziels begeerten 
uit de hand zyns Scheppers komende « zich 
eens klaps tot een letter in-en toteen leezér 
wan het wonder boek der natuur beftemd 
vond. —- Watwonderdan, dathy aanftonds 
„van de zangftem gebruik äakts: zich inde 
eerfte eenzaamheid,;en wel in overeen 
komst mét zyne aandoeningen, daar mede 
verlustigde; geftadig meer toon vallen uite 
vond , eni dus binnen korten ordentelyket 
zingen leerde ; voor al, zedert hem eene 
hulpe toegevoegd was: want toen ging ver- 
moedelyk: zyn muziekaal genoegen eerst recht 
aan; — Haar aanblik gaf hem buitentwyfe 
fel nieuwe ftoffe tot vierige blydfchap en ver= 
wondering ; gevolgelyk ook tot vreugde too- 
ven, —- En zy ; zich zelve gewaar worden- 
| de; 


32 Redeneering over Nuttige 


de, Adam ziende, zyne Melodifche gale 
men hoorende, en dus terftond met meer 
bekoorlykheeden ‚ dan’ haar Ega by zyne 
eerfte aankomst ontmoet had, zich overftelps 
vindende ‚ moest zekerlyk ruim zoo hevige 
gemoeds beweegingen in zich verwekt ge- 
voelen, en eindelyk, toen Zy by derzelver 
los breeken. het zy zuchtende, het zy jui- 
chende, geluid flaeg, insgelyks haar eigene 
| ftem hooren, — 

Naa deeze eerfte plechtigheid , vierde 
Adam ongetwyffeld met hartevreugd en in. 
nigfte dankbaarheid omtrent den Almachti- 
gen Schepper de geboorte dag zyner weder- 
helft; verfchillende zingbaare toonen van 

st Ípraak geluid , aver de betekenis van de 
welke zy, echtgenooten, het vermoedelyk 
schiëlyk. met elkander eens wierden, waren 
de eerfte middelen tot onderlinge bekend= 
making der gedachten en hartstochten, — 
Doch hoe minder de weetgierige Flevaeenie 
ge geleegenheeden, om van haaren bemin- 
den voorzanger te profiteeren, liet voor by 
gaan, des te eerder ondekte zich het aans 
innige onderfcheid tusfchen de vrouwe 
en de mans temmes; iets het welk hun beide 
ongemeen genoeglyk moest voorkoomen, — 
De deugden zelve konden tot het zingen 
aannoopen; de neïging om elkander.te vere 
iustigen , te evenaaren en ze overtreffen A 
noe 


Mugziekaale Onderwerpen, 33 


hoch meer; en de verrukte gemoeds geftelds 
heeden, alkermeest.  - Ja, de íngefchapen 
neiging tot order en even-redigheid moest 
hun noodzàakelyk maatzang, voortrekkelyk 
doen achten boven wildzang, als een uit- 
werkzel van de redelykheid, en de aange- 
booren trek tot nieuwsgierigheid deed hun. 
geftadig op meer aardige toonzwieren bedacht 
weezen. —- Hier toe waaren veraer veene 
regeis noodig, behalven die, welke de goe- 
de Íinaak , door het wêezentlyk goede te 
 Jaaten goed keuren en het kwaade te doen 
verwerpen, van zelve aan de handgeeft, — 
Hunne zangen konden melodisch en orden= 
telyk weezeh, zonder dat Zy het wisten 
eù zonder dât Zy behoefden te weeten om. 
’er reeden van t@ geeven. —_ Dé nácuurly= 
ke Zangkunst deed zeker aanftonds naar een 
zoort van Poëzy uitzien; des befluit men 
niet ohbillyk, dat de eerfte Zangers teffens 
de eerfte dichters waaren, — Hier was nu 
ten minften kans tot Solos èn tot Duetten 5 
tot Duetten, die flech:s oCtavenwyzes den 
zin der zangwoorden verfterken, en tot 
eigentlyk zoogenaamde Dialogen, alwäat 
de één vraagd en de ander antwoord geêft; 
zelfs tot een zoort van harmofy, úit dube 
belde tertfen en fexten, met quinten ef 
bétaven vermengd, beftaande. — 

| C Adas 


34 Redeneering over Nuttige 

_ Adams hulpe konde hem ook in het mu. 
ziekaale behulpzaam weezen; en vermits 
ale daar toe vêreischte middelen ‘er onge= 
twyffetd in gereedheid waaren; zoo kunnen 
swy niet anders vertnoeden, of de Groote 
Schepper heeft hun, bewooneren van ’t Pae 
radys, ook dit treffelyk middel tot den lof 
zyner Majefteit en tot hun eige Verlustie 
ging, van hoe lagen of korten duur die 


vreugd ook mág geweest zyn, befchooren 


en genadelyk verleend. 
Het aangebooren Muziek -inftrument én 
de reets verkreegen hebbelykheid in de 
Zangkunst ‚wierden hun echter niet ont- 
voöomen',- na den beklaagelyken zonden 
val, ja, tot verder aankweeking, konden 
zelfs de ofigenoëgelyke hartstochten ; die 
er zedert dieh rampzaligen tyd zich meer 
en meer ontdekten, tot krachtige hulamid= 
delen verftrekken. —= Zongenze te vooren 
enkel Allegro en viväce; de nood leerde 
hun nu het Adagio en Lamentabile, — wilde 
het in de dampige luchtftreeken , buiten 
Eden, op verre na zoo lieflyk niet klin- 
ken, dani zy ket voor deezen gewoon waas 
ren; genoeg, datde Liefderyke Schepper 
hun het gefchenk def Zangftemme liet be- 
houden , tot laaffenis, tot verzachting van 
haaren bekommerlyken ftaat; zy leerden nù 
ook by hunne jonge fpruiten bemerken , hoe- 
| da= 


Musiekaale Onder werpen. 85 


danig de Zanglust der menfchelyke natuuf 
ingefchapen legt. 
_ Een eeistgebooren kind laat aanftonds ; 
zekere pynlyke aandoeningen te kennen gees 
vende, diergelyke Zingbaare toonen hoo- 
ren, door welke kermende en klaagende 
volwasfèn Lieden zich in ‘gemeen pleegen 
te uitenz sten blyke,, dat ieder verandering 
van klanken , uiteen byzondere: gemoeds 
beweeging ontftaande, een,duidelyk ken- 
merk ‚is, van een natuurlykeni Zang, door 
welken de-patuur van-den-mensch zich tele 
kens zoo eigenaardig uitdrukt, dat men-de 
meening, zelfs zonder woorden , verftaarì 
kan. — Wy befpeuren verders, dat ‘er geen 
nader en-beter middel is, om zulk eeh kind 
eene zachte. rust te befchikken „ dan. de ge. 
woone vokalifverende toonen der. minne; 
zoo ‘haast die haar melodisch Trallala, be= 
gint, worden de tedere, door uitterlyk ges 
raas noch ongeroerde „-oportuigen des kinds 
de, eerftemaal geftreeld en gekitteld; „het 
kind bevat die taal der hartstochten ; „de nés 
tuurlyke drift tot zingen „word ’er zachtjes 
door opgewekt: daarom vergeet-het; over 
die nieuwigheid; aan. dewelke ‚het {maak 
vind, alle andere aandoeningen, word op- 
lettende en allengskens- (lil, —.Verftaanbate 
woorden zouden hier de werking der melody 
niet ‚bevorderen, door dien het kind zich. 
vaniderzelver aah tach niets kan voors 


pt md 


2 el. 


e6 Redeneering over Nuttige 


{t-len; het gevoeld eerelyk de toonen; 
en deezen zyn uit den aart bekwaam tot 
het verwekken van cusdanig een indrukzel, 
voor 'twelk de nstuur, of veel eer de ziel 
van het kind noch mäar alleenlyk vatbaar is. 
De menf:hen-ftem voegt bierbeter, dan 
de toon vafi een Misiek-ipftrument, om 
dat de toon van een fpeeitu's thet de natuur 
van een kind minder overeeiomst heeft, 
dan de menfchelvke ftems zelfs vonde een 
fpeeltuig, voor zulke tedere gehoor beerte 
tjes al te gevoelig, te fcherp en te door: .ne 
gend, gevolge!yk veel eer {mertelyk en on« 
aangenaam , dan verkwikkend weezen. Ben 
is ten opzichte van Inftrument toonen waar, 
dat wy ze eerst uit- gewoonte en wanneer de 
oortuigen fterker en vafter worden , vere 
draagen leeren, tot dat ze ons met ’er tyd 
kevallig klinken; het is ook in ’talgemeen 
waar, dat de Zangftemmen van Vrouwens 
zelfs by gebrek van befchaafdheid, alleen 
_wegeris de fchelle en hooge toonen „ haare 
fexe eisen, ja, zonder op de woorden acht 
te geeven, iets beweealyks influiten; daare _ 
om hooren wys by toeneemende jaaren; _ 
liever eene Zangeresfe dan eenen Zanger. 
“lier uic fchynt men te moogen befluie 
ten, dat Adam door Hevas Zargftem meer 
vermaak genoot, dan hy haar door ce zye 
ne kon befchikken; men mag ook geerzins 
twyffelen; of Adam, ten minften zyne zoons 


"Wide aja zt 


Muzikaale Onderwerpen. El 


en zoons zoonen, zullen na dikwyls aan- 
geftelde proeven einde!yk, uit den aard der 
{temme en zangwoorden, zekere kunst ree 
geis hebben uitge vonde ns om hunne gezan- 
gen altoos meer aanminnigheid en order by 
te zetren en hunne gecichten bekoorlyker 
te maaken. 

E:indelyk, het Spraak. en Zang - ge Tuid 
beftaat uit een en de zelfde ftoffe, fleckts 
op verfchullende manieren bedwongen wore 
dende, zoo dat fpreeken en zingen alleen 
in bet vormelyke of in de wyze der voor « 
breneing verfchillen; de menfchelyke {tem 
kan alle innerlyke aandoeningen, genoege. 
ke, en ongenoegelyke; aile neigingen, die 
men felfs gevoelt en in andere verwekken 
wil, fpreekende en zingende te ker.ner gee- 
ven; hoewel tn het eerlte geval, gemakke- 
lyker en fchielyker. — maar de Zangftem.is 
zulk eene taal der ziele, door. dewelke zy 
} et geene ontaekt, wat ze bevallig er en Tae 

e-ukkelyker wil voorftellen. — "De Ziel 
\ an den mensch ;s reets by de geboorte voor 
de Langmuziek vatbaar gemaakt of anders 
ceregt, de neiging tot ce muzick is ecne 
veuurlyke eigerfchap van de ziele, haar, 
Ëcor den grooten Schepper der natvur, in 
der beginne mede gegeven, dus zoekt men 
heare oor‘piong ook billyk by de eerfte be 
wooners des aarcryks, en ik twyffele geen- 


Zos, ef men vind hem kier ontdekt en 
Klaarlyk aangeweezen. 


C 3 3e 


38 Redeneering over Nuttige 


_ De werking. en de nuttigheid. 
der Muziek inhet gemeen, 


By de aandoening-van toonen ontvane 
gen onze zenuwen eene zekere trillende bez 
weeging, die‘aan de dierlyke geeften inge 
drukt en voortgeplant word; langzamer 
beweeging, näâr dat de toonen laáger en 
zwakker, “doch ‘fneller beweeging, naar 
dat ze hooger en fterker zyn, — Hoe le- 
vendiger ; Onderfcheidentlyker, {neller en 
“meetmdalen’ herhaalde’ beweeging ’er nu 
by zekere-toonen in de zenuúwen: en dier’ 
Iyke‘geeften gefchied , deste'levendiger en 
klaarder is de bevatting, die ’er in’ ons 
word verwekt. -- Spant men eene fnaär. 
flapper daar word'een lgager, fpant men 
ze iterker , een hooger toon gebooren; ja, 
een zelfde toon’ luid ons ‘eeveneens, en 
zommige intervallen worden doorgaans wel 
uideride en‘andere in tegendeel wanluiden- 
‘de bevonden. == In alle deeze voorvaileh 
legt de reedên van de verwekte weranden 
ringen, in de &igênfchappen der toonen, 
. ‘gevalgelyk zynze werkende oorzaaken. 
“Ten anderen;,“Toonen küntien al zo 
“wel 'als woorden tekens van onze gedach- 

ten zyn; niet voor zoo verre ze geluidef 
Dld) Md MNN | Zyn» 


hd 


hivaiekaaie Onderwerpen. / 39 


bk 


Zyn. of uit luchtdeelen beftaan, maar om 
dat zekere toonen ook zekere begrippen 
in ons kunnen verwekkén , en deëze weer’ 
herleven ter gelegenheid dat wy zulke too 
ren hooren. De verftandige begrijpen 
zelve, leggen, niet in “de toonen noch in 
woorden „ maarin ons: echter, zekere too- 
ren en woorden , kunnen een zeker zin influi. 
ten, door. welken, als door eén middel 
band, menfchelyke,geeften zich aan elkan- 
der onsdekkens zoo dat een toehoorder , 
de betekens kundig of eenig nadenken ges 
bruikende, door behulp dier tekenen juift 
zodanige begrip penkan verkrygen, als men 
door hun toedoen in hem poogt te vér. 
wekken. — Ten deezên’ opzichte. Zyn dé 
toonen gelegenheid geevende oorzaaken, eni 
de uitwerkzelen kunnen grootelyks ver- 
Schillen naar maäte der verfchillende” onià, 
ftandigheeden, in dewelke een muziktal 
toehoorder zich eertyds. heeft bevoriden. 
of tegenwoordig, bevind, em naar maâtê. 
dat zyne verbeelding levendiger kin 
en hy méer of minder. oplettentheid * 
nadenken gebruikt. 
De ondervinding leert, dat men. aller= 
hande hoor en zichtbaare beweegingen”, 
by voorbeeld ryzen, daalen, trillen; loo- 
pen, ruften, ftaan, vallen, zwerven en 
ontelbaare andere dingen, Iet op onêin= 
4 ir dig 


40 Redeneering over Nuttige 
dig verfchillende wyze@, door maat - gezang 
eigenaardig affchetzen en opmerkenden , 
welker vlugge inbeelding de begrippen dier. _ 
zaaken weer doet ‘herleven, zelfs zonder 
behulp van zangwoorden, bevattelyk maa- 
ken kan. dre st 
De luidruchtige natuur heeft ons tot uits 
drukking van ieder hartftocht byzondere 
klanken aangeweezen; want wat is het gee 
kerm der kinderen anders, als een klage 
lied, door ongenoegelyke aandoeningen 
verwekt? wat is lachen en juichen, als 
een zoort van blyzangen? fmeeken, vleye 
en, kyven, fpotten, dreigen enz: komt 
alles op verfchillende wyze tot het gehoor!s 
gelyk het door zekere veranderingen van 
ftemmen gefchied, vede Godt/ched, criti- 
fiche dichtkunft paf: 63. -— Zelfs in geluid 
geevende Dieren ontmoeten wy tekens van 
zekere heriftochten, by voorbeeld, een 
Haan flaat telkens een ander zoort van ges 
luid, wanneer hy het dageraad aankon- 
digt, verandering van weêr voorfpeld, of 
eene Henlgkten van haar affcheid , fchoon 
wy den zin van iemands woorden niet 
verfkaan, de gemoeds geftalte der menfchen 
kan ons gemeeniyk door het geluid ken- 
nelyk worden, om dat ieder hartftocht als 
haare eigene taal fpreekt, | | 
Maat gezang kan de taal van eene harts. 
| tocht. 


'Musgikaale Onderwerpen. ar 


tocht fpreeken, by aldien het, door het 
wuur der verbeelding gereelg, als in {prane 
kelen van zulk eene harcftocht beftaat — 
Duysdanige aanetensgefchakelde toonens 
goor de natuur zelve ingegeven, en naaf 
vereifch aangedyid en uitgevoerd, kunnen 
alzoo weinig nalaaten hunne kracht te vere 
{preiden op hen, die ‘er naar gefteld zvn, 
om dezelve te kunnen aanneemen, als 
diergelyke voortbrengzels van dichteren, 
redenaaren en kunftíchilders; een woord; 
een trek, eer muziekaal interval, een pas= 
fage, ontfteekt zomtyds zekere beoogde 
hartftocht, wanneer men het geene, dat 
__ men in anderen wil verwekken, zelfs le= 
vendig gevoelt; men moet de kiok van 
den geeft eens anderen nadrukkelyk tref» 
fen, en verborgen neigingen des harten 
door ftoffelyke middelen naar ’t leven uit= 
drukken, aangezien alles wat van harten 
gaat, in dat van anderen lichtelyk weer 
ingang vijd. ep-= Wat wonder dan, dat 
maatgezang, het welk eere fpreekende 
fchiidery verbeeld, vatbaare toehoorderen 
entvonkt, de gemoederen vermeefterd, en 
na. menigvuldige overdenkingen, eindee 
Iyk tot eene vierige begeerte en ftandvas- 
tige liefde der voorgeftelde zaaken zelve 
overba:ld. | 
Men noemt de muziek te recht klinken- 
Cs de 


82 Redeneering over Nuts ige 


de welfpreekendheid, eene zi n geeftie 
ge taal, met ‘een woord, To ns _n 
Men ontmòöet ‘er niet alleen muziekaale 
detters en lettergreepen die zich op onemt- 
dig verfchillende wyze laaten famenvoe. 
gen, maar, ook aan-een-gefchakelde t00- 
nen, die in, zekere zinscheidingen en pe- 
rioden, 't zy overluid of zacht gelezen, 
iets bepaalds kunnen uirdrukken. — 
De toorf raak kan, in verfchillende. 
graaden, bly dfchap\en droefheid ve erwek- 
ken, de blydfchep. gaat gepaard met uits 
fpreiding, de droefheid mer vt: 
der dierlyke geeften, en daar word. zeker 
graad van blydfchap of: droefheid gcboo- 
ren; wanneer en naar maate dezelve uite 
gefpreid of zamen getrokken worden. 
„Daar hooge en flerke toonen, in fchiee__ 
Iyke beweeging en in fprongen voortkoo- 
mende klaarder begrippen verwekken, zoo. 
worden laage en zwakke toonen in lang- 
„zaame beweeging en ‚in naauwe trapswyze. 
gn intervallen. voortgêbragt, weegene, 
uwer werking op de dierlyke geeften, 
Jangzaamer en met minder klaarheid op de 
gewaarwordihg, veroorzaakende dus deë. 
ze in ’t gemeen droefheid en de andere 
„blydfchap, Ja, dit is de reden, waarótm 
zekere muziekftukken langzaam ‚en andere 


án teegendeel fchielyk moeten gaan, fchoon 
ep DEN) TOGEE 


Muziekaale Onderwerpen. 43 
jeder zoo verre niet ziet, maar flechts 
denkt, het is een adagio, een allegro 
enz: woe 7 

De grond-toonen over de groote derde, 
worden tot vrolyke en hevige, gelyk die 
over de kleene derde, tot droevige en te- 
dere gemoeds beweegingen, in ‘t gemeen 
jets bekwaamer gevonden; hoe gering het 
verfchil tuflchen de redematen 4 — 5, en 
5 -— 6, ook zy; de groote terts fpreid de 
dierlyke geeften, uit hoofde van meerder 
trillingen in eenen zelfden tyd verwekt, 
meer uits en veroorzaakt wegens. meere 
der gelyke invallingen ; levéndiger en klaar- 
der, maar de kleene terts, uit tegen gee 
flelde reden, flaauwer indrukzelen. — 

Deeze verfcheidenheid word grooter, 
Wanneer men de groote en de kleene terts 
achter elkander of daadelyk hoort, of wane 
neer men zich leevendig verbeeld, hoe 
waar de kieene, maar hoe levendig de groo. 
te terts luid, 

_Men kan door middel van toonfpraak ale 
le verzinnelyke zoorten van hartftochten, 
in allerhande vereifchte graden, verwek= 
ken, onderhouden, verfterken, verzwake 
ken ‘en dempen ; verwekken „ voor zoo vere 
re het maat gezang de taal van zulk een 
hartftocht fpreekt, onderhouden door-ge- 
lykzoortige, verfterken door Jevendigse 

A3 


44 Redenneering over Nuttige, 
en verzwakken door flaauwer afbeeldze. 
Ien, zynde in dit laafte geval de erond= 
toonen over de kleene d.rde en lan;zas 
mer beweegingen als grave, largo, ada- 
gio, zeer gevoe: Iyk. — men kan ze deme 
pen door tegen overffaande hartttoshten, 
verdryvende droefheid door blyai.napi 
haat door liefde; vreeze door hop, nyd 
door mede fyden; en dus ook omgekeerd 
in tevendevel; aangezien alie gemovds be- 
weringen uit zekere graden van blydichap 
en droefheid bettaan, en men onmvoge. 
Iyk twee tegen geftelde harsttocuten ter 
zelver tyd kan hebben. — 
“En wie Zich klaar kan voorftellen, hoe 
een Dichter, een Redenaar en een kunít= 
fchilder tot dit alles bekwaain is3 en dan 
eenigzins de middalen en wyzen “kent, 
welke. ‚de natuur ons hier tot dien cinig 
aan de hand geeft, die zal gemakkeiyk 
‘kunnen begrypen, ‘hoe een muziek- oef 
fenaar dit vermag, en eens lachen met de 
Tchoolvosfen, die zelfs in deezen de wize 
knft voor een treffeiyk hu'p- middel aan. 
pryzen, aïs of men de toonen, tot bereie 
king van zeker oogmerk gevoeslyk't, tel, 
Kens door de Atgebfa uit“ cyfferen! moett 
en ontdekken kan, — 

De muziekaale taal beruft niet, gelvk 
anderen, op menfchelyke willekeur, maat 


op 


\ 


Muziekaale Onderwerpen 45 


Op ouvveranderiyker nacuur« vetten; want 
hes denkoeeld. van droefheid had immers 
salzo wel door ‘hec woord blydichap kun- 
nen: verwekt worden, by aldien het ge- 
bruik die woorde n zoodanig had ingevoerd, 

en als wy met het begrip van droefhe vid 
het woord blydfchap hadden leeren, ver- 
binden, doch daar teegen ftaat in de mu* 
ziek vaft, dat toonen die het kenmerk 
drasen van lachen, huppelen en juichen, 
op zich zelve nooit geen ander denkbeeld 
benalven-dat van blydfchap: ‘kunnen vere 
wekken. 

Niet alleen de vokaal, alien zelfs de 
Inftrumentaal muziek, kan en zal toon- 
{raak verbeelden; kan men, wanneer lies 
den ‘ineen Onbekende taal, by voorbeeld , 
kyven, aanftunds bemerken, dat het ky- 
ven is, maar geen vlyen,” wat wonder 
dan, dat men de taal van: zekere. harts- 
“tochten ‘ook tot fpeeltuigen -overbrengen 
«en bemerken kan, ‘van „wat harftoch: en 
zy het kenmerk dragen: 

De Inftrumentaal muziek aa tot Dap- 
‘perheid aanmoedigen; dit wifkt men reets 
ten :yde van Mozes. toen men ze by den 
oorlog invoerde; de verfcheidenhe!d der 
krvgs Inftrumenten heeft mede haaren 
grond in de meerder of “minder aandoe- 
Ringen, welke de krygslieden bennhds. 

e 


4ó Redeneering over Nuttige. 

De dierlyke geeften worden hier uits 
gefpreid, eensdeels door de hevig bewoo* 
gen trillende lucht-deelen, uit welke het 
geluid beltaat, en anderdeels door de moe- 
dige trant der toonen zelve; dus word het _ 
bloed verhit en by, deeze gelegenheid doed 
de verbeelding indie geene, die ’er na 
gefteld zyn, zoodanige ‚denkbeelden her- 
leven en opmaaken;, volgens welke men 
de aanftaande zwaarigheeden voor dwere 
gen, en zich voor een reus aamerkte 
| Schoon de muziek aan vreesagtigen de 
dapperheid niet kan geeven, zoo helpt 
ze doch den fchwik verbannen» en in hel- 
den de yver ontfteeken, gelyk David en 
millioenen foldaten . kunnen -beveftigen. 

De Inftrumentaal-muziek kan opietten- 
de, volgens den regel der. verbeelding, 
allerhande ‘eertyds gevoêlde hartftochten 
in haare volle kracht weer doen herle- 
wen. De muziek, zeid een volgeeltig 
naam!oos fchryver, Dans les Discours fur 
$’ barmonie. paris 1737, trekt den God- 
deloozen tot den Tempel zyn oor, by.an- 
„dere leeringen geflooten, opent zich voor 
‚de doordringende toonen 5, nu treffen eens 
enkeld dondereride famenftemmingen , wel 
‘ke de lucht trillende fchêuren en _ zulk 
een onheilig menfch, met vreeze en ont- 
Îtêlrenis bevangen, De ftrenge harmony 

brengt 


Muzickaule Onderwerpen. WP 


brengt hem ín gedachten de levendigen; 
fchrikkelyken ‘en onvermydelyken Gods 
die met een vlammende hand op de vleu= 
gelen eenes onweërs galmende afdaúlt; 
doodelyke blixemen fchiet, «en door den 
worg-engel op de hielen gevolgd word. 
_ De dreigende toonen verbeelden díen 
Soddeloozen, de gevreesde nadering zy= 
ies richters; het geraas der vurige “wa 
“genen; den flort-val der {meulende piks 
ftroomen; de afgryzelykheid des banger 
afgronds, en her onherroepelyk vonnis zy= 
ner verdoeming. — Dan koomt in tegéne 
deel een zachte verkwikkeide harmony 
hem vaù de fiddering weer te oncheffen, 
“en een Kerlevend vertrouwen te vérwekS 
ken; hem word, als in een bloemen wolk, 
de vader aller goedheid verbeeld, gereëd’ 
tot vergiffenis, indien hy zoridaar flechts 
van harten zucht, en met aflche op het 
hoofd, door boet-traanen het vuur der an 
ders eewig duurende wraak tracht te bluf- 
fchen-wie ooît treffelyke kerk muziek met 
oplettendheid ‘heëft by gewoond, die zal 
de moogelykheid van dit gezegde geene 
Lins in twyffel rekken. | 
De regel van verbeelding veroorzaakt; 
dat een zelfde muziek ftuk zomtyds ver. 
fchillende, ja tegen gefteide haertftochten 
verwekt, — want éen {tuk daar geen aar- 
dige 


45 Redeneering over Nuittge. 


digheia aan is, maar het welk eertyds iu 
zekere vreolyke omftandigheden genoezea 
lyk wierd gefimaakt, kan door de herlde 
vende indrukzeis van eertyds genooren vere 
maakelykiedeng nacerhand noch a's vers 
rukkende vooikoomen. — een aria, die 
men niauwlyks konde Veelen, toen eert 
muziekanc ot een ander pauver cavalief 
‘er mede voor den dag kwam, luid menig 
een overiieflyk as zederct hy het zelve van 
zyhe zielvoogdesfe hoorde, em dat hèt 
nu telkens haare behouilykheden weer le- 
vendig re binnen brengt; en een ftukjes 
he: wek'men eertyds pasfabel noemde, 
toen de raam van de komponiit onhbekent 
was, heet nu magnifiek, naar dat men 
verzeekert, of flechts in de verbeelding 
fs, dat deeze of geene hoog geachte vors- 
telyke pertoon daar van de opfteller zy. — 
Hier uit is klaarlyk afteneemen, waars 
óin ket wel kompodneeren, zingen eh fpee- 
len altoos niet voldoe;5 waarom een kom. 
ponift, al zoo weinig els een predikánt en 
hoog leeraar , nooit volftrekc kan bepaalen, 
wat werking zyne opftellen îh alle toe- 
hoorde:en zullen veroorzaaken: want kan 
men de afzwerving van de gedachten der 
toehoorderen niet beletten en koomt de 
verbeeldinz zich ‘er in mengen, alle den ke, 
beelden, die iemand reets heeft, en die, 
, er 


Muziekaale Onderwerpen. 49 


er onder het hooren. van een muziekf{tuk 
in hem weer herleven, maatigen zich ies 
der eene ftem aan in ’t vonnis van goed 
of afkeuring. | | 

Saul hoorde David, toen hy hem zeer 
beminde met vermaak, en fchepte door zy 


ne Muziek eene ver-ademing. 1. Sam: zó. 


Vs: 21,--23. maar toen hy deezen deugd. 
zaamen fpeelman als zyn troons opvolger 
aanmerkte, was ’er alles by elkander wat 
de denkbeelden în de uitterfte. verwarring 
kònde brengen, en dus wierd hy, door 
de werking eenes boozen geeft raazend, 
vide 1. Sam: 18, Vs: 10. 22,-=-boven dien; 
met hoe fyner muziekaale fmaak een krank 
hoofdige is bêgaaft, des te eerder kan men 
hem door muziekaale uitwerpzelen en ge= 
drochten, die men gemeenlyk dollemans; 


zoldaten en dronke boeren muziek noemt, 


baloorig, jas als dol maaken, te meer 
wanner zulk desperaat gekrioel hevigef 
en onverwachter voortkoomd en lange 

duurt, Kn | 
De Inftrumentaal muziek kan tot een 
art{eny des gemoeds verftrekken , voor zoo 
verre zy nadeelige hartftochten dempen, 
En dus het gemoed van kwade begeerlyk- 
heeden. bevryden helpt; zulks gefchied;, 
wanneer de bekoorelyke harmony , volgens 
den regel der verbeelding zoodanige denke 
| D beel. 


$0 Redeneering over Nuttige, 
beelden verwekt; die tot ernftige heilzad= 
me overweegingen en tot buiging van fcha- 
delyke wils < neigingen gelegenheid geven; 
gelyk zommige galachtige of oploopende 
de prysfelyke gewoonte hebben, zich by 
t gevoelen van ònftuimige driften, Zoo 
lang in eenen fpiegel te befchouwen, tot 
de ‘lineamenten met zulke laage en fcha- 
delyke hartftochten verzeld gaande, weer 
vetrokken zyn; even eens kan men nae 
gaan, dat deftig maat gezang aan opmer- 
kenden noch meer gelegenheid kan geven 
tot overdenkingen, door welker toedoen 
de woedende golven der gemoeds driften 
ingetoomt en geftuit worden, wanneer ’er 
na den geleeden {torm, des te aangena- 
mer kamte moet ontítaan. — op deeze 
wyze diende het fhaarenfpel ook den ver= 
toorenden Propheet Eliza, en dit weegne, 
men van hinderpaalen is zeker eene na- 
tuurlyke werking der muziek, ais zynde 
in de kracht der toonen, en in de geluk- 
kige gefteldheid van zinryke toehoorde- 
ren gegrond, | 

Het oogmerk om door maat gezang het 
eel te beweegen, laat zich door zang- 
muziek des te gewisfer, en op eene gee 
makkelyker wyze bereiken, de fpeel-tuigen 


zyn hunne geboorte verfchuidigd aan de 
zang- 


Muziekaale Onderwerpen, Si 


zangftemmen, en de {peel kunft moet haa- 
re voornaamíte regulen uit de zangkunft 
afleiden- Muziek van een zangftem, door 
hoe veel fpeeltuigen ook, onderfteund, 
noemt mens naar het edelfte gedeelte; 
zangmuziek, en ’t werk der Inftrumenten 
word. hier flechts als de trein, verzelling 
of accompagnement aangemerkt -- voorts 
wil men door redeneering eene hartítocht 
verwekken, men moet zekere zaak kort 
achter een, Zonder veel tyd tot nadenken 
overig te laaten; als goed voorftellen; ee= 
ne hartftocht dempen, men dient een van 
de beide ftellingen, die iemand verwarde. 
lyk in % hoofd heeft, en zonder welke de 
hartftocht niet had kunnen ontftaan, na= 
melyk, die zaak is dus of zoo, en wat dus 
of zoo is, is goed of kwaad , aan te taften 
en om verre te werpen, als wanneer de 
hartítocht zich ten eerften zal leggen. wyl 
zulks alzoo wel in rym als in onrym kan 
gefchieden, fchoon de eigentlyke Muzie- 
kaale Poëzy een byzondere fchikking vere 
eifcht, zoo kan den inhoud van zinryke 
zangwoorden, iets bepaalds voordragende 
aan ’t verftand, door desfelfs toedoen den 
wil tot vierige begeerte der voorgeftelde 
zaak neigen; dus word de geheele muziek 
als bezielt, en hier uit volgt reets genoeg. 
D 2 zaam 


ED) Redeneering over Nuttige. 


zaam dat de zangmuziek op verre naa het 
voornaamfte gedeelte is, en te recht met 
den prys gaat flryken, —- De fpeelmannen 
door zommigen eertyds tot verkwikking en 
verbeeterifg des gemoeds vereischt , deden 
zekerlyk iets, waar toe geen zoogenaamd 
Geeftelyk fpeelman; of eenig ander per- 
foon; bekwaam wierde geacht, doch mis- 
íchien heeft meh toen juift geene deftige 
Zangers hy der hand gehad, dieanders het 
‘werk alzoo wel, en beter hadden kunnen 
klaaren. —- ten anderen, fchoon de fpeel. 
muziek tot de uitbeelding van allerhande 
beweegingen vry wel bekwaam is, wil men 
echter jaar getyden en geheele gefchiede. 
nisfen klinkende affchetzen ; men moet of 
eenigzins tot ‘de methode der eerfte fchil= 
deren te rug keeren, die ’er telkens plag- 
ten by te voegen, dit Jchal een hoom wee. 
zen, dit een vogel, een buis, enz of zang- 
woorden tot verklaarigg hebben. — boe 
ven dien is het in *t algemeen onweder- 
fpreekelyk, dat wyslyk vereende vokaal 
én Inftrumentaal muziek ongelyk meer op 
het gemoed vermag, dan deeze laafte ale 
leen, vermits in ’ eerfte geval de verbeel= 
ding niet alleen door meerder fraaiheid bee 
koord, maar ook de eigentlyke zin klaar- 
der uitgedrukt word, — intusfchen iis 

ui= 


Muziëkaale Onderwarpens — 53 


duidelyk begrip te maaken van de voor= 
noemde uitwerkzelen. der muziek , men 
diend niet alleen het ‚maat gezang, maar 
alles wat eeniger wyze op het gemoed kan, 
werken in aanmerking te neemen ; by voor- 
beeld, in de hiftorie van Clytémneftra en 
Demodocus, komt het niet eens aan op 
den grondtoon, Dorius, maarop den ftyl. 
en’ de uitvoeringen lop de Achtbaare Per 
foon des Goeverneurs, en inzonderheid, 
op de deftigheid der zangwoorden, ende 
overdenkingen van der zelver zin, gelyk 
het immers: krachtig verfchilt, wat zoort. 
van zat.g-woorden men gebruikt; en hoe 
men hunnen. inhoud behartigt, — | 
De Muziek, kan na,voleinden arbeid tot 
herftelling van gemoeds en lichaams krach=. 
‘ten verftrekkens wies’er vermaak in weet. 
te fcheppen, en als dan. wanneer hy; na 
lansduurige overdenkingen en werkzaam- 
heid der Jichaamelyke leeden , verlies van- 
geelten bemerkt, muziek naar zynen fmaak 
hoord, die zal doorgaans mits de gedach- 
ten van de gewoone: bezigheeden aftrek- 
kende; en op het geene ‚dat ’er in hem 
voorvalt naauwkeurig acht geevende, ee. 
ne wonder aangenaame ververfching en 
herftelling van-krachten befpeuren, hoe-. 
danige aan lediggangers, die ’er eeniglyk 
D 3 den 


s4 Redeneering over Nutteig. 


den koftelyken tyd mede zoeken te vere 
dryven, nooit mag gebeuren, gelyk al te 
dikwyls gebruikte genees middelen op den 
duur hunne kracht verliezen. — De tril- 
lende lucht deelen verfchaffen hier, aande 
zamen getrokken zenuwen opening, zoo 
dat de dierlyke geeften’ verzameld, ver- 
dunt, vermeerderd en  uitgefpreid worden, 
en iets dat op zich zelve het verftand en 


__het hart kan raaken , word met dubbele ge-. 


noegen gefmaakt, wanneer men de zoetig= 
heid der rust met het geleden ongemak 
vergelykt en verzekerd is, eene uitfpan- 
ning te hebben verdiend, althans de mu- 
ziek verkwikt op deeze wyze Keiferens 
Koningen en vorften, ftudeerende perfoo- 

nen, door nadenken afgeflooft, en alle die 
den last der arbeid Getrouwelyk hebben 
gedragen=—== 

De Muziek kan op allerhande wyze den 
menfchelyken geeft verluftigen , als 


y voor zo verre men de Zevende indruk- 
gelen der toonen, mits geenzins tot nas 
deel onzer lichaamlyke gefteldheid vale 
lende, aanminnig vind, en boven flaau- 
we, voortrekkelyk acht; in deezen bee 
antwoord men zekerlyk aan ‘t oogmerk 

met 


Muziekaale Onderwerpen ss 


metopzicht van het welk onze gehoor 
tuigen zoo wonderbaar zyn gefteld, aan= 
gezien levendiger indrukzelen klaarder 
begrippen verwekken , en deeze grooter 
volmaaktheid der ziel te kennen geven ; 
ja, deeze zoort van verluftiging, of be- 
fchouwing van volmaakcheid kan des te 
levendiger weezen, als onze ooren door 
de toonftraalen gemeenlyk fterker, dan 
de oogen door de lichtftraalen , worden 
aangedaan, 


a voor zoo verre ‘er door het nabootzen 
van allerhande hoor en zichtbaare bewee- 
gingen, in de muziek als eene kleene 
wereld afgefchets worden; dingen die 
in der daad zeer bekoorlyk zyn by al- 
dien men ‘er geen apenfpel. uic maakt, 
maar zich matig en te rechter tyd ’er 
van bediend, | 


3. wanneer de toon ar ganfch 
ongeweone vallen, holbollige fpeelwy- 
zen, fprongen die aanminnig verrasfen , 
en over welker nette en-{chielyke uit- 
“voering men als verbaaft ftaat, opdis. 
fen. — ook hier moeten de goede fimaak 
en 8e reden ons de behoorlyke paalen 
D 4 an. 


86 Redeneering ever Nuttige 


sanwyzen, wyl onze handen en vingee 
ren alzoo weinig tot kattefprongen of mu=- 
“ziekaale Goochelary, als-onze voeten 
tot het koorde dansfen, zyn gefchapen. 


4. wanneer de Muziek, gelyk in fraaie 

_conéerten doorgaans, allerhande g'evene 
reedigde verfcheidenheid tot de gewaar- 
wording overbrengende » alsin eene print 
van moogelyke en oneindelyke verandes 
ringen der wereldfche zaaken aan % ver= 
{tand voorfteld, 


5. voor zoo verre men de Muziek als een 
… geoorlofd tyd verdryf. gebruikt, eenige 
vo. ledige uurtjes Zer-genoegelyk, mede flyc 
en ‘er een zonderling vermaak infchept, 
dat men zelfs eene parthy kan mede maa- 
ken; —- Men verkieft in dit geval de 
Le werkzaamheid ‘boven ‚de ledig gang ; 
eene oeffening, die ten opzicht. van 
{haar en flachtingen, voor de gezont- 
heid dienstig weezen , ennietalleen door 
de beweeging des lichaams, maar ook 
door die, in de omringende lucht dee- 
len veroorzaakt, en door het genoegen 
het welk de ziel door de-muziek- geniet 
het lichaam dikwils van kwade humeu- 
ren ontlaften kan’; -eene- uitfpanning » 
die haar zelve genoeg is, of na wel- 
ker 


Miaerekaale- Onderwerpen 57 
| 4 Wv 


„ker @indiging men geene verdere uit» 
1 fpanning behoeft, gelyk by voorbeeld 
dan. gebeurd, wanneer. „men zich vers 
‚„fcheiden uúren by een, {chakbord heeft 
os afgeflopfd; eene uitfpanning-cie veele 
songeregeltheeden kan verhogden, zoo 
„dat het tg wenichen waare dat. menig 
een ’er-meer: trek toe vond, kort cone 
vermaäkelykheid , de in alle faisoenen, 
in, vootfpoed en tegenfpoed, in vrede 
em oorlog,.op allerhande plaatzen kan 
ftand-grypens die perfoonen van allers 
hande rangs; Jaare en Sexe betaamelyk 
iss jas een delicaat plaifir, het welk piet 
j lichaamlyk. kan heeten. — | 


„De Muziek kan in allerhande gevallen 
tot {tichting en verkwikking des gemoeds 
dienens verftandige Godgeleerden beken. 
nen eenpaarig, dat,een deftig gezang de 
hartftoehten bedum s goede gemoeds bee 
wegingen dieper in het hart drukken, de 
aandacht levendig houden, en afzwervin= 
gen verhinderen helpt; hangende dus hun 
zegel aan de woorden van Auguftinus, 7 
dat onze gemoederen fterker en vieriger 
3» tot Godsdienftigheid worden ontítooken , 
» wanneer heilige fpreuken worden gee 
35 ezengen ‚ dan wanneerze niet gezongen 

Ds wier- 


hi) 


s8 d Redeneering over Nuttige, 


den. —- Dit is het geene dat de ouden. 
2, noemden, * De dankzeggingen tot God 
5 te onderfteunen de gebeden verhoorly- 
»> ker te helpen maaken; ja, het geene; 
5» waar op Lutherus zinfpeelt, door te 
9» zeggen, * wie van harte zingt, die bid 
»» dubbeld, — Leggen ’er in de heilige 
3» Pfalmen, volgens de uitdrukking van 
9 Auguftinus, ” veilige hulpmiddelen te- 
» gen alle gemoeds krankheeden opge= 
s> flooten, het maat gezang kan deeze 
s» dierbaare middelen op allerhande wyze 
nadrukkelyk helpen toepasfen; als genee. 
zende, volgens de woorden van Plato, 
‘piet de ziel door het lichaam maar het 
lichaam door de ziel, —- zeker, menig 
deugdzaam Nederlander zouden de traanen 
in de oogen ftaan. indien hy eens hoorde 
en zag, hoe ftichtelyk de handwerks- en 
landlieden elders, zich door geftadig zin: 
gen van geestelyk liederen den laft van 
den arbeid weeten te verzoeten. 


Muziekaaie Onderwerpen. 59 


; 4. 
De waarde der Muziek, 


De Muziek is eene vryekunft; ze kan 
niet alleen tot verluftiging , maar ook tot 
bevryding vän kwaade begeerlykheeden; 
ja, cot ftichting des gemoeds mede wer- 
ken; dus is ze eene vryekuntt > al was ZY 
er zelfs eertyds in ’t geheel niet onder 
begreepen geweeft. — billyk hebben wy 
dan ook het groot voorregt onzer tyden 
te Erkennen, dat ieder vryelyk mag lee- 
fen en oeffenen het geene waar toe zyne 
genegenheid en gelegenheid ftrekc; en bil 
Iyk ftaat het ieder vry, van alle kunftre. 
gelen op eene befcheiden manier reden te 
eisfchen, ten einde alles, wat naar dwang 
en flaverny gelykt, meer worde uitgeroeid, 
_ De Muzieh ís eene oneindige kunft; dit 
kan men niet alleen uit het geene, dat 
reets is by gebragt ‚ gemakkelyk afneemen, 
maar zelfs de dagelykfche ondervinding be= 
_veftigt het hoe langer hoe meer, — Mid. 
_den onder zulke verbaazende verfcheiden- 
heid kan echter het muziekaal gehoor niet 
verdwaalen, om dat men de gedachten ale 
toos bepaald houd by intervallen, — 

De Muziek iseen fpiegel van order, 
ieder confoneerend interval fluit bevatte- 
lyke order in; in ieder zangmaat van een 
zelfde muziek ftuk, nit tegenftaande het 

vere 


LE, 


6o Redencering over Nuttige. 


verfchil van lange en korte toonen , moet 
tuift even veel tyd verloopen; ja, ieder 
ftuk hoe kleen het ook zy, verplicht den 
komponift , op het einde te denken , na- 
melyk op den grondtoon, naar welke hy 
eindelyk weer.heen moet. — is het dus 
geftelt met een fimpel Menuet hoe veel 
te meer met het geheele menfchelyk leven! 
Deeze luidruchtige fpiegel, is het, dien 
men overlange tot het helven bedaaren van 
verwoede driften by uiteneemendheid diens- 
tig heeft bevonden; gelyk er dan nooit 
in eenige Andere taal zulk eene ordente- 
lyke leezing word vereischt, en ‘er geen 
kunft te verzinnen is, die de order met 
zulk een nadruk tot de bevatting brengt; 
wie order bemint, en het genoegen der 
harmony ooit recht levendig heeft ge- 
{maakt „die kan niet anders befluiten, of 
de muziek is ’er toe beftemt, om ons ge- 
{ladig, op eene ftreelende wyze, order 
voor te houden, in te prenten en tot der 
zelver liefde meer en meer ‚te ontvon. 
ken, —- Men zoude zich derhalven geen- 
zins behoeven te verwonderen by aldien 
de Muziek. oeffenaars, de ordentelykfte, 
zachtmoedigfte en lieftalligfte, deugd en 
vreedzaamfte lieden der wereld waaren. — 

De Muziek is een ken teeken eener bloei 
ende, en welgepoliceerde Republiek ; aan- 


BeRAE zyndc als eene vrye kunít en een 
{pies 


Mluziekaale Onderwerpen. Et 
fpiegel van order; boven dien waare het 
nootzaakelykfte altoos ook het edelfte; 
men zoude yzer boven goud; ftraatíteee 
hen boven diamanten en bezemftokken bos 
ven fcepters moeten waardeeren: genoeg ; 
deeze kunft behoord onder de bronaderen ; 
die middelyker wyze zonderlinge voordee= 
Jen aan de famenleving kan -befchisken, 

Uit de natuurlyke muziekaale harmony ; 
blykt'reets onweerfpreekelyk ; Dat eenal- 
wyze, almagtige maaker de fchepper onzes 
weezens Zys — wie anders had ons met 
zulke wonderbaare vermoogens kunnen be= 
giftigen, dat een zelfde toon, en een zelf. 
de interval, ons even eens luids dat wy 
aanftonds bemerken, of de intervallen vol= 
maaktheid influiten dan niet: en dat wy 
juift tegen de min onvolmaakte intervallen 
alzo weleen afkeer gevoelen als tegen de on- 
volmaakte, en dat wy vermaak fcheppen 
in de volmaakte! tot deeze dierbaare zee 
kerheid geraaken wy door middel der Na- 
tuur-geeft en wiskunde, —=_ 

De Muziek is een Goddelyk gefchenk; 
uit het geene hier tot dus verre is by ge= 
bragt, kan ieder opmerkende klaar atnee- 
men, dat en hoe de muziek de hartftoch- 
ten breidelen, wrange driften uitblusfchen 
en intoomen, het zaad van twift en toorn 
Uitroeyen, de luften matigen, het gemoed 
zuiveren, bedaaren en in order Stellen, den 

| men{ích 


ki 


62 ___Redeneering over Nuttige, 
menfch vrymoediger ; goedaardiger: vroas 
lyker, gezelliger en beminnelyker maaken, 
de fmart verlichten , verzachten, en de ge« 
noeglykheeden des menfchelyken levens. 
„vermeerderen, en gevolgelyk onze vol 
maaktheid op allerhande wyze bevorderen. 
en nuttig weezen kan. — Daärwy nu al, 
le .nutugheedeh, uit gefchapen dingen 
voortfpruitende, als eindens des grooten. 
Scheppers moeten achten, zoo kan met 
de muziek met reden niet anders aanmer 
ken dan voor een gift van den geever al 
les goeds, die uit medelyden voor de boo=. 
ze, twift zieke efi onftuimige wereld; haar 
cok aldus eene heilzaame kalmte heeft 
aangebooden. — 

Dit word beveftigt door eene ontelbaas 
re menigte getuigenisfen van wyze, geleef=_ 
de en vermaarde mannen, van dewelke ik 
nu maar flechts eenige weinige zal aantrek- 
ken, — Socratesdebenef: Lib: 4. cap: 6. — 
belyd, datde geheele muziek kunft van God. 
haaren oorfprong heeft, want hy zegt hier: 

le Deus eft . .: qui non calamo 
tantum cantare et dc atque incondií= 
tum carmen ad aliquam tantum obleétae « 
tionem modulari docuit, fed tot artes 
tot vocum varietates, tot fonos, alios 
fpiritu nostro, alios externo cantu edi- 
turos commentus eft. | 


Auguftinus befchryft de muziek; als een 
| wee. 


Muziekaale Onderwerpen. 63 


lweetenfchap om lieflyk maat gezang voor 
Ite brengen, tot het errinneren eener grooe 
te zaak, namelyk het lof des Heeren, uit 
Goddelyke mildadigheid aan redelyke 
chepzelen verleend. — 

Scientiam bene modulandi, ad admo= 
nitionem magnae rei, etiam mortalibus 
rationales habentibus animas Dei largie 
tate concesfam. conf: lib: 9.- cap? 6. —. 
De Bisfchop Nazianzenus verklaart alle 

verige kunften voor ftomme predikers der 
eerlykheid Gods, terwyl de muziek al. 
een Gods woorden en daaden luidruchug 
erbreid. 

Ceterae artes tantum mute precones 
funt magnificentiee Dei {ola vero Mufica 
cantu et voce tum diëta tum facta Dei 

elebrat. 

De muziek is ons, volgens zeker platoe 
ifch wysgeer, door God vergunt , om het 
lichaam te beteugelen. | 

Concesfa\eft mufica nobis a Deo ad do- 
mandum corpus, temperaadum animums 
et Deum laudandum. Mars: Ficinus, lib: 

1. Epift; | 

…_ Lutherus, een groot kenner zynes tyds, 
houd de Muziek een eigene lofreden en 
» noemt ze, een heerlyk Goddelyk gee 
> Íchenk;.iets dar naaft de God- geleerd. 
„ heid den rang en de hoogtte éere vere 
> diend, een middel tot demping van twifte 

zucht 


ó Redeneering over Nuttige. 


5 zucht onkuisheid , „hovaardy, en andes 
‚> re kwade neigingen; een edele, trelfelyke 
kunft; nooit na waarde te befchryven : 
en: die men ieder „ inzonderhyd de j Jeugts 
niet krachtig genoeg, kan aanpryzen, vide 
s, Encom: Mus; tom: 8 attenb: — S 
men kan derhalven- met Derham, in zyne 
Afiro— Theology» befluiten, dl 
s2 dat de, Schepper zich ‘ef aan heefd 
laaten ge! ezen zyn, en dar zyne eeuwig 
he wiene heeft nodig gevonden , de fter=ì 
zr velingen zodanig, een middel te fchene 
„> ken; door het welk een dro oefgeeftigen 
‚a> verheugd» het gemöed opgewekt, het 
menfchelyk geflacht verkwikt, en Hy 
zelfs g'eerd konde worden. 
De wenich heeft een treffelyk léermeese 
ter gehad, wien hy allen eerbiedigen dankt 
verfchuldigt is. — Zeid ny. iemand ,der 
muziek wierd eertyds meer geacht, dan he= 
dendaags; men mogt er wel by voegen | 
wy maeten.zylks met fchaamte bekennen a 
de ondankbaarheid maakt ons ongevoelig « 
zelfs, midden in ’t genot der vólmáaktheids 

echter onze verplichting aaf den Geeverdes. 
gefchenks is te grooter, naar maate datde. 
kunft tot een hooger top van volmaaktheid 
ds. gereezen.= krachtige. bewesgreedett 
waailyk om de harmony. zoodanig aante 
wenden, afs ’ verheven oogmerk vânde 
„eeuwige oorzaak aller harmony ik 
„vereischt. — 


NÀ 


Muzickaale Onderwerpen. 65 
- 5. 
Het Oogmerk der Muzick. 


Men ondetféheid niet ten onrecht tuse 
fchen den menfchelyken geest door Mus 
ziek te verlustigen , en hem 'er door te 
beweegen, of gelyk men zegt het hart te 
raaken. 


Divertir Vefprit , oú amúfer l'oreille 
& roúcher oú émoúvoir le Coeur, Crous 
faz, traité dú beaú, pag. 301. @d, 1715 


Het eerfte levert ftoffe tot nadenken 
gant verftand, doch het tweede gaat vers 
cer, en tracht zelfs den wil te buigeti 4 
of tot zekere begeerte over te haalén ; In 
het eerfte geval voldoet het eer muziee 
kaalen redenaar en leezer, dat men hem 
met vermaak, ten hoögfter fmet verwone 
dering hoort, maar in het tweede, eifcht 
hy boven dien , dat men döe, laate, bee 
minne, verwerpe, vreeze, hoope, zoeke 
en goedkeure wät hemi behaagt. — itme 
mers, alzoo de Muziek fiiet tot enkel vere 
maak der ooren kan beflemd weezeng 
maar zyne werking geftadig tot de Ziel 

overbrengt, zoo komt het hier in het gee 
E meeg 


66 | Redeneering over Nuttige, | 


meen aan op gemoeds bewegingen. =— 
Deeze term betekent zoo wel neigingen , 
als hartstochten , die na dat de begeer= 
tens „door. meerdervoritvangen verfterking ; 
vieriger zyn geworden , er uit voortfprui- 
tens de:eerfte gaan in order-altoos voor , 
zoo dat alle hartstochten, gemoeds beweer 
gingen ‚maar „alle gemoeds: beweegingen 
geen hartstochten ‚zyn sen verlustiging; 
des geests van beweeging des gemoeds,- 
even eens als neigingen van hartstoche- 
ter ‘flechts “in fPappen verfcheelt.’ … het 
midat gezang lêvert de ftoffe aan’ het ver. 
{tand , ten-eitrde öf zekere neiging of ze- 
kere, hartstocht „te verwekken; fchoon 
zulk oogmerk wegens de verfchillende 
gefteldheid. der. toehoorders zómtyds in. 
het geheel. niers-en gemeenlyk flechts ten 
deele word bereikt, zoo, datrde Kompos 
nisten Muziekaale, redenaars, en, Leezers: 
zich,.dikwils,met, het. verwekken, var neis- 
gingen, in, „plaats. van hartstochten moe. 
ten -VErgenOegen. : it MR EE be Ti TOA EN 
„De „Muziek; komt hier. in„aanmerking 5 
voor. zoo verre :ze, tot, verwekking, van. 
blydíchep: en „droefheid ‚kan,-dienen ; het, 
is, bekend is. dat de droefheid, zomwylen, 
een; treffelyk „middel tocvhet genot van, 


waarc , beftendigë: aevafe Jas. dt, de, 
harts- 


ee 


k 


Ron met. de. ar th “gepaard gaandes 


Muziek aale- Onderwerpen, é ? 


hartstocht > die-wy » gemeen liefde noe- 


men, van dewelke de meeste Komponis+ 


ten zich „als dood werken; in der daad 
aan de droevige. Kant is. — op dat nù 
„de. Muziek.de Medicyn niet fchynen zou= 
‚de in ‘c-Amptete-vallen, „mag men de 
„zoogenaamde. Medicynfche Muziek, ge- 


dyk Zer toch dagelyks geene ‘voorbeeldefì 
van ontinoet- worden sliever , voor toe 
vallige , hoewel zeer. gewichtige nuttig- 
heids aanzien, en tot her eigendlyk oog» 
merk ‚van.-de, voortchikking rder muziek 
Slechts het, vrolyk en, eig maaken 
betrekken. — | 

De Muziek, offenaars aùren zoorted 
van. Zedemeefters weezen door het ens 
kelyk op het verwekken , ‘onderhouden-en 
verfterken vän, dienftige et, geoorlofde., 
maar op het verzwakken’ ‚en- dempen van 
nadeelige. gemoeds beweegingen toe telege: 
gen 5, men-kan de hertstochten, gelyk ze 
matuur, kundig. in aangenaame 5 ondange- 
name „en: gemengelde worden verdeeld 4 
aedekundig „of ten aanzien der gevolgen; 
als dienftige» snadeelige. en - geoorlofde 
ouderfcheiden.. == Door de dienftige of 
heilzaame. s-verfta, ik zodanige, die uit 


u vr 


kragt van vermaak met de deugd, en; van 


tot 


ve 


68 Redensering over Nuttige. 


tot het geene dat de reden gebied aanzet- 
ten, en van het geene dat zy verbied af- 
houden. — Deeze dryven zomwylen krach= 
tiger tot het goede aan, als de reden zelve, 
altans het een word hier door het ander 
veriterkt ; en hier uit volgt, fchoon het 
moogelyk waare de hartstochten, volgens 
het voorftel der ftoyken , geheel uit te 
roeyen „ dat zulks evenwel ganfch niet 
raadzaam , en alzoo weinig als de Zee- 
vaart zonder winden , wenfchelyk zoude 
weezen; in teegendeel , door nadeelige 
of wraakbaare hartstochten , verfta ik zule 
ke, die uit hoofde van vermaak met de 
ondeugd — en van afkeer met de deugd 
verzeld gaande, tot het kwaade aanzete 
ten, en van het goede afhouden; gevol. 
gelyk vlak tegen de reden ftrydende, den 
menfch in een ftaat van geduurige flaver- 
ny houden ‚ en deffelfs bederf zekerlyk na 
zich fleepens by voorbeeld razerny, geile 
heid, wanhoop, wraakzucht, uitgelaatene 
heid, enz: als welke nooit goed, maar Eene 
kel onheil kunnen bearen, == wederom, 
zodanige hartftochten, als met de redes 
genoegzaam overeenftemmen, in zeker 
opzicht goed, ten minften niet verwere 
peiyk zyn, en na ontvangen verfterkings 
dienítige , doch by aldien ze tot het ler! 

8 


/ 


Muziekaale Onderwerpen. 69 


de overflaan, nadelige kunnen worden, 
noem ik onfchuldige of geoorloofde ; ver« 
zwakt men dan een nadeelige harts:ocht ; 
daar de drift van pasfieuzen, die geen 
gehoor verleenen, niet toelaat van ze re 

gelrecht onder de heerfchappy der reden 
te ftellen , zulks is ten minften van die 
nuttigheid , dat het kwaad niet uitbarst, 
maar voor een tyd geftuit word ; en dempt 
men ze door een tegen geftelde, dan moet 
zeker eene dienftige of eene onfchuldige 
hartstocht gebooren worden, — wyl men 
alle zoorten van hartstochten door MuÍ= 
ziek gaande maaken , verfterken , onder- 
houden, temperen en dempen kan , zoo 
moet nootzaakelyk volgen, dat men ook 
alleenlyk dienftige en geoorlofde tot zyn 
doelwit kan hebben ; dat men aan de Zine 
nen als aangenaam kan voorftellen , wat 
de reden aanraad , en als onaangenaam, 


„wat zy afkeurd, en het kwaad als kwaad , 


en het goed als goed kan affchilderen , 
ten einde naar het goede een vierige bee 
geerte , maar tegen het kwaade een inní- 
gen afkeer te ontfteeken — immers, de 
komponisten kunnen alle zodanige zang- 
woorden, die het vergift der ondeugd in 
vergulde pillen trachten in te geeven, van 
de hand wyzen;zwygen by aldien zefpree- 

E kene 


70 Redeneering over Nuttige. 


kende vöor de ondeugd moeten pleiten 3 
en alles wat van verftandigen te recht word 
gelaakt omzichtig vermiyden. — Desge= 
lyks de Muziek. oeffenaars in ’t gemeen 
kunnen de beste, betaamelykfte en gevoe- 
gelykste middelen in *t werk ftellen, en 
tyd eén plaats behoorlyk onderfcheiden ; 
nademaal de’ ondervinding leert dat een” 
„zelfde Muziekftuk een dienftige  har:s- 
tocht in een zedig perfoon, een nadeeli= 
ge in een lichtmis, een geoorlofde op eene 
Bruiloft , een wraakbaare in ce Kerk gee 
meente kan verwekken; van al het welke 
de regel der verbeelding de reden influic.…… 
voor het overige, verftandigen weeten;, 
dat het misbruik , het nootlot der Edel. 
fte, verhevenfte ‘dingen; een goede zaak 
geen zier van. haare innerlyke waardy be- 
neemt», nietde zaak , maar de misbrut=' 
kers, die er fenyn onder mengen ‚is te 
wyten; dat het mede tot een bewys van 
de waàärde der Edele Muziek verftrekt E 
door de Propheten. de misbruikers in ’ 
geheel te zyn ontzegt » dat toehoorders „ 
die gelyk de byen , uit allerhande bloemen 
honing weeten te zuigen van iets dat ge. — 
lyk de Muziek , waarlyk tot {lichting kan 
dienen, {tichting kunnen ontvangen , fchoon 
menig zang en fpeelkunstenaar een Klok: 

vels 


—_Î 


ig 


\ 


| “Muzickaale Ondérwerpen. » 71 


_ verbeeld, die anderen na de Kerk luid, 
en 'er Zee nooit in komt.” dat het intus- 
fchen onze plicht vereifcht,’ verre van 


„het Kind'.‚met het badwater, weg te gies 


ten , het misbruik-af te-{chaffens en-het 
rechte gebruik, naar uicerfte „kermoogen 
te helpen herftellen. — 

Het waare oogmerk „van-de. voorfchik- 
king der Muziek ‘beftaat in -dienflige , ‘gen 
oorlofde verlustiging „en -beweeging' des 
men{chelyken.gemoeds ; ‘het zoude onmene 
fchelyk zyn-van zich te verbeelden, dat 
men een Goddelyk gefchenk. misbruiken 
en alleen of voornamelyk tot den dienft 


_der ydelheid moest befteeden ; het oog- 


merk kán ook niet enkelyk in de zoogee 
naamde verlustiging des gehoors leggen , 
vermits de vraag blyft, waarom het ge= 
hoor moet worden verlustigt? en het hier 


miet flechts op: genoegelyke, indrukzelen 


aankomt, wyl. zelfs. de droef heid eene 
dienftige „gemoeds beweeging. ken wee- 
zen. — ten -deezen opzichte zegt de ver. 


„maarste Griekfche! Muziekgeleerde , dri. 
„flides Quintilianus , de Mufica, lib. z. 


pag. 69.-Ed:- „Meibom. é} 


Al het vermaak uit de Muziek ge. 
fchept» verdient juist geen berisping , 

> doch het is ook flechts iets toevalligs , 
Á E 4 maar 


| AD 
pb) Redeneering over Nuttige. 
maar niet haar voarnaamfte oogmerk s 


het welk alleenlyk legt in de bevorde- 
ring van deugd, | 3 


De indrukzelen, die wy door de Zin- 


nen ontvangen, Zyn tot geen uiteinde 


beftemd, maar tot een ladder , langs wele 
ke wy het gemoed tot den geever alles 


goeds kunnen en moeten verheffen; zelfs 


de Muziekkundige heidenen wyzen ons 
Hemelwaards door volmondig te belyden, _ 


bet beerlykste en voornaamfte werk der Mun 
giek is dit, dat ze ons tot ern/tbaftige , God- 
delyke gedachten brengt. 


Clarisfimum profeêto ac princeps Mu- _ 


fice opus eft gravisfima erga Deo penfatio. 
Plutarchus, de Mafica, — 


Zeker , de Mufiek kan op allerhande 
wyze gelegenheid geeven tot overdenkin= 
gen , die uit bekoorlyke inzichten aange- 
fteld, van groote nuttigheid kunnen weee 
zen, en natuurlyker wyze den geest moe. 


ten opleiden tot het verheevenfte der na- 


tuurlyke Godgeleerdheid , het gewich. 


tigfte en voornaamfte gedeelte aller. men- 


fchelyke kennis. —- naast deeze ftichte= 
lyke verlustiging door de Muziek veroor« 
gaakt, koomen hier voorts in aanmerking 
allerhande vermaakelykheeden die niet on= 

3 fkiche 


Musiekaale Onderwerpen. 78 


ftichtelyk zyn, maar tot zcodanige uits 
fpanningen behooren, als de Zede. kun- 
de en de Religie; genoeg, de Komponise 
ten en de Zang en Speelkunstenaars kun. 
nen teffens tot een verhevener oogmerk 
mede werken, en nut.igheid aan de faa- 
menleving befchikken , wyl hen anderzins 
ook waarlyk niet veel meer achting ‚ dan 
fpeel kaartemakers, en diergelyke onnutte 
dienstknechten zoude toekoomen, wat tot 
des Heeren lof, tot ftichting en tot eene 
artzeny des gemoeds en dien volgens re« 
gel recht tot bevordering van deugd kan 
verftrekken , noem ik dienftige , en wat 
enkelyk zyn opzicht heeft tot onfchuldie 
ge, en onberispelyke vermaakelykheeden, 
noem ik geoorlofde verlustiging en bee 
weeging des menfchelyken gemoelds; en 
in het verwekken, onderhouden, en ver- 
fterken van dusdanige neigingen en harts- 
tochten, die van zich zelve mede brengen 
het verzwakken en dempen van alle tee 
gengeftelde , wyl ieder menfch , ieder 
Christen, toteen Zedeleeraar is gebooren, 
en de Muziek oeffenaars zoorten van Zee 
demeesters kunnen weezen , zoo volgt, 
dat ze zulks weezen moeten; dat ze vol« 
ftrekt gehouden zyn, alles wat met reden 
kan worden berispt, te vermyden ; dat 
ze het waare oogmerk hunner bedryven 
kennen, en nooit uit het oog verliezen, 


3 004 


SRE AS 


74 Redeneering over Nrttige. 


zoo mede dat-ze tot bereiking van de 
beste en gevoegelykfte middelen alles 
moeten aanwenden wat. mogelyk is, — 
„zoodanise Muziek, als tot bereiking van! 
dit ooemerk kan: verftrekken,. noem ik als 
leen Muziek. — Dus vervallen van zelvel 

allerhande onnoozele en kwaadaardige te=! 

„genwerpingen » dat de Muziek de aans: 
dacht verhindert, een heimelyk vergift! 

influit, enz. als flechts zyn opzicht hebben- 
de tot Muziekaale uitwerpzels en gedroch= 
ten, wyl men in tegendeel van het geene 
‚dat in der, daad Muziek kan genoemt wor-_ 
den, zich met reden. alles ‚goeds mag be- 

looven, — voorts, wyl men by voorbeeld , 

geestelyke Muziek ook in, Kameren en el» 

„ders kan uitvoeren , zoo verdeeld men 
haar, niet zoo zeer wegens de verfchillen- 
de plaatzen, als ten aanzien der verfchile 

„lende voorwerpen, in. Kerk, Tooneel, 
en Kamer. Muziek. | 

Het oogmerk van,de Kerkmuziek is om 
‚de toehoorderen te ftichten, tot aandacht 
op te wekken, en de innigfte eerbied om- 

trent het Opperweezen in hen te ontftee- 

ken, doch dit gedeelte, als„het gewichtige 5 

‚fte, zal ik nader apart verhandelen. 1 
‚Het oogmerk van de Toneel muziek 
of de Opera, beftaat hier in, om de oef= 
fening der.deugd aangenaam en prys Waas _ 
‚dig » maar de leelykheid der ondeugd , als © 
vruche 


KS 


Sns 


Muziekaalg Onderwerpen. 75 


yruchten der dwaasheid , affchuwelyk en 
verachtelyk voor teftellen 3 derhalven moet 
ze de harten der toehoorderen raaken » ZOOe 
danige gemoeds beweegingen als ‘er vers 
handeld worden in hen verwekken, en in 
t gemeen een School van goede. zeden 
Zyn; zulke Tooneel Muziek is er niet al 
leen moogelyk,, by aldien de Poëten Kom- 
ponisten. ‚uitvoerders en toehoorders ieder. 
hunne plichten kennen en omzichtig in 
acht neemen ; maar ze is 'er ook dadelyk 
voorhanden, fchoon men by gebrek van 
eigen ondervinding moeie heeft om’er be= 
hoorlyk over te oordeelen. Jide Crous 
Jaz, Logigue, tom. 1. pag. 75+ edit: 1720= 
wenfus nostras won Scena depravat. _— > Cigee, 
go. lib. 1. de Leg. — 

In de Kamermuziek vloeit atis. als in 
een middelpunt te zaamen; men gebruikt 
zang en Speelmuziek in ‘vreüigde en treure 
gevallen, zoo wel tot een artzeny des ges 
gemoecs, als tot verkwikking en verlieus 
ging ; tot tydverdryf, eerbaare gastery= 
en en in 't gemeen tot alle zoodanige Mus 
ziekaale byeenkomften, alwaar aanmine 
nigheid en kunít met elkander als om den 
prys firyden, met een woord tot Concer= 
ten. — genoeg, wanneer dit alles tegen 
het voornaamfte oogmerk niet aanloopt 
Waar in-direkt tot de bevordering van 
deugd kan verftrekken. — 


4 


6. 


„6 Redeneering over Nuttige. 
6. 


Het weezen der Muziek kunft. 


Het weezen der Muziek beftaat in het 
nabootzen der natuur. — Schoon de nae 
tuur in enkelvoudige dingen weinig vol. 
maaktheid voortbrengt ; zelden de laaste 
hand flaat aan het geene, dat door dé kunst 
kan worden voltooit, haare fchoonheeden 
niet by elkander , maar op oneindig vere 
fchillende plaatzen verdeelt houd , en dus 
aan onze oplettentheid en neerftigheid vry 
wat overlaat; wyl zy echter verfcheiden, 
gelykvormig , en evenreedigheid, orders; 
volmaaktheid , eindens en treffelykheid vere 
vangt, Ja, met werkende kracht is bee 
gaaft, terwyl alle Kunftwerken flechts 
Iydende zyn , zoo volgt, dat men haar als 
het model , het patroon ; als de eenigfte 
volmaakte regelmaat , als de baarmoeder 
en de bronader , aller zoodanige fchoon= 
heeden , die de kunft ooit kan leveren, 
moet aanmerken ; dat de kunft de natuur 
nooit overtreen ‚ maar enkel fraaie koe 
pye, en enkel pabootzing heeten kan; en 
dat Het weezen aller kunften , hoe vere 
fchiltende de wyze en middelen van nae 
bootzing ook zyn mag, altyd in na- 
bootzing der natuur beftaat, — De 
natuur door muziek nabootzen, betees 
kend dan in ’t gemeen, dat ieder ie, 

zieke 


Muziekaale Onderwerpen. ,7 


giekftuk , volgens het voorfchrife der 
natuur , vericheiden, gelykvormig en 
evenredigheid , order, volmaaktheid , en 
een wettig oogmerk influit en te kennen 
geeft; en in het byzonder, voor zoo vere 
re men zekere beweeging klinkende uit 
te beelden of zekere hartítocht te verweke 
ken heeft , dat men van alle kanten de 
beste modellen vergadert, en uit ieder 
weder de beste kiest, ten einde de Mue- 
ziek overeenkomft bevat met het geene 
dat de natuur ons in zulke gevallen aans 
wyst. — Wie by voorbeeld toonen voorte 
brengt, die overeenkomft hebben met zule 
ke als men by lieden van blydfchap aangee 
daan doorgaans ontmoet, die bootst de 
patuur na, en verwekt in vatbaare toes 
hoorders, natuurlyker wyze blydíchap. — 
De grondregel der Muziekaale praktyk 
die men nooit te nadrukkelyk kan infchere 
pen, is deeze: Men moet het voorfchrift 
der natuur volgen. — Het natuurlyke dat 
volgens dit voorfchrift gefchieden moet, 
is de bronader aller welgegronde kunft ree 
gelen , Ja, het geene dat alleen de ver. 
beelding welgeregeld kan maaken , gelyk 
men in een tegengefteld geval fpoorelooze 
driften volgt en enkel harsfenfchimmen 
voortbrengt. De natuur houd order in haae 
te werken , en waar order is, daar zyn 
regelen mogelyk om ze onderfcheidentlyk 
te bevatten , en 'er over te oordeelen, 
806 


{ 


72 Redeneering over PE 


goede. Kunftregels wyzen de order der náe 
tuur aan, en wie iets ordentelyk wil voort» 
brengen; dient zich naar zulke regulen,te 
gedraagen; daarom hatuurlyk, ordentelyk 

en.regelmätigs. betekend een en het zelf= 
de, te weeten , het natuurlyke is ordente- 
Iyk» het ordentelyke, natuurlyk; en het 
natuutiyke en; ordentelyke regelmatig s 
Íchoon valles. wat. men regelmatig noemt 
juist niet natuur en ordentelyk kan heeten» 
om, dat,alle. regelen ‚ door, het gebruik 
ingevoerd , niet welgegrond..zyn;. — het 
is natuurlyk » ‘dat “ieder. Muziek{tuk - een 
verfchillend verband van toonen leevert ; 
wyl de nätuur nooit twee volmaakt gelyke 4 
dingen voortbrengt; het is-matuurlyk „dat 
het gelykmatig; en evenredigheid, ore 
der „ volmaaktheid en een, wettig oog« 
merk bevat, vermits wy zoo, iets. in de nas 
tuur ontmoeten, en de ‚goede. fmaak ans 
derzins Onvoldaan blyfts Ja,-het tegens, 


deel. van dit allestis onnatuurlyke, _— 


__De onderwerpen; die menstotide fpeel. 
muziek „gebruikt en zelve verkiest; maar 
diemen in Zangftukken. van: den ‚Dichter 
overneemt, kan „men verdeelen in,‚alste 
hooge, al te laage en ‚gevoegelyke ;-zoms 
mige gaan boven het bereik van. onze-be= 
vatting ; fchoon meenig een, onderneemt 
hemel en hel of volgens, de uitdrukking 
van feda olaslount in zjn orchefire, Ie P4Z. 1604 

NE - „38 


te 
€ 5 : - barf — 


Muziekaale Onderwerpen, N 79. 


qo7. — dingen die geen oog gezien; en. 
geen oor ooit, gehoort heeft, uirtebeel— 
den. — audere zyn, op zich zelve, of. 
in zekere tyden en omf{tandigheeden;, te. 
laf om 'er van te. fpreeken en derhalven 
de kompofietfie Onwaardig. — fchoon of 
wy, by voorbeeld alle geluid geevende 
dieren in maatgezang kunnen, nabootzen, 
als blaffen. kraayen, bulken, enz: is 
weinig: eere te behaalen, wyl ieder. nas. 
talk hond ‚haan en os dit kan „over=. 
treffen ; daar ‘blyven echter ontelbaare ge. 
voegelyke, zaaken over, die men, in be- 
tfekking tot het oogmerk , muziekaale on- 
derwerpen mag noemen, — nst 
„De komponiften, moeten behoorlyk den. 
kens.zy, moogen, allerhande pasfagen niet, 
zamen, voegen, en zich naderhand bezin-, 
nen, wat naam het kind moet hebben». 
miaar „voor ‚af overweegen, war. ze vol. 
gens. het onderwerp te zeggen ‚hebben, 
het kort hier doorgaans aan op het uit, 
drukken, van zekere hart{tochten, en;op 
der zelver verfcheelende graden; het een, 
en‚ander moet de komponift in, zich. wee, 
tente, verwekken, of zyne uitdrukkin., 
EENa Wat deftig muziekaal, temperamene, 
en. gehoots: Ja, „hoe, fynen. muziekaalen 
fmaak „en, hoe, aardige invallen hy ook, 
heeft, blyven geeft-ziel en krachteloos; 
hy moet zodanige blydíchap, mart, vree- 
ze, 


Bó Redeneering toer Nuttise, 


__… ze, angst, hoop, dtoefheid enz. als hy in 


anderen tracht te ontíteeken, zelfs leven= 
dig gevoelen: al behoeft hy by het opftele 
Jen van een treur muziek juist niet te wees 
nen, Zal hy echter droëfheid uitdrukken ; 
hy moet waarlyk droevig weezen , of de 
indrukzels vari eertyds gevoelde droefheid 
weer kunnen doen herleveri, doch, kan 
hy niet begrypén, wat droefheid is, hy 
is ook tot zulk flag van Komipofietfie one 
bekwaam , alzoo de werking onhmogelyk 
meer kan influiten dan de oorzaak, en iee 
der toehoorder , met eenen goedën fmaak 
begaaft, hier zoo wel als in de Poëzy en 
elders , dadelyk bemerkt, of het hart 
fpreekt, dan de gemdaktheid, —= Dien. 
volgens ís het ook, dat niemand in allen 
deelen van de Kompofietfie, Ja, nooit in 
die van eenige vrye kunst , even gelukkig 
flaagt, waar van de voornaamfte reden in 
het gebrek van eigen ondervinding legt, 

en in de favorïethartstochten, — 
__Het oordeel en den vindingryken Geest 
van een Komponist vertoonen zich inzone 
derheid in het Thema van een Muzieke 
ftuk, aangezien het zelve ten eerften een 
klaar denkbeeld van de uit tebeeldene 
zaak moet geeven „ en de verdere uitvoe. 
ring alleen tot den ftyl, of de Schryfwye 

| ze 


Mauriekaale Onderwerpen, Èâ 


e behoort. — wie by voorbeeld „ den 
fervenden Simeon wil voorfteiler , en zulk 
sen geraas van Ín{lrumenten laat voor af 
aan, als of hy den twist der honden over 
et lichaam van Jefabel häd willen naboot- 
ens die doet &aidtonds befpeuren, waar 
et hem hapêrt. — wie in tegendeel , de 
oorden van Pilatus > ziet, de Menféhe, 
Jodan? 19. vs. 5.— met zulk éen nadruk. 
elyk Thema begint, het welk de toehoor- 
ers gevoelig aandoet , hunne harten ver« 
eestert, hunne zinnen als betovert; en 
eindelyk verwondering en „overweeging à 
Ja; diepe eerbied omtrend de oneindige 
liefde des ftichters der Zaligheid, veroor. 
zaakt , die toont klaar, dat hy als de gea 
heele verhevenheid van zyn geest tot de 
uitbeelding van. zulk eene. gewichtige ma- 
terie heeft befteed. Ziet Schetbe „ Critie 
Mus. Tom. 1. pag. Ó2. — gelyk de uite 
drukking zelwe best te kennen geeft, of 
een Komponist behoorlyk, heeft gedacht, 
zoo is men daar wan volkoomen verzekerd, 
by aldien een Muziek tuk het geene af. 
fchetst;, war. desze!fs oogmerk en benaa= 
ming mede brengt ; en dus in den geest’ 
van geoefende toehoorders, die, de ge. 
dachten by het voorftel naauwkeurig wees 
ten bepaalt te houden , prikkelen van de 
voorgeftelde zaak overlaat, — ne 
Med 


32 __Redeneering over Nuttige, 

Men kan den goeden Muziekaalen ftyls 
naar het voorbeeld der redenaaren en diche 
teren als laag „ middelmaatig en verhe- 
ven onderfcheiden ; De laage , vereifcht: 
geene cierlyke opfmukking , weinig harmoe 
py, korte pasfagen , matig doorwerkt, echter. 
aanminniige eenvoudigheid, of een zoort 
van armoede tot beweeging van opletten- 
den beweeging van oplettende bekwaam — 
Deezen word tegen gefteld de platte, en’ 
laffe, die te langdraadig of te kort is, 
geenen famenhang , flaauwe en ongevoes 
gelyke vindingen vertoont , Ja, tegen de’ 
Muziekaale grondregelen aanloopt. — De 
Middelmaatige ftyl dient zeer aangehdam 
en vloeyende te weezen ; uit klaare , liefs 
felyke, levendige melody, ongezochte cies 
raaden em.onderfteunende harmony te be- 
ftaans als hebbende zyn opzicht meer tot 
verlustiging ; dan tot fterke gemoeds be- 
weegingen. — De verheven ftyl eifcht iets 
prachtigs en nadrukkelyks, namelyk groot- 
fche Melody en volle. doordringende har- 
mony, ten einde in de toehoorders eenen 
levendigen indruk van de voorgeftelde zaa- 
ken te verwekken. — Tegen deezen (taat 
over den windrigen , al te hoogdravenden 
ftyl, die zich als dan vertoont, wanneer 
men ieder party evenveel vergt ‚ de woor- 
den zoo verre uitrekt „ dat den zin ge= 

E heel 


Mu ziekäale Onderwerpen, 8 3 
hel te zoek raakt, en zulk een menigte 
van geduúr ig als tegen elkander twistende 
cieraaden , disfonanten , trapp@n , fprone 
gen ed pasfagen famenvlegt, dät de nae 
tuur door de künst word overheer{cht, 
Noch eens, tegen den middelmaatige 1tyl 
ftaat over de ongelyke , of onordentely. 
ke; dig, het verheveae en het t platte mis-= 
felyk. doot elkarider'tmerigelende , als een 
bedelaäëts mantel van allerhande lappen vers 
béeld 4 deezen {tyl ontmdet men doorgaans 
by zodanige Muziekaale helden, die ‘alles 
uit de werker vaú anderen ontleenen} en 
‘er zoo weinig éen bekwaamen draai dn 
weeten te geven, dat een geöeffende zo:is 
tyds by iëder pásfage de naam van den au- 

ur zoude kunnen fteilen , by voorbeeld , 
Tartinis Samos, Loccatelii „Haste ; Graun k 
enz: Dusdanige bultige fehryfwyze is een 
beal voor gefchierpre Muziekdgle ooren’, 
Onverdraagelyker zelfs als de winderige ; 
alwaar noch geest en aardigheid; hoewel 
te fterk ; doorftraalt. — Ten deezen op= 
zichte word aan goede Komponisten ‚ die 
zich door vruchten, van hun Eigen akker, 
van elkander onderfcheiden, een ferme of 
vaste fly! toegeeigent. — wyl de Muzie= 
kaale fimaak zoo wel de gedachten als de 
ùitdrukking der Komponisten beftiert „, en 
dus niet alleen iets anders is als de Muzie- 

Fx kade 


va Á 

84 Redereering over Nuttige. 

kaale Methode , maar ook iets anders als 

de Muziekaale ftyl of fchryfwyze,zoozeid 
men min eigentlyk , een Muziekftuk van 

een nieuwen fmaak, dan vaneen nieuwe - 
fchryfwyze of trant. — _ 

Ten aahzien van verfchillende natfien;- 
onderfcheid men tusfchen den Italiaans" 
fchen ; Franfchen , Duitfchen waaf onder 
den. Nederduitfchen begreepen is, en den 
Poolfchen flyl, = De Italiaaníche ; is in 
‘ct gemeen teder ; vloeyende en uitvoerig, 
gebruikende de harmony voornaamt tot on- 
derfteuning en opheldering van üitgeleee 
. zen Melody, de Franíche is levendig ; aan= 
minnig en kort; zeer bekwaam tot verheus 
ging, een gezwooren vyand van buitens 
fpoorigheeden , vertoonende in Sonatens 
Ouverturen en eenige andere Inftfumen= 
taal-ftukken deftige en prachtige harmony 5 
_De Duitfche en Nederduitfche is ftemmig » 
arbeidzaam en kunftig; De Poolfche ftyl, 
door den vermaarden Telemann in een hel- 
der licht gefteld, is vrolyk en naauwkeu= 
rig, alles moet hier in matige harmony 
net aan malkander hangen, los vande hand 
gaan en zoo nadrukkelyk geaccentueert 
worden „ dat het zelfs de ongevoeligfte 
toehoorders aandoet. — In ieder van dees 
ze natfionaale Muziekaale fchryfwyzen s 
verteont zich het laage, middelmatige en 

vere 


Muziekaaie Onderwerpen. 65 


verhevene op vry verfchillende mauieren ; 

elyk ieder ook een ander zoort, methode 
of een byzonder flag van agrementen var. 
eifcht. — Doch geene van allen onder. 
{theid zich merkelyker van zich zelve, dan 
de Italiaanfche , tot klaar bewys, dat de 
Muziek nergens fterker geoeffent en hoos 
ger gefchat word, dan in Italien: by voor= 
beeld, de Rorreinfche ftyl komt ern{thafti. 
ger en diepzinniger voor; de venetiaanfche 
vloeyender en bevattelykers de eerfte ziet 
meer op doordringende harmony, de twees 
de op Galante melody ; ten anderen, de 
Neapolitaanfche en Sieiliaanfche levert 
een gansch byzonder negligente zoort van 
Muziek, die gulle tederheid en edele een= 
voudigheid uitdrukt , gelyk de gewoone 
bewoording Siciliago alleen te’ kennen 
geeft, tederlyk, beweeglyk, op den rant 
der Siciliaantche Komponisten. — 

De Muziekaale fchryfwyze moet met 
de uit te beeldene zaaken, perfoonenen be. 
dryven , overeenkomttig ‚ en met ecn 
woord, natuurlyk‘zyn 3 niets is hier vere 
heven ‚ ten zy de gedachten zodanig zyn, 
en de. ùiedrukking * er volkomen mede over 
eenftemt, niets behoort tot den middelmá- 
_tigen ftyl, wat geen levendigheid van geest 
en vloeyende uitdrukking vertoont ; niets 
got den wr id ‚ by aldien de vindig niet 


veraden. ke: Sin mijt 


En 


86 Redeneering over Nuttige. | 


mat en kruipende „de uitdrukking zonder 
kr: uilen „ flecht en „recht ‚en evenwel in 
een aanmiùnige laagte voortkoomt. — In 
dien ’er, by voorbeeld, een zondaar, cen 
bedelaar, een flaaf „een, balling, een tToose 
telocfe , een lafhartige , EEN. boer», een 
dommekracht een plompert; de onnoo. 
zelheid, het onverftand, ef iets anders, 
zal worden voorgefteld, „men dient zich 
in den laagen ftyl uittedrukken; doch be- 


treft het blydíchap , welluft, vryheid, 


vlyt, vrymoedigheid, werkzaamheid, mil= 
dadigheid, enz: de middelmatige ftyl komt 
in aanmerking „ handelt men in tegedeel 
wan helden deugden, doofluchtige perfoos 
nen, heerlykheid, Majefteit en pracht ; 
de natuur der zaak eifcht een verheven 
ftyl, — Intusfchen kunnen zommige harts= 
tochten tot alle drie de klasfen behooren , 
naar dat, de voorwerpen, en de graden der. 
hartstochten werfcheelen; Ja, in, de Kerk; 

Tooneel en kamer. Muziek -heeft ieder gc 
de ftyl plaats, hoewel altoos-naar maàte 
van het verfchillende oogmerk a onder 
eenigzins verfchillende gedaante : by voors 
beeld , in Opera’s gelyk het tog aldaar 
meer “Yok dan. ernst is, vertoont de vera 
heven ftyl zich best-door vuurige,,nadruk= 
kelyke en prachtige Melody, van harmoe 
ay flechts verzeld: maar in kamer - Muziek ;, 


oet 


Muziekaale Onderwerpen 85° 
door melody en harmony met: vereende 
krachten werkende, — : 

Een Muziekftuk is’ fraai ,„ wanneer het 
maatgezang een Muziekaalonderwerp, naar 
vereisch van het oogmerk, €igenaardig uite 
drukt ; en als naar het leven af{childert; 
gelyk een poftrait fraai is, niet wanneer 
‘er oogen ‚ neus noch mond ontbreeken; 
maar wanneer alle trekken met die van’ 
origineel volkoomen over een ftemmen. — 
men ontmoet heroïfche, edele en gemeene 
tronien, die ieder of fyne, gladde, of 
ruuwe en bulrige trekken kunnen vereis= 
fchen: tot de uitbeelding van deeze laaste, 
dienen ons de Disfonanten', uit welker 
mengeling met Confonanten allerhande ko- 
leuren {pruicen; en by gebrek van de wel- 
ke men hier nooit behoorlyk redeneeren 
nsch fchilderen kon, het komt hier op ver. 
Te na niet enkelyk aan op’ hec'te grabbel 
gooyen van toonen, maar Gp toonfpraak of 
“fpreekende toonen ; niet zoo zeer op het 
Schilderen „als op het treffen ; niet alleen 
Zop 'fraaiheid van’ pinceel, namelyk op 
even Heflyke melody; en even doorwroch- 
“te harmony, maar inzonderhe eid „op: de 
fraaiheid-der uitdfukkings=—= De fraaiherd, 
der uitdrukking. «— De fraaiheid , ‘of ín- 
nerlyke volmaaktheid door den goede {maak 
rine ‚… kon ler zelfs by ‘welgeregeide 

F 4 me- 


88 _Redeneering over Natrige 


melody en nadruk van harmony ten eenes 
inaal ontbreeken , by aldien het onderwerp 
niet Muziekaal is, «of by aldien het maac 
gezang juicht wanneer het kermen moest , 
en kermt, in plaats van te juichen, en dus 
| gehe el iets anders uitdiukc als de zaak vere 
eifcht , gelyk vrolyke toon-zwieren , hoe 
ftreelende en: liefiyk ook tot het gehoor 
koomende , op zangwoorden , die van fmart 
en angstvalligheid handelen „  _geenzins 
gouden voegen. — ten anderen , de fraaie 
heid kan ‘er ook gedeeicelyk ontbreeken, 
indien ’er pasfagen onderloopen, die met 
de overige geënen Samenhang hebben, het 
origineel te fterk of te faauw vertoonen , 
en dus tot het oogmerk van geen dienstkune 
nen zyn3of voor zoo verre de krachten der 
melody en harmony niet wyslyk zyn vere 
eend, of tyd én plaats niet behoorlyk wore 
den onderfcheiden, vermits een zelfde Mue 
ziekftuk fraai kan weezen op het Tooneel, 
niet fraai, Ja,.voor zoo Verre het aan het 
oogmerk. zelfs: hinderlyk valt , zeer flecht 
in de Kerk. — voegt het; dat het maat 
gezang de verbeelding ook bekoort, of. 
ftreelende voorkoomt , dat het verhevene 
heid en levendigheid van geest» kunst en 
pracht doet uitblinken , het 1s 'er zeker 
niet te flimmer om: daar zelfs een por= 
„teit, dat in vergelyking met anderen E 
: pref A 
6 


Muziekaale Onderwerpen. 89 


_dykis, uit hoofde van de volmaakte over 
etn komst met het origineel, fraai kan hee- 
ten zoo ook een Muziekftuk , fchoon met 
Disfonanten als doorzaair; het redelyk ge- 
hoor of het verftand, zal het in zulk ge- 
wal evenwel lieflyk vinden » en voor fraai 
keuren by aldien het natuurlyk is, en in ’ 
gemeen voor fraaier , wat het natuurlyke 
krachtiger doet doorftraa!en. — gelyk het 
oogmerk moet bevactelyk maaken, wat Mue 
giekaale iyl, wat grondtoon, wat Thema, 
wat zoort van melody en harmony, wat 
sykdom van gedachten ‚ vuur : levendig- 
heid en kunft ter te pas koomt: zoo word 
een Muziekaal onderwerp eigenaardig uit- 
gedrukt, by aldien het maat gezang het af 
te fchetzen origineel te fterk noch te zwak, 
te krachtig noch te mat, te lieflyk noch te 
{treng, te kunstig noch te eenvoudig vers 
toont. — 
De grondregel van de Komponist mo 
„den ftyl van den dichter volgen, of in des. 
zelfs wyze van denken overgaan ; de zin 
der Zangwoorden verbeeld hier het of te 
fchetzen portrait; wyl nu de fmaak nooit 
onderricht geeft in de taal-kunde , zoo is 
het el zoa, onmoogelyk , over de fraaihe id 
van Zangftukken , zonder naauwkeurige 3 
‚bevatting van den Zin der Zaagwoorden, 
die hier het oogmerk moet aanwyzen , bes 
UE hoots 


de, Redencering over Nuttige. 
hoorlyk te oordeelen, als over die van 
een portrait, zonder kennis van het af te 
fcheizen origineel. — de eerífte en voor- 
naam!te vraag is“hier , of het maatgezang 
de hartstocht , in de woorden tageflooten, 
en veel in denzelfden graad heeft getrof- 
fen? zoo Ja, de Muziek ftaat tot die harts= 
tocht eveneens als de Poëzy; namelyk bei= 
de, in meetkundige proportie. — Dit top= 
punt van Muziekaalé volmaaktheid , ‘van 
welke men algemeene doch geen byzondere 
regelen kan geeven, vermoogen alleen ver- 
heveneé geesten door Weetenfchappen ‚„„defk 
tige modellen, onvermoeide befpiegelingen 
en oefening opgewekt, te bereiken, — 
Waar pasfer noch liniaal meer: te pas koo» 
men , daar begint eerst het fyne van de 
kunft of ‘het Schilde:en naar het leven. — 
wy weeten intusfchen door ondervinding, 
dat zulks zoo wel in de Kompofietie als in 
het portrait en historie fchilderen moogelyk 
is» En moogen vryelyx vast ftellen , dat 
die volmaaktheid algemeener weezen, en de 
Muziek ongelyk meer werking doen zoude, 
indien de dichters en wysgêeren Kompor 
neerden , of de Komponisten ‚ naar het 
‘voorbeeld van den ouden tyd, dichters e 
hadden leeren denken. leder Infrumentaal 
“Muziekftuk moët fs volgens het 00%- 
merk 


Wiwzrekaale Onderwerpen 9 


merk der inftelleren, zekere gemoeds be= 
weeging verwekken « by voorbeeld, een 
Menuet, hèt zy men‘ze fpeêld, zingt, of. 
dansfende gebruikt, gemaatigde vroly kheid3 j 
een Gavote, Juichende blydfchap; een 
Bourcee, bezaadigheid en onbekommerd- 
heid ; een Máärch, heldenmoed; een Ron 
deau, Rigaudon; Pasfepied , courante en 
Giques zekere Graden van blydfehap; eën 
Entrée, Pasfacaglia en *Ciacorma, verhea 
vendheid; een Polonoifë', vrymoedigheids 
een Sara bande , ernfthaftigheid; een In- 
trade » verlangen’ naar Iets Smeerderss’ een 
Allemande, vergenoegtheid en ftandvastige 
heid; een ouverture , edelmoedigheid ; «Cd 
Rien, en Fantaifieg , verwondering. _— 
us kan de Inftrumentaal Muziek insgelyks 
toonfpraak weezens en zoude te recht zin. 
neloos heetén, by 'atdien ze niets bepaalds 
konde uitdr uikert. Indien nu dit flag van 
Kompofietie niet zoo zeer naar het fchilde- 
ren van portraiten gelykt, als naar andere 
gedee'!tens der Schilder kunst, gemerkte de, 
keur hier aan den Komponist ftaat ; Zoo 
„roept hem de goede fmaak evenwel geftadig 
toe, volgt het voorfchrift der natuur: te 
weeten, de keur gefchicd zyode, is En blyft 
‚hy gehouden, famen te voegen wat ìn be= 
trekking van het vastgeftelde’ ooömerk bebt 
by € elkander past; ieder hartstocht haar eige- 
ne 


ge Redeneering over Nuttige, 


ne.taal te laaten Spreeken, en daarom ‚ in 
ieder geval zodanige gemoeds geftalte, als 
men in de toehoorders tracht gaande te mag= 
ken; te onderhouden en te verfterken , al= 
“ voorens in zich zelfs te verwekken. — De 
beweeging der Muziekftukken word wy- 
ders, gelyk in Sonaten en Concerten, door: 
zekere bewoordingen, Adagio, Allegro, 
enz: en zekere byvoegfels, Molto asfai, 
nontróppos enz: aangeduid , en dus volgt 
„van zelve , dat deeze altyd hum opzicht 
hebben tot zekere gemoeds beweging, en 
haare verfchillende Graaden. — 

Een Muziekftuk is treffelyk ‚ wanneer 
het een verheven onderwerp met zulke le= 
vendige verwen afmaalt, He verftandige 
toehoorders, als tegen wil en dank ’er door 
worden ingenoomen; In dit geval ftraalt 'er 
des te meerder fraaiheid door, naar maate 
dat het oogmerk verhevener is, en men 
nadrukkelyker tracht te beweegen ; het maat 
gezang redeneert en fchildert wonderlyk 

-frgai, dien volgens, het Muziekftuk ís ex- 
„cellent of treffelyk. —. 

Eindelyk fraaïe en treffelyke Muziekftuk- 
ken worden te recht welluidende genaamd; 
‚want de term goed ‚of wel zinfpeelt op de 
innerlyke volmaaktheid eener zaak, uit 
kracht van dewelke zy tot bereiking van 
zeker. wettig oogmerk. beki is, en de, 
Pa ' res 


. ey ee, 5 A hb 

Muziekaalé Onderwerpen. 9i 
| feden, als opperrechter , verwerpt alles; 
wat aan het zelve niet beantwoord, en dus 
ter zaake niet behoort, hoe zòetluidende eg 
ftreelende het ook tot het gehoor komt, — 
Deeze Muziekaale waarheeden zouden on- 
gelyk bekender weezen indie, men tich 
gewende, in fraaie concerten het oogmerk 
van ieder Muziekffuk na te fpeuren; en 
nooit anders, dan inbetrekking tot het zel. 
ve te oordeelen : Ja, noch liever waagde 
van ‘er zomtyds verkeert over te oordeelen , 
dan de gedachten ‘er nooit tet deeg over te 
laaten gaan, maar het flechts te laaten be- 
rusten by het gewoone , het is mooi; het 
gaat niet leelyk; dat hebben wy gehad, het 
îs gedaan, ws 


4 


%, 


94 Redeneering ovet Nuttige. 
"de Geestelyke of. Kerk-Muziek. 


‘ 


__De Muziek is in de Christen Kerk ingês | 
voerd, ten einde den Heere lovende „dans | 
kende ef biddende eendrachtëlyk aante 
roepen „ door Lielroerend maat gezang «de 5 
Jaauwe oninnigheid te ontfteeken en de 
aandacht levendig te houden; wy. leezen; 
Math: 26. Vs: zo. dat de Heer Jefus zelfs, 
kort voor zyn bitter lyden, met zyne Dis= 
__„&ipelen den Lofzang heeft gezongen; miss 
„fchien een van de Pfalmen, die het Hale 
lelù- Jah wierden genaamd’ hoedanige de 
Joden-na heteeten van het Paafch lam 3 
terwyl men den beker der dankzegging liet 
rond gaan, gemeenlyk gebruikten ; ook 
hebben de Apostelen de heilige beezigheid 
des Pfalm zingens, onder anderen, tr These 
fal. 3. vs. 16. Jac: 5. vs. 13. nadrukkes 
Iyk aanbevoolen, en dat zulks onder de 
eerfte Christenen is opgevolgt, is uit 1 cofs 
IA. U$. 26, genoegzaam afteneemen. — 
Clemens Alexandrinus Jb. 2. Pedagog. 
Cap, Ig. verhaalt; dat ze insgelyks by lief= 
de maalen of gasteryen; geestelyke liede- 
ren zongen, en Dionyfius Areapagita, de 
bierarchia et ecclefiastiea, betuig: dar men 


omtrent feftig Jaaren na Chriffus geboors 
te 


Muziekaale Onderwerpen. 95 


te, ín alle oofterfche: Chriften Kerken 
reêts muziek ; welver{taaände choraal zang, 
gehad heeft.;— In de derde eeuwe wier- 
den de Pfalmen Davids ook in de „Egyp- 
tifche Christelyke Kerkgemeentens.doorden. 
‚ Bisfchop Nepos „‚;die ‘er zelfs de voizen 
toemaakte, ingevoerd, 
Hier zong flechts een ter. tyd; en. op 
het einde van ieder Pfalm,-ftemde de Ge= 
meente-aan: het Gloria Patri, of e@re zy 
den vader &c,; Doch ín de oosterfche Ker. 
ken greep het eenparig Pfalmzingen ftand 
tot in't midden van de vierde eeùwe, Ja, 
de Keifer Conffantinus Magnus , wiens har- 
ten lust geestelyke liederen waaren, häd 
zich deftig in ‘t zingen geoeffent, ten ein- 
de ook in deezen de Gemeente door zyn 
voorbeeld te ftichten, maar onder de re- 
geering van deszelfs Zoon, Conflantius, 
raakten de.beurt-wisfel of tegen zangen s 
Antiphone, in gebruik, zoo datde zang 
Gemeentein twee chooren,-die elkander 
aflosten;s wierden verdeeld, welk gebruik 
terftond van Antiochia- naar andere Gee 
westen overging en over al goedkeuringe 
vond ; hoewel de Paus Syricius , in het jaar 
387. bevel gaf , Pfalmen en tegen zangen 
… beurtwyze te gebruiken, —. De Bisfchop- 
„pen Hilarius, Ambrofius, en anderen, 
ftelden , boven dien alierhande Geestely. 
\ ee, ke, 


kl 


gö Redeneering over Nuttige. 

ke, fchriftmaatige lofzangen; Hymnis itt 
dicht en Zangmaât, en vonden geraden, 
ook aan de figuraal en Inftrumentaal Mue 
ziek plaäts te gdnnen; de bekeerde Jooden 
en Heidenen, die in de Muziek ervaren; 
en haar luiscersin de tempelen gewent wade 
ren , kwam de EChorgal zang al t& eenvou= 
dig voor» düs maakte. mien gänfch geen 
fwaarigheid, hen in deêzen. wat te ge- 
moed ; tekoomen , aangezien ‘er immers in 
geestelyke Muziek, óp een verftaanbaare 
deftige wyze geuit, alzoo wel als in dier= 
gelyke predikatten, Gods woord verkon- 
digt word, 


_ verbum Dei eft. five manta cogitetur 
five canatur > five pu'fu edatur. Juft, 
Martyr. 


Hoe gezegende vruchten er uit de Ker-, 


kelyke figuraal Muziek zyn gefprooten, 


zulks blykt onder anderen: ùit de betui- 
ging van Juguftimis; Deeze groote Kerk- 
leeraar vermeld , dat by noch Manicheer 
Zynde, en zieh eens uit njeuwsgirigheid 
onder ’t gehoor vân Zmbrofius , begeeven. 
de, door de heerlyke liëderén en “lofzane 
gen, die deeze Bisfchop let zingen en 
fpeelen, zodanig in het hart was getroffen „ 
dat hy van blydfchap begon te huilen , en 
dat zulks de gelegenheid tor zyne bekee- 
° Ying 


Muziekaate Onderwerpen. 97 


fing is geweest, gelyk hy kort daar aan 
door dmbrofius, wierde gedoopt. —-. Heer, 
geid hy , ik heb gefchreid onder uwe lofs 
zangen, fcherpelyx geroerd door de {tema 
men uwer zoetluidende Kerke 3 deeze drons 
gen in mype ooren; uwe waarheid wierd 
in myn bart geftort, en ontftak het vuur 
der aandacht; myne traanen vloeiden, en 
ik bevond er my wel by. — 


Flevi, in hymnis et canticis tuiss 
fuave fonantis ecclefiee tue vocibus come 
motus acriter, voces ille influebant aus 
ribus meis, et eliquabatur veritas tua in 
cor meum, er currebant lacryme , @t 
bene mihi erat cum iis. conf‚ Q. cap. 6.= 


“Om die reden , vervolgt deeze treffely- 


ke kenner, dien zeer wel bewust was, dat 
‘er onder de behaagelyke Zang-en Speel. 
ftukken veele vodderyen onderloopen; 
heeft hy Bisfchop te Hippon ín africa Ges 
worden zynde, raadzaam geoordeeld, de 
Kerk- Mnziek, fchoon door Atbanafius af 
gefchaft , weer in te ftellen, of ze miss 
fchien meer zondaars tot een inkeer mogé 
brengen , Ja, hy ftelt voor vast, dat de 
Muziek eene Gode behaagelyke kunst is; 
en merkt het aan als eehe wyze inftellinge 
bnzes recht verwonderiyken meester, dat 
Wy van het geene wat tot hect nut van de 
G ziele 


| 98 Redeneering over Nuttige, 


ziele trekt, al zingende worden onder. 
WEEZENe 


O vera admirandí , magiftri fapiens. 
infticutum 9 ut fimul et cantare vides 
amurs et quod ad utilitatem anime per- 
tinet doceamur pref, in pfalmos. — 


Teegen het einde van de vierde eeuwe 
ordonneerde Hieronimus zekere Kerk uuren 
tot Gods eere in de’ Kerken te houden; 
genaamd horas canonicas, van welke de 
„Domheeren noch hedendaags den titel voe=. 
ren van Canonici. | 

In het midden van de vyfde eeuwe kwaae 
_ mente Weenen ,by geleegenheid van vrees. 
felyke rampen , met welke by na geheel 
Frenkryk en Duitsland, door in de fteden 
„lopende wolven, daagelyks voorvallende 
donderbuyen aardbevingen enz wierd ge- 
dreigd , de eerfte bidzangen of Litanien 
te voorfchyn. — De Kerkmuziek hield re= 
delyk ftant, en hield het fatzoen der kunft 
ops zelfs toen men geduurende twee hon- 
dert jaaren in Îralien van geen Muziek 
wist | 

Teegen het beki van de fevende eeuwe 
voerde de befaamde Gregorius nragnus een — 
nieuwe zoort van Kerkmuziek in, rot heee 
den noch onder de naam van Gregoriaansch 


bekend; deeze verkreeg zodanige goedkeu- 
rinze, 


Muziekaale Onderwerpen. 99 


finge , dat zelfs de Koning van Vrankryk, 
Pipin, vader van Keizer Karel de Groote, 
eenige Choorzangers naar Italien zond, om 
die nieuwe trant te leeren , en ze in zyn 
gebied alomme bekend te’ maaken ; doch 
het een noch het ander hun recht ter hand 
ftaande, bleef de zaak fteeken, tot het 
eindelyk aan Keizer Karel de Groote geluk- 
te,door behulp van twee ltaliaanfche ‘Lang- 
meesters hem door Paus „Adriaan toege- 
zonden, de zelve in. het jaar 79o, door gee 
„heel Vrankryk in te voeren, — 

In verfcheiden navolgende duistere eeu= 
wen beftond het puik der Kerkelyke figu- 
raal Muziek uit zekere graveelige , vry 
onverftaanbaare ftukken, die men mottet- 
ten noemde , want de Monniken hadden 
de Muziek toen als in pacht. —- 

In het begin van de Sestiende eeuwe 
kwaamen uit het vernuft van Zwtherus; 
Beza, en anderen, verfcheiden Geestely- 
ke liederen, als voorboden van de Kerke- 
Iyke Reformatie , opdaagen, liederen; 
die gefchikt naar de vatbaarheid van den 
gemeenen man , meer zielen hebben gee 
fticht, dan alle diepzinnige twisten der ge- 
leerden , gelyk zelfs de Jefuit „4. Contze; 
lib. 2. polit Cap. 18. pag. 99. — Zulks 
‚„duidelyk genoeg te verftaan geeft: zeg- 
gende | 
Hymni Lutheri five Bezani animas 

G 2 plu- 


dele) Redeneering over Nuttige. 


plures quam fcripta et declamationes 

occiderunt. —- ik 

In het begin van de voorgaande eeuwe 
vond Zwdovicus Viadana geestelyke Con= 
certen uit in plaats van de voornoemde 
__Motetten, die echter naderhand merkelyk 
verbeterd wierden, en aldus tot heeden in 
de Roomfche Kerken worden gebruikt. — 
De Proteftanten in Duitsland en elders, 
voerden daar en tegen een byzonder zoort 
tan epifche en dramatifche Kerkftukken 
in, genaamd cantaten en oratorien, be- 
{taande uit Arien, Recitativen ondermeng- « 
de fugen, Chooren enz. Men ontmoet in 
Duitsland als geheele Muziekaale provin- 
tien, by voorbeeld , Thuringen „ alwaar 
„zelfs de landlieden , uit zuivere. tiefheb- 

bery, op Sondagen en Feestdagen, fraaie 
veelftemmige Kerkmuziek maaken. — De 
Heer (Mabillon een Franschman , zegt ‘er 
van, in de befchryving zyner reizen door 
Duitsland pag. er. — | 

De Duitfchers houden het cieraad 

hunner Kerken, de menigvuldige har 

mony van ftemmen en Inftrumenten, 
voor een Godzalig werk. — 

De Tempel Muziek der Hebrëen be- 
hoorde niet tot de ceremonieele, maar tot 
de zedelyke wet, De Engelfche vermaar- 
de Godgeleerde Durellus, in zyne Histor: 
Ritual. contra Thomas Aquinus, zal hier 
het woordvorn, 

2 Noe 


Muziekaale Onderwerpen. fe) 


‚> Mofes heeft den Volke Israëls nergens 
een wet of voorfchrift gegeeven , hoe de 
Muziek by den ceremonieelen Gods 
dienst zoude worden gebruikt , maar hy 
en het volk Israël hebben, naar aan- 
wyzing der onveranderlyke natuur wet, 
en de gewoonte aller volkeren, zoo wel 
met eigene ftemmen, als met luidruch- 
tig gefchal van Muziekaale Inftrumen- 


ten Gode lof en dank geoffert; zoo dat 


de Inftrumentaal- Muziek geenzins als 
een gedeelte of aanhangzel van den ce- 
remonielen Gods dienst aangemerkt kan 
worden. Mofes Miram „ Debora en Ba- 
rak maakten geestelyke Concerten; voor 
de Levitifche wet in de Wereld kwam a 
hoe kan de Muziek tot die wet behoo- 
ren? moest men ze onder het Joodfche 
werk, onder den Levitifchen dienft der 
fchaduwen rekenen, daar zoude zekere 
lyk in Exod. 28. enz. van gemeld zyn; 
doch nu hebben wyze aan te merken 
gedeeltelyk als een algemeen gebod in 


de zedelyke wet vervangen en gedeel- 


telyk; inzonderheid ten opzicht van laas 


ter tyden, wegens de laauwe beharti- 


ging van Gods lof , als een uirdruk- 
kelyk gebod van de hand des Heeren 
door de hand zyner Profeeten. 2 Chron: 
29, UI 25. | 

3 De 


To Redeneering over Nuttige. 


De Muziek is geene wereldfche- maar 
eene geestelyke zaak. ius noemt men ze 
billyk ten opzichte van het gemelde edel- 
fte gedeelte, tot des Heeren dienft geheie. 
ligt, gelyk ook deal oude Volkeren haar 
voornaam aangekweekt en befcheaft heb. 
ben, om er gebruik van te maaken in be- 
dryven die zy als de verhevenfte, gewiche 
tigfte en godsdienftigfte aanmerkten ; zao 
befluit men dierhalven met recht, da: de 
Muziek in de Kerk eigentlyk te huis hoort, 
en tot geestelyke verrichtingen inzonder- 
heid moet aangewend worden: — wy bly- 
ven aan de Kerkmuziek voor altoos ge- 
houden , by aldien de omftandigheden 
zulks eenigzins vergunnen ; het oogmerk 
der Joodfche tempelmuziek , beftond hier 
in, den Heere op eene plechtige en na= 
drukkelyke wyze te helpen loven en dan- 
ken ; dit loven en danken, els het wees 
zentlyk gedeelte van den Gods dienft , ter 

onderfcheiding van zelfs dient aangemerkt, 
is niet alleen de plicht , maar ook het be- 
houd, en een dierbaar voorrecht van re 
delyke fchepzelen, hen door den algenoeg- 
zaamen genaedelyk toegeftaan, ten einde 
langs deezen weg het gemoed te verhef« 
fen en te volmaaken. — De Heere eifcht 
een lof van ganfcher harte, iets zonder het 
welk al het uiterlvke ons geenzins kan baa- 
tens Hy eifcht ook een lof uit alle krach- 
ten; 


Muziekaale Onderwerpen. 103 


ten: daarom; wie de Heere niet alleen van 
harte maar insgelyks op de best moogeiyke 
fte wyze, met zang en klank looft (zoo 
als in myn voorreden op de nieuwe Meloe 
dyen der Pfalmen is aangemerkt ; die doet 
meer ‚ dan iemand die flechts met het har- 
te loofd en er {til mede doorgaat , om dat 
de eerfte alle ontvangen vermoogens te 
werk fteld en dus ook zynen vaitbaaren 
evennaasten tot de eigenfte plicht aanmoee 
digt en ontvonkt. — De Muziek wierd 
eertyds zoo hoog vereerd van teffens de 
heerlykheid der aanfteande verbonds goes 
deren te. moogen helpen atfchaduwens 
Doch het nieuwe lied, het welk den Heee 
re zoude worden gezongen, P/alm 98 vs. 
_r. betekend alleen het heiliz Evangelium 
en gansch geen nieuw Muziek (lak: noch= 
tans de reeden, die den Pfalmist van zyne 
voorgedachte liederen op Inftrumenten 
inbrengt, P/alm gr. Us. 2. 5. en ook met 
de allerduidelvkfte woorden herhaald, was 
_enkelyk het loven en danken. — Wyl de 
geestelyke Muziek eerder als de Joodíche 
tempel Muziek in weezen is geweest, hes 
hoeft ze geenzins met den zelven een ein- 
de te neemen; en wyl zetotde onverander. 
lyke plicht, van den Heere wit alle krach- 
ten te loven en danken, nadrukkelyk kaa 
aanzetten , en wy hier toe zelfs ongelyk 
grooter reden hebben, dan onze voor- 

G 4 va- 


104 Redensering over Nuttige. 


vaderen in de dagen des ouden verbonds 
zoo mag Zy en moet in de Kerk geduurig 
{tand grypen. — vraagt iemand, waar ftaat 
dat gefchreeven ? Ik ‘antwoorde, wy heb- 
ben er zekerlyk diergelyk Goddelyk bee 
vel, als de Israëliten hadden, niet toe, 

doch de Kerkelyke Inftrumentaal - Muziek 
is ook nergens uitdrukkelyk verbooden, 


Ja hetis bekend, dat ze gezegende vruch- 


ten heeft gehad, en noch dagelyks kan 
hebben  wyl ze zelfs den Goddeloozen 
tot den tempel trekt. — De Muziekaale 

Patriot , Matthefon, zegt pag. 34. 
s> Maar is het niet een fchande, naar. 
3, een gebod te vragen; om den Heere op 
„ een plichtige , nadrukkelyke wyze te 
9, loven en te danken 2 wie gebied aan het 
3 pluim gedierte, door hieflyk kwinkelee- 
5» ren naar uitterste vermoogen den Schep- 
‚… per der natuur te loven (volgens het 
s> fpreukje. Laudat a lauda Deum 2} De 
5 wet legt in de natuur der zaak , en in 
5» Onze harten moest ze billyk gefchree- 
ven flaan! zegt men, wy verwerpen 
hec gebruik der Inftrumentaal-Muziek niet 
buiten het Kerkelyke; men kan evenwel 
niet bewyzen , dat ze aldaar verwerpelyk 
is. — wist ieder Komponist uit eigen on- 
dervinding, wat onuitdrukkelyk en Ziel- 
roerend vermaak ‘er met de Kompofietie 
van geestelyke Muziek gepaard gaat, wan» 
neer 


Muziekaale Onderwerpen. rog 


neer men geheiligde en verhevene harts- 
tochten recht levendig gevoeld en eigen 
aardig uitdrukt, meenig een zoude walgen 
tegen de gewoone flechtigheeden van L'z» 
mour et du vin, — Doch men is ook van 
de voornoemde plicht ontfchuldigt, indien 
de omftandigheeden het niet toelaaten5 tot 
een rechtfchapen Muziek in Kerken wore 
den ten miníten twaalf perfoonen vereifcht . 
en het onderhoud van eene bende virtuo- 
fen loopt vry hoog aan zonder noch eens 
te gewaagen, dat het wangedrag der Mu- 
ziekanten zelve dikwils een van de voor: 
naamfte oorzaaken is, waarom de Muziek 
haare achting verliest en hedendaags niet 
behoorlyk word onderfteund. — nochtans 
in Kerkmuziek mede zingen en fpeelen, is 
beneden niemands rang, wyl wy zelfs 
Keizers en Koningen tot voorgangers heb- 
ben, en de reden, hoe de tyden ook moo- 
gen veranderen, hier altyd de zelfde 
blyft. — 

Men verbeeld zich zonder grond, als 
of de Muziek de aandacht verhindert; het 
is volftrekt onmogelyk ‚ dat de Heer zyn 
volk zoo iets tot bevordering van aandacht 

zoude hebben voorgefchreeven: doch het 
verfcheeld krachtig; wat men Muziek 
noemt, en hoe men er mede omgaat; wat 
verftandigen werkelyk in den aandacht 
ftoort, is geen Muziek, maar een Muzie- 
Gs kaal 


xoó6 Redeneering over Nuttige. 


kaal gedrocht, of ten besten genoomen 
Muziekaale dartelheid : want het gemelde 

wanbegrip ípruit in * gemeen uit het voor- 
oordeel . dat de Muziek flechts onder de 
Wereldfche vermaakelykheeden zoude oe- 
hooren ; op dien voet neemen zommigen 
ergernis aan de vrolyke trant der Kerkmue 
ziek, anderen, aan zekere Inftrumenten 
word er by vrolyke omftandigheeden op 
een vrolyke trant gemuficeert; de zwaars 


ijk hoofdige onkunde zegt , het gaat als of 


het in een Herberg waare! daar immers de 
Muziek zich naar de zang ftoffe moet riche 
ten , en niemand m.er reden tot waare 
blydfchap heeft, dan een oprecht Christen 5 
ten anderen ergeren zich de zulken aan 
zommige Inftrumenten, met welke men te 
mets ock by de ftraat loopt, - heem eens 
Violen worden krachtig misbruikt ,‚ maar 
daar uit volgt noch niet dat ze ydele Inftru- 
menten zyn en dat men reden zoude heb- 
ben, zich in de Kerk ‘er aan te ergeren ; 
men moest zich billyk daar ‘aan ergeren, 
dat men aan baldaadige @n roekeloose mene. 
fchen de Muziek in * geheel niet ontzegt 
en verbied, — 


Muziekaale Onderwerpen. ro7 
8. 


Het Muziekaai behaagen en mis- 
hragen, 


De ondervindinge leert, dat zommige 
natuurlyke en kunítige toonen ons inhet 
gemeen behaagen, terwyl anderen in 'e 
gemeen mishaagen, en dat. zommige toon 
nen den eenen meer en den anderen mia 
behaagen of mishaagen; wyl ons zonder. 
reden, duidelyk ot verwardelyk begreee 
pen, niets behagen of mishaagen kan, 
zoo word ’er billyk naar de oor zaaken ge 
vraagt. — zonder overeenkom{t tu{fchen 
onze gefteldheid, en tuflehen de voorwere 
pen die ornis koomen aandoen, kan er 
nooit behaagen plaats vinden, ingevolge 
eene onveranderlyke natuur-wet;.de rê= 
den der gemelde verfchillende witwerkzels 
zyn dierhalven in ’t gemeen af te leiden, 
uit overeenkom(t en gebrek van overeen- 
komft tuffchen de toonen en ons oorgee 
ftel , gelyktufichen dit en onze begrippens 
want hoe grooter deeze overeenkomft, des 
te meer, en hoe kleinder, des te minder 
moeten zekere toonen ons behaagen — 
van deeze zwaare en wydloopige ftoffe 
zal ik hier, eenige byzonderheeden by 
brengen; die tot verder nAcRE Re gelegen- 
heid kunnen geeven 

Het 


xcö Redeneering over Nuttige, 


Het gebrek van Muziekaal temperament. 
vervangt de natuurkundige reden, waarom 
de toonen in 't gemeen zommigen niet 
kunnen behaagen.— is het oorvlies te hard, 
om door de trillende lucht- deelen aange 
daan te kunnen worden, daar is ook geen 
gevoelen, veel min gewaar- wording ‘van 
toonen moogelyk 5 is het oorvlies te weeke 
om fchuddingen te kunnen uitftaan, wy 
vinden de toonen onverdraagelyk, om dat 
ze het oorweefzel eenigzins in gevaar van 
fcheuring ftellende, terftond een ongenoe- 
gelyke aandoening verwekken, 

De luidruchtige fpiegel, van order, fluit 
de Lede-kundige reden in, waarom ie- 
mand, die tot wan-order overhelt, geen 
Muziek mach noch wil verdraagen; uit 
kracht van aangebooren neiging tot order, 
vind men den maatflas, zelfs in geraas 
verwekkende liehaamen, eenigzins beval 
lig; doch wie de denkbeelden van order 
tracht uit te roeyen, dien is alles inde weg 
wat naar order gelykt, Ja, des te onvere 
draagelyker, naar dat men het zelve met 
meerder nadruk tot de bevatting brengt, 
„en dus zyne kwaade conscientie krachti= 
ger ontruft, fchoon hy de order voor al- 
tyd, in weerwil van zich zelfs, zekere 
onuitwisfchelyke geheime achting moet 
blyven, toedraagen. — op dusdanige mu- 

ziek 


Muziekaale Onderwerpen. 109 


giekhaaters, die den gemelden treffelyken 
fpiegel voor bedriegelyk gevaarlyk en hei= 
loos uitkryten5; past het gezegde der Ital1a- 
_nens 

„ God bemint hem niet, dien hy de 
> muzek niet doet beminnen; 

Dat van Lucherus. 
> wie de muziek niet bemind, die moet 
‚> waarlyk een grove klomp weezen; 

Dat van den Heer Sf. Zuvremont: 

5 WY draagen, God dank, zulk teken van 
„» verwerping niet aan wek dat wy de mu- 
ziekhaaten 3 

en. voorts alle zoortgelyke, vân beeften 
en {teenen afgeleid; uitdrukkingen waar- 
Iyk , die men; wyl zommigen buiten ftaat 
zyn gefteld van de muziek te kunnen be= 
minnen, met groote omzichtigheid dient 
te gebruiken. — 

Waarom behaagen ons de Confonanten, 
en waarom mishaagen ons de Disfonanten? 
om híer te zeggen, wy ftellen de reden, 
waarom zommige zamenftemmende too- 
nen voor ‘t gehoor aangenaam zyn; in de 
macht, wil en goedheid van den grooten 
Schepper, zoude een treffelyk antwoord 
zyn, wanneer men vraagt, waarom zyn 'er 
zulke toonen in de natuur te vinden? doch 
het is in dit geval gansch niet Philofo. 
phifch geredeneert: wyl men immers het 
zelfde antwoord op duizenderlei zoortge- 

. Ìy= 


ed 


b 


/ 
x1O Redeneering over Nuttige. 
lyke vraagen kon applicabel maaken, én _ 
dus niet alleen tot het onderzoek. niet 
aangemoedigt werden, maar ook van zos 
danige beweegreden tot innigfte verwone 
deringe van des grooten Scheppers on- 
eindige volmaaktheeden, als ‘er uit gron. 
dige kennis kunnen fpruiten, ten eenes= 
maal verfteeken zoude blyven. — De re 
den van het voornoemde hehaagen en mis= 
haagen- kan ook niet enkelyk in ons oor 
geftel leggen „ om dat behaagen een zoort 
van blydfchap en mishaagen een zoort van 
droefheid influit, en niet het oor, maar 
de ziel, blydfchap en droefheid gevoelt.—= 
vraagt men; word ‘er niet op die wyze 
uit een enkelde aandoening een klaar oore 
deel gemaakt? Ik antwoorde, wy vinden 
ons geftadig als genootzaakt tot het oor- 
deelen over onze aandoeningen, en de 
goede fmaak kan volgens klaare, doch 
onduidelyke begrippen recht oordeelen; 
maar dat de wetten, hem voorgefchreeven, 
eenelyk haar opzicht zouden hebben tot 
het geene, dat voor onze lichaamelyke ge= 
fteldheid heilzaam of nadeelig is, daar 
van ontbreekt het bewys, en zal vermoee _ 
delvk wel achter weege blyven: voyer, 
Memoire de L’ academie Royale, det’ an 


1737 BI. 2e |‘ 8 
a Zom- 


Mu ziekaale Onderwerpen. rt 


Zommige hebben hier eene onderftel. 
linge verzonnen, die in den eerften op= 
flas zeer aardig fchynt: om dat wy niet 
weeren, tot wat einde alle vezeltjes in 
het tiakken hoorn, van verfchillende leng- 
te, ipanning en veerkracht zyn beftemds 
ftellen zy dat ze, by wyze van klaviere 
fnaaren gefpennen zyn en ieder tot 't ont= 
vangen Van zeker toon moeten dienen; 
zier croufaz, traité du beau pag: 174 eds 
17is. — Een dus leiden zy de reden van 
der zelver wel of wanluidendheid af uit 
de maatigen afftand, of de al te groote 
rabyheid dier verzeltjes, — vraagd mens 
waarom disfonzert een fecunde? het ante 
woord is, om dat ‘er dan twee naaft male 
kander leggende vezeltjes worden aange 
daan, en dus het oorweefzel in gevaar 
van fcheuring raakt waarom disfoneert 
een feptima? om dat ieder prime ook het 
vezeltje van de oétaaf aandoet, zynde dus, 
by voorbeeld, C, B, ten naaften by van 
ee zelve uitwerking. als, C‚ B, CG. en 
waarom word de quart niet al te welluie 
dend bevonden? ze zoude zeker behaae 
gen, ten zy ze naaft de quint waare gee 
p'aatft, tot welker vezeltje de werking der 
prime ook eentgzins overgaat, invoegen 
dat door C, F; die van C‚ F, G, CG. in bee 
weeging raaken (ibidem, pag: 128, fegu:) 

| Maar 


tia __ Redeneering over Nuttige, 

Maar hoe weeten wy, dat de natuut 
zich in deezen veel eer naar de willekeue 
rige order onzer Inítrumenten richt, als 
naar die volgens welke zy zelve een mu- 
ziekaal fyftema voortbrengt? en genomen; 
die vezeltjes lagen gelyk gefpannen klavier- 
fnaäten by elkander, wyl wy in orgelen 
negen oétaven ruimtens, en het een ‘hon- 
derd fes en negentigite gedeelte van een 
geheelen toon kunnen onderfcheiden ; zoo 
moetten ’er niet alleen zoo veel ver- 
fchillende vezeltjes in ons oor weezen; 
als begrypelyke toonen; maar ook zog 
veele tusfchen twee, die een geheelen 
toon dienen uittemaaken, waar toe op vers 
re fa geen plaats is om naaft elkander te 
kunnen leggen. _ 

Myne meening is deeze: het wonder= 
baar maakzel onder gehoortuigen fluit de 
reden in, dat ieder toon ons zodanig luid, 
als hy luid, maar dat dit alles enkelyk 
moet dienen om iets voortedraagen aan 
den geeft, die alleen tot het bevatten en 
oordeelen bekwaam gemaakt is— De 
goede fiaak gaat hier, met onbegrypelyke 
fnelheid, aan het Numereeren, tellen» 
wikken en weegen, ondekkende in-de ine 
tervallen, welke het klaar onderfcheidend 
Muziekaal gehoor hem ter toets overgeeft» 
terftonds zonder . duidelyke kennis te 

be- 


Muziekaale Onderwerpen. rj 


behoeven, of 'er order en volmaaktheid , 
dan gebrek van dezelve in te vinden is 
daarom , de confonanten behaagen ons, 
om dat wy de order en volmaaktheid die 
ze influiten klaar bemerken, maar de dis- 
fonanten mishaagen ons, omdat wy ’er 
gebrek van volmaaktheid in gewaar wor- 
den; in het eerfte geval word er behaagen, 
vermaak of verlustiging, en in het tweede, 
mishaagen ‚ afkeer en walging gebooren…, 
om dat het eene eigeníchap der geesten is, 
zich aan alles, wat men als order en vol- 
maaktheid aanmerkt, waar men die ook 
ontmoet ‚te moeten verlustigen , en in 
een tegen gefteld geval afkeer te moeten 
gevoelen, dus blykt zelfs uit de natuurly= 
ke Harmony middageklaar, dat wy tot het 
beminnen van order zyn gebooren, | 
Wyslyk ondermengde disfonanten be. 
haagen echter, hoe weinig overeenkomst 
’er tusfchen de disfonanten-en_ ons oorftele 
zel ook is;het verftand vind ze behaaglyk; 
wanneer men begrypt, dat ze ter zaak die- 
nen, fchoon ze onkundigen en dieren, 
die achter het geheim nooit koomen, hoch 
aan duidelyke begrippen vatbaar zyn , buis 
ten twy{fel altoos ongenoegelyk en {tryden» 
de zullen voorkoomen. — 
Men vind de’zingende fpreek-trant bee 
valliger, dan de gemeene. 
H I. Om 


EI4 Redeneering over Nuttige. 


1. Om dat de voortbrenging van moogge 
Iyke zangtoonen, te rechter tyd en op een 
bekoorlyke wyze geuit, aàn het oogmerk 
var den grooten Schepper, die de werke 
tuigen def zangftemme met verbaazende 
wysheid en macht toegefteld en niets te 
vergeefs gemaakt heeft, zekerlyk beante 
woord, vermits ook de kunften tot deszelfs 
verheerlyking moeten verftrekken, fchoon 
jeder toehoorder juist zoo verre niet ziet, 
en menig keurig zang-oeffenaar ’er mis- 
fchien nooit op denkt, 

2. Wegens de groote meniete toonen 
van verfchillende hoogte , duurzaamheid 
en fterkte die men fpreekende niet kan te 
pas brengen, en welker lieffelyke menge- 
ling , reets zonder behulp van zangwootre 
den ‚ de ‘verbeelding bekoord, 

3, Wegens allerhande kleene en groote 
zangleidingen, of agrementen , die bekoor- 
Iyk te werk gefteld, tot uitrekking van let- 
tergreepen en woorden , die zonderlingen 
nadruk vereisfchen „ zeer. bekwaam kun- 
nen weezen. 

4. Wegens de aanminnigheid der na- 
bootzing die zich op eene luisteryke wyze 
Van fpreeken onderfcheid, zonder zich 
echter van de fpreektrant geheel te verwy- 


deren, | 
5. om 


Muziekaale Onderwerpen. zi5 


s. om dat gevoegelyke zangtoonen de 
oplettendheid miet alleen onderhouden 
maar s door meer tyd te geven tot over- 
weeging der voorgedraagene zaaken, zelfs 
krachtig bevorderen helpen. 

6. Om dat ’er uit hoofde van de Mu- 
ziekaale maat, verfcheiden perfoonen , zZon= 
der afbreuk aan de verftaanbaarheid , te 
gelyk fpreeken ‚en den, zin. merkelyk ver- 
fterken kunnen. 

7. om dat den inhoud van zinryke woore 
den des te nadrukkelyker kan worden ingee 
prent; wanneer de dicht en zangkunft met 
wyslyk vereende krachten werken, 
8. Wanneer ’er zich nette overeenkomst 
op doet tusfchen de voorgedraagen zaakens 
woorden en toonen;, de gebaarden zelve 
niet uitgeflooten, door dien. het „maatge- 
zang als dan, den,‚zin der woorden ver- 
zegelende , aan de ziel der zaaken meer- 
der verhevenheid, en aan het lichaam der - 
woorden als een plecht,gewaad en kroon 
komt by te zetten. 

Ten opzichte van, alle deeze Onderfcheie 
den bekoorlykheeden pleegen zommigen , 
die zich niet duidelyk genoeg weeten uitte- 
drukken, kortelyk te zeggen; De zang- 
muziek dringe tot het binnenste der Ziel, 
en‚doet haar in zekere aanminnige opze- 
toogenheid als verparadyft ten — Ziet 
de Brune, Weifteen, paz. 16. 

rie De 


“16 Redeneering ever Nuttige, 


De concerteerende Harmony komt de 
kenners behaaglyker voor dan de ondef- 
fteunende: want de goede {maak en de 
reden ontdekken in de zelve , door meer- 
der overeenftemming tusfchen het menig= 
vuldige , ook meerder volmaaktheid en 
dus meer ftoffe tot oplettendheid en naden- 
ken ; Ja; tot verwondering ; het fchynt 
als of de partyen met elkander praaten en 
allerhande tegenwerpingen inbrengen , ten 
einde het gefprek levendig te houden; als 
of ze eene welgeregelde Democratie of 
volks regeering ‚ eene Ariftocratie of Adel- 
regeering willen verbeelden; terwyl de on- 
derfteunende Harmony flechts eene Mo. 
narchie of alleen heerfching affchetst, = 
Zommige melodyen brengen in twyffel;, 
of ze meertot het voeren van heerfchappys 
dan tot dienft van de boven of hoofdzang 
zyn beftemd , ieder partye- Moduleert ; 
waar heen men het oor ook wil wenden3 
en ieder móduleert op verfchillende wy- 
ze ‚ de eene te mets in vier deelen, en de 
andere in twee en dertig deelen, dat men 
zebgen zoude, zulke dingen kunnen nooit 
‘overeenkoomen : nochtans ze koomen, 
als tegen verwachting, wonderlyk fraai 
met elkander te harmonieeren, en verwek= 
ken des te dieper indrukken en klaarder 
begrippen na maate dat ze levendiger, rs 

Dr et de 


Muziekaale Onderwerpen 117 


de bevatting overgebragt worden :dus word 
de verbeelding door bekoorlykheeden. als 
overftelpt; en de reden zegt, wat verfchile 
lende ryen van gedachten des uitvinders 
vertoonen zich hier ! — 

Het temperament en de fimaak zyn de 
oorzaaken van de favoriet-Inftrumenten , 
favoriet-grond-toonen en van favoriet ftuk- 
ken, zonder eens verder te gewagen van 
de gewoonte, noch van het geene dat de 
regel. der verbeelding kan te wege bren. 
gen; uit kracht van verfchillend tempera. 
ment is ons zenuw ftel , hoewel eenerhan- 
de deelen bevattende, anders gefchikt, 
daarom kunnen zekere toonen met den 
graad van fpanning van iemands zenuwen; 
meerder en met dien van anderen minder 
overeenkomst hebben. — De fmaak richt 
zig doorgaans naar het temperament , en 
daarom toehoorders te “willen. behaagen;, 
onderfteld ‚ hun temperament kennen, of 
uitvorsfchen, of blindelings treffen, alzoo 
toch de meeste een’ recht meenen te heb 
ben, ín hun humeur te volharden en voor 
fraai te keuren , wat daar mede overeen. 
komst heeft; de dagelykfche ondervinding 
leert, dat een oploopende of Cholericus:, 
mmannelyk , moedig en doordringend moet 
„worden aangetast; Dat een bloedryke of 

‘fanguineus zich nooit aan ern{tige geme- 

: H 3 lyke 


1x3 Redenearing over Nuttige. 


lyke en klaaglyke uitdrukkingen kreunt; 
en dat een droefgeestige of Melancholie, 
cus niet de minfte hardheid kan. verdraa« 
gen ; en hier uit-kan men gemakkelyk af= 
neemen, dat en waarom {fterkluidende Ine 
ftrumenten;grondtoonen over. de groote 
derde , en vrolyke.toon zwieren ‚ op men. 
fchen van een Cholerifche en fanguinifche 
Complexie , en daar tegen, zachter geluids 
grondtoonen. over de. kleene derde, en 
langzaam maatgezang op de Melancholíi= 
fchen meer vermoogen heeft; fanguinifche, 
het luchtige en ftreelende ; en cholerifche. 
het hevige en‚grootfche. buiten gemeen 
behaaglyk vinden, — Ten anderen het is 
ook in ’t gemeen waar , dat men dikwils 
aan-de grondtoonen toefchryft , wat veel 
eer aan den goeden Muziekaalen ftyl is 
toe te eigenen; genoomen; iemands favos 
riet toonen waaren C, over de groote der 
‘de en C. over de kleene derde, hier uit 
volgt ganfch niet , dat alles wat uit zulke 
toonen gaat, daarom reets bevallig gevon= 
den word, anders moest ieder Muziekftuk , 
in zulke toonen. getransponeert ook altyd 
behaagen , hetwelk echter de ondervinding 
tegenfpreekt,. vermits het by favoriet ftuk= 
ken voornaam aankomt, op overeenkomt 
tusfchen de muziek en de begrippen, Gek 
lyk menig een zich zomwylen als vanen. 

erts 


Muziekaaie Onderwerpen, rig 


dert, dat zulke toonmengelingen, aan wel- 
ke hy deel fchynt te hebben, jhem zelve 
niet zyn ingevallen. — Inftu{lchen wyl ale 

\ les, wat droevig of levendig zal werken des 
re meer behaagd, naar dat het droeviger of 
levendiger werkt, zoo ftaat het vaft, dat 
behaaglyk maat gezang des. te behaagiyker 
word gevonden, wanneer het teffens in fas 
voriet Inítrumenten voortkomt, 

Een fraai Solo, en concert, een keurs 
lyke fonate en caprice behaagd,— ieder 
van hoe verfchiliend temperament hy ook 
Zy, vind in de verfchillende bewegingens 
Graves Allegro, Dolce, Prefto ;-enz: doors 
gaans iets naar zynen fmaak, — Doch bes 
halven het reine, sdoordringende geluid van 
eene fleiner of cremoner viool, of van een 
fteertftuk van RKukkers of couchet, word 
men voornaamentlyk aamgedaan, niet door 
de verfchillende Grootheden, !gedaantens 
en figuuren der toonen, maar door de Gee 
voegelyke „ Geduurig anders verzonnen; 
onuitputtelyke vindingen, die de Muziek 
levert, en die op oneindig verfchillende 
manier , verwifleling „ verdeeling» famen- 
voeging ‚ menging ‚ hoogte, laagte , vere 
traaging ‚, verhaafting, fterkte , zwaktes 
trappen, fprongen, keering, hevigheid, en 
allerhande Gewoone en buiten. Gewoone 
beweegingen, in zekere order uitbeelden 

H 4 en 


120 Redeneering over Nuttige. 
en op een nadrukkelyke wyze tot de be- 
vatting brengen : dufdanige Geeftige uit. 
werkzels zyn het, die oplettende, fcherp- 
zinnige en Geeftige toehoorders roeren 4 
als betoveren en zomtyds in verrukking 
doen uitroepen , hoe bedenkt men het zao! 
hoe geraakt men tot zulke heerlyke invallen? 
Men verwonderd zich nu eens over den 
Komponist, die zoo aardig, zoo vry, zoo 
verheven gedacht, zich zoo behoorlyk uit- 
gedrukt en anderen tot het vertoonen. van 
hunne eigene gaven gelegenheid gegeven 
heeft, dan verwondert men zich over den 
uitvoerder, die de gedachten van den Kom: 
ponist zoo ftiptelyk weet overtenemen en 
door goede Muziekaale methode in een 
helder licht weet te ftellen , en dus vind 
men Zielroerende melody en dan prachti- 
ge harmony ten hoogften aangenaam en 
vermaakelyk, wanneer alles natuurlyk is.— 
Het natuurlyke behaagt, om dat het na- 
tuurlyk , en de goede fmaak tot een on- 
veranderlyk richt{fnoer voorgefchreeven iss 
eene grondftelling , die {niet nader bewee- 
zen kan worden, noch verder bewys vera 
eifcht, wyl ze anders geen grondftelling 
zoude genaamd kunnen worden. — Een 
fraaie Cadence behaagt, want men brengt 
de gedachten uit den grondtoon „en leid. 
ze aldaar weer in door allerhande omwe- 
gens 


Muziekaale Onderwerpen. raï 


_gen : deeze omweegen behaagen, om dat 
men op een lieffelyke wyzd word verrast: 
men hoort-de verwachting als te leur ge- 
fteld, men grypt er na, het word onttrok= 
ken, doch eindelyk krygr men het weer, 
en vind het geene dat verlooren fcheen. 

Lommige lieden vraagen: waarom moet 
men juist zelfs Komponeeren , fantaifee- 
ren, zingen en fpeelen? is het niet genoeg 
dat de Muziekanten zulks doen, en dat 
men henlieden gehoor verleent? Dit 
is de gewoone taal van fymelende Muziek 
haaters, die de Muziek-kunst {chynen te 
willen verheffen, maar echter , door de 
oeffening aan Jongelieden en aan perfooe 
nen van rang , volftrekt te ontraaden, ge 
noegzaam te kennen geven, dat ze haar 
trachten te ondermynen en ‘de doodfteek 
te geven; doch de vraag is naar myn ge- 
dachten niet wyzer, als deeze: waarom 
moet een redelyk Schepzel meer vermaak 
genieten in _zyne eigene volmaaktheid, dan 
in die van anderen zyns gelyken ? ° 


E22 „Redeneering over Nuttige 
9e 
De Muziek in k gemeeu. 


De Muziek- kunft beftaat uit wel en 

wanluidende toonen van verfchillende hoog- 
te, duurzaamheid en fterkte, die in maat- 
gezang zodanig aane-ngefchakeld. voorte 
„koomen , dat ze tot dienftige geoorlofde 
verlustiging en beweging van ’s menfchen 
gemoed kunnen _ttrekken. — Allerhande 
zoorten van toonen zyn hier het ftoffelyke ; 
aaneengefchakelde toonen, op een zing- 
baare wyze en in net afgemeeten tydftip- 
pen voortgebragt ‚ noem ik maatgezang : 
deeze term drukt het vormelyke der zaak 
eigenaardig uit, wyl de bewoording Mu- 
ziek, waar zang of maat ontbreekt, nooit 
plaats vind, — Betreffende de wyze der 
vereifchte aaneenfchakeling, het oogmerk, 
tot. welkers bereiking de toonen, als mid. 
delen „ zullen dienen , ftelt hier de wet; 
en het waare oogmerk ‘word ons kennelyk 
door nafpeuring , hoe de toonen tot be- 
vordering onzer volmaaktheid best zyn 
aantewenden. — Maatgezang tot bereiking 
van het vereifchte oogmerk bekwaam » 
noem ik dan Muziek, in tegenftelling van 
alle zodanige toonmengelingen, die tegen 


het waare ‘oogmerk aanloopen, of gansch 
niets 


Mustekaale Onderwerpen 123 


niets uitdrukken , of geheel iets anders, 
dan ze behoorden uittedrukken, — deeze 
gegevene befchryving welkers bondigheid. 
en vruchtbaarheid verder zal blyken „ ftel 
ìk tot een grondflag van alle myne Muzies 
kaale verhandelingen. —- 

Alles wat tot de Muziek onaffcheidelyk 
behoort, daar toe aanleid, en 'er uit voorte 
{pruit ‚ draagt de benaaming van Muzie- 
kaal, — Dusdanige dingen noemt men 
zomtyds by verkorting Muziek , ten wel. 
ken opzicht die, bewoording zelfs tot het 
genoo!fchap van Muziek-oeffenaars, Mus 
ziekaale Inftrumenten, allerhande. zoort 
van nooten papieren enz: overgaat. — 

Stellingen, volgens welke men over Mue 
ziekaale dingen oordeelt ; -en zich in ’% 
voortbrengen van maatgezang gedraagt 3 
heeten muziek regelen, —- Deeze wor= 
den verdeelt in natuurlyke, die het talent 
zelve, zonder overleg, aan de hand geeft, 
en in kunftregelen, die men door eigen na- 
denken of; voor zoo verre ze aanmerkin- 
„gen zyn van fchrandere onderzoekers; 
door toedoen van anderen verkrygt. — 
op dien voet noemt men natuurlyke Mu- 
ziek , wat volgens nacuurlyke , en kunfte 
muziek , wat door behulp van kunftrege 
len , die men door eigen nadenken of; 
voor zoo verre ze aanmerkingen zyn van 

fchran. 


124 Redeneering over Nuttige, 


fchrandere onderzoekers, door toedoen 
van anderen verkrygt. Op dien voet 
woemt men natuurlyke Muziek, wat vol- 
gens riatuurlyke, en kunftmuziek , wat door 
behulp van kunftregels word voortgebragt5 
eene onderfcheiding ; die’ men hier zoo 
weinig als in de Redeneerkunde en elders 
van de hand kan wyzen, vermits de on- 
dervinding duidelyk leert, dat wy, in vege 
Jerlei voorvallen , regelen : die wy flechts- 
verwardelyk begrypen , naaukeurig kun- 
pen in acht neemen en werkftellig maa- 
ken. —- 

De kunde , befpiegelende- kennis , of 
weetenfchap van de muziek, bekend on- 
der de bewoording van muziekaale T'he- 
orie, noem ik Muziekkunde , tot onder- 
fchefding van de Muziekaale Practyk uit 
de kennis van het werkftellig maaken van 
muziekaale regelen betaande, en uit de 
kundigheid van derzelver uitwerkzels in de 
muziek, -— De Theorie. vormt de begrip- 
pen, oordeelt en redéneert, zonder iets in 
het werk te ftellen; de Practyk flaat hand 
aan’ werk, brengt maatgezang voort, en 
ftelt regelen in oeffening, zelfs zonder den 
aardt der voortbrengzels, en de regels, op 
welke de uitvoering ‘fteunt, voor af te 
overweegen; fchoon de muziek-kennis van 
/ aRerhande dingen; en by aldien men ’er 
bone 


Muziekaate Onderwerpen. Pis 


bondig over tracht te redeneeren, Grondí- 
ge kennis of weetenfchap vereifcht, en de 
muziekkunde ons alleen kan leeren, wat 
de muziek zy, en wac ’er al toebehoor: zoo 
volgt hier uit alzoo min, dat de muziek 
uit theorie en practyk beftaat, of als een 
weetenfchap en kunft aantemerken is, als 
dat de kennís van een zaak Geenzins zoude 
verfchillen van de zaak zelve, of dat de 
fluitreden , wat weetenfchap vereifchts is 
zelfs een weetenfchap ,”klem kan heb- 
ben —- Immers, de uitdrukkingen daar is 
muziek, en daar zal muziek weezen, heb= 
ben enkelyk haar opzicht tot maatgezang 
het welk luidruchtig tot de Gewaarwor- 
ding koomt en ‘er toe overgebragt kan, 
worden; kort, de muziekkunde beftaat uit 
ftellingen, en de muziek uit maatgezang. 
Muziekaale toonen kunnen op tweeder- 
lei wyze worden aaneenGefchakeld „ ache 
ter elkander, in enkele toonen, van welke 
men flechts een te gelyk hoort, en achter 
en nevens malkander; des noemt men een 
verband van enkele toonen, op een zing- 
baare, welgeregelde wyze achter elkander 
volgende, een vois „ zangwyze of Melody, 
en famenftemming van verfchillende too- 
nen, Harmony. — De melody is het gee- 
ne, dat ons eigentlyk tot de muziek aan- 
noopt; dat den grond legt tot de harmonv ; 


Jas 


N 


136 Redeneering ovér Nutti gee 


Ja, het Geene, waar door de oude grieken 
de. muziekaale wonderen, van welke de 
Gefchiedeniflen zoo breet opgeven, by na 
alleen hebben uitgevoerd; Gelyk zy door 
edele eenvoudigheid en klaarheid zekerlyk 
meer op het gemoed vermag, dan wanneer 
haare fchoonheid door geftadig tegen elkan- 
der twiftende harmony word benevelt, —= 
Het is echter in 't gemeen waar, dat enke- 
Je toonen te weinig ftoffe tot nadenken aan 
het verftand leveren , dat de nadruk’ der 
melody van de harmony afhangt; dat eene 
fraaie melody een welgefchapzn, bezield, 
doch ongekleed lichaam verbeeld, het 
welk, niet tegenftaande het reets door na= 
turlyke begaaftheeden aan oplettende tot 
een waardig voorwerp van bekoorlykheid 
en verwondering verftrekt , zich in een 
minnelyk gewaad van harmony. met meer. 
der deftigheid kan vertoonen,-en dat het 
oogmerk van de muziek niet door de Mee 
dody alleen , maar door wy{lyk vereende 
Melody en Harmony te bereiken is. — 
Maat-gezang; het welk als een byzonder 
gedeelte der muziek en als op zeker wyze 
tot bereiking van haar algemeen oogmerk 
toereikende aangemerkt word; noemt men 
een Muziekftuk. —- wyl men, zeer vere 
fcheiden zaaken, ieder op Ganfch: verfchils 
nee manier klinkende känh uitbeelden, 
zoo 


Muziekaale Onderwerpen. 127 


zoo zyn 'er allerhande flag van muziek- 
ftukken ingevoerd „Alie zich ieder, inner- 
lyk door den ffyl, de fchryfwyze,- of 
trant, en uitterlyk; door de fchikking van 
anderen onderfcheidens en uit welke wees 
verfchillende zoorten voortfpruicen. —= 
Hoewel ieder maatgezang noch geen 
muziekftuk is, maar zelfs ieder gedeelte 
van dien deeze benaaming draagd, ieder 
muzrekftuk beftaat uit maatgezang en de 
geheele muziek, alzoo wel als haare zus- 
ters, de Dicht en rederykkunft, ‘die met 
haar eenerleií oogmerk hebben, uit zekere 
ftukken, welke als deelen; die een ge. 
heel ftellen, ook ieder in het byzonder 
muziek worden genaamt; Ja, aangezien 
de wyzen van uitdrukking grootelyks van 
elkander verfchillen , uit flukken van zeer 
ongelyke waarde, des men te recht on= 
derfcheid- maakt tufichen een muziekftuk;, 
en een fraai en treffelyvk muziekftuk, — 
Doch wyl alles, wat by een muziekftuk 
aanmerking ‘ verdient, of tot de melody of 
tot de harmony behoort, zoo verdeelt 
men alle hier te pas kooménde muziekaa- 
le regelen in melodifche- en harmonifche.— 
Het werk der Muziekaale praktyk beftaat 
_ in het uitvinden „ epftellef , en uitvoeren 
van Muziekftukken, de beïde eerfte din- 
gen noemt men Muziekdale kompofietie, 
en 


a8 Redeneering over. Nuttig. 


en-iemand „ diein dusdanige Rederykkunft; 
Mufica poëtica, ervaren is, een kompo- 
nist. —- Want:het woôrd wysvinder, by 
zommigen gebruikelyk, hoe toereikende 
het ook in Nozchs tyd mogte gewest zyn, 
drukt tans de zaak niet volledig uit. — 
uitvinden onderftelt denken, inzonderheid 
Muziekaale vinding ‚en het opftellen brengt 
mede „ dat men-zyne gedachten door be- 
kende tekenen weet aan te-duiden , ten 
einde andere, die zulke tekenen kundig en 
tot de uitvoering bekwaam. zyn, des op« 
ftellers meeninge bevatten en zingende en 
fpeelende voordraagen-kunnen. —- leder 
denkt- niet behoorlyk, en ieder, die zoe 
danig denkt „ weet- zich niet. naar vereisch 
uittedsukkens daar van daan komt.ailerhan- 
de flag van flechte, goede em deftige kom- 
pofietie voort ; wie zich.-behoorlyk uit- 
drukt , die moet zekerlyk:- ook. zodanig 

denken, —= 
De onderwerpen der Muniekanle kome 
pofietie zyn ten opzicht der-verfchillende 
Muziekaale. Inftrumenten zang-of fpeelmu- 
ziek; ieder een-byzonder-zoort van melo- 
dyen vereisfchende; en ten aanzien der 
verfchillende plaatzen , alwaar men Muziek 
uitvoert , of veel eer, der verfchillende 
voorwerpen en bedryven, naar dat dezel- 
ve Geestelyk; Wereldlyk , of huislyk zl 
Kerk. 


Musziekaale Onderwerpen. 29 


Kerk-Tooncel en Kamer Muziek, in ieder 
van dewelke-de Komponist zich, naar vers 
eifch van het;oogmerk , in een byzonde. 
Fen ‘tyl moet weeten uittedrukken. 
De weezentyke deelen der. Muziek bee 
ftaan in de Kompofietie, en in de laid- 
tuchtige uitvoering , zin; gende en fpeelende 
gefchiedende Allerhande dingen tot 
BDR SEDE, > aanduiding. en _…verwekking 
van toonen bekwaam , worden reprefen= 
teerender wyze toonen genaamd ;.op dien 
voet bevat ieder gefchreeven. en gedrukt 
Muziek-ftuk toonen, en maatgezang „Jas 
ieder behoorlyk opgefteld Muziekituk maats 
gezang het welk tot het vereifehte oogmerk 
kan ftrekken , wordende, dus , gelyk het 
van uitvoering flechts als woorden. van 
{temmen verfcheelt, alzoo wel in een Cie 
gentlyken zin Muziek, als gefchreeven en 
gedrukte woorden, die bondige redenee. 
ringen uitdru! ken, oratien en gedichten 
genaamd, — Terwyl de termen Diatonyke 
of voltoonige, Cromatyke of bonte Choo- 
raal, figuraal Muziek, en alle diergelyke 
benaamingen, hoedanige men in menigte 
kan verzinnen, enkelyk haare opzicht 
hebben, tot de kompofietie„ of tot het 
zingen en fpeelen. — 
Maatgezang, zonder tyd van nadenke 
en voorgeftelde tekens noodig te hebber. 
Ï uite 


130 Redeneering over Nuttige. 


uitgevonden en voortgebragt, draagt de 
naam van Muziekaale Fantaifie.— Menig 
overvlieger, die ‘door aankweeking van 
Muziekaal talent, als een bron van 'gefta. 
dis opwellende welluidendheid in “zynen 
Geeft heeft gegraven, laat aldus allerhan= 
de aardige invallen hooren, gelyk menig 
gebooren Dichter zonder tyd van beraad; 
zinryke gedachten, en geheele redenvoe- 
ringen in vloeyende verfen weette uiten, 
Diergelyke uitwerkzels dient men vol 
gens de verfchillende gefteidheid der vere 
beeldings krácht, als werk oorzaak, en 
naar den verfchillenden graad van de heb- 
belykheid des voorbrengers, in ongeregel. 
de en welgeregelde te verdeelen, en ten 
opzicht deezer zoort de termen Fantaifie 
en fantaifeeren in een goeden zin, als 
kunftwoorden, zelfs die van een Muzie- 
kaal fafitaft, als een eernaam, optevate 
ten, — Doch wyl de werking onmoogelyk 
meer kan influiten dan de oorzaak , en dus 
welgeregeld zingen en fpeelen, welgere- 
gelde begrippen onderftelt: zoo is welge. 
regelde Muziekaale fantaifie een zoort van 
kempofietie voor de vuift, vloeyende uit 
de bekwaamheid ín eenige bevatting van 
de kompfietie, en een hoogen graad van 
Muziekaale volmaaktheid, gemerkt men 
hier, als in een zelfde oogenblik kompo- 

neert 


Muziekaale Onderwerpen. 131 


neert €en uitvoert, welfpreekendheid in 
maatgezang vertoont, en dus een Muziee 
kaalen redenaar verbeeld, — 

Men ontmoet in ’t gemeen drie’'erly flaz 
van Muziek oeffenaars, alss 

1. Zommigen, die de befte regels op 
den duim weeten, over de geheele zaak 
bondig oordeelen, en de zoogenaamde 
Grondtoonen der Mauziekftukken, of het 
uit A, B,C, D, enz: gaat, van verre kun- 
nen raaden, en nochtans door geen middel 
zoo verre te brengen zyn, dat ze de Mu- 
ziekaale maat ftiptelyk treffen. 

2. Anderen, die niet alleen fraai naar 
nooten zingen en fpeelen, maar ook aardig - 
fantaifeeren, doch in ’t opftellen van hun- 
ne Muziekaale gedachten als onoverwinne- 
lyke zwaarigheid vinden, 

3. Kenige weinigen, die zich zonder 
veel moeite op alle verzinnelyke wyze be- 
hoorlyk weeten uittedrukken, 

De eerfte dienen beft tot toehoorders; 
de tweede tot zang en fpeeieoeffenaars, en 
de derde tot komponiften.— 

De Muziek is een kunft; want de- on- 
dervinding leert, dat op verre na ieder 
_niet naar believen in het fpeelen en zingen 
veel min in de Muziekaale fantaifie en 
kompofietie vorderen, en dat menig on- 
vermoeid en fchrander lief hebber alles, be- 

la hale 


132 _Redeneering over Nnttige, 


halven de Muziek leeren kans dat daafom 
het voortbrengen van, maatgezang bes 
kwaamheid in nuttige aanwending van aan-. 
gebooren begaaftheden ‚ door werkzaamheid 
van zekere lichaamelyke leden aan den‘dag 
gelegt, vereifcht en te kennen geeft. —= 
_ zúlke: bekwaamheid noemt men gemeenlyk 
kunft, om dat ze het geene is dat’er in ons 
toe word-vereifcht; echter is ze de kunft 
zelve: niet, maar-de praktyk naar wenfch 
gelukt zynde, kunnen de uicwerkzelseigent- 
Iyk eerft zodanig genaamt worden: te ween 
ten, niet het komponeeren, zingen en. 
fpeelen, maar het behoorlyk gekomponeer- 
de, gezongene, en gefpeelde, is Muziek 
kunft— intusfchen geeft het woord kunít 
te kennen 

r. Dat de Muziek:geen handwerk of een 
bedryf is, het welk ieder, die met genoeg- 
zaame fterkte des lichaams is voorzien en 
den arbeid niet fchuwt, naar believen kan - 
leeren en oeffenen, maar talent vereifcht 
of aangebooren begaaftheeden. 

a, Dat de hebbelykheid-hier niet van 
natuur voorhanden is, maarseen vrucht 
van naar{tige oeffening ‚en 

3, Dat de lichaamelyke werkzaamheid 
haar onderfcheid. van een Weetenfechap, 
dewelke insgelyks talent en hebbelykheid 
vereifcht, doch” alwaar het inzonderheid 
op gemoeds krachten aankomt, pe 

ie 


Muziekaale Onderwerpen, | 133 


Die zulk eene-hebbelykheid of be. 
kwaamheid ín het voortbrengen van maat- 
gezang bezit, die heet Muziek-kunftenaar , 
en des te grooter kunftenaar, naar dat hy 
sin meer deelen der kunft grooter talent en 
bekwaamheid vertoont Ja, men kan 
zelfs aan de. geene, die ‘flechts volgens 
Muziekaale regels jets aardigs Kunnen 
voortbrengen, den titel van kunftenaar 
met reden niet betwiften, maar heeft hen 
veel eer voor gebooren kunítenaars te hou- 
den, aangezien het talent, als een gift des 
Hemels billyk boven alles, wat onze vlyt 
ooit vermag, verdiend te worden gewaars 
deert, en het ín kunften niet aankomt op 
het weeten,; hoe het met den ‘aard maar 
alleenlyk op het kunnen voortbrengen, ge- 
iyk ze ook daar van de tarik fchynen 
te draagen. 

Het fingen en fpeelen naar nooten heeft 
groote overeenkomt met leezen; de lee- 
zing gefchied niet alleen overluid, voor 
zoo. verre iemand die een onbekend Mu- 
ziek-ftuk in * oog krygt, uit kracht van 
Muziekaal gehoor, den zin ten eerften 
klaar bevat, en dus ook zagt, binnen 
’s monds als doorde oogen ‘hoort.— Dat 
nu ieders opftel fraai zoude luiden, by 
aldien de leezers befleepenheid genoeg 
gen en. gebruikten, is alzoo weinig 

E, 3 1100 


134 Redeneering over Nuttige. 


„moogelyk, als-dat ieder fteen een diamant 
en ieder klomp een mercurius kan worden, 
of dat ieder gedicht zich zoude laaten lee- 
„zen, dat’er Geeft en aardigheid zoude in- 
koomen en uicblinken.— De opftelier 
moet wel ter taale weezen, en zich zoda- 
nig uitdrukken, dat anderen zyne gedach- 
ten vatten, overneemen en leezende voor= 
draagen kunnen: ondertusfchen -vereifcht 
men in deeze-zinryke en Geeftige taal, tot 
ieders gebruik juift niet beftemt, niet al- 
les het-geene, dat anders tot goede lee- 
zing behoort en tot de Muziekaale metho= 
de eigen is, als byvoeging van allerhande 
kleene en groote gevoegelyke Cieraaden 
Coloratuuren of Agrementen genaamt ‚op 
het papier aanteduiden: want deeze fchryft 
men aan de Muziekaale leezers zelden ftip- 
telyk voor, maar fteld ze liever in hunne 
keur, ten-einde hen cok tot het vertoonen 
van hunne eigene gaven des te meer gele- 
genheid te-geeven, en zy leezers doen in 
deezen niet meer, dan de titel van kun= 
ftenaar mede brengt; want-kwam ’er gan= 
fch geen vinding te pas, men zoude hun 
bedryf van een handwerk niet al te wel 
kunnen onderfcheiden.— wyl nu de Mu- 
ziekaale „toehoorders „niet alleen ooren; 
maar ook oogen hebben, en ieder Miene 


als cen tonge kan verbeelden zoo komt 
| | het 


Muziekaale Onderwerpen. 138 


het air of de gebaard maaking eenes Mu 
ziekaalen redenaars en leezers hier insge. 
Iyks in zonderlinge aanmerking. — Kom- 
poniften verfchillen dan in *t geemen van 
het gros der zang en fpeel oeffenaars, als 
auteurs van leezets: en volgens zommi- 
gen, als bouwmeefters van werklieden, 
als kunftfchilders van maalers, en zomtyds 
zelfs als Hoogleeraars in de welfpreekende 
heid van lêe — aanzeggers. — Menig is 
flechts tot een zaak, en ander tot verfchei- 

den dingen, doch niemant, tot alles be- 
kwaam. Menig braaf auteur is een onno= 
zel leezer, en menig deftig leezer een 
{ober auteurs Doch naar dat de. Muzie= 
‚ kaale leezers meer talenten handigheid op 
hun Inftrument, meer ervarentheid in de 
_Muziekaale. theorie, voornaam in de kom- 
pofietie ‚meer methode en een beter air: 
hebben; munten ze ook boven elkander 
uits en het volgt van zelve dat de achting. 
die een treffelyk leezer verdient, by die 
van een pruiligen duteur ganfch in geene 
vergelyking koomt.— Men ontmoet ook 
zomwylen leezers, die byzonder wel naar 
Muziekaale redenaars gelyken, by voore 
beeld, opera. Zangers, die hunne lesfen 
__ van buiten, alsof het uit den Geeft voort= 
k kwam, op zeggen, en zich met fraaie gee 
_ baarden weeten te. uiten, en anderen -die- 
Ì4 VvOe 


136 Redeneering over Nuttige, 


vokaale en Inftrumentaaie ftukken met zul. 
ke uitneemende agrementen verryken, dat 
de komponiften, zich zelve overtroffen 
vindende, zomtyds als in verrukkins uit= 

roepen: gelukkige Achilles , dre eenen Homes 
rus tot gefchiedfchryver heeft. — 

De kompofietie is het voornaamfte ge. 
deelte der Muziekkunft: want daar zoude 
weinig kans weezen om ooit goede Zangers 
en Speelkunftenaars aan te kweeken, ten 
zy men hun fmaak door behulp van in 
voorraad zynde Muziekítukken in de 
rechte plooyen kon leggen ; en genoomen. 
het getal van fraaie Muziekaate fantatten 
ware zoo groot, als het in der daad kleen 
i:s en ieder Muziekant konde reets van 
Natuur aardig fantaifeeren, daar zoude 
echter geen middel zyn tot overeenttem« 
ming in Concerten, veel min tot Muzies 
kaale verluftiving van afweezenden, “zon. 
der kompofietie.— zy befchikt de beide 
eerfte dingen van drie: te weeten, het uit- 
vinden en opftellen, op welke het in de 
Muziekaale praktyk aankomts-des van 
zelve volgt, dat men haar als het roer van 
het fehip, als den grondflag en de brona- 
der aller welgeregelde famenftemming 
moet sanmerken.— wyl ze inmiddels in 
uitvoering van zekere melodifche en har= 


monifche regels beftaat, zoo reken ik zes 
niet 


Muziekaale Onderwerpen. 137 


niet in navolging van zommige hedendaag- 
fche Muziek geleerden, tot de theorie, 
maar tot de praktykysen noem ze kunt, 
maar geen Weetenfchap; nochtans buiten 
tegen{praak het voornaamite gedeelte dier 
kunft zynde. de fchooníchynende befchry- 
ving, de Muziek is een kunt om lieflyk 
te zingen en te fpeelen, is geen zier bon- 
diger, dan -of men de bouwkunít be- 
fchreef, als een kunft om bouwftoffens 
volgens gegevene fcherfen, behoorlyk fa- 
men te voegen; en de Dichtkunft, als een 
kunt om gedichten met bevalligen. zwier 
en vereifchte nadruk te leezen.— 


‚De term Muziek is oorfpronkelyk van 
het latynfche woord. Mufica; dic van ’t 
Griekfche Mufa, en dit weer, van het 
Hebreeufche, Mofar, welkers wortel 
woord, Maafe, een volmaakt, treffelyk „ 
en onverbeterlyk werk; voornamentlyk tot 
Gods eer uitgevonden en beftemt, te kens 
nen geeft.…— Jide Mich: Pratorius, Syn- 
tama NMuficum. tom. 1. pag: 38. en Mat. 
zbefons Kapel. meefter pag: 4, — Multa betee- 
kende kunft, en onderwyzing in ’t geÉ- 
meen, doch wierd, achtings halve, aan 
de Muziek toegelegt, als met welke men 
eertyds, in het onderwyzen der Jeugd, 
‘een begin maakte 


18 Muf.- 


138 Redensering over Nuttige, 
Maufica haud aliud fignificat quam are 
tem five disciplinam. id enim Hebreis 
Mofar, unde Doricum Mofa, pro quo 
alii Mufa maluere … ……, ; 
et fi vero artes fint Complures, huie 
tamen ( Mufice ) id per excellennam 
datum, Quia olim ab ea caperent inie 
tium disciplinarum. — G: vofhus, de 
Quat: arcibs cap: 4. $ 72. — 


Men leeft ook, dat de egyptenaars de 
Muziek, na den zondvloed door hen te 
eerft weer opgedolven, herfteld en be- 
fchaaft, met den titel Moys vereerden, 
vida A: Kiîrcherus, in promodo Coptos 
stem, in mufurgia, tom: 1. lib: 2. Pag: 44. 
beduidende een vond, het puikje, de 
bloem, of het pit der Weetenfchappen 
van welk woord; volgens zommigen, waar 
onder Mattbefon, loc: cit niet alleen het 
kunftig ingelegt mofaifch of mozaik werk, 
maar Mofes zelfs, als in den Nyl gevon 
den en de bloem der Propheeten: zynde, 
de benaaming zoude hebben ontfangen. — 
Doch wy beruften billyk by’ de gemelde 
Hebreeufche woorden, zonder dezelve als 
uit de egvpufche brabbeltaal afkomftig 
aan te merkens genoeg, daar ‘is Geloof 
waardig bericht, dae van het Hebreeufche 
Mofar, he: Griekfche Mufas, van dit het 
Latynfche Mufica, en, hier van weer Ons 

; One 


Muziekaale Onderwerpen. 139 


onduitfch woord Muziek, door zommigen 
piet onaardig kunít der geluid-leiding;, 
klank of veel eer toon=kunft vertaald, 
oorfpronkelyk, en dien volgens, dac ’c, 
woord Muziek van een ganích verhevene 
betekenis is. — 

_ Pythagoras, Plato en hunne aanhangers 
noemden alles, wat goede aanecenfchakee 
ling, order en evenredigheid vertoont, 
Muziek, verdeelende - haar op dien. voet 
in Natuurlyke, en kunftige ( Naturalis et 
artifcialis ) de eerfte weer in Wereld -en 
menfch Muziek ( Mufica mundana et hu 
mana ) en de ander in Muziek-kunft en 
Muziekaale Weeteníchap (ars et fcientia 
Mufica) Wereld- Muziek betekende, de 
mengeling der Hoofdftoffen, de famen 
voeging van de deelen der zichtbaare Hea 
mel ligten, en derzelver onderlinge ont- 
moetinge ; deeze verwekten, volgens hun- 
ne meening, uit kracht van geftadige om= 
wenteling, zekere wonder aangenaame 
zoetluidentheid, die. wy-zouden gewaar 
worden, indien niet onze ooren door 
Wereldích gedruis reets verwend waas 
ren. — Men. zoude byna denken, als of 
ze hadden willen te kennen geevens; dat 
de geheime fpraak aller ons omringende 
Schepzelen, onze opmerking grootelyks 
verdienende, tot verheffing des semoeds 
| bee 


140 Redeneering over Nuttige. 


behoorde aanteleiden; doch hun gevoelen 
Jydt in der. daad geene andere dan letter- 
Iyke- verklaaring, als «zynde zelfs door 
verfcheiden vermaarde: lieden van den 
Jaateren tyd, vide, Cicero * lib: ro. republ: 
overgenoomen, onder welke Beda venera- 
biliss in Mufica theorica, de zaak door 
eene.gelykenis van de bewooners van den 
Ny: ftroom, die desgzelfs vreesfelyk geraas 
door de langduurige gewoonte niet meer 
kunnen bemerken, tracht op ‘te helde= 
ren. — wycer, meních- Muziek beduide, 
de vereeniging” van menfchelyke Zielen en 
lichaamen , de betrekking der lichaamelyke 
leeden tot elkander, gewenfchte: tempera= 
menten of lichaams gefteldheeden, het 
onderling verband - van ryken, Staaten, 
Weetenfchappen en kunften ; Ja, de deugd 
zelve, als de - zoogenaamde Moraai- Mu- 
ziek; kunft, vof - werk « Muziek - was het 
geene, dat wy hedendaags. Muziekaale 
praktyk en theorie den ger hier onder- 
fcheid’ en zes-als „ het» opaankwams 
tusfchen de kuntt, die: ak gedeeltelyk 
aan kinderen kan Aybrengen, Praltica îlla 
Mufica. Gua et pueri- inbuuntur. _vosfius, 
wubi fupra, en de Weeteníchap, als een ge= 
deelte der wysgeerte; ‘echter de fpeel en 
Zangkunft, ‘benevens de kompofiëtie en 
de Muziekkunde Muziek-noemende, ge= 
bruikten ze dien term, volgens hunne ftel« 

line 


Muziekaale Onderwerpen. I4E 


lingen, noch flechts in een naauwen zin.— 
Dit -buitenfpooríg gebruik, uit gebrek 
van onderfcheiding tusfchen harmony in 
* gemeens en Mauziekaale ‘harmony ge= 
{prooten, heeft ons zekere gefchriften der 
ouden vry onverftaarbaar gemaakt, en al- 
lerhande gelegenheid tot misvattingen en 
ongerymde uitleggingen gegeeven.— Men 
ontmoet een menigte. Lofspraaken, die 
Muziekaal fchynen, en echter geenzins 
het geene betreffen, dat wy tegenwoordig 
Muziek noemen, maar veel eer de or- 
der der Natuur en de Weetenfchap van 
de order aller dingen, in die tyden in een 
ruimen volledigen zin Muziek geheefen. 
vide Kircherus, Murfurgia. tom: 2: in tits 
Mufica nibil aliud est, quam omnium ordi 
nem [cire en al zegt Plato (olum Muficum 
esje Poilofopbum lib: 3. de Republ: of, wie 
de Muziek verftaat, die alleen is volmaakt. 
wysgeer, hy geeft echter hier door bedek. 
telyk te kennen, dat de volmaakte wys= 
heid op aarde nooit te vinden is, gelyk 
Pythagoras in dit opzicht den titel van wy=--- 
ze verwierp, en dien van Philofoof, of 
wysheids -beminnaar aannam. — voortss 
de termen, de Ziel is een harmony; daar 
is harmony in de Ziel, Ja, harmony, of 
Muziek in alles wat wy kennen, beteke. 
nen enkelyk, de gefchapene dingen ver- 
toonen evenredigheid en order, onze ge- 
| dach. 


/ 


r4r- Redeneering over Nuttige, 


dachten worden. uit malkander als voorts" 
geteelt, voor zoo verre een voorgaande 
de reden influic waarom een volgende ons 
invalt, geen ding is alleen voor zich zelfs, 
maar ieder ook tot dienft van anderen be. 
ftemd. — gelyk nu dit alles zich in de 
Muziek, als in het kleene, affchetfen en 
op een luidruchtige manier onder ’*t ver- 
ftand brengen laat, deeze wysgeeren, in 
figuurlyke uitdrukkingen meer dan ande. 
ren behaagen fcheppende, noemden de 
order zelve, de order door maat-gezang 
afgefchetft, en de Weetenfchap van dit 
alles Muziek; Dach deeze al te ruime 
betekenis heeft veroorzaakt, voor eerft, 
dat de onkunde, om de ouden na verloop 
van eeuwen niet verdacht te houden van 
fnorkeryen, van hunne zoo uimneemend 
gepreezen fchynende Zang en Speel oef« 
feningen zekere naderhand geheel te zoek 
geraakte en voor ons onbegrypelyke voor= 
treffelykheid, zich heeft beginnen te ver= 
beelden; insgelyks dat zommigen, die be« 
«ter hadden kunnen weeten, zich niet hebe 
ben ontzien, de Muziek, onder voor=- 
wendzel van haare groote waardy te ken- 
nen te geeven en haar rechten te verdedie 
gen, voor iets uittegeeven dat boven alle 
zelfs hedendaagfche, opgehelderde en bee 
fchaafde wysgeerte voortekkelyk is: als 
of de ouden door Muziek in een ruimen: 
zin 


Miuziekaale Onderwerpen. 143 


gin niet geheel iets anders, dan Muzie= 
kaale praktyk en theorie hadden verftaan,- 
en dus de woorden van Plato, Phils- 
Jopbiam magnam esfe Muficam; in phaed: of 
de wysgeerte is een groote Muziek, flegts 
betekenden, onze Muziek is de Groottte 
wysheid; Ja, als of het iets bewees, al 
had Plátos of iemand anders zulks gedacht 
en met ronde woorden gefchreeven, —= 
uitdleegingen waarlyk, die nergens toe die= 
nen, dan zich by de geleerden belgchelyk 
te maaken; cnkundigen te misleiden, en 
de beminnens waardige Kunft ten toon te 
ftellen: wanc de woorden van Cicero in 
Queft. tufc: Sumimam eruditionem Grecos 
fitam Cenfuij]e in nervarum vocumgue Can- 
tibus, en ontelbaare andere zoorr gelyke;, 
doen niets tot het bewys van de eigent- 
Iyke waardye der zaak, die alleen volgens 
onbetwiftelyke Gronden kan en moet aante 
getoond worden. — 

De term Muziek- kunde kan tot vermy- 
ding van dubbelzinnigheid voor het woord 
Muziek dienen; want de betekenis ver- 
volgens van de hand en by trappen afgee 
fchaft zynde, verftond men -door Mufica 
in een naauwen zin de praktyk alleen, 
maar in een ruimen, praktyk en theorfes 
nochtans men kan ov diën Voets, in uit- 
drukkingen buiten verband ftaande, niet 
altyd klaar ontdekken, op wart gedeelteeen 
auteur het oog heeft, behalven dat ken- 

nis 


t44 Redeneering over Nuttige « … 


nis van en redereering over de Muziek 
zekerlyk iets anders is dan Muziek zelve: 
by voorbeeld, de goude woorden van 
Auguftinus, die ons drie boeken over de 
Muziek heeft nagelaaten: onweetenheid 
in de Muziek valt aan het rechte verftand 
der heilige fchrift hinderlyk Mufica ignora. 
tio Scripture intellectum impedit. tom. 3. 
lib: 2. de dobti: Chrifti, worden deerlyk 
misbruikt door toepasting op komponee- 
ren, zingen en fpeelen, daar ze alleen 
tot de theorie haare opzicht kunnen heb- 
ben,, voor zoo verre eenige fchriftuur 
plaatfen zich door behulp van Muziekaale 
termen laaten ophelderen, als waar van ‘er 
in der daad merkwaardige voorbeelden 
zyn. vide Meibomii prafatio ad antique 
Mufica. fcriptores, ten anderen, zy; die de 
Muziek voor. een Weetenfchap en kunft 
uitgeeven, en dus theorie en praktyk in 
een zelfde befchryving onder een mengen 
kunnen zich niet dan zeer bezwaarlyk. uit 
de verwarring redden, en alle diergelyke 
onheilen kan men gemakkelyk, verhoee 
den, door het maat Gezang alleen Muziek 

te noemen, en ten opzicht van de befpie= 
gelende kennis de bewoording Muziek- 
kunde in te voeren: onderfcheidende dus 
de kunft en Weetenfchap, als verfchillen=, 
de zaaken, zonder ze. evenwel in. het 
minfte van malkander af te fcheiden, — 
Jen 


Muziekaale Onderwerpen. —_ 343 
10. 
De Muziek kunde. 


De moogelykheid der kennis van Mu- 
ziekaale dingen ftaat genoegzaam buiten 
twyffel, wy zyn gewis verzeekerd, eens= 
deels dat toonen, die wy gewaar worden, 
die blydfchap en droefheid in ons ver- 
wekken, en buiten ons allerhande veran- 
deringen te wege brengen, ons niet flechts 
volgens onze verbeelding, madär in dert 
daad, aandoen en gevolgelyk voorhanden 
zyn; anderdeels , dat ieder uitwerking 
evenredige oorzaaken, tot haare voort= 
brenginge toereikende , vereifcht, en ana 
ders nooit zoude ontftaan; jas dat dit als 
zoo vaft gaat, als, dat onze voorwerpzels 
en indrukken ‘er niet altoos zyn geweeft, 
en niet uit niet hebben kunnen voortíprui= 
tet: wyl alle zaaken in de natuur zynde 
toereikende oorzaaken hebben, waafom ze 
veel eer zyn als niet zyn, en veel@erdus 
zyn als anders, zoo volgt van zelve, dat 
alle veranderingen en verfchynzelen die 
ër omtrent Muziekaale dingen ooit kunnen 
voorvallen, insgelyks zulke oorzaaken heb- 
ben, en uit dien hoofde kennelykheid ine 
fluiten. —= 

Muziekkunde betekend verftand van 
Muziekaale dingen; in de kunft komt het 

| K niet 


146 Redeneering over Nuttige. 


niet aan op het weeten, maar op het kune 
nens de fmaak, die ons zommige toonen 
voor bevallig, andere in tegendeel voor 
ongenoegelyk doet keuren, is de fpil, op 
welke het rad der Muziekkunft draait , 
vind zick imand door. natuurlyke drift êr 
Aoe aangenoop!', hy onderttelt, wat hem 
behaagt, is goed, wat hem niet behaagt, 
deugd ook niet; daar op viert hy zynen 
geeft den ruimen teugel, en met eenen 
Muztekaalen finaak begaaft zynde, be- 
driegt hy zich zelden in deeze onderftel. 
lings Doch vraagt de Edele weergierig- 
heid, waarom is het goed? waarom moét 
men dus en niet anders werken? waarom 
luiden de toonen hong, laags fterk , zwak ? 
waarom zvn zommige wan en andere wel. 
luidende? en wat zyn toonen? wat is het 
oogmerk van dit alles? hy weet zulks zeer 
wel, maar kan het zoo juift niet zeggen: 
en wadgom niet? om dat hy ‘er geen ver- 
ftand heeft. —- Het verftand is een 
vermoogen om zich iets duidelyk voor te 
ftellen ; onze redeneeringen richten zich 
naar de oordeelen; de oordeelen, naar de 
begrippen, en deeze hebben verfchillende 
graaaen van klaarheid —- wie, by voor- 
beeld, van een menuet verder niet te zeg= 
gen weet, als dat ze een Muziekftuk is, 
die heeft 'er een onduidelyk begrip van; 


wies 


Jfuziekaale Onderwerpen. 147 


wie, een menuet is, geen paflepied, ga- 
votte, of iets anders ;, diens begrip is klaar; 
echter verwart of onduidelyk, zoo hy de 
kentekens, door welke hy een menuet van 
alle overige Muziekftukken onderfcheid; 
niet kan aanwyzen; maar duidelyk, by al. 
dien hy zulke tekenen kan aantoonen; hier 
uit fpruit de duidelyke kennis van het fa- 
mengeftelt geheel uit een klaar begrip der 
deelen, en konden wy deeze zelfs duide- 
Iyk inzien, onze kennis zoude des te hoo= 
ger graad van duidelykheid influiten; ten 
anderen, wy bedienen ons in het uitvin= 
den „ opftellen, en uitvoeren des maat 
gezangs van zekere regels; een Muziek 
regel zegt alleen, doet dus of zoo, het 
zal welluiden, doch ze zegt niet waarom 
het dan welluid, waar van ’er toch zeeker 
een Grond of reden moet zyn, door wel- 
ke zulks bevattelyk kan worden, alzoo de 
Muziekeale dingen kenttelykheid in zich 
vervangen; het is dierhalven iets andeie, 
gekomponeerd, gezongen en gefpeeld 
maatgezang, en iets anders is de kennis 
van de regels, volgens welke men kome 
poneert, zingt en fpeelt, doch ook alweer 
iets anders die van de grondén, op welke 
de regels fteunen, en welke de reden in- 
fluiten , waarom men zich juift naar deeze 
en geene andere regels dient te gedraagen: 

| K 2 Dus 


148 __Redeneering over Nuttige. 


Dus volgt van zelve, dat verwardelyk be- 
greepen “Muziekregels, verre van de ges 
heele Muziekaale theorie te weezens 
flechts voor zoo verre, als ze den weg 
zyn, langs welken men eindelyk tot duie 
delyke bevatting geraakt, onder de verhee 
ven bewoording theorie, van zien, be= 
fpiegelen, of befchouwen afkomflig, ‘kun. 
nen doorgaan; dus waar omttent de voor- 
vallende zaaken en woorden geen duiftere 
heid overblyft, maar bondige befchryvin= 
gen by gebragt, en werkingen uit haare 
oorzaaken verklaard worden, daar is dui- 
delyke en Grondige kennis; deeze noemt. 
men Weetenfchap, en zodanige kennis 
omtrent Muziekaale dingen noem ik, met 
een woord, Muziek- kunde, —- ° 
De Muziek-kunde is een. Weetenfchap 
van de Natuur en het rechte gebruik der 
Muziek; door de Natuur der Muziek ver= 
ftaa ik, ‘de middelen hier tot zekere wer- 
king in gereedheid zynde, en hunne ine 
nerlyke gefchapenheid, uit kracht van de- 
welke ‘er deeze en geene andere werkine _ 
gen uit voortfpruiten; door het rechte 
gebruik, dar de voorhanden zynde middee - 
len in deeze en geene voorvallen zooda= 
nig worden aangewend, als het oogmerk 
vereifcht, — De middelen zelve beftaan _ 


in laat BEAN Sig “zich op oneindig 
ver. 


Muziekaale Onderwerpen. 149 


verfchillende manier aan een voegen, uit- 
beelden en luidruchtig voortbrengen laa= 
ten: dus om het oogmerk des te Gewisfer 
te bereiken en teffens van allerhande ver- 
fchynzelen omtrent toonen voorvallende 
des noods bondige reden te kunnen gee- 
ven, onderzoekt men zelfs de Natuur 
dier middelen, —- 

De Muziekkunde is tweezins als een 
Weetenfchap aantemerken: voor eerft, 
voorwerpelyk voor zoo verre men ‘er in= 
gefchriften en op Hooge fchoolen van 
handelt; uit beginzelen die zonder verder 
bewys klaar zyn, leer=ftellingen en voor 
ftellingen trekt, en uit deeze vervolgens 
regelen, hoe de Muziek is te oeffenen; 
afleid ; ten welken opzichte ze noch heden- 
daags op zommige vermaarde Academien, 
te oxford in Engeland en elders, door or= 
dinaire Profeflors en Leétors word verhan- 
deld: want tot het Doétoraat in de God. 
geleerdheid zyn aldaar elf en tot dat in de 
Geneeskunde; feven Jaar vaftgefteld ; maar 
wie Baccalaureus in Mufica begeert te 
worden, die moet ‘er feven, en wie Doc- 
tor Mufices tracht te heeten, twaalf jaar 
in de Theorie en Praktyk doorbrengen. 
vide, Parecbolas & corpore fhatutorum zca- 
demie oxonienfis, pag. 44. — Ten twee. 
den, onderwerpelyk, voor zoo verre ie- 

| K 3 mand 


iso __ Redeneering over Nuttige, 


mand eene bekwaamheid in het betoogen 
zyner Muziekaale -ftellingen bezit, en 
dus een Muziekkundige word genaamd; 
in het eerfte geval deelt zy als een: fchae 
kel van. waarheeden ons mede, en in het 
tweede, deelen wy zelfs aan anderen me- 
de , de Muziekaale weetenfchap ; daar 
word verftand vereifcht om in de Mu- 
ziekkunde , voorwerpelyk aangemerkt te 
vorderen , en onderwerpelyk is de Mu- 
ziekkunde, verftand van de Muziek zelfs. 
De Muziekkunde bevat theoretifche en 
piaktikaale , of befpiegelende en oeffe- 
nende ftellingen; de eerfte, onderzoeken 
en verklaaren de natuur der zaak , de twee- 
de, het oogmerk en de aanwending der 
middelen. — Het theoretifche gedeelte 
bevat gronden, het praktikaale gronden 
en regelen: te weeten, algemeene regels, 
uit welke een Muziekaale praktizyn naar 
vereifch van omftandigheeden; byzondere 
regels, die men toch onmoogelyk alle kan 
aan de hand geeven, dient afteleiden. — 
een grond maakt bevattelyk, dat zekere 
zaak dus of zoo is; en een regel ‚dat men 
zich in deeze of andere voorvallen dus 
en niet anders heeft te gedraagen: Dit al- 
les moet verftrekken tot aanwyzing van de 
natuurlyke order , hoe behoorlyk te den- 
ken en te werken. — | 
De 


Muziekaale Onderwerpen ISI 


De voornaamfte Gronden der Muziek 
leggen in de Wys-geerte; men kan de ge« 
fchapenheid der toonen niet bevatten, 
zonder Natuur- kunde; tot het onderfchei- 
den van en tot het oordeelen over toonen 
aan onzen geelt verleend, niet leeren ken» 
nen, zonder Geeft-kunde, van den aard 
der toonen, en van allerhande Muziekaale 
dingen, geen duidelyk begrip vormen, 
zonder reeken en maatkunde; de beginze. 
len aller menfchelyke kennis niet nagaan, 
zonder Over-natuur-kunde;s het rechte 
gebruik der gemoeds bewegingen niet in- 
zien, zonder Zede-kunde; en van de be- 
hoorlyke aanwending der krachten des 
verftands in het onderzoek van Muzie- 
kaale waarheeden niet genoegzaam verze- 
kerd weezen, zonder redeneer- kunde. — 
Alle deeze Weetenfchappen, die de order 

der Natuur aanwyzen, zyn gedeeltens der 
Wys- geerte, en de gronden, die ‘er uit 
afgeleid worden, zyn hier de voornaamfte, 
om dat de Natuur der zaak anders onbee= 
vattelyk blyft.— zonder nu van andere 
Weetenfchappen en Vrye-kunften, die 
hier insgelyks de behulpzaame hand kun- 
nen bieden, eens te gewaagen, zoo volgt 
onwederfpr eekelyk, dat duidelyke en gron- 
dige Muziekaale kennis zonder behu'p der 


Wys-geerte geenzins te verkygen is, — 
K 4 De 


152 Redeneering over Nuttige. 


De Muziek. kunde is een Weetenfchap 
óp haar zelve; men bediend zich, naar 
het voorbeeld der hooge faculteiten, van 
alles, wat eenigzins tot opheldering kan 
trekken; doch alle ftellingen, uit andere 
Weeteníchappen ontleend, laaten zich 
niet voor de vuift overneemen, maar 
vereisfchen zomtyds eenige uitzondering.— 
De Netuur-kunde leid ons op den weg, 
echter handeld ze flechts van her geluid, 

‚ maar niet van toonen, veel min van wel« 
luidende en wanluidende toonen. — De 
wiskunde kan ons hier treffelyk te pas 
koomen, en onze gewoone bewoordingen; 
primen, fecunden, tertfen, Quartens 
Quinten, enz: hebben ‘er de geur van, 
nochtans volgt riet, dat men zich naar re« 
kenkunftige order moet gedraagen, wanÁ= 
peer de ondervinding het tegenfpreekt; en 
alle voornoemde Weetenfchappen flaan op 
verre na de laafte hand niet aan een bruik- 
baar Muziekaal-fyfthema, gelyk deszelfs 
voortbrenging aan geleerden, in de Mu- 
ziekaale praktyk onbedreeven, noch nooit 
heeft willen gelukken. —- De Muziek- kun- 
de leid ‘er ftellingen uit af, die hier alleen 
te huís hooren, en nergens anders te pas 
koomen; kan men nu, volgens billykheid , 
aangaande alle Muziekaale dingen van 
ieder Muziek-kundige geen reden eis- 

fchen, 


Muziekaale Onderwerpen. 153 


Ychen;, alle reden die ‘er van wordenge- 
geeven, en ooit gegeeven kunnen wor- 
den, behooren evenwel tot de Muziek. 
kunde, aangemerkt als een eigen zoort 
‚ van Weetenfchap, aan de Wys-geerige 
faculteit onderhoorig. — 

De Muziek regelen, door het gebruik 
ingevoert, vereisfchen onderzoek; in alle 
kuùften pleegen met ’er tyd misvactingen 
in te fluipen, en door onkundigen te wor- 
den voortgeplant, des ieder ftelling, vol- 
gens welke ieder zich gedraagd, zeeker- 
lyk niet goed kan heeten.— een regel ís 
goed, wanneer ze op ftellingen beruft, 
die waarheid behelzen, en men weet, dat 
ze zulks is, by aldien men de waarheid 
dier ftellingen bevat, gemerkt niet de 
waarheid zelve, maar de bevatting van 
haare bewyzen het verftand eerft volkoo- 
men geruft fteld, — Regelen zyn Conclu- 
fien, of laafte ftellingen van bewys reden; 
welker voorfte (preemisfe ) kortheids , maar 
ook wel onweetendheids halve in de prak- 
tyk achter wege blyven; voorbeeld, ie= 
mand heeft aldus Geredeneert: wat bet 
Muziekaal geboor beledigt, moet men în de 
Muziek vermyden; onmiddelyk achter mat. 
kander volgende oëtaven en Quinten beledis 
gen het Muziekaal-geboor ; ergo, men moet 
de zelve vermyden. — beide voorfte ftellin- 

j K 5 gen 


154 Redeneering over Nuttige, 


gen vereisfchen hier nader opheldering; 
„doch dit ergo, dus uitgefprooken, men 
moet onmiddelyk achter malkander volgen- 
de oûaven en Quinten vermyden, of 
maakt geen otaven en Quinten. heet een 
regel. — zulke ftellingen draagt men mal-- 
kander, zonder onderzoek en bewys; van 
hand tot hand over, en menig onderwy- 
zer noemt ze een verbod, hoewel zelfs 
fchrandere leerlingen genoegzaam verze. 
kerd zyn, dat het gezag hier van geen 
„waarde is, maar alles op toereikende reden 
moet beruften.— Men diend derhalven 
de beide voorfte ftellingen, u't welke een 
regel direkt heeft kunnen volgen, naa te 
fpeuren, en der zelver waarheid te toet. 
fen; is een van beide, of zyn ze beide 
valfch en onzeker, dan deugt ook de regel 
niet, vermits ‘er uit zodanige ftellingen> 
nooit bondige befluiten kunnen voortkoo. - 
men. of nu de Gronden van een regel 
klem hebben, en het befluict ‘er wettig uit 
volgt zulks kan ons de redeneer- kunde al- 
leen aanwyzen. doch kan men den grond 
van een regel, aan de welke de goede 
fmaak in het algemeen zyn zegel hangd, 
niet ondekken, het voldoet voor eerft, 
dat ze haáre zekerheid heeft door het ge- 
hoor: de edele Weetgierigheid vind echter 
nooit ruft, voor dat ze de Gronden der 


IN 


regelen bevat. —=_ 
| De 


_Muziekaale Onderwerpen. _— 155 


De Midden van kennis zyn hier onder- 
vinding en verftand, — door de oplettend- 
_ heid op onze aandoeningen bemerken wy 
allerhande zoorten van toonen, het Mu- 
ziekaal gehoor en de goede Muziekaale 
{maak doen ons meer toonen; en meer in 
ieder toon onderfcheiden, en door naau- 
keurige proef neemingen geraaken wy tot 
de bevatting van hunne eigenfchappen, Ja 
de ondervinding brengt zelfs duidelyke 
begrippen te wege, by aldien men alle 
deelen van een famen gefteld geheel, hun- 
ne order hunnen famenhang, en de wyze, 
hoe ze met elkander verknocht zyn ter 
‚deeg in aanmerking neemt; waar men 
echter zoo verre niet komt, maar ’t_ 
flechts by een oordeel volgens zoort gely- 
ke voorvallen laat beruften, daar word de 
kennis uit de ondervinding, aan die uit 
de reden tegen gefteld, die insgelyks het 
bve aanwyft; de eerfte gemeene, en de 
laafte Grondige kennis genaamt.— Een 
klaar begrip van de deelen, kan het be- 
grip van het geheel duidelyk maaken; dui. 
ftere begrippen kunnen door oplettentheid 
klaar, en klaare door nadenken duidelyk 
worden, zoo dat oplettendheid en naden- 
ken de middelen zyn, door welke wy ver- 
ftand krygen,— Dit vermoogen, wiens 
hoogfte trap, in befpiegeling van den ge- 

hee= 


156 __- …Redeneering over Nuttige, 


heelen farmenhang van waarheeden beftaan- 
de onderwerpelyk, of in ons, reden heet, 
maakt ons vervolgens den grond der zaak 
bevattelyk, doet ons ieder ding naar zyne 
waarde fchatten, in betrekking tot het 
oogmerk oordeelen, en geftadig meer nieu- 
we waarheeden ontdekken ; ondertusfchen 
legt de ondervinding niet alleen den grond 


flag tot alle verdere kennis, aangezien 


iemand, die niet voor af aanmerkt dat iets 
voor handen is, nooit tot het onderzoek 
geraakt, hoe en waarom hect is, maar wy 
hebben ons $hier, voor Zoo verre het aan- 


doeningen betreft, zelfs geduurig op de 


ondervinding en op het Muziekaal-gehoor , 
te beroepen: alzoo Muziekaale vertoogen, 
die langs deezen weg niet beveftigt, maar 
tegen gefprooken worden, van geen waar- 


de zyn. 
Men kan in de Muziekkunde van vooe 


ren en van achteren beginnen: te wee- 


ten, of van de gronden tot de regelen; 
of van de laafte tot de eerfte overgaan.— 
Eene ordentelyke leerwyze vereifcht, dat 


men met ’t lichte begint, maar het zwaare 


laat volgen, licht is ‘t geene, dat zonder 
behulp van iets anders kan worden bevat; 
op dien voet ayn de befte regels niet licht, 
aangezien haare bevatting van die der 


gronden, op de weike ze flennen, en om- 


trent 


Muziekaate Onderwerpen. 157 


trent welke eenig nadenken word ver= 
eifcht, afhangt 3 niets kan in tegendeel 
lichter weezen dan grond ftellingen en 
_befchryvingen , die aanftonds klaar zyn; 
zoo draa men de woorden hoort, en hun- 
ne betekenis verftaat: daarom, de eerft 
gemelde leerwyze is gevoeglyk{t in ge- 
{chriftens en, om by lieden van oordeel 
den grond te leggen; doch wil men gron- 
dig aanleiden, of iemand, die in de prak= 
tyk reeds gevorderd is theorie by zetten, 
men moet van achteren aanvangen, gelyk 
men zulks in taalen , en andeng oeffenin= 
gen, alwaar uit: misflagen geen zonderling 
gevaar, zoo als wel in de zede en genees- 
kunde, te duchten ftaat, doorgaans doet, 
ten einde eerft wat handigheid in ’t were 
ken te verkrygen, en dus de zwaarighee= 
den der kunft, op welke ’% hier inzonder- 
heid is aangezien, des te eerder te booven 
te koomen; in zulk geval begint men dan 
met verklaaring der voorvallende teekenen 
en kunft woorden, zoekt omtrent al 
geene, dat bevallig en onbehaaglyk voor- 
koomt, naar de reden, en ontleent de 
zelve zoo lang, tot men eindelyk grond 
ftellingen, die geen verder bewys vereis= 
fchen, ontmoet, die als dan tot bekrach- 
tiging van 't geene, dat men in de praktyk 
reets bewaarheid heeft bevonden ‚ verftrek- 

| ken; 


158 Redeneering- over Nuttige. 


ken; eene leerwyze, die des te Natuur= 
Ilyker fchynt, om dat de kunft tot de 
Weetenfchap, en niet de Weetenfchap 
tot de kunft, den weg heeft gebaand, — 
Muziekaale- kunft en Weetenfchp diea 
nen onafscheidelyk met malkander gepaart 
te gaans het een kan zonder ’t ander bes 
ftaan; de theorie, uit hoofde van bonaig- 
heid, zonder praktyk; en de zoogenaame 
de Natuurlyke Muziek, Ja, de gemeene 
praktyk, wier ftreelende indrukzelen me= 
nig liefhebber aan de vereifchte oplettend= 
heid omtrend de voorgedraagene regels 
hinderlyk vallen, zonder theorie, — Noch- 


tans, het. een is hier om ’t ander; de _ 


_ kunft onderfteld Weetenfchap, en deeze 
heeft de praktyk tot haar eigentlyk doel 
wit. Men onderzoekt de Muziek, om 
dat men de kunft, welluidend maatgezang 
uittevinden, op te ftellen en uit te voe 
ren, te baat heeft, en niemand kan in de 
kunft den vollen wasdom bereiken, zon= 
der het merg van Weetenfchappen te heb= 
ben ingezoogen: want, dat iemand, die 
zich flechts door behulp van Natuurlyke 
regels in de praktyk verwonderens waardig 
vertoont, door onderfteuning van theorie 
noch verder had kunnen koomen daar aan 
ftaat in mers ganfch niet te twyffelen. — Het 
is ook moogelyk, teffens ne R 
un 


Muziekaale Onderwerpen. 159 


_kunft te bezitten, door dien men alle onte 
fangen vermoogens opfcherpen, en tele 
kens zodanige, als ‘er dan tot een onder« 
werp worden vereifcht, te werk ftellen 
kan, hoewel men de Weeteníchap onge- 
Iyk gemakkelyker fchynt te kunnen verkry= 
gen, dan de kunít, wyl menig een de 
zaak ten eerften bevat, zoo draa hy ‘er 
onderricht:ng van ontfangd, maar lang 
moet werken, voor hy in de uitvoering 
van regels eene handigheid verkrygt, zoo 
zal men by ‘neder onderzoek bevinden; 
dat de Naruurlyke begaaftheeden tot de 
Muziek „kunde, in haar volle beflag aan- 
gemerkt, vereifcht, op verre na niet al- 
gemeen zyn, gelyk ‘er immers onder de 
Muziekanten van profesfie niets zeldzaae 
mer, dan Grondige Muziekaale kennis 
word ontmoet, — 

De term Muficus, of Muziekant, bete= 
kend iemand, die teffens Muziekaale 
kunft en Weetenfchap bezit; deeze be- 
woording, die men toch nooit anders dan 
onderwerpelyk kan aanmerken, wierd eer- 
tyds by de Grieken, toen een Muficus, 
een Dichter, en een wysgeer het zelfde 
gezeid was, wf ifdem Muficiet vates et fapien- 
tes judicarentur. Ouwintil: lib: 1. cap: 17. 
inf}: orat. — ie nomine vir omnium 
Jtientiarum comipos intelligebatur Ariftopb: 

fool — 


160 _ Redeneering over Nurtiges 


Jcol: — voor een zonderlinge eernaam ge- 
houden, en wegens de verheven betekenis 
des woords Muziek, aan niemand toege= 
legt, die niet teffens in de Muziek- kunde 
zoo veel ervaarendheid had, dat hy, naa 
vereifch zynes Muziekaals kalen fterk 
in de Muziek konde heeten: terwyl zy, 
die flechts iets komponeeren ; zingen en 
fpeelen koftens maar ‘er verder geen re- 
den van wiften te geven, als dat het 
klinkt, zich met de benaaming van Mu. 
ficaftri , betekenende zooften van Mu- 
ziekanten, die men op Muziekanten kan 
toegeeven, moeften vergenoegen,== De 
term Muficus drukt ook in der daad zon- 
der byvoeging meer uit, dan de woorden 
Muziek- kundige, en Muziekaale- prakti- 
zyn, als welke te. kennen geeven, dat 
iemand flechts in een gedeelte geoeffend;, 
of ten minften ín beide, niet even fterk 
iss echter behoeft men hen, die zonder 
theorie in. de Muziekaale- praktyk eeniger 
wyze uitmunten, dien eernaam juift niet 
te betwiften, maar hem ook, voor al in 
gefchriften, gelyk immers de bewoording 
een braaf , vermaard foldaat niet wel op 
die maniere zoude voegen voor ftafs offi- 
cieren, niet optedringen aan voornaame 
Muziekaale-amptenaars, dewelke, zederd 
de naam Muficus, helaas! verachtelyk is 


ge- 


Muziekaale Onderwerpen, 1Ór 


geworden, en zelfs aan Bier-vedelaars 
word gegeeven, er ganfch niet begeerig 
naar zyn, maar liever Muziek meefters, 
direkteurs, komponiften, of met een 
woord, virtuofen willen genaamd wor= 
den. — , | 
‚De Muziek-kunde heeft haar voors 
naamfte opzicht tot de kompofieties want 
deeze is ’ voornaamfte gedeelte van de 
kunít; en van komponiften word ongelyk 
meer verftand vereifcht, dan van hen, die 
flechts als uit hunnen mond fpreeken; Zy 
moeten de middelen aan de hand geeven, 
_om ’smenfchen Geeft door maat- gezang 
op allerhande vereifchte wyze te verluse 
tigen en te beweegen, en dus moeten Zy 
de werking der toonen en den aard der 
menfchelyke gemoederen zekerlyk nader 
kennen; zy verbeelden in ’t ryk der Mu- 
ziek, Koningen, die anderen wetten voor« 
fchryven; zy moeten echter van alles wat 
ze opftellen en beweeren, des noods aan 
‘t parlement der {chranderheid bondige 
reden kunnen geeven. 

Alle Muziek- kunde moet nuttigheid in 
de praktyk kunnen hebben; alie theorie 
is praktyks halven, maar nietde praktyk 
theorie ‘shalven: nooit zoude men op 
theorie hebben gedacht, ten zy de regel« 
looze-praktyk ons als genoodzaakt had; 

L om 


162 — __Redeneering over Nuttige. 


om naar ftellingen uittezien; die in aller- 
hande voorvallen tot hulpmiddelen en 
wegwyzers konden verftrekken, wat tot 
dien einde op geener hande wyze kan die- 
nen, mag men vryelyk als nutteloos vere 
werper: doch alles wat tot *t verband der 
zaak behoord, moet men uit dien hoofde, 
als nuttigheid influitende aanmerken, 
{choon het ieder ten allen tyde geen voore. 
deel aanbrengt, noch zich op nooten {tels 
len last.— Doch waar in deeze reeele 
nuttigheid eigentlyk beftaat, zal ik hier 
tans noch niet aanhealen, maar zulks zal 
in tflot van deeze Redeneeringen by de 
ftukken blyken. — 

De Muziek- kunde word hier in geen 
voiftrekten zin voor eene Weetenfchap 
vitgegeeven, want dan koomt die eernaam 
aan de wiskunde toe; wy hebben hier piet 
alleen met Mathematifche , maar inzonder- 
heid met Philofophifche, en zelfs met 
Hiftorifche kennis te doen; indien ’t zoos 
genaamd zuiver verftand hier zelden plaats 
vind, wyl wy ons geduurig op de onder- 
vinding dienen te beroepen, zoo word 
ook het Muziekaale bloed des te minder 
in zynen loop geftremd, en het begrip 
van de zaak kan des te algemeener wore 
den: koomen hier eenige dingen voors, 
welker Grondige kennis wy onze nakoo- 

| ME 


„Aluzickaale Onderwerpen. 163 


 melingen moeten overlaaten, het is ge- 
noeg. dat wy veele, en de meefte ftellin- 
gen onwederfpreekelyk kunnen bewyzen,-« 
Befchryvingen van Weetenfchappen en 
vrye kunften dienen noChtans voigens den 
raad en het gebruik van groote wysgeeren 
en redenaaren, naar de hoogfte volmaakt- 
heid, die ze ocit kunnen influiten, te 
worden opgemaakt, al is het dat niemaand 
dezelve tot dus verre heeft kunnen berei. 
ken: eensdeels om geene paalen te ftellen 
aan neerftige onderzoekers; maar hen veel 
eer aantemoedigen altoos verder te gaan, 
en anderdeels om de verwaandheid van de 
geenen, die reets over lang meenen te 
hebben uitgeleerd, te ftuiten; alzoo toch 
al ons weeten iets gerings is in vergelyking 

van het geene, daar van wy onkundig zyn. 
vide B: V: Wolf, logic: inleiding S. 9. 
Boven dien ce Muziek-kunde verfcheelt 
ongelyk meer van Muziek; dan redenryk. 
kunde van welfpeekendheid, door dien de 
Muziekaale ftoffe reets op haar zelfs een 
vry wydloopig onderzoek vereifcht, — wie 
intusfchen het woord toonen oppert, die 
openteen ruim veld tot redeneering. 


164 … __Redeneering over Nuttige. 
Ir. 


De Toonkunde. 


De toonkunde is een Weetenfchap van 
toonen, niet voor zoo verre zy Muzie- 
kaale ftoffe, veel min wel of wanluidende, 
maar alleen voor zoo verre ze toonen zyn, 
die door zekere beweeging van zekere 
lichaamen verwekt, voortgeplant, en tot 
onze bevatting gebragt worden, en die 
men opzichtelyk, als laaze, hooge, zwake 
ke, duurzaame enz: onderfcheid, en uit 
welke men vervolgens de Muziekaale 
ftoffe verkieft.— Dit is dan een zoort 
van gehoorkunde of Acouflyk; wy weeten 
van geen geluid, zonder gehoor, en van 
geen ‘gehoor, zonder geluid; hooren word 
van de ziel gezeid, klinken, luiden, gee 
luid geeven, verwekken of veroorzaaken , 
van lichaamens des is de bewoording Ge- 
__hoor-kunde van het Edelfte gedeelte af= 

geleid. — De «couffyk, als een gedeelte 
van de Netuur- kunde, en de fufter van de 
Opiyk of gezichtkunde, handeld van het 
geluid, van gebrooken en weerom gekaatft 
geluid, van de werktuigen des ‘gehoors, 
van de middelen om het geluid voortte- 


planten, te verdooven, het verzwakt ge- 
hoor 


Muziekaale Onderwerpen. 15 


hoor te verbeteren, en van verfcheiden 
andere weetenfwaardige zaaken.— zodanig 
gedeelte der acouflyk, hect welk enkelyk 
opzicht heeft ror toonen, en ftellingen 
bevat, die m de Muziekaals praktyk tot 
een Grondflag kunnen verftrekken, konde 
men dienvolgens Maziekaale Gehoor- kun- 
de noemen; en van deeze gedenk ik by 
deeze redeneering, onder de bewoording 
toonkunde of Phonurgia, een ontwerp te 
maaken, vermits’er toch van het Muzie- 
kaal gehoor. noch niet gehandeld word. — 
__Liehaamen, die naa ontfangen aanftoo- 
ting, in een behoorlyken afftand, onse 
gehoortuigen koomen aandoen, noemt 
men geluiverwekkende lichaamen; hunne 
uitwerkzels tusfchen hen en onze ooren, 
veripreid, noemt men geluid, voor Zoo 
verre zy in de zelve zekere veranderingen 
te wege brengen en geluid kunnen ver- 
wekken, —- E 
__ Daar word nooit geluid verwekt zonder 
beweeging; want zonder beweegingz, of 
geftadige verplaatzing van deelen, valt er 
in hchaamen nooit eenige verandering 
voor: teder ruftend lichaam volhard ín 
den ftaat van ruft, tot het door een ander 
word genoodzaakt om dien te verlaater; 
en het bied aan de beweeging tegenftand, 
en kan, voor de zelve word gebrooken, 
L 3 nie, 


166 Redeneering over Nuttige, 


niet in beweeging geraaken; wyl nu zulke 
breeking door aanftooting van een ander 
lichaam, reeds in beweeging zynde, ge. 
fchied, zoo ontftaat ieder beweeging uit 
eene voorgaande, en wat een oorzaak van 
eene beweeging kan weezen, noemt men 
een trillend vermoogen, of een beweegen- 
de macht, 

Daar kan geen geluid tot onze bevattin- 
ge koomen zonder lucht; een wekker, of 
een ander flagtuig, met behoorlyke om- 
zichtigheid op de plaat van een lucht- 
pomp gelegdzynde, hoort men geftadig mine 
der geluid, naar mate de lucht ’er verder 
uitgepompt, of door verfpreiding in verder 
ruimte meer verdund ;word, en eindelyk, 
wanneer de lucht, zoo verre zulks doeniyk 


„is, ‘er geheel is uitgelaaten, hoort men; 


hoe men ook luifterd, Ganfch geen geluid 
meer, fchoon men de flingers even eens 
als voor heen ziet werken, en naar mate: 
dat de lucht 'er weer toegang verkygd, het 
geluid weer als vooren hoort. — zonder 
Jucht is er geen ftcffe, aan de welke de 
beweegende lichaamen hunne werking me- 
de deelen, en door welke ze de uitwerk- 
zelen tot onze Gehoor-tuigen kunnen 
overbrengen: zoo dat men het water 
flechts voor zoo verre als het lucht in zich 
bevat; tot dien einde bekwaam kan achten, 

en 


hj 


Muziekaale Onderwerpen — 167 


en in ’t gemeen te recht zegt, dat onze 
ooren by gebrek van lucht te vergeefs zou- 
den gefchapen zyn, en wy, als dan het 
noodlot van doove en ftomme zouden 
moeten ondergaan, — 

Het geluid is niet dan Hihende lucht , 
die, wanneer wy hooren, in onze ooren 
dringt; ruftende Lucht-deelen, die een 
bewoogen lichaan omringen, ontvangen 
beweeging, om dat hunne kracht van 
traagheid word gebrooken; en trillende. 
beweeging, om dat zy de lichaamen, die 
hen aanvallen, niet eensklaps kunnen 
plaats maaken maar tegenftand bieden en 
zich moeten trachten te herfteilen. — voor 
dat de zwaarte en de Veer-kracht der 
lucht ondekt waaren, verbeeide men zich 
gemeenlyk; als of ‘er uit de geluidverweke 
kende lichaamen ; het zy door wryving en 
perfing, of by wyze van uitwaasfeming, 
zekere deeltjes kwamen uit te fchieten, 
en onze ooren te genaaken, en volgens 
zommigen beftonden de klanken en toonen _ 
uit een meenigte geeften, of Doemones, 
die zich in Muziekaale Inftrumenten vere 
“fchuilden, en ‘er uitverdreeven wordende, 
hunne woonplaatzen ten eerften weer gina 
gen opzoeken, vide Porpbirus, in vita 
Pytbagord. cap: 41.- eene gemakkelyke 
methode waarlyk om den aard der wel en 

L 4 wan. 


mik 


168 Redeneering over Nuttige. 


wanluidende toonen volgens manicheefche 
Gronden te verklaaren of alles, van een 
goed of kwaad beginzel af te leiden! — 
Men konde de zaak indien tyd niec wel 
anders bevatten, en het ontbreekt tans 
noch niet aan geleerden, fchoon in % voor= 
fchryven van goede Muziek regeis uit- 
muntende, die zich niet ontzien, het ge- 
luid met ronde woorden, voor een hoor- 
baare fubftantie, die geen lichaam heeft, 
uittegeeven Ziet Mathelòn, over het wee- 
En 4 s toonktanks. pag 36. Gedr: hamb: 
1748. oren 

De ondervinding doet ons zeker merken, 
op wat Inftrumenten deeze of geene too- 
nen voorkoomen, zelfs of men op zilver, 
„koper; yzer, ‚Blas, {teen of hout {laats 
niet, om dat ‘er in ieder geval een byzon- 
der zoort van deeltjes koomen uittefchie- 
ten, maar alleenlyk, om dat *c geluid, 
wegens de verfchillende oppervlaktens, 
van welke de luchtdeelen koomen afte- 
fluiten» zeer verfchillende fterkte en zui- 
verheid ontfangt.— hoe zouden deeltjes 
van ganfch ongelyke hardigheid met ge 
lyke vaardigheid kunnen na buiten fprin- 
gen? Het geklank der trompetten vere 
fpreid zich in de voortgedreeven richting 
vry verre, en dat van groote klokken zom- 


tyds by ieder flag tgeheele uuren in het 
rondt 5 


Muziekaale Onderwerpen 1% 


rondt; waar zouden toch alle die deeltjes 
van daan koomen? Hoe waare het mooges 
lyk, dat de ftoffe dier werktuigen, naa 
menige Jaaren diergelyk verlies te hebben 
ondergaan, niet merkelyk zoude vermine 
deren? fa, dat die deeltjes onder weeg 
hunne kracht niet zouden verliefen? Men 
moet derhalven nootzaakelyk toeftaan, dat 
een bewoogen lichaam door een ftaot of 
flag niets kan ontvangen dan een trijlende 
beweeging, dat deeze aan de naaft aan 
grenzende luchtdeelen ingedrukt, door 
luchtdeelen voortgeplant, @n tot onze oo« 
ren overgevoerd wordt. ieder bewees 
ging verwekt geen geluid, want geluid ons 
derfteld persfing, of lichaamen, die tee 
genftand kunnen bieden: doch wyl weeke 
lichaamen , welkers deelen aanftonds uits 
wyken, tot dien einde onbekwaam zyn, 
zoo kunnen ze ook geen hoorbaare bewee. 
ging in de lucht veroorzaaken, — Men kan 
niet alleen de werking van harde lichaamen 
door kunft verydelen, maar het is zelfs 
ganfch niet onwaarfchynelyk, dat ’er one 
telbaare beweegingen in de Natuur voore 
vallen, welkers uitwerkzels, wezens ge. 
brek van overeenkom{t met onze gefteld. 
heid, onze bevatting ten eenemaal ont= 
wyken. — Het is dierhalven onbegrypae 
lyk, hoe wysgeeren aldus hebben kunnen 
LS re- 


70 Redeneering over Nuttige. 


redenkavelen: de hemelklooten zyn in-be- 
weeging, daar word geen geluid verwekt 
zonder beweeging; ergo, ze verwekken 
niet alleen geluid, maar zelfs een wonder 
aangenaame harmony! — 

Geluid, het welk, eenigen tyd in de 
eigenfte hoogte voort duurende, klaar te 
onderfcheiden en uit dien hoofde zingbaar 
js, noemt men eenen klank, en klanken 
van verfchillende hoogte, in onmiddelyke 
achtervolginge op en in famen{temming 
met malkander aangemerkt, toonen, — 

feder klank en toon is een geluid, voor 
zoo verre ieder, op onze gehoortuigen 


werking oeffent, of vermoogen heeft om _ 


‘er op te werken; men kan dierhalven den 
aard der toonen geenzins bevatten, zonder 
alvoorens dien van het geluid in * gemeen 

te kennen 
Waar geen gelud kan voorkoomen, daar 
heeft nooit toon verwekking plaats: hier 
diend dan in ’t voorbygaan te worden 
aangemerkt, dat zy, die by misduiding 
van fchriftuur plaatfen, den Hemel met 
Muziek inftrumenten bezetten, ziet Ma= 
tbefons orcheftre 1. pag: 303. — en over 
eene aanftaande Hemel Muziek , gefchrif= 
ten onderneemen in ’t licht te geeven, 
idem, van de Hemelfche Muziek. barab: 
1748. ere niet gebelgd behoeven te hou- 
den; 


Muziekaale Onderwerpen. 171 


Iden, als men bewys eifcht, dat ‘er of in 
den Hemel lucht is, of dat aldaar buiten 
dat toonen kunnen worden verwekt. —= 
Ziet Mitzler Muziekaale Bibhioteck bom. 3. 
pag. 582. Leipzig 1749. 
_ jeder geluid ís geen klank en toon: om 
dat aile hoorbaare indrukzelen , zelfs ge= 
bulder die niet dan verwarde bevatting 
toelaaten , al mede ouder de bewoording 
van geluid doorgaan. — 

leder toon is ook een klank: want dee. 
ze termen hebben beiden hun opzicht tot 
klaar bevattelyk geluid, en de uitdruk- 
king, een verfchillende klank of toons 
geeft te kennen, geluid van verfchiliende 
hoogte , gelyk die , de eigenfte klank of 
toon , geluid het welk hooger noch laa- 
ger klinkt. —— 

leder klank is geen toon, om dat ieder; 
door andere onmiddelyk word gevolgd, 
noch met anderen famenftemt by voor- 
beeld, het geluid van een Klok, of van 
een glas, hoe dikwils ook achter een ge- 
hoord ; is in een Muziekaalen zin, een 
klank, geen toon, ten zy ‘er zich onmiddee 
Iyk daar naa of ter zelfde tyd, ten min= 
ften noch een verfchillende klank opdoet; 
wiens verfcheidenheid van hoogte tot on- 
derlinge vergelyking genoegzaeme gelegen 
hyd geefd, als wanneer ieder ten opzicht 
van de andere, een toon heet, tds 

3 e 


172 Redeneering over Nuttig. 


de dus deeze bewoording in t gemeen 
overgang van klank tot klank of progresfio 
foni in fonum. — 

Het woord toon is afkomftig van {pan- 
ning of uitrekking — zal een {naar geluid 
geeven, men moet ze fpannen; zal haar 
klank eene wyle tyds in de zeive hoogte 
voortduuren, ze moet op de zelfde wyze 
gefpannen blyven, en by aldien ‘er een 
ander toon zal opvolgen, ze moet min of 
meer uitgerekt worden. — Hier komt de 
grootheid van de ruimte in aanmerking, 
langs welke zulke uitrekking gefchied; op 
dien voet befchreeven de oude Muziek. 
kundige den klank, als een ftemval van 
een zelfde fparning, en de toonen, als 
klanken van verfchiliende fpanning. 


Sonus eft vocis caf}s in unam exten- 
fionem. volgens Arsflovenus, in elem: 
harm: lib: 1. pag: 15. — fonus eft vocis 
cafus, cantuiaptus, in unam tenfionem. 
Euclides, introd: harm: pap: 1.— foni 
non eandem tenfionem habentes, appel- 
lancur toni of witvoeriger: tonus eft fpatii 
magnituáo, qui ideo tonus diétus eft, 
quia per hoc fpatium prima vox .... 
extenditur, Martian: capella, de Mufie 
ca, pag: 188. ed Meibomii. — 


Hier blykt dierhalven, dat zy die het 
wenord toon van donde: -chten afteleie 
den. 


Muziekdale Onderwerpen. 173 


den, de zaak kwalyk hebben begreepen. — 
fchoon tono, tonitru of tonerre hier al 
nader mogten fchynen, tonus is evenwel 
afkomftig van tendo, tenfio en extenfio, 
in plaats van welk laatfte naderhand, ins 
tenfio is ingevoerd. 

Het woord toon ziet enkelyk op ver 
fchillende hoogte, en niet op de fterkte, -— 
Een toon kan even hoog blyven by zeer 
verfchillende graaden van fterkte, en niet 
even fterk by verfchillende hoogte: daarom 
is de fterkte hier een enkelde toevallig- 
heid; maar een verfchillende toon, als een 
uitwerkzel van verfchillende fpanning, bee 
tekend alleen verfchillende hoogte. — 

Werktuigen in achtervolging en in fa- 
men-ftemming tot ’t '‘veroorzaaken van 
toonen bekwaam, heeten Mauziekaale In- 
ftrumenten._— Deeze verdeelt men ín 
natuurlyke , door de natuur zonder toe- 
doen voortgebragt, en in kunftige, aan 
de welke ’ talent en de werkzaamheid 
der menfchen deel hebben; de eerfte zya 
de zangftemmen, wegens verfchillende 
laagte en hoogte, als difcant, Alt Tenoor 
en Bas, onderfcheiden; de tweede, de 
fnaar, flag, Blaas en windruigen, 1eder 
uic verfchillende zoorten beftaande. — 

Dienvolgens, een geraas verwekkend 
werktuig, neem eens, een trommel, kan 

in 


174 Redeneering over Nuötige: 


in geenen deele Muziekaal heeten; zelfs 
een eentonige, of klank verwekkend, ver- 
diend deeze benaaming in geen eigently- 
ken zin, fchoon men zekerlyk uit vere 
fcheiden eentonige, een Muziekaal Inftru= _ 
ment kan toeftellens; Doch, een een- 
fnaarig, is volkoomen Muziekaal, om dar 
ieder fnaar, door middel van verfchillende 
fpanning en afdeeling, verfcheiden too- 
nen, om nu voortaan geen verder gewag 
te maaken van klanken, kan voortbren= 
‘arb ik ie 7 
Veerachtige lichaamen worden alleen 
tot het verwekken van toonen bekwaam 
gevonden, door dien ze gemaakkelyk tot 
‘ce trillen kunnen worden gebragt, en ook 

hanne trillingen eenigen tyd voortzetten. — 
lichaamen, we ver deelen, naar dat ze ge. 
perft, of by wyze van ftaale veertjes, ge- 
boogen zyn, hunne voorige gedaante weer 
aanneemen „zoo draa ° drukkkend vermoo= 
gen hen vryheid geeft van zich uittezerten» 
noemt men veerachtige of Zlaftigue, en 
des te volmaakter Zlafticg , naar dat ze zich 
volkoomener herftellen, of by de geftadi= 
ge wryving minder merkelyk verlies on- 
dergaan. — Door trillingen verftaa ik; 
heen en weer keerende, flingerwyze be- 
weegingen, hoedanige wy in vry bewoo- 
gen lange en ek fnaaren door bloote 
ĳ OO 


Muziekaale Onderwerpen 175 


pogen, eri in korte en dunne, door behulp 
van vergroot glaazen ontdekken, gelyk 
ook die van luchtdeelen op de oppervlakte 
van water en kwikzilver zichtbaar, en die 
van klokken en ftaaven voelbaar zyn. — 
Dausdanige lichaamen trillen na ontvangen 
aanftooting, om dat hunne deelen, door 
de hevige fchudding zekere veranderingen 
in hunne pooren ondergaande, zich in 
den voorigen ftand trachten te herftel- 
len. — Een fnaar ontvengt ter plaatze daar 
men ze beroert, een bogt; en zulks des 
te eerder, wyl ze nooit volkoomen recht 
is geweeft, ‘er oneindige krachten zouden 
vereifcht worden om ze zodanig te trek. 
ken; Deeze bogt veroorzaakt, dat de 
naafte deelen, van weerkanten getrokken 
wordende, weer op de naafte, werking 
oeffenen. — ze gemakkelyk tot het trillen 
gebragt, om dat ze door de fchudding der 
deelen in beweeging geraakt, en een deel- 
tje minder tegen{tand bied aan een kleene 
bogt, dan het geheel aan een grooter zou= 
de bieden.— fchoon nu een fnaar naa 
geeindigde perfing iets langer en dunner 
word, en een klok by ieder flag iets van 
haare cirkelronde gedaante dreigt te ver- 
liezen, de veerkracht befchikt, dat alle 
als in wanorder geraakte deelen, aleer ze 
noch verre koomen uit te wyken, reets 

wee 


176 Redeneering over Nuttige, 


weder tot zich zelve worden gebragt. — 
ze zetten de trillingen voort; om dat ze 
de verbaazende ifzelheid, in welke ze ge- 
fteld zyn, niet aanftonds kunnen verlies 
zen, ens plotfelyk tot hunne ruft plaats 
weerkeerende, maar aldaar geen ruft via- … 
dende, noodsaakelyk ‘er buiten fpringene 
de en de beweeging hervatten moeten. — 
Houd dan de drukkende magt hen eenigen 
tyd geduurig fterker onder bedwang, ge- 
lyk de ftrykftok eene {naar, de veerkracht 
vermeerdert, zoo lang haar tinnerlyk vere 
moogen zulks toelaat; doch krygen ze 
vryheid van zich uittezetten, de beweeging 
word by tùappen flaauwer, naar maate de 
bewoogen deelen tot hunne eerfte ftand= 
plaars koomen, vermits ze geftadig door 
anderen worden belemmerd, namelyk, tes 
gen de lucht, en vochtige dampen, met 
we'ke dezelve geduurig is bezwangerd, te 
worftelen hebben; tot: ze eindelyk, wan= 
neer de hinderpaalen even groot zyn als 
de eerfte kracht, geheel weer fchynen te 
ruften. 

Het Mutiekaal geluid word, ten aanzien 
der werktuiglyke versen: flechts op 
tweederlei wyze gebooren: ten eerften; 
wanneer twee harde lichaamen, van de- 
welke een, tot trillen kan worden ge- 
bragt, malkander aanftooten; en ten ee 

ens 


Muziekdale Onderwerpen. —_ 177 


den: twee vloeiftoffen, namelyk tegen 
malkander werkende lucht-deelen, in tril 
ling worden gefteld.— Tot de eerfte zoort 
behooren de fnaar-en flag-tuigen, gelyk 
aldaar ruuw gewreeven paarde hair van 
ftrykttokken, pennen, nagels van vinges 
ren of van zilver, kopere ftiften, hotite 
bolleijes, räderen enz: op fnaaren, en 
klepels van allerhande metaal, yvoorj of 
hout op klokken, ftaaven en pauken aan- 
vallen, en ‘er. triilingen in veroorzaaken,= 
tot de tweede; de blaas en windtuigen, 
fluiten, hovoëns twrompêttens waldhode 
ren,; orgel-pypen enz: Ja; de zangftem 
zelve, van dewelke, als een der -grnotfte 
Natuur-wonderen; vervolgens in het by= 
zonder zal worden gehandeld — alle ove- 
rige zoorten van geluid verwekking raaken 
de acouf?yk in ’t gemeen-en niet de toon- 
kunde. — Dat her in blaas en wiridtuigen 
op de trillingen dier gehesle lichaamen, 
noch op dië van hunne binned vlaktens 
aankoomt, biykt hier uit, voor eerft, om 
dat men ‘er ook ftoffen die weinig of geen 
veerkracht hebben, by voorbeeld, lood; 
fteen, leer, bord papier, toe kan gebruis 
ken, ten tweeden dar ieder blaaftuig van 
dezelfde zoort en lengte, hoe verfchillen= 
de de ftoffe zyn mag, zich met gelyke 
kracht laat aanbiaazen, het weik, by al- 

| M dien 


178 ___Redeneering over Nuttige, 


dien de deelen dier werktuigen zelfs moeften 
trijlen, volftrekt onmoogelyk zoude wee- 
zen, dit is dan de zaak: wyl de lucht, als 
een fubtiel lichaam, alle ruimte die doar 
andere lichaamen verlaaten en niet doo 

kunft in ’t ydel gefteld word, vervuld, 
zoo zyn de blaas en windtuigen reets vol 
lucht, en deeze binnenlucht is hier ’e 
toon verwekkend lichaam, maar de lengte 
en wyd te dier Inftrumenten dienen een- 
Iyk om zekere Quantiteit lucht van de 
buiten lucht af te zonderen, en er tril- 
lingen in te verwekken. — De binnen 
lucht zoude zich uitzetten, ten zy de pers. 
fende buiten lucht zulks verhinderde: dee. 
ze hinderpaal word door de kracht van 
inblaazing weggenoomen: dus is de veër- 
kracht der buited lucht de oorzaak, dat 
de beurtelings voortgeftooten en te rug 
gekaatfte binnenlucht, zich trachtende 
te herftellen, trillingen voortbrengt, aan 
die van fnaaren evenreedig.— de lengte 
der blaaftuigen ftaat gelyk met de lengte 
van fhaaren, hunne wydte, met hatre 
dikte; de inblaazende kracht verbeeld het 
drukkend vermoogen, en de veerkracht 
der buitenlucht, de fpanning der fhaar. 
Hoe verfchillend dit laafte ook fchynt, 
nademaal de lucht in blaas en windtuigen 


famengeperft, maar een {naar uitgerekt 
word, 


Mugziekaals Onderwerpen. 179 


word, ten aanzien der uicwerking ftaan 
ze evenwel volkoomen gelyk, vermits de 
trillingen van beide enkelyk voortípruiten 
uit de paoging om weder in hunnen Na- 
tuurlyken Stand te geraaken. — De ftofte 
der blaastuigen moet hard weezens; ten 
einde de lucht deelen ter deeg van malkan- 
der af te fcheiden; de binnen vlaktens 
moeten glad weezen, om aan den loop der 
gins en weer rollende lucht deelen niet 
hinderlyk te vallen; de hoeken, moeten 
vaft geflooten jweezen, op dat de binnen 
gaande lucht niet zoude koomen uit te 
wyken5 vide L« Euler, tentamen nova 
tbeoria Mufice. Petersb: 1739, cap: 1: $ 
23. — ondertusfchen is het iets anders de 
inblaazende kracht en weer iets anders, 
de toon verwekkende ftoffe3 deeze blaaft 
men ‘er niet eerft in, maar breekt flechts, 
door het geene dat men ‘er toevoegd; en 
in de buiten lucht gaat verdwynen, haare 
kracht van traagheid de binnen lucht 
moet langs de vlakte zagtjes worden voort- 
gedreeven, des 'er, naar alle waarfchyne- 
Iykheid, in't midden, een zoorf van een 
luchtzuil ftaan blyft.— De binnenlucht, 
door de kracht van inblaazing verfterkt, 
werkt als met dubbelde kracht, geen won- 
der dan, dat ze tegen de hevige persfing 
der buiten lucht iets vermag, en noch 

M 2 min= 


“ „ 


1ôo _Redeneering over Nnttige, 


minder, dat deeze, in envenreedigheid 
met de: werkende oorzaak, tegenttand 


bied; fchoon men nu aan luidbaar ge- 


maakte blaas en windtuigen ook uitterlyk 
eenige trillingen befpeurd, deeze zyn al- 
zoo weinig ais ‘c-gedreun van nabuurige 
planken, muuren, en Kerk verwelfzelfs, 
oorzaaken der toonen, maar alleenlyk iets 
door ’t geluid by toeval veroorzaakt. — 

Daar zyn zichtbaare en onzichtbaare 
toon verwekkende lichaamen: de eerfte, 


de fnaar en flagtuigen beftaan uit deelen, 


die nooit, behalven in onze verbeelding, 
gantích volkoomen met malkander gelyk 
zyn; de tweede, de binnenlucht van 
laas en windtuigen, uit gelykflachtige 
vloeiftoffe, — wy befpeuren echter om. 
trent deeze laafte zoort van toonverwek- 
king, alwaar deelen van eenerlei Natuur 
elkander in beweeging flellen, nooit val- 
fch geluid, uit den aard der ftoffe ont. 
{taande, des is dezelve, wegens meerder 
overeenftemming tusfehen ’t menigvuldige, 
zekerlyk ook de volmaakfte,— 
Gelykflachtig heeten de toonverwekken. 
de lichaamen, wanneer wy niet anders be- 
merken, of hunne deelen fluiten, uit 
hoofde van eenerlei floffe en geweefzelge- 


Iyke kracht in, daar ze in tegengefteld 


geval, verre van even wel geregelde be- 
wee. 


Muziekaale Onderwerpen. 181 


weeging aan de lucht over te brengen, 
malkanders loop fluiten, door dien zom. 
mige deelen zich reets uitzetten, terwyl 
andere noch geperft worden of inwaards 
gaans zommige reets ruften, terwyl ande- 
re noch beweegen. — 
leder toon verwekkend lichaam heeft 
eene bepaalde grootheid, — veronderfteld 
dat het redelyk geflachtig is, en niet al 
te hevig aangeftooten, of al te verre uit 
zyn ruft plaats gedreeven word; want in 
zulk geval beginnen de deelen, welke de 
kracht van aanftooting onmiddelyk onte 
vangen, fchielyker te beweegen als de an- 
dere volgen kunnen, zoo dat de mede 
werking van eenigen word verhindert; 
daar nu alle beweeging in tyd gefchied, 
van hoe korten duur die ook is, Shet getal 
der trillingen moet als in de volgende 
fecunde, of 6ofs: gedeelte van een inie 
nuut, van dat der voorgaande zekerlyk 
verfchillen, vermits de masfa, zich in ge- 
Iyke kringen verdeelende, naderhand, 
wanneer alle deelen me vereende krach- 
en werken, langzaamer beweest. — an- 
derzins volgt ten opzichte van veerachtie 
ge lichaamen altoos, dat de beweeging , 
niet tegenftaande de onmiddelyk aange 
ftaoten deelen in ’t eerfte moment iets fel- 
ler gboogen raaken, zich door alle dee- 
M 3 ‘len 


182 Redeneering over Nuttige. 


len heen gelykelyk verfpreid; dat de dee- 
len, geftadig met elkander in en uitwaards- 
geande, tot dezelfde beweeging famen 
Jonpen, dat, by voorbeeld, in een {naar 
die vyf voet lengte, en dus 720, of twaalf- 
ce En van een duim bevat, ieder linie 
een 7acfte part van de beweeging draagt — 
Grootheid betekent hier, de menigte van 
deelen, die een geheel ftellen, en tot een 
zelfde beweeging famenwerken; deeze 
word bepaald genaamd, niet alleen om 
cat ieder lichaam flechts een bepaalde 
kracht heeft, en men door teder alles, 
zoch evenveel kan uitvoeren, maar ook 
om dat het getal dier deelen bevatteiyk 
gemaakt of beftemd kan. worden, gelyk 
die van fnaarens klokken, ftaaven thans 
meet en weegbaar zyn. fchoon nu de 
lengte, dikte en fpanning, als driederhan- 
de zaorten van grootheedens zich op zeer 
veríchillende wyze laaten famenvoegen, 
en elkanders gebrek eenigzins kunnen vere 
goeden, ze leveren telkens flechts een be- 
paalde grootheid: aangezien een zelfde 
lichaam ter zelver tyd onmoogelyk een 
meerder en een minder getal van deelen 
vervangen, en men niet meer deelen dan 
‘er voorhanden zyn te werk ftellen kan, 
maar alle deeze in een zelfde moment 
even fchielyk worden Ra aDgen voorts, 

blaaft 


Mluziekaade Onderwerpen. 183 


blaat men een fluit of pyp over, fcheid 
men een gedeelte van een {haar zoo onr 
vaft af, dat de beweeging tot anderen kan 
overgaan, of fpant een (haar feiler aan, 
zoo dat ‘er minder deelen in beweeging 
kunnen raaken, als 'er nu meer buiten de 
kammen worden getrokken, en dus de 
fnaar dunder word, men fteld dadelyk 
eene andere bepaalde grootheid, uit wel 
ke, als uit een verfchillende oorzaak, zee 
kerlyk een verfchillende werking moet 
voorfpruiten. — 

Eene zelfde bepaalde grootheid van een 
ordeutelyk bewoogen toonverwekkend 
lichaatn veroorzaakt s met hoe verfchillen. 
de kracht de voorhanden deelen ook wore 
den bewoogen, in gelyke tyden een gelyk 
getal van trillingen. — fchoon de eertte 
trillingen van fnaaren ongelyk ruimer ge- 
fc! hieden, als de volgende, by dewelke ze 
haare kracht by trappen verliezen, haar 
verder of korter weg neemt in gelyke xe= 
Gen af ern. toe met de kracht welke ze daar 
doe befteeden; ze hebben tot een verder 
weg niet meer tyd van nooden, om datze 
des te meer, dan tot een korter, en ze 
des te minder geboogen en gefpannen zyn. 
De veërkracht doet hen even eens werken 
als flingers, die, hoe flaauw of fterk ze 
moogen gaan, altoos gelyke tyden hou- 

M 4 den; 


- wv 


184 Redeneering over Nuttige: 


den; hebbenze flechts de helft van huns 
ne kracht overig, de weg is ook flechts 
half zoo verre; ontwyken de triùlngen 
Eindelyk onze gewaarwording, haare 
kracht verflaauwt by trappen, zonder dat 
het getal der trillingen, in zekeren tyd 
verwekt, in ’t minfte kan veranderen; zoe 
lang de toonverwekkende lichaamen tril- 
lingen voortbrengen, levert ieder, vol 
gens zyne bepaalde grootheid, uit hoofde 
ven veerkracht, gelykmaatige trillingen; 
dat is, evenveel in ieder kleenfte tydftip — 
Snaaren zyn de bekwaamf{te onderwer-. 
pen cot beproeven van trillingen; wanneer 
men aan koorden van verfchillende lengte, 
gewigten van geiyke zwaarte hangt, en ze 
met gelyke kracht-beweegt, zoo langzaam 
echter, dat men de {lingeringen kan tellen, 
befpeurt men reets. dat haar getal in een 
gegeeven tyd des te grooter is, naar dat 
de koorden minder, en des te kleener 
naar dar ze meerder lengte hebben. In- 
middels wyl zulke telbaare trillingen juift 
niet veel bewyzen, en men rasfe trillingen 
niet tellen, maar wel fnaaren, behoudens 
de lenete, door kammen en vingeren op 
allerhande wyze verkorten, en de ruime 
tens meeten, Ja, fnaaren op planken {pan- 
nens en door vergelyking van haare leng- 
te, dikte en de fpannende kiachten, vol- 
ge Ds 


Muziekaale Onderwerpen, 185 


gens de wetten der beweeging, het getal 
der trillingen, 't welk de gedeeltens tus- 
fchen de kammen, als op welke het hier 
alleenlyk aankoomt, in zekeren tyd moe 
‚ten voortbrengen, uitreekenen kan; zoo 
{laat gemakkelyk te begrypen, dat dierge- 
Iyke toonverwekkende lichaamen hier in- 
zonderheid tot opheldering kunnen dieugn ; 
dat wy by gebrek van fnaaren, van de 
innerlyke Gefchaapenheid der toonen wei- 
nig of niet zouden weeten , en aangaande 
het getal van trillingen in een bepaalden 
tyd verwekt van hagr op alle overige, naar 
evenredigheid moet befluiten. p 
De lichtfte en voorneaamfte ftellingen, 
die zulk een {pannend werktuig, of Jafru- 
mentum Cordofopbicum, een de hand geeft, 
zyn de volgende: {naaren van gelyke lenge 
te, dikte en fpanning, leveren in gelyke 
tyden, volgens de evenredigheid tusfchen 
oorzaaken en werkingen, evenveel trillin- 
gen. — verfchillen ze flechts in. lengtes 
het getal dier trillingen ftaat in omgekeers 
de reden met de lengtens: by voorbeeld; 
__terwyl A: vier voet lang so, maal trilt, 
doet B: van twee voet zulks roo. maal; 
is C; vyf, en D: drie voet lang, C: maakt 
drie trillingen, tegen vyf D:— verfchil- 
lenze enkelyk in de dikte, de trillingen 
ftaan in omgekeerde reden met de middel- 
M 5 lynen; 


186 _ Redeneering over Nuttige, 


Ilynen, zynde namelyk in een gegeeven 
tyd des te minder, naar dat hy kleener 
is. Verfchillen ze alleen in fpanning het 
getal der voornoemde crrillingen is als de 
vierkant wortelen der fpannende gewich- 
ten: te weeten, A: door een pond gefpan. 
nen, maakt in eenen zelfden tyd half zoo 
veeltriilingen, als B: aan welke vier pond 
hangt, voorts; men kan nagaan, hoe veel 
trilling@n deeze of geene {naar in zekeren 
tyd moet afleggen, hoewel flechts langs 
een vry gemakkelyken weg. vide Euler; 
«bi fupra, cap: 1. $ 10. 36 — het vol- 
gende voorftel zal de zaak misfchien be- 
vattelyker maaken. 

Snaaren zyn kleene cylinders, of val- 
zuilen; haare lengte flaat gelyk met de 
hoogte, haare zwaarte met de masfe, haare 
dikte met de middellynen der cylinders. 
ineen cylinder is ieder linie van hoogte, 
eene reste linie, als men dan de opper- 
vlakte aanftoo:, worden regte linien in 
kromme verandert: want de oppervlakte 
raakende, beroert men insgelyks den om. 
trek dier kringen, welke de oppervlakte 
ftellen , en naar maate van welker ruimer 
vierkant de kracht van aanftooting tot een 
grooter menigte van deelen overgaat, en 
grooter bochten in de kringen verwekt, 
voyez, croufar, traite du boas, loc. cit. 

pag: 


Muziekaale Onderwerpen. 187 


Pag: 257. ed 1715.— gelyker wyze ont- 
vangen ook langer en dikker fnaaren, we- 
gene het meerder getal van deelen, op 
welke de beweeging zich verfpreid, ea 
minder gefpannen fnaaren, die wegens 
minder veerkracht, minder tegenftand 
kunnen bieden, grooter bochten, maar 
korte, dunne en feller gefpande, uit te« 
gen geftelde reden, kleener bochten, — 
Hoe grooter de bochten worden, des te 
meer, hoe kleener des te.minder tyd word 
er tot herftelling vereifcht: dienvolgens; 
des te langzaamer beweegen ze in het 
eerfte geval des te fneller in 't tweede. — 
Hoe langzaamer ze beweegen, des te 
minder, hoe fnetiler, des te meer triilin- 
gen worden ’er in een zelfden tyd geboo- 
ren; kortelyk, het getal der trillingen, 
door fnaaren in zekeren tyd verwekt, is 
des te kleener, na dat de fnaaren langer, 
dikker en flapper, des te grooter, na dat 
ze korter, dunner en ftyver gefpannen 
zyn. — 

De Muziekaale Inftrumenten fchynen 
beftemd om de lucht aan de gang te helpen 
en gelegenheid te geeven tot het vertoo« 
nen van haare wonderbaare veerkracht. — 
foaaren moeten gefpannen weezen, zulten 
ze haare veerkracht te werk {tellen , wane 
neer men die echter op ftoelen, of tegens 

muu- 


188 Redeneering over Nuttige. 


‚ muurenfpant, dan blykt genoegzaam, dats 
zy op zulk een dun lichaam, als de lucht 
is, weinig vermoogen hebben; dies word 
de kracht der fnaaren verttrekt. deels, 
door het veerachtig hout der kiankboo- 
dems, deels, door kunne holtigheid en 
door kleene openingen ‘er in gemaakt, 
op dat de lucht hen van verfcheide kanten 
te gelyk zoude kunnen omringen. — Dit 
alles werkt te famen tot ’t persfen en 
voortftooten der aangrenzende luchtdee- 
len; hoewel deeze beweeging, naar alle 
waarfchynelykheid, niet voorvalt in de 
geheele masfa der lucht, gelyk by de wind, 
alwaar de luchtdeelen flechts als voorge- 
ftuwt worden, maar alleenlyk, in haar 
kleenfte en veerachtigfte deelen, tot % 
aanneemen en: voortzetten van trillingen 
beft bekwaam. — Dusdanige luchtdeeltje 
ontvangen gelykmaatige trillende bewees 
gingen; nademaal de lucht, als veerach- 
tige vloeiftoffe, alle ooit verzinnelyke in- 
drukzels kan overneemen: Ja, Krings of 
golfswyze ingerichte beweegingen: door 
dien in veerachtige lichaamen, op ieder 
persfing eene uitípreiding volgt, en op 
deeze weder een tweede persfing enz: be- 
weegingen waarlyk, die buiten twyffel 
eene wonder aangenaame vertooning zou- 
den maaken, als *t moogelyk waare 0 
Ca 


Muziekaale Onderwerpen. 189 


dezelve door ’t oog te ontdekken, — zoo 
dra men een fteens of iets anders in 't 
water gooyt, befpeurt men, dat ‘er eerft 
maar een kring uit ontftaat, die terftond 
zvn beweeging mededeeld aan een tweede; 
deeze weder, aan een derde enz: Die vere 
gelyking tusfchen de voortplanting van 
waterkringen en luchtgolven is aardig gee 
noeg ter opheldering, Ja, de eenigftes 
die wy hebben; maar echter op verre naa 
niet volledig, dus moeft zy ons billyk 
piet verleiden tot de onzekere ftelling, als 
of in de luchtdeelen telkens ook voor eerft 
raar een golf , die aanftonds andere zoort- 
gelyke voorteelt, konde worden verwekt: 
wie, by voorbeeld, midden in een ruime 
kamer eene viool hoord, wier toonen aller 
weeges te rechter en ter linker zyde des 
uitvoerders, even klaar tot ’e gehoor koo- 
men, die zoude geenzins kunnen bepaalen, 
waar ter plaatze die gewaande eer{te lucht= 
golf haare geboorte heeft ontvangen. —= 
Het fchynt veel eer over eenkomftiger met 
den aard der zaake, dat ieder bepaald getal 
van trillingen, door een toon verwekkend 
lichaam in zeker tydftip voortgebragt, 
teffens aan alle kanten, van waar geen hin- 
derpaal zich opdoet, in de aangrenzende 
luchtdeelen eene menigte golven veroorg 
zaakt, waar uic terftond, met een onbee 


grijs 


199 _Redeneering over Nutti ge. 


grypelyke fnelheid, andere izoortgelyke 
golven worden verwekt, van dewelke ie. 
der, ° getal van trillingen, de eerfte gol- 
ven ingedrukt, fliptelyk overneemt, be- 
houd en tot onze gehoortuigen overs 

brengt. —= 
Laat ons de gemelde vergelyking nader 
befchouwen, om te enderzoeken, of en 
in hoe verre de voorplanting der luchtgol« 
ven daar door konde warden opgeheldert.— 
ieder waterkring ontvangt zyne beweeging 
van de naaftvolgende; daar koomen tel 
kens meer deelen aanvlieten, dan ‘er noo. 
dig zyn tot de vereffening van de opper- 
vlakte, en deeze worden telkens verder 
achterwaards gedreeven, dan zyn in ’t 
heen gaan voor uit liepen: dus werfpreid 
de beweeging zich geduurig verder, en 
daar worden geftadig meer kringen vere 
wekt, die echter by trappen zwakker 
worden, naar maate dat de kracht van den 
eerften, reets verminderd en by na ver- 
dweenen is. gelykerwyze worden ’er ook 
geduurig meer luchtgolven geteeld, die 
des te minder kracht influiten, naar dat 
zy van ’t middelpunt namelyk, van ’t toon- 
verwekkend lichaam, een verder afftand 
hebben. — De volgende waterkringen wor- 
den klaarder, dan de eerfte, om dat zy 
in ‘t begin zeer veel tegenftand ontmoeten, 
maar 


Muziekaale Onderwerpen. 19 


maar naderhand altoos minder: volgens 
dezelfde reden befpeurt men ook, dat de 
toonen in een maatigen afftaad van 't mid. 
delpunt, onderfcheidentlyker tot de bevat- 
ting koomen, dan wanneer men ‘er aller= 
raaft ftaat, of tc oor ‘er boven houd, —= 
Het minfte van de beweeging, die 't ge- 
zicht in ’t water bemerkt, naa dat een 
fteen aldaar wierd ingeworpen, is toe te 
fchryven aan de fteen zelve; gelyk men 
„ook ’t minfte van °c geene, wat in eenige 
afgelegenheid tot * gehoor koomt, kan 
toeeigenen aan de toon verwekkende lice 
haamen, door welker behulp de luchtgol- 
ven flechts wierden aan de gang gebragt, 
De deelen van-bewoogen vloeiftoffen be. 
hoeven niet, gelyk die van f{naaren eu 
klokken, tot hunne voorige ftandplaacfen 
weder te keeren; genoeg, dat. ze elders 
eene ruftplaats vinden, tot zy wederom 
van nieuws in beweeging worden gefteld.—. 
verzwakt nu de eerfte kring, door den ge- 
ftadigen tegenftand der persfende lucht, 
dan begint de tweede insgelyks te verflau= 
wen, en vermindert teffens de kracht van 
den derden: de eerífte, kunnen reets ver= 
dweenen zyn, terwyl een honderdfte, 
eerft te voorfchyn koomt: en waar zy 
niet kunnen heen reiken, daar is van hun- 
beweeging ook niets te bemerken; doch, 

| an- 


192 Red over Nuttige. 


anderzins hebben fcherpziende en oplet- 
tende iets voor uits en blinde kunsen in 
’t geheel daar van geene bevatting vormen. 
Dit alles aat zich op de luchtgolven en 
op ’t gehoor gemakkclyk toepasfen; nu 
moeten we ook zien, waar aan ’% nier 
hapert, 

rt, De waterkringen erde flechts op 
de oppervlakte van 't water geteeld; maar 
% geluid word als in ’t ingewand der lucht - 
verwekt; de golven worden midden in de. Ô 
lucht gemaakt, en loopen door dezelve 
na booven, na beneden en na alle zy- 
den heenen. vzde Musfchenbrock, Natuur 
kunde S. 1448. ed: 1739. 

2. Waterkringen worden enkelyk vóorte 
gedreeven door hunne zwaarte; maar de 
luchtgolven worden voortgeplant door veer- 
kracht; de eerfte verbeelden flingers, die 
getrokken zynde ryzen en daalen; de 
tweede beftaan uit krachten, die na ont= 
vangen aanftooting trillen. voyez, Zi yr 
del’ acad: Royale, 1737. pag: 138 . 

_ Memoire 1737. PaE- 7. 

3. Waterkringen houden niet lang ftand; 
doch omtrent luchtgolven heeft ’er ook 
duurzaamheid plaats. 

4. Aan Waterkringen verftrekt ieder 
hard lichaam tot een onverwinnelyk hin- 
derpaal, zoo dat zy ’t graf vinden ter 

| plaate 


Muziekaale Onderwerpen. 193 


plaatze’ van hunne geboorte, daar integen- 
deel ’t geluid zich langs deezen weg mer- 
kelyk verfterken en zelfs op een bekoor« 
Iyke wyze te rug kaatfen laat 

s. Men kan ter zelver tyd verfcheide 
toonen verwekken, die nooit door ver- 
menging tot een worden, maar van dewel« 
ke ieder, zich nevens andere zoo klaar 
laat bevatten, als of het flechts een toon 
waare; dus moeten ’er zekerlyk luchtgol- 
ven, die ieder een verfchillend getal van 
trillingen influicen, zonder verwarring on- 
der malkander. loopen, Miracle fans être 
_comprisl iets het welk in het water geen- 
zins aangaat, | Reg 

6. De waterkringen beweegen des té 
fneller of langzaamer, naar maate dat ’% 
‚geene, wat men in 't water werpt, zwaar- 
der of lichter en van meerder of minder 
hoogte koomt afftuiten; maar aan de lucht 
is de onveranderlyke wet voorgefchreeven;, 
zelfs by een ganfch ongelyk getal van tril- 
lingen, altoos gelykmaatige fnelheid in den 
loop hunner golven te moeten bewaaren: 
de veerkracht brengt te wege, dat twe 
toonen van ganfch verfchillende hoogte, 
in een zelfde tydítip verwekt, ter plaatze 
… waar men beide noch onderfcheidentlyk 
‚kan verneemen, te gelyk toe ‘€ gehoor 
koomen, — | | 

N No. 


194 ___« Redeneering over Nuttige. 


Nopens ’t wonderbaar maakzel van onze 
gehoottuygen, daar omtrent kan men om- 
ftandis bericht ontmoeten in de gefchriften 
der Natuur ECONIDEN en uit dezelve laat 
zich insgely! ks afneemen, dat het maatgee: 
zang niet kan beftemt -weezen tot een vere: 
maak der ooren; ‘aangezien deeze, even. 
weinig bezef kunnen hebben van geluid, 
als een pen van letters, als een pinceel 
van kouieuren en als een vel papier van ’c 
geene 'er op gefchreeven ftaac, Immers 
vermaak onderfteld bewuttheid: das is de 
waarheid der zaake, dat de ziel hoort, 
„door ‘t kanaal der ooren, Schoon de ge- 
woone uiedrukkingen, de Muziek moet 
aangenaam weezen voor de vooren; een 
misflag, welke het oor niet bemerkt, is 
geen misflag, en alle zoortgelyke, in den. 
burgerlyken omgang, alzoo wel verdraa= 
gelyk zyn; als die van ’c op envondergaan 
der zonne, in den mond van wyze Copera 
nikaanen, moet zulks echter ons niet vers 
hinderen in, des noods, behooriyk onder- 
fcheid te maaken tusfchen ooren, als lic= 
haamelyke werktuigen, „gehoor, als een 
vermoogen; en Hooren, als eene daadelyk- 
heid der ziele, — Ten anderen, die ge. 
fchriften erinneren, dat men de ziel, by 
het hooren van geluid, niet kan aanmerken 


als onafhangkelyk van den ftaat der. hars- 
de fenen 


_Muziekaale Onderwerpen, 195 


fenen en van dien, des zenuw geftels in ’ 
gemeen; dat wy namelyk flaapeloos en 
mec gezonde openftaande ooien onder ' 
bereik der werking van geluid geevende 
lichaamen geraakende, niet alleen geene 
keur meer hebben, of wy hooren willen 
dan niet, aangezien ’t geluid zyne wer- 
king doet, het mag ons lief of leedwee. 
zen; maar dat zelfs de wyze van bevat- 
ting, hoedanig iets ons zal klinken, ge- 
heel buiten onze macht is, Wy BnAEN 
geenzins te wege brengen, dat, by voor- 
beeld, het gekwak van een kikvorfch ons 
eveneens voorkoomt, als de zang van een 
Nachtegaal; het gebuider van grof gefchut 
alseen dwars-fluit; een Trompet , als een 
Viool enz: maar wy zyn volftrekt gehou- 
den, om alle indrukken zoodanig te ont 
vangen, als dezelve volgens den aard der 
bewoogen lichaamen, volgens de manier 
van beweeging en in overeenkomft met on= 
ze gefteldh eid, ons koomen aandoen. — 

voor ’t overige, ken iemand uit de gemel- 
‚de achtbaare gefchriften ook leeren begry- 
‚pen, op hoedanige wyze onze ziel de ge- 
waarwording van ’t geluid ontvangt; hoe 
uit eene ftoffelyke afbeelding in de gehoor 
„zenuw, een onftoffelyk denkbeeld word 
gevormd; zoo is hem zulks zeer gaarn te 
„gunnen. — My aangaande, ik weet daar 


Na van 


196 Redeneering over Nuttige, 


van verder niets, dan dat de gewaarwors 
ding van toonen, tér gelegenheid van en 
in evenredigheid met zekere wiffelvallig- 
heeden, in orze gehoortuigen verwekt, 
opkocmt en veroorzaakt word; dat de 
toon verwekkende lichaamen werking oef. 
fenen op de lucht, deeze op de gehoor. 
tuigen, en deeze wederom op de ziel, 
Nu kunnen wy in des te vollediger zin 
van de toonen handelen, en de toon vere 
wekkende beweegingen van de toonen 
zelfs. als oorzaaken van werkingen onder- 
fcheiden ; zorder toevlucht te neemen tot 
de ouderwetfche termen Senus primus eh 
fecundus: men zâe Nieuwentyds wereld be- 
"_fchouwing, pag: 240. Ed: 1725. 

Een kiank of toon oniítaat uit een bee 
paald getal van trillingen in zeker een tyd- 
flip, en verfchillende toonen. fpruiten uit 
cen verfchillend getal van trillingen, ge- 
duurende een zelfde tydftip in de lucht 
veroorzaakt en tot onze bevatting overgee 
bragt. — ieder gelyk flachtig en behoor- 
Iyk in beweeging gefteld toonverwekkend 
lichaam, in zeker eenen tyd, een zeker 
gctal ven trillingen leverende, ontvangen 
onze ooren, door middel van luchtdeelen, 
in zekere order, hun beurtelings trillende 
aanvallende en ontwykende, klaare indruk 
ken, en uit deeze, word klaare bevatting 


ge- 


Muziekaale Onderwerpen | 27 


gebooren, — ‘t maatgezang vereifcht zinge 
baare toonen, en uit hooide van de ge- 
melde bevatting, worden de toonen zing= 
baar voor ons; overzulks leggen gelyk 
maatige trillingen den Grondflag tot 
maatgezang. Het zelfde getal van trilline 
gen word door de luchtgolven dikwylis 
herhaald; dus heeft hier oplettendheid 
plaats, door dien in een volgend oogenblik 
zich laat bevatten, wat in een naaft voor- 
gaande ontglipte; geen wonder dan, dat 
iemand, die anderzins om zoo te fpreeken, 
maar een half gehoor heeft, toonen ftipter 
kan ouderfcheiden, dan ooit woorden. 
Het tegendeel van dit ailes, befpeurt men 
voor eerft, warneer de luchtdeelen tot 
geene golven gebragt, maar voortgeftuuwt 
worden; ten anderen, wanneer fchielyk 
ontfpannen luchtdeelen de ooren op een- 
maal als Overftelpen , gelyk by “losbranden 
van grof gefchur, of van een fmaphaan 
ten derden wanneer de voortteeling van 
luchtgolven door ongelykflachtige werk 
oorzaaken word geftuit, In alle deeze ge- 
vallen, zyn ‘er trillingen genoeg voorhan= 
den, nochtans word ’er verder niets vere 
wekt, dan een duiftere en verwarde be- 
vatting, om dat ’t aan gelykmaarige trillin- 
gen ontbreekt, of ’t welk ’%t zelfde is. 
dewyl in ieder kleenfte cydítip niet even- 

N 3 veel 


198 Redeneering over Nuttige. 


veel trillingen verloopen: daarom zeet 
men, ten aanzien van lange fnaaren en 
groo e@ klokken, als welke, om dat haare 
deelen zelden ten naaften by gelykflachtig 
zyn, lieden van delikaate ooren dikwyls 
met ftrydige of zoogenaamde bytoonen 
_quellen; ieder toon fpruit als uit een meng- 
zel van toontjes, vermits ieder deeltje van 
t toonverwekkend lichaam hier ‘t zyne 
tot het geluid moet bybrengen, en de 
Jucht onmoogelyk reiner golven vormen s / 
voortplanten, en tot onze oofen overvoe= 
ren kan, dan de gemelde lichaamen, als 
werkende oorzaaken, hear indrukken. =— 

Het weezen ‘van verfchillende toonen, 
beftaat derhalven in de verfchillende be= 
paalde grootheeden, door welke zy’ wor- 
den veroorzaakt; een langer {naar heeft 
een andere grootheid, dan eene korte, … 
dienvolgens, werkt zy ook anders en fteld 
de luchtdeelen op een andere manier in 
_ beweeging; andere zoorten van luchtgol- 
„ven verwekken in onze ooren andere in- 
drukzels, en met deeze gaan wederom ale 
dere begrippen gepaard. — 

De Natuurkundigen bewyzen ganfch 
wel, dat de toonen van fnaaren en klok- 
ken nier uit de merkelyke zicht-en. voele 

baare trillingen worden gebooren, maat 


alleenlyk, uit zekere ongevoelige in hun- 
ne 


N 


Muwatekaale Onderwerpen 199 


ne kleenfte deeltjes verwekt. Doch daar 
aan behoeven wy ons weinig te kreunen: 


fnaaren en klokken zyn op verre na de 
geheele Muziek niets deeze ondervindin. 


gen betreffen alleenlyk de minft volmaak{te 
zoort van toonverwekking, zynde dus 
geenzins toepasfelyk op blaas en windtui= 
gen, veel min, op mine alle {naaren 
en klokken luiden ook juift niet valfch, 
èn in valfche klokken voert toch altoos 


eén toon, door andere te overitlemmen, 


Te, 


het oppergebied; dach wy. moeten onders 
fcheiden 'tgeluid, en de bepaalde hoogte 
of den toun. Schoon de trillingen, door 
toonverwekkende lichaamen onmiddelyk 
verwekt, zelden tot onze gewaarwording 
koomen; genoeg dat wy doorgaans zoorte 


gelyke ontvangen uit de eerfte voortgee 


teeld; zomwylea flechts wederom gekaat= 


fte, die de oorfpronkelyke, geheel ver- 


doovens en te mets ook deeze en: geene. 


Het gaat hier even eens, als met de licht- 


ftraalens vide Engelhard, Phys: $esr. De 
Natuur heeft een voordeel, het welk ons 


van geen dienít konde weezen, opgeof. 


ferd, ten einde ons veel grooter genoegen 
te befchikken, en door verfterkte, meer- 


„der klaarheid influitende luchtgolven, zelfs 


in een verren afftand, hoorende te ver- 


ak isen en te beweegen, =— 


N 4 | Naa= 


300 Redeneering over Nuttige, 


Nadien de meních vry onbekend blyft 


aan zich zelven, en de ontleedkundigen 
geene navraag kunnen houden, tot wat 
einde een geftorven perfoon de zenuw 
veezeltjes van verfchillende lengte, welke 
zy by manier van klavier {haaren geplaatft , 
inde holligheeden en pypen van ’t zooge- 
naamd doolhof der ooren ontmoeten, heeft 
gebruikt, zyn eenige geleerden tot de ge- 
dachten gekaomen, als of ieder van die 
veezeltjes flechts tot 't verwekken van een 
toon, zonder meer, beftemd was; voyen 
croufaz. wbi f/upra pag: 37. 174. en dat 
‘er daarom onder de luchtdeeltjes mede 
zulk een verbaazend groot ondeifcheid wees 
zen moets dat zekere deeltjes alleenlyk tot 
de beweeging van zekere oorveezeltjes 
moeten dienen; jnvoegen de nabuurige 
luchtbolletjes, tot verwekking van andere 
toonen beftemd, als dan maar ‚oppervlak- 
kig aangedaan, doch niet levendig gaande 
gemaakt wierden. voyez, / Hifts de Ù 
acads royale, 1737. pag: 134. Mem: 1737. 
pag: 1 .. — op die manier moeft niet 
alleen ieder hoekje, een oneindig gedeelte 
van alle ooit verzinnelyke zoorten van 
luchtgolven, ter verwekking van ieder 
toon vereifcht, ín zich bevatten, gemerkt 


ieder toon zich allerweegen laat voortbren- 


gen; maar wanneer men eene fnaar of 
eene 


Î 


Muziekaale Onderwerpen. aot 


eene pyp, allengskens hooger of laager 
ftett, dan moeften ’er ook, in ieder oo= 
genblik, andere zoorten van luchtdeelen 
aan de gang zyn; daar ‘t evenwel, naar 
myn gedachten, bevattelyker is, dat de- 
zelfde kleenfte luchtdeelen flechts op een 
andere wyze worden aangedaan, en dat 
ieder van hun, alzoo wel tot de overyoe= 
ring van ieder toon, als ieder lichcftraal - 
„tot die van elk kouleur kan dienen. 

Laage toonen zyn een uitwerkzel van ’c 
minder en hooge toonen van ’t meerder 
getal van trillingen, door toonverwekken. 
de lichaamen, geduurende zeker tydftip; 
in de lucht veroorzaakt en tot onze bevat- 
ting overgebragt. — fnagren leggen in een 
gegeeven tyd des te minder trillingen af, 
naar dat zyn langer, dikker en flapper, 
en des te meerder naar dat zy korter, dun- 
ner en ftyver gefpannen zyn; door dien 
zy in teerfte geval langzaamer, maar in 
*t tweede zich fneller verroeren; ’ welk 
men op alle overige toonverwekkende lic= 
haamen, naar evenredigheid veilig mag 
toepasfen. — vermits van de beweegende 
oorzaaken niets tot ons koomt, en alle 
trillingen, die wy gewaar worden, tril- 
lende luchtdeelen zyn, zoo moeten wy 
voornaam letten op ‘t geene, wat in de 
lgcht en in ons voorvalt; By luchtgolven, 

N 


S die 


202 Redeneering over Nuttige. 


die binnen een zeker tydftip, een minder 
getal van trillingen in zich bevatten, ont- 
vangen onze ooren langzaamer, minderen 
min aan een hangende ftooten, doch by 
een meerder getal, fneller ‚ meer en ras- 
fer op malkander volgende, hun beurte- 
lings ontwykende en van nieuws weder 
aanvallende ftooten.— voelen wy ons 
oorvlies, geduurende zeker tydítip, door 
minder ftooten, dan ín een voorgaande 
aangedaan, zoo noemen wy de toonen 
laag, maar bemerken wy meerder ftooten 
dan noemen wy dezelve hoog; en naar 
maate dat wy zulk een getal, in betrek- 
king tot anderen kleender of grooter bee 
merken , noemen wyze ook laager of hoo- 
ger: daarom zeggen eenige hedendaagíche 
Philofophen, ten bewyze dat onze ziel 
veele dingen; waar van zy geen bewuft- 
heid heeft, kan werkftellig maaken: de 
ziel telt geduurig, als wy Muziek hooren, 
zonder te weeten, dat zy telt , ziet kruger 
zielenleere , pag: 114. — de vraag is: Raad 
de ziel het {tipte getal der trillingen van 
ieder toon? doch dit zal men niet dure 
ven beweeren, want dan was ons begrip 
duidelyk, by aldien wy de kenmerken 
van onderfcheiding aan anderen konden 
beduiden. — wat zal ons dan ‘t tellen 
baaten, als wy daar mede niet verder kao- 

men 


 Musiekaale On lerwerpen. 403 


men? Het is dankens-waard, dat grond 
geleerde mannen de Maugiek- kunde ver- 
klaaren voor ongemeen dienitig tot ophele 
dering van den aart der aangenaamheid van 
allen dingen! éb/dem kruger pag. 118 120 
om myne ziele intusfchen niette veel 
wonderkracht toe te eigenen,'zoo beken 
ik openhartig; dat ik my, by hooger en 
lJaager toonen, noch nooit heb opgehou- 
den met tellen, maar dat ik die evenwel, 
zonder ooit te misfen, klaar bemerke; 
eveneens gelyk ik by een concert, een ta- 
melyken afftand van de Muziekanten,;, 
aanftonds onfeilbaar weet, in wat grond. 
toon men begint, vervolgt en eindigt, 
zonder dat ik ooit iemand zoude Kunnen 
beduiden, door wat kenmerk ik, by voors 
beeld, E. mol over de groote, van Ee 
over de groote derde en van alle overige 
gebruikelyke grondtoonen, onderfcheide. 
kortelyk, wy hebben van laager en hoo- 
ger-toonen een. klaar, maar geen duidelyk 
begrip. — 

Muziekaale Taftrumerten {tellen , betee 
kent te wege brengen, dat harmonie ize 
fpeelruigen, neem eens klavecimbels, ten 
aanzien van ieder klanktrap, in zekere 
tydftippen een bepaald getal van trillingen 
leveren. — Toonen die te laag zyn, heb- 
ben te weinig trillingen, en die te hoog 

Zyn; 


204 Redeneering over Nuttige. 


zyn, hebben te veel, in beide gevallen 
noemen wy ze ontíteld; maar hun geral 
is bepaald, by aldien ‘er geen een merke 
lyke trilling te min noch te veel is, en 
wie zulks befchikt, die; ftelt ze in het vere 
eifchte accoord. — Het gefcherpt Muzie= 
kaal gehoor, doet hier 't werk, en dit 
vermoogen laat zich door ’t behandelen 
van geftreeken {naartuigen, Ja zelfs door 
middel van twee eenfsaarige werktuigen, 
een Monochordum en fonometre, krachtig 
op fcherpen: doch een klavierift van den 
aart der geftreeken {naartuigen garfch on- 
kundig, is voor 't fyne der Muzjekaale _ 
Theorie niet ter deeg vatbaar. — 
Gelyk nu in de Natuur, volgens alle 

waarí{chynelykheid, ontelbaare beweegine 
gen voorvallen, welker uitwerkzels, we- 
gens gebrek van overeenkomft met onze 
gefteldheid, wy niet bemerken: zoo kun- 
nen ‘er ook veele toonverwekkende be- 
weegingen moogelyk zyn, die wegens al 
te langzaame of al te fchielyke trillingen , 
ganích geene werking hebben op onze oo- 
ren, maar tot een geheel ander oogmerk 
moeten ftrekken; overzulks hebben wy 't 
Muziekaal geluid aantemerken als een 
linie , die juift niet oneindig is doch alwaar 
wy van wederzyden geen einde kunnen ont- 
dekken. videMstzler , Mu/? bibli: tom: t. 

Pars. 3. 


Musgiekaale Onderwerpen. vos 


pars. 3. pag: 63. — In Orgelen, alwaar ftem- 
men van 32. em vam xr. voet toonmaat 
Zyn; ontmoet men negen octaven, ruime 
ten van verfchillende hoogte, als: 

1. Van 32. tot 1TÓ. VOEt;s | 

2. 8 16. s 8. ==, 


3e - 8 ad 4. EUR, 
4 6E 4 8 A —=j 
s. 8 de 3 Ee —3 inde eenvoetige 
ftem 
6 vC ss" Ce, 
J. 8 C, s C, EN 
8. s TC. s CC, — 
GC. 2 ZE. —:s En dit is alles 


9. 

wat ’t gefcherpfte menfchelyk gehoor kan 
onderfcheiden. uit de Memorie de |’ acade- 
wie Royale pag: 408. gedrukt 1713. blykt, 
dat iemand de moeite heeft genoomen; 
om de trillingen van ieder klanktrap ; tot 
15. octaven toe, op het papier te ftellen 
men kan nochwel 15, Oétaven daar by voe- 
gen, maar waartoe zal ‘t dienen ? genoeg als 
wy, ten aanzien van de voornoemde 9. octa- 
ven , 9. maal in meetkundige progreflie aldus 
voorttellen 1 =23 I== 43 1e=89 IT --1Ó3 I= 
325 I= Ó4) I=- 1283 1--2569 Tee SI23 
en zoo de laagfte als hoogfte toonen noch 
onderfcheidentlyk verneemen, dat wy dan 
toonen onderfcheiden , die als 1. tegen $r2. 
ftaan Een wonderbaar vermogen , den men- 
íche verleend, word by * onderfcheiden 


van 


ij 


n zulke {ubtile dingen Blnkhnaid Ì doel! 
a betoonde waarheeden id bin SEEne re 
denen van twyffelmg over. ' 

De bevattelyke toonen. in laage, mid. 
deïbaare en hooge verdeelende ; kan men 
zich, by den ruimen voorraad der in ge. 
reedheid zynde toonen nader uitdrukkens 
fchoon het van zelfs volgt, dat de woor- 
den laag, en hoog; alzoo wel als die van 
fterk en zwak, groot en kleen, zwaar en 
ligt enz: niet voltrekt, maar flechts, op= 
zichtelyk, of in vergelyking met anderen ; 
zyn dantemerken: wie, by voorbeeld, ’ 
geluid van kleene fluiten meeft gewoon is; 
die rekent dat ‚van een Altviool reets voor 
laag, fchoon ’ zelve aan iemand, die 
flechts Bas inftrumenten behandeld, als 
hoog voorkoomt. — 

Alles wat veroorzaakt; dat de lachtdee- 
len, in zeker tydítip, meer of fneller tril- 
lingen voortbrengen, dient tot verhooging, 
en wat minder of langzaamer trillingen in - 
hun verwekt, tot verlaaging van toonen. -= 

Hoe meer men het gedeelte eener (naar, 
% welk trillingen kan aanneemen, door 
afperking verkort, des te kleener boog be- 
fchreid zy, des te eerder herfteld. zy zich 
en hervat de-beweeging, zoo lang zy daar 
_toe kracht overig heeft; des te {neller be- 
„weegt zy zich, des te meer trillingen ver« 

wekt 


206 Redeneering over Nuttige, 


Muziekaale Onderwerpene 207 
wekt zy, geduurende zeker een tydftip in 


…_ de lucht, des te meer trillingen brengt de 


lucht tot onze ooren en begrippen over 
gevolgelyk des te hooger toon; gelyk ’% 
tegendeel van dit alles, de reden aanwy{t 
van desfelfs meerder laagte, — en wan- 
neer by een harmonieus orgelfpel, gelyk 
men zegt, de wind uitgaat, dan gaan ale 
le toonen eensflags naar de kelder, we- 
gens de flaauwer beweeging by den  laat- 
_ften ademtocht; ten anderen ‘hoe langer 
en wyder eene pyp ís, des te meer toon- 
« verwekkende ftoffe vervangt zy, des;te 
verder weg heeft de binnenlucht afteleg. 
gen, des te meer tegenftand ontmoet zy; 
des te langzaamer beweeg: zy zich, bee 
houdens dezelfde ‘kracht van inblaazing, 
des te minder trillingen veroorzaakt zy in 
een gegeven tyd, by gevolg ís de toon 
des-te laager, en in een tegengefteld gee 
val des te hooger — word. eene pyp ges 
dekt of boven toegemaakt, dan volbrengt 
zy in een zelfden tyd maar half zoo veel 
trillingen: aangezien de binnenlucht boven 
geen uitgang vindende, te rug keeren en 
een weg van dubbelde lengte moet afleg. 
gen, het welk van dezelfde uitwerking is, 
als of zulke pypen eens zoo lang waaren 
__fehoon de vaardige aenfpraak nu eenigzins 

word belemmerd. sss voorts in klokken 


ge- 


208 _Redeneering over Nuttige, 


gefchieden de trillingen volgens geheele 
andere wetten, dan in fhaaren, vermits 
de ronde gedaante hier groote. verfchei- 
_dendheid- veroorzaakt, gelyk men zulks 
klaar bemerkt aan opgehangen klompen 
van dezelfde ftoffe en zwaarte: haar meer 
der wydte ftaat -gelyk met de meerder 
dikte, haar meerder dikte eveneens als van 
ftaaven en glaazen, met de feller fpanning 
van fnaaren. Maakt men klokken en ftaa= 
ven dunder; dan worden de toonen laas 
ger, hoewel zy teffens iets van hunne 
kracht en eigenfchap verliezen, maakt 
men dezelve korter, zy worden hooger ; 
om dat in ’t eerfte geval , deelen die we. 
gens minder fpanning, grooter bocht ont=. 
vangen, langzamer; En in ’t tweede ge-= 
val, minder deelen, eveneens gefpannen ; 
fchielyker beweegen, insgelyks onder glas 
zen ‚ van eenerlei ftoffe en maakzel, leve- 
ren rs dikte, hooger toonen,” die naar 
maate men daar in meer en zwaâre voch- 
ten giet, laager worden, door dien de 
deelen, hoe minder zy zich kunnen uits 
zetten, des te langzaamer in beweeging 
worden gefteld. — in fluiten en zoortge- 
lyke blaaftuigen, zyn de toonen afhankes 
Iyk, eerftelyk, van meerder of minder 
ftopping der gaaten, als waar door de weg 
welke de binnenlucht heeft afteleggens 


by 


Muziekaale Onderwerpen. 20 


by manier van min of meer afgeperkte 
fnaaren, verfcheidendiyk word versengd 
of verkort; ten anderen, van meerder ine 
geblaazen kracht, die uit hoofde van fnel- 
ler, beweeging, hooger toonen veroor- 
zaaks, Dewyl nu de binnentucht langs de 
vlakte moet voortoopen, zoo koom: ’ 
by dusdanige blaaftuigen voornaam aan op 
de lengte, invoegen de wydte, by wyze 
van dikker fnaarens byzonderlyk dient tot 
bevordering van meerder fterkte, fchoon 
zy 't gebrek van lengte eenigzins kan 
vergoeden; hoewel ‘er ook telkens zekere 
evenredigheid van de wydte tegens de 
lengte word vereifcht; wide Mitzler, uli 
Jupra, tom: I. pars 5. pag: g4.— & pars 
6. pag: 5.— en by volflagen gebrek van 
deeze evenredigheid; een blaaftuig ganích 
geen geluid meer levert, — verder by 
Blaatuigen die men, gelyk Trompetten en- 
walthootens, alleenlyk door den adem ree 
geert; worden toonen vereifchts, die de 
blaazer als daarin zingt, mits dat hy zich 
bepaalt by zulke, voor dewelke zyn In- 
{trument vatbaar is; die toonen worden 
als dan wonderbaar verfterkt, ’t getal der 
trillingen, in de naafte deelen van de 
luchteylinder veroorzaakt, gaat terfrond 
over tot de raafte, en dus wordde toon- 
verwekkende beweeging langs de binnen- 

ERR 8 Re vlakte 


Î \ 


910 Redeneering ever Nuttige, 


vlakte voortgedreeven; tot hoe laager 
grondtoon een nieuwmodifch waldhooren 
zal dienen, des te langer of vande moet 
* zetftuk weezen. — 

De verfchillende trappen van de veer- 
kracht „der zichtbaare toonverwekkende 
lichaamen en die der lucht, baaren groote 
veranderingen in de laagte en hoogte der 
toonen s nadien de veerkracht alleen, zee 
kere lichaamen bekwaam maakt tot de ver= 
wekking van toonen, zoo is ’t ganfch geen 
wonder, dat. zy by verfchillende veer 
kracht, verfchillende toonen leveren; de 
ondervinding leerd, dat de veer kracht der 
lucht, door. den ‘dampkring en „andere 
doorvloeyende fyne ftoffen, grootelyks 
kan worden vermeerderd en verminderd; 
dat die van de zichtbaare toonverwekken- 
de lichaamen, fchoon onveranderd. bly- 
vende in de luchtpomp, ten klaaren be- 
wyze, dat zy Van die der lucht niet af. 
hangt, echter doorgaans af en toeneemt in 
evenredigheid met de veerkracht der lucht; 
welker aandoening en perfing zy moeten 
ondergaan; dat de digtheid der lucht en 
haare veerkracht, altoos in gelyvke reden 
ftaan, dat de gemelde werktuigen, groo- 
ter veerkracht hebben in de koude, vers 
mits hunne deelen als dan vafter famenge- 
drongen, de pooren. vra geflooten en van 

vreem. 


{ 


„worden gefpannen als zy zulks eenizzins 
O 2 


4 
Muziekaale Ondewerpen. 2 


vreemde ftoffen meer bevryd zyn: kort, 


dat die veerkracht mn 't gemeen grooter is 
by digte, koude en drooge, en anders 
kleende: by dunne, warme en vochtige 
lucht. — - Deeze fioffe, vereifcht in der 
daad-langduurige en neer{tige proefneemin- 
gen; dienvolgens, naauwkeurige Mano, 
termo en hygrometers: want de Barome- 
ter, de zwaarte der lucht aanwyzende, 1s 
hier van geen zondertingen dienít, ver- 
mits heete en koude lucht ook gelyke 
zwaarte hebben kan, de eerfte door de 


menigte van toevloeyende dampen, en de 


tweede door de eigenaardige ftoffe, mín- 
der ruimte beflaande, waar uit dan alleen 
volgt, dat blaas en windruigen in ‘t eerfte 
geval minder,. maar in ’%t tweede meer 
kiimnkbaare materie inhouden. — _ 
Voorbeelden van eenerhande werkin- 
gen, uit tegengeftelde oorzaaken ont- 
ftaande, befpeuren wy inosgelyks aan ’t 
fpringen der fnaaren, welker deelen, 


voor al die der dermfndaren, de droogte 
ontbind en de vochtigheid doet krimpen: 


wordende dus in ’t eerfte geval, als afze- 


__tornd, maar in ’t tweede, feller dan zy 


kunnen veelen uitgerekt, indien de 
fnaaren haare veerkracht ter deeg te werk 
zulten ftellen, dan moesten ze zoo ftyf 


kun- 


han 


212 Redeneering over Nuttig, 


kunnen dulden; gelyk zy nu deels door de 
fpanning, deels door de beweegende 
macht, Groote wisfelwalligheden in haare 
pooren moeten ondergaan; zoo volgt van 
zelve, dat men, inzonderheid by de mid- 
delbaare toonen, op klaveeimbels, vry 
wat fraaren kan fpaaren, indien men by 
felle fpanning niet teffens geduurig aan= 


flaat, maar haar alvoorens een weinigje 


ruft gund en alleen op eene manier doet 
lyden, 

De toonen van fnaartuigen zyn by kou 
der lucht hooger, en by warmer. lucht 
laager; zoo de fnaaren, als de klankbo- 
dems, hebben in kouder lucht grooter 
veerkracht: dus brengenze in zeker een 
tycftip, meer trijlingen voort, gevolgelyk 
hooger toonen , eveneens als of de fnearen 
feller gefpannen waaren; in tegendeel, 
hoewarmer een Miuziekkamer word, des 
te meer vermindert de veerkracht der 
klinkbaare lichaamen, het welk veroot= 
zaakt, dat de {naaren, als minder uitge- 
rekt, langzaamer beweegen, en dus laager 
toonen verwekken, | 

De toonen van blaaftuigen en van ’ 
pypwerk in orgels (aldus genaamd ter on- 
derfcheiding van de roer of tongwerken ) 
zyn by kouder lucht laager, en by war- 


mer lncht hooger; kouder lucht digter of 


vafter 


Muziekaale Onderwerpen. 213 


vafter faamen gehoopt zynde, zoo ont 
moet de inblaazende kracht als dan meer 
tegenftant, dus baart de langzaamer be- 
woogen binnenlucht laager roonen; daar 
integendeel dunner lucht, eveneens ais 
een dunne fhaar, zulk een tegenftant niet 
kunnende bieden, maar gemakkelyker en 
{neller bewoogen wordende, in gelyke” 
tyden meer trillingen veroorzaakt, dien- 
volgens hooger toonen, — Dit gaat zoo 
verre, dat volgens uitreekeningen van 
wiskuuftenaarss opgemaakt naar den laagz- 
ften en hoogften ftand van den Mercurius 
in Baro en Termometers, de fluir en vale 
ftemmen der, orgels, met een woord ’% 
pypwerk, in ‘t koudíte weër een geheelen 
toon laager zal ftaan, dan in de heetfte 
lucht, vide Euler, tentamen, cap: 1. 38. 
altans wie van tWee gelyktoonige blaaftui- 
gen 4 een, een wyle tyds in koude, en 
cander in warme luett ftelé, die zat met 
der haaft eenig verfchil kunnen bemerken , 
en de ondervinding leert, dat de toonen 
van fluiten, na dat men eenigen tyd ’er 
op geblaazen heeft, gelyk ook die van py« 
pen, door warme handen aangeraakt, ter« 
ftond hooger worden, zekerlyk om aat de 
binnenlucht dan verdund word, en dijn. 
ner lucht fneller beweegt. Daar en teze 
zyn de toonen van tongwerken in orgelen, 
8, 3 Rae 


x als p 
214 __Redeneering over Nuttige. 
namelyk, van Trompetten,  Bazuinen;, 
voxhumana enz: eveneens als die’ van 
fnaartuigen, by kouder lücht hooger, en 
by warmer lucht laager; hier word de 
lacht niet in beweeging getteid door zoorte 
gelyke deelen, maar door middel van een 
koperplaatje, ’t tongetje genaamd: dus 
koomt * hier niet aan op de lucht, maar 
op de hoedanigheid dier iens ydewel.’ 
ke harder ‘en veerachtiger zynde dan de 
lucht, haaren tegenftand gemakkelyk bree- 
ken en overwinnen kunnen; gelyk de on- 
dervinding zelfs de grofsfinids leert, dat 
warm metaal iets langer is dan koud, een 
ziertje krimpen, en in de warmte Zich een. 
_weirigje verder uitzetten; in ’ eerfte gee 
val, iets korter zynde en feller persfende; 
is de uitwerking dezelfde, als of men de 
koperdraad, door welke zy worden be- 
_ftierd, iets om laag had geflaagen, dus 
veroorzaken Zy, ‘wegens grooter veer- 
kracht en {neller beweegings hooger too. 
ten, en zulks te meer, naar” maate dat 
de lucht kouder is; terwyl zy in ’t tweede 
‘geval, iets langer en flapper gefpannen 
zynde, langzaamer beweegen, gevolge- 
lyk; near maate van meerder warmte, 
laaver toonen verwekken.— ook is hier 
de. minfte verandering, alzoo wel als in 
Concerten, alwaar naar en blaaftuigen by 
elkan- 


Muziekaale Onderwerpen, 215 


elkanderen zyn, des te merkelyker, we 
gens den tegengeftelden loop, welken-pyp 
en tongwerken houden; ftemmen nu dee« 
ze met geene, die door toedoen der lucht; 
nooit anders, dan volgens meetkundige 
proportie, buiten den toon raaken, te 
hoog, zoo {laat men de koperdraat iets 
om hoog, als wanneer ’t tongetje langer 
wordende, langzaamer begint te bewee- 
gen, maar fremmen ze te laag, dan ftaat 
men die draad zoo verre om laag, tot ’t 
tongetje, tans verkort, fneller beweegen- 
de, ’t getal van trillingen, tot den begeer- 
den toon vereifcht, naauwkeurig oplee 

Melsen Ziri Et | 
De fterkte der.toonen is een uitwerkzel 
van de grooter kracht, waar mede ieders 
eerfte luchtgolven worden gevormt; een 
zelfde portie van lucht is buiten twyffel 
tot t overneemen van een meerder en van 
een minder getal trillingen in een zelfden 
tyd, op zich zelve aangemerkt, even be- 
kwaam, en dus voor ’t verwekken van 
hooge en laage toonen even vatbaar, ook 
neemt zy alle indrukken zodanig overs als 
‚de toonverwekkende lichaamen die ops 
geeven, maar de veerkracht dier lichaa- 
men en de beweegende macht, graotelyks 
verfchillend zynde, zoo worden ook de 
lucht- deelen met zeer verfchillende kracht 
O 4 aan 


216 \Redeneering over „Nuttige, 


aan de gang gebragt: ieder portie lucht 
laat zich, behoudens ’t zeifde getal vrillin- 
gen, met zeer verfchillende nadruk pers- 
fen en voortftooten; dubbeide kracht 
werkt niet op een dubbelde portie van 
lucht, maar perft dezelfde masfa eens zoo 
hevig; deeze kan zich eens zoo fel uitzet- 
ten, en houd evenwel noch des te meer 
kracht owerig tot de voortteeling van meer 
golven — In’ nabyheid met *t toonver- 
wekkend lichaam worden onze gehoortui. 
gen tans keviger aangedaan, hoewel de 
“toonen, in een matigen afftand onder- 
fcheidendlyker tot de bevatting koomen. — 
wanneer wy nu bemerken, dat onze 00- 
ren, door gelykmaatige' trillingen, leven- 
diger dan anders worden getrotien, en wy 
zelfs in een verren afftand ‘van ’t middel- 
punt, dusdanige trillingen gewaar worden; 
zoo noemen wy de toonen “erk; wanreer 


zy noch levendige indrukken verfchaffen, | 


noch verre kunnen reiken, zwak; en naat 
mate dat zulke indrukken levendiger of 
flaauwer zyn, en de uitwerkzelen meet of 
min verre zich kunnen verfpreiden, zwak- 


ker of fterker.— fterke toonen, die in een — 


verren afftand tot ’t gehoor koomen; 
noemt men alzoo te recht uitwerkzelen 
van een grooter menigte bewoogen lucht- 


deelen; en ’t Ae van zelve, dat. de. 


fterk= 


Muziekaulg Onderwes pen. 217 


flerkte eens zelfden toons, by fcherper 
Natuurlyk gehoor en den ongelyken e 
ftand, krachtig kan vefchillen. — In” 

gemeen volgt cok, dat onder twee DÉ 
meer toonen van ganfch verichiliende 
fterkte, welke ter zelve tyd ons oorvlies 
aandoen) zulk een, die den fterkften in- 
druk verwekt, in % byzonder en voor zoo 
verre hy *tgeiuid van anderen geheel ver. 
dooft, alleen in aanmerking koomt.— op 
dezen grond beruften de vulftemmen in 
orgels: by voorbeeld, een fesquialt levert 
op de toets van Cs G, Es; opE, B, G 
kruiss op Gs D. ; dienvolgens op C. 
EK. G. teffens B. D 6 kruis B, by gebrek 
van ervarenheid, zoude men durven wed. 
den, dat daar uit nooit geen verdraaglyk 
geluid konde ontftaan.— Hoe fterker nu 
zekere toonen zyn, des te meer kracht tot 
verdooving van anderen vervangen zy en in, 
hoe verder afftand men die hoort, des te 
meer zy by 't middel punt, doorgaans reets 
verzwakt: aangezien, de luchtgolven des te 
minder kracht overig hebben, naar dat zy 
reets meer golven hebben voortgeteelt. — 
Dat nu de fterkte en de hoogte der toonen 
geenzins van elkanderen afhangen, maar 
dat de toonen alzoo wel fterk en laag, als 
fterk en hoog, alzoo wel zwak en laag, aìs 
belan en hoog kunren weezen, zulks be- 


Os wy= 


218 Redeneering over Nuttige. 


‚. 


wyzen, de orgelftemmen;, en ten aanzien 
„van geftreeken fnaartuigen, kan de fterkte 
van een, zelfde toon, volgens zommigen, 
voyez’ Hifloire de U academie Royale 1700. 
Pag: 175. in 72. trappen verfchillen, ech. 
ter blyft hy, behoudens de zelfde. groote 
heid; uit hoofde van de veerkracht der 
lucht, altoos dezelfde toons. Ja, de on. 


3 


3 


dervinding leert, dat een hevige voor of _ 
tegen wind, de toonen iets verhaaften, 


verder verfpreiden, „of vertraagen, doch 


aangaande de laagte en hoogte, niets daar 


aan veranderen kan. | 

Alles wat tot feller persfing van eerfte 
luchtgolven, en dus tot voortteeling van 
meer golven, mede werkt, dient tot be- 
vordeting van meerder {terkte der toonen; 
hier toe behooren in der daad: 

r, De gemelde vulftemmen in orgels; 
vermits ftrydige geluiden, door anderen 
volkoomen overftemt, feller doorzetten; 
hoewel daar mede, voor gefcherpte ooren, 
altyd noch eenig gieren verzeld gaat, het 
_ welk verwarde begrippen verwekt: tot wat 

inde hier. verfcheide fterke regifters ter 


zelve tyd gebruikt, en de koppelingen van 


de klavieren zullen verftrekken, zulks is 

een iegelyk genoeg bekent, — verders 
koomen in aanmerking ; 

2. Het veerachtig hout der klankbodems 

_ tot 


‚ Muziekaale Onderwerpen. 219 


tot fnaartuigen; ’t welk klinkbaar weezen 
ven echter op zich zelf. noch geen eigen 
“toon hebben moet; weshalven glas, koper 
en andere veerachtize ftoffen hier geenzins 
van dientt kunnen weezen; 

3, Hunne holligheeden en openingen; 

4: De meerder dikte van {naaren; hoe- 
welt ten aanzien van de gelykmeatige 
fterkte aller-toonen eens zelf den tnaartuig 
ook inzonderheid aankoomt op de gelyk 
aardigheid van t hour, ’t welk op zommi- 
ge plaatzen dunder zynde dan elders, al- 
daar zekerlyk minder toonítraalen doet 
_afituiten; gelyk by voorbeeld menig Clavi- 
„cimbel gelykmaatig fterke toonen levert in 
de Discant en in de Bas, maar niet in de 
Tenor of in de geftreepen octaaf; een ge- 
brek, 't welk door dikker haaren eenige 
zins geholpen, hoewel niet volkoomen 
weggenoomen wordt; — 
_ 5. Zeker lak of gom, op de klankbo- 
dems van fnaartuigen door ftrykftokken 
geregeert:  verftrekkende tot zoodanige 
_ fluiting der pooren, die de luchtdeelen 
feller te rue kaatft, zonder nochtans hin- 
derlyk te vallen aan de beweeging ;—= 

6. De zuiverheid der eenftem mige en 
gelykluidende toonen van een #elfde zagt- 
luidend. Inftrument: by voorbeeld, een 
Clavicordium ofClavicimbel, wiens fnaa- 

| ren 


220 Redeneering over Nuttige, 


ren behoorlyk in ’t accoord ftaan, zal bee 
ter doordringen, dan een ontfteld, om 
dat de luchtgolven in ‘t eerfte geval, ele 
kanderen verfterken, maar anders malkan= 
ders loop ftremmen; by na even eens als 
ongelykflachtige toon verwekkende lichaa- 
mens Doch iets anders is t in orgelen met 
dé zoogenaamde wada maris alwaar men op 
ieder toets van een preftant van 8. voet, 
ten minften in de Discant, twee pypen 
plaatft, die opzettelyk niet zuiver gefteld 
zynde, kleere, en zoo veel doenlyk is; 
gelykmaatige zweeving hebben moeten, 
ten einde de Baaren der zee aftefchetzen; 

s. De harde veerachtige ftoffe der Blaas- 
tuigen, als welke door feller persfing te 
veroorzaaken, de buitenlucht des te ge- 
weldiger | in bewepging ftelt; 

8. De meeder wydte van Blaas en winde 
tuigen, mits ín behoorlyke evenredigheid 
ftaande tegens de lengten; | 

g. De beweegende machten: neem eens, 
de kopere tangenten op Clavicordiën, de 
rave pennen, in behoorlyke ‘breedte, op 
Clavicimbels en fpinetten, de verfchillen. 
de klepels tot klokken en ftaaven, ftevig= 
fyn en ruuw gewreeven paardehair op 
 ftrykftokken, de kracht van den beftiere 

der», enz: | 

zo. De wyze van beweeging, dar men 

na- 


Muziekaale Onderwerperi. aaf 


pamelyk een Inftrument behoorlyk aantaft, 
alle toonen ‘er ter deeg uithaald, en ’t 
zelve echter niet al te fel beroert, ver= 
mits de toonen in zulk een geval niet ale 
leen minder zuiverheid verkrygen, maar 
ook eerder verdwynen , om dat de volgen- 
de trillingen langzaamer worden. 

ix. De ftandplaatzen, naar dat dezelve 
tot de verzaameling en’ bewaaring der 
luchtgolven bequaamer, en van weeke 
lichaamen, die ’t geluid als verflinden, 
meer bewryd zyn: weshalven dan een zelfe 
de Muziek Inftrument in de vrye lucht, 
op 't water en in deeze of geene vertrek» 
ken, zeer ongelyke werking doet. 

12, De verfterking , die de luchtgolven , 
onderwege; van harde nabuurige lichaae 
men ontvangen. — zyn 'er eenigen om- 
trent, die unifoons of oCtaven- wyze kun. 
nen mede klinken, dan praatenze ongee 
vraagt mede, wanneer zulke trillingen, 
als tot hunne Geboorte worden vereifcht » 
hun van ter zyde aanvallen: zoo draa men, 
by voorbeeld, boven een fraai, wel be- 
fnaard Clavicembel, in de ftiptelyk vera 
eifchte hoogte, roept, zingt of fpeeld A, 
zal de {naar A daadelyk geluid geeven; 
fnaaren van luiten, aan de wand hangen- 
de, koomen ter aanfpraak, zoo draa men 
haare toonen treft; in een kamer, alwaar 

| ver= 


809 Redeneering over Nuttige 


verfcheide eveneens geftelde vioolen han- 
gen, zullen de loste {naaren eener-viool 
daar men op ftrykt, veel fterker luiden 
dan elders: ja, men kan glazen, inzon-= 
„derheid wyde en grove, die veel lucht 
vervangen, en uit ongelykflagtige deelen 
bettaan, do r fchreeuwen, hlaazen en 
fpeslen, doen berften, vide Morhof, dis- 
fers defcypho vitreo voce humana fraëta. 
kiel 163. te weeten. de ttpte toon van 
zulk een glass in nabyheid, op eene vio- 


loncel, eEnige maalen aansegeeven zyn- 


de. begint *t glas als te zingen, hoe dik- 
wyls men dien toon langzaam, op de 
maat, ook herhaalt, ‘t zingt mtede, tot 


men een ganích forde ftreek, vlak tegen. 
‘de maat doet, dan knikt ’t, om-dat ze 


deel jes in hunne werking, met vereende 
krachten in en buitewaards te gaan, wore 
den geftumt.— en misfchien is porcelain, 
ftuk voor ftuk fchuins op losfe plankjes (taan- 
des ìn die gevallen, mede aan gevaar onder- 
hevis, zelfs andere harde lichaamen , voor 
gelykmaatige trillingen niet vatbaar, kun= 
nen te wege brengen, dat de luchtgolven 
met veel grooter kracht hunnen weg vere 
volgen, en in beflooten pleatzen te rug 
wyken: daarom bediende men zich te Athe- 
nen, op ‘t vermaard Bachus- tooneel. van 
20. metaale vaaten of tonnen, naaft de 

muur 


Muziekaale Onderwerpen. 22% 


muur op dunne yzere ftangen ruftende, 
woyes Guilletiere, Athenes ancienne et nou 
velle pag: 328. en by de Romeinen, van 
rondom gehangen fchilden, door welke 
de ftemmen der Akteurs ongelooflyk wier= 
den verfterkt. Behalven dusdanige ge- 
brooken tooren, koomen mede in aans 
merking de te rug gekaatfte door verder 
afgelegene harde lichaamen veroorzaakt, 
iets, waar van men in de Natuur- kundi- 
ge verhandelingen doorgaans uitvoerig be- 

richt ontmoet. — A 
De verfchillende veerkracht der lucht 
baart insgelyks groote verandering in de 
fterkte der toonen; zy veroorzaakt dat 
de toonen zomwylen als te zoek raaken,; 
verflonden en in de Geboorte gefmoord 
worden, maar ook op andere tyden, ons 
als onder de hand aanwasfen, invoegen 
de zangftemmen en fpeeltuigen zich zel- 
ven fchynen te overtreffen; in ’: eerfte 
geval noemen wy de toonen dompig, of 
dof; in ‘tc tweede doordringende, of hel. 
der, ’t is gemakkelyk te begrypen, dat de 
eerfte luchtgolven met grooter kracht 
worden gevormt en hunne werking onge- 
lyk verder verfpreiden , wanneer de lucht- 
deelen vafter famengedrongen en van 
mift, nevel of andere dampen meer be- 
vryd zyns zy gaan zelfs verder by nacht, 
dan 


bod Redeneering over Nuttige. 

dan over dag; niet, om dat de breeking 
der zonneftraalen hinderlyk valt aan de 
voortplanting van * geluid, maar dewyl 
de lucht gemeenlyk digter, kouder en 
drooger is by nacht. Dit zal vermoedelyk 
de oorzaak weezen, waarom men op eens 
zaeme plaatzen, wegens haar Echo ver- 
maard, meer Echo's hoort by nacht, dan 
over dag. vide Kircherus Phonur gia üb: r. 
wyders, door dien de dunne min veerach- 
tise lucht, volgens geloofw aardig bericht, 
giet Derbams Natuur-kunde, “pag: Ed 1728. 
veroorzaakt, dat een piftcoifchoot; die 
in vaileyen een vervaarlyk geraas verwekt ; 
op de toppen van hooge bergen zulk een 
flaauw geluid geeft; als of ’er flechts een 
ftokje wierde gebrooken; zoo moogen wy 
vrvelyk befluiten, dat onze Muziek Inftru- 
menten aldaar van geen dienft zouden 
weezen, maar dat de fynfte luchtdeelen 
( Aether ) ter overvoering van de lichte 
ftraalen beftemd;, onze gehoortuigen niet 
genoegzaam eurie aandoen. — 

Alle ruimte, langs welke bevattelyke 
toonen zich verfpreiden, moet van alle 
kanten bezet weezen met zoortgelyke 
luch:golven. — Dat ik het zag, zeidde de 
blinde! immers geen beweegend lichaam 
kan tot een afgelegen plaats koomen, zon= 
der alle tusfchen leggende ruimten dee 

oor 


Muziekaale Onderwerpen 225 


daor te loopen: wanneer wy dan, by. Voor=. 
beeld, de wal rond wandelen, terwyl een 
fraai klokfpel midden in de {tad, neem 
gens , in den afítand van een Quartier uur 
gaans zich hooren laat; dan zyn alle ruime 
tens tusfchen ’ttoon verwekkend lichaam 
en onze ‘ooren, onder en booven, met 
diergelyke luchtgolven vervult, zonder dat 
een ’er van ooit eene andere overdwarft. 
Wat een wonder! Wat geneugte! Wereld? 
hoe vermaakelyk! De Natuur- kundigen 
weeten ons terverhaalen , hoe verre tge- 
luid zich kan, verfpreiden, vide Euler; 
inctamen, „Cap: 14. Dit ziet enkelyk 
daar op, wanneer by voorbeeld, van twee 
perfoonen, die volgens naauwkeurig egaale 
gaande fecundewyzers, een affpraak heb= 
ben gehouden, de een aan den oever der 
_ Zee te fchevening een grof gefchut loft, 
terwyl de andere op den toren van de 
groote Kerk in ’s Hage de fecunde gade 
flaat, wanneer ’t geluid tot zyne ooren 
koomt, eri daar uit afneemt, hoe veel fecuns 
dent zelve onderwege heeft doorgebragt; 
Doch al konde ’t geluid vanfchewening tot 
Utrecht reiken: zoo hebbendeeze waarnee- 
mingen echter geene betrekking tot de 
Toon. kunde, en ieder weet, dat ’ geluid 
van Een Clavicordium zich onmoogelyk 
„even verre; als dat van een trompet kan. 
verfpreiden, — | 

| ' » 


236 _ Redeneering over Nuttige. 


Defterke toonen kan men verdeelen in 
volle en fchelle, en ce zwakke in dunne 
en zagte.— De volle of zwaare toonen 
verwekken levendiger, maar de fchelle 
fcherper indrukzelen; de eerfte vullen ’ 
oor ten eeríften , en de andere koomen ’t 
zeive als kittelende aanvallen, en worde 
allengskens bemicnelyker: teder  zoort 
vind zyne liefhebbers, gelyvk de Blonde 
en Bruinetten, — In orgelf temmen leveren 
de wyde Menfùüuren, of Cylinders, vol- 
ler, en de naauwe en fcheunfche pypen; 
{cheiler toonen; zelfs ieder Glavicimbel 
van twee en acht voet, levert voorbeel. 
den daar van; te meer als anderen ‘er tuse 
fchen leggen: {naaren, die de kam meer: 
zvon, een kleender boog befchryvende, 
{pannen de luchtgolven iets naauwer aan: 
dies luidt de voorfte acht voet fcheller ; 
de achterfte voller. Door dunne toonenver= 
ftaa ik zulke, die weg gensgebrek van masfa!, 
minder kracht hebben, en door zagtes 
die (terker konden weezèn, ten waare men 
zulks opzettelyk verhinderde: — wie meer 
behaagen heeft in dupne als zwaare toonen; 
die gebruikt by de Clavicimbels kraye in 
fiede van ravepennen; doch in het gemeen 
noemt men zegt, Wat fterker klinken kon= 
de. gelvk by voorbeeld, een luit. regis= 
ter. — fterke en laage toonen kan men met 

een 


Musiekaale Onderwerpen, 227 


een woord, Grove noemen; ftefke en 
hooge, fyne; zwakke en laage, itompes; 
zwakke en hooge, tedere. — onze gelteide 
heid verffrekt ook in deezen tot een regel. 
maat: wyl alte hevige beweegingen, die 
‘coör-geweefzel eenigzins in gevaar van 
fcheuring ftellen, uic kracht van de ongee 
noegelyke aandoening, terftomnd daar mede 
verzeld gaande, ons noodwendig mishaa. 
gen, eù wy, wanneer ’c aankoomt op le« 
vendige en fcherpe indrukzels, toonen die 
van genoegzaame fterkte ontbloot zyn; 
weinig rekenen. — 

De “duurzaamheid der toonen; ontftaat 
uit de aanhoûúdende persfing van ’t druk- 
kend vermoogen; zy vind derhalven geen 
plaats in vry bewoogen toonverwekkende 
lichaamen: namelyk in Clavicimbel én 
harpfnaaren, klok en ftaaffpe!len enz: wele 
ke toonen, die eerít gebooren worden ; 
wanneer de drukkende magt wykt; en on- 
ze ooren eerlang weder ontwyken, men 
in tegenftelling „- afgebrookene, vlugge of 
kortftondige kan noemen, mits dezelve 
behoorlyk onderfcheidend> van doffe, die 
uit ganfch andere oorzaaken van korten 
duur zyn. waar zulk eene duurzaars 
heid moogelyk is, daar kan men ook de 
fterkte der toonen by trappen vermeerde- 
ten: dit is reets op orgels, by gekoppelde 

ie, 3 Cla- 


223 Redeneering over Nuttige. 
Clavieren eenigzins doenlyk, hoewel mer 
bekennen moer, dat de zangftemimen, de 
… geftreeken fhaartuigen, en zelfg eenige 
blaaftuigen hier in veel voor uiet hebben: 
boven de gewoone Clavieren, — Dat nu 
allerhande zoorten var toonen, grove en 
fyne, flompe en tedere; vatbaar zyn voor 
duurzaamheid, daar van kunnen de orgel 
ftemmên insgelyke tE bewys leveren, — 
Duurzaame toonen verfchillen van andere 
eigentlyk zoogenaamde fterke, byzonder 4 
hier in, dat zy lang achter een in gelyke 
fterkte kunnen worden bevat: de kracht 
der eerfte luchtgolven blyít dezelfde, zoo 
lang het drukkend vermoogen haar als on- 
der bedwang houd, dus blyven zy ook bee 
kwaem tot de voortteeling van des te meer 
gol ven. —= 
® De zuiverheid der toonen fpruit voort, 
uit ’ flipt getal der wereifchte trillingen, 
uit de gelykaardigheid der deelen van 
toonverwekkende lichaatnen, en uit de 
gladdigheid en droogte van hunne opper 
vlakten5 het eeríte is een uitwerkzel van 
kunft, Ja, eea zoort van meetkunde, 
waar toe echter ongeletterden reeis be. 
kwaem zyn; ten aanzien van dusdanige zui- 
verheidzest men te recht: rein gefteld, ús 
balf gefpeeld, ten tweeden, de toonen zyn 
zuiver, wanneer hunne ftipte hoogte 
oor 


Muziekaale Onderwerpen. 220 


door geene ftrydig ge of zoogenaamde by- 
toonen, onzeker word gemaakt, en ander- 
zins valích. hier komt ® taan op innerlyke 
oorzaaken, Van ons niet afhangende: het 
gaat hier eveneens met ’ gehoor » als met 
andere zinnen: de mindere volmaaktheid 
der deelen, bevordert zomwylen de meer- 
dere volmaaktheid van ’t geheel , wat wy niet 
bemerken, dat quelt ons niet; hadden we 
zulk een {cherp gehoor, als haazen, dan 
zouden we buiten twyffel meer valfche 
toonen ontdekken, en misfchien menig 
{naar en flagtuig, ’t welk ons nu ftrcelende 

voorkoomt; ongenoegelyk vinden. — De 
vraag is alieenlyk, of de firydigheid be- 
dekt. blyft, en eindelyk overheerfche en 
verdooft wordende, ten aanzien van on= 
ze bevatting, verdwynt, als wanzeer wy 
gewoon zyn, de toonen zuiver te noemen: 
gemerk 1 minft onvolmaakte voor volmaakt 
doorgaat, — ten derden , de toonen worden 
zuiver, uit hoofde van gladde en drooge 
oppervlakten, van welke de luchtdeelen 
als onbeiemmerd afftuiten en met'zekere 
vaardigheid op ‘t gehoor aanvallen; de on= 
dervinding leërt, dar fpeeltuigen , mics in 
maatige droogte, als hun elemear, be= 
waard, door 't gebruik, of 't zoogenaam- 
de ufpeelen, piet alleen in fterkte aan 
winnen, voor zoo verre de droogte hunre 

P 3 _dee- 


\ 
230 ___Redeneering over Nuttige. 
d-elen vafter famendringt, maar ook in 


zuiverheid: verkrygende langs deezen weg 


iets, ’t welk de hand des makers hun niet 
volkoomen konde byzetten: vermoedelyk; 


om dat eenige ongelykflachtige deelen ale 


dus vereffent, de pooren tot den vereifch= 
ten doortogt der lucht bequaamer gemaast 


ende vppervlakten mver gepolyft worden; 


J:5 zy leert, dat vezeltjes. van niet ter 
deez afgeknipte Clavicimbel pennen, reets 
hinderlyk vallen aan den. vryen loop der 
luchtdeelen; deeze zoort van onzuivere 
toonen, door uiterlyke oorzaaken vere 
wekt; kan men, ter onderfcheiding van 
de beide voornoemde, ruwe of fchorre 
noemen: en in ’t gemeen ftaat °t vaft by 
keurlyke hefhebbers, dat oncftelde, val 
fehe en ruwe toonen, van zuivere, vere 
{crillen als kwelling van verluftiging des 
geelts. — 


De groote veerkracht der lucht, bevor- 


dert insgelyks de meerdere duurzaamheid 
en zuiverheid der toonen; men kan ’t des 
te langer. uithouden by het zingen en blaa- 
zen. hoe meer reine lucht in plaats van 
d-mpige daar by word ingeademt; de (haa- 
ren houden beter toon, dan in buyachtig 
weer; de fchroeven en trekkers van de 
Miuziekaa'e Inftrumenten laaten zich. ge- 
mekkelyker regeeren: doch overmaatige 

we 


Muziekaale Onderwerpen. o3t 


droogte doet het hout krimpen, waar te- 
gen, ten aanzien van orgelregifters, die 
zich niet ter deeg laaren ftoppen, en dus 
veroorzaaken, dat zommige toonen als On- 
gevraagt mede praaten, geen beter middel 
is, dan geduld, toc 'er wederom vochtig- 
heid in de lucht komt, als wanneer men, 
zulk gebrek aanfkonds van zelve herfteid 
vind; ‘hier uit volgt, dat de grooter veer- 
krache der lucht, met matige droogte ver= 
zeld, het bekwaam:t Saifben is tot 'c genot 
van wonder aangenaam Muziekaal genoee 
gens en dat Zy, welken de Muziek’ nooit 
anders genoeglyk klinkt, dan by de kaars) 
van ‘t rechte lach der liefhebbers noch 
niet Zyn. _— 

De zang{tem is een wonder der Natuur 5 
De middellyn der glottis kan in de zang 
oeffening, zelfs ten opzichte van de ruim. 
fte menfchelyke keelen, geen linie, of 
twaalfde deel van een duim. bedraagen: 
nochtans fpruit uit kleen verfchil tus« 
fchen zulke middellynens ’ groot onder- 
{cheid van laage middeibaare en hooge 
_zangftemmen; wat meer is: men kan na- 
gaan, dat die kleene middellyn zich in de 
zang oefening op verfcheide duifend ‘wy- 
zen moet verdeelen.— De voormeÂ Felyke 
Toon-kundize Heer Dopart. Zifs: de } 
acad; Roy:-1699. pee: 27 — 32. rin: 1699. 
P 4 248: 


232 Redenzering over Nuttige, 


Pag: 308,— 359. fteld ’er, zonder vere 
grooting, 9632. te weeren, in een octaaf 
301, en dus in tweé octaven, die de meefte 
zangers kunnen bereiken; bei! toonen van 
gelyke tusfchen wydte.— wy kunnen,” 
zegt hy, noch veel naauwer toonen voort- 
brengen, doch laat ons flechts 't gemelde 
getal verdubbelen: 1204. De fterkte van 
ieder duurzaame toon kan 72. maal groo 
ter worden, men ftellie nu enkelyk vier 
maal, dus 4816. en aan de formeering van 
ieder toon hebben beide de lipjes der glot- 
tis evenveel deel, dus 9632. — Deeze 
laatfte genhbetderite fluit verfchillen in, 
kleender dan een 54fte gedeelte der middel. 
lynen van een zyden draad, fevenmaal 
dunder als een hoofdhair; verfchillen noch- 
tans, die een gefcherpt gehoor flipt kan 
onderfcheiden. — alle kunítige Muziek aale 
Iaftrumenten moeten hunne behoorlyke 
lengte en wydte hebben, of daar kan niets 

mede uitgericht worden, hier in tegendeel 
kunnen de Baszangers; binnen een. Óm- 
trek, die nooit boven zes duim kan be- 
draagen, toonen voortbrengen, die pypen 
van 8. voet lengte vereisfchen; waar zul- 
len wy hier de proportie vinden? het vers 
fchil is als r, tegen 16.5; wie ftaat niet 
verbaaft over zulk een wonderbaare mecha- 
pyk, wil men de glottis met tongetjes in 
Of 


Muziekaarle Onderwerpen. 233 


orgels, of met roeren van blaaftuigen ver- 
gelyken , daar is geen verder overeenkomift, 
als dat 'er in ieders middellyn telkens ee- 
nige opening moet blyven; en alhocwel 
zoodanige orgelpypen, die alleen of vaor- 
namelyk tot de verfterking van de toonen 
der tongetjes dienen, mer ‘t buiten kanaal 
der zangflem vry wat overeenkomt {chy- 
nen te hebben, zulke pypen brengen even- 
wel niet voort dan teder geluid, en ieder 
pyp flechts een toon, die gemeenlyk vry 
traag ter fpraak koomt, en wiens fterkte 
zich niet vermeerderen noch verminderen 
laat daar en tegen kan de glottis niët al- 
leen vaardige en delikaate toonèn leveren, 
_ maar zelfs toonen van zoodanige zuivêr- 
heid, by welke die van kunftige Inftru- 
menten, hoe paauwkeurig ook in ’t ac» 
coord gebragt, geftreeken {naartuigen uic- 
gezondert, als valích luiden, — De voort- 
brengzelen der zangitem zyn onder 't ge- 
bied van onzen wil gefteld, wy verbeel- 
den ons toonen in zekere hoogte; en tref. 
fen ze zoodanig, zonder dat wy de werke 
tuigen, noch zy de bevelhebber kennen 
of verftaan kunnen wat hy hun gebied; Ja, 
al ’ voornoemde ziet noch flechts op vol- 
wasfen menfchelyke keelen: want poogt 
men eens naategaan, wat fubtile bewce- 
gingen ‘er toch in de keelen van zingende 
| P 5 kin. 


234 Redensering over Nntiige, 


kinderen en van zangvogeltjes moeten 
voorvallen, ’t verftand pri geneel ftil: De 
kunft verlaat den meefter; doch verwondee 
ring is hier een vrucht van oplettendheid, — 

Nopens de verfchillende hoogte der 
zangftemmen, als tot dewelke 't woord too- 
nen alleenìyk zyn opzicht heeft, zoo ver- 
deeld men ze nu, zederd men by groote 
Muziek Chooren ook zangftemmen van 
verfchillence hoogte heeft ingevoerd in 
vier hoofdftemmen, als Bas, Tenoor, Ak 
en Discant; men eigent aan ieder, andere 
half o@aven ruimte, naar kamertoons hoog- 
te toe, dus ftrekt de Bas zich uit van F: 


tot €; De Tenor van C, tor G; De Ale 


vanf. tot €, en de Discant van T, tot e; 
hoewel die omtrek zich geenzins laat be. 
paalen, en veele zangers twee octaven 
ruimten kunnen bereiken. De Bas en 
Alt, gelyk de tenaor en Diseant verfchillen 
alleenlyk oCtaven wyze, en deezê beide 
laaftgemelde zyn de gewoonìyke ftemmen 
onder ’t Kerkzang; maar de beide eeríte, 
worden zeldzaamer ontmoet; jongelingen, 
die in de jeugd de Discant zongen, kry- 
gen by aafnadering der mannelyke Jaaren 
de Tenor; en uit de Altfteim van Jengelin= 
gen, word naderhand de Bas; terwyl de 
bekoorlyke vrouwe {tem in beftendigheid 
uitmunt, — 

Den 


Diuziekaale Onderwerpen. 235 


Den laagften toon, die men ooit by een 
Baflist ontmoeteide, neem eens C naar 
Choortoon heeft men in zonderlinge aan- 
merking genoomen,, om daar uit, gelyk 
bislyk, een richtfaoer voor de fpeelkunft 
vatt te ftelien. — zulk een toon noemde 
men 8, voecrs als 't een octaaf hooger ging» 
4 voets by anderhait octaaven hooger, 3, 
voet; twee oétaaven hooger, 2. voet, 
enz: Men kon zich zelven denzelven ítip-= 
telyk wederom te binnen brenzen, door 
behulp van fluiten, glazen, ftaafjes van 
ftaal, of andere klinkbaare lichaamen, die 
hoewel in hooger oêtaaven, juift dien toon 
en geen anderen opleverden; vervolgens 
kon die regelmaat, door middel van toon- 
fluiten alom worden veripreid; gelyk zy 
noch heeden daags op orgelen en Pofiti- 
ven, niet ten aanzien van de lengte der 
pypen, maar als Toonmaat aangemerkt; 
tot grondflag van onderfcheiding verftrekt.— 
Naderhand wierd by eenige zangers en 
fnaarenfpeelders, de Choortoon wat te 
hoog en dus ongemakkelyk bevonden; 
doch nu ‘er reets eene vafte regelmaat be- 
kent was, zoo behoefde *t weinig moeie 
te koften om ‘er iets tot verbeetering by 
te voegen: men kon den voorigen laagften 
toon, ten minften in de verbeelding, ter 
diftantie van een geheelen toon doen af- 

| daa- 


236 Redeneering ever Nuttige. 
daalen, en des noods de kompofietie hoo- 


ger inrichten. — Dit was den oorfprong 


van den beminnelyken kamertoon; een 
weinigje hout meer ten behoeve der fpeel- 

tuigen; kon níet hoog aanloopen; de or- 
gels vereifchten zwaarder baspypen, ge- 
volgelyk grooter koften, doch zy konden 
ook voor eerft , tot nader ordre, in Choor- 
toon blyven: ce organift moeft de Kerk 
Pfalmen, naar maate ’t orgel hooger in 
toon ftond, des te laager inzetten, dan of 
2e in kamertoon waare; en ten einde by 
Kerk- muziek, of by andere voorvallen, 
met kame@rtoonige Inftrumenten overeen te 
draagen, moeft hy de violiften, om te ftel. 
len en hunte {haaren geene al te hooge 
fpenning te vergen, in plaats van de ger 


woone a, nu g aangeeven, of g: kruis» 


naar goedvinden der Conceruften, en ver, 


volgens, een geheelen of halven toon laa- 
‘ger tranfponeeren,— Hier uit zal een on- 
kundig liefhebber den aart en ‘t gebruik 
van kamer en Choortoon, nu ‘t hier pas 
geeft, om 'er van te gewagen, myns be= 
dunkens duidelyk Kunnen afneemen. Doch 
ik moet wederkeeren tot ’t wonder der Na- 
tuur de zangftem, en aantoon@n, hoe de too- 
nen inde keel van den menfch voortkoo- 
men. abeel” 
_ Zangtoonen worden alleenlyk door de 
glote 


Muziëkaale Onderwespen, 23f 


tis geformeert; want toonen; die wy hoo- 
rens zyn reets geformeert; de vraag is 
dan, hoe zulks omtrent de zangtoonen ge- 
‘fchied? ieder toon is een geluid; ’% geluid 
beftaat uit trillende lucht, en trilling on= 
deríteld persfing, gevolgelyk een lichaam 
‘t welk tegenítand kan bieden. — Nu word 
de lucht, als.de ftoffe van ’t fpraak en 
zang geluid, niet in maar uitgeademd, of 
te rug gegeeven, gelyk een ieder zulks ge 
makkelyk kan bemerken, wanneer hy van 
fpreeken tot zingen overgaat.……— De long 
verbeeld hier een zoort van een blaasbalg ; 
dryvende de lucht, met een zachte even- 
maatige loop riaar booven; op den weg van 
de long tot aan de ftrot, alwaar de pasfafie 
geduurig ruimer word, ontmoet ze geenen 
tegenftand, en noch minder in ’t ruime 
kanaal der luchtpyp zelve, tot dus verre 
geene p@rsfing voorvallende, kan ’er ook 
geen geluid worden verwekt. Laage too- 
nen vereisfchen meer en hooger minder 
lucht, gevolgelyk, meerder of minder 
ruimte tot hunne formeering; wyl wy oo- 
genfchynelyk befpeuren, dat de ftrot „, of 
luchtpyp der keel, by laage toonen krimpt, 
en zich by hooge uitrekt, zoo volgt van 
zelve, dat zy de oorzaak van de vorming 
der toonen niet kan weezen; dus blyft ’er 
verder niet overig dan de opening boaen 

| | aan 


238 Redeneering over Nuttige, 


aan de ftrot, ’% flrotten -hoofd of de gloteis 
genaamd, en de Epiglottis of t keelklapje 4 
tot de fluicing der glottis beftemd: — De 
beweeging van dit klapje ftaat, volgens de 
aanmerking van de naauwkeurigfte ontle= 
ders, niet onder ’t gebied van onzen wil, 
maat Wy kunnen gemeenlyk zingen > Wane 
neer ’t ons behaagd: dis komt ’t hier alleen 
aan op de glottis. — Deeze beftaat uit een 
eironde vand beflooten tusfchen twee 
dipjes, die zich door middel van fpier ve« 
zelen meer of min opeven en fluiten, of 
uitrekken en krimpen; hier word de op- 
wellende lucht, door haar zelve tegenftand 
biedende; ea ‘door de naauwté van den 
weg lydende, nevens de lippen der glottis 
tot ‘ce trillen gebragt, en in dusdanige trike 
lingen legt tc weezen der zangtoonen. —= 
jeder toon vereifcht een bepaald getal van 
trillingen in zekeren tyd, en de glottis is 
flechts tot verfchillende opening en fluiting 
haarer lippen bekwaam; de quantireit van 
lucht, by ieder toon door de glottis vloey-= 
ende moet derhalven evenredig weezen aan 
de opening der glottis,.— opent men ze 
zoo verre als doenlyk is, de luchtdeelen 
als dan den minften tegenftand ontmoeten- 
de, beweegen langzaam, dienvolgens ie« 
mand verwekt den laagften toon dien hy 
kan rde fluiten de lippen der eeen 
zic 


Blugiekaale Onderwerpen. 239 


dich vervolgens meer en meer, de Jucht 
moet des te fneller beweegen, naar dat ze, 
wegers minder opening , meer tegenftand 
vindt: dus gaat men allengskens over tot ’t 
vormen van hooger toonen; hoe hooger de 
toonen zyn, des te kleender is de opening: 
evenwel moet ‘er altoos, a!zoo welals op 
roeren van hoboén en basfons, eenige opee 
ning blyven, of de weg, langs welken de 
beweeging alleenlyk kan tot ons koomen, 
word geflooten.— Met hoe meerder na- 
druk de glottis, behoudens dezelfde ope. 
hing, zekere portie van trillende lucht 
faat doorvloeyen; des te fterker, met hoe 
minder, des te zwakker, hoe langer ze in 
den eigenfte fland blyft, des te duurzaa- 
mer, hoe eerder zy tot een andere werking 
overgaat, des te vlugger, en hoe netter 
ieder opening gefchied, hoe beter de lip- 
pen telkens aan een flaiten, Ja, hoe glad- 
der en drooger ze zyn, des te zuiverder 

kunnen de toonen worden. — | 
De luchtpyp befchikt aan de gevormde 
toonen de noodige ruimte tot de overvoe- 
ring; ze krimpt by laage toonen, ten einde 
de buis van den mond zich met des te 
meer gemak verlenge, en rekt uit by koo- 
ge, om aan de buis toetelaaten, dat ze 
zich intrekke en korter worde; ze doet 
derhalven ongelyk meer dan ooit eenig ka- 
naal 


bib Redendwring over Nuttige, | 


naal van Een Windtuig, doch de oorzaak 
van de formeering der toonen kan ze daar- 
om niet weezen, om dat ’ér dan of eene 
tegen geftelde beweeging zoude wereifcht 
worden, of dat men namelyk in % zingen 
de lucht niet te rug geeve, maar inade- 
me, en dat zuike ingeademde lucht tegen 
de flroom der geftadig opwellende lucht- 


deelen kan te rug deizen, of dat de glot. 


tis, by meníchen zoo wel als by zommige 
watervogels, die eenen fellen galm flaan ; 
niet boven maar onder aan de ftrotpyp 
waare geplaatft; dus word de toonverwek- 
kende beweeging door % beftier van ’t bui- 
ten kanaal der luchtpyp, welker krimping 
en rekking met de laagte en de hoogte der 
toonen geduurig in omgekeerde reden ftaat 
in t buicen kanaal des monds overgebragt 
om aldaar verfterkt en va geuit te 
worden. — 

_ Elke portie van lucht vind in ’ verhe- 
melte des monds als een bekwaam verwelf. 
zel tot orrgeie en ieder deel, 


hoe teder 't ook fchynts brengt ’t zyne br 


tot verfterking; inzonderheid koomen hier 
ín aanmerking de neusgaten en de tanden; 
zingt men met geflooten mond en open 
neus, ’t geluid is juit niet onaangenaam, 
‚doch houd men in het zingen de neus toes 
zoo dat ’t geluid aldaar niet kan doordrin- 

SL s 


Muziekaale Onderwerpene 241 


Een, maar van die kant zyne verfterking 
moet misfen, * begint naar dat van end. 
vogels te gelyken; dat men dan niet door 
de neus moet zingên, word flechts ver- 
keerd en by misvatting beweerd. — eindes 
lyk de ondervinding leert, dat zelfs ’t vere 
lies van een tant de zangftem zomtyds 
merkelyk kan verzwakken, en ’t is ook 
waarfchynlyk, dat’ keelklapje de oorzaak 
van zekere aanminnige beevingen, flee= 
pen; trembelementen en andere zangcie- 
raaden is, invoegen dat men volgens een 
byzondere gelukkige gefteldheid ’er vers 
moogen op krygt, fchoon ’t in ’t gemeen 
onder tgebied van den wil niet ftaat, — 
De zangftem is beftemd tot een uitnee- 
mend Melodieus Inftrument; zy heeft ’t 
voorrecht om alle woorden van allerhande 
taalen verftaanbaar uittedrukken, en ’ 
vermoogen, om een zelfden toon, zonder 
fchielyke afbreeking, een wyle tyds achter 
een te kunnen voortbrengen in maatiges 
by manier van herhaaling, en in verfchile 
lende, in een flags vermeerderende en in 
allengskens of toeneemende of verminde- 
rende fterktes Het eerft gemelde, zal ik 
onderfcheidings halve noemen, Duurzaa- 
me, 't tweede, Met licht en fchaduwe 
verzelde, 't derde, geaccentueerde, en ’ 
vierde, aanwasfende toonen; eigenfchap- 
pen 


02 Redeneering over Nuttige. 


pen waarlyk, die men nergens zoo deli 
kaat ontmoet. — | 

De Muziekaale Inftrumenten, door 
kunít nagebootft en onder ons bekend, 
laaten zich beft verdeelen in fnaar, Blaas, 
wind; en flagtuigen. — Door Blaaftuigen 
verftaa ik hier, Inftrumenten, die doer 
‘smenfchen mond, maar door windtuigen; 
zulke, die langs een ander kanaal ter aan- 
Ípraak koomen. 
_ De fhaaren zyn van verfchillende ftoffe: 
darmen van dieren, koperdraad (Cin t ge- 
„meen mesfing, maar de dikfte van rood- 
koper) ftaale, met zilverdraad befponnen, 
en ook wel eens zyde koorden, — ieder 
fÍnaar zal of alleenlyk dienen ter verwek- 
king van Een toon zonder meer, of door 
middel van afperking teffens cot die van 
verfcheide; eene fraaye winding, dat een 
losfe fhaar, eén ganfche menigte van ande- 
re, vanzeer verfchillende lengte , affchetsts 
daarom telt men in de Muziekaale letter- 
kunft billyk van beneden -naa booven, 
vermits men dit gebruik in de order der 
Natuur gegrond vind; eene {naar door af= 
perking verkortende kan men immers gê= 
duurig hooger toonen verwekken, doch 
den toon der losfe fnaar, behoudens dee 
zelfde fpanning, geenzins naar believen 
verlaagen: overzulks zyn hooge toonen, 


ge- 


Mluziekaale Onderwerpen 243 


pgelyk de kinders van de ouders, afkomftig 

van de laage, en wy tellen geduurig op= 
waards, by. voorbeeld, de quint van gs 
is d; niet c‚ en dus met alle overige 
klanktrappen. — 

By zommige fnaartuigen worden de 
{haaren door de vinger punten van de 
fpeelder onmiddelyk, maar by andere; 
door behulp van zekere werktuigen aan- 
‚ geraakt. — om hier een draad van redenee- 
ring te vinden, zal ik met de eerftgemelde 
't begin maaken. 

1. De koninglyke Davids Harp, of Har- 
pe Royale; met darm{naaren voorzien; 
heeft gemeenlyk, gelyk, Clavieren, een 
omtrek van vier oétavenruimten, en zom- 
wylen is ‘er een pedaal met contra toonen 
bygevoegd.— | 

2. De luit, wier krom geboogen lange 
toets, La Jfanche, door de linkerhand 
word onderfteund en onder den arm gemak- 
kelyk draagbaar is, heeft elf ook wel 
twaalf Chooren; of paar van twee en twee 
unifons wyze geftelde darmfnaaren , en ach« 
ter de kam, een tedere befponnen (naar, gee 
naamd Chanterell; haar omtrek is gemeen. 
Iyk van c> tot 4» hoewel de naaren op 
_ verfchillende manier kunnen worden gein- 
_toneerd. Men gebruikt hier in ftede van 
nooten, letters, of een moeyelyke en voor 


2 aïie 


244 „Redeneering over Nuttige. 


andere Muziekanten onverftaanbaare tabu- 
la Ur sp welker geheimen zin de Luite- 
niften van profesfie machtig pochen. — 
Het ftreelend geluid van dit “Taftrament is, 
volgens zommigen, alles wat de hemel ooit 
ken geeven; daar en tegen betuigen ande- 
ren, dat zy, die meer vermaak fcheppen 
in ’t ftellen, dan in ’t fpeelen en toelui= 
fteren, hier byzonder wel kunnen te recht 
reaken dat een luitenift 80, Jaar oud zyn- 
de, ten minften 6o, Jaar met ftellen heeft 
moeten doorbrengen, en dat 't onderhoud 
van een luit, te Parys Jaarlyks even hoog 
aanloopt, als dat van een paard; daar by 
komt noch, dat op verre alle luitenisten 
geen bekwaamheid genoeg hebben in het 
tellen, en dat hunne fnaaren, door de 
geftadige omwanteling der fchroeven; lich* 
telyk onzuiver worden, — De Luite eve- 
naart eenigzins. 

3. De Angelique, die meer losfe fhaa- 
ren, zonder Chooren, heeft en zich ge- 
makkelyker laat behandelen: als mede 
4, De Theorbe, verrykt met agt bas 
fnaaren, eens zoo lang en dik, dan de zes 
ldagte der luie. Deeze, als tot de gene. 
raale bas niet ondienftig, draagt in Vrank- 
ryk zomwylen de benaaming van Aartfluit 
of Archiluth. 

5. De Ca'ichon, met vyf enkelde {naa- 
rens 


î 
kad 
At 


Muziekaale Onderwerpen. 245 


ren, by naa gefteld gelyk die van een vio» 
la di gamba, is mede een zoort van een 
kleese luit, niet onaârdig toc een vaardig 
accompagnement. — zonder van krasfende 
pandoren. of van laffe Cithers en Citrinjes 
eens te gewaagen, — 

6. De Guitarre, of Cithara hispanica, 
heeft doorgaans zes Chooren, de beite 
onderfte van befponne darmfnaaren, de 
drie middelfte, teder unifoons wyze ge= 

eld, van mesfinge {naaren, en booven 
een tedere fhaar, van ftaal of gelyk de 
Chantarelle der luit. — Dit kunft- werk- 
tuig willen wy de fpanjaarden, by hun lek- 
ker knoflook, en de herders in ficiliën ge= 
willig overlaaten. — 

7. De gemeene of Tafel harp, kan, we 
gens haar gierend geluid, door nagels, der 
vingeren verwekt, ten minften door nage. 
bootfte zilvere, ’t vermaak van deiikaare 
liefhebbers niet weezens hoewel het haar 
geenzins ontbreekt. aan een ruimen om- 
tek, namelyk, voor de linkerhand van C, 
tote en voorde KRONEN» van b, mol tot 
z.— Hier onderfcheid zich 

8, De dubbelde Harp, of Arpa Hoppa, 
die twee klank bodems heeft: voor de line 
kerhand darmfnaaren, zich uitftrekkende 
van contra B,tot é; voor de rechterhand , 
van d, tot 5; en dan, veranderings hal- 
ven, mesfinge {haaren van C, tot à. — 

Q 3 Thans 


246 Redameering over Nuttige. 


_ Thans koomen wy tot de zoogenaamde 
moeder van alle Muziekaale harmony; nas 
melyk, de Clavieren, door toetfen gere- 
geert: alwaar men de Harmonifche flaagen 
zekerlyk nader dan elders kan ter hand 
hebben. hier verfchynen. 

9. Het Clawicordium, niet zoo zeer 
dienftig voor aanvangers, dan tot oeffe- 
ning in het piano en forte, in fraaye ace 
centuatie, Jas voor virtuoofen, om zich 
fantaifec rende te laaten hooreu; hier uir ís 
gefprooten. 't dubbeld Clavicordium met 
een pedaal, als een ftudeer Irnftrument, 
voorlieden dje op 't orgel ooit denken uit- 
temuntens mits dat ‘t voortkoomt uit de 
hand van een bekwaam maaker, die fterkte 
en lieflykheid daar in weet te brengen en 
te paaren. — | 

ro. Het Clavicimbel, wegens de fchuin- 
ze gedaante van 't beneeden einde, een 
vleugel, of ftaart{tuk genaamd, — Schoondit 
Inftrument in kracht en doordringendheid, 
”* Clavicordium verre te booven gaat koomt 
trechter, wat aanbelangt de mooglyke de- 
likatesfe, met *t zelve in geene vergelye 
king. — Men vindze ook met darmínaa- 
ren, maar zulk een dof geluid wil weinigen 
behaagens ook overeind {taande om ruimte 
uit te winnen, zelfs famengeflagene, met 
drie byzondere Klankbodems in een kas 

voor 


Muziekaale Onderwerpen 247 


voor een perfoon gemakkelyk draagbaar. — 
Mindere zoorten van Clavicimbels zyn de 
vier en driekantige van agt, en de fpinet- 
ten, van vier voet toonmaat vierkante, 
van brave meefters, in lange oétaaf en bo- 
ven ten minften tot 4, kunnen by gebrek van 
andere, voor aardig doorgaan; eenige ‘er 
van leveren teffens ’t fpinet, zoo dat men 
aldaar, by de zoogenaamde moeder met 
het kind, werk vind voor twee perfoonen, 
of geleegenheid tot koppeling van beide 
Clavieren. — De driekantige, in Engeland 
Harpficord genaamd, vertoonen uitwendig 
ter weder zyden, een fcheunfche hoek en 
in ’t midden eene rechte linie. | 
rr. Staaf-fpeilen met klavieren kunnen 
een doordringend, maar by gebrek wan 
demping geen genoegzaam onderfcneidend 
geluid leveren: doch ten einde men vrye 
heid behoude, om zulk een Inftrument 
ook als een flagtuig te gebruiken, zoo kune 
nen de flaafjes van onderen worden aange. 
raakt, ’t zy door metale; of houte, of met 
laaken bekieede kogeltjes, aan balein vaft 
gemaakt. — | 
12. Het Pantalon, alwaar de {naaren 
door middel van houte hamertjes worden 
bewoogen, ís onderhevig aan het zelfde 
gebrek, om iemand baloorig te maaken; 
doch geheel anders is *t gefteld mer het 


Q 4 r3. Pia. 


248 Redeneering over Nuttige, 


13. Piano Forte, ’% zy leggende, of 
overeind ftaande; hier laat ieder toon zich 
behoorlyk dempen, en wie genoegzaame 
bekwaamheid bezit in de rechte behande 
ling van een Clavicordium, die kan hier 
ftoife vinden tot, een byzonder vermaak, 
als mede tot een deftig accompagnement. 
Dit zoude men in‚des te vollediger zin mo- 
gen zeggen van het 

I4. Clavier Di Gamba, vermits desfelfs 
toonen, zoo lang men 't Groote rad trep- 
pende in beweeging houd, duurzaam en 
zeer lieflyk kunnen weezen, maar de be- 
fponne darmfnaaren, . vereifchen Helaas! 
Jaarlyks ten minften zoo veel koften, als 
twee luiten te Parys, al zyn die fnaaren 
met boomwol bekleed, ter plaatze alwaar 
zy de zeven kleene radertjes, met Calip= 
honium beftreeken, aanroeren, moeten 
zy echter, door de geftadige wryving, met 
der haaft kapot raaken: en zelve et 
wanneer men met fpeelen uitfcheid, 
ontfpannen en naderhand weder in het ace 
coord te brengen, beneemt haar ten eer- 
ften alle zuiverhe'd, — Wyddeis denk ik 
my niet optehouden, met dingen, die by 
kermisfen en tot foldaate Muziek worden 
gebruikt: alzoo blyft de noordfche balk, 
het hakkebord en diergelyke hier buiten 


aanmerking. ‘dit laaft Ranie konde ook 
tot 


Muziekaale Onderwerpen. 249 


tot de flagtuigen worden betrokken, maar 
wat legt ons daar aan geleegen ? genoeg als 
wy zaaken van eenig belang naauwkeurtig 
kunnen vaft ftellen. — De uitvinder van 
Clavier Di Gamba had reets bemerkte, 
wat men door een nagebootfte ftrykftok 
kon uitvoeren, hoewel deszelfs vermooe 
gen dan eerft ter deeg kennelyk word, 
wanneer beide handen haare krachten wyse 
lyk vereenen, gelyk by de volgende merke 
waardige Inftrumenten. 

Is. De viool ís tans tot een hoogen trap 
van volmaaktheid gereezen.— Men heeft 
wel eer in Jraliën vyffhaarige vioolen ge- 
had, gefteld in C, 2, ds a» é: toen was 
8, de cweede; d , de derde; enz: die be- 
naamingen hebben naderhand ftand gehou- 
den; Met vyf fnaaren was de viool even- 
wel volmaakter. Maar vier fnaaren wier- 
den gemakkelyker bevonden tot de behan- 
deling, en het bleef des te verwonderlyker 
voor het verftand van opmerkenden, dat 
vier fnaaren reets een verandering kon le- 
veren, voor dewelke ro. en meer Clavi- 
cimbel fnaaren moeten fwichten, — Een 
ende zelfde toon kan hier reets groote ver- 
andering opleveren; nu is hy fterk, dan 
zachts “noch fterker , roch zichter: nu 
valt hy als op eenmaal met de deur in ’t 
huis en doordringt merg en been; nu word 

Q 5 hy 


aso _ Redeneering over Nuttige. 


hy zooteder, dat men ‘er naa moet luifte= 


ren; nu neemtt zyne fterkte allengskens 
toe; dan gaat ’t uit, als een endje kaars. — 
deeze middelen zyn ‘*t waar door men de 
hartftochten zoo vierig kan ontfteeken en 
dempen, 

r6. De viool D’ Amour, ‘hebbende nae 
melyk vier fnaaren van ftaal of mesfing, 
en boven, een darm{naar, in_ de toonen 
Ss 5 ‚ €. (of naar believen, e‚, mol) g 
en &. doch zomwylen ook gelyk een ade 
re viool gefteld, kan in der daad een bee 
koorlyk en zilverachtig geluid opleveren: 
wonder is ‘t, dat zy, by Concerteerende 
partyen, niet van meerder gebruik word 
bevonden. —- 

17, De Alt viool word gefteld, in Cs Es 
ds asen is niet alleen een noodwendig 
JInftrument in Concerten, ten einde de 
hooge en laage toonen te verryken met 
middelbaare, maar zy kan desgelyks tot 
allerhande Coneerteerende {tukken zeer 
aanminpig dienen. — 

18, De Suiflende viola Di Gamba, of 
Basfo de viole, met zes {naaren, gefteld 
in D, G, C, e, a, d» zoude, wegens 
haar ruimer omtrek en meerder vatbaarheid 
voor harmony, van de Viool den rang Kun- 
nen betwiften, by aldien zy even door- 
dringend waare en even bekwaam tot den 

| boe 


Muziekaale Onderwerpen. 251 


bovenzang. — Roffeau, zyne gewoone 
welfpreekenheid, in een byzonder baekje: 
Defenfé de la basfe de viole, verdedig: haar 
tegen de voorftanders der 

19. Violoncello met vier fnaarens in C, 
G, d, a, geftemd; die echter tot het ace 
compagnement in Concerten, billyk voor 
dienftiger en teffens tot allerhande Cone 
certeerende partyen ganífch bekwaam gee 
acht word, Nu volgen noch twee Repiëen 
of onderfteunende werktuigen. 

20. De viola di fpala, kan, als des te 
minder - beletzelen ontmoetende, tot een 
prompt accompagnement handreiking doen, 
en 

21. De violone, of contra Bas, van 16. 
voet, tot meerder {tatigheid; die groot 
papa vergenoegt zich, deftigheids halven;, 
met louter hoofdtoonen; laatende de op- 
tooizels aan de Jonge wereld over, — De 
gryzaards onder haar, hebben zes (haaren, 
gefteld in contra G, groot C,‚ F, A; d, 
g.— ’t zal mifchien naar men zegt, paars 
dewerk weezen, als iemand, drie, vier 
uuren achter een, tegen dit fchrikdier 
moet kampen. — onder de Blaastuigen 
fchynt niets een fraaye menfchen- ftem nae 
der te koomen, dan de al om bekende en 
door Koninglyke Handen hoog vereerde 

22. Dwarsfluit (Flute d' eames. ou 

ra= 


as2 — Redeneering over Nuttige, 


Traverfiere ). verre boven allen lof verhe. 
ven. — geheel anders is het gefteld met de 

23, Flute douce, of Flute á bec; het zy 
Discant- alt- Tenoor- of -Basfluic: ’t gaat 
hier van den bek af: ieder van dezelve 
koft dea uitvoerder meer wind, dan een 
Fagot, oboe, of dwarsfluit, en begint 
echter den toehoorder liektelyk te vervee- 
Jen. verder mag de eenigzins huilende Cha. 
lumeaux of fchalmei, zich in de hondsda- 
gen, by koele avondftonden, of in de 
winter- maanden, by bevroren water, als 
in ’t verfchiet laaten hooren; en de dunne 
Fiageolet, willen wy hun, die lydzaam- 
heid genoeg bezitten tot ’t afrechten van 
kanarievogels, niet ontneemen.,— iets na- 
der koomt 

24. De harde Cornet, zink, of Cornet 
d bouguin, vervangende in haar gebied de 
toonen van a, tot £5 als mede, 8 

as. De Clarinet, gaande van f, tot ae 
doch veel nader, 

26. De oboë, of Mautbois, die Einar 
den omtrek van C tot f» als fpreekende 
toonen oppert, en waar van naderhand 
de Hautbois d amour, van a, tot as is af« 
geleid: mits dat zy tederlyk. worden aan» 
geblaazen, gemerkt in tegendeel, een 
deuntje op de mondharp, of op de kam, 
voor menig delikaat liefhebber bevalliger 

mag 


Muziekaale Onderwerpen. 253 


mag weezen. — zy worden beft onder= 
fteunt door de ftoute 

27. Baffon, Duiciaan, of Fagotto, gaan- 
de van C,‚ tot g. zelfs tot contra A; alle 
dewelke niet alleen tot vervulling, maar 
ook tot Concerteerende ftukken kunnen 
dienen. — 

Tot dus verre zyn de blaaftuigen voor- 
zien met gaten; maar nu koomt de prach- 
tig klinkende 

28. Bazuin, als op dewelke de toonen 
worden gevormt door middel van uittrek- 
ken en infchuiven, teïkens met vefchillen- 
de portien van ‘wind. — Hier onderfcheid 
men tusfchen Bas en Tenoor, Alt en 
Quintbazuinen: de beide eerftgemelde ge- 
doogen ieder vier, maar de beide laatte 
bepaalen zich tusfchen A, en g; de laafte 
tuffchen d, en CG. — 

29. Het waldhoorn, in den omtrek ge= 
lyk ftaande met Trompetten , dat is in €, 
€, 8» Ca Es BsCsdres fsf» kruis) 
3» 2» b» Cc» verdiend billyk de verwon= 
dering van oplettenden, want tans kan 
men dit Inftrument door middel van ver 
fcheide zetftukken, by naa tot alles bee 
kwaam maaken. — 

30. De Trompet verdiend insgelyks 
Grooten lof, en men vind tans virtuofen, 
die een zelfden toon, met een zilverachtig 


ge- 


as4 … ___Redeneering over Nuttige, 
geluid, ongelooflyk lang kunnen uichou= 
den — By windtuigen komt 
31. HetOrgel, als het puikjuweel der Mu- 
ziekaale Inftrumenten, in zulk een voors 
name aanmerking, dat men nieteens hoeft 
te twyffelen, of ieder befcheiden toehoor= 
der zal aan *c zelve den voorrang gewillig 
toekennen; zoo ten aanzien van ’t krachtig 
geluid; ’t welk eer perfoon aldaar kan ver- 
wekken, als van de menigvuldige Harmo- 
ny en de ruime verandering van toonens 
by dewelke ganfch verfchillende fpeeltuis 
gen, ieder naar hun byzonderen aart, ter 
zelve tyd zich kunnen laaten hooren. -— 
Hier van onderfcheiden zich, als mindere 
zoorten, de Pofitiefs of huis Orgels; de 
fnaarerde Regaalen, verbeeldende een Dul- 
ciaan, ín zingclasfen ter onderwyzing dien- 
ftig, van dewelke men eenige Bybelregaae 
len noet, om. dat men dezelve famen 
flaan, en in ’t formaat van een mediaan 
Bybel gemakkelyk kan omdraagen; Ja, de 
nieuw modifche kunftige water-orgels, ale 
waar eer of twee kanaalen de blaasbalg en 
de trom in beweeging ftellen en houden; 
door welker behulp ook de klappen in de 
Windladen geopend worden. —- voorts wil ik 
de draai- orgels, lieren, zakpypen, Pool 
fche Bokken en diergelyke fraavigheeden; 
aan hunne liefhebbers gaarne overlaacen. 
van 


Mutiekaale Onderwerpen: 255 


van flagtuigen verdienen hier onze opmere 
king 

32. Het geweldig klokfpel, met vuiften 
en voeten geregeerd, als zynde niet alleen 
vatbaar voor allerhande fraaye Melody 
maar ook zeer prachtige Harmony, voorts 
loopende; rollende en gebrokene pasfa- 
gies, en zelfs voor * piano forte — men 
ontmoet hier van verfcheide zweemzels, 
uit metaal, klinkbaar hout, bierglazen en 
andere gemaakten toegefteld, voor * laarfte 

33. De heldenmoed verwekkende ketels 
trom, in contra G, en groot CG. 

Zie daar eene nominatie van 33. ZOOre 
ten van toon verwekkende kunftwerkcui- 
gen, die anderen ftoffe tot nadenken en tot 
verdere uitbreiding kan ter hand ftellen; 
hier blykt echter, hoe deeze Inftrumenten 
in zekere Claflen kunnen worden verdeeld; 
en tot wat einde die van ieder zoort beft 
bekwaam zyn 


256 | Redeneering vvêr Nuttige. 


12, 


De Muziekaale ftoffe, 


De Natuur, de werkende kracht aan ge. 
fchapene weezens verleend, gaat ons voor 
in levering van geluid, klanken en too« 
nen. — Oonbezielde lichaamen verwekken 
reets geluid, door onderlinge aanftooting, 
en zommige by voorbeeld, fuiffende win= 
dén eú ruisfchende beeken, fchynen te 
mits tot voortbrenging van eenige zoetlui- 
dendheid beftemd. — onder geluidgeeven= 
de Dieren is de verandering van dien ver= 
„wonderens waardig, gemerkt ieder zich 
door zynen galm, niet alleen van alle over 
rige, maar in veelerhande gevallen ook 
van zich zelf onderfcheid; Ja, ’t kwinke- 
leerend pluimgedierte, inzonderheid de 
ftreelende Leeuwerik, de liefkcovende kaa 
narie, en de hoogbegaafde Nachtegaal, 
verdient niet alleen onze opmerking, maar 
zeifs onze eetbiedige verwondering, voor 
zoo verre des grooten fcheppers oneindige 
wysheid en macht ook in de fchelle bekoor- 
lyke keele, aanzulke kleene dieren ver 
leend, middag klaar doorftraalt. — wyl’t 
fpraak geluid echter meerder en onderfchei= 
dener veranderingen toelaat, zoo is de ge. 

‚ mele 


Muziekaole Onderwerpen. 25 


melde verfcheidenheid noch onnoemelyk 
grooter onder de menfchen, en wy vinden 
ons dus zomwylen aan alle kanten omringt 
door gelnid. — Men eigend de levering 
vân geluid in 't gemeen toe aan de Natuur, 
om dat zy de- ftoffe levert, zonder welke 
de kunft, die er flechts zekere vorm, of 
vereifchte gedaante aangeeft, niets vere 
mag; en deeze ftoffe is van zoo verfchil- 
lenden aart, dat wy nooit in glas noch pore 
celain noot: twee toonen, in allen deelen 
met elkander gelykende aantreffen, aange. 
zien de Natuur nooit twee volmaakt gelyke 
dingen voortbrengt. 

De Natuur levert ongelyk meer toonen, 
dan onze fmaak in een zelfde Muziek{tuk 
behaagiyk vind; wanseer men lange, ge- 
{pannen {haaren door kammen, die men 
allengskens verder kan {chuiven, verdeelt; 
betpeurt men, dat een fcherp gehoor bin- 
nen zulke naauwe ruimte, welker uitwerk= 
zel men een halven noemt, meer dan vyf= 
tig verfchillende toonen ftiptelyk kan on- 
derfcheiden, wyl ons echter zulke tubtile 
toonen vry onfmaakelyk voorkoomen, zoo 
kunnen wy daar uit niet anders befluiten, 
dat de Natuur hier zulk een ruim veld 
opent, dan om ‘er zoodanige toonen uitte- 
kiezen, aïs beft met onze gefteldheid over 
eenkoomen, dezelve tot 't gebiuik te 

R fchike 


258 Redeneering over Nuttige. 


fchikken, en ‘er ons aan te gewennen, —= 
het is dierhalven iets anders, ’t gros van 
bevattelyke toonen, en weer iets anders 
de Muziekaale ftoffe, in toebereiding van 
dewelke hier ’% eerfte werk der kunít be- 

Îtaat. 
Alle Muziekaale toonen worden door 
kunft afgedeeld; de Natuur wyft ons in 
zommige Inftrumenten, als in Frompetten 
en Waldhoorens, zekere toonen aan, by 
welke wy ons moeten houden, zonder ale 
laar naar believen andere tusfchen leggen- 
de te kunnen voortbrengen, fchoon ’% ze- 
ker van de lengte en wydte dier blaaftui- 
gen, en gevolgelyk van de hand des maa- 
kers afhangkelyk blyft, dat de laagfte toon, 
tot een grondflag der overigen verftrekken, 
de, juitt C‚, geen D, of een ander is; 
hier krygen wy gelegenheid, de Natuur 
als in de kaart te zien, en de gronden naa- 
tefpeuren, volgens welke zy zelve een 
Muziekaal Siftema opmaakt.— voor zoo 
verre ieder toon door krachten word voort= 
„gebragt, aan gefchapene weezens verleend, 
is ieder, niet alleen Natuurlyk, maar ook 
even Natuurlyk, zoo dat in dit opzicht 
geen toon onnatuurlyk, niet Natuurlyk en 
veel min bovennatuurlyk kan heeten; hoe- 
wel men in betrekking tot zekere Inftru- 
menten het eigenaardige Natuurlyk, het 

| on- 


Muzickaale Onderwerpen. 259 


oneigene onnatuurlyk, en dus zekere too- 
nen Natuurlyk voor vioolen, onnatuurlyk 
voor Trompetten, Natuurlyker voor de 
“dwarsfluit; dan voor de oboe, enz: be- 
naamt.=— nochtans alle Maziekaale toonen 
zyn kunftiz;s voor zoo verre de Natuur aan 
de afdeeling van dezelve nooit de laatfte 
hand flaat, want de keur ftaat aan ons, 
mits dat wy de wetten aan den goeden 
f{naak , tot een richtfhoer voorgefchreeven, 
niet te buiten gaan. — 

De Muziekaale ftoffe beftaat uit toonen, 
die twee en twee zeker bepaalde tusfchen 
wydte hebben, geduurig in betrekking tot 
elkander aangemerkt, en dus bepaalde too- 
Len, Muziekaale twee klanken, klinkende 
tusfchenruimtens, en met een woord Intere 
vallen genaamt worden. — uit toonen, en 
niet uit afgezonderde klanken: om dat on= 
ze {maak geftadig iets vereifcht, het welk 
genoegzaame gelegenheid tot onderlinge 
vergelyking geeft, en de Muziek in der 
daad eene geeftige taal verbeeld, tot wel= 
ken einde dan een klank, zonder achter= 
volging, van geen dienft kan weezen; 
maar ook uit toonen van zekere bepaal 
de wydte: om nu van deeze een klaar bee 
grip te maaken, dient men zich den toon 
voor te ftellen als eene linie; die zeer ver- 
fcheidentlyk afgedeeld kan worden, en uit 

R 2 kracht 


260 ___ Redeneering ever Nuttige. 


kracht van verfchillende werk-oorzaakens 
telkens verfchillende werking moet uitlever 
ren == {telt men een kam, of een ander 
hinderpaal, osdor een fnaar, dear vertooe 
nen zich aanftonds twee ruimtens, ieder 
tusfchen twee eindens begreepen; Ja» ten 
zy de kam juift in ’*t midden onder de 
{naar ftaat, twee ruimtens van verichillene 
de grootheid: dusdanige ruimtens heet men 
eigentlyk Invallen; de welluidendheid 't 
oogmerk aller onzer naavorfchingen zynde, 
gebruikt men dien term insgelyks en voors 
naamlyk ten opzicht van de uitwerkzels;, 
te weeten, van zoodanige luidruchtige 
toonen, als ‘er, met uitfluiting van andee 
rens overlang tot de Muziekaale praktyk 
‘zyn verkooren, betekenende dus * woord 
Interval, in een, Muziekaaien zin, twee 
toonen van een bepaalden onderlingen afs 
ftand, in betrekking tot elkander aange- 
merkt; gelyk men hier nu telkens twee 
toonen met elkander vergelykt, en ze als 
halve, geheele, drie, vier, vyftoonen 
Enz: onderfcheid;, ten einde de min, of 
verderen afftard van twee, door een be- 
woording beknopt aan te toonen, zoo 
kunnen ze ook Muziekaale twee klanken 
heeten; bepaalde toonen worden ze ge- 
vaamt, voor eerft om dat men ín hunne 
voortbrenging als bepaald is; te weeten, 
| een 


Muziekaale Onderwerpen. 2ór 


een fnaar van een Muziekaal Inftrument 
gefteid hebbende, de overige fnaaren, zul. 
len ze de gewoone intervallen leveréns 
noodzaakelyk dus en niet anders moet fpán- 
nen- ten anderen, om dat achter elkander 
volgende enkele Serg die ‘door hunnen 
ftipten afftand, zekere intervallen ftellen, 
door elkander worden bepaaid, en de 
eerfte nu hooger of laager zynde dan ane 
ders, de tweede zulks insgelyks weezeu 
moet. Ten derden, om dat hun ftipte afe 
ftand zich beftemmen of bepaalen laats 
wanneer men namelyk de zichtbaare en 
taftelyke-ruimtens, door welke zy, in Ínaas 
ren worden verwekt, meets en ‘er door 
behulp van getallen en linien afbeeldingen | 
van maakt. Dusdanige vergelykingen, als 
de befte en eenigfte ‘middelen om de zaak 
onder ’ verftand te bréngen, noemt men 
‚Muziekaale redemaaten en evenredigheee 
den: tewecten, een enkele toon heeft een 
grootheid. maar geen redemaat, wyl ze 
twee gtootheeden, gelyk een evenredig= 
heid twee of meer redemaaten vereifcht. 
wyl ondertusfchen geen andere toonen van 
verfchillende hoogte, dan bepaalde; zich 
odanig laaten aan een fchakelen, dat ze 
tot ’t voornoemde oogmerk kunnen ftrek- 
ken, en wy dus in de Muziekaale praktyk 
flechies toonen van een bepaalde tusfchen 
ik: wyd-= 


262 _ Redeneering over Nuttige. 


te gebruiken, welker redemaaten juift in 
deeze en geen andere getallen ftaan, zoo 
js ieder redemaat geen Muziekaale rede- 
maat, Een fchoon alle intervallen toonen 
zyns alle zyn geen intervallen, dus beftaat 
de Muziekaale ftoffe eigentlyk uit interval- 
len, twee klanken, of bepaalde toonen, 
hoedanige hier voortaan door de bewoor- 
ding Toonen, kortheids halven roereiken- 
de worden gemeend, en dusdanige ftoffe 
is ttans, op welke de befchryvingen, De 
toon is een klank door anderen bepaald, 
uit anderen afgeleid, of tot anderen ber 
trekkelyk , zinfpeelen, vide Engelhard. 
_Poys: S as4. Tonus ef Sonus ex alio deter- 
minatus., Sonus ad alium Sonum relatus. E: 
A: widder, differt: de affettibus ope Mufie 
ces excitandus. $ 11. — immers, geen toon: 
is alleen zynenthalven, maar ieder kan en 
moet ook teffens tot dienft van anderen 
verftrekken, Ja, luid in een zelfde behoor- 
lyk gefteld Muziekaal Inftrument, in een 
zelfde welgeregeld Concert, met opzicht. 
tot anderen zoodanig, als hy behoord te 
luiden. Men onderfcheid voorts de enkele 
toonen door zekere letters en bewoordin- 
gen, om dat men ze geftadig in betrek- 
king tot malkander wil gebruiken: onder- 
ftellende te recht, dat een toon zoodanige 
hoogte heeft, als de betrekking tot ande- 

ren 


Muziekaale. Onderwerpen. 2ó3 


ren mede brengt; eifcht nu iemand A, 
aantegeeven om ‘er naa te ftellen, daar 
word van geen klank gehandeld, fchoon 
men voor dien tyd niet dan A, noemt en 
hoort, maar van een toon, om dat men 
opzichtelyk tot anderen fpreekt, of een 
toon als de regelmaat van anderen aans 
merkt, — 

Men telt in de Muziekaale letter kunt 
geduurig van beneden naar booven, of van 
laage toonen tot hooge; dit gebruik is ín 
de order der Natuur gegrond, aangezien 
Bas en Tenoor ftemmen, Alt en Diskant, 
maar deeze nooit Tenoor en Bas-toonen 
kunnen voortbrengen; ten anderen; een 
{naar door afperking verkortende kan men 
geftadig hooger toonen verwekken, doch 
de toon der losfe naar, behoudens de ei- 
genfte fpanning, kan men geenzins naar 
_ believen verlaagen.— De laagfte toon, op 
welken de koogere als geveftigt zyn, en 
naar welken men dezelve bereekend, draagt 
dienvolgens de benaaming van grond toon 
of Prime, — Hier op ziet cok de bewoore 
ding generaale Bas, vermits men in deeze 
oeffening der harmony alle vereifchte intere 
vallen van den grondtoon afleidt; en mis- 
fchien is zelfs ons Nederduitfch woord 
Baas vader des huisgezins, van den ouden 
Muziekaalen term Bas oorfprongkelyk. wat 

R 


4 ten 


264 Redeneering over Nuttig. 


ten opzicht van laigte, met bas ftemmen 
_overeenkomft heett ; roemt men acht 
wat een oêtaaf hooger is, vier, noch een 
oftaaf hooger, twee, en wat een octaaf 
Jaager gaat, zeftien voet toon, uit alle wel- 
ke eindelyk ook een, en twee en dertig 
voetige tocnen zyn voorigefprooten. De 
uitdrukkingen, een geluid; klank, toon, 
ftem, pyp, of fnaar van 8. voet, 4. voets 
enz: zien derhalven, niet op de lengte van 
pypen en fnaaren, maar enkelyk op de 
laagte, in betrekking, tot Bas flemmen, 
aangemerkt als de richtfnoer, met een 
woord , ep toonmaat. — 

In de Muziekaale praktyk koomen voor- 
naar in aanmerking, zeven Natuurlyke 
intervallen, traps wyze uit vyf geheele en 
twee halve, en dus uit acht enkelde too= 
nen beftaande, deeze worden Neatuurlyk 
genaamd, om dat ieder, die eenigzins ge- 
koor heeft, zulke klanktappen zonder 
moeite als van Natuur, kan nazingen, tere 
wyl'er tot ’t treffen van zoodanige 'waalf 
intervallen, als de Clavieren gemeen!yk 
binnen den omtrek van ieder cétaaf, traps- 
wyze in dertien enkelde toonen vervangen, 
al viy wat kunít vêreifcht wordt. — wore 
den nu de gemelde zeven met de prime, 
als twee, drie, vier, vyf, zes, zeven en 
agt toonen vergeleeken, zoo zyn ze insge- 

\ lyks 


Muziekaale Onderwerpen. 368 


lyks min gemakkelyk, en dus min Natuure 
lyk dan de eerfte; ’t volgt Intusfchen in 
beide gevallen, dat de agt{te toon, of de 
oétaaf met de eerfte toon of prime gelyk 
luidt: waarom men hier dan ook met ’t agt 
tal, gelyk in de rekenkukft met ’ tiental 
te werk gaat. 

Tot de benaaming der agt enkelde too. 
nen, uit welke de gemelde Natuurlykfte 
intervallen voortfpruiten, Zyn de zeven 
eerite letters van ons Alphabet toereiken= 
de. mits men de letters wat verfchikke, 
en mits dat men ook die van verfchitlende 
oétaven op zekere wyze van malkander 
onderfcheid: ; in deezen kunnen de Clavie- 
ren, die gemeenlyk in vier oCtaven ruime 
tens aile moogelyke zanztoonen vervane 
gen, tot een regelmaat verftrekken, en 
dus noemt men de Mauzieknooten van de 
laazfte oétaaf, groot C‚, D,E, F, G,A; 
B, die van de tweede, kleen c, d, e, f, 
g. a,b. die van de derde, eengettreept 
KE des, 1» 2 as b. die van vierde, 
twee geftreept €, dses fs Eg, as bs wat 
hooger gaat drie, vier, Ja vyfgeftreept, 
en wat laazer is als C; Contra B, en Con- 
tra A, men kan en moet deeze benaamin- 
gem ot de zangftem en alle overige Mu- 
ziekaale Inftrumenten overbrengen, voor 
zooverre tot de ftipte uitdrukking dus da- 


R 5 nige 


266 Redeneering over Nuttige, 


nig eonderfcheiding word vereifcht: by 
voorbeeld de laagfte toon van de violon- 
cel ts C‚ de viool di Gamba D, de Altvi- 
ool E‚ de viool gs de oboe c‚ de dwars- 
fluit d, de fluit âà bec f‚ enz: doch ik 
denk hier en eiders in tc geeven van voor- 
beelden, alwaar men ** zonder nooten wel 
af kan, my ‘er geduurig van te bedienen, 
des iemand die myne meening begeert te 
vatten, de gemelde verfchillende uitbeele 
ding der letiers A,asasaá, 5» enz: naaue 
keurig gelieve in acht te neemen 
De intervallen ontvangen hunne benaa« 
ming ook volgens den afftand, dien ze in 
nooten op agt traps wyze volgende ruim- 
tens ’t zy ftreepen of fpaatien vertoonen. — 
% hedendaagfch gebruikelyk nooten geftel , 
beftaande in een balk van- vyf ftreepen, 
wierd eertyds met de bewoording van een 
Muziekaal Sistema vereerd, en word tans 
_tot behulp der praktyk billyk als iets on- 
verbeeterlyks aangemerkt ,om dat vyf , zich 
gemakkelyk laaten onderfcheiden, zelfs 
ongelyk lichter als zes, vermits 'er in vyf, 
een middelfte is, díe aan ‘t oog geduurig 
tot een leidsman, en men echter op vyf 
{treepen en zes fpaatfien, niet alleen een 
octtaaf , by voorbeeld A», a, maar ook 
twee guiten, neem eens, A, es; ene, b, 
kan uitdrukken; en dus ontvangen de in- 
tere 


Muziekaale Oderwerpen. 2ó7 


tervallen hunne benaaming volgen: den af- 
ftand; ftaar de prime, by voorbeeld, op 
de benedeníte of eerfte ftreep, wat in de 
naafte of tweede fpaatfie vatct heet toon, 
of fecund; wat op de tweede ftreep komt 
drie toon of terts; war de derde fpaatfiz 
inneemt vier toon, of quar:5 wat de der. 
de ftreep vervult vyf toon, of quint in de 
vierde fpaatfie verfchynd zes toon, of 
fext;, wat de vierde ftreep beflaat zeven 
toon, of feptima; en wat men in de vyfde 
fpaatfie, gevolgelyk in de agfte nooten 
ruimte, ontmoet agt toon, of oétaaf, — 
‚ Deeze met de prime gelykluidende en taf= 
fens de prime der volgende oëtaaf verbeel. 
dende noemt men, wat zich dan op de 
vyfde ftreep vertoond, weer fecund, en 
wat tot de zesde of bovenfte {paafie over- 
gaat Terts; \{choon men in de generaale 
bas tusfchen fecunden en Nonen, of ne= 
gen toonen onder{ícheid maakt. — wyl men 
geduurig van beneden naar boven telt, 
zoo is de quint van c‚ g,-maar- de quint 
van 8, is niet C‚ maar J, en dus mer alie 
overige, — 

Om binnen den omtrek d r vyf gewoo- 
ne ftreepen meer, Ja ongelyk naauwer en 
ruimer intervallen te kunnen aanduiden, 
bedient men zich van drie teekenen, dis 
men voor de nooten ftelt, als Hs, bs 

en 


268 _ Redeneering over Nuttige. 


en 5 genaamt kruis of verhooging, mol of 
verlaaging, en quarre herftelling, dit laas- 
te te weeten, beteekend verhooging by 
aldien de voorafgaande noot veriaagd, en, 
verlaaging wanneer dezelve verhoogd is 
geweelt, — ftaat nu ivoor de prime een 
kruis, of voor bovennoot een b, ’t intere 
val is naauwer; heeft de prime een kruis, 
en de bovennoot teffers een b, ’%t zelve is 
noch nasuwer; vertoont zich in tegendeel 
of voor de prime een b, of voor de .bo- 
vennoot een kruis, daar «door word een 
ruimer, en wanneer ‘er voor de prime een 
b, en teffens voor de bovennoot een kruis 
verfchynd, een noch ruimer interval aan- 
getoond. — | | 
Naar dat de intervallen zich aldus in 
nooten naauwer of ruimer vertoonen, On- 
derfcheid men ze door de bywoorden 
kleenfte en kleene, groote en grootfle, ter- 
wyl de benaaming volgens den af(tant der 
ruimtens, fecund, terts, quart, enz: one 
vezanderlyk dezeifde blyft. niet wegens 
eenige onderlinge overeenkomft, als of; 
by voorbeeld, een kleenfte en een kleene 
terts omtrent van eenerlei aardt en werking 
waaren; ook niet, cm dus hunnen min=_ 
deren of meerderen afitand in fnaaren aan- 
tewyzen , als of een kleenfte terts van 
een prime verder waare afgeleegen, dan 
groo 


Muziekaale Onderwerpen. 269 


grootfte fecund, als waar van in der daad 
t cegendeel waar is: maar alleenlyvk om 
dus een vafte regelmaat van orderfchetding 

en benaaming aan de hand te geeven. — 
De elementen of kieenfte deelen, uit 
welke onge intervallen worden famen ge« 
fteld, zyn kleenfte, en groote halve too« 
nen; de Muziekaale gronden hangen Gan- 
{ch niet af van onze gewoonte of willge 
keur, maar alleen, dat elke waarheid aan 
ieder niet bevattelyk kan gemaakt worden. 
De goede Muziekaale fmaak doet ons de 
gerechte helft van een geheelen toon, en 
de eertyds gebruikelyke quart toonen. of 
vierde parten, zelfs tot geen disfonanten 
goed genoeg achten, des een geheele toon 
uit deelen van ongelyke groote moet wor. 
den famen-gefteld, — wyl een geheele 
_ toon even ruim. kan blyven, fchoon des- 
zelfs deelen tegen elkander in ongelyke 
reden ftaan, zoo hebben de toon-kundie 
gen hier omtrent allerhande verfchillende 
Sistemen voorgeflaagen; De groote fau- 
veur, veyez Memoires de ! acad: Roy: 17ot, 
pag: 43: bewyft, met verwonderens waar- 
dige fcherpzinnigheid, dat 'er onder 25; 
flechts drie, voor bruikbaar Kunnen door 
gaan: teweeten, men dient de ruimte van 
een geheelen toon of, volgens het Sistima 
van Huigens, in 5. gelyke deelen te fchei- 
den, 


2jo Redeneering over Nuttige. 


den, en voor den kleenften halven toon 
F., voor den kleenen halven 2e, en voor 
den grooten halven 3. te ftellen; of, vol- 
gens Sauveur, in 7, deelen, r. voor den. 
kleenften, 3. voor den kleenen, en 4, 
voor den grooten halven toon. — voyez, 
Alem: de U acûd: Roy: 1700. pag: 357. of, 

volgens ’t Sisceem, by de Muziek oeffes 
naars doorgaans gebruikelyk, in g. deelen, 
zoo dat den kleenften 1. deel den kleenen 
4. deelen, en den grooten halven toon 5, 
deelen toekoomen.— In ieder van deeze 
Sistemen flaat vaft. 

r. Dat een geheele toon uit ongelyke 
deelen moet worden famen gefteld, 

2. Dat een geheel toon even ruim blyft, 
niet tegenftaande deszelfs deelen ongelyke 
groote hebben, 

3. Dat twee kleene halve toonen min- 
der* en twee groote halve meer, dan een 
geheele toon bedraagen, 

4. Dat een geheele toon uit een klee- 
nen en een grooten halven toon word fa- 
men gefteld, en 

5. Dat een kleenfte halve toon 't ver= 
fchil is tusfchen een kleenen en grooten 
halven, en ’t is in *t gemeen waar, da: 
men zonder kennis van kleene en groote 
halve toonen geen duidelyk begrip van de 
Muziekavle ftoffe kan verkrygen ik: 

| Wyl 


Muziekaale Onderwerpen, _ 271 


Wyl de toon- kundige intuffchen. t hier 
in volkoomen eens zyn, dat ’t kleenfte 
bruikbaare gedeelte, een fnippel of comma 
genaamt, ten allernaaften by, een negen- 
de part van een geheelen toon is; Mem: 
1707. pag: 270. — 416. — en men de ruim- 
te, binnen welke een kleene en groote hal« 
ve toon ín fhaaren word verwekt, met 
een paffer meetende, * laafte Sisteem door 
de praktyk beft beantwoord vind, zoo vers 
kies ik van de drie voornoemde, die ieder 
iets voor en tegen hebben; ibid: pag: 270.— 
28r.— ’tlaafte, ten einde de lief hebbers 
en Curieufe navorsfchers, op een licht be= 
vattelyke wyze, een denkbeeld van de in= 
tervallen eener. octaaf te geeven; ftel!ende 
dus voor den kleenften halven toon r. com. 
mas, voor den kleenen 4, en voor den 
grooten halven 5. Commata. 

_ De Muziekaale tekens kruisen Lb, heb- 
ben enkelyk hun opzicht tot kleene halve 
-toonen.— *% kruis geeft, volgens ’t oog- 
merk der inftellers, verhooging van 4, 
Commata te kennen, en ’t dubbeld kruis, 
in plaats van welk, zommigen om verware 
ring te myden liever *t enkele X, verkie- 
Zen, toond een verhooging aan van 8, 
Commata; ten anderen het b beteekend 
verlaaging van vier, en twee bl, in wele 
kers plaats men ’t Griekfche g konde ine 

voe= 


272 Redeneering over Nuttige, 


voeren , verlaging van agt Commata. Dus 

verfchiilen, by/ voorbeeld, Chruis.en Db 
als een negende part van een geheelen toon: 
de eerite is 4. Commata, hooger als €, en 
de andere wyft 4 Commata van D. te rug; 
en valt dienvolgens in ’t vyfde comma boe 

ven C; desgeyks, c met twee kruysjes is 
noch geen d, maar een comma laager en 
d. met twee bb is geen €, maar noca een 
comma hooger, en dus met alle overige 

Een kleenfte halve toon word in de 
naafte nooten ruimte zoodanig uitgebeeld, 
dat de nooten den zelfden toon fchynen 
aantetoonen neem eens e kruis f‚ b kruis C ox 
g Men kan dit interval op de zelfde. rui.ne 
te niet uitdrukken, om dat ‘t flechts een 
afftand van een comma vereifc:t, en een 
kruisje reets verhooging van vier Commata 
te kennen geeft dus men zich hier op Cla- 
vieren met een en dezelfde toets moet vere 
genoegen. — 

Een kleene halve toon verfchynd in noo. 
ten op dezelfde ftreep of fpaatfie, ondere 
fcheidede zich de bovennoot door een 
kruis, of een herftellings teeken k; een 
interval, ’t welk zich gemnakkelyker, dan 
eenig ander laat onderkennen. — 

Een groote halve toon, of kleene fe- 
cund, gaat van een fpaa:fie tot de naafte 
ftreep, of van een (treep tot de naafte 
fpaatfie, onderfcheidende zich of door 

een 


Muziekaale Ondewerpen. 273 


een b voor de bovennoot, of door een 
kruis voor de prime, uitgezondert in €; 
f‚ en b, C‚ die geene voortekens vereis= 
fehen, by voorbeeld, cs db, Chiu, d, 
uiteen kleinften, en een kleinen haiven 
toon famengettelds te weeten, c‚ Ckrus; 

Ckruis, db 5 of Ckruis, ck - de d,——= 
Onze nootenruimtens, fchoon evenwy- 
dig, beelden geen evenwydige intervallen 
uit, maar op zich zelve zonder voorie- 
kens aangemerkt, in twee graden, de bei- 
de voornoemde groote halve toonen e, f; 
b, C; en in de vyf overige geheele tooe 
nen.— indien ieder graad halve toonen 
voorftelde, daar zouden op vyf ftreepen en 
zes fpatien weinig geheele toonen kunnen 
plaats vinden; ieder, geheele toonen, de 
vereifchte tekens kruis en b, zouden de 
‚praktyk te moeyelyk maaken, en in beide 
gevallen zoude 't gemak, de intervallen 
volgens den afftand in nooten te rekenen 
en te benaamen, verlooren gaan; dus is 
de tegenwoordige fchikking te recht voor= 
trekkelyk te achten. — Hoe gemakkelyk„ 
en hoe onverbeterlyk ze in dit opzicht ook 
is ‚ daar fpruiten evenwel in de omloop der 
toonen, groote zwaarigheeden uit voort, 
zoo dat ze ons bykans alzoo zeer in de 
weg ftaat, als de lucht de ftarrekykers: 
S wang 


274 Redeneering over Nuttige. 


want de kennis van groote halve en geheee 
Je toonen hangt nu volftrekt af van de ken. 
nis der Muziek-.fleutels, en deeze vervan. 
gen de beide voornoemde groote halve 
toonen ieder in verfchillende graden. wal 
men. voorts Cc, de, fs; in D verplaatzen 
of trarfvoneeren, daar word vereifcht, d, 
e,‚ fkruús, gs in E‚, zoo word vereifcht, 
e, fkrus, gkruis, as en in FE, f, gs as 
b mol, kortelyk ‘de reden waarom mea 
in zekere grondtoonen deeze en geene an- 
dere kruisjes en b tekens aan ’t hoofd der 
nooten ontmoet en dient te plaatzen, is 
uit voormelde ftelling alleen bevattelyk.— 
Een verdubbelde halve toon beftaat in 
nooten der eigerfte ruimte, onderfchei- 
dende zich door een dubbeld kruisje voor 
de boven noot, of door een b voor de pri- 
me en teffens door een kruysje voor de boe 
ven noot: neem eens, c‚ c& d, d& eb, 
ekruis,- mol, Dkruis Dit’ interval, uit 
twee kleine halve toonen famen gen 
fteld, bevat 8. Commata. Nochtans volgt 
niet, dat ieder dubbeld kruysje een ver- 
dubbelden kleinen halven toon aanduid, 
gemerkt, by voorbeeld, ekruis, fx; b kruis, 
C2, gelyk ftaat met f, g5 €, d, maar 
wel, dat men, tot vermyding van dubbel- 


zinnigheid, voor onmiddelyk achter mal= 
kan 


Muzickaale Onderwerpen. 278 


kander volgende verhoogde en verlnagde 
nooten, alleeniyk dan, wanneer ze noch 
verder verhoogd of verlaagd zullen wor= 
den; de eigenite tekens van verhooging en 
verlaaging dient te ftelien — 

Een geheele toon, of groote fecund, 
gaat eveneens als een groote halve toon 
van fpatie tor de naa fte ftreep, of van een 
ftreep tot de naafte fpate, zynde uic een 
kleenen en een grooten halven toon, of 
uit twee kleine en een kleinften halven 
famengefteld: by voorbeeld f, g, uit fkruiss 
fkrurs, gb; sb, g. voorts dient hier ook 
in ‘t voorby gaan aangemerkt, dat men de 
boven toetien van Clavieren flechts onei= 
gertlyk halve toonen noemt, wvl immers 
eb, f;se, fkruis; fkruis, g kruis; amol, b moi, 
‚enz: alzoo wel geheele toonen leveren als 
f,83 ZE» As a, bj en men een toets, noot 
en klank, Ek Hs betrekking tot anderen 
aanmerkende, van malkanderen fcheidt, 
wat famen hoort, en dus niet Muziekaal 
handelt. — 

Een grootfte fecund is famen gefteld uit 
een gehee!enen een kleinen halven toons by 
voorbeeld c‚ d; d, dkruis; bevattende dus 
13. Commata. Hier hebben wy dan zes 
„verfcheide zoorten van fecunden, name- 
lyk kleinfte, kleine, en groote halve; 

2 ver- 


ë76 Redsneering over Nuttige, 


verdubbelde kleene halve, geheele tooneris 
en grooifte fecunden, deeze, gelyk ze irt 
nooten nie: verder gaan, dan tot de naafte 
ruimte, noemt men trappen, en alle ove- 
rige fprongen. —_— 

“Een kleenfte Terts vervangt twee groote 
halve toonen: by voorbeeld, B, dmel js 
famen gefteld uit B, c5 €, dol, ( i0. 
Com: ) hier blykt derhalven, dat ze naau- 

ver is dan de grootftê fecund, het welk 
zich dan van alie volgende zoortgelyke 
evenêens verftaat, — een kieene Terts 
vervangt een geheelen en een grooten hal- 
ven toon, alsc, eme; fpruit uit &, d5 d, 
emol; (ra. Com:) Een. groote. Terts, 
twee geheele toonen: c, d; d, €; (18. 
Com: ) en een grootfte Terts vervangt 
twee geheele en een kleenen haiven toon: 
als ce, ekruis; (22 Com: )— 

Een kleenfte quart bevat een geheelen 
en twee groote halve toonen: by voor beeld 
ckreis, fs uit cks, d; d, ese, f; (19. 
Com: ) een quart, twee geheele toonen 
en een groote halve: als c‚ fs uit c‚ ds; 
de CS ER TeC De OE INNO GEN 
quart, zonder. bywoord, beteekend dan 
altoos de kleene quart; een interval van 
meerder volmaaktheid en dienft, dan eenig 
ander van dezelfde benaaming,. — Een 

groâ- 


Muziekaale Onderwerpen. | 277 


groote quart, bevat drie geheele toonen: 
als c, fkruis; ( 27. Com: ) een interval, 
het welk de beneden toetfen van Claviee 
ren flechts in f, b; uitleveren, — Een 
grootfte quart bevat drie geheele toonen 
en een kleenen halven, by voorbeeld B mol, 
ekruis; uit. Brad, c;c,dsd,ese, ekus, — 
(3r- Com: ) | 

Een kleenfte quint is famengefteld uit 
een geheelen en drie groote halve toonen: 
by voorbeeld cktuis, gmols git chris, as d, 
emol; emol, fs f‚ gmel; ( 24, Com: ) Een 
kleene of valfche quint, uittwee geheeleen 
twee groote halve toonen: als ckruis, g; uit 
CHU de de Baerts fs 20e GAJ 
Een quint, uit drie geheele en een grooten 
halven toon, als: c‚ 83 (32, Com: ò Een 
grootfte quint beftaat uit vier geheele too- 
nen als c, gkruis; uitc, dj d, es es fkrus, 
fkruis, gkruis, (36. Com; 

Een kleenfte fext vervangt twee geheele 
„en drie groote halve toonen, by voorbeeld 
ckruis, gmols git chrus, d5 d, es e, fs É) 
8: E, amol; (33. Com: ) Ben kleene fext 
drie geheele en twee groote halve tooren: 
alsc, amel; (37. Com: ) Een groote fext 
vier geheele en een groote halve toon; als 
E3 33 (4x, Com: ) Een groorfte fext ver- 
Be S 3 vangt 


278 Ribnik over Nuttige | 
vangt 4 ng toonen: als c, a kruis 


C45- | 
Een wii fspthiik vereifcht drie ge- 

heele en drie groote halve toonen: als c kreis, 

bres Ditch, ded, es es fatwa es 
â; as bmel) ( Zo, Com: s Een kleene fep- 
tima, vier geheele en twee eroote halve 
toonen als €, bol; ( 46. Com: } een groo- 
te feptima vyf geheele en een grooten hal. 
vén toon: alsc, b; (5e. Com: ) Een groot- 
fte feptima vereifcht. zes geheele toonen: 
als c, bkreis; (54, Comm: \— 

Een verminkte oétaaf beftaat uit vier ge- 
heele en drie groote halve toonen: by 
voorbeeld cHrei, c3 vie ckreis, d5 d, es 
Csts nig Beda Ds Dh C; (Ste 
Comm: j'en een geheele octaaf > uit vyf 
geheele en twee groote halve toonen: als 
C> €35 (55. Comm: ).— Deeze laafte, 
als de grenípaal, en de wegwyzer om van. 
‘t middelpunt niet te verdwaalen, vervangt 
niet zes geheele toonen, maar een comma 

meer, gelyk 6. maal 9. niet ’t zelfde ges 
tal levert, als &. maal 9, en tweemaal 
vyf. — befnoeit men die beminlyk interval, 
t vitwerkzel word verminkt genaamt of die 
ficiens, om dat de bewoording kleene hier 
noch te goed is. — het tegengeftelde voorts; 
of de-zoogenaamde overmaatige oétaafs 


oglava fupeiflua, vel abundans, by voor 
beeld 


Muziekaale Onderwerpen, 279 


beeld c‚ ckruis; blyft buiten myn beftek, 
als gaande de oétaven ruimte reets te bui- 
ten. 

Binnen den omtrek van een oétaaf ont- 
moet men 28. intervallen: namelyk 6. fen 
cunden, 4. terc{en, 4. quarten, 4, quins 
ten, 4. fexten, 4. feptima, en 2. oCta= 
ven. — wie nu op hunnen afftand in de 
nooten ruimtens, op de tekens door welke 
ze ongelyk naauwer en ruimer worden 
aangeduidt, op de groote halve en geheele 


„toonen naauwkeurig acht geeft, en zich 


naar een ‘maatftok omziet, gelyk hier de 
by gebragte Commata een duidelyk begrip 
van de zaak geeven, die zal gemakkelyk 
tot grondige kennis van de Mauziekaale 
ftoffe kunnen geraaken; iets dar in der 
daad zelden word ontmoet by Muziekan- 
ten van profesfie, als welker geeft door. 
gaans veel te galant is tot.de befpiegeling 
van zulke grandes begatelles. — 

In ieder van de gemelde drie bruikbaare 


Muziekaale Siftemen begrypt men de ruim- 


te eeneroCtaaf , fchoon uit vyf geheele en 
twee groote halve toonen beftaande, in 
verfehillende deelen. — Het Siftem van 
Huigens. bevat zr. deelen; namelyk 5. 


maal s., voor vyf geheele toonen, en 


tweemaal drie, voor de beide groote hal- 
9 4 ve, 


28 Redeneering over Nuttige, 


ve. Zeld nu iemand, een kleene en een 
groote halve toon verfchillen ats een vyfde 
di van een geheeien toon, zulks is nict 
volftrekkelyk waar, maar flech:s in betrek- 
king tot diu Sifteem; ten tweeden % Sifteem 
van Sativeur, beftaat uit 43. merides: te 
weeten, 5. maal 7. en 2. maal 4:5 ent 
derde of meeft gebruikelyke Sifteem beftaat 
uit 55. Commata, s maal g. en 2. maal 5 — 
„Jeder onders ‘cheidendlyk gedeelte eener 
octaaf kan tor een prime verftrekken; 
fpant men cen fhaar een ziertje hooger of 
laager, men {telt aanftends een andere pri- 
‚me; ieder epramerides kan een prime wee. 
zen: dus heboen wy ‘er zor. binnen ecn 
oêtaaf;— ten anderen, verdeelt men een 
comma in 9, deelen, ieder geheele toon 
C gemakshalven onderfteld, ‘dat ze alle 
even ruim zyn ) levert 81. en dus de ruim 
te eener oêtaaf (in s. maal 8r. en 2. maal 
AS.) 495, primen; Ja, weet men de ruim- 
te van een geheelen toon in 196. deeltjes 
te fcheiden, ieder oftaaf bevat reete Gin 
5. maal 196 , en 2, „maal Hia) 1204. pris 
Bd 
jcaar interval kan van ieder prime begin 
neemen, en tot andere bevactelyke oétaven 
ruimtens worden overgebragt: want. 't 
EEn koomt 


Muziekaale Onderwerpen 981 


koomt by de intervallen ganfch niet aan op 
de meerder of minder hoogte der prime, 
maar flechts op evenredige tusfcheri wyd- 
te. —— 

Enkeld noem men de intervallen wan- 
neer ze binnen den omtrek van een oCtaaf 
blyven; Dubbeld, en drie, vier, vyf= 
dubbeld, wanneer, en na maate 2y er ver- 
der buiten gaan: by voorbeeld, EC C4418 
een enkelde octaaf; €, Cc, een dubbelde; 
Cc, 8, een drie dubbelde; C‚ ë , een vier 
bubbelde, C, 5, een vyf dubbelde. — 
voorts, de zoogenaamde overmaatige oc-= 
taaf, by voorbeeld C, ckruis, is niet dan 
cen dubbelde kleene halve toon, dien 
men echter van den verdubbelden dient te 
onderfcheiden; C‚ cE, is een dubbelde 
verdubbelde kleene halve toon, en dus 
met alie overige, — 

Eenvoudig heeten de intervallen, wan- 
neerze blootelyk verfchynen, zonder de 
deelen, uit welke ze voortfpruiten, maar 
famen gefteld, wanneer hunne deelen zich 
trapswyze vertoonen; by voorbeeld, C; 
C‚ is een eenvoudige oCtaaf, maar c‚ d, 
efo EnAs- bags een. famengeftelde of 
compofita, en gaat dit op de ry voort van 
C, tot C, ze is twee voudig; van c tot ê » 
Orie vanais, bis vel ter compofita, — De 


> 5 gron. 


282 Redentering over Nuttige. 


grondige kennis van de intervallen hangt 
zekerlyk af van die der deelen, uit welke 
ze esn wl worden: aangezien 
men alleenlyk langs deezen weg reden kan 
geeven, hoe, È voorbeeld, c‚ a Früs, 
van c, eRol; ce, ekrmuis, van Cc, f; en cj 

gkruis, van c‚ amdl, verfdhilten: 
Wanneer men twe intervallen famene 
fteld, worden de Mugziekaale letters vere 
zamelingswyze, of colleétive aangemerkt, 
om dat men een, tweemaal telt. — twee 
fecunden maaken geen quart, fchoon twee. 
maal twee vier is, maar een terts, aldus 
gerekent, c‚ d; d, e.— desgelyks, fe- 
cund en terts leveren een quart: €‚ d5 d, 
e,‚ f.— twee tertfen, een quint: c‚ ds- 
es e‚f, g.— Tertsenquart, een fext: cs 
d, es es fs 8, a. — twee quarten een 
feptima: Cc» de, fs f, g, a, b en quart 
en quint-of quint en quart, een octaaf — 
Men verdeelt de intervallen in trappen 
en fprongen, in enkelde en dubbelde, 
eenvoudige en famengeftelde, kleene en 
groote, gelykluidende en verfchillende, 
welluidende en wanluidende; door kleene, 
verftaa ik, fecunden, tertten en quarten, 
door groote, quinten, fexten, feptimen 
en oétaven; door gelykluidende, de oCta« 
ven door verichuilinde, alle overige, kid 
00 


Muziekaale Onderwerpen, 233 


ook genaamd; van de welluidende en wan- 
luidende, zal vervolgens in myne rede. 
neering over de harmony worden gefprods 
ken 

De Kennis van de afdeeling; de eigen. 
fchappen, en de fchifting der intervalien 
noemde men eertyds Harmonyk— Deeze 
harmonica vel Canonica verfcheelt van 
Harmony, of Hamonia,, en van Muziek, 
als kennis van bouwftoffen, van ’% opmaas 
ken van fchetfen, werkelyke timmering, 
en opgetrokken wooningen; echter is. zy % 
geene, op't welke’: ganfche gevoouw beru(t, 
vermits 't eerfte werk der kunít in toebereie — 
ding van bekwaame ftoffe beftaar, en ‘tin 
de Mauziekaale praktyk doorgaans. op de 
uitvoering van de regels der harmony& 
aankoomt — wie nu aliven in deeze zoort 
van Muziekaale kennis was geoeffen:, dien 
_poemde men, ter onderícheiding van een 
Muficus, Harmonieus, of toonkundige. — 
Een eerfte fchets van afbeelding, vole 
gens welke de intervallen, binnen een 
oCtaaf vervangen, verzameld, en zekere 
overeenkomftige, als tot een byzondere 
klaffe behoorende, aangemerkt worden, 
draagt de benaaming van klank geflacht. 
Dusdanige Theoretifche voorfchriften zyn 
er drie: teweeten 't Diatonyke, of vol- 


{Oe 
ze 


284 Redoneering over Nuttige, 


toonige bevat fleChts groote halve en ges 
heele toonen, ’t cromatyke, of bunte, 
kleene halve en groote halve toonen; en 
“* En Harmonyke, door zommigen ‘t puik 
overeenftemmige genaamd, klecníte, kleee 
ze, en groote halve toonen, -— ieder van 
deeze worden gebruikt of genvoudig of gee 
mengeld, ’t eenvoudige diatonyke; ver= 
ftrekt tot een onveranderlyke grondwet 
aan alle Muziek ftukken, fchoon men om 
zich niet geheel by groote halve en gehee- 
le toonen te bepaalen, ook te mets naaue 
ber intervallen ‘er laat tustchen vloeyen ; 
en dus uit de beide overige klankgeflach. 
ten, ais uiteen echter hoede, of provifie 
kameren, zomwylen. allerhande keurige 
materiaalen ophaalt. van deeze en andere 
dingen kan men in geene redeneeringen 
een duidelyk begrip geeven, maar ze die, 
nen apart in nooten uitgebeeld te worden: 
des ik daar van hier alleen welding doe, 
om zulks in ’t geheel niet met ftilzwygen 
voor by te gaans;— De kennis der klanke- 
geflachten dient onder anderen daar toe, 
dar men op de vraag, hoe veel intervallen 
men in de Muziek. gebruikt? ordentelyk 
tot befcheid kan geeven, in ’ Diatonyke 
klank geflacht to , in ’t cromatyke 17.3 
en in ’t Enharmonyke al wat 'er op is; 

na- 


Musiekaale Onderwerpen. 25 


namelyk, 28. intervallen — Een bepaal 
de famenhang van trapswyze achter mal- 
kander volgende vyf geheele en twee grog- 
te halve toonen, draagd de naam van een 
hoofd, of grondtoon; dusdanige grond- 
toonen gebruikten de oude Grieken, eer= 
fte inftellers van Muziekaale order, zes 
oorfprongkelyke of authentici, die ieder 
de beide halve toonen in verfchillende gra- 
den hadden, echter den eenen in de quints 
en den anderen in de quart. van deeze 
zes, gebruikt men noch heedendaags in- 
zonderheid twee, nemelykc,d;, es, f, gs 
a, b, c, dis een groote terts, Cc, €; ea 
a, Eg, f,e, d, c‚ B, A; die opwaards, 
een kieene terts A, c, vervangt. Ik zeg 
inzonderheid, want in Kerk- muziek zelfs 
in onze oude gewoone Pfalm voizen, koo- 
men noch dikwils drie van de overige 
grondtoonen der Grieken ten voorfchyn. — 
De overdragt van zekere intervallen aan 
hooger en lasger toonen, word tranfpoe 
fietie genaamd, en deeze brengt mede, 
dat, niet tegenftaande de verfchillende 
hoogte, ieder groote halve toon, een 
groote halve blyft, ieder geheele, een ge. 
heele enz: wy onderfcheiden de beide 
grondtoonen Cen Á volgens de groote en 
kleene terts, en vanfponeeren ze: Dus 

kune 


236 _ Redeneering over Nuttiges 


kunnen ‘er, ten aanzien der intervallen 
_ van alledrie de klank geflachten, op Dia- 

tonyke wyze gebruikt, 42. grondtoonen 
uit voortfpruiteo, als 21. over de groote, 
en 21: over de kleene derde of terts, 't 
welk ook alles is, wat ‘er op Zits en van 
welke zommige reets fchynen onze -bevat= 
ting te booven te gaan. men kan ze in .no0- 
ten. vooritellen. en uitvoerig verklaaren;, 
doch de uivoering van zommigen op inftru- 
menten komt tot noch toe voor als ondoen- 
lyk. genoeg, dat wy voor eer{t weeten wat 
een grondtoon is, en dat de grondtoonen; 
Ja, alles wat ooit fcalen; zang of toonlad- 
ders, kan heeten, uit de klank gefhachten, 
en vervolgens de harmony uit de grondtoo= 
nen afgelyd worden | 


„i 
- 


À 
53 


k 
Pi 


d 


pak 
vat 
) 


{ 
5 


Dj 
ó 


Eer 0 
El 

M/ 
Dead 


bes we 


kl 
k Pl 


NAK 
ri 


EL 


« Zan Bend 
Eri: 
. hinne 


kan 
; 
Ee 


ij A a 
zes A 


ie 


' 
ï 
- 


Hen 
Ki 
Uk 
al 
ke 


dE 
Hi 
0E! 
En 
A 
Dre 
0 


Mk 
dS (5 
Ü 


ik Ke 
Rs 
8 
3 


ke 
g 


’ BN | dy, 
Jer AL 
Dd / 
… hppd / 
P nak aided, 
4 Ld 
ank. 
bis 


kees KOR 
IM ar! 


ed 


bg rage, ' 


Pe 


Ea 
wed 4 


5 
ee ACE B le 
rit EA N 


é Ke 


ner 


de 


deg WEN nk 


Wig” 


id 


H af 
ep Pp 

LL rn be 

erase roe ern 
el a 8 


Einer, 
b " . A ENE ú te ES 4 
> _ 


ed Ee Egge DEN | rr et 


«ARE 


. zt n 
ee 


n 


Paid 
» Aal 


te en En IN 


. ie ers 


Boe f « ‘ 
Ee el En. , her) 
Er 3 e « ds 


rd 
O4 


vry 

ee ner 
et 

tet de gl Er tr nd en HI 


ed Soie vane > eik 


leer it 
B 8 


Ee 


Li 


dl BNG;