Í ONE INT 1 Pa Ard mn Pal NAR AAE Ee die HAL er OAK EP VIE 
ed, DATING ICG MEEL, EN KRI Jak ORE, 
ie’, dam Pyt If 5 Wid APS an” EN AAG blt ehs KL Pa Met 
te Rd A pj, DEE ek y (RLR nrs te LO 
re MORE KELU IANA Ar et PoIP Dg ATP (AT LA EA 
SAONE EER ATN EIT DAN IE LEONE WID OLD Gel GEEL 
OE ROOR ITN HEAO MEP 
DD PO OLE ARE, 
, 3. il Ma ús v/ wipe N < it, ter zi Te Is 6, UK KEK _ , 5 
BA MON OUA ARE oC Ed NN Ks 
si RUN ki Se. NAS ENDS EADS Ws, RIE is 4 
4e 4 Hb Ap! eg bale, en Ate UT NE Gs De U 4 Tal Ar 
BRAAK (7 < ERRANS) HO SANS + Hd, A 7e 
red and POE AF vake LN ENE Ad ELN 
KGESR RADE Job 4 EAR Se nd A08 A} Kk ke Sd ‚{ wreef rai ) 
; , WAANT ORE TETN KAREL A ten Ae 5 
EERE | LO POKER AG AREND AAE SLT oet 42 SALERNO UN Al dk 
H en: 4 1e be MEE ETM EEE NEN WO TehT Nn OCE 4: 
Ki RLA tr SULLA OENE 5 She B 
St REC 
HEEN BUEN EO 
4 ADP ID 
jh N A ore M, r,| Eu” Ay rad id 
MAIER DOME VOLT AN on CA Ee ANLEN 
nj RLR ELC HAS ij: PSD Hv 
} CANON DD MEAT KEEL REEN OEL 
si % RM 4 ds Ml / ‚Ì bad We (5 
Ws ERR ALN GEELEN NER 
ê je ene n: Ì SEE 4 h,, 
) il ONSEN, RS 
ad rieel OA erts 
| Sh BEELN ATEA A UN 
7 PA ES, Wies A th Pi PAS KE bAASLS 
NEN NEEN AVE Ver Ut Se 4; 
3. ve Dia A Pen, Pal S heid 4 Ates <0 nt KP td CU; Ì € MS 
ERO LER U ea BAER ig AGC EN VAAG 
BNN SOON A See Nt WERT RL 
A, Yì ví àÀ / ’ (A , wijd ned Á i gt FS n/ \ / DK d' _ l * kl Ig f- | Pp y 
\ € BA Ng Ng ve NER (a chit NA 1 nn CAL ’ 
EER Mede OUIS MUG EAS RAG RENEE AOE UREN MS UL 
EN ACR OLEN OA RPA ie EON 6E 
EERS IAR EOS LAEE MARIE WOAR fn 
Ef i ’ HN ( MENSE : vr hr be et 
„ \ {s . 9, IN ie be J ' ' $ Re / 
REN AN 
+ beta: 8, N AU â 
Aen Ï EN 4, 
NVT ij? Kn , 
ij :, \/ AN 5 NG hl fis: y 
KRENN ENNE EN 
REED, 5 vl Sit - NGA NIE 
de 1 4 EEE ENG 
Ee , } 4 k | 
t \ 4 1D ARC 
kryg A | Ô EA EG EEEN 
ALP | 8 EN E EN hy Ny Ue n, é Ë ri 
N Es Kh ‘ \ DEN f- N EL vind hete eid Ae (Eb di We cij 
SAE AAN dE 
HENERREREN PEN DADA Se TOA AOL RAN AAE ELL 
NE ENDE en ol Ph nt 
RORRRDENE 02 PES SEEN Er ta RADE 


’ 
nRa pk Med EEN AR A REE s 

RENATA ALE 

BNA TEA 


CIE ‚ 
d Í NN, HAA NAS (4 ALI) dn 
Ne f Ae dere UT GENE EREN POL 
TE EREN SRE OEREN PIE SLI NEN SENT PAP 
a OOST RN DDAR AIA, KC HE Es 
EER | lg SHE bod NA DID ( ú AEN 4 8: Leste 
\ Ja 7% Pi # CAE S 1% EN j Apr A he DAN b \ 
RE |A AA ORE 
4 Ä _ ” 


Uiers id Ed 
vi 41 4 BN Hi \ 
Ki hd * 
* Ld Pi 


, \ af ik 4 
AN FED EO A40 rj Ss get ‘Ak 7, RE £ 4 % 
in ie ek WN bam’ bd, Nn { “ € 
RENEE OORDORE NA A NE TONGO ern TOLEN 
À \ APA \ er, \ Ö ek Gre 18 eh y Gi VNA HEA GAL Ee _ 
REAGEERDEN 15E SCKR ENDE 
& ek Je ” An vr 4 ' À î NE, ie de B, hok, 
; Dn ” / a LAS sh a, A, ra 
EE) 
$ U 


MAPS % en 
CEASE NAAN HEERE KE 
\ Van KEN AES ED IN EN 
e 


Ae en Kek) N 
AP Ard 

net In H 

< der td U NEK py 

NEN Ee eN | 

a” A ht #5 &. £ Het “B te 
Mo Doibs Ke ENDE EN TAN) ee EN vet 
ben ie Tant BT LD Eet Pha Pr LE Pal Dear We eet 7 RENE 


rt he Né 


BEAN AET DEN RE RON VT AD ET sere BEL EED 
_ dd Pac 

Pa st 

hd sk d 4 e 8 
ii 5 - p n 4 
EO EE 


sn Dn Es = 
ge di we me AN gn ent ges 
y 5 „nn Fi 


ANSO SEMWSZ IE  JÌ P / 


hd 


hd 
hsv e 


Ï 


KN Ne \ / \ \ / vt: 


del 


Von hr 


en 


ĳ 


tn nn Dd ne 


| 

| | 
VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN | 
| 

DER | 

| 

KONINKLIJKE AKADEMIE 
WETENSCHAPPEN. | | 
| | 

en DEEL. 
ki se 

AMSTERDAM, | 
C. G. VAN DER POST. | 
1853. | 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN 


KONINKLIJKE AKADEMIE 


VAN 


WETENSCHAPPEN, 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN 


DER 


Chlegdlend ed, gb, — Orte Ae: 
KONINKLIJKE AKADEMIE 


Oenema 
| \ 
Ì 4 VAN 


WETENSCHAPPEN. 


Eerste Deel, 


JAARGANG 1853. 


C. G. VAN DER POST. 
1853. 


Vergadering gehouden op den 29sten Januarij 1853 blz. 


Ld 


„ 


EERSTE DEEL. 


PROGESSEN-VERBAAL 


INHOUD 


VAN HET 


DER 


GEWONE VERGADERINGEN. 


„ 


id 


rá 


A 


„ 


rd 


rd 


26sten Februarij 
26sten Maart 
gOsten April 
28sten Mei 
Zásten September 
2gsten October 
26sten November 


Z4sten December 


Á 


® 


Á 


„ 


VERSLAGEN. 


P. HARTING en C. J. MATTHES, Verslag over den ver- 
moedelijken uitvinder van het Microscoop 

Verslag der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, 
vastgesteld in de buitengewone vergadering van den 
30sten April j.l, en volgens Art. 22 van het orga- 
niek reglement den Minister van Binnenlandsche 
Zaken ingediend 

Verslag over het voorstel van den Heer P. HARTING 
(zie Proces-verbaal van 26 Februarij 1853, blz. 32) 

Verslag van de Heeren F. W. CONRAD, J. P. DELPRAT 
en F.J. STAMKART, over de maatregelen tot bepa- 


ling van de daling des bodems in Nederland . 


VERHANDELINGEN. 


G, VROLIK, LEENDERT BOMME, verklaard voor eersten 
ontdekker van de werktuigelijke wijze, waarop Pho- 
laden zich in steen boren 

W. VROLIK, Secretaris der Akademie. Levensberigt van 


ALEXANDER NUMAN, rustend lid der Akademie . 


blz. 


V/Á 


ri 


4 


u 


64. 


19. 


171. 


946. 


52. 


91. 


INHOUD. 

CLAAS MULDER, Mededeeling over het Fossiel gewoon 
Hert (Cervus elaphus fossilis cuv.) opgedolven te 
SOREWORE ta se Coe veter re 

N. MEURSINGE, Medic, et chirurg. Doct, Aanteekenin- 
gen over de Natuurlijke geschiedenis van het eiland 
OER eee ee vaks onee 

A, A. SEBASTIAN. Over de ziekte der Negers, (voorge- 
dragen in de gewone vergadering der Akademie 
van den 24sten September 1853). . 

G. F‚ W. BAEHR, te Middelburg. Uitkomsten van het 
wiskundig onderzoek van den Gyroscoop van Fou- 
EN Ee ee ed an ee 

H. SCHLEGEL, over den groei en de kleurveranderingen 
der vederen van de vogels . . . 

E. H. VON BAUMHAUER, voorlopig berigt over de 
zuurstof bepaling in stikstofvrije ligchamen | 

G. VROLIK, natuurkundige beschouwing van den groei 
eens aardappels binnen het weefsel van den moeder- 


knobbel. EEEN nee ee 


4 


Id 


„ 


4 


vu 


‚ blz. 198. 


203. 


217. 


240, 


829. 


359. 


363. 


VII 


BOEKGESCHENKEN EN INHOUDSOPGAVE 


Boekgeschenken ingebragt in de vergadering van 
den 2gsten Januarij 1853 


V4 


4 


u 


/Á 


jd 


V/Á 


INGEKOMEN BOEK WERKEN. 


26sten Pebruarij 
26sten Maart 
gOsten April 
28sten Mei 
Z4sten September 
ggsten Oita 
26sten November 


g4sten December 


4 


4 


130. 
158. 
173. 
252. 
284, 
317. 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 29sten JANUARIJ 1855. 


Tegenwoordig de Heeren: 5. vAN GEUNS, 3. P. DELPRAT, 
G. SIMONS, H. SCHLEGEL, G. E‚ V. SCHNEEVOOGT, F. C‚ DONDERS, 
G. VROLIK, C.J. MATTHES ,R. VAN REES, G.J. MULDER, P. HARTING, 
P.J. J. DE FREMERY, F. DOZY, F. 3. STAMKART, STORM BUYSING, 
W. VROLIK, J. G. S. VAN BREDA *). 


DAABLD Pe 


De Voorzitter opent de vergadering en leest $ 9 van het 
reglement van orde voor, waarin bepaald wordt, dat de leden 
der Akademie, alleen door het uitbrengen van hunne stem blijk 
geven hunner goed- of afkeuring van hetgeen in de verga- 
dering wordt voorgedragen. De toehoorders onthouden zich, 
gedurende de vergadering, van alle luidruchtige blijken van 
deelneming in hetgeen bij haar behandeld wordt. 

De Secretaris leest de brieven voor, waarmede de Heeren 
GLAVIMANS, HALBERTSMA, VAN DER KUN, SCHROEDER VAN DER 
KOLK, VAN DER BOON MESCH en RIJK, wegens eigen ziekte 
of zware ziekte van nabestaanden, of wegens ambtsbezig- 
heden, zich verontschuldigen over het niet bijwonen dezer 
vergadering. Aangenomen voor berigt. 

Wordt aangenomen voor berigt een brief van den Heer 
J. BARLOW, Secretaris van de Royal Institution (London 20 
Jan. 1853), waarin dank wordt gezegd voor ontvangen 
Verhandelingen, Tijdschrift en Jaarboek van het voormalig 
Koninklijk Instituut. 


*) Deze rangorde is volgens het reglement van orde door het lot be- 
paald. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL , À l 


(2) 


Gelezen een brief van den Heer Buscn (Königsberg 16 
Jan. 1853) waarin dank wordt gezegd voor Verhandelin- 
gen der Eerste Klasse Kon. Instituut en Zijdschrift Deel 
V en Jaarboek 1851, en tevens worden gezonden twee 
boekgeschenken. Wordt besloten deze in de bibliotheek te 
plaatsen en er schriftelijk dank voor te zeggen. 

Gelezen een brief van 3. H. DURAN (Nice 20 Dec. 1852), 
met daarbij behoorende brochure Mistotre de la Nature, 
waarover de schrijver een verslag verlangt. Wordt besloten 
hem in antwoord te verwijzen tot $ 6 van het reglement - 
van orde der Akademie, waarin wordt voorgeschreven dat 
de Akademie zich niet verklaart over de waarde van eenig 
haar toegezonden boekwerk, ten zij de uitnoodiging daar- 
toe op hoogen last geschiedt enz. 

De Secretaris doet verslag omtrent den tegenwoordigen 
staat der bibliotheek. Hij zegt, door de vriendelijke mede- 
werking van den bibliothecaris van het voormalig Instituut 
terug ontvangen te hebben het grootste deel der kostbare 
boekwerken, ‘waarvan melding geschiedt in de vroeger door 
hem overgelegde lijst, dat echter nog altijd eenige gemist 
worden, en dat hij dien ten gevolge zich schriftelijk ge- 
wend heeft tot al de leden van het voormalig Instituut, 
met beleefd verzoek, om zoo nog boekwerken onder hen 
mogten berusten, deze zoo spoedig mogelijk terug te zen- 
den aan het bureau der Akademie. De Secretaris stelt voor, 
dat met het ten algemeene nutte openstellen der bibliotheek 
gewacht worde, totdat op de jongste voordragt der Akade- 
mie antwoord zij ontvangen van den Minister van Binnen- 
landsche Zaken, en afgeloopen zij de voorgestelde vertim- 
mering der vergaderzaal, maar dat inmiddels hij gemagtigd 
worde, om, onder zijne persoonlijke verantwoordelijkheid, 
het gebruik der bibliotheek zoo veel mogelijk voor alle 
belangstellenden gemakkelijk te maken. De vergadering 
vereenigt zich met deze beide voorstellen, en noodigt, op 


(3) 


voorstel van den Heer stAMKART, den Secretaris uit, om 
voor het eventuëel openstellen der bibliotheek haar nader 
een reglement van orde te onderwerpen. De Secretaris 
neemt de vervaardiging daarvan op zich. 

Wordt gelezen een verslag van de Heeren J. VAN DER 
HOEVEN en H. SCHLEGEL op eene, door den Heer p‚, BLEEKER 
ingezonden Bijdrage tot de kennis der Tchthyologische Fauna 
van Japan. De verslaggevers zijn van oordeel, dat de Aka- 
demie deze verhandeling van Dr. BreEKER met dankzeg- 
ging moet aannemen, en daaraan eene plaats inruimen in 
het eerste Deel harer werken. 

Bij de beraadslaging komt de vraag in aanmerking of 
Art. 21 van het reglement van 26 October niet belet, dat 
reeds heden een besluit omtrent het aanMemen dezer ver- 
handeling worde genomen, en of de beraadslaging en het 
besluit daarover niet behoorden te worden uitgesteld tot 
de buitengewone vergadering van April e. k. In de wisse- 
ling van gedachten daaromtrent, worden op den voorgrond 
gesteld $ 3. en $ 27 van het reglement van orde, en wordt 
eene interpretatie van genoemd artikel in dien zin voor- 
gedragen, dat men in de buitengewone vergadering der 
maand April wel zal beraadslagen over het aantal stuk- 
ken, dat in het een of ander deel der verhandelingen zal 
worden opgenomen, maar dat niets belet, dat deze inmid- 
dels worden gedrukt en afzonderlijk uitgegeven, mits de 
Akademie slechts zorg drage dat daarmede niet worde over- 
schreden de som in Art. 21 vastgesteld. Na sluiting der 
beraadslaging wordt in omvraag gebragt, of men dadelijk 
de econclusiën van het rapport in stemming zal brengen, 
dan wel, of men daarmede tot lateren tijd zal wachten. 
Wordt door elf tegen zes stemmen tot de dadelijke be- 
handeling besloten. 

Worden alsnu de conclusiën van gemeld verslag in om- 


vraag gebragt, en eenpariglijk besloten, dat de Akademie 
1* 


(4) 


zich daarmede vereenigt. Aan den Heer BLEEKER zal wor- 
den bekend gemaakt, dat zijne verhandeling in de werken 
der Akademie wordt opgenomen. Zijn voorstel, om aan de 
Akademie opvolgend zijne Fauna Jchtyologica Archipelagi ; 
Indici ter plaatsing in hare werken te zenden, blijft bui- 
ten beraadslaging, vermits de Akademie op dit oogenblik 
onbevoegd is tot beoordeeling van dezen arbeid, welke, 
volgens officieuse mededeeling, vermoedelijk in Neêrlands 
Indië op kosten der regering zal worden gedrukt. 

Wordt gelezen een verslag van de Heeren STAMKART en 
VAN REES, 1° op eene missive van den Minister van Ko- 
loniën, gedagteekend 10 Junij 1852, Lr. A, N° 2, waarbij 
aan de Akademie overgezonden worden 12 tabellen van 
weêrkundige waarnemingen, gedaan op het eiland Decima 
in Japan, van October 1850 tot en met September 1851 ; 
2°. op tabellen van weêrkundige waarnemingen, geschied 
te Banjoewangie, Palembang, Banjarmassing, Amboina, Pa- 
dang en Tjilatjap, gezonden door den Minister van Kolo- 
niën; 8°. op psychrometrische waarnemingen, gedurende 
twaalf maanden gedaan, door den Heer r. A. G. DUMORTIER, 
op het Fort Nieuw-Amsterdam in den jare 1851 en der 
Akademie aangeboden door haar medelid r. A. w. MIQUEL. 
Heeren verslaggevers treden in eene breedvoerige beoor- 
deeling dezer drie reeksen van weêrkundige waarnemingen, 
en stellen omtrent de eerste voor: dat de Akademie be- 
sluite ze te drukken, en dat zij daarvan kennis geve aan 
den Minister van Koloniën, onder belofte van de tabellen 
later te zullen terugzenden, en onder herinnering aan de 
vroegere door de Herste Klasse van het Koninklijk Neder- 
landsch Instituut geschiede aanvraag om inlichtingen van 
Dr. MÖHNIKE, omtrent de waarnemingen met den Barometer, 
als ook om aanteekening der watergetijden op Decima; 
welk schrijven de Heeren verslaggevers wenschen, dat zoo 
spoedig mogelijk tot den Minister van Koloniën gerigt 


(5) 


worde, opdat het met de eerstkomende landmail naar Java 
vertrekke en alzoo nog tijdig aldaar aankome voor de jaar- 
lijksche bezending naar Japan. De verslaggevers stellen 
daarbij voor, dat inmiddels met de berekening en verdere 
voorbereiding tot de opentlijke uitgave dezer tabellen worde 
voortgegaan, maar dat het drukken daarvan niet zal ge- 
schieden, voordat de gevraagde inlichtingen omtrent den 
Barometer zullen zijn ontvangen. 

Omtrent de tweede reeks, waarmede brieven worden over- 
gelegd van het Militair Departement (19 Mei 1851), van 
den Chef der Geneeskundige Dienst (25 Maart 1851) em 
van den Directeur der Genie (9 Mei 1851) aan den 
Gouverneur-Generaal van Neêrlands Indië, wordt door de 
verslaggevers voorgesteld, dat ook deze tabellen, waarom- 
trent zij in breede uiteenzetting treden, door de Akademie 
zullen worden aangenomen, bewerkt en gedrukt, met die 
wijziging, dat van de barometer-waarnemingen slechts de 
maandelijksche gemiddelden zullen worden medegedeeld. Hen 
gelijk besluit stellen zij voor, omtrent de waarnemingen te 
Tjilatjap, gedaan door den Kapitein der Genie neBeRT en 
later door den Sergeant BRÜCKNER. Deze behoeven echter 
niet te worden. uitgerekend, maar slechts te worden over- 
geschreven. 

Voor dat de terugzending geschiede dezer tabellen, ge- 
vorderd door den Minister van Koloniën, wenschen de ver- 
slaggevers dat, onder dankbetuiging voor de toezending, 
het besluit der Akademie omtrent het drukken daarvan aan 
Zijne Excellentie worde kenbaar gemaakt, met de uitdruk- 
king van het gevoelen der Akademie, dat de verschillende 
officieren, in het verslag genoemd, als J.J. LINDGREEN, J. M. 
VAN LEER, J. WOLFF, M. À. SCHMITZ, HOLLANDERS, J. KROON, 
HEBERT en BRÜCKNER zich in het algemeen met lofwaardigen 
ijver gekweten hebben van werkzaamheden, die niet met de 
dienst in verband staan en waartoe alleen wetenschappelijke 
ijver kan aansporen. 


(6) 


Omtrent de derde reeks van weêrkundige waarnemingen, 
uit Suriname door den Heer DUMORTIER overgezonden; her- 
inneren de verslaggevers den wensch, uitgedrukt in het 
schrijven der Akademie van den 18den Dec, jl. aan den 
Minister van Binnenlandsche Zaken, omtrent het vestigen 
van een station van weêrkundige waarnemingen in de Ne- 
derlandsche West-Indische bezittingen. Indien de Heer 
DUMORTIER aan zijne waarnemingen nog eenige uitbreiding 
wilde geven, wierd op ongezochte wijze aan dien wensch 
voldaan. Voorts stellen de verslaggevers voor, dat ook deze 
waarnemingen zullen worden bewerkt, gedrukt en uitgege- 
ven. Omtrent de uitgave van al deze tabellen wenschen zij, 
dat deze wel in de verhandelingen met afzonderlijke pagi- 
nering opgenomen, maar bovendien openlijk verkrijgbaar 
mogen gesteld worden. 

Na beraadslaging vereenigt de Akademie zich met dit 
drieledig voorstel van Heeren verslaggevers en besluit zij, 
dat, ingevolge het vierde voorstel van hen, eene commissie 
zal benoemd worden, die met het oog op eene wenschelijke 
eenheid in de weêrkundige waarnemingen van Neêrlandsch 
Indië eene instructie zal ontwerpen, over het doen der waar- 
nemingen, de behandeling en het onderzoek der werktuigen, 
het maken der herleidingen, enz. Tot leden dezer commissie 
worden benoemd de Heeren STAMKART, VAN REES CIt MATTHES, 
die zich deze benoeming laten welgevallen. 

_ Gelezen een verslag van de Heeren &. 3. MULDER en A. 1. 
VAN DER BOON MESCH, omtrent eene aanvraag van den Heer 
LEEMANS, Directeur van het museum van oudheden te Lei- 
den, over de deugdzaamheid van een aangeprezen middel, 
tot bewaring dier antieke voorwerpen, welke uit kalksteen 
vervaardigd zijn, en die aldus uit koolzuren kalk als hoofd- 
bestanddeel, of wel uitsluitend bestaan. De verslaggevers be- 
rigten, dat gemelde voorwerpen, vooral in ons vochtig kli- 
maat, eene soort van bederf ondergaan, ontstaan uit kiemen 
van lagere plantvorming, welke in die voorwerpen.post vat- 


(7) 


ten en daarin, als in een vruchtbodem ontkiemen, hare 
worteltjes daarin doen doordringen, verrotten, plantaardige 
zuren, als humus-, kiesel-, kwel-, afzetselzuur en anderen, 
ook koolzuur doen ontstaan, waardoor de koolzure kalk 
wordt opgelost en de oppervlakte van het voorwerp meer 
en meer aangetast wordt. 

De Heer Leemans heeft tegen dit nadeel onderscheidene 
middelen beproefd, als bijv. eene oplossing van caoutschouc 
in peterolie, maar dit middel is hem te kostbaar voorgeko- 
men; het vordert ook voorafgegane drooging der voorwer- 
pen, waartoe hij de gelegenheid mist; of zouden de voor- 
werpen niet vooraf gedroogd worden, zoo zou daardoor alle 
uitdamping van het eenmaal opgesloten water worden be- 
let, waarvan mogelijkerwijze nadeel te wachten is. 

Het middel in de Revue Archéologique opgegeven, waar- 
omtrent de Heer LEEMANS nader wenscht ingelicht te wor- 
den, is eene oplossing van soda-waterglas (Silicas Sodoe); 
het zou het voordeel hebben van weinig onkosten te vor- 
deren, gemakkelijk aanwendbaar te zijn en duurzame wer- 
king aan te bieden. 

Inderdaad verdient dit middel aanbeveling. Vooreerst toch 
is het bekend, dat voorwerpen van koolzuren kalk duur- 
zaam zijn, wanneer er kiezelzuur in verbinding met kalk, 
onder den koolzuren kalk gemengd is. Zij zijn harder en 
tegen invloeden van het weder en tegen diegene, welke 
hierboven genoemd werden, meer bestand. Vooral zal dit 
plaats hebben in vergelijking dier objecten, welke uit los- 
seren kalksteen bestaan. 

Maar het blijft de vraag, of men zulke kalksteensoorten 
in bepaalde vormen meer of min, al ware het slechts aan 
de oppervlakte, in kiezelzuren kalk kan veranderen, 

Kan aan die voorwaarde voldaan worden, dan moet die 
aanwending van soda-waterglas tot het door den Heer 
LEEMANS beoogde doel kunnen leiden, 


(8) 


De verslaggevers hebben door proeven zich trachten te 
overtuigen van de mogelijkheid dier vorming ‚van kiezel- 
zuren kalk uit vasten koolzuren kalk en soda-waterglas. 

Het soda-waterglas werd bereid uit gelijke deelen kool- 
zure soda en zand met & deel koolpoeder zamengesmolten, 
met water behandeld en gefiltreerd. 

Eene gewogene hoeveelheid poeder van zuiver marmer 
werd in de gewone temperatuur vier-en-twintig uren met 
deze oplossing overgoten en in aanraking gelaten, vervol- 
gens met eene ruime hoeveelheid water behandeld, op een _ 
filtrum afgespoeld, in zoutzuur opgelost en voorts behan- 
deld, als men gewoon is ter opsporing van kiezelzuur. Er 
was geen kiezelzuur op den kalk van het marmer overgegaan. 

Wanneer men echter uit deze proef een ongunstig be- 
sluit omtrent de dienst van het middel trekken zou, dwaalt 
men. De hardere aard van het marmer alleen is de reden 
van het in dien tijd niet tot stand komen der gewenschte 
verbinding. Proeven met lossere koolzure kalksoorten geven 
eene andere uitkomst, en wel des te sterker en des te snel- 
ler, naarmate de kalksteensoorten losser zijn. Krijt, gips, 
zelfs phosphorzure kalk, geven met kiezelzuur alkaliën, kie- 
zelzure kalk, onoplosbaar in water, en dus inderdaad een 
middel, waardoor langere weêrstand aan de bovengenoemde 
invloeden geboden, en het voorwerp duurzamer wordt. De 
soda van het waterglas neemt het koolzuur op van den 
koolzuren kalk; het kiezelzuur vereenigt zich met den laatst- 
genoemde. Deze is in het regenwater onoplosbaar, terwijl 
de koolzure soda daardoor wordt opgelost en uitgespoeld. 
Het voorwerp wordt er ook minder. poreus door; daar de 
kiezelzure kalk meer ruimte inneemt. dan de koolzure kalk 
oorspronkelijk had, 

Ten opzigte der wijze van aanwending zeggen de berigt- 
gevers, dat deze zuiver practisch is; bestrijking namelijk 
met eene oplossing van soda-waterglas, drooging daarvan 


(9) 


en later herhaalde bestrijking. De oplossing van het water- 
glas ís kleurloos, de kleur der voorwerpen blijft onver- 
anderd. Voorwerpen, niet in de opene lucht bewaard, wor- 
den eenige maanden na de aanwending van het middel, met 
water afgespoeld, om de koolzure soda te verwijderen. Voor- 
werpen, in de opene lucht bewaard, worden door den regen 
hiervan ontdaan. Deze laatste behooren eenige maanden na 
de aanwending van het middel tegen den regen beschut te 
worden, om aan het middel tijd tot scheikundige wisseling 
aan te bieden. De berigtgevers durven het middel veilig tot 
het genoemde doel aanbevelen. 

Wordt na beraadslaging besloten een afschrift van dit 
verslag, onder schriftelijke begeleiding, den Heer LEEMANS 
te zenden, en hem te verzoeken de uitkomsten zijner proe- 
ven met genoemd middel haar later te willen mededeelen. 

De Heer sramkart stelt voor, dat het verslag in zijn 
geheel in het Tijdschrift worde opgenomen. De Heer MULDER 
acht dit minder noodig. Op aanmerking van den Secreta- 
ris, dat een uittreksel er van in het Proces-Verbaal wordt 
opgenomen, en dat dit uitgegeven wordt in het Tijdschrift, 
trekt de Heer STAMKART zijn voorstel in. 


De Heer 6. vrorik leest een betoog voor over LEENDERT 
BOMME, verklaard voor eersten ontdekker van de werktuigelijke 
wijze, waarop Pholaden zich in steen boren, hetwelk hij zoo 
wel toelicht door een exemplaar van Pholas crispata als 
door steenen van het hoofd der zeesluis bij Katwijk, welke, 
als reeds voor langen tijd door dit weekdier doorboord, in 
zijn museum bewaard worden. 

Bij de wetenschappelijke wisseling van denkbeelden, welke 
op deze voorlezing volgt, vraagt de Heer storm BUYsING, of 
het mogelijk is, dat in harden steen, bijv. in Doornikschen 
steen, openingen door Pholaden geboord worden, niet wijder 


(10) 


dan een speldeknop, gelijk hij zulks zag aan de steenglooi- 
jing van de Goeree, 

De Heer e. vroLikK doet zien in een der medegebragte 
voorwerpen, dat aanvankelijk de openingen klein zijn, waar- 
schijnlijk wel wegens den dan nog geringen omvang van de 
nog jonge dieren, maar dat zij later bij hunnen groei in 
omvang toenemen. De Heer J.G. S. VAN BREDA zegt in steen- 
groeven dikwerf dergelijke openingen en kanalen in fossile 
“_steenzelfstandigheid gevonden te hebben, en stelt voor, dat 
nu terstond tot het aannemen dezer belangrijke bijdrage 
in de werken der Akademie worde besloten, en daarmede 
niet worde gewacht tot de buitengewone Vergadering der 
maand April e. k. 

Na sluiting der wetenschappelijke discussie, dankt de 
Voorzitter den Heer 6. vroLik, die, hoewel rustend lid, deze 
eerste zitting der Akademie meteen blijk zijner werkzaam- 
heid heeft opgeluisterd, even als zulks vroeger zoo menig- 
werf het geval was in de erste Klasse van het Koninklijk 
Nederlandsch Instituut. Hij vraagt, of de Heer G. VROLIK 
het door hem gelezen vertoog aan de Akademie zoude wil- 
len afstaan. Het wordt na verkregen toestemming in handen 
gesteld van de Heeren P. HARTING en W. DE HAAN, met be- 
leefd verzoek om, over de plaatsing daarvan in Tijdschrift 
of Verhandelingen, der Akademie, zoo mogelijk in hare 
eerstvolgende gewone vergadering, te dienen van voorlich- 
ting en raad. 


De Heer vaN rees leest eene voorloopige mededeeling, 
waarop hij spoedig een meer uitgewerkt opstel hoopt te 
doen volgen, over de theorie van FARADAY, omtrent het 
wezen van het Magnetismus. In de inleiding zegt hij dat, 
gelijk in de theorie van het licht twee hypothesen, die der 
emissie en der undulatie langen tijd vijandig tegenover 
elkander gestaan hebben, men thans een dergelijken strijd 


(CH) 


vindt op het gebied van het Magnetismus. De hypothese 
der twee magneetstoffen, door covLomg tot duidelijkheid ge- 
bragt, later door porsson met behulp der hoogert wiskunde 
verder ontwikkeld, heeft, na de ontdekking van het Electro- 
Magnetismus, eene mededingster gevonden in de hypothese 
van AMPÈRE, die het bestaan der vloeistoffen ontkent en in 
hare plaats electrische, de kleinste deeltjes van ijzer en staal 
omgevende, stroompjes aanneemt. Deze schijnbaar vreemde 
hypothese verdient hooge Belangstelling, daar reeds door 
AMPÈRE het strenge bewijs geleverd is, dat zij tot dezelfde 
uitkomsten leidt als die van couLoms. Maar ook juist hier- 
door wordt de keuze moeijelijk, Volgens weser is de be- 
slissing reeds door het Diamagnetismus gegeven, hetgeen 
echter door anderen betwijfeld wordt. Intusschen treedt 
nevens deze twee voorstellingen eene derde op, slechts door 
éénen man, maar dan ook door, eenen FARADAY verdedigd. 
Hij wil de verschijnselen van het Magnetismus afleiden uit 
de door hem aldus genoemde lijnen van magnetische kracht, 
die elk magnetisch ligchaam omgeven, waaronder hij ver- 
staat die lijnen, welke een kleine magneetnaald doorloopt, 
wanneer deze zoo voortbewogen wordt, dat zij steeds in de 
rigting voortgaat, die zij in elk punt, onder den invloed 
des magneets, aanneemt. De sedert lang bekende figuren 
van iĳzervijlsel op papier boven eene magneet, stellen de 
magnetische lijnen van FARADAY in het vlak van het papier 
aanschouwelijk voor, — Zij geven de rigting en de sterkte 
der magnetische kracht aan in elk punt der ruimte, en van 
haar meent FARADAY, bij de verklaring der magnetische 
verschijnselen te moeten uitgaan. 

In het vorige jaar verscheen daarover van hem eene op- 
zettelijke verhandeling, waarin. hij zijne voorstelling van 
het Magnetismus aan de waarneming toetst, FARADAY on- 
derzoekt daarin de eigenschappen der magnetische krachts- 
lijnen, door den inductiestroom, dien zij in een geleiddraad, 


(12) 


welke dwars door die lijnen heen gevoerd wordt, doen ont- 
staan. Hij komt alzoo tot zekere algemeene stellingen, 
omtrent de werking der magnetische krachtlijnen, wier 
overeenstemming met zijn begrip van het wezen der mag- 
neetkracht hem toeschijnt den voorrang te wettigen, dien 
hij daaraan toekent. | 

Het kwam daarna den Heer VAN REES niet onbelangrijk 
voor te onderzoeken, of de vroegere theoriën de door 
FARADAY thans medegedeelde feften niet even volledig kun- 
nen verklaren. Bij dat onderzoek is de Heer VAN REES van - 
de hypothese der twee vloeistoffen uitgegaan en het is hem 
spoedig gebleken, dat al de verschijnselen, door FARADAY 
waargenomen, als noodwendige gevolgen voortvloeijen uit 
de grondwet der magneto-inductie, zoo als zij in die hy- 
pothese door WEBER en anderen is vastgesteld. 

Ter nadere toelichting vermeldt de heer VAN REES eenige 
der belangrijkste uitkomsten, door de proeven van FARADAY 
verkregen, waartoe de drie volgende stellingen behooren: 

1°. De inductie van het aard-magnetisme op geleiddra- 
den in den vorm van regthoeken of cirkels gebogen, welke 
om eene op het vlak des magnetischen meridiaans loodregte 
as rondgedraaid worden, is, bij gelijke snelheid van draai- 
jing, evenredig aan den inhoud der figuur, door den geleid- 
draad omgeven. 

2°. Wanneer een gesloten geleider van willekeurige af- 
meting en vorm om de as eens magneets ronddraait, ont- 
staat in dien draad geen inductiestroom. 

83°. Wanneer slechts een gedeelte des geleiddraads om 
den magneet wordt rondgedraaid, terwijl het ander gedeelte 
in rust blijft, ondervindt de geleider eene inductie, waar- 
van de sterkte slechts afhankelijk is van de plaatsing der 
eindpunten van het bewogen gedeelte, daarentegen onaf- 
hankelijk van zijn vorm en afmetingen. 

Volgens het betoog van den heer vaN REES, laat zich de 


(13) 


grondwet der magneto-inductie van weBeR zonder veel moeite 
op elk dezer. gevallen toepassen, hetgeen door hem nader 
wordt verduidelijkt. ‘ 

Daar het derhalve bewezen: kan worden, dat, onder de 
proeven van FARADAY ‘er geene is, die niet in de vroegere 
theoriën eene gereede verklaring vindt, en dus in dit op- 
zigt de keuze geheel vrij blijft; zoo meent de heer vaN 
REES, dat er genoegzame gronden voorhanden zijn, om aan 
die theoriën de voorkeur toe te kennen boven die van 
FARADAY, die, gelijk nader door den heer vaN Rees uit- 
eengezet wordt, geheel en al een mathematischen grondslag 
mist. De vroegere theoriën daarentegen, die, hoewel op ver- 
schillende hypothesen, omtrent het wezen van het Magne- 
tismus gegrond, echter in alle hare resultaten overeenstem- 
men, berusten op wiskundige wetten, in bepaaldheid van 
uitdrukking en rijkdom van gevolgen vergelijkbaar met de 
wet der algemeene aantrekkingskracht. Zij kennen die mag- 
netische krachtlijnen ook, maar slechts als ideale voor-’ 
stelling, van de wijze, waarop de magneet zijne kracht naar 
buiten uitoefent. Hare toepassing strekt zich tot alle voor- 
komende gevallen uit, en heeft geene andere grenzen, dan 
die van het vermogen der hoogere wiskunde, wier hulp zij 
genoodzaakt zijn telkens in te roepeu, maar waaraan zij 
ook hare algemeenheid en de zekerheid van hare uitkom- 
sten verschuldigd zijn. 

De theorie van FARADAY moge zich dan welligt aanprij- 
zen door hare meerdere aanschouwelijkheid en verstaanbaar- 
heid, ook voor den niet-wiskundige; de keus tusschen haar 
en eene wiskundige theorie van het Magnetismus kan, naar 
het den heer VAN REES voorkomt, niet twijfelachtig zijn. 


De heer Ge. 5. MULDER spreekt over het chemisch onder- 
zoek der wateren in Nederland, dat hij als bron eener hoogst 


(14) 


gewigtige kennis beschouwt. In de inleiding zijner rede doet 
hij het belang der scheikundige analyten uitkomen, en geeft 
hij in een snel geschiedkundig overzigt eenig begrip van 
de verbeteringen, welke elk tijdperk der scheikunde in de 
qualitative en quantitative ontleding des waters invoerde, 
waardoor men, na menigvuldige wankeling, heden eene juiste 
methode heeft gekregen voor de bepaling der hoeveelheid 
van die stoffen, welke in het water voorkomen. Tot voor- 
beeld worden de- vroeger en thans gebruikelijke wijzen her- 
innerd, door welke men de magnesia bepaalde. Voor drie - 
jaren ging van den beroemden Franschen scheikundige 
DUMAS, toen Minister van Koophandel en Luaandbouw, de 
eerste aanstoot uit, tot een scheikundig onderzoek der wa- 
teren van Frankrijk. — Een Annuaire des eaur de la 
France bevat daarvan de uitkomsten; in het eerste stuk, 
voor zoo verre de gewone, en in het tweede, dat nog niet 
uitgegeven is, voor zoo verre de minerale wateren betreft. 
De spreker rigt de aandacht der Akademie op de behoefte, 
welke elk land aan dergelijke kennis heeft, en verlangt dat 
men ook in Nederland, hoewel weinig bijzonders in zijnen 
bodem ten aanzien van het bronwater opleverende, zich met 
dit onderzoek bezig houde. Hij verheugt zich te kunnen 
mededeelen, dat een jeugdig Nederlandsch scheikundige, de 
heer GUNNING, begonnen is met de grondslagen tot het ver- 
krijgen van behoorlijke kennis aangaande het water te leg- 
gen, door scheikundige analysen te ondernemen van groote 
hoeveelheden water van verschillenden aard en uit onder- 
scheidene gedeelten des lands. 

De wijze van onderzoek wordt beschreven, als bestaande 
in verdamping van het water tot droog worden toe, schei- 
ding van het overblijvende in stoffen, in water oplosbaar 
en onoplosbaar, en verdere ontleding van deze twee, naar 
de wel bekende regelen der scheikunde. Op deze wijze wor- 
den stoffen gevonden, die anders ontsnappen; b.v. vrij en 


ee ee eed aten denn ra 


(46: 


aan alcaliën gebonden kiezelzuur. Belangrijk is de groote 
gelijkvormigheid der bestanddeelen in verschillende soorten 
van welwater, die in smaak, kleur en andere eigenschap- 
pen zeer onderscheiden zijn. Als zoodanige noemt hij op, 
1°. salpeterzuur in kleine hoeveelheid, waarvan hij den oor- 
sprong verklaart uit het regenwater, hetwelk door den bo- 
dem dringt, en uit de ontbinding van organische stoffen, 
welke in de aardkorst plaats heeft; 2°, ammoniac, waarvan 
de oorsprong op gelijke wijze verklaard wordt; 83°. kool- 
zuur, gebonden en in vrijen staat; 4°. lucht, waarvan het 
zuurstofgehalte dat der dampkringslucht overtreft, zijnde 
28, 29, 80 pCt.; 5°%. iodium, waarvan +5,5oo.oov in het 
water van den Rhijn en 5gvb.jog in dat bij Leeuwarden, 
als jod magnesium voorkomt; 6°. kiezelzuur onder twee 
vormen, gebonden aan potasch, en vrij; er werden 4 à 8 
milligr, van gevonden in een kilogramme water; 7°. ijzer- 
oxyde en aluinaarde, waarvan men in een kilogramme 
slechts weinige milligrammen vindt; 8°. kalk, magnesia, 
soda, potasch; 9°. zwavelzuur, phosphorzuur, chloor; 10? 
organische zuren, soms in zeer aanzienlijke hoeveelheid, als 
kwelzuur en kwel-afzetselzuur. In vaste bestanddeelen bie- 
den de wateren eene groote overeenstemming aan. — Zij 
zijn in het water der Mariepomp, te Utrecht, (waarvan de 
roem bekend is) in dat van Zwolle en van ’s Hertogen- 
bosch ongeveer gelijk, en echter bieden deze drie soorten 
van water veel verschil in smaak aan. Het blijkt derhalve, 
dat men zich door de vuurvaste bestanddeelen geene re- 
kenschap kan geven van het onderscheid, dat verschillend 
water bij den smaak en het gebruik aanbiedt. Veeleer moet 
de grond daarvan in de organische bestanddeelen gezocht 
worden, Den oorsprong daarvan, alsmede van de vuurbe- 
stendige en luchtvormige bestanddeelen, leidt de spreker 
af uit al de lagen, waardoor het water wordt heengevoerd, 
of de stoffen die er zich mede vermengen. De plantengroei 


(16 ) 


op het veld, de zinkputten, rioelen enz. in de steden, wor- 
den als bronnen genoemd van den toevoer van organische 
en anorganische stoffen in het water, vooral in groote ste- 
den, en ten slotte eindigt de spreker met eenige wenken 
omtrent het gewigt van dergelijke bepalingen, vooral voor 
de gezondheidsleer. 

In de beraadslaging over deze voordragt, vraagt ze heer 
VAN BREDA of de heer GUNNING arsenicum in het water ge- 
vonden heeft, waarvan opgaaf geschiedde in eene door de 
Hollandsche Maatschappij te Haarlem bekroonde verhan- 
deling. 

De heer MULDER zegt, dat deze heer tot nu toe dit be- 
standdeel bij zijn onderzoek niet heeft aangetroffen, maar 
dat dit onderzoek niet gesloten is. 


De heer HARTING wenscht de aandacht der Akademie te 
vestigen op de vraag, of de bodem van ons vaderland, al 
of niet in een’ toestand van langzame daling verkeert. Hij 
wijst daartoe op de waarnemingen, onlangs door de Zweed- 
sche Akademie verordend, ten einde de hoegrootheid der 
rijzing van den bodem van Zweden, boven het oppervlak 
der zee, met naauwkeurigheid te bepalen, en wenscht van 
de Koninklijke Akademie van Wetenschappen een dergelijk 
besluit uit te lokken, ten einde uit te maken, vooreerst of 
onze bodem werkelijk daalt en zoo ja, hoe groot deze da- 
ling thans is. Het vraagstuk is reeds van oude dagteeke- 
ning. Spreker toont dit, door te verwijzen tot hetgeen 
L'EPIE in 1784, cruQurus in 1738, LuLOFS in 1754 reeds 
omtrent eene waargenomene daling van den bodem bekend 
maakten. In nieuweren tijd zijn het vooral BELPAIRE, ELIE 
DE REAUMONT, LIJELL Een ACKER STRATINGH, die de daling 
aannemen, en daaruit velerlei feiten verklaren, die anders 
moeijelijk hunne verklaring vinden. — Dat onze bodem in 


(17) 


vóór-historische tijden werkelijk gedaald is, kan, volgens 
den heer HARTING aan geen redelijken twijfel onderhevig 
zijn. Reeds elders meent hij te hebben aangetoond, dat men 
zich niet wel rekenschap kan geven van de groote dikte 
der veenlagen op vele punten van onzen bodem, indien men 
niet eene, met die vorming gepaard gaande daling des bo- 
dems aanneemt. Het bestaan van veenbeddingen, zelfs tot 
onder den bodem der Noordzee, nabij onze stranden, leidt 
tot hetzelfde besluit, terwijl ook de tegenwoordigheid van 
talrijke, somtijds zeer zware boomstammen, die op zoo vele 
plaatsen in onze lage veenen gevonden zijn, al mede op de 
eenvoudigste wijze verklaard wordt door aan te nemen, dat 
eenmaal de plaats, waar thans die boomen gevonden wor- 
den, en „welke niet zelden 5 à 6 ellen onder de tegenwoor- 
dige oppervlakte der zee ligt, eenmaal daar boven verhe- 
ven was. 

Ook het ontstaan der Diatomeënlaag, onder Amsterdam, 
op eene diepte van meer dan 40 el onder A. P., wijst met 
groote waarschijnlijkheid op zulk eene daling. — Het stel- 
ligst bewijs echter, levert het onlangs door den spreker ten 
einde gebragt onderzoek van den bodem onder Gorinchem. 
Daar ter plaatse bevindt zich eene zoetwater-formatie, on- 
middelijk onder de nieuwere alluviaallagen, welke, geken- 
merkt door de wel bewaarde overblijfselen van dieren, die 
in zoet water en op het land leven, zich tot op eene diepte 
van niet minder dan 121 el onder den beganen grond, dat 
is 117,5 el onder A, P. voortzet. De spreker herinnert 
daarbij, dat dergelijke formatiën ook elders op groote diep- 
ten gevonden zijn, bijv, in de delta's van de Po en van 
den Ganges, waaruit men ook het besluit heeft getrokken, 
dat die landstreken eene belangrijke daling hebben onder- 
gaan. De spreker roept vervolgens eenige feiten in het ge- 
heugen terug, welke, van reeds in vroegere tijden aange- 
vangen daling getuigen. Vooreerst ligt in Zeeland, zoowel 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL [. 2 


(18) 


als in Noord-Holland, een niet onaanmerkelijk gedeelte des 
bodems, niet door kunst droog gemalen, op eene vrij groote: 
diepte van l à 2 ellen onder de oppervlakte der zee; niet 
alleen tijdens vloedhoogte, maar zelf tijdens de eb. Ten 
tweede is het bekend, dat men in die streken, waar de 
landen door watermolens droog gehouden worden, zich ge- 
noodzaakt heeft gezien het peil, bepaaldelijk het zomerpeil, 
allengs te verlagen. Zoo vindt men aangeteekend, dat de 
‚watermolens, wier uitvinding omstreeks het jaar 1445 wordt 
gesteld, reeds in 1452 werden gebezigd, tot droog houden 
der landen om Enkhuizen. In 1616, dus 164 jaren later, 
moest men het zomerpeil 2 Nederlandsche duimen lager, 
en het winterpeil 5 duimen hooger aanslaan, dan het vroe- 
gere merk; en in 1732, dus na verloop van wederom 116 
jaren, was men genoodzaakt het zomerpeil op nieuw 11 
duimen te verlagen. Het is den Heer HARTING onbekend, 
of dit peil in lateren tijd nog meer verandering heeft on- 
dergaan, iets, waaromtrent de leden der Akademie, die zich 
met den waterstaat bezig houden, vermoedelijk eenige in- 
lichting zullen kunnen geven. Ten derde herinnert de Heer 
HARTING de welbekende omstandigheid, dat de geheele west 
kust van ons vaderland zich eertijds verder in zee heeft 
uitgebreid; waaromtrent hij de plaatsing der kerk te Sche- 
veningen en de overblijfselen aanvoert van oude gebouwen, 
thans onder de zee bedolven, zoo als de Brittenburg, de 
ruïnen der stad West-Capelle, die van den Nehalennia- 
tempel bij Domburg, die van de oude kerk bij Calantsoog 
enz. Ten vierde worden de veranderingen aangevoerd van 
de hoogte der zee, in verhouding tot het Amsterdamsche 
peil. Reeds de waarnemingen van ervoums strekken daar- 
van tot bewijs, en laatstelijk bragt Arpwian de verandering 
van den waterstand van het IJ, in verhouding tot het 
A. P, ter toetse. Dit A. P. dagteekent van 1545. De 
registers van den dagelijkschen waterstand zijn van het 


(19) 


jaar 1700 af, volledig voorhanden, en ALEwijn berekende 
daaruit den gemiddelden waterstand voor de 15 eerste jaren 
van de negentiende eeuw, Door vergelijking bleek hem, 
dat in het eerstgenoemde tijdvak, de vloeden 0,9 A. duim, 
de ebben 2,1 A. duim, en de gemiddelde waterstand 2,2 
‚A. duim lager zijn geweest dan in het laatste tijdvak. 

In het begin der 18° eeuw was de gemiddelde vloed- 
hoogte 3,2 A. duim boven A. P. zoodat, omtrent het 
midden der 16° eeuw, toen het peil werd vastgesteld, het 
nulpunt der Amsterdamsche peilschaal, nagenoeg moet gelijk 
geweest zijn, aan de toen plaats hebbende vloedshoogte. 

Na dit feitelijk overzigt doet de spreker zien, dat eene 
gedurende de laatst verloopen eeuwen plaats gehad heb- 
bende en thans nog voortgaande daling van den Neder- 
landschen bodem daaruit wel als vermoedelijk, maar nog 
niet als stellig kan worden afgeleid. Hij wenscht daarom- 
trent zekerheid te verkrijgen, en stelt voor: 1°. dat de 
Akademie eene commissie benoeme, tot beraming van een 
plan, om, door eene gedurende vele jaren voortgezette reeks 
van waarnemingen, met zekerheid uit te maken, of de bodem 
van ons vaderland thans nog daalt, en zoo ja, hoe groot 
die daling is in een gegeven tijdsbestek; 2°. dat zij nu 
de taak doe afwerken, waarmede ALEwiJN vroeger een aan- 
vang heeft gemaakt, namelijk de geheele berekening van 
al de waarnemingen aan het Water-Kantoor te Amsterdam 
verrigt sedert 1700, en wier reeks derhalve reeds meer dan 
anderhalve eeuw omvat, om aldus tot eene juistere kennis 
te geraken van de veranderingen, welke in de hoogte van 
het IJ, in verhouding tot het nulpunt der Amsterdamsche 
peilschaal, zijn ontstaan. 

De Voorzitter zegt tot zijn leedwezen geene beraadsla- 
ging over deze voorstellen, in deze vergadering te kunnen 
vergunnen, vermits Art. 13 van het reglement van 26 Oc- 


tober 1851, voorschrijft, dat de gewone vergaderingen der 
gp 


(20) 


Akademie uiterlijk ten drie ure worden gesloten, en dit 
uur op het oogenblik zal slaan. Hij verleent daarom ook 
het woord niet aan den Heer VAN BREDA, die dit over de 
voorstellen van den Heer HARTING verlangde, en stelt de 
beraadslaging over de voordragt en over de voorstellen van 
den Heer HARTING, aan de orde voor de eerstvolgende ge- 
wone vergadering. 

De Voorzitter zegt den sprekers dank voor hunne bij- 
dragen in deze vergadering, en noodigt hen, die het woord 
zouden willen voeren in eene volgende vergadering uit, om- 
van hun voornemen kennis te geven aan den Secretaris, 
waarna hij, na goedkeuring van het kort proces-verbaal, 
de vergadering sluit. 


BOEKGESCHENKEN, ONTVANGEN DOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN WETENSCHAPPEN. INGEBRAGT IN DE VERGADERING VAN 


29 JANUARIJ 1853. 


Adres van de plaatselijke commissie van geneeskundig toevoorzigt aan 
het stedelijk bestuur te Amsterdem, omtrent maatregelen, te nemen 
bij het uitbreken van Cholera Asiatica. 


Histoire de la Nature, par J. A. DURAN, 1852, 8°, 
Catalogue Méthodique de la Bibliothéque publique d'Anvers, 1852,8°, 


Astronomische Beobachtungen auf der Königlichen Universitäts-Stern- 
warte zu Königsberg, von Dr. A. L. BuscH, 1852, folio. 


Systematisches Verzeichniss der Bücher in der Bibliothek der Univer- 
sitäts-Sternwarte zu Königsberg, von Dr. A. L. BUSCH, König. 1852, 8°. 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 26sten FEBRUARIJ 1855, 


Tegenwoordig de Heeren : s. VAN GEUNS, G. VROLIK, P‚ HARTING, 
F. A. W. MIQUEL, W. VROLIK, F. J. STAMKART, R. VAN REES, 
G. E. V. SCHNEEVOOGT, II. SCHLEGEL, J, G. S. VAN BREDA, 
C‚ 5, MATTHES, F. C‚ DONDERS, P. J. J. DE FREMERY. 


AN 


Het proces-verbaal der gewone Vergadering van den 29sten 
Januarij j.l. wordt gelezen, goedgekeurd en vastgesteld. 

Gelezen brieven, waarmede de Heeren P. Dozy, J.G. RIJK, 
G, SIMONS, G, A. VAN KERKWIJCK, J. W.L. VAN OORDT, W. DE HAAN 
en A. H. VAN DER BOON MESCH, zich over het niet verschijnen 
ter dezer Vergadering verontschuldigen, en de Heer VAN DER 
BOON MESCH zich tevens verbindt om de spreekbeurt in de 
Vergadering der maand April te vervullen. Aangenomen 
voor berigt. De Heer ponpers zegt, dat de Heer G. J. MULDER 
hem verzocht heeft te berigten, dat het hem onmogelijk is 
ter Vergadering te komen. — Gelezen brieven, waarmede de 
Heeren KL. MULDER, CG. J. HELLINGWERFF, G. A. VAN KERKWIJCK, 
J. B. WEENINK, Z. REIJERS, G. DORNSEIFFEN, J. W. HOLTROP, 
W. DE HAAN, €. LEEMANS, J. D. ZOCHER, J. DE VOS JZ, G. VROLIK, 
3. VAN GEUNS, D,D.BOCHLER op de aanvrage van den Secre- 
taris der Akademie verklaren geene boeken van het voor- 
malig Koninklijk Nederlandsch Instituut onder zich te heb- 
ben. Gelezen brieven van de Heeren Rr. LOBATTO en J. BOSSCHA, 
waarmede boekwerken worden teruggezonden. Aangenomen 
voor berigt. 

Gelezen brieven van de Heeren coerrert (Breslau, 21 


(22) 


December 1552), re. H. WEBER (Leipzig, 22 December 1852), 
DEGRANGE (Bordeaux, 16 Februarij 1858), FREUDELENBURG 
(Berlin, 20 November 1852), cur, CHRISTENER (Bern, 23 
November 1852), M. G. VAN HALL (Amsterdam, 6 Februarij 
1853), 3. J. VAN Loos (Antwerpen, 24 Januarij 1852), 
J. A. VAN EYK (Amsterdam, 16 Februarij 1853), 3. c. RIJK 
(s Hage, 19 Februarij 1853), G.F. WESTERMAN (Amsterdam, 
Februarij 1855), Krauss (Stuttgart, 2 Januarij 1852), ter 
begeleiding van boekgeschenken. Wordt besloten tot plaat- 
sing in de bibliotheek en tot schriftelijke dankzegging. 

Gelezen brieven van de Heeren H.H. WESTERMAN (Am- 
sterdam, 15 Februarij 1858), re. H. weer (Leipzig, 28 
December 1852), krauss (Stuttgart, 2 Januarij 1852), 
FREUDELENBURG (Berlin, 20 November 1852), cur. curIs- 
tTENER (Bern, 15 December 1851), allen strekkende tot 
dankbetuiging voor ontvangen Verhandelingen der Eerste 
Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, D. V., 
Tijdschrift, D. V, Jaarboek over 1851. Aangenomen voor 
berigt. 

Gelezen brief van den Heer LEEMANS (Leiden, 2 Febr. 
1853), waarin dank wordt gezegd voor het ontvangen ver- 
slag van de Heeren G.J. MULDER en A. H‚ VAN DER BOON MESCH, 
en bereidwilligheid wordt uitgedrukt, om met het bedoelde 
middel de vereischte proef te nemen, en de uitkomst daar- 
van aan de Akademie mede te deelen. Aangenomen voor 
berigt. | 

Gelezen brief van den Minister van Koloniën ('s Graven- 
hage, 16 Februarij 1853, Tuett. A, N°. 2), waarin wordt 
medegedeeld, dat de zaak der weêrkundige waarnemingen 
in Nederlandsch Indië, door Zijne Excellentie bij schrij- 
ven van 16 Februarij in het algemeen aan de belangstel- 
lende medewerking van den Gouverneur-Generaal van Neder- 
landsch Indië wordt opgedragen, en dat wijders in verband 
met de omstandigheid, dat Dr. MöHNikE niet meer op De- 


(23 ) 


cima is, maar dat thans een ander met het doen der weêr- 
kundige waarnemingen aldaar is belast, geheel aan het In- 
disch bestuur is overgelaten, om aan het verlangen van de 
Koninklijke Akademie, strekkende, dat Dr. mönnike worde 
herinnerd, aan de beantwoording der door de Kerste Klasse 
van het voormalig Koninklijk Instituut, bij brief van 1 
Februarij 1851 gevraagde inlichtingen en gedane voorstel- 
len, zoodanig gevolg te geven, als vermeend zal worden 
te behooren. Aangenomen voor berigt. 


Gelezen brief van den Minister van Binnenlandsche Za- 
ken ('s Gravenhage, 4 Febrnarij 1853, N° 196, 5° Afdee- 
ling) aan de leden der Akademie, in den beschrij vingsbrief 
bekend gemaakt. Hij luidt aldus: 

„Schoon het reglement van orde, in afschrift toegezon- 
den bij schrijven der Koninklijke Akademie van Weten- 
schappen, 18 Januarij j,l., in het algemeen geene aanleiding 
heeft gegeven tot bedenkingen, schijnt het nogtans wen- 
schelijk omtrent enkele punten eenige nadere inlichtingen 
te bekomen. 

Art. 21 van het reglement, vastgesteld bij Koninklijk 
besluit van 26 Oetober 1851, N°. 3, schrijft voor, dat de 
Akademie elk jaar een deel harer werken uitgeeft, en de 
onkosten der uitgave van ieder deel de som van f 8000 
niet mogen te boven gaan. 

Dit voorschrift wordt bij het reglement van orde in zoo 
verre gewijzigd, dat de Akademie Verhandelingen en een 
Tijdschrift zal uitgeven, welke laatste onderscheidene zaken 
van ondergeschikt belang zal bevatten. 

Het organiek reglement had ten doel, dat de Akademie 
slechts werken van het hoogste belang en harer waardig 
zou uitgeven. Het werd geacht niet tot hare taak te be- 
hooren losse stukjes, wetenschappelijke Journaal-artikelen 
en dergelijke openbaar te maken. 


(24) 


Daarvoor bieden onderscheidene Tijdschriften de gelegen- 
heid aan. Alleen wat van blijvende waarde is, behoorde de 
Akademie, zoo men meende, in hare werken op te nemen. 
Spoedige uitgave was daarbij geen vereischte. Het verhan- 
delde in de Vergaderingen kon door dagbladen worden be- 
kend gemaakt. Overigens was voor de uitgave van het jaar- 
lijksch deel eene aanzienlijke som geraamd, ten einde dit 
in alle opzigten der Akademie tot eere zou kunnen ver- 
strekken. | | | 

Dat dit doel bereikt zal worden, wanneer de bepalingen 
van het reglement van orde worden nageleefd, schijnt twij- 
felachtig. In allen geval wensch ik te vernemen, op welke 
gronden de Akademie die bepalingen in overeenstemming 
acht met het organiek reglement, en wat haar aanleiding 
heeft gegeven tot. die wijziging. Te meer mag inlichting 
niet onnoodig worden geacht, omdat de wijziging aanlei- 
ding zou kunnen geven tot het overschrijden der som, bij 
het organiek reglement als maximum aangewezen. 

Behalve de hoofdbedenking zijn nog de navolgende vra- 
gen gerezen: 

Zou niet de magt, bij $ 5 aan den President gegeven, 
om, in het daar vermelde geval, eene Commissie van zoo 
veel (en dus ook zoo weinig) leden als hij wenschelijk acht 
te benoemen, te uitgebreid kunnen worden geacht? 

In den regel zal het advies dier Commissie gevolgd wor- 
den en het voorlichten der regering alzoo hoofdzakelijk aan 
den President zijn opgedragen. Zou het uit dien hoofde 
niet wenschelijk zijn het benoemen der Commissie bij stem- 
ming door de leden te doen plaats hebben? 

Volgens $ 27 legt de Secretaris in de Vergadering van 
April eene begrooting over voor het volgende jaar, waarin 
de onderscheidene posten behoorlijk wordeu omschreven. 
Zal, in April, eene juiste raming kunnen worden gemaakt 
der behoeften, die eerst na acht of. negen maanden ont- 


(25 ) 


staan, en zou het niet beter wezen die begrooting tegen 
het einde des jaars op te maken? 

Het zal mij aangenaam zijn omtrent een en ander op- 
heldering te ontvangen, en tevens, dat de Akademie, in 
afwachting der beslissing op vorenstaande hoofdbedenking, 
het drukken van het Tijdschrift aanhoude, ten einde de 
zaak niet uit haar geheel gerake.” 

Voordat beraadslaging geschiede over hetgeen in ant- 
woord moet strekken op genoemden brief, leest de Voor- 
zitter eenen brief voor van den Heer H.C. VAN HALL (Gro- 
ningen, 21 Februarij 1853), waarin op de uitgave van 
een Tijdschrift, aan de Natuurkundige wetenschappen ge- 
wijd, wordt aangedrongen. De ondervinding heeft het groote 
nut daarvan doen kennen, vooral in Nederland, waar zoo- 
danig Tijdschrift aan de belangstelling van bijzondere per- 
sonen overgelaten, in de uitgave aan groote bezwaren blijkt 
onderhevig te zijn, waarom dan ook menig natuurkundig 
Tijdschrift alhier begonnen, maar weder gestaakt werd, 
Door de uitgave van zulkeen Tijdschrift op zich te nemen, 
zal de Akademie alzoo eene groote dienst aan de weten- 
schappen bewijzen. De spoedige bekendwording van vele 
zaken geeft daaraan menigmaal groote waarde, en voor kor- 
tere wetenschappelijke mededeelingen en berigten van nieuwe 
ontdekkingen is thans in Nederland geene geschikte gele= 
genheid ter plaatsing, wil men ze als ware het niet weg- 
werpen in de Dagbladen of in andere Tijdschriften, waar men 
ze moeijelijk in kan wedervinden, en welke buiten ’s lands 
geene bekendheid krijgen. Buitenlandsche wetenschappelijke 
Akademiën schamen zich ook niet van wetenschappelijke 
Tijdschriften tot de bekendmaking hunner stukken gebruik 
te maken. De Akademie schenke alzoo, dus besluit de 
Schrijver, aan Nederland, wat tot groote schade der we- 
tenschap aldaar ontbreekt: een Tijdschrift, toegewijd aan 
den geheelen omvang der Natuurkundige wetenschappen, en 


Cm) 


waarin zoowel stukken van hare leden, als van anderen, 
mits vooraf daartoe door eene Commissie uit de Akademie 
geschikt geoordeeld, worden opgenomen. 

Na voorlezing van dezen brief van den Heer VAN HALL, 
licht de Voorzitter nader den brief van den Minister toe, 
en treedt hij in een overzigt van hetgene de Akademie 
gevoerd heeft, tot het opnemen van een Tijdschrift in 
haar Reglement van Orde, als ook van de vroegere han- 
delingen der Herste Klasse van het voormalig Instituut 
daaromtrent, en doet daarna uitkomen, dat voornamelijk 
drie punten in den brief van den Minister in beraadsla- 
ging moeten worden gebragt: 

1. De uitgave van een Tijdschrift. 

2. De in $ 5 Reglement van Orde als te groot voor- 
gestelde magt van den Voorzitter. 

3. De tijdsbepaling der in te dienen begrooting door 
den Secretaris. 

De Voorzitter opent als nu de beraadslaging over het 
eerste punt, waaraan de Heeren VAN BREDA, HARTING, VAN 
GEUNS, DONDERS, G, en W. VROLIK, VAN REES, MIQUEL, MATTHES 
en STAMKART deel nemen. Daarbij komen ter sprake: de 
bevoegdheid der Akademie om hare handelingen openlijk 
uit te geven en verkrijgbaar te stellen ; de wenschelijkheid 
om zulks te doen; de overeenstemmende handeling van 
buitenlandsche genootschappen ; het nut door het Tijdschrift 
der Eerste Klasse van het voormalig Instituut gesticht; 
de vraag of het daartoe noodig is den naam van Tijdschrift 
te blijven behouden, enz. Na gesloten beraadslaging wordt 
met eenparige stemmen beslist: 1° dat de Akademie het 
wenschelijk acht, dat hare handelingen worden uitgegeven ; 
2°. dat zij als beginsel de noodzakelijkheid aanneemt, om 
zelve, onder welken titel ook, de berigten, verslagen en 
mededeelingen harer werkzaamheid uit te geven en voor de 
wetenschappelijke wereld verkrijgbaar te stellen; 83°. dat 


(27) 


zij in Art. 21 van het Organiek Reglement wel eene ver- 
pligting leest tot het uitgeven van een deel harer werken, 
waarvan de onkosten niet meer dan f 3000 mogen te bo- 
ven gaan; maar geenszins daarin heeft gemeend een ver- 
bod te moeten zien, van op andere wijze door openlijke 
uitgave harer handelingen werkzaam te wezen. De Heer 
DONDERS wenscht, dat zoo de Minister niet in de verkla- 
ring, onder N°, 8 omschreven, overeenstemming mogt zien 
met de bevoegdheid, door Art. 21 gelaten, en derhalve 
niet mogt deelen in de zienswijze der Akademie, de Aka- 
demie vergunning vrage, om de hierboven omschreven uit- 
gave te bewerkstelligen, 

Na stemming blijkt, dat met elf tegen twee stemmen de 
vergadering verlangt, zich in de beantwoording van den 
brief van den Minister te bepalen tot de verklaring, sub 
N° 3 geuit. 

Wordt daarbij in beraadslaging genomen de vraag, of 
men in het antwoord den Minister van nadere voorlichting 
zal dienen omtrent de splitsing in $ 2 van het Reglement 
van Orde van Verhandelingen en Tijdschrift. Wordt be- 
sloten, Zijne Excellentie te schrijven, dat de Akademie in 
$ 2 en 3 van haar Reglement van Orde met Verhandelin- 
gen hetzelfde bedoelt, hetgeen in Art. 21 onder Werken wordt 
verstaan. 

Komt als nu in beraadslaging de vraag, of de Akademie 
in haar antwoord aan den Minister handhaving zal verlan- 
gen van $ 5 van haar Reglement van Orde, omtrent de 
magt aldaar aan den President verleend, dan wel of men 
zich bereid zal verklaren genoemden paragraaf te veranderen 
in den geest der wijziging, door den Minister voorgedra- 
gen. Wordt met zeven stemmen, waaronder die van den 
Voorzitter, tegen zes stemmen besloten, gemelde $ 5 in 
den door den Minister bedoelden geest te veranderen. 

Wordt als derde punt in beraadslaging gebragt de tijds- 


(28 ) 


bepaling der door den Secretaris in te dienen begrooting. 
Wordt met twaalf stemmen tegen eene stem (buiten advies) 
besloten, den Minister te antwoorden, dat er bij de Akade- 
mie voor het oogenblik geene overwegende redenen bestaan 
om $ 27 van haar Reglement van Orde te veranderen, en 
dat zij daarin de ondervinding wenscht te raadplegen. Na 
het vaststellen dezer punten, strekkende ter beantwoording 
van den Minister, wordt besloten, dat de Voorzitter en Se- 
eretaris in den korten tijd van rust, welke de Vergadering 
zich gunt, een ontwerp-antwoord zullen opmaken, waarop 
de Vergadering voor een half vuur. gescheiden wordt. 


Na heropening leest de Voorzitter het volgende ontwerp 
voor: 

„Ter voldoening van den wensch Uwer Excellentie, om 
aangaande enkele punten van het Reglement van Orde na- 
dere inlichting te bekomen, uitgedrukt in de missive van 
4 Februarij 1853, N° 196, 5% Afdeeling, geeft de Akade- 
mie zich de eer het volgende onder uwe aandacht te brengen. 

De Akademie heeft de uitgave van een Tijdschrift als 
een vereischte beschouwd, hetgeen zoo onmiskenbaar was, 
dat daarover niet eens ‘bij het vaststellen van het Regle- 
ment eenige bedenking gerezen is. Een ieder, die met den 
gang der Natuurkundige wetenschappen, al is het ook slechts 
van verre bekend is, kan miet wel in ernst meenen, dat een 
wetenschappelijk ligchaam, als de Akademie, zoodanig middel 
ter openbaarmaking van haren arbeid zoude kunnen missen. 
Het bewijs is dan ook gereedelijk te geven door de ver- 
wijzing naar zoo vele Akademiën van Wetenschappen in het 
buitenland, die allen hanne Bulletins, Comptes rendus, Pro- 
ceedings, Sitzungs-Berichten, Wochen-Schriften en Monats- 
Berichten uitgeven, alsmede naar de Eerste Klasse van het 
voormalig Koninklijk Nederlandsch Instituut, welke gedu- 
rende eene reeks van jaren een niet onbelangrijk Deel harer 


( 29.) 


werkzaamheden in het Tijdschrift heeft openbaar gemaakt. 

De Akademie is zich bewust, dat zij nergens aanleiding 
gegeven heeft tot de onderstelling, dat het in hare bedoe- 
ling zoude liggen, eene rangschikking te maken in de werken, 
welke zij zoude uitgeven, waardoor er eene klasse van zaken 
van ondergeschikt belang tot stand zoude komen, en dus 
het Tijdschrift opstellen van ligter gehalte zoude moeten be- 
vatten. Had zij dit gedaan, zij zoude daarmede een blijk 
gegeven hebben van miskenning der wetenschappelijke werk- 
zaamheden harer leden en der bestemming van deze inrigting. 
Is dus de voorstelling, dat zij een Tijdschrift voor losse 
stukjes en Journaal-artikels verlangt, niet aan haar te wijten, 
dan blijft slechts de verklaring over, dat de genoemde Tijd- 
schriften van buitenlandsche Akademiën, en dat van de Eerste 
Klasse van het voormalig Koninklijk Nederlandsch Instituut 
tot die opvatting aanleiding gegeven hebben. De Akademie, 
wier werkkring door Uwe Excellentie zoo verheven gesteld 
wordt, dat van haar uitsluitend werken van het hoogste we- 
tenschappelijke belang zullen uitgaan, behoeft zeker bij Uwe 
Ekxeellentie zich niet tegen den schijn van aanmatiging te 
verdedigen, zoo zij zich tot de uitspraak bepaalt, dat door 
deze schatting aan de bedoelde periodieke werken van de 
Akademiën in het buitenland ten hoogste onregt wordt ge- 
daan. Aangaande het Tijdschrift van de Eerste Klasse van 
het Koninklijk Nederlandsch Instituut een oordeel uit te 
brengen, acht de Akademie onvoegzaam. Het gebruik, het- 
geen van dit Tijdschrift gemaakt is, ter openbaarmaking van 
onderscheidene rapporten aangaande onderwerpen, waarover 
de Regering zelve de inlichting der Eerste Klasse gevraagd 
had, zoo als: over de wind- of stoombemaling voor polders; 
over het in den handel brengen van zuivere en onvermengde 
levertraan ; over eene aanvraag om octrooi door w. HENRY 
RITCHIE; over de bereiding van suiker, volgens de handel- 


(30) 


wijze van MELSENS; over de maatregelen tot wering van be- 
smettelijke ziekten; over de Luepra te Suriname; over het 
water, opgebragt door den put op de Noordermarkt; over 
de wetsbepaling omtrent het stelsel der Nederlandsche ma- 
ten en gewigten ; over de suikerbereiding volgens de methode 
van SCOFFERN maakt dit trouwens ook overbodig. Wij mogen 
niet nalaten hierbij op te merken, dat, de Regering zelve, 
blijkens den brief van den Minister van Koloniën dd. 
29 April 1852, zoo zeer overtuigd scheen van de nood- 
zakelijkheid van een Tijdschrift der Akademie, dat zij zulks- 
stilzwijgend vooronderstelde, terwijl zij haar uitnoodigde om 
het rapport van den landbouwkundigen chemist Dr. FROMBERG 
in hare handelingen te drukken. 

De eerste aanleiding tot het gebruik van het Tijdschrift 
vond de Akademie dus bij de Regering; daar zij evenwel 
toen slechts sedert een maand hare werkzaamheden had aan- 
gevangen, zag zij zich verpligt hierop te antwoorden, dat 
zij op dien oogenblik buiten magte was den druk van dit 
stuk te bezorgen, en zij dus wenschte voor te stellen, dat 
zulks op kosten van het Departement van Koloniën zoude 
geschieden. 

Terwijl de Akademie dus de behoefte aan een middel ter 
geregelde openbaarmaking der berigten, verslagen en mede- 
deelingen harer werkzaamheden voldoende gestaafd acht, wil 
zij gaarne afstand doen van den titel van Tijdschrift, in- 
dien daardoor aan de gemaakte bezwaren konde te gemoet 
gekomen worden. Zij kan niets anders wenschen dan dat 
zoodanige openbaarmaking van haar uitga; daar toch het 
onvoegzame, om in het mengelwerk van een Tijdschrift of 
in het Feuilleton van een dagblad eene plaats voor hare 
werken of de berigten van hare vergaderingen te gaan zoe- 
ken, genoegzaam in het oog valt. Het verslag der eerste 
gewone Vergadering kan overigens reeds het bewijs leve- 


(31) 


ren, hoezeer een dergelijk berigt in de dagbladen misplaatst 
zoude zijn, en zeker voor de gewone abonnenten der cou- 
ranten weinig aanlokkelijks zoude hebben. 

Wat de gronden betreft, waarop de Akademie de bepa- 
ling van de uitgave van een Tijdschrift naast het boekdeel 
van hare werken, in overeenstemming acht met het Organiek 
Reglement, zoo zal het genoegzaam zijn te doen opmerken, 
dat, naar hare zienswijze, Art. 21 wel eene verpligting op- 
legt, maar geen verbod bevat. Terwijl dus de noodzakelijk- 
heid en de bevoegdheid tot het uitgeven harer handelingen, 
naar de meening der Akademie, aan geen twijfel onderhevig 
is, mag zij omtrent dit punt niet afwijken van het beginsel 
in het Reglement van Orde vastgesteld. 

Over het gevaar van overschrijding der som bij het Orga- 
niek Reglement als maximum vastgesteld, zij het der Akade- 
mie veroorloofd, zich eenvoudig te verklaren door de ver- 
wijzing naar $ 27 van het Reglement van Orde. Over het 
bruikbare en doeltreffende van die bepaling, wenscht de 
Akademie de uitspraak der ondervinding af te wachten ; doch 
dit voordeel zal zij zeker hebben, dat de Akademie, voordat 
zij den jaarlijkschen werkkring ingaat, hare geldelijke be- 
hoeften regelt, en zij, zonder toestemming der Regering, 
den lande geen geldelijk bezwaar zal aanbrengen, boven de 
som, die haar wettig is toegekend. 

Wat de bepaling aangaat omtrent de magt des Voorzit- 
ters, in $ 5 van het Reglement van Orde, zal de Akademie, 
in overeenstemming met het door Uwe Bxeellentie voorge- 
stelde, hierin de gevorderde wijziging brengen. 


Wordt alsnu dit onderwerp in omvraag gebragt, en blijkt 
met acht tegen vijf stemmen, dat de Vergadering zich er 
niet mede vereenigt, waarom op verzoek van den Voorzit- 
ter door de Vergadering met besloten briefjes eene Com- 
missie van twee leden benoemd wordt, die in eene volgende 


(32) 


gewone Vergadering een nieuw ontwerp ter beraadslaging 
zal brengen. — De keuze valt daartoe op de heeren 
P. A. W. MIQUEL en W. VROLIK, die zich deze benoeming la- 
ten welgevallen. 

Worden alsnu de discussiën geopend op het voorstel 
van den heer HARTING, in de voorgaande Vergadering wegens 
tijdsgebrek onbehandeld gebleven. Het is tweeledig: 1°. dat 
de Akademie eene Commissie benoeme, tot beraming van 
een plan, om, door eene, gedurende vele jaren voortgezette 
reeks van waarnemingen, met zekerheid uit te maken, of 
de bodem van ons vaderland thans nog daalt, en zoo ja, 
hoe groot die daling is in een gegeven tijdsbestek ; 2°, dat 
de Akademie nu doe afwerken de taak, waarmede ALEWIJN 
vroeger een aanvang heeft gemaakt, namelijk de geheele 
berekening van al de waarnemingen aan het Water-kantoor 
te Amsterdam verrigt sedert 1700, en wier reeks derhalve 
meer dan anderhalve eeuw omvat, om aldus tot eene juistere 
kennis te geraken van de veranderingen, welke in de hoogte 
van het IJ, in verhouding tot het nulpunt der Amster- 
damsche peilschaal, zijn ontstaan. 

Na eene korte beraadslaging, waaraan de heeren VAN BREDA, 
HARTING en STAMKART deel nemen, wordt tot de benoem ng _ 
eener Commissie besloten, ten einde deze der Akademie op 
het tweeledig voorstel des heeren HARTING diene van voor- 
lichting en raad, en worden daartoe bij geheime stemming 
door de Vergadering benoemd de heeren CONRAD, HARTING 
en STAMKART. De beide laatstgenoemden, ter Vergadering 
aanwezig nemen deze lastgeving aan; den eerst benoemden 
zal daarvan schriftelijk kennis worden gegeven. 

Het uur, waarop door Art. 13, Organiek Reglement, de 
sluiting der Vergadering bepaald is, geslagen zijnde, wor- 
den de lezing der verslagen, in den brief van beschrijving 
vermeld, het houden der spreekbeurten van de heeren vAN 
BREDA en DONDERS, het indienen eener verhandeling door 


(33) 


den heer VAN Rees uitgesteld tot de volgende gewone Ver- 
gadering. 

Na lezing en goedkeuring van het kort proces-verbaal 
wordt de Vergadering gesloten. 


BOEKGESCHENKEN, ONTVANGEN DOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN WETENSCHAPPEN, INGEBRAGT IN DE VERGADERING VAN 
26 FEBRUARIJ 1853. 


HOLLAND. 


Bijdragen tot de Dierkunde, uitgegeven door het Koninklijk Zoölogisch 
Genootschap, Natura Artis Magistra, 4de en 5de Aflevering. Amster- 
dam 1852. folio, 

Verhandelingen van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. 1851— 
1852. 2de Stuk. 4°. 

Uittreksels uit vreemde Tijdschriften voor de leden van het Konink- 
lijk Instituut van Ingenieurs. 18511852. N°, 7, 8, 9. 18521353. 
Ns 2 8% 

Nederlandsch Weekblad voor Geneeskundigen. Tweede Jaargang. 1852. 
N°. 1. 1853. 4°. 

Het bestuur der Marine, nader toegelicht enz, door 3. c. rijk. 1853, 8°, 

Mr. JOANNES VAN DER LINDEN en Mr. JONAS DANIËL MEIJER, herinnerd 
door Mr. M. C. VAN HALI. 1853. 89, 

Lexicon Geographicum. Fr. G, J. JUINBOLL, 1853. 82, 

Staathuishoudkundige Anthropologie door eenen Nederlander. 1852. 89, 

Philantrophisch-Anthropologische Staathuishoudkunde door eenen Ne- 
derlander. 1851. 8°, 

De Vereeniging voor Volksvlijt te Amsterdam. 1853. 8°. 

Nieuwe bijdragen voor Regtsgeleerdheid en Wetgeving, door Mr. c. A 
DEN TEX en Mr. 5. vAN HALL. Deel II. 1852, 8°. 

Regtsgeleerd Bijblad behoorende tot de Nieuwe bijdragen voor Regts- 
geleerdheid en Wetgeving. Deel II. 1852. 8°. 


BELGIË, 


Bulletin de l’Académie Royale de Médecine de Belgique. 18521853. 
Tome XII. N°. 1, 2, 3. 8°. 


FRANKRIJK. 


Actes de T Académie Royale des Sciences, Belles-Lettres et Arts de 
Bordeaux. V. Jaargang tot den XIII Jaargang. 1843—1851. 8°. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL Ì. 3 


(34) 


GROOT-BRITTANJE, 


The Transactions of the Royal Irish Academy. Vol. XX[I. Part. IH 
en IV. 1852, 49, 


Proceedings of the Royal Irish Academy for the year 1851—1852. Vol 
V. Part. II. 8°, 


DUITSCHLAND. 


Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften zu Berlin. 1851. 4°. 

Monatsberichte der Königl. Preuss. Akademie von Wissenschaften zu 
Berlin. Juli, August, September en October 1852. 8°. 

Ueber musikalische Tonbestimming und Temperatur. Mm. w. DROBISCH. 
Leipzig 1852, 8°. 

Beiträge zur Kenntniss der Gefässkryptogamen. Leipzig 1852. 8°. 

Berichte über die Verhandlungen der Königlich Sächsischen Gesell- 
schaften zu Leipzig. N°. 1852, 8°, 

Jahres-Bericht der Schlesisechen Gesellschaft für vaterländische Kultur. 
Breslau, 1851. 40, 

Würtembergische Naturwissenschaftliche Jahreshefte. IX Jaargang. 
Heft. Stuttgart 1853. S°. 


ZWITSERLAND, 


Neue Denkschriften der allgemeinen Schweizerischen Gesellschaft für 
die gesämmten Naturwissenschaften. Band XII, Zürich 1852. 4°, 

Verhandlungen der Schweizerischen Naturförschenden Gesellschaft in 
Glarus voor 1851. 8°. 

J. A. GRUNERT. Archiv der Mathematik und Physik. XIX Theil. IH—IV 
Heft. XX Theil. I Heft. 1852, Greifswald. 8°. 

Mittheilungen der Naturförschenden Gesellschaft in Bern. N°, 195 tot 
257. 1850—1851—1852, 8°, 


NOORWEGEN. 


Der Kaiserlichen Universität Dorpat zu ihrem funfzigjährigen Jubel- 
feste am 12 December 1852 widmet hochachtung voll der Naturför- 
schende Verein zu Riga. 4°. 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 26sten MAART 1855, 


kades 


Tegenwoordig, de Heeren: 5. van geuns President, 
G. SIMONS, F. A. W. MIQUEL, C. J. MATTHES, F. C. DONDERS, 
G, VROLIK, J. L. C‚ SCHROEDER VAN DER KOLK, W. VROLIK, 
R. VAN REES, P. HARTING, G. J. MULDER, P. J. J. DE FREMERY, 
G.E. VOORHELM SCHNEEVOOGT, F.J. STAMKART, W. H. DE VRIESE. 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van den 26sten 
Februarij j.l. wordt gelezen, goedgekeurd en vastgesteld. 

Gelezen brieven van verontschuldiging over het niet bij- 
wonen dezer vergadering van de Heeren vAN DER KUN, RIJK, 
BRANTS, STORM BUYSING en VAN BREDA. Aangenomen voor be- 
rigt. — De Heer vaN preDa verklaart zich daarmede be- 
reid zijne op heden aangeschreven spreekbeurt in de ver- 
gadering der maand April te vervullen. 

Gelezen een brief van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken, 's Gravenhage, 18 Maart 1853, N°. 179, van den 
volgenden inhoud: 

„De Abt rrzzr, Bibliothecaris der boekerij van het paleis 
Corsini te Rome, heeft eene verhandeling uitgegeven over 
de uitvinding der Microscoop, waarvan, volgens zijne mee- 
ning, de eer aan onzen landgenoot CORNELIS DREBBEL van 
Alkmaar toekomt. Van die verhandeling heeft hij mede een 
exemplaar voor de Koninklijke Akademie bestemd. 

Ik heb de eer, dat exemplaar hiernevens te voegen, met 
een afschrift der vertaling van eene missive van genoemden 
Abt aan ’s Konings gezant te Rome. 


Ik ben voornemens den Heer rezz1 voor de overzending 
3* 


(36 ) 


van de exemplaren zijner verhandeling dank te zeggen, en 
zou wenschen daarbij iets te voegen omtrent de waarde, 
welke aan zijn werk kan worden toegekend. 

Ik heb alzoo de eer de Koninklijke Akademie te verzoe- 
ken van de verhandeling te willen kennis nemen, en mij 


vervolgens haar gevoelen daarover mede te deelen.” 
De Minister van Binnenlandsche Zaken, 


(Get.) THORBECKE. 


De Voorzitter doet opmerken, dat, zoo in de jongste ver- 


gadering geene verbiedende bepalingen waren gemaakt, hij- 


ter bespoediging deze stukken in handen der daartoe be- 
voegde beoordeelaars zoude hebben gesteld, van wien men wel- 


ligt alsdan heden reeds berigt, voorlichting en raad had kun- 


nen inwinnen. De Voorzitter stelt der vergadering voor, dat 
zij zich alsnu met de benoeming eener Commissie onledig 
houde, in wier handen de brief des Ministers en zijne bij- 
lagen zullen worden gesteld. 

De Heer MATTHES vraagt daarop het woord en zegt, dat 
__de verhandeling van den Abt rrzz1, door den Voorzitter van 

Heeren Curatoren van het Athenaeum Illustre, waaraan zij 
„ook was gezonden, hem is ter hand gesteld, met verzoek van 
voorlichting; weshalve hij in staat is de Akademie met het 
__ grootste gedeelte van haren inhoud op dit oogenblik bekend 
te maken. De inhoud wordt alsnu door hem uiteengezet, 
waarna de Voorzitter op nieuw het benoemen eener Com- 
missie voorstelt. 

De Heer G. 3. MULDER wenscht over de wijze van benoe- 
ming dezer Commissie het woord te voeren, maar vraagt of 
de tijd daartoe niet beter zal gekozen zijn, zoo eerst in be- 


raadslaging worde gebragt het ontwerp-antwoord aan den , 


Minister van Bipnenlandsche Zaken van de Heeren MIQUEL 
en w.vroLIK. Hij verlangt dat de benoeming der Commis- 
sie uitgesteld worde, tot dat dit ontwerp gehoord en daarop 
beslist zij. — Dit voorstel van den Heer muLprer wordt in 


(837) 


omvraag gebragt en de vergadering vereenigt er zich mede 
met eene meerderheid van dertien stemmen. 


Wordt alsnu gelezen het ontwerp-antwoord van de Hee- 
ren MIQUEL en W. VROLIK, dat luidt als volgt: 


Amsterdam, Maart 18553. 


„Ter voldoening aan het verlangen, uitgedrukt in het schrij- 
ven van Uwe Excellentie dd. 4 Febr. j.l. N°. 196, 5de Afd., 
om omtrent enkele punten van het Reglement van Orde 
nader ingelicht te worden, heeft de Akademie de eer het 
navolgende mede te deelen: 

Onder # Verhandelingen” verstaat zij het deel „# Werken,” 
tot welks uitgave $ 21 van het Organiek Reglement verpligt. 

Met het woord # Tijdschrift” bedoelt zij geenszins een ge- 
woon Maandschrift, maar het door haar zelve openbaar ma- 
ken harer Handelingen, voor zoo verre die wetenschappelijk 
belang hebben. k 

In de verpligting bij $ 21 uitgedrukt, ziet zij geen ver- 
bod dezer openbaarmaking. Haar aan dagbladen over te la- 
ten, verbiedt de eisch van regelmatigheid, volledigheid en 
juistheid, welke dergelijke mededeelingen moet kenmerken. 
In den regel geven dan ook de buitenlandsche Akademiën 
hunne Bulletins, Comptes rendus, Proceedings, Sitzungs-Mo- 
nats- en Tages Berichte” uit, en evenzeer gebruikte de Eer- 
ste Klasse van het voormalig Instituut tot soortgelijk doel 
haar Tijdschrift, waarin bovendien de verslagen en advie- 
sen, op last van het gouvernement uitgebragt, ten nutte van 
het publiek openbaar gemaakt werden. Overigens behoeft aan 
de benaming # Tijdschrift” niet gehecht te worden, en kan 
zij door # Berigten, Handelingen, Mededeelingen of Versla- 
gen’ worden vervangen. 

Omtrent de mogelijkheid, dat door het openbaar maken 
harer Handelingen, het subsidie der Akademie kon over- 


(38 ) 


schreden worden, meent zij naar de bepalingen van $ 27 
van het Reglement van Orde te mogen verwijzen. 

Wat de benoeming van Commissiën betreft, niet door den 
President, maar door de leden: heeft de Akademie uwe ziens- 
wijze aangenomen en besloten $ 5, Reglement van Orde, in 
dien zin te wijzigen. 

De bepaling van $ 27, Reglement van Orde, dat de be- 
grooting voor het volgende jaar, in de buitengewone ver- 
gadering van April ter tafel gebragt wordt, acht de Akade- 


mie, bij de eenvoudigheid van hare huishouding uitvoerbaar, 


en wenscht althans te beproeven of de ondervinding deze 
meening kan bevestigen.” 
De Koninklijke Akademie van Wetenschappen. 


De Heer G. 3. MULDER vraagt daarop het woord en doet 
opmerken, dat, volgens het proces-verbaal der vergadering 
van den 26sten Pebruarij j.l, door de meerderheid der pre- 
sidiale stem besloten is, voortaan door de vergadering, en 
niet door den President, Commissiën te doen benoemen. De 
Heer MULDER was niet op genoemde vergadering tegenwoor- 
dig; maar betreurt zeer, dat zij een besluit nam, hetwelk 
met zes stemmen voor en zes stemmen tegen, zeker alleen door 
de bescheidenheid van den Voorzitter kracht van wet heeft 
gekregen. Deze omstandigheid maakt het, volgens den Heer 
MULDER, noodzakelijk, dat men op dit besluit terugkome; 
hij wenscht, dat eene meer regelmatig verkregen meerder- 
heid, waarbij de bescheidenheid niet de schaal doe over- 
slaan, tot het besluit voere: dat het benoemen van Com- 
missiën in de Akademie veilig aan den President kan wor- 
den overgelaten, die door de vrije keuze der leden bleek hun 
vertrouwen te genieten, en bovendien door de vrij uit te 
brengen meening van elk lid kan worden gecontroleerd; 
wiens herkiezing af hankelijk is van de onafhankelijkheid van 
zijne handelingen, en wiens oordeel eindelijk, veelal vooraf 


TN PE en 


(39 ) 


gevestigd, veilig mag gesteld worden boven het onvoorbereid 
uit te brengen oordeel der leden, ter vergadering verschij- 
nende. De Heer muLper voegt er ten slotte bij, dat bij- 
aldien men in $ 5 van het Reglement van Orde met den 
Minister van Binnenlandsche Zaken bezwaren mogt zien, in 
het benoemen door den Voorzitter van Commissiën, die de 
Akademie zullen voorlichten in zaken, waarin door eenig 
Departement van ’s Lands Regering de voorlichting der Aka- 
demie verlangd wordt: men vergeet, dat de President, die 
in het openbaar verantwoordelijk is voor het opnemen in 
die Commissie van de meest deskundige leden voor de te 
behandelen zaak, juist door de openbaarheid zijner uitspraak 
waarborgen geeft, welke door geheime stemming en beslis- 
sing bij meerderheid moeijelijk kunnen worden verkregen. 

Het voorstel van den Heer MULDER om, op grond van al 
het door hem aangevoerde, op het besluit tot niet handha- 
ving van $ 5 van het Reglement van Orde terug te komen, 
wordt in omvraag gebragt, waarbij door sommigen wel over- 
eenstemming met hetgeen de Heer Mmurper in het midden 
bragt wordt aan den dag.gelegd, maar weerzin tevens wordt 
geopenbaard om in een zoo kort tijdsverloop op een wette- 
lijk genomen besluit terug te komen; anderen dit terug- 
komen nu minder noodig achten, omdat de ondervinding het 
toch later gebiedend zal vorderen; anderen weder doen zien 
dat, aangezien Art. 26 van het Organiek Reglement wel het 
mededeelen van een afschrift aan, maar geene goedkeuring 
van het Reglement van Orde door den Minister voorschrijft, 
men, door aan de bedenking van den Minister toe te ge- 
ven, zich in de noodzakelijkheid brengt, om later, wanneer 
de gezegde veranderingen zullen worden gevorderd, voor de 
bepaling van $ 5 de toestemming der Regering te vragen, 
terwijl men het regt behoudt het overige Reglement van 
Orde binnen de grenzen van het Organiek Reglement te wij- 
zigen, zonder daarvoor goedkeuring te behoeven; anderen 


(40 ) 


eindelijk eene handhaving verlangen van het besluit der 
meerderheid in de jongste vergadering, met welks juistheid 
zij ingenomen blijven. 

Na sluiting der beraadslaging wordt het voorstel van den 
Heer MuLDERIn stemming gebragt, en blijkt met tien tegen 
vier stemmen, dat de vergadering er zich niet mede vereenigt. 
De Voorzitter heeft zieh buiten stemming gehouden. Na den 
uitslag dezer stemming verzoekt de Heer MULDER aanteeke- 
ning in de notulen, dat in de vorige gewone vergadering 
door de meerderheid der presidiale stem aan den Voorzit- 
ter een goed regt is ontnomen geworden. 

Wordt in beraadslaging gebragt het ontwerp-antwoord van 
de Heeren MIQUEL en W. VROLIK, en daarop als amendement 
door den Heer scHNeevooer voorgedragen, dat in de plaats 
van heeft de Akademie uwe zienswijze aangenomen, gesteld 
worde heeft de Akademie naar aanleiding van de door Uwe 
Emecellentie geopperde bezwaren. — De vergadering vereenigt 
zich met dertien tegen twee stemmen met dit amendement, 
waarna het ontwerp met veertien tegen eene stem wordt aan- 
genomen. 

Op voorstel van den Voorzitter wordt met algemeene stem- 
men er het volgende slot aan toegevoegd: „de Akademie 
„heeft verder de eer te berigten, ter voldoening aan Art. 26 
„Organiek Reglement, dat zij in hare buitengewone verga- 
„dering van 19 Maart j.l. eene nadere uitbreiding heeft vast- 
„gesteld van haar Reglement van Orde, waarvan zij de eer 
„heeft een afschrift over te leggen.” 

Wordt door geheime stemming de Commissie benoemd, 
die op de aanschrijving van den Minister van Binnenland- 
sche Zaken der Akademie zal dienen van ontwerp-antwoord. 
Zij zal, volgens besluit der vergadering uit twee leden be- 
staan, waartoe, door meerderheid van stemmen de Heeren 
HARTING en MATTHES benoemd worden, die zich deze keuze 
laten welgevallen, en in de eerstkomende gewone vergade- 


(41) 


ring aan het verlangen der Akademie hopen te voldoen. 

Komt ter tafel eene door den Heer VAN REES voor de 
werken aangeboden verhandeling over de theorie der Mag- 
netische Krachtlijnen van FARADAY. Aangezien door de ver- 
gadering het beginsel is aangenomen, dat de benoeming van 
Commissiën door haar slechts van toepassing behoort te zijn 
op diegenen, welke van Gouvernementswege worden gevor- 
derd, worden tot het dienen van berigt, voorlichting en raad 
omtrent de plaatsing dezer verhandeling, zoo mogelijk in 
de eerstkomende gewone vergadering door den President be- 
noemd de Heeren MATTHES, STAMKART en VAN BREDA. De beide 
eerstgenoemden, ter vergadering aanwezig, nemen deze last- 
geving aan. Aan den Heer vaN BREDA zal daarvan schrif- 
telijk kennis worden gegeven. 

Gelezen brieven van de Heeren nerkKLors (Leiden, 26 Fe- 
bruarij j.l), n. mw. sMyru (Londen, 20 Januarij 1853), Har- 
DINGER (Weenen, 7 Januarij 1853), Minister van Binnen- 
landsche Zaken (’s Gravenhage, 16 Maart 1853), Directeuren 
der Universiteit te Casan (Casan, 23 Dec. 1852), ROSENTHAL 
(Warzburg, 18 Febr. 1853), Buper (Bonn, 22 Jan. 1853), 
_ strekkende ten geleide van boekgeschenken. Wordt tot schrif- 
telijke dankzegging en tot plaatsing in de bibliotheek besloten, 

De Secretaris doet ter gelegenheid dezer boekgeschenken 
hulde aan de bereidwillige hulp van den Consul-Generaal van 
Rusland in het vertolken der Russische titels en inhouds- 
opgaven der boekgeschenken uit Casan, en brengt daarbij 
ter sprake de wenschelijkheid, dat jaarlijks van de Akademie 
uitga eene beredeneerde inhoudsopgave der verhandelingen 
van buiten- en binnenlandsche genootschappen. Hij beveelt 
deze zaak aan de overweging en medewerking van de leden 
der Akademie als ook van hen, die, hoewel niet aan de Aka- 
demie door eenen titel verbonden, tot dergelijk doel zou- 
den willen zamenwerken. 

Gelezen brieven van de Heeren suyrn (lsonden, 20 Jan. 


(42) 


1853), 3. RENCEY BECK (Albany, 18 Febr. 1853), HAUSMANN 
(Göttingen, 18 Maart 1858), Dr. ROSENTHAL, (Wurzburg 18 
Febr. 1853), allen strekkende tot dankzegging voor ont- 
vangen Verhandelingen en Tijdschrift der Eerste Klasse van 
het Koninklijk Nederlandsch Instituut, D. V,en Jaarboek 
voor 1851. Aangenomen voor berigt. 

Gelezen een brief van den Heer D. BIERENS DE HAAN (Am- 
sterdam, 25 Maart 1858), tot dankzegging voor het gebruik 
der bibliotheek van -de Akademie. Aangenomen voor berigt. 

Gelezen een brief van den Heer BLEEKER (Batavia, 26 
Januarij 1853), waarin mededeeling geschiedt, dat de uit- 
gave van zijn Ichthyologisch plaatwerk op kosten van het 
Indisch gouvernement zal plaats hebben, en de Akademie 
dank wordt gezegd voor hare vroeger betoonde bereidwil- 
ligheid. Aangenomen voor berigt. 

Gelezen een brief van den Heer B. w. A. E. SLOET TOT OLD- 
HuIs, Voorzitter der Overijsselsche Vereeniging tot ontwikkeling 
van provinciale welvaart, waarin onder breedvoerige uiteen- 
zetting wederkeerige ruil wordt voorgesteld van hetgeen door 
de Akademie en door genoemde vereeniging uitgegeven wordt. 
De Akademie vereenigt zich met dit voorstel, en belast haren 
Secretaris met de uitvoering. 


De Heer maTrHeS draagt uit eigen naam en uit dien van 
den Heer vrrpAM, die verhinderd wordt om ter vergadering 
tegenwoordig te zijn, een verslag voor op de in hunne han- 
den gestelde verhandeling van den Heer G.F. w. BAEHR, tot 
titel voerende Ontwikkeling der algemeene vergelijkingen der 
Dynamica en hare toepassing op het verschijnsel der Slinger- 
proef van FovcauLT. Als slotsom hunner overwegingen ten 
deze stellen de berigtgevers voor, dat den bekwamen schrij- 
ver, onder dankzegging voor het medegedeelde, in beden- 
king worde gegeven, om het zesde en laatste deel van zijnen 
verdienstelijken arbeid aan eene herziening te onderwerpen. 


(43) 


Heeren berigtgevers achten het minder gepast, om de uit- 
breiding aan de methode van LAGRANGE gegeven, waarvan 
zij de verdiensten gaarne erkennen, met weglating van de 
toepassing op het vraagstuk van rovcauLr in de werken der 
Akademie op te nemen ; vooral thans, nu men nog niet weet 
of de Heer HANSEN, die onlangs te Dantzig voor de volle- 
dige oplossing van gezegd vraagstuk bekroond is geworden, 
ook welligt eene door de uitgeschreven prijsvraag zeker uit= 
gelokte uitbreiding aan meer genoemde methode gegeven 
_ heeft, die van deze weinig verschilt, en in wier aanwen- 

ding hij, naar het schijnt, gelukkiger is geweest. 

De Akademie vereenigt zich met deze conclusiën, welke 
onder terugzending van zijne verhandeling, den schrijver 
zullen bekend gemaakt worden. 


De Heer HARTING leest een verslag voor op het in zijne 
handen gesteld betoog van den Heer e. vroLik onder den 
titel van LEENDERT BOMME verklaard voor eersten ontdekker 
van de werktuigelijke wijze waarop Pholaden zich in steen bo- 
ren, Na over den inhoud berigt te hebben gegeven, zegt de 
verslaggever, dat de Heer G, vrorik te regt van oordeel is, 
dat tot het boren der Pholaden, ter bereiding van hare wo- 
ning, geen oplossingsmiddel gevorderd wordt, en dat het 
gestadig inhalen en uitspuiten van zeewater door de bui- 
zen voldoende is, om rekenschap te geven van de aanhou- 
dende vergrooting des steenigen kokers, voor de geregelde 
bevatting van den steeds toenemenden omvang van den hals 
des weekdiers. Waar de gaten gevormd zijn in Plutonische 
rotsgesteenten, is deze verklaring schier de eenig mogelijke. 
Eene andere vraag is het echter of hetzelfde geldt van kalk- 
gesteenten, en, gelijk genoeg bekend is, zijn het voorna- 
melijk deze, waarin men de Pholaden vindt. In dezelfde 
vergadering der British association waarin J. ROBERTSON zijne 
bevindingen mededeelde, gaf ook Dr. winrrams een verslag 


(44) 


van zijn onderzoek der ademhaling van de Pholaden en an- 
dere Mollusca lamellibranchiata, en leidde daaruit af dat, be- 
halve de werktuigelijke werking waardoor de Pholade het 
gat boort, er ook nog eene oplossende werking voor het op 
den bodem verwekt gruis moet worden aangenomen, door 
het bij de ademhaling vrij geworden koolstofzuur, waar- 
mede het water bezwangerd is, dat door de sipho naar bui- 
ten wordt gebragt. Hierdoor worden alzoo, volgens hem, 
de deeltjes, welke door de ronddraaijende beweging der klep- 
pen zijn losgemaakt in opgelosten toestand weggevoerd. In 
genoemde zitting der British association hebben Pmmuirs en 
FORBES zich vereenigd met deze door wirriams gegeven ver- 
klaring, ook van oordeel zijnde, dat er hier zoowel scheikun- 
dige als werktuigelijke krachten in het spel zijn. Ten slotte 
onderwerpt de Heer HARTING de volgende voorstellen aan de 
beraadslaging der Akademie: 

1°. Dat de verhandeling van den Heer «. vrouik worde 
opgenomen, hetzij in de Verslagen en Mededeelingen, hetzij 
in de Verhandelingen der Akademie, naar keuze des schrij- 
vers, met vrijlating, of hij al dan niet wil gebruik maken 
van de in dit verslag gegeven wenken. 

2°. Dat, — tenzij de Heer vrorik deze taak zelf ver- 
langt op zich te nemen — er uit naam der Akademie een 
schrijven gerigt worde aan de Fransche Akademie, waarin 
haar wordt kennis gegeven van den hoofdinhoud van het 
betoog van den Heer 6. vrorik, bepaaldelijk van dat gedeel- 
te, waarin hij de regten van LEENDERT BOMME op de eer der 
eerste stellige waarneming van de boring der gaten door eene 
draaijende beweging der kleppen van de Pholadei handhaaft. 

Worden gelezen de bedenkingen van den Heer DE HAAN, 
opgekomen bij het lezen der verhandeling van den Heer 
6. VROLIK. Zij luiden aldus: 

„Op welke wijze de boorschelpen ook te werk mogen gaar 
bij het boren, zoo is de gaafheid dezer schelpen op te mer- 


(45) 


ken, zoowel wanneer zij uit hout en derrie, als wanneer zij 
uit steen genomen worden. LEENDERT BOMME zegt, dat de 
Pholas de fijne tandjes op de oppervlakte der schelp, als eene 
rasp of vijl bij het boren bezigt; deze tandjes zijn echter 
zoo bros, even zoo als de geheele schelp, dat men bezwaar- 
lijk begrijpen kan, hoe zij bij het boren in steen iets zouden 
kunnen vermogen; zij zijn dan ook geen vereischte bij boor- 
schelpen, daar de schelp van Modiola lithophaga geheel glad 
en met eene fijn gestreepte huid of epidermis bedekt is. 

Met alle deferentie voor het gevoelen van den geachten 
schrijver der verhandeling, schijnt prsmaves even zooveel 
regt te hebben, met zijne toestemming te weigeren aan het 
denkbeeld, dat het dier zijne schelp, als rasp, bij het boren 
bezigt; als cAmLAUD gegrondene redenen inbrengt tegen de 
theorie, dat er aan scheikundige middelen, ter oplossing van 
den steen moet gedacht worden. Daar de schelp geheel on- 
gedeerd blijft, zoo schijnt deze de wanden der holte bij de 
boring niet te raken en zoude het boren dan door de zachte 
deelen en wel te gelijk door den voet, den mantelrand en 
den sipho geschieden ; dewijl het einde en de zijde der holte 
in den steen, even zoo als hare opening, bij den aanwas der 
schelp, in omvang toeneemt. 

Uit de vermelde waarneming van cAirLAUD, die in den 
tijd van vijftig minuten eene diepte van elf strepen in kalk- 
steen heeft zien boren, zoude er minder aan eene langzaam 
werkende kracht moeten gedacht worden, dan wel aan een 
bijzonder vermogen, aan gemelde deelen gezamenlijk eigen. 
De tijd zal leeren, in hoe verre men tot de theorie van 
HANCOCK terug zal moeten komen. Intusschen blijft de aan- 
dacht gespannen op het onderzoek van de H.H. erre pe 
BEAUMONT, MILNE-EDWARDS €en VALENCIENNES, die, zoo als te 
verwachten is, waarschijnlijk eenig licht over deze zaak zul- 


len verspreiden.” 
De beraadslaging over het verslag van den Heer HARTING 


(46 ) 


en over de bedenkingen van den Heer pr HAAN geopend zijnde, 
brengt de Heer G. VROLIK in het midden, dat de ter sprake 
gebragte verhandeling van Doctor wirziams, althans in uit- 
treksel, na het indienen van zijn betoog aan de Akademie, 
ter zijner kennis is gekomen; waaruit hem bleek dat, gelijk 
te regt door den Heer nARTING werd aangevoerd, WILLIAMS 
aan het uitgeademde koolzuur een oplossend vermogen wil 
toekennen op het gruis, dat in de buizen des weekdiers be- 
vat is, en aldaar met het zeewater in aanraking komt. Op 
de Eingelsche kusten de steen, waarin de Pholaden zich nes- 
telen, als ware het uitsluitend kalksteen zijnde, zoude dit 
gruis, naar zijne meening, in opgelosten staat, naar buiten 
wijken en dus doende alle belemmering van de verdere huis- 
houding uit den weg geruimd worden. De Heer vrorik zegt 
welligt te kunnen volstaan met de eenvoudige aanmerking, 
dat de onmiddelijke gemeenschap van de cel met de omrin- 
gende golven der zee voldoende is, om het gruis vrij te 
maken. Dit echter ware slechts redenering tegenover rede- 
nering stellen. Wirrrams beroept zich op eene eigenschap 
van het koolzuur, dat hij als gevolg der plaats vervangende 
ademhaling door de watervoerende siphones van het week- 
dier laat voortbrengen en uittreden, om de fijn gemaakte kalk 
op te lossen en met het zeewater te vermengen. Het blijft 
derhalve de vraag of het koolzuur onder zulke omstandig- 
heden dit vermogen heeft. De Heer vrorik heeft, ten einde 
dit uit te maken, een paar oncen kalkwater, gedurende een 
half uur aan inblazing van uitgeademde lucht, door middel 
eener glazen buis, blootgesteld, met geen ander gevolg, dan 
dat er op de bekende wijze een nederplofsel van koolzure 
kalk werd gevormd. Het na de bezinking voorzigtig afge- 
goten water bleek, na scheikundig onderzoek geen enkel 
teeken van kalk te bevatten. Het voorgeven van WILLIAMS, 
als zoude het uitgeboorde gruis op den bodem der cel door 
middel van koolzuur worden opgelost, is alzoo ten eenenmale 


ve ee Nen 


(47) 


in strijd met de door den Heer vrorik genomen proeven. De 
spreker beseft ook niet, waartoe deze tweeledige werking 
zoude dienen. De Pholaden toch zijn niet gedoemd, om uit- 
sluitend in kalksteen te leven. Integendeel vindt men hen 
dikwerf in steensoorten, die er miet het minste blijk van dra- 
gen. GarLLaup trof hen aan in Gneiss micaschiste, en de Heer 
vRoLIK toonde hunne overblijfselen in cellen eener steensoort, 
vroeger ontleend aan vleugels van de Katwijksche sluis. Deze 
steenen bevatten ondertusschen geen enkel bewijs van kalk- 
Van welken kant men alzoo de meening van Dr, wiLLIaMs 
beschouwt, in geen geval vindt men grond voor hare toe- 
passing op het in behandeling zijnde onderwerp. 

De Heer HARTING, daarop het woord vragende, zegt het in 
de hoofdzaak geheel met den Heer vrorik eens te zijn. Het 
eenig verschil ligt daarin, dat hij, bij het mechanisch ver- 
mogen der boring, ook in rekening wil gebragt hebben, voor 
koolstofzure kalksoorten, het uitgeademd koolzuur. 

De Heer 6. vroLiK antwoordt, na terugslag op de hier bo- 
ven aangevoerde proeven, dat 1. omme het in de siphones 
voorkomende vocht, op de aanwezigheid van zuur heeft on- 
derzocht, zonder er eenig spoor van te kunnen vinden. 

De Heer maRrING houdt dit voor geen voldoend bewijs, 
wegens de moeijelijkheid „der reactie van koolzuur. Hij acht 
het echter minder noodzakelijk daar langer bij te blijven stil- 
staan, vermits hij, omtrent de hoofdwerking der borende schel- 
pen, het geheel met den geachten spreker eens is. 

Na sluiting dezer wetenschappelijke discussie, worden de 


eonclusiën van het verslag van den Heer martine in beraad- 


slaging gebragt, en besloten: 1° het stuk van den Heer 
G. VROLIK te plaatsen in het eerste deel der door de Aka- 
demie uit te geven verhandelingen, 2° een uittreksel er 
van mede te deelen aan de Akademie des Sciences te Parijs. 


De Heer ponpers spreekt, ter vervulling zijner spreek- 


(48) 


beurt, over den oogspiegel van HELMHOLTZ, de wijzigingen en 
verbeteringen van dit werktuig, die allen vertoond worden,en 
de uitkomsten, daarmede verkregen bij het onderzoek van ge- 
zonde en zieke oogen van menschen en dieren. 

Ten opzigte der geschiedenis merkt hij op, dat het lich- 
ten van sommige oogen en de mogelijkheid, om het netvlies 
van een onder water gehouden oog te onderscheiden, reeds 
voor langen tijd bekend waren, dat Kussmaur door eene nega- 
tieve lens de rigting der uit het oog tredende stralen wilde 
wijzigen, dat door Brücke de verlichtingswijze van het netvlies 
algemeen bekend werd, en dat eindelijk mermnorrz deze beide 
voorwaarden in zijnen oogspiegel vereenigde. Vier evenwijdige 
glasplaatjes, onder een’ hoek van 56° geplaatst, vormen den 
voordeeligsten reflector, door welken heen in dezelfde rigting 
in het oog kan gezien worden, waarin het licht invalt. Eene 
negatieve lens maakt de uit het oog terugkeerende conver- 
gerende stralen divergent, — Rekoss maakte de verwisseling 
der lensen gemakkelijker. Forrin bragt eene positieve lens tus- 
_schen de vlam en den spiegel, waarin neLMHOLTZ geen voordeel 
gezien had, en de moeijelijkheid, om in de vereischte rigting 
bij behoorlijken stand van den oogspiegel in het oog te zien, 
gevoegd bij de tamelijk flaauwe beelden, deden Rverr naar 
eene geheel andere constructie omzien. Hij bezigt een’ door- 
boorden concaven spiegel, en laat het teruggekaatste licht 
door eene of meer lensen in het oog vallen, die tevens tot 
beeldvorming strekken voor de uit het waargenomen oog 
terugkeerende stralen. De reflexie-beelden op de lensen en 
de moeijelijkheid, om het onderzochte oog een’ goeden stand 
te geven, zijn de nadeelen, hieraan verbonden. HermnorLrz, 
van RUETE's denkbeeld uitgaande, raadde nu, zich van eene 
enkele lens te bedienen, door welke het licht in het oog 
valt, en tevens beeldvorming der van het netvlies terugkee- 
rende stralen tot stand komt. Deze methode levert, vooral 
bij naauwere pupil, veel zwarigheid in de aanwending. 


EE de a Rn ken a 


Ta Saa 


nete 


(49 ) 


Reeds onmiddellijk nadat hem een uittreksel der brochure 
van HELMHOLTZ was bekend geworden, bragt de verdienste- 
lijke mechanicus rPKENS te Amsterdam een’ oogspiegel tot 
stand, die verre de voorkeur verdient. Tot reflector bezigde 
hij spiegelglas, in het midden voor een klein gedeelte van 
het metaal-bekleedsel ontdaan, en bevestigde het geheel op 
een stabil. Hierdoor werd betere verlichting en meer gemak 
in de waarneming verkregen. Wij lieten nog de volgende 
wijzigingen aanbrengen: 1°. kleineren spiegel, met kleinere 
van metaal ontdane plek, geëvenredigd aan de pupil van den 
waarnemer, die kleiner is dan ze schijnt; 2°. bewegelijk- 
heid van het werktuig om twee assen en bewegelijkheid van 
den spiegel, met geïsoleerde lamp; 3°. een micrometer, waar- 
door de absolute grootte der waargenomene deelen en, met 
behulp van een glasplaatje, onder 45° geplaatst, de vergroo- 
ting kan bepaald worden; 4°, eene schijf met positive len- 
sen, om, naar welgevallen, op verschillende diepte gelegene 
deelen te onderscheiden. Bewustzijn der accommodatie, sterkte 
der lens en verwijdering des oogs van de lens, in verband met 
het scherp zien van netvlies en iris, leiden ons bij de bepaling 
der diepte, waarbij men in aanmerking nemen moet, dat het 
verschil in diepte (even als de vergrooting) in den afstand 
tusschen voor- en achtervlakte der lens schijnbaar het grootst 
is, — z00 als door constructie blijken kan. 

Het onderzoek van dieren met tapetum leverde een’ pracht- 
vollen aanblik; waar geen tapetum is, ziet men, buiten de 
vaten van het netvlies, ook die der choroïdea doorscheme- 
ren, het duidelijkst bij albino-konijnen. De verhouding der 
vaten op de gezigtszenuw is kenmerkend voor verschillende 
dieren. Bij vogels ziet men den kam, die zich van het net- 
vlies verheft. Bij eenen hond werden de anastomoserende 
aderlijke takken op de gezigtszenuw soms plotseling bloed- 
ledig, hetgeen door drukking kan worden nagebootst; wel- 
ligt staat dit verschijnsel met de accommodatie in verband. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL [. 4 


(50 ) 


Bloed-extravasaten in het netvlies, in het glasvocht, in ver- 
schillende perioden van ontwikkeling, een toevallig bij de 
verwonding ingevoerd haar, eene verplaatsing van het net- 
vlies werden gedurende het leven herkend en na den dood 
geconstateerd, waarbij bleek, dat de oogspiegel gedurende het 
leven reeds minstens evenveel vermag als de loupe van BRÜCKE 
bij de ontleding na den dood. 

Op het gezonde netvlies van menschen werden, vooral bij 
blonde individuën, ook de vaten der choroïdea duidelijk waar- 


genomen, en de belangrijke opmerking gemaakt, dat het beeld 


van den micrometer, wanneer het waargenomen oog daar- 
voor geaccommodeerd is, door het waarnemend oog scherp ge- 
zien wordt, en wel dieper gelegen dan de vaten van het net- 
vlies, schier even diep als die der choroïdea, alzoo hoogst 
waarschijnlijk in de staafjeslaag, — een argument voor het 
gevoelen, dat deze staafjes zenuw-elementen zijn en den 
indruk van het licht ontvangen. 

Op ziekelijke menschenoogen kan men: 1°. de bijziendheid 
herkennen uit de vereischte nabijheid van den micrometer 
tot vorming van een scherp beeld; 2°, neemt men met po- 
sitive lensen de geringste sporen van cataract, bij door- 
vallend licht, en ontwikkelde cataracten, bij opvallend licht, 
met de grootste naauwkeurigheid waar; 38°. erkent men 
ondoorschijnende ligchamen in het glasvocht, die veel me- 
nigvuldiger voorkomen dan men vermoedde, en waarvan Spr. 
belangrijke gevallen mededeelt; 4°. vindt men bij zooge- 
naamde amaurotici afzonderlijk of vereenigd: uitzettingen 
der bloedvaten, bloeduitstortingen, zwarte vlekken, witte glin- 
sterende vlekken, verkleuring, dofheid der gezigts-zenuw, 
verplaatsing van het netvlies, soms zwevende in ’t glasvocht, 
buitengewone reflexie enz. Somtijds ontbreken alle wijzigingen 
van het netvlies, in welk geval tot centrale oorzaak te besluiten 
is. — Hen en ander wordt door teekeningen van gezonde 
oogen en van stoornissen in het netvlies, ondoorschijnende 


de al 


(31) 


ligehamen in het glasvocht en cataracten, zoo als zij zich 
door den oogspiegel vertoonen, toegelicht. 

Ten slotte merkt de Spr. op, dat de Heer vAN TRIGT, 
Student aan de Hoogeschool te Utrecht, een zeer werk- 
dadig aandeel aan deze onderzoekingen heeft gehad, veel 
scherpzinnigheid in de waarneming heeft aan den dag ge- 
legd, en de meeste vertoonde teekeningen met zorg ver- 
vaardigd heeft. 

Niemand heeft iets verder voor te stellen. Na lezing en 
vaststelling van het kort Proces- Verbaal dezer zitting wordt 
de vergadering gesloten. 


BOEKGESCHENKEN, ONTVANGEN DOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN WETENSCHAPPEN, INGEBRAGT IN DE VERGADERING VAN 
26 MAART 1853. 


HOLLAND. 


Van wege het Ministerie van Binnenlandsche Zaken, Kaart van het gou- 
vernement van Sumatra's westkust, door L. w. BEIJERINCK. 
Verkandelingen van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. 1852—1853, 
Iste Aflevering. 4°. 
Nederlandsch Weekblad voor Geneeskundigen. 3e Jaargang. N°.2. 8°. 
Verslag van de Nederlandsche Entomologische Vereeniging. 1852. 89. 
5. AnspacH. Historia Kalifatus Al-Walidi et Solaimani. Lugd. Batavorum. 
1853, 8. 
OOST-INDIË. 


Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, uitgegeven door de 
Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch Indië. Derde Jaargang. 
N°, VIL. 1852. 8°. Batavia, 

J.H. CROOCKEWIT HZ. Over de wijze van uitsmelting (herleiding) van de 
tin-erts, door de Chinezen op het eiland Banka. Batavia. 1853. 89. 


FRANKRIJK. 


M. DUMÉRIL. Prodrôme de la Classification des Reptiles Ophidiens. Pa- 
ris 1853. 4°. 
ITALIË. 
Atti dell’ Accademia pontiflcia de’ Nuovi Lincei Compilati dal segreta- 
rio anno IV-—V. Roma 1852. 4°, 
4* 


(32) 


GROOT-BRITTANJE. 


Philosophical Transactions of the Royal Society of London 1852. Part, 
III. 40, 

The Royal Society. 30 November 1852, 4°. 

M. FARADAY, Experimental Researches in Electricity. 28 and 29 Series. 


London 1852. 4°. 
On the physical character of the lines of magnetic force. 


1852. 80. 
J. S. BOWERBANK, Mieroscopical Observations on the Structure of the 
Bones of Pterodactylus Giganteus and other Fossil Animals. London 


1848, 30. 


On the Siliceous Bodies of the Chalk and other For- 
mations, in reply to Mr. 5. TOULMIN SMITH. 1847. 80. 


On a Siliceous Zoöphyte, Alcyonites Parasiticum. 
1849. 8o, 


On the Pterodactyles of the Chalk Formation. 1851. So. 
Proceedings of the Royal Society. Vol. VI. No. 83—93. 80, 
_Palaeontographical Society. 80. 


OOSTENRIJK. 


midtcen der K. K. Geologischen Reichsanstalt. Wien. Band TI. 
1852, Folio. 

Jahrbuch der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichsanstalt. 1852. 
NI Jahrgang. No. 3. Juli. August. September. Wien. 80, 

W. HAIDINGER. Naturwissenschaftlichen Abhandlungen. 1852. 40, 


PRUISSEN. 


Verhandlungen des Naturhistorischen Vereines der Preussischen Rhein- 
lande und Westphalens. 9er Jahrgang, bogen 19—38. Bonn. 1852. 80. 


RUSLAND. 


Verhandelingen der Akademie van Casan, 1850. Afl. I, II, III, 8. in 
de Russische taal, waarvan de inhoud de volgende is: 
Aflevering IL. 1, Over de vochten, door Professor Poror; 2. over de 
geographische positie der stad Wiatka, door GonNsier ; 3. geometrische 
bepaling der vaste ligchamen, door Professor Poror; 4. geschiedkun- 
dige nasporingen der feiten, die betrekking hebben op de verdediging 
van het Rijk, van het te voorschijn treden’der Warego-Russische Vor- 

sten, tot aan het einde van de 17de eeuw. 

Aflevering II. 5. G. LINDGREN, Ueber die Entwicklung der Hospital-Kli- 
nik an Universitäten Russlands. — TH. STRUVE, de argumento carmi- 
num epicorum, quae res ab Homero in Iliade narratas longius prose- 
cuta sunt. Particula secunda. 

Aflevering III. LINDGREN, over de Hospitaal-Kliniek in het algemeen, 
en over die der universiteit Casan in het bijzonder. — ROSENBAUM, over 
Myogale moschata. Verhandeling in quarto over de beweging van 


Neptunus. 


LEENDERT BOMME, 
VERKLAARD VOOR EERSTEN ONTDEKKER VAN DE WERKTUIGELIJKE 
WIJZE, WAAROP PHOLADEN ZICH IN STEEN BOREN ; 


DOOR 
G. VROLIK. 


Toen mij als jongeling, vóór meer dan zestig jaren, 
vergund werd, in den Akademischen kruidtuin te Lieyden 
eenige Pholadeén of zoogenaamde Steenwormen, die aldaar in 
zeewater bewaard en verzorgd werden, in hare wonderbare 
huishouding waar te nemen, kon ik niet vermoeden, dat ik 
in hooggevorderden leeftijd eenen twist zou te beslechten 
vinden, die nu onlangs in het buitenland tusschen mannen 
van naam is opgerezen over de oplosmiddelen en werktui- 
gen, welke aan deze weekdieren zouden ten dienste staan, 
om zich zelfs in harde steenklompen geschikte woning te 
bereiden, en naar behoefte te vergrooten. En evenwel het 
is Z00. 

Het punt van verschil, hetwelk daarover in Frankrijk is 
gevoerd geworden, komt hierop neêr: of het doorboren van 
steen door Pholaden moet worden afgeleid van de schei- 
kundige werking van eenig oplosmiddel, dat in hare zachte 
deelen bevat zoude zijn, dan wel van eene werktuigelijke 
wegschuring der steenstof door de tandjes of haakjes, waar- 
meê de buitenste oppervlakte der schelpen bezet is. 

Der eerste meening is DESHAYES, der tweede cAILLAUD 
toegedaan. Ik zal beider meeningen zoo kort mogelijk bij- 
een vatten, om ten slotte mij bezig te houden met een 
tweede verschil: dat namelijk van prioriteit tusschen een 
Engelsch en Fransch natuuronderzoeker, en wel tusschen 
ROBERTSON en GAILLAUD, over de eer hunner ontdekking. 


(34) 


Zoo men naleest, hetgeen DESHAYES over het doorboren 
van steen door Pholaden heeft te boek gesteld, komt men 
in verzoeking, allen twijfel op te geven, of deze weekdie- 
ren bezitten genoegzame middelen in hunne zachte deelen, 
met name in hunnen mantel en voet, ter oplossing van de 
steenstof, die hun in den weg staat, en ter rigtige bewer- 
king van hunne woning, «zelfs in de hardste steenlagen. 
Ja, hij meent zoo zeker van zijne zaak te zijn, dat hij elk 
en een iegeliĳjk van tegenovergestelde meening uitdaagt, 
om door proeven te bewijzen, dat hier geene scheikundige 
oplossing, maar eene werktuigelijke doorboring der steenen 
plaats heeft, en wel met de haakjes der schelpen, waartus- 
schen de Pholade bevat is. Of dit oplosmiddel van eenen 
zuren aard is, durft hij niet voor zeker aannemen, doch 
helt zeer over tot dit gevoelen. Zelf ondertusschen geene 
Pholaden in levenden staat hebbende kunnen onderzoeken, 
verwacht hij van meer bevoorregten de bevestiging van 
deze zijne meening. *%) 

Het duurde niet lang, of deze verwachting scheen ver- 
vuld te zijn geworden door een’ liefhebber der natuur, met 
name THORENT. Onder medewerking van zijnen vriend River, 
een bekwaam Artsenijmenger, meende hij het aanwezen van 
eenig vrij zuur gevonden te hebben in de ingewanden 
(parties intestinales) van de Pholas crispata, alzoo op plaat- 
sen ver verwijderd van den mantel en voet, waarin DESHAYES 
zijn oplosmiddel had aangenomen 4. 

Zonderbaar dat THORENT zich vergenoegd heeft, het aan- 
wezen van een vrij zuur in dit soort van steenborers voor 


*) Z. Quelgues observations au sujet de la perforation des pierres par 
des Mollusques; par M. DESHAYES, in het Journal de Conchyliologie. 
Tome premier, pag. 22 et suiv. Paris 1850. 8°, 


t) Z. De la perforation des pierres par les Mollusques; zijnde een brief 
van THORENT aan den redacteur van het bovengenoemd Tijdschrift, 
pag. 171 et suiv. 


(55 ) 


genoegzaam bewezen te houden uit de eenvoudige proef 
met lakmoespapier, zonder verder onderzoek naar de gesteld- 
heid of aard van dat zuur in het werk te stellen. Immers 
aan geschikte proefmiddelen ontbrak het niet. Doch het 
moge naar zijne meening zee-zoutzuur zijn, of eenig ander, 
de wijze, waarop het in steenen, die bestendig in het wa- 
ter liggen, of door water omspoeld worden, inwerkt, zal 
wel niet voldoende te verklaren zijn, gelijk hij dan ook 
mij voorkomt, daarin geheel te zijn te kort geschoten, 

Vermoedelijk dat carmnaup daarom het bovengemeld 
schrijven van THORENT onaangeroerd heeft gelaten in zijne 
Nouvelles observations au sujet de la perforation des pierre 
‘par les Mollusques *). Zoo veel is zeker, dat hij met 
woord en daad alleen te velde trekt tegen de stelling van 
DESHAYES: dat er geen weekdier bestaat, hetwelk door werk- 
tuigelijke middelen in steen kan doordringen; wijders: dat 
een tegelijk, die zijn gevoelen niet is toegedaan, slechts te 
beproeven hebbe, met de schelp van een steenborend weekdier, 
welk dan ook, in te dringen in een hard ligchaam van ge- 
lijken aard, als waarin het gewoon is, te huisvesten. 

Zulk eene proef toch, meent pesHAYES, zal toonen, dat 
er geen weekdier bestaat, hetwelk langen tijd zal kunnen 
weêrstand bieden aan den noodwendigen indruk, dien het 
afslijpen van harden steen moet uitoefenen op de scherpe 
tandjes zijner schelpen, naardien die teedere punten on- 
vermijdelijk zullen verdwenen zijn, vóór en aleer zij de 
oppervlakte van eenen kalksteen, zoo als bij voorbeeld 
dien van Toulon, hebben glad geslepen, een steen, meer 
geschikt, om de schelp van eene gladde oppervlakte te 
voorzien, dan er zelf eene op gelijke wijze te verkrijgen. 

Het viel cAmLAUD niet moeijelijk, deze stoute verzeke- 
ring door opzettelijke proeven van alle kracht te ontdoen. 


*) 1 ec. pag. 363 et suiv. 


(56) 


Hij bezigde daartoe de schelp van eene jonge Pholas cal- 
losa, die in den omtrek van Rochelle zeer gemeenzaam 
voorkomt in eene soort van kalksteen. Op eene nog on- 
aangeroerde oppervlakte van dezen steen, die bestendig 
onder water werd gehouden, liet hij de scherpe haakjes 
der schelp in eene draaijende beweging werken: en ziedaar, 
binnen een tijdsverloop van vijftig minuten was er in den 
steen eene diepte geboord van elf strepen bij eene mid- 
dellijn van tien en een halve streep. Hij stond bij deze 
eerste proef niet stil, maar heeft haar op meer dan eene 
wijze herhaald, altijd met hetzelfde gunstig gevolg, zonder 
dat de scherpe haakjes, die in geregelde rijen de opper- 
vlakte der schelpen bezet houden, daardoor waren afgesle- 
ten of vernietigd. 

Hij komt mij overigens voor, een vrij zuiver begrip 
gehad te hebben van de wijze, hoe eene Pholade te werk 
gaat, om zich in den steen eene woning te maken en die 
naar behoefte te vergrooten. Hij sluit daarom zijne be- 
schouwing en proeven, met de verzekering, dat de steen- 
borers geene scheikundige middelen bezigen ter oplossing 
van den steen, waarin zij zich eene veilige schuilplaats 
willen bereiden, maar daartoe eene werktuigelijke werking 
te baat nemen. 

Caruaup heeft deze navorschingen vervolgens niet uit 
het oog verloren, maar met naauwgezetheid aan den gang 
gehouden. Een blijk daarvan vindt men in zijn Nouveau 
fait relatif à la perforation des pierres par les Pholades, 
ingeleverd aan de Akademie van Wetenschappen te Parijs, 
den 21sten November des jaars 1851 *). Dit nieuwe feit 
bevat de ontdekking door den schrijver van Pholaden in 
eene zeer harde steenrots, waarop een zuur niet wel eenige 


‚ k 
*) Z. Comptes rendus hebdomadaires des Séances de V Académie des 
Sciences. Tome XXXIII. N°. 24. pag. 572. Paris 1851. 49. 


TY 


kn Ak 
- 


(57) 


werking zou kunnen uitoefenen, waar alzoo de werktui- 
gelijke middelen dezer weekdieren alleen in aanmerking 
mogen komen. 

Ter overtuiging van de vergaderde leden der Akade- 
mie legt hij doorboorde stukken van Gneiss micaschiste 
over, die hij eene maand te voren, bij laag water, van 
eene rots aan de kusten van la Loire-inférieure had afge- 
slagen. Hij wijdt eene geheele zinsnede aan de openba- 
ring van het groot geluk, dat hem door dezen onver- 
wachten vond is wedervaren. Het verschil met DESHAYES 
liep nu niet meer over de werking op een’ zachteren kalk- 
steen, maar op eene oorspronkelijke rots, waartegen zuur 
niets vermag. Hij is dan ook met dezen nieuwen grond 
van overreding uitermate ingenomen. 

Het gevolg van een en ander is geweest, dat de Aka- 
demie een wetenschappelijk onderzoek van dit ingekomen 
stuk heeft bevolen en opgedragen aan de heeren ELIE DE 
BEAUMONT, MILNE EDWARDS €en VALENCIENNES. 

Maar ziet, wat gebeurt er vóór het uitbrengen van ver- 
slag door gecommitteerden! De Engelsche natuuronderzoe- 
ker 3. ROBERTSON zendt aan de Akademie, in hare zitting 
van 12 Januarij 1852, eene Réclamation de priorité, adres- 
sée à Voccasion d'une communication récente de M. GAILLAUD, 
sur les moyens employés par les Pholades pour percer les 
pierres *). 

Er is gewis hoogst zeldzaam een wetenschappelijke strijd 
met meer naijver gevoerd geworden, dan deze. ROBERTSON 
haalt eene groote reeks van Tijdschriften aan en beroept 
zich op vele geleerden van naam, die getuigenis kunnen 
afleggen, hoe hij reeds vóór langen tijd de wijze van 
doorboring in steen door Pholaden heeft aan het licht ge- 
bragt; dat hij daarenboven den 1sten Augustus van het 


* 1. ce. Tome XXXIV. N°. 2, pag. 60. Paris 1852. 


(58 ) 

jaar 1851, te Parijs is aangekomen met levende Pholaden 
en in de maand November van datzelfde jaar den steen, 
waarin zij gehuisvest waren geweest, heeft getoond aan 
Professor VALENCIENNES, en later aan Professor CHATIN uit- 
gelegd, hoe de Pholaden met hare schelpen, voet en hals 
(siphon branchial) te werk gaan in het doorboren van 
steenen, 

Zulk een beroep kon niet wel onbeantwoord blijven. 
Men vindt de tegenspraak reeds in de Comptes rendus 
van 2 Februarij daaraanvolgende onder het opschrift: Ag- 
ponse à une question de priorité soulevée par 3. ROBERTSON, 
relativement aur moyens employés par les Pholades pour 
percer les pierres. (Lettre de M. CAILLAUD). 

De inhoud van dezen brief komt voornamelijk hier op 
neêr: dat zoo er vrage zijn kon, wie het eerst de ontdek- 
king gedaan heeft van de wijze, waarop Pholaden zich boren 
in steenharde voorwerpen, ROBERTSON menten de. vlag 
voor hem moet strijken. 

Ook deze beide stukken zijn, ten einde van berigt, in 
handen gesteld der drie bovengenoemde commissarissen. *) 
Ik vooronderstel, dat een lang en diep onderzoek hen tot 
nu toe heeft terug gehouden van een beredeneerd verslag. 
Bijaldien dit het geval zijn mogt, reken ik mij gelukkig, 
in staat te zijn, hun alle verdere nasporingen te kunnen 
sparen. | | 

LEENDERT BOMME immers, indertijd Directeur van de Com- 
mercie-Compagnie te Middelburg, en lid van het Zeeuwsch 
genootschap der Wetenschappen te Vlissingen, heeft vóór 
meer dan zeventig jaren reeds zeer naauwkeurig uiteenge- 
zet, dat Pholaden geene andere, dan werktuigelijke middelen 
bezigen, om zich in de steenen der Zeeuwsche dijken eene 
geschikte woning te bereiden en deze naar behoefte te ver- 


*) |. ce. pag. 190 en 191. 


(59) 


grooten. *) Deze zinksteenen waren graauwe Vilvoordsche 
van aanmerkelijke grootte. 

Hij opent zijn berigt met eene opgaaf van de verschil- 
lende schrijvers, zoo van vroeger als later tijd, die zich met 
nasporingen over Pholaden hebben bezig gehouden en toont 
genoegzaam aan, dat zij hare huishouding niet in alle dee- 
len gekend hebben, dat zij ten minste nergens daarvan over- 
tuigende blijken leveren. 

Het was in de jaren 1759 en 1760, dat Pholaden, toen. 
steenmosselen niet oneigenaardig geheeten, aan de kusten van 
Zeeland, bepaaldelijk van Walchern werden ontdekt en door 
het bedreigen van ’s lands zeeweering, veelzins uit steenen 
bestaande, groote bekommering baarden, Het bleef echter - 
toen bij die bekommering, naardien zij in een tijdsverloop 
van dertien jaren aldaar niet weder bespeurd werden. 

Eerst in het jaar 1773 kreeg gomme gelegenheid, haar, 
bij haar’ gevreesden terugkeer, naauwkeurig waar te nemen. 
Door het onderzoek van den eersten steen kreeg hij echter 
geen genoegzaam licht, daar hij de Pholaden slechts wei- 
nige dagen levend konde houden. Kort daarna evenwel werd 
hij door MARTINUS JOHAN VETH VAN DE PERRE, Heer van West 
Cappelle en Nieuwland, in de gelegenheid gesteld, de huis- 
houding dezer weekdieren tot in de minste bijzonderheden 
te volgen. Hij bepaalde zich vooral tot de gesteldheid der 
schelpen, om daaruit te kunnen nagaan, of en hoe deze 
dienden ter uitholing van de steenen, waarin zij werden aan- 
getroffen. „Hij vond deze bij zijne Pholaden,” later bekend 
geworden als Pholas erispata Jua Marck, wover het geheel 
„niet eenvormig van oppervlakte; het voorste gedeelte naar 


wen a teke dee headed sd “rie id ad Sl nde lade ne ee 


*) Z. Verder Bericht aangaande verscheidene Zee-Insecten, zoo in 
de wateren van Zeeland als aan de stranden van het eiland Walcheren 


zich bevindende, en waargenomen door LEENDERT BOMME,inhet Zesde 


Deel der Verhandelingen van gezegd Genootschap. Uitgegeven in het 
jaar 1778, te Middelburg bij Pierer GILKISSEN, S°., pag. 357 en volgg. 


(60) 


„de buizen *) toe glad, maar het deel der beide schel- 
„pen over de helft naar achteren zeer ruig, met uitstekende 
„puntjes, even als segrijn, of gelijk eene fijne rasp; zijnde 
„wel het allerscherpste aan den achterrand, die, even als 
„eene vijl, met fijne tandjes rondom bezet is.” 

Hij doet de beschrijving van deze schelpen en van het 
geheele dier vergezeld gaan van uiterst naauwkeurige af- 
beeldingen, en leidt dan uit zijne voorstelling en waarne- 
‚mingen af: „dat het diertje, rustende op zijn’ vleezigen 
„voet, die in het diepste van den steenigen koker is gezon- 
» ken, zich in eene waggelende, heen en weder draaïjende be- 
„weging hield, eenigzins zweemende naar de beweging van 
„ een’ boor, doch niet geheel ronddraaijende, maar alleen ginds 
„en wedergaande. Deze beweging had ten gevolg eene af* 
„schaving van den steen, welke als een papje vergaderde 
vin de onderste holligheid, en door de voorgenoemde kleine 
„opening of afklieving +) (bij het afsplijten van den steen 
„ veroorzaakt) naar beneden viel in de fles. Door de ge- 
„durende werkende beweging van het diertje werd deze 
„opening al meer en meer verwijderd,” enz. 

Verder zegt hij: „Dus blijkt hieruit ten duidelijkste, 
„hoedanig dit diertje de steenen witholt, met door middel 
„van het dikste gedeelte zijner schulp, als eene rasp toe- 
„gesteld, den steen al draaijende wigsgewijze te schaven en 
waf te vijlen.” 

Uit hetgeen in bovenstaande regelen vervat is, zal niet 
ligt bij iemand twijfel opkomen, of het voorname punt, 
waarover thans nog wordt getwist, is reeds vóór bijkans tach- 
tig jaren uitgemaakt door onzen landgenoot LEENDERT BOMME. 

Dit heeft intusschen niet belet, dat in latere jaren, vooral 


*) Bij BoMmME leest men snuit, uit een verkeerd begrip, dat deze 
buizen of kokers tot opneming van voedsel moesten dienen. 


t) Vergelijk zijn verder bericht, pag. 367 en 368. 


(61) 


in Engeland, dit onderwerp vele natnuronderzoekers heeft 
bezig gehouden, sommige, om twijfel op te werpen tegen het 
werktuigelijk boren door Pholaden, andere, om het als be- 
wezen te doen aannemen. Geen van allen echter schijnt 
kennis gehad te hebben aan de zoo beslissende waarnemin- 
gen van onzen landgenoot. Ware zulks het geval geweest, 
het geschrijf zou vrij zeker door velen terug gehouden, of 
eene oordeelkundige wederlegging hunner theoriën onnoodig 
gemaakt zijn. 

Geen enkel dezer geschriften mijne overtuiging hebbende 
doen wankelen, dat LEENDERT BOMME met juistheid heeft waar- 
genomen, en zijne waarneming met oordeel heeft te boek 
gesteld, acht ik te kunnen volstaan met aanwijzing der 
bronnen, welke over dit belangrijk onderwerp ter mijner ken- 
nis zijn gekomen. *) 

Over den invloed echter, die de snuit, zoo als hij door hem 
genoemd wordt, of wel de hals uitoefent op den steenen 
koker, waardoor de Steenworm met de zee gemeenschap houdt, 
treedt hij in geene verklaring. Doch hierin staat hij groo- 
tendeels gelijk met allen, die na hem schreven en door mij 
hebben kunnen geraadpleegd worden. Rogertson beroept zich 
wel bij de Fransche Akademie op zijne uitlegging van de 
werktuigelijke wijze, waarop de Pholaden met schelp, voet 
en hals steenharde ligehamen doorboren. Doch in zijne Ver- 
handeling zelve vind ik alleen bewijzen voor de werktui- 


*) Men vindt ze grootendeels bijeen verzameld door Dr. GEORGE JOHN- 
STON, in zijne Minleitung in die Konchyliologie, oder Grundzüge der Natur- 
geschichte der Weichthiere; herausgegeben und mit einer Vorrede einge- 
leitet von Dr. H. G. BRONN, zweite lieferung. Stuttgart, 1858. 8°, pag. 
144162, 


Waarbij ik nog meen te moeten voegen: 

1°. On the Terebrating Mollusca, bij wirLiAM CLARK, ESQ. in the 
Annals and Magazine of’ Natural History (Second Series.) N°. 25. Ja- 
nuarij 1850. pag. 6 en volgg. 

2°, On the Pholadidae, bij wirrram Cr ARK, EsQ. in the Annals and Ma- 
gazine etc, N°, 35. November 1850. pag. 313 en volgg. 


(62) 


gelijke boring door middel der schelpen en eene opgave, hoe, 
naar zijne meening, het losgemaakt gruis, door middel van 
den voet opgenomen, in de Siphones gebragt, en door deze 
naar buiten gevoerd wordt: geenzins echter, wat de hals, 
waarin de Siphones bevat zijn, toebrengt tot het op voeg- 
zame wijdte houden van den koker, welke ter zijner om- 
sluiting dient. 

Eenmaal dit onderwerp ter behandeling hebbende geko- 
zen, zal ik trachten te verduidelijken, hoe ik mij voorstel, 
dat de lange hals, welke ter bevatting en geleiding van den 
dubbelen Sipho dient, bij toenemenden wasdom nog altijd 
genoegzame ruimte voor zijne vrije beweging houdt. 

Zoo lang de steenborer klein is en slechts een’ geringen 
omvang inneemt, is de weg, waardoor hij in den steen in- 
drong, van voldoende grootte voor zijnen hals. Maar bij 
toenemenden wasdom van het Weekdier de hals ook toe- 
nemende in lengte en dikte, zou deze al spoedig bekneld 
moeten raken in. den eens gevormden koker, bijaldien deze 
niet te gelijk in evenredigheid verlengd en verruimd werd. 
Om den koker te verlengen, behoeft de Pholade slechts 
dieper in te dringen in hare woning; maar door de werk- 
tuigen, die haar daartoe ten dienste staan, vermag zij niets 
op den open weg, waarin haar hals bevat is. 

Is het welligt noodig, dat die hals door een oplosmid- 
del bewerkt, hetgeen de schelpen door hare raspen te weeg 
brengen? Ik geloof het niet. Wanneer ik zie, dat een tee- 
dere onderaardsche uitlooper van kweekgras (Agropyrum re- 
pens) zich eenen weg weet te banen door een aardappel, 
dien hij in zijnen groei komt te ontmoeten, zonder dat de 
aardappel zelf daardoor in zijn wasdom gestoord of de tee- 
dere uitlooper verhinderd wordt in omvang en lengte toe 
te nemen, dan verwonder ik mij niet meer over het ver- 
mogen van den weeken hals der Pholade, om door de aan- 
houdende beweging, bij het in- en uitlaten van zeewater in 


en 


Rr ET 


(63) 


zijne buizen, zich den weg genoegzaam open te houden. 

Het is natuurlijk, dat hier afslijting van stof plaats heeft, 
welke men welligt in tegenspraak zal willen brengen met 
de weekheid van het deel, dat daartoe voorondersteld wordt 
te moeten dienen. Ja zeker, wanneer ik met groote in- 
spanning van kracht eene drooge hand wilde bezigen, om 
een’ Vilvoordschen steen glad te schuren of eene oorspron- 
kelijke rots in korten tijd uit te holen dooreen’ vinger, het 
zou mij zuur te staan komen. Maar op droogen steen werkt 
de steenborer nimmer. Daarenboven wordt hij niet bepaald 
in den tijd. Wat dit zegt, leert ons een vallende water- 
droppel, die de hardste steenen hol maakt, niet door geweld, 
maar door dikwijls herhaalden val. Zoo stel ik mij dan ook 
voor, dat de Pholaden, bij toenemenden wasdom, den weg 
verruimen, ter vrije bevatting van hare halzen. Mogt ik 
hierin dwalen, eene voldoende teregtwijzing zal mij gereed 
vinden, om op den goeden weg terug te keeren. 

Over de bestemming van den voet, om eene Pholade op 
den bodem van de holte des steens te vestigen en de half 
draaijende beweging der schelpen mogelijk te maken, heeft 
BOMME ons zoo heldere denkbeelden gegeven, dat wij de ver- 


klaring van ROBERTSON, hierboven vermeld, *) ligtelijk kun- 


nen missen. 

Ik eindig alzoo dit vertoog, weltevreden, indien ik mag 
geslaagd zijn, aan een onzer landgenooten de eer te heb- 
ben verzekerd, van de ontdekking der wijze, waarop Pho- 
laden zich in steen boren. 


29 Januarij 1853. 


*) pag. 61 en 62. 


VERSLAG OVER DEN VERMOEDELIJKEN UITVINDER VAN HET 
MIKROSKOOP. __ 


DOOR 


P. HARTING eN C. J. MATTHES. 


De brief van den Minister van Binnenlandsche Zaken, opge- 
nomen in het proces-verbaal der gewone vergadering van den 26sten 
Maart jl. (bl. 35), gaat vergezeld van den volgenden brief van 
den Abt REzzT. 


EXCELLENCE ! 


Parmi les historiens des Sciences Physiques il est encore in- 
certain qui a été l'inventeur du mieroscope. Les uns en attri- 
buent la gloire à JEAN et à son fils zacHARIE de Middelbourg. 
d'autres à CORNEILLE DREBBEL à Alkmaar, d'autres aussi à FRAN- 
COIS FONTANA de Naples et d'autres enfin à GALILÉE GALILEI Flo- 
rentin, et chacun cite des témoignages dignes de foi en faveur 
de son opinion. 

Quant à moi, j'ai eu seul le bonheur de trouver des lettres très 
bien conservées, et qui n'ont jamais été imprimées, de CLAUDE 
FABBRY DE PEIRÈSE, célèbre savant Francais, écrites toutes de sa 
main, et d'après l'autorité des quelles j'ose croire avoir Écarté tout 
doute et avoir résolu cette question en montrant que l'inventeur 
du microscope à deux loupes convexes a été CORNEILLE DREBBEL 
d'Alkmaar et nul autre, ce qu’avait du reste déjà en partie prouvé 
CHRÉTIEN HUYGENS dans ses brochures posthumes. 

La solution dont il s'agit je l'ai également appuyée et aussi 
mise mieux au clair en me livrant à un examen critique des ar- 
guments de peu de valeur sur lesquels se fondaient les historiens 
susdits en faveur de ceux à qui ils attribuent la découverte en 


question. 
Comme la rectification, dont je suis l'auteur, fait beaucoup 


(65 ) 


d'honneur aux Pays-Bas, où CORNEILLE DREBBEL naquit, je prends 
la liberté d'envoyer à Votre Excellence huit. exemplaires de ma 


‘dissertation, deux desquels ont été imprimés sur du grand pa- 


pier velin et reliés, et les autres six sur du papier ordinaire et 


_brochés. Je la prie en conséquence de vouloir bien les faire 


parvenir à leurs Excellences, Messieurs les Ministres des affaires 
Etrangères et de I'Intérieur, à Monsieur le Président de 1’In- 
stitut des Sciences et aux principales bibliothèques du Royaume 
des Pays-Bas. J'en serai infiniment reconnaissant à votre Excel- 
lence, et j'aurai une raison de plus pour avoir l'honneur d'être 
avec le plus grand respect, etc. 


(Signé) Louis Marie Rezzr. 
Mr. le Comte 
AUGUSTE DE LIEDEKERKE BEAUFORT, 
Envoyé extraordinaire et Ministre pleni- 
potentiaire de Sa Majesté le Roi des 
Pays-Bas près le Saint Siège. 


Deze brief werd met de er bijgevoegde Memorie in handen 
gesteld van de heeren HARTING en MATTHES, die daarop in de 
Vergadering van den 30sten April 1853, der Akademie dienden 
van voorlichting en raad in het onderstaand verslag, gedrukt 
volgens het besluit der Akademie. 


Z. Exe. de Minister van Binnenlandsche Zaken heeft 
aan de Koninklijke Akademie toegezonden een door den 
schrijver voor hare boekerij bestemd exemplaar van een 
werkje van den Abt rrzz1, Bibliothecaris der boekerij van 
het paleis Corsini te Rome: Sulla invenzione del micro- 
scopio lettera, enz. Z. E. geeft in eene begeleidende mis- 
sive zijn oogmerk te kennen om den heer rezzi voor de 
overzending van dit en andere exemplaren zijner Verhan- 
deling dank te zeggen; doch verlangt alvorens door de 
Akademie ingelicht te worden aangaande de waarde, welke 
daaraan behoort te worden toegekend. 

Door de Akademie, in hare Vergadering van 26 Maart 
jl, benoemd tot het opstellen van een ontwerp-antwoord 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL [. 5 


(66 ) 


aan den Minister, hebben wij de eer ons van deze taak te 
kwijten; doch tevens rekenen wij ons verpligt, zoowel ter 
regtvaardiging van dit ontwerp-antwoord, als uit hoofde 
van het gewigt der zaak, iets over den inhoud van het 
werkje zelf aan de Akademie mede te deelen. 

Het is eene sedert lang bekende zaak, dat, even als 
van vele andere gewigtige uitvindingen, er ook strijd be- 
staat aan wien de eer der uitvinding van het zamenge- 
steld mikroskoop moet worden toegekend. Twee volken, 
de Italianen en de Hollanders, betwisten elkander deze eer 
tot op den huidigen dag. Onder de eersten zijn het FONTANA 
en GALILEI, onder de laatsten DREBBEL en HANS en ZACHA- 
RIAS JANSSEN, vader en zoon, die als uitvinders genoemd 
worden. 

Wij zouden misbruik maken van den tijd der Akade- 
mie, indien wij de gronden voor de aanspraak, welke men 
voor elk hunner in het bijzonder kan doen gelden, uit- 
voerig. uiteenzetteden, iets, dat trouwens ook minder noodig 
schijnt, daar zulks door een’ onzer reeds elders verrigt 
is *). In het werkje van den heer rrezzi wordt het daar- 
omtrent bekende mede aangevoerd, doch tevens de inhoud 
openbaar gemaakt van een tiental brieven … van PEIRESC, 
onder vele andere van denzelfden schrijver, gevonden in 
de Barberiniaansche boekerij, alle betrekking hebbende tot 
het mikroskoop, en geschreven in de jaren 1622, 1628 
en 1624 uit Parijs en uit Aix aan HIERONYMUS ALEANDRO 
te Rome. 

Uit den eersten van die brieven, gedagteekend uit Pa- 
rijs, den 7den Junij 1622, blijkt, dat een zekere JAGOB KUFFLER 
van Keulen, een bloedverwant. van CORNELIS DREBBEL, hem 


*) P. Harrie, Bijdragen tot de Geschiedenis der Mikroskopen tn ons 
Vaderland, Utrecht 1846, en Het Mikroskoop, deszelfs gebruik, geschie- 
denis en tegenwoordige toestand. IIIde Deel, bladz. 22 en verv. 


a an pr Pp 


Te Een pet TER WT 
s de 


Es ik 


Ere a hee 


nd 


ES 


(67 ) 


kijkers van eene nieuwe vinding, door laatstgenoemden 
vervaardigd, had getoond, waardoor men eene vloo zoo 
groot als een’ sprinkhaan en de kaasmijten zoo groot als 
vliegen zag. Met eenen dezer kijkers begaf zich kurrrer 
naar Rome, voorzien van dezen brief, als aanbevelingsbrief 
aan ALEANDRO, waarin het verzoek bevat was hem in te lei- 
den aan het hof, met name bij den Kardinaal van sT. SUSANNA 
en den Kardinaal BARBERINI, (die een jaar later onder den 
naam van URBANUS vim tot Paus werd verkozen). Reeds 
kort na zijne aankomst echter schijnt kurrreR gestorven 
te zijn. Althans in den volgenden brief van S December 
van hetzelfde jaar maakt priresc gewag van zijnen dood, 
zijn leedgevoel betuigende, dat kurrrer niet in staat ge- 
weest was te Rome de verwonderlijke werkingen des kij- 
kers te toonen. Eerst bijna een jaar later, namelijk den 
17den September 1623 had primesc gelegenheid het verlies 
te herstellen door overzending van zijne twee eigene kij- 
kers, mede door preBBeL vervaardigd, en hem door KurrLeR 
gelaten; doch uit eenen, den 3% Maart 1624 uit Aix 
geschreven brief blijkt, dat men te Rome in het gebruik 
van het werktuig niet konde slagen. Preirrse geeft daarin 
verschillende aanwijzigingen hoe men het gebruiken moet, 
die in zoo verre van gewigt zijn, dat daaruit overtuigend 
voortvloeit, dat deze mikroskopen uit twee bolle glazen 
bestonden; daar hij uitdrukkelijk gewag maakt van het 
omkeeren der beelden daardoor. Bovendien volgt uit zijne 
beschrijving, dat men den onderlingen afstand der glazen 
en gevolgelijk ook de vergrooting van het werktuig bin- 
nen zekere grenzen veranderen kon. Dat het wijders alleen 
geschikt was voor ondoorschijnende voorwerpen, blijkt uit 
eenen brief van den 10%" en 17der Mei 1624, waarin 
PEIRESC de verlichting der voorwerpen door zonlicht aan- 
beveelt. Bindelijk leert ons de laatste brief, gedagteekend 


l Julij 1624, dat men te Rome eerst geslaagd was met 
5e 


KE, 


de voorwerpen door den kijker tamelijk helder te zien, 
toen GALILEI daar was aangekomen. 

Ziedaar kortelijk zamengevat, den hoofdinhoud der tien 
brieven van PEIRESC, door den heer Rrzzr het eerst aan het 
licht gebragt, en waaruit hij voorzeker teregt de gevolg- 
trekking afleidt: „dat het zamengesteld mikroskoop in 
„April 1624 te Rome nog zoo nieuw en onbekend was, 
„dat niemand de manier had kunnen vinden om er mede 
„om te gaan, in dat zelfde Rome, waar GALILar op het 
„laatst van 1611 zich wel twee maanden had opgehou- 
„den, en zijne nieuwe ontdekkingen had bekend gemaakt: 
„waar niet weinige zeer geleerde Linceërs leefden, en an- 
„dere beoefenaars der natuurkundige wetenschappen, die 
„daar tot een nieuw leven ontwaakten, en waar al de we- 
»tenschappelijke en letterkundige nieuwigheden heen stroom- 
„den; gelijk de brieven en de werken van dien tijd, zoo 
„in handschrift als in druk, aanwijzen.” 

Hieruit, en uit eene groote reeks van andere bewijs- 
gronden, door den heer Rezz1 aangevoerd, mag men dan 
met hem veilig de gevolgtrekking afleiden, dat het zamen- 
gesteld mikroskoop niet in Italië, derhalve noch door 
GALILI, noch door FONTANA, is uitgevonden, maar daarheen 
van elders is overgebragt. 

Eene andere vraag is het echter, of zijn besluit, dat 
DREBBEL inderdaad de uitvinder daarvan geweest is, op even 
zulke goede gronden steunt, en of niet veeleer HANS en 
ZACHARIAS JANSSEN daarvoor moeten gehouden worden. 

De vroegere aanspraken van DREBBEL op de eer der uit- 
vinding gronden zich op hetgeen men leest in. de Diop- 
trica van HUYGENS, dat namelijk velen bij preBBEr, die zich 
toen te Londen ophield, in 1621, mikroskopen gezien 
hebben, en dat hij daar algemeen voor hun’ eersten 
uitvinder werd gehouden. Door de brieven van PEIRESC 
wordt die getuigenis van HuYGENsS bevestigd, en tevens be- 


(699 


wezen, dat dit zamengestelde mikroskopen met twee bolle 
lenzen waren. Dat prepneL in 1621 zelf zulke mikro- 
skopen vervaardigde, kan derhalve wel aan geen’ redelijken 
twijfel onderhevig zijn, maar wel of deze oorspronkelijk 
van zijne eigene vinding waren. Dit nu wordt noch door 
de woorden van muveenNs, die slechts den weêrklank bevat- 
ten van eene te Londen verspreide meening, noch door die 
van PEIRESC bewezen. In zijne brieven maakt hij alleen 
gewag van de kijkers of oogglazen van preBBer, dat is 
van. de werkelijk door dezen vervaardigde werktuigen, zon- 
der hem uitdrukkelijk met den naam van hun’ uitvin- 
der te bestempelen. Doch zelfs al had priresc zulks ge- 
daan, dan zoude hij nog slechts gedeeld hebben in de al- 
gemeene dwaling van zijnen tijd, daarin versterkt door de 
mededeeling van KUFFLER, die met DREBBEL verwant, of 
eigenlijk, volgens den heer Rrzzt, diens schoonzoon was. 
Vergelijkt men nu met deze op losse geruchten steu- 
nende aanspraken, de stellige en duidelijke getuigenis van 
WILLEM BOREEL, vervat in den merkwaardigen brief aan 
PIERRE BOREL, door dezen uitgegeven in zijn werkje: De 
vero Telescopiù inwentore, dan kan er, onzes inziens niet 
aan getwijfeld worden of HANS en ZACHARIAS JANSSEN zijn 
de eerste uitvinders van het zamengesteld mikroskoop ge- 
weest, en DREBBEL heeft een door hen vervaardigd zooda- 
nig werktuig later nagemaakt. Wrirrem BoreeL toch, treedt 
hier op als ooggetuige. Hij heeft HANSs en ZACHARIAS JANS- 
SEN, en desgelijks prrenBEL persoonlijk gekend. In zijne 
jeugd woonde hij naast den winkel der beide brillenslijpers, 
die hij dikwijls bezocht, terwijl de zoon zijn speelmakker 
was, en met DREBBEL had hij, toen hij in 1619 als advo- 
kaat der O. IL. Compagnie in Londen vertoefde, vriend- 
schappelijken omgang, daar hij hem mihi familiaris noemt. 
Borren nu zegt uitdrukkelijk, dat HANs en ZACHARIAS JANS- 
SEN het mikroskoop hebben” uitgevonden, en wel, zoo als 


CNE 


hij dikwijls gehoord had, lang vóór 1610; dat zij een 
zoodanig werktuig eerst aan Prins MAURITS, die hun daar- 
voor eene belooning gaf, en vervolgens een dergelijk aan 
den Aartshertog ALBERT gegeven hadden. Daarop deelt hij 
mede, dat presBeL het. laatstgenoemde mikroskoop later 
van den Aartshertog ten geschenke had ontvangen, en het 
aan hem, tijdens zijn verblijf in Engeland, in 1619, ge- 
toond had. Uit de dan volgende beschrijving van dit mi- 
kroskoop blijkt, wel is waar, niet met volkomene zekerheid, 
welke de optische zamenstelling daarvan was, daar BOREEL 
hiervan zwijgt, en alleen het uitwendige beschrijft; doch 
men mag er toch met eene schier aan zekerheid grenzende 
waarschijnlijkheid uit afleiden, dat het ook in dit opzigt 
overeen kwam met de later door preBBEL zelven vervaar- 
digde mikroskopen, waartoe hem dit als model diende, 
even als later, toen de DREBBELSCHE mikroskopen te Rome 
waren bekend geworden, deze weldra door eALumvar werden 
nagemaakt. 

Uit het werkje van den heer Rezz1 blijkt, dat hij geens- 
zins onbekend is met die getuigenis van BOREEL, maar 
tevens dat hij er minder waarde aan hecht dan volgens 
onze meening daaraan toekomt. Wanneer men toch bedenkt, 
dat WILLEM BOREEL, een onzer achtbaarste staatsmannen 
uit het begin der 17% eeuw is geweest, aan wien, gedu- 
rende dit gewigtige tijdperk onzer geschiedenis, de pos- 
ten van gezant, eerst in Engeland en later in Frankrijk 
werden toevertrouwd, dan voorwaar zal men erkennen, dat 
de stellig uitgesproken getuigenis van zulk eenen man, 
eene zeer groote mate van geloof verdient. 

In elk geval is dit zeker: dat, indien men aan Peiresc 
en aan BOREEL eene gelijke mate van geloofwaardigheid 
toekent, de getuigenis des. laatsten omtrent zaken, die hij 
verklaart zelf gezien en uit den mond van daarmede ten 
volle bekende personen gehoord te hebben, het meeste ger 


pre en 


á BE 
B 
| 


(IL) 


wigt heeft; daar de eerste, ofschoon geheel ter goeder 
trouw, in zijne brieven slechts gewag maakt van datgene, 
wat hem ter oore gekomen was, zonder persoonlijk met 
den uitvinder bekend te zijn. Ja zelfs zoude het geenszins 
vreemd zijn, indien er nog meerdere dergelijke brieven. 
van anderen uit hetzelfde tijdperk wierden gevonden, waarin 
almede presBeL als uitvinder van het mikroskoop mogt ge- 
noemd worden, zonder dat alle dergelijke getuigenissen, 
tenzij door meerdere bijzonderheden gestaafd, iets naders 
kunnen bewijzen, dan dat de naam van de ware, doch 
nederige uitvinders toen nog niet bekend was, maar dat 
DREBBEL er voor doorging. 

Er zijn twee hoofdgronden, welke de heer REzz1 aan- 
voert ter ontzenuwing van de getuigenis van BOREEL. De 
eerste is, dat Borren in denzelfden brief niet alleen de 
uitvinding van het mikroskoop, maar ook die van den 
verrekijker. aan -HANS en ZACHARIAS JANSSEN toeschrijft, 
welke uitvinding omstreeks 1610 zoude gedaan zijn. Nu 
was het reeds in 1609 aan cALILer bekend, dat dit werk- 
tuig in Holland was uitgevonden, en wij kunnen er bij- 
voegen, dat het, sedert de nasporingen van VAN SWINDEN *), 
als met zekerheid uitgemaakt te beschouwen is, dat die uit- 
vinding werkelijk in 1608, schier gelijktijdig door soman- 
NES LIPPERSHEY te Middelburg en JacoB mertius te Alk- 

____maar is gedaan. Hier bevat derhalve de brief van gorzen 
___eene onwaarheid. Doch op dien grond zijne geheele ge- 
__tuigenis te verwerpen, schijnt ons toe geenzins geoorloofd 
te zijn. Datgene wat hij omtrent de uitvinding der ver- 
rekijkers. mededeelt, draagt veel minder het kenmerk van 
eigene persoonlijke bekendheid met de zaak. Hij verhaalt 
slechts, blijkbaar ter goeder trouw, wat hij daaromtrent 


*) Nieuwe Verhandelingen der Kerste Klasse van het Koninklijk- Neder- 
___dandsche Instituut, Deel III bl. 103 en volgg. 


(72) 


van anderen, die hij op zijne beurt geloofde, gehgord had. 
Hadden hij of die anderen inderdaad willen misleiden, dan 
hadden zij de uitvinding geantidateerd, in stede van haar 
twee jaren later te stellen, dan zij werkelijk heeft plaats 
gehad. Dat BoreeL in dit opzigt gedwaald heeft, vermin= 
dert. onzes inziens nog in niets zijne geloofwaardigheid, 
waar hij spreekt van personen en zaken, die hij verklaart 
zelf gezien te hebben, en waarmede hij beter dan iemand 
anders, wiens getuigenis daarover kan worden ingeroepen, 
bekend was. q 

Onder de in geregtelijken vorm afgelegde getuigenissen, 
welke in het boekje van PETRUS BORELLUS *) gevonden worden, 
is er een, behelzende, dat reeds in 1590 door zACHARIAS 
JANSSEN korte kijkers, namelijk van 15 of 16 duimen lengte 
zijn uitgevonden, onder bijvoeging, dat twee daarvan aan 
Prins MAURITS en aan den Aartshertog ALBERT zijn gegeven. 
Eerst veel later, voegde de getuige, zijnde JOHANNES, de 
zoon van ZACHARIAS er bij, namelijk in 1618 hadden zijn 
vader en hij de lange kijkers uitgevonden, waarmede men 
de sterren en de maan beschouwde. In het Latijn, waarin 
het geheele boekje van BorELLUS geschreven is, en welligt 
ook in de oorspronkelijke van wege den raad opgemaakte 
stukken, worden die korte kijkers, even als de lange, tele- 
scopia genoemd. Blijkbaar echter bedoelde de getuige twee 
verschillende soorten van werktuigen. Wanneer men nu, in 
de geschriften van de eerste helft der zeventiende eeuw, te- 
leskopen en mikroskopen telkens door dezelfde benamingen 
vindt aangeduid, van: kijkers, oogglazen, in het Latijn oew- 
laria, in het Italiaansch occhiali, dan wordt het waarschijn- 
lijk, dat de door den getuige bedoelde korte kijkers, welker 
lengte nagenoeg geheel beantwoordt aan die van het mi- 
kroskoop, dat BOREEL later bij DREBBEL zag, zamengestelde 


*)L. ec. p. 68. 


EEEN EPN 


id 

ie 

J 

3 

| 

Ak 

8 

df 

k 

& 

A8 
Le 

tE 


(73) 


mikroskopen zijn geweest, en dat het woord telescopia op 
rekening moet gesteld worden van dengene, die de in het 
Nederduitsch. uitgesproken getuigenis in het Latijn heeft 
overgezet. | 

Brengt men bovendien die getuigenis in verband met de 
uitdrukking in den brief van Boreer, dat het mikroskoop 
lang vóór 1610 is uitgevonden, dan wordt ook hierdoor 
het vermoeden bevestigd, dat het optisch werktuig, waarvan 
de uitvinding in 1590 zoude hebben plaats gegrepen, in- 
derdaad geen ander dan het mikroskoop is geweest. 

Is dit echter zoo, dan zouden er niet minder dan vier- 
en-lertig jaren na de uitvinding verloopen zijn, toen het 
mikroskoop voor het eerst in Rome bekend werd. De heer 
REZZI, die zelfs niet eens vermoedt, dat de tijd der uitvin- 
ding reeds. zoo vroeg kon gesteld worden; daar hij de zoo 
even genoemde getuigenis, even als vele anderen vóór hem, 
in den letterlijken zin heeft opgevat, ziet echter reeds in het 
door BorEEL medegedeelde veel onwaarschijnlijks, omdat het 
mikroskoop dan minstens veertien jaren bestaan zoude heb- 
ben vóór men er te Rome iets van wist. Door den ver- 
moedelijken tijd der uitvinding tot 1590 terug te brengen, 
wordt dit tweede hoofdbezwaar van den heer nezzfdus zelfs 
nog aanmerkelijk versterkt. En toch komt het ons voor 
geenszins van dat gewigt te zijn, om daaruit het besluit 
af te leiden, dat de in den brief van BoreeL bevatte opga- 
ven valsch zijn, Wij geven. gaarne toe, dat in onzen leef- 
tijd het gedurende zoovele jaren. verborgen blijven eener zoo 
gewigtige uitvinding eene onmogelijkheid zoude wezen, doch 
men. vergete niet, dat wij ons hier verplaatsen moeten in 
het laatst der 16% en de allereerste jaren der 17% eeuw, 
toen de middelen. van gemeenschap veel geringer en het ge- 
tal der beoefenaars van de natuurkundige wetenschappen 
oneindig beperkter waren dan tegenwoordig. Wie zoude het 
nu zelfs voor mogelijk houden, dat een dergelijk werktuig 


(74) 


vijf jaren zoude behoeven om van Londen naar Rome te 
geraken, en toch weten wij stellig, dat preBBEL in 1619 
een mikroskoop bezat, terwijl het eerst in 1622 te Parijs, 
in 1624 te Rome, ja niet vóór 16838te Keulen *) bekend 
werd. Wanneer wij nu hierbij bedenken, dat preBBEL een 
man was, die teregt of te onregt in dien tijd eene groote 
vermaardheid genoot, dan kan het ons minder verwonderen, 
dat het mikroskoop in den winkel der nederige Middel- 
burgsche brillenslijpers veel langer is verborgen gebleven, 


en dat het de namen van algemeen bekende en gevierde 


mannen behoefde, om zijne intrede in de eigenlijk gezegde 
wetenschappelijke wereld te doen. Zij gaven er een aan 
Prins MAURITS; doch de eigenaardige praktische rigting van 
den geest, welke dezen kenmerkte, kon hem het mikroskoop 
weinig hooger doen schatten, dan wij thans het kaleido- 


skóop doen, en, ofschoon hij de uitvinders niet onbeloond 


liet, zoo kon het in zijn oog slechts eene aardige verma- 
kelijke uitvinding zijn, maar niets meer. Geheel anders was 
het eenige jaren later met den verrekijker. Daarin ontdekte 


de krijgsoverste dadelijk een gewigtig hulpmiddel, om den — | 


vijand op verren afstand te kunnen verkennen; het was 
voor hem een nieuw wapentuig, en het is bepaaldelijk als 
zoodanig, dat de verrekijker. hier te lande het eerst werd 
aangewend. Aan cALIL=I komt de roem toe van hem naar 
den hemel te hebben gekeerd, om de zich daaraan in vreed- 
zame orde bewegende ligchamen gade te slaan. 

Wat het tijdstip aanbelangt, waarop dit mikroskoop aan 
Prins maurits heeft kunnen gegeven worden, zoo zoude men 


kunnen vermoeden, dat dit in 1605 heeft plaats gehad, 


omdat hij toen werkelijk in Zeeland geweest is, alwaar een 
vrijleger op last der staten werd uitgeschreven. f) ‘Ken aan- 


*) LerBNitz, Otium Hannov. p. 185. 
t) Zie Aanmerkingen op het IXde deel van wAGENAAR'S Vader]. Hist. 
bl. 89, aanmerk. op bl. 182. 


iden «ar 


er ee 


Pr A OE EN ME 


ln 


REN 
B. 


(75) 


zien van den tijd, waarop het tweede mikroskoop aan den 
Aartshertog ALBERT, en door dezen weder aan DREBBEL ge- 
geven is, weten wij evenmin iets met zekerheid; doch de 
laatste verliet in 1604 zijn vaderland, om het te verwis- 
selen voor het hof van Koning sacopus in Engeland, van 
waar hij eenige jaren later weder vertrok en zich naar Praag 
begaf. Waarschijnlijk is het gedurende zijn verblijf aldaar, 
dat hij het mikroskoop van den Aartshertog ten geschenke 
ontving, hetwelk hij mede naar Londen nam, toen hij al- 
daar zijne vroegere betrekking aan het hof des Konings we- 
der opvatte. De juiste tijdstippen van deze heen en terug- 
reis van DREBBEL zijn, even als vele andere bijzonderheden 
uit zijne levensgeschiedenis, onbekend ; doch mogelijk is het, 
dat het bedoelde mikroskoop nog niet zeer lang in zijn be- 
zit is geweest, toen BoREEL het in 1619 bij hem zag. Ze- 
ker althans is het, dat syrrurus, die in 1618 een werk 
schreef, dat over verrekijkers en het slijpen van glazen in 
het algemeen handelt, daarin niets vermeldt, hetgeen zijne 
kennis met het mikroskoop verraadt. 

Deze onbekendheid van de toenmalige geleerde Wereld 
met de uitvinding van het mikroskoop, vindt, behalve in 
den nederigen stand der uitvinders, nog eene andere ver- 
klaring in de kort daarop gevolgde uitvinding der verre- 
kijkers. Naauwlijks was deze bekend geworden, of elk zag 
dadelijk het nut in van dit nieuwe werktuig, zoowel in 
den oorlog als voor de zeevaart, en toen de eerste ontdek- 
kingen, door GALILser daarmede aan den sterrenhemel ge- 
daan, bekend werden, toen steeg de opgewekte nieuws- en 
weetgierigheid ten top, en vleide men zich met de hoop, 
die nog prscaRTES *) koesterde, dat het gelukken zoude 
de verrekijkers zoodanig te verbeteren, dat men door mid- 
del daarvan de kleine voorwerpen op de sterren even dui- 


*) Oeuvres de prescaRTES, publ. p. vrcror coveix V p. 130. 


(76) 


delijk zoude zien, als dieop de aarde. Elk greep dus naar 
het werktuig, dat hem de openbaring van zoovele wonde- 
ren beloofde, en het meer nederige miskroskoop, waardoor 
men met gebukten hoofde naar schijnbaar nietige en door- 
gaans verachte dingen staarde, dat bovendien geene de min- 
ste, zoogenaamde nuttige toepassing scheen te beloven, werd 
geheel vergeten! Eerst,’ het zij ons hier veroorloofd de 
woorden te gebruiken, die reeds door een’ onzer elders zijn 
ter neder geschreven, weerst toen het gebruik des verrekij- 
„kers eene zekere soort van verzadiging had verwekt, toen 
„welligt velen, wier overspannen verwachtingen hen had- 
„den doen droomen van nog veel meer met dit werktuig _ 
„te zullen zien, dan er bij mogelijkheid mede te zien is, 
„zich min of meer teleurgesteld zagen, en zijn gebruik zich 
„voortaan alleen bepaalde bij hen, die het op eene waarlijk 
„wetenschappelijke wijze wisten aan te wenden, toen keerde 
„zich de drom van degenen, die belust waren op het zien 
„van nieuwe en ongehoorde zaken tot het schier verge- 
„ten mikroskoop.” 

Ziedaar dan ook den tweeden grond, waarop de heer REzzI 
de getuigenis van WILLEM BOREEL verwerpt, op eene, onzes 
inziens, voldoende wijze wederlegd, en wij zouden hier kun- 
nen eindigen, ware het niet, dat wij hier nog ten slotte eene 
gissing wilden opperen, ten aanzien van de wijze, waarop 
de eerste uitvinding van het mikroskoop geschied zij. 

Welligt is het aan den heer Rezz1 voorgekomen, eervoller te 
zijn den roem van GALILI af te staan aan eenen man als 
DREBBEL die, onder den weidschen titel van Koninklijk Ma- 
thematieus, in zijnen tijd bij velen voor een groot geleerde 
te boek stond, dan aan eenvoudige brillenslijpers. Ons schijnt 
dit verschil minder groot. Wanneer wij toch DREBBEL zul- 
len beoordeelen naar de weinige geschriften die van hem 
bestaan, dan stond hij oneindig verre achter zijne tijdge- 
nooten GALILI en KEPPLER. Er straalt. in die geschriften 


(77) 


een mystisch bespiegelende geest door, maar weinig echte 
natuurkennis. Inderdaad ook, indien hem de ware zucht 
daartoe bezield had, dan zoude hij het mikroskoop, dat hij 
in elk geval reeds in 1619 bezat, tot wetenschappelijke 
waarneming gebruikt hebben, gelijk in Rome geschiedde, 
zoodra het daar bekend werd. Het zoude ons te ver leiden, 
indien wij ons minder gunstig oordeel omtrent preprer met 
de noodige bewijzen wilden staven, en wij wenden ons der- 
halve tot den winkel der brillenslijpers HANS en ZACHARIAS 
JANSSEN, naar onze meening het eigenlijk tooneel der uit- 
vinding. Reeds ongeveer driehonderd jaren vroeger waren 
de brillen uitgevonden; deze waren overal in Europa in ge- 
bruik, en in elke stad van eenigen rang woonden toen een 
of meer brillenslijpers *). De vergrootende lenzen waren 
derhalve reeds sedert lang in gebruik, en de uitvinding van 
het zamengesteld mikroskoop heeft alleen bestaan in het op eene 
gepaste wijze vereenigen van twee zoodanige lenzen. Nu 
iser een oud volksverhaal, volgens hetwelk het mikroskoop 
of de verrekijker, of wel beiden toevallig zouden zijn uit- 
gevonden, door dat de kinderen van een’ brillenslijper al 
spelende twee brillenglazen boven of achter elkander hiel- 
den. Zonder aan dergelijke volksverhalen meer gewigt toe 
te kennen dan zij verdienen, zoo kan men zich toch niet 
ontveinzen, dat er hier wel eenige grond bestaat, om meer 
aan een gelukkig toeval dan aan eene reeks van wijsgeerige 
beschouwingen te denken, die tot de uitvinding zouden ge- 
leid hebben. Alleenlijk meenen wij ons de toevallige om- 
standigheid, waaraan men de uitvinding van het mikroskoop 
verschuldigd is, op eene eenigzins andere wijze te moeten 
voorstellen. Elk weet dat brillenglazen en lenzen in het 
algemeen eerst met stoffen van opvolgende fijnheid gesle- 
pen en daarna gepolijst worden. Wat is nu natuurlijker, 


*) Verg. het Mikroskoop IIIde DI. bl. 12 en verv. 


(78) 


dan dat de toenmalige brillenslijpers gedaan hebben, wat 
de tegenwoordige nog doen: dat zij namelijk hunne glazen 
door een ander vergrootend glas beschouwden, ten einde 
zich te overtuigen dat er geene krassen meer overig waren 
en de oppervlakte goed gepolijst was. En moest het niet 
dezen of genen hunner bij eene der duizende gelegenheden, 
dat zij zulks verrigtten, in het oog vallen, dat de zich on- 
der de glazen bevindende voorwerpen, wanneer deze toeval- 
lig op den juisten afstand geplaatst waren, zich meer ver- 
groot vertoonden dan door een enkel glas? Inderdaad, in- 
dien wij ons de zaak aldus voorstellen, dan bestaat er veel 
meer reden zich te verwonderen dat er drie honderd jaren 
zijn voorbij gegaan, zonder dat de uitvinding geschiedde, 
dan dat deze eindelijk werkelijk door een’ eenvoudigen 
brillenslijper gedaan is. 

Uit al het aangevoerde meenen wij dolen het besluit . 
te moeten afleiden, dat niet prEBBEL, maar de brillenslijpers 
HANS en ZACHARIAS JANSSEN de uitvinders van het zamen- 
gesteld mikroskoop zijn geweest; doch alhoewel wij meenen 
in dit opzigt van het door den heer rrzzr geuite gevoelen 
te moeten afwijken, zoo erkennen wij echter gaarne en dank- 
baar, dat hij, door de uitgave zijner Verhandeling het regt 
van onzen landaard op de eer dier uitvinding op onweder- 
legbare gronden heeft vastgesteld ; zoodat er voortaan, ook 
bij den meest bevooroordeelden vreemdeling, daaromtrent 
geen twijfel meer kan blijven bestaan. 

Het is op dien grond, dat wij aan de Akademie voor- 
stellen, het volgende antwoord aan Z4.E. den Minister van 
Binnenlandsche Zaken te doen toekomen. %) 


29 April 1853. 


…*) Dit ontwerp, dat door de Akademie werd aangenomen, komt voor 
in het proces-verbaal der gewone vergadering van den 30sten April 1853. 


Dain 


VERSLAG DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, 
VASTGESTELD IN DE BUITENGEWONE VERGADERING VAN 
DEN 30°" ApRIL JL, EN VOLGENS ART. 22 VAN HRT 
ORGANIEK REGLEMENT, DEN MINISTER VAN BIN= 
NENLANDSCHE ZAKEN INGEDIEND. 


Hooa Eper GESTRENGE Herer. 


De Koninklijke Akademie van Wetenschappen, voldoende 
aan hare verpligting, heeft de eer, van haren staat en van 
hetgeen in het afgeloopen jaar meldenswaardig is voorge- 
vallen, het verslag over te leggen, dat, volgens art. 22 Or- 
ganiek Reglement, door Uwe Excellentie den Koning wordt 
aangeboden. 

Reeds den 26ste October 1851 door een Koninklijk be- 
sluit in het leven geroepen, mogt zij echter haren werk- 
kring niet vóór den 25e" September 1852 aanvaarden. De 
redenen, welke tot dit uitstel voerden, zijn vermoedelijk aan 
de Regering beter dan aan de Akademie bekend. Terwijl 
zij er het stilzwijgen over bewaart, mag zij echter haar leed- 
wezen niet verzwijgen over eene vertraagde oproeping, die 
aan hare leden, waarvan het meerendeel reeds in den aan- 
vang des jaars 1852 het lidmaatschap had aangenomen, 
slechts tegen het einde van hetzelfde jaar vergunde de 
werkzaamheden op te vatten, welke zij gaarne terstond had- 
den willen aanvangen. 

Bijeengeroepen den 25“? September 1852, hield de Aka- 


“_demie dien dag hare eerste buitengewone vergadering, waarin 


zij den heer 5. VAN GEUNS tot haren Voorzitter en den heer 
W. VROLIK tot haren Secretaris benoemde. — Doordrongen 


(80) 


van de bezwaren, in de opvolging van het Organiek Regle- 
ment gelegen, gesteund door de verklaring, zoowel van den 
tijdelijken Voorzitter der vergadering (den heer mrovrL), als 
door de mededeeling van enkele leden, dat, volgens de ver- 
zekering zelve van den Minister van Binnenlandsche Za- 
ken er geen bezwaar bestond tegen het maken van wijzi- 
gingen in het Reglement, waar die, na rijp overleg, noodig 
mogten geoordeeld worden, stelde de Akademie zich tot 
eersten pligt het indienen van een voorstel aan de Rege- 
ring, waardoor de hinderpalen zouden worden weggeruimd, 
volgens hare bescheiden meening, in het Organiek Reglement 
aan den regelmatigen gang der werkzaamheden in den weg 
gelegd. Zij ontwierp daartoeeen gewijzigd Organiek Regle- 
ment, met daarbij behoorend Reglement van Orde, en bood 
beiden, onder behoorlijke voorlichting den Minister van 
Binnenlandsche Zaken aan. Ter wenschelijke bekorting, meent 
zij te mogen verwijzen tot de Bijlagen dezes, waarin zoo- 
wel deze beide ontwerpen, als de proces-verbalen zijn op- 
genomen, die de gêvoerde briefwisseling met het Departe- 
ment van Binnenlandsche Zaken blootleggen. 

Tot hare teleurstelling ontving zij daarop een afwijzend 
antwoord, waarin zij werd uitgenoodigd, hare werkzaamhe- 
den overeenkomstig het reglement van 1851 voort te zet- 
ten, waarbij zoude blijken of, en op welke punten eenige wij- 
ziging noodig zoude zijn. De Akademie deed op nieuw hare 
overtuiging kennen, dat de door haar voorgestelde veran- 
deringen voor hare goede inrigting zoowel als voor haren 
bloei noodzakelijk waren, en dat zij zich daarom ook be- 
ijverd had de gronden, waarop hare overtuiging rustte, met 
zorg uiteen te zetten. Had zij gezwegen, dan meende zij dat 
met regt haar later het verwijt kon geworden van op een 
geschikt tijdstip hare beschouwingen te hebben terug ge- 
houden. Nu echter de Minister niet in hare zienswijze 
deelde, kon zij, in weerwil van haar verlangen, om de vol- 


nt Bien Bie mon Ei a nd er 


PE RE ne erf 


reren meen in nett en or be en an ann ene nn il ie nnn 


(81) 


gens haar gevorderde wijzigingen, op het oogenblik van 
het in het leven treden der Akademie terstond te zien in- 
voeren, niet verlangen hierover in verdere wisseling van 
gedachten te treden. Met afwijzing der vergunning van 
den Minister, dat enkele leden aan den Voorzitter hunnen 
wensch tot schadevergoeding zouden kunnen mededeelen, 
waarin de Akademie het kwetsend beginsel eener splitsing 
in vermogende en in onvermogende, of zoo men wil in ruim 
en in karig bezoldigden erkende, heeft zij zich vergenoegd 
met, omtrent de billijkheid van den eisch tot vergoeding 
van reis- en verblijfkosten, te herhalen hetgeen zij in haar 
schrijven van 27 November 1852 tot aandrang daarvan 
ontwikkelde. Het was haar aangenaam in den jongsten mi- 
nisteriëlen brief (12 April jl.) genegenheid te ontwaren, 
om aan haar billijk verlangen te gemoet te komen. Vol- 
doende aan den geuiten wensch, onderwerpt de Akademie 
onder dagteekening dezes, aan de Regering de aanwijzing 
der som, naar hare schatting jaarlijks benoodigd voor reis- 
en verblijfkosten van leden buiten Amsterdam, naar den 
billijken maatstaf van den afstand hunner woningen en 
van het aantal zittingen, waarin elk aanwezig was. Zij 
meent de behandeling dezer zaak met het meeste vertrou- 
wen aan Uwe Hxcellentie te mogen aanbevelen, en wenscht 
niets vuriger dan dat daarmede voor alle volgende tijden 
afgehandeld zij eene geldkwestie, die aan de Akademie, 
even als aan- het voormalig Instituut, zooveel verdriet en 
zooveel miskenning berokkende. | 

Ten gevolge van het voorschrift des Ministers van Bin- 
nenlandsche Zaken, in den beleefden vorm eener uitnoodi- 
ging uitgedrukt, aanvaardde de Akademie haren werkkring 
en zette zij dezen voort, volgens het rigtsnoer van het 
Reglement van 1851. In de ministeriële aanschrijving van 
den Slsten December jl, werd de stembevoegdheid van 
hare twee klassen van leden, op eene wijze uiteengezet, welke 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL [. 6 


(82) 


zij in het van de regering ontvangen Organiek Regle- 
ment niet aldus had opgevat, waar tegenover zij daarom in 
hare ontwerpen, naar zij meende, betere, min duistere en 
gemakkelijker uitvoerbare bepalingen gesteld had. Zij on- 
derwierp zich aan den grondslag waarop de Minister haar 
het Reglement deed verstaan, en stelde daaromtrent het 
volgende vast: 

Voor Art. 3 in de eerste alinea, stemming door al de 
leden; in de tweede alinea, stemming alleen door de ge- 
wone leden; in de derde alinea, stemming alleen door de 
buitengewone leden. 

Voor Art. 5,16, 20, stemming alleen door de gewone leden. 

Voor Art. 6, 17, 21, 22, 23, 24, 25, 26, stemming 
door al de leden. | 

Voor Art. 14, stemming door minstens 18 gewone en 
13 buitengewone leden. 

Voor Art. 19 voor de eerste alinea, stemming door al 
de leden; voor de tweede, benoeming der Commissie door 
de gewone leden en keuze door de geheele Akademie. 

Eene andere ondoeltreffende bepaling, welke de Akademie 
uit het Organiek Reglement van 1851 had gewenscht 
verwijderd te zien, betreft het voorschrift van Art. 21. 
Wordt het geheel naar de letter verstaan, dan zouden 
al de verhandelingen, na de buitengewone vergadering van 
April ingezonden, moeten blijven liggen ongebruikt en 
ongedrukt, tot de maand April van het volgende jaar. 
De leden der Akademie hebben reeds herhaaldelijk ver- 
klaard, dat zij in dergelijk geval nimmer eene verhande- 
ling haar zouden aanbieden, en men behoeft slechts zeer 
weinig met den tegenwoordigen gang der wetenschap be- 
kend te wezen, om te voorspellen, dat ook van elders 
haar, onder dergelijke wetsbepaling, zoo ooit, dan toch 
hoogst zeldzaam, eenige dergelijke arbeid zoude worden 
aangeboden. Dit artikel, derhalve naar de letter opgevat, 


(53 ) 


maakt de Akademie in dit gedeelte van de haar voorge- 
schrevene taak werkeloos en tevens de bepaling overbodig, 
___dat het door haar uit te geven Deel niet meer dan f 3000 
___zal mogen kosten. De Akademie verlangt het tegenover- 
_gestelde: zij heeft vóór zich het voorbeeld der erste Klasse 
__van het Koninklijk Nederlandsch Instituut; op haar voet- 
spoor zag zij gaarne eenen schat van goed doorwerkte stuk- 
ken van haar uitgaan en alom verspreid worden, en opdat 
zulks geschieden moge, heeft zij gemeend genoemd artikel 
aldus te moeten verstaan, dat men in de maand April 
wel zal beraadslagen over het aantal stukken, dat in het 
een of ander deel der Verhandelingen zal worden opgeno- 
men, maar dat niets belet, dat deze inmiddels worden ge- 
drukt en afzonderlijk uitgegeven, mits slechts zorg worde 
gedragen, daarmede niet te overschrijden de som in art, 21 
vastgesteld. 

De wensch der Akademie, om nevens de Verhandelingen 
een Tijdschrift uit te geven, uitgedrukt in $ 2 en 4 van 
haar. Reglement van Orde, heeft van de zijde des Minis- 
ters tot bedenkingen aanleiding gegeven, waarvan de be- 
antwoording de Akademie geruimen tijd bezig hield, In het 
jongste ministeriëel schrijven vernam zij met genoegen, dat 
hare inlichtingen de bedenkingen Zijner Excellentie hadden 
opgeheven. — Zij hoopt binnen kort in het eerste nom- 
mer van haar Tijdschrift, waaraan zij nu-den naam gaf van 
Verslagen en Mededeelingen, hare handelingen wereldkun- 
dig te maken. 

Naar aanleiding van de bezwaren door den Minister ge- 
opperd, besloot zij $ 5 van haar Reglement van Orde te 
veranderen, en de benoeming van Commissiën, zoodra het 
aanvragen om voorlichting van de Regering betreft, op de 
vergadering over te brengen, in plaats van haar aan den 
Voorzitter over te laten. Te vermoeden is het, dat de ver- 


traging, welke daaruit noodwendiger wijze moet voortvloei- 
6G* 


(84) 


jen, binnen korter of langer tijd eene wijziging dezer be- 
paling zal noodzakelijk maken. De Akademie wacht daar- 
omtrent de lessen der ondervinding af. 

De Akademie hield in het eerste vierendeel van het loo- 
pende jaar drie gewone vergaderingen, waarvan eene schier 
geheel aan de discussie over den brief van den Minister 
van Binnenlandsche Zaken van den 4e" Februarij jl, n°. 
196, 5° afdeeling besteed werd; maar de beide andere meer- 
dere ruimte voor de behandeling van wetenschappelijke on- 
derwerpen overlieten. Eene uitbreiding van haar Reglement 
van Orde, in afschrift aan het Departement van Binnen- 
landsche Zaken medegedeeld, geeft, naar zij hoopt en bil- 
lijker wijze verwacht, aan de Akademie voldoende waarbor- 
gen voor korter en meer doeltreffende behandeling der on- 
derwerpen van reglementairen aard in het openbaar, vooral 
met het oog op het minst mogelijk tijdsverlies. De eerste 
dezer gewone vergaderingen werd door 17, de tweede door 
13, de derde door 15 leden bijgewoond. Moeijelijkheden, 
der Akademie in den weg gelegd tot het gebruik der voor- 
zaal in het Trippenhuis, werden door de medewerking van 
den Minister van Binnenlandsche Zaken opgeheven, en zijn 
later niet teruggekeerd. De bezwaren der hoogst moeije- 
lijke verwarming van dit lokaal en de kosten aan zijn ge- 
bruik verbonden daargelaten, voldoet deze zaal voor de 
openbare vergaderingen zeer goed. Voor de Akademie zoo 
wel als voor het publiek is voldoende ruimte aanwezig, en 
het is niet tegen te spreken, dat zij eene zeer waardige 
plaats voor de vergaderingen dezer Koninklijke instelling 
mag heeten. Het publiek dat deze Vergaderingen bijwoonde, 
gaf door naauwgezette oplettendheid van belangstellende deel- 
neming blijk. 

Overgaande tot de opgave der door haar verrigte werk- 
zaamheden, mag de Akademie niet dan betreuren, dat hare 
lijst op dezen oogenblik niet grooter mag heeten. — Van 


(85 ) 


Regeringswege heeft zij slechts drie aanschrijvingen te ver- 
melden. De eerste geldt een verzoek van den Minister van 
Koloniën, om berigt opeen rapport door den landbouw- 
kundigen chemist Dr. promBere in Oost-Indië ingezonden, 
over het resultaat van in het klein genomen proeven, nopens 
de aanwendbaarheid van de bereidingswijze van suiker, vol- 
gens Dr, scorrenN. De Minister verlangde van de Akade- 
mie te weten, of zij tot het drukken daarvan in hare han- 
delingen termen en gelegenheid vond, en of het niet het 
voornemen was, om op gelijke wijze de openbaarmaking te 
bezorgen van het verslag der Berste Klasse van het voor- 
malig Instituut, Zijne Excellentie onder dagteekening van 
den 24ste" Jumij 1851 aangeboden. De heeren G.J. MULDER 
en A. H. VAN DER B9ON MESCH dienden daarop der Akade- 
mie van berigt, voorlichting en raad, waaruit het voorstel 
aan den Minister is voortgevloeid, om genoemde Verslagen 
met al hetgene vroeger ten deze door de Eerste Klasse van 
het voormalig Instituut was uitgegeven, bijeen verzameld, 
op kosten van het Departement van Koloniën te herdruk- 
ken en ten algemeenen nutte verkrijgbaar te stellen, waarbij 
het gevorderde aantal exemplaren aan Zijne Excellentie konde 
ter hand gesteld worden. De Minister nam met dit voor- 
stel genoegen, en onder toezigt van den Secretaris der Aka- 
demie had deze opentlijke uitgave plaats. 

Eene tweede aanschrijving betreft de weerkundige waar- 
nemingen, op last der Britsche regering op negentien verschil- 
lende plaatsen van den aardbol geschiedende. Zij ging van 
het Departement van Binnenlandsche Zaken uit. Onder 
voorlichting van de heeren VAN REES en STAMKART, werd de 
zienswijze der Akademie omtrent de medewerking daartoe, 
ook van de zijde der Regering in Nederland ontwikkeld in 
een schrijven aan het Departement van Binnenlandsche Za- 
ken, waaromtrent het onnoodig zal zijn in verdere uitwei- 
ding te treden. — Aan hetzelfde onderwerp hechten zich 


(86 ) 


de zendingen van weerkundige waarnemingen in Japa, 
Oost- en West-Indië, geschied door den Minister van Ko- 
loniën, en door den heer r. A, c. DUMORTIER. De Akademie 
bereidt zich tot het uitgeven dezer gewigtige stukken, en 
houdt zich tevens onledig met het ontwerpen eener instruc- 
tie; waardoor zij eenheid wenscht te brengen in de weer- 
kundige waarnemingen van Oost-Indië. Zij mag echter de 
vermelding van dit onderwerp niet sluiten, zonder van hare 
erkentelijkheid blijk te geven voor de heusche en voorko- 
mende medewerking, welke zij ten dien opzigte van den 
Minister van Koloniën blijft ondervinden. 

Eene derde lastgeving geldt eenen brief van den Minis- 
ter van Binnenlandsche Zaken, waarin voorlichting gevraagd 
wordt, omtrent eenen brief van den Abt rrzzi te Rome en 
omtrent den inhoud eener daarbij behoorende memorie. 

Door de, naar aanleiding van de door Zijne Excellentie 
geopperde bezwaren, veranderde bepalingen van het Regle- 
ment van Orde, zijn deze stukken eerst in de gewone ver- 
gadering van 26 Maart jl. ter tafel kunnen gebragt wor- 
den. De Akademie hoopt binnen kort daarop te dienen van 
berigt, voorlichting en raad. 

De Direeteur van het Museum van Oudheden te Leyden 
riep de voorlichting der Akademie in, omtrent een middel, 
aangeprezen tot bewaring dier antieke voorwerpen, welke 
uit kalksteen vervaardigd zijn. 

Geleid door den raad en door de ondervinding van hare 
medeleden G. 5. MULDER en A. H. VAN DER BOON MESCH, diende 
de Akademie den heer LEEMANS daarop van antwoord, en 
wacht zij met belangstelling het berigt in der uitkomsten, 
door het gebruik van genoemd middel verkregen. 

Aan al deze onderwerpen van algemeen belang voegt zich 
een voorstel van den heer HARTING, lid der Akademie, om 
1°. door dadelijk onderzoek te doen uitmaken, of de bodem 
van ons vaderland thans nog daalt, en zoo ja, hoe groot 


EE PE Ee NE OE 


(57) 


die daling ís in een gegeven tijdsbestek ; 2°, de taak te doen 
afwerken, waarmede ALEwisN vroeger een’ aanvang maakte, 
namelijk de geheele berekening van al de waarnemingen 
omtrent het Amsterdamsche peil, aan het waterkantoor te 
Amsterdam verrigt sedert 1700, De Akademie heeft eene 
Commissie benoemd, bestaande uit de heeren CONRAD, HARTING 
en STAMKART, waarvan zij de voorlichting en raad ten deze 
te gemoet ziet. | 

Als voor opentlijke uitgave aangeboden Verhandelingen, 
noemt zij eene Verhandeling van haar rustend medelid 
G. VROLIK, OVEP LEENDERT BOMME verklaard voor eersten ont- 
dekker van de werktuigelijke wijze, waarop Pholaden zich in 
steen boren; — van haar gewoon lid R. VAN Rers, over de 
theorie der magnetische krachtlijnen; — en van de heeren 
BLEEKER €en BAEHR, door geenen titel aan de Akademie ver- 
bonden, en wel van den eerstgenoemden over nieuwe visch- 
soorten van Japan, en van den laatstgenoemden over de 
ontwikkeling der algemeene vergelijkingen der dynamica en hare 
toepassing op het verschijnsel der slingerproef van FOUCAULT. 

De Akademie nam de opentlijke uitgave der Verhande- 
lingen van de heeren vrOLIK en BLEEKER op zich, verwacht 
omtrent de plaatsing van die van den heer vAN rees, de 
voorlichting van de daartoe benoemde Commissie, en schreef 
aan den heer BAEHR, dat zij het wenschelijk acht, dat het 
zesde en laatste Deel van zijn’ arbeid aan herziening worde 
onderworpen, terwijl zij overigens onder dankzegging voor 
de toezending, de verdienste van zijne Verhandeling prees. 

Als vrije voordragten, niet voor opentlijke uitgave be- 
stemd, zijn te melden: de spreekbeurten van den heer 
G. J. MULDER, over et chemisch onderzoek der wateren in Ne- 
derland, en van den heer ponpeRs, over den oogspiegel van 
HELMHOLTZ. 

Daartoe bepaalt zich voor het oogenblik de opgave der 
werkzaamheden door de Akademie verrigt, van den 25ster 


(58) 


September 1852 tot aan en met den 26sten Maart 1855. 
De schraalheid der oogst is in de kortheid van den tijd 
van werkdadig bestaan der Akademie, in de noodzakelijk- 
heid van groote tijdsruimte te schenken aan beraadslaging 
over reglementaire bepalingen, en in de omstandigheden ge- 
legen, waar onder zij optrad en haar bestaan voortzette. 
Deze allen: stonden hare ontwikkeling in den weg. Hier- 
mede wil echter de Akademie geenen wensch verstaan hebben, 
alsof zij op dezen oogenblik nog eene grondwettige veran- 
dering zoude verlangen. Zij is veeleer alle beraadslaging 
daarover moede, en mag nu slechts wenschen, dat haar tijd 
en gelegenheid worde gelaten tot een werkdadig optreden 
in al de rigtingen, waarin zij werkzaam kan en wil zijn. 
Heeft zij hierdoor haar bestaan gevestigd en als het ware 
wortel geschoten, dan zal de tijd gekomen zijn tot hare 
verbeterde organisatie en tot hare verdere uitbreïding. De 
Akademie wacht een’ geschikten tijd af, tot het doen van 
die voorstellen, welke haar daaromtrent doeltreffend zullen 
voorkomen, en zij durft zich vleijen, in Uwe Excellentie 
toenadering te zullen vinden tot het gemeenschappelijk over- 
leg, dat alleen eene dergelijke voor de eer des Lands en voor 
de glorie Zijner Majesteits regering zoo gewigtige zaak tot 
een goed einde kan voeren. 

De persoonlijke zamenstelling der Akademie ondervond, 
sedert haar in het leven roepen op den 26e? October 1854 
meer dan eene verandering. Drie van de door het besluit 
des Konings benoemde leden hebben gemeend, voor deze 
benoeming te moeten bedanken. Zij zijn de heeren C. L. BLUME, 
L. A. VAN MEERTEN, A. GOEKOOP.- luater heeft de heer 
C. M. VAN DIJK zijn ontslag aan de Akademie gevraagd en 
van haar verkregen. In de plaats der drie eerstgenoemden wer- 
den door den Koning vóór den 25sten September j.l. benoemd de 
heeren H. J. HALBERTSMA, J. W.L. VAN OORDT En G.E. VOORHELM 
SCHNEEVOOGT. Zij namen van dien tijd af deel aan de werk- 


(89) 


zaamheden der Akademie. Aan den heer A. vaN BEEK werd 
naar aanleiding van Art. 17, Organiek Reglement, de titel 
van rustend lid verleend. Dit alles doet in de lijst der 
gewone ééne, en in die der buitengewone leden, vijf opene 
plaatsen ontstaan. Tot de vervulling daarvan werd beslo- 
ten, en zij zal geschieden, zoo althans de Akademie in staat 
wordt gesteld de bepalingen van Art. 3 en Art. 14, Orga- 
niek Reglement op te volgen. Zij verzwijgt intusschen hare 
vrees niet, dat de moeijelijkheid, in het ten uitvoer bren- 
gen dezer beide artikelen gelegen, haar beletten zal de opene 
plaatsen te vervullen. Van hare rustende leden verloor zij 
met innig leedgevoel den ijverigen A. NUMAN, omtrent wiens 
verdiensten zij het overbodig acht, hier in het breede uit 
te weiden, vermits haar Secretaris zich heeft voorbehouden 
een uitvoerig levensberigt van dezen Geleerde in de Ver- 
slagen en Mededeelingen der Akademie te plaatsen. 

De bezittingen van het voormalig Koninklijk Neder- 
landsch Instituut zijn uit handen van den heer MIQvEL, 
daartoe als algemeen Voorzitter van het voormalig Insti- 
tuut door den Minister van Binnenlandsche Zaken gemag- 
tigd, op den 25sten September van het jaar 1852, door den 
tegenwoordigen Voorzitter en Secretaris overgenomen. De 
Akademie heeft nog geene reden gevonden, om, volgens 
Art. 7 van het Koninklijk Besluit van den 26sten Octo- 
ber 1851, omtrent hare bestemming voorstellen aan den 
Koning te doen. De briefwisseling met het Departement 
van Binnenlandsche Zaken laat dit alles nog onbeslist en 
als ware het in weifelenden toestand. Te verlangen is het, 
dat deze niet lang worde voortgezet. In verband met den 
wensch tot uitbreiding van werkkring, is het onverminkt 
bezit van de boekerij eene levensbehoefte voor haar. Zij 
wacht slechts naar de beslissing daaromtrent, om de voor- 
stellen te doen, welke het gebruik der boekerij meer alge- 
meen en meer doeltreffend kunnen maken. Ten opzigte van 


(90) 


het legaat van moeuFFT, kan de Akademie niet wel anders 
dan eene lijdelijke houding blijven aannemen. Zij is niet 
bij magte om aan de voorwaarden dezer uiterste wilsbe- 
schikking te voldoen, en is derhalve bereid tot de afgifte, 
zoodra de bevoegde magt haar daartoe den last zal hebben 
gegeven. 

Hiermede, Hoog Edel Gestrenge Heer, acht de Akademie 
voldaan te hebben aan de verpligting door Art. 22, Orga- 
niek Reglement opgelegd. — Zij eindigt met de verzeke- 
ring, dat niets haar aangenamer zijn zal, dan in staat gesteld 
te worden, om ten volle aan het doel te beantwoorden, waar- 
toe zij in het leven werd geroepen. Het is haar wensch 


daartoe al de krachten in te spannen, waarover zij te be- 
schikken heeft. 


Amsterdam, den 10den Mei 1853, 
De Koninklijke Akademie van Wetenschappen, 


In haren naam, 
(Get) _J. VAN GEUNS, Voorzitter. 
W. VROLIK, Secretaris, 


LEVENSBERIGT 
VAN 
ALEXANDER NUMAN, 
Rustend lid der Akademie. 
DOOR 


W. VROLIK, 
Secretaris der Akademie. 


Een pligt, mij niet door reglementen voorgeschreven, 
maar daarom mij niet minder dierbaar, roept mij, om in 
dankbare herinnering hen te gedenken, die in den loop des 
jaars der Akademie door den dood ontvielen. Bij de instel- 
ling, welke de Koninklijke Akademie van Wetenschappen 
voorafging, bragt het houden eener om de twee jaren te- 
rugkeerende openbare vergadering mede, dat de tijdelijke 
Voorzitter zich van dergelijke verpligting kweet. De wijzi- 
ging, aan de Eerste Klasse van het Koninklijk Nederlandsch 
Instituut gegeven, toen zij onder een’ anderen naam en 
als eene instelling, geheel op zich zelve staande, werd in 
het leven geroepen, schrijft aan de vergaderingen, die maan- 
delijks in het openbaar worden gehouden, eene rigting voor, 
welke het houden eener plegtige openingsrede door den Voor- 
zitter ten eenenmale doet wegvallen. Daarmede zoude on- 
getwijfeld ook de prijzenswaardige gewoonte worden opge- 
heven, om een oogenblik bij het graf onzer voorgangers in 
weemoedige waardering hunner verdiensten stil te staan, zoo 
in dit gemis niet op andere wijze wierd voorzien. Ik waag 
daartoe heden eene poging, en hoe onvolkomen deze ook 
zij, durf ik op toegevende beoordeeling en‚ zoo ik haar her- 
hale, op welwillende medewerking rekenen. 

ALEXANDER NUMAN, waarvan de Akademie in den jongsten 
jaarkring het verlies betreurt, werd den Sten December 1780 
te Baflo geboren, een dorp in de Marne, behoorende tot 


(92) 


de Ommelanden der provincie Groningen. Hem viel het 
nooit genoeg te waarderen geluk te beurt, om in het ge- 
slacht waaruit hij ontstond, voorbeelden te vinden ter na- 
volging waardig en dagelijksche lessen, voor het jeugdig 
hart van zooveel gewigt. Hem trof wel is waar het on- 
geluk om op zevenjarigen leeftijd, zijn’ vader Henricus 
NUMAN te verliezen, een’ man, als Leeraar bij de Hervormde 
gemeente, om braaf heid en zeden, geliefd ; om kennis, vooral 
in de Oostersche talen, geëerd ; — maar een broeder van 
den waardigen overledene trok zich het lot van den knaap 
aan. Het ís aan dezen oom, ARNOLDUS NUMAN, toen Predi- 
kant te Ezinge, in het Westerkwartier der provincie Gro- 
ningen, dat NUMAN de grootste verpligting had: van hem 
leerde hij de eerste gronden van het Latijn en Grieksch, 
en wat meer is (zoo wordt mij gemeld) genoot hij eene 
hartelijkheid, en werden hem indrukken ingeboezemd, die 
hem weldadig bleven bezielen en eene levenslange vriend- 
schap ten gevolge hadden, op wederzijdsche achting en liefde 
gegrond. Toen de eerwaardige man naar elders beroepen 
werd (naar Oud-Niedorp, Classis Alkmaar), ging de opvoe- 
ding van den jongen NUMAN in andere handen over, in die 
van B. W. HOFMANN, Predikant te Middelstum, een uitste- 
kend letterkundige, bij wien hij tevens gelegenheid vond 
om zich in de Hoogduitsche, Fransche en Engelsche talen 
te oefenen, en voor de Hooge School grondig voor te be- 
reiden. Het tweede huwelijk zijner moeder, JOHANNA SOPHTA 
PICCARD met mt. WICHERS, Geneesheer van zeer uitgebreide 
praktijk, heeft vermoedelijk een’ grooten invloed gehad op 
de keuze van het vak, waartoe hij zich opleidde. Door het 
voorbeeld toch en de lessen van zijn’ stiefvader, werden 
hem de grondbeginselen der geneeskunde, als ware het da- 
gelijksch voedsel, ingegeven, en door den werkkring eens 
Geneesheers ten platte lande, waarvan hij reeds vroeg ge- 
tuige, en voor kleinere diensten welligt medehelper was, wer- 


tE et 


ante hee nr ine den bd 5 on dd ent en inenen aerden ermee ned 
AN 


(93 ) 


den hem het leven op het land en het landvolk gemeen- 
zaam, en kreeg hij’ dien practischen aanleg, welke, door 
strenge wetenschappelijke studie gescherpt en veredeld, la- 
ter eene der meest kenmerkende eigenschappen van zijnen 
geest en van zijn streven werd. 

Toegerust op eene wijze, welke zelden aan jeugdige be- 
oefenaars der wetenschap te beurt valt, werd hij op den 
25*ten September des jaars 1801 als student in de Genees- 
kunde ingeschreven aan de Hooge School te Groningen, en 
verliet hij haar met den Doctoralen titel reeds den 1S%n 
Augustus des jaars 1804. Een zoo kortstondige studietijd, 
in een tijdvak van drie jaren afgeloopen, zoude zeker re- 
den tot verwondering geven, zoo de verklaring daarvan niet 
werd gevonden, in de vooraf geschiede voorbereiding. Dat 
hij zich door ijver en naauwgezette pligtsbetrachting on- 
derscheidde, getuigt de vriendschap zijner leermeesters 
P, DRIESSEN en FE. J. THOMASSEN A. THUESSINK, waaraan zij tot 
hunnen dood getrouw bleven. Hunne aanmoediging en hunne 
deelneming in zijn’ wetenschappelijken arbeid hadden on- 
getwijfeld invloed op zijn volgend leven en op zijn’ rus- 
tigen vooruitgang. 

Onmiddellijk na zijne bevordering tot Geneesheer, ves- 
tigde hij zich op het Hoogezand, eene der meest bloeijende 
veen-koloniën der provincie Groningen. De nabijheid der 
stad Groningen, het lidmaatschap later der Provinciale Com- 
missie van Geneeskunde en Luaandbouw, zijne vriendschaps- 
betrekking met leermeesters en tijdgenooten, onderhielden 


Á bij hem een wetenschappelijk verkeer en eene letterkundige 


kennis, waarvan zieh zoo menig ander Geneesheer ten platte 
lande verstoken ziet. Spoedig en telken jare meer breidde 
zich zijn werkkring uit, zoodat de geneeskundige praktijk, 
waaraan hij ook de verloskundige voegde, zich over het ge- 
heele Oldambt, ja tot aan Oost-Friesland uitstrekte. Ieder, 
die slechts eenigzins de streek kent, waarin dit geschiedde, 


(94) 


beseft, wat het beteekent, om door zware klei- en modde- 
rige zandwegen, zich op paard of voertuig naar zieke land- 
lieden of barende vrouwen heen te worstelen. En toch on- 
vermoeid en rusteloos, gelijk men hem ook in lateren leeftijd 
kende, ging de jeugdige Geneesheer terstond bij zijne te- 
huiskomst aan het gereed maken der geneesmiddelen, of hield 
er althans het toevoorzigt over. De tijd, welke van den 
welbesteden dag overbleef, was voor het onderwijs bestemd 
van den jongeling, hem bij de artsenij-bereiding behulp- 
zaam, — waardoor menigeen geschikt werd gemaakt, om 
zich met eere later aan geneeskundige dienst te wijden. 

Deze werkkring heeft, wel is waar, niets dat hem on- 
derscheidt van de wijze, waarop zich zoo menig ander Ge- 
neesheer ten platte lande afslooft, om er ter naauwernood 
het brood voor zijn huisgezin mede te verdienen ; maar voor 
de meesten hunner, en — wie zal het bij zoodanig leven 
wraken, — wordt de wetenschap een gesloten boek, waarin 
zij noch tijd noch lust hebben te lezen ; voor NUMAN daaren- 
tegen legde het den grondslag tot eene loopbaan, waarin zijn 
naam’ zou schitteren en waarvan, voor eene afdeeling der ge- 
geneeskundige wetenschap, een nieuw tijdvak in Nederland 
zoude dagteekenen. 

Dagelijks, door het verkeer met landlieden, zich van den 
erbarmelijken toestand overtuigende, waarin toen vooral de 
Veeartsenij-kunde in ons vaderland verkeerde, was hij be- 
gonnen met in 1812 in het Nederduitsch te vertalen het 
Handboek der algemeene Veeartsenij-kunde van ROHLWES, 
waarop hij later in 1819 een eigen en meer uitgewerkt hand- 
boek voor de genees- en verloskunde van het vee deed vol- 
gen, waarvan in vier verschillende drukken duizende exem- 
plaren zijn verkocht, onder andere tijdens onze vereeniging 
met Belgie, in één jaar, alleen in West-Vlaanderen twee 
honderd, Verre is van mij het denkbeeld, om dergelijke 
verspreiding steeds als bewijs van voortreffelijkheid te willen 


{95 ) 


beschouwen, maar in het gegeven geval pleit het aanhou- 
dend gebruik, dat elk veehouder van dit boek maakt, voor 
de grondigheid en duidelijkheid der wijze, waarop de ge- 
neeskundige kennis er in, voorgedragen wordt. 

Deze werkzaamheid had voor de volgende loopbaan van 
NUMAN gevolgen, door hem toen noch verwacht, noch ge- 


wenscht. Omstreeks den jare 1820 was, onder de regering 


van WILLEM DEN EERSTE, waaraan ons vaderland meer nut- 
tige instellingen verschuldigd is, dan het zich nu wel ge- - 
negen toont te erkennen, in Utrecht opgerigt, de sedert zoo 
algemeen bekend geworden Veeartsenij-school. Door de beide 
zoo straks genoemde werken was de aandacht der Regering, 
op wier handelingen rarek toen een’ zoo grooten invloed 
uitoefende, gerigt geworden op NUMAN, die na zijn huwelijk 
in den jare 1806 met CATHARINA DOROTHEA STAR LICHTENVOORT 
in het middet van zijn’ familiekring levende, en werkzaam 
op eene wijze, welke zijn’ voortvarenden geest bevredigde, 
zeker toen minder dan ooit kon verlangen naar eene veran- 
dering van stand, vooral buiten het gewest, waarin hij leefde. 
Na lang aarzelen gaf hij aan de voorstellen der Regering 
en aan den aandrang zijner Groninger leermeesters en zijner 
vrienden UILKENS en BAKKER te Groningen, en Kors te 
Utrecht, toe, en vestigde hij zich te Utrecht als Hoogleeraar 
bij de zoo pas in het leven geroepen school, waaraan toen 
ook waren aangesteld Professor VAN LITH DE JEUDE en JACOB 
VOSMAER, mijn hoog geachte leermeester en dierbare vriend, 
wiens naam bij mij in dankbaar aandenken blijft. Van 
dat oogenblik af en vooral sedert zijne latere benoeming tot 
Directeur der School, trad hij met volle kracht op in den 
wetenschappelijken werkkring van Veeartsenij-kunde en Land- 
bouw. Zijn eerste verschijnen te Utrecht, — ik herinner het 
mij nog levendig, en velen vermoedelijk met mij, — bragt ter- 
stond den gunstigsten indruk te weeg en wekte de leven- 
digste verwachting op. NUMAN vertegenwoordigde in zijne 


(9%) 


geheele persoonlijkheid, tot zelfs in zijn’ ligchaamsbouw 
eene type, in de provincie waarin hij het licht zag niet 
zoo geheel vreemd, maar elders, vooral in de meer zuidelijke 
gedeelten yan ons vaderland, niet algemeen voorkomende. 
Er is eene zekere flinkheid, rondheid en voortvarendheid 
in gelegen, welke juist, om de wezentlijke hoedanigheden, 
welke er van tot grondslag liggen, een’ indruk nalaten, 
waarop men met genoegen blijft terugzien. 

De voorkomende onderscheiding, waarmede men NUMAN in 
Utrecht opnam, beantwoordde hij met groote gehechtheid 
aan deze zoo belangrijke stad. Hij gaf daarvan blijk, door 
in den jare 1825 de Curatoren der Hoogeschool te Gronin- 
gen te bewegen, om hem niet op de nominatie te plaatsen, ter 
vervulling van den leerstoel door den dood van den verdien- 
stelijken 3. A. UILKENS ledig geworden, en toen hij vernam, 
dat dit toch geschied was, den wensch te kênnen te geven, 
dat de man zoude worden beroepen, die met zoo veel eer 
aan het in hem gesteld vertrouwen beantwoordt. De bloei 
der jeugdige instelling, waaraan hij zich had verbonden, lag 
hem ook te zeer aan het hart, dan dat hij toen zijne 
standplaats zoude hebben willen verruilen, voor eene an- 
dere, welke welligt vroeger veel aanlokkelijks voor hem 
zoude hebben gehad. 

Aan het hoofd der Veeartsenij-school geplaatst, bleef hij 
voor haar met warmen ijver werkzaam tot een paar jaren 
vóór zijnen dood, toen zij hervormd of, — zal men zeg- 
gen? — vernietigd werd. Proefnemingen met levende die- 
ren, onderzoekingen van gebreken, misvormingen, ingewands- 
dieren bij rundvee, schapen of paarden voorkomende, hiel- 
den hem onafgebroken bezig, en zoo gelukte het hem voor 
de Veeartsenijkunde eene verzameling te scheppen van ziek- 
tekundige ontleedkunde, wier wedergade men met moeite el- 
ders vindt. Veel daarvan en daaronder niet het minst merk- 
waardige werd door hem wereldkundig gemaakt; maar zoo 


EP RE EE 


he ed tT Een SRA, me ld nd 


(97 ) 


zijne krachten te kort schoten, of om beter te zeggen, de 
tijd hem ontbrak, was hij bereid het gebruik er van zon- 
der eenige beperking aan anderen af te staan. Ik kan daar- 
van het best getuigenis afleggen. Nog levendig is bij mij 
de herinnering, hoe ik, gedurende eenige dagen aan zijn 
gastvrij huis en in de Veeartsenij-school werkzaam, den be- 
drijvigen man steeds om mij zag, en van des morgens vroeg 
tot des avonds laat, gelijk ons door zijne toen nog onge- 
huwde dochter in vriendelijke scherts werd. verweten, ons 
gesprek over niets dan over het onderwerp liep, dat ons toeu 
beiden evenzeer ter harte ging. 

Maar zijne werkdadigheid, welke men zijne hoofddeugd 
kan noemen, bepaalde zich niet tot de School, aan wier hoofd 
hij gesteld was, en waarin hij het leeraarambt uitoefende. 
Voor Luaandbouw, zoo naauw met de Veeartsenijkunde verwant, 
had hij eene groote liefde verkregen. Getuigen daarvan zijn 
zijne nasporingen omtrent de Schaapteelt, tot in de minste 
bijzonderheden, in verband met Heide-ontginning voortge- 
zet, en geboekt in een werk, dat voor dit onderwerp klas- 
siek mag heeten; voorts zijn ijverig deelnemen aan de werk- 
zaamheden der Maatschappij van Nijverheid, waarvan- hij 
sedert 1833 Directeur was; zijne onvermoeide zorgen besteed 
aan het Secretariaat der Provinciale Commissie van TLuand- 
bouw te Utrecht; de menigvuldige briefwisseling eindelijk 
met 'sluands Regering, waarvan hij, hoewel zonder titel en 
zonder bezoldiging, de standvastige raadgever voor de zaken 
van Landbouw was. Ik verwijs, opdat van zoo uitgebreide 
werkzaamheid blijk worde gegeven, tot de uitvoerige lijst 
van geschriften, aan dit berigt toegevoegd. Zij is te wel- 
sprekend, dan dat ik daaromtrent eenige uitweiding noodig 
acht. Hven zeer bepaal ik mij tot eene bloote opgave der 
menigvuldige onderscheidingen, welke hem, gedurende zijn 
leven te beurt vielen. Ook daarvan wordt de lijst overge- 
legd. Zoo zij blijk geeft van welverdiende waardering, en 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL [. 7 


(98 ) 


zoo in velerlei ander opzigt zijn levenswandel door rijken 
zegen werd gekenmerkt, bleef hij intusschen evenmin als 
menig ander van rampen bevrijd. Onder deze zij in de eerste 
plaats genoemd de dood zijner voortreffelijke gade, welke 
hij het ongeluk had in den jare 1833 te verliezen. Deze 
brave, opgeruimde en verstandige vrouw, die hem het huis- 
selijk leven verruimde en veraangenaamde, liet hem twee bij 
bij haren dood reeds volwassen kinderen na, een’ zoon en 
eene dochter, die beide op het beeld hunner ouders als op 
eenen voortreffelijken wegwijzer in de moeiten en bezwaren 
des levens staren. Een tweede ramp, welke hem trof, was 
de vernietiging der School, waaraan hij de beste en krach- 
tigste jaren zijns levens wijdde. Ik gevoel mij hier op een 
glibberig terrein, waarop ik mij ongaarne waag. In tijden 
zoo bewogen als diegenen, welke wij beleven, is het oordeel 
zelden regtvaardig en van persoonlijke inzigten vrij. Ik 
onthoud mij daarvan. Dit alleen mag ik uit eigen ondervin- 
ding zeggen, dat door deze zoo veel besproken School eene 
klasse van kunstgenooten in de maatschappij is ingevoerd, 
waarvan men, vóór hare oprigting, geen het minste begrip 
had. Men spreke hen, en leze hunne vertoogen,; vooral ver- 
gelijke men hen met de zoogenaamde paardendoctors van 
vroegeren tijd (die bij de tegenwoordige wetgeving helaas ! 
wel niet zullen uitsterven) en‚ zoo ik mij niet bedrieg, komt 
men alsdan gemakkelijk tot de overtuiging, dat de School, 
waarin dergelijke menschen hunne vorming erlangden, lof 
in stede van blaam verdient. Gelukkig ook verdween zij 
niet ten volle: uit hare asch verrezen, kwam zij onder het 
beheer van mannen, grootendeels in haar gevormd, en waar- 


van men — waarom zoude men zulks niet mogen wenschen 
en hopen — ook voor het vervolg rijke vruchten mag ver- 
wachten. 


_NuMAaN, reeds den Ster November des jaars 1827 Tuid der 
Eerste Klasse van het Koninklijk Instituut geworden, ging 


(99 ) 


met den, bij eene pasgeboren instelling vreemd klinkenden 
titel van rustend lid in onze Akademie over. Korten tijd 
voor dat zij, na menige wisseling, in het leven zoude tre- 
den, bezweek hij op den 1" September des jaars 1852, 
aan eene anthrax-ziekte, welke zich in de laatste week der 
maand Julij van hetzelfde jaar plotseling was begonnen te 
ontwikkelen. Ware zijn levensdraad niet afgesneden ge- 
worden en hij zelf krachtig en helder gebleven, dan voor- 
zeker zoude hij, even als een ander lid, met hem onder de 
rustende opgenomen, getoond hebben, dat leeftijd eene on- 
juiste maatstaf is tot bepaling der neiging tot rust, en dat 
geene ministeriële beschikking de magt heeft om werkeloos- 
heid voor te schrijven. 

Zoo bezweek dan de man, op wiens beeld onze oogen nog 
een oogenblik rusten. Hij mag merkwaardig heeten door 
zijn’ voortvarenden geest, door den rusteloozen ijver, waar- 
mede hij zijne onderzoekingen voortzette, door den rijkdom 
der vruchten, welke hij van zijn’ arbeid leverde. In zijne 
opvatting van wetenschappelijke verschilpunten zoude men 
welligt eenige meerdere scherpte en vasthoudendheid, in zijne 
geschiedkundige beschouwingen, welke hij aan elk te be- 
handelen onderwerp deed voorafgaan, eene meer heldere kri- 
tiek, en in elk zijner werken meerdere beknoptheid verlangd 
hebben. Maar dergelijke gaven zijn niet allen toegedeeld. 
Door vlijt en arbeidzaamheid daarentegen, is elk de schepper 
zijner eigene daden. Daarin vooral muntte NUMAN uit, daarin 
strekte hij aan allen ten voorbeeld, Het zijn echter niet 
alleen de vermogens van den geest, welke den voortreffe- 
lijken man uitmaken, maar ook het hart heeft zijne eischen. 
Zoo wij daaraan NUMAN toetsen, is de lof onvoorwaardelijk. 
Ik eindig daarom met de woorden, mij geschreven door hem 
die tot dergelijk oordeel het meest bevoegd mag heeten : # Zoo 
„leefde hij, geëerd en bemind bij allen, die hem kenden; 


„gelukkig voor zich zelven en de zijnen, die hij teeder be- 
rs 


(100) 


„minde, voor wie hij alles was, en die hem wederkeerig als 
„hun’ besten vader en vriend lief hadden; gelukkig voor 
» zoo velen, die zich in veelvuldigen omgang met hem mogten 
„verheugen. Want de gezellige en beminnelijke man wist 
„door zijne eenvoudigheid, vriendelijkheid en opgeruimd- 
„heid van geest zich aangenaam te maken bij ieder, die 
„hem naderde.” 
Zijn voorbeeld zij niet te vergeefs gegeven ! 


VEEARTSENIJKUNDIGE WERKEN, 
UITGEGEVEN DOOR DR. 4. NUMAN. 


1. J.N. ROULWES, Algemeen Handboek der algemeene Vee- 
artsenijkunde; uit het Hoogduitsch vertaald, Gronin- 
gen 1812. 

2, _Handbóek der Genees- en Verloskunde van het Vee, 
Groningen 1819; de tweede uitgave in 1826; de 
derde uitgave in 1833; de vierde verbeterde en ver- 
meerderde uitgave is van 1844, 

3, Proeven omtrent de werking van de smetstoffen der 
Koepokken op onderscheidene huisdieren, met aanmer- 
kingen hiertoe betrekkelijk; eene bijdrage tot de ver- 
gelijkende Geneeskunde; in de Vaderlandsche Letter- 
oefeningen van 1825. 

A, _ Veeartsenijkundig Magazijn, Groningen, 1°° deel 1827 
en 1828; 2de deel 1829 en 1830; 3% deel 18837; 4de 
deel 1844, Het vierde deel ook uitgegeven onder den 
afzonderlijken titel van Verhandeling over de heerschende 
Longziekte onder het Rundvee. Het vijfde deel, 1ste 
stuk, verscheen in 1845; het 2% stuk in 1846. Het 
zesde deel in 1847, bij VAN KESTEREN te Amsterdam. 

5. Proeven en waarnemingen omtrent de inönting der Pok- 
ken van Schapen, door p, H. VAN DER MEER, H.G, ME- 


Î 
i 


( 101 ) 


_ DENBACH DE ROOIJ, S. ELLERBEEK €en G.A. RAMAER; met 


een vergelijkend overzigt hiertoe betrekkelijk, en eene 
voorrede door Ir. A. NUMAN. ’s Gravenhage ter Alge- 
meene Landsdrukkerij 1825. 


„ Redevoering over de Veeartsenijkunde en de inrigting 


van derzelver onderwijs, overeenkomstig met, het belang 
der Maatschappij, Groningen 1827; ook geplaatst in 
het Veeartsenijkundig Magazijn, deel T. 


‚ Sur les propriétés nuisibles, que les fourrages peuvent 


acquérir pour différents animaux domestiques, par A. 
NUMAN ef L. MARCHAND ; traduit du Hollandais, Gro- 
ningen 1830. Dit werk is in het Hoogduitsch over-_ 
gebragt door Dr. Cc. SPRENGEL, in zijne Land- und 
Forstwirthschaftliche Zeitschrift für Braunschweig, Han- 
nover und die angrenzenden Länder. Braunschweig, 
1834—1836. 


„ Teregtwijzing eener verkeerde opvatting omtrent de 


proeven, betrekkelijk de werking der smetstoffe van de 
Koepokken op onderscheidene Huisdieren, voorkomende 
in het Journal de Médécine Vétérinaire, Janvier 1826, 
in het Jowrnal d' Agriculture Frangaise van 1827, en 
in den Konst- en Letterbode van 14 Maart 1828. 


„De wijze, om Koeijen door Koepokstoffe te besmetten, 


en daardoor koepokken voort te brengen, volgens Dr. 
SONDERLAND te Bormen, aan proefnemingen onderwor- 
pen; in den Konst- en Letterbode van 24 Junij 1831. 


„ Verhandeling over de Koepokken, zoo als dezelve na- 


tuurlijk bij het Rundvee voorkomen, en door inënting 
kunnen worden voortgebragt, en over de beveiligende 
Mok of Pok-mok des paards enz. met platen. Utrecht 
1831. 


„Waarnemingen omtrent het langdurig verblijf boven 


den gewonen dragttijd van gestorvene jongen bij de 
moeder-dieren, in het 34° deel der nieuwe Verhandelin= 


12! 


13. 


14. 


15. 


16. 


( 102 ) 


gen der Eerste Klasse van het Koninklijk Nederlandsch 
Instituut. Amsterdam 1831. 

Beschrijving van een misvormd Schaap met overtollig- 
heid van deelen, met platen ; in het 4%° deel van dezelfde 
Verhandelingen, Amsterdam 1832. 

Over de Horzel-maskers welke in de maag van het 
Paard huisvesten, met platen; in het IVé deel der 
nieuwe Verhandelingen der HBerste Klasse van het Ko- 
ninklijk- Nederlandsch Instituut. Amsterdam 1838. Dit 
werk is in het Hoogduitsch vertaald en met een bij- 
voegsel vermeerderd omtrent de overige Horzelmaskers, 
bij de Huisdieren voorkomende, door Dr. c. H. HERT- 
wie, Hoogleeraar aan de Koninklijke Veeartsenijschool 
te Berlin, in het Magazin fur gesammte Thierheilkunde, 
door Dr. r‚ PF, GURLT und merTwic, 4'°r Jahrgang, 1° 
St. 7s heft, Berlin 1888, en mede afzonderlijk uitge- 
geven. In het Fransch vertaald door den Hoogleeraar 


S. VERHEYEN te Brussel in het Recueil de Médecine Ve- 


térinaire van Mai, Juin en volgende nummers. 

Mededeelingen van een kort Verslag omtrent eenige 
proeven, genomen met het oogmerk om door het in- 
ënten van Runderen Koepokstoffe te verkrijgen, en over 
de uitwerking dezer stoffe op den mensch, door B, HAR- 


roe, Heelmeester te Wormerveer; in de Konst en Let- 


terbode van 18 Augustus 1834. 

Over de Veeartsenijkunde en beschrijving van ’s Rijks 
Veeartsenijschool te Utrecht, met afbeelding van der- 
zelver gebouwen; in het Zijdschrift voor Geschiedenis, 
Oudheden en Statistiek, Utrecht 1836; ook afzonder- 
lijk verkrijgbaar gesteld. 

Beschrijving van een grootendeels dubbeld Kalfs-mon- 
ster; in het zevende deel van de nieuwe Verhandelin- 


gen der Herste Klasse van het Koninklijk Nederlandsch 
Instituut. Amsterdam 1858. 


( 108 ) 


17. Over de periodische ontlasting van Bloed uit de ge- 


18, 


19, 


20. 


slachtsdeelen bij sommige huisdieren, bepaaldelijk bij 
de koe, en beschouwing van dit verschijnsel in betrek - 
king tot de menstruatie der vrouw ; in het Tijdschrift 
voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie van J. VAN 
DER HOEVEN en W.H. DE VRIESE, deel IV. Leyden 1838. 
Deze Verhandeling is in het Hoogduitsch vertaald in 
rRORIEP’s Neue Notizen, B VIT. In het Fransch ver- 
taald door Professor S, VERHEYEN, in het Journal vd- 
térinaire et agricole, Bruxelles, 
Over Wormen, voorkomende in de oogen van sommige 
dieren. en den mensch, vergezeld van eene waarneming 
omtrent een’ bijzonderen, tot dus ver niet beschreven 
worm, verwijderd uit het oog. van een paard, door de 
opening van het hoornvlies; in het Zijdschrift voor 
Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie van 3. VAN DER 
HOEVEN en W. H‚ DE VRIESE, deel VII; Leiden 1840. 
In het Fransch vertaald door s. vernHEvEN, Professeur 
à PEeole véttrinaire dagricuture Belgigue. Bruxelles 
1842. 

Over de Inënting van het Moudaeer en de Klaauw- 
ziekte aan Runderen en Schapen, als een middel om 
deze ziekte zachter en minder langdurig te maken. 
Utrecht 1842. In het Fransch vertaald door Profes- 
SOT S. VERHEYEN in het Journal vétérinaire et agri- 
cole, Bruxelles 18 

Verhandeling over de onvruchtbare Runderen, bekend 
onder den naam van kweenen, in. verband tot sommige 
andere dieren met, misvormde geslachtsdeelen. Utrecht 
1842; met 23 gelithographieerde platen, In het Fransch 
vertaald door den heer Professor s. VERHEYEN te Brus- 
sel, 1843, 


„ Over den hoogen Ouderdom dien het Paard bereiken 


kan. Utrecht 1843. 


22. 


28. 


24. 


25. 


26. 


(104 ) 


Drietal waarnemingen betreffende de dolheid van den 
Hond; in het 74° deel van de Verhandelingen der Eer- 
ste Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut. 
Amsterdam 1843. Vertaald door den heer Ss, VERHEYEN 
in het Journal vétérinaire et agricole de Belgique. 
Tom. II. 

Over uitgedroogde, verharde of zoogenaamde Steenkal- 
veren, welke meermalen in de baarmoeders van koeijen 
worden aangetroffen, vergeleken met verharde of ver- 
steende menschelijke vruchten (Lithopaedia) en som- 
mige andere steenvormingen welke in de dierlijke 
ligchamen voorkomen; in het Tijdschrift van het Ko- 
ninklijk Nederlandsch Instituut, N°. 4, 1843, bladz. 
873. Vertaald in het Fransch door den heer s. 


‘VERHEYEN, Inspecteur Vétérinair de l'Armée Belge. 


Aanmerkingen op het geschrift van den heer 5. vaN 
HERTUM, getiteld: Men woord over de oorzaken van het 
voortdurend. heerschen der besmettelijke Longziekte onder 
het Rundvee, in eenige provincien van het Koningrijk der 
Nederlanden, in verband tot de Verhandeling van den- 
zelfden Schrijver: over de besmettelijke Luongziekte 


‚van het Rundvee, en de maatregelen en middelen om 


dezelve af: te weren en te stuiten. Zwolle 1845. 
Overgedrukt uit het Tijdschrift, de Vriend van den 


Landman. 


Proeven omtrent de voedering van varkens met 


aardappelen, door de heerschende rotziekte aange- 


daan; — en over de nadeelige uitwerking van schim- 
melig voedsel, voor den mensch en onderscheiden 
vee. Utrecht 1845. Overgedrukt uit de Utrechtsche 
Courant. | 
Over den invloed der maan in hare verschillende stan- 
den op het Voorttelings-vermogen der dieren in het 
Tijdschrift het Instituut, jaargang 1846, bl. 38. 


( 105%) 

… Aanwijzing ter behandeling van de Schurft der Scha- 
‚pen en van ander vee, zonder de aanwending van Rlat- 
_tekruid en Kwikmiddelen. 

… Teregtwijzing, betreffende eene dwaling, voorkomende 
in het werk van Dr. 3. M‚ ZIMMERMAN; onlangs uit het 
Hoogduitsch vertaald door Np. syBrANDI, Med. Dr. 
te Amsterdam, getiteld: De Menschen-pokken en der- 
zelver behandeling ; in de Konst- en Letterbode, N°. 
22, 1846. 

„ Advijs over de onlangs plaats gehad hebbende plotse- 
linge sterfte onder een aantal Runderen van de We- 
duwe VAN DER LOOS in het Voorburgstraatje te ’s Gra- 
venhage; medegedeeld in de Staats-Courant door de 
Administratie voor de Nationale Nijverheid. 
‚Raadgeving aan Landlieden, ter voorkoming van ziek- 
ten onder het vee, als het gevolg van de plaats heb- 
bende regenachtige weêrsgesteldheid. 
‚Korte handleiding tot de kenteekenen der gezondheid 
en ziekelijkheid van het Rundvee, vooral ten dienste 
van hen, die belast zijn met het toezigt op den in- 
voer van buitenlandsch vee binnen het Koningrijk der 
Nederlanden, 1830. Deze handleiding is mede, ten be- 
hoeve der Belgische provinciën, in de Fransche taal 
in de dagbladen, medegedeeld. 

„ Over de ziekte van het Rundvee, gewoonlijk het Milt- 
vuur genaamd, benevens eenige algemeene aanwijzingen 
om dezelve te behandelen en voor te komen, 1829. 
Dit stuk is mede in de Fransche taal in de Belgische 
dagbladen, ten behoeve dier provinciën medegedeeld. 
„Bijdrage tot de ontleedkundige en physiologische ken- 
nis der Horens van het Rundvee, met platen; in het 
XLI? deel van de Nieuwe Verhandelingen van de Herste 
Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, 
enz, 1847. 


od. 


95. 


96. 


37. 


98. 


99. 


40. 


AL. 


( 106 ) 


Over den nadeeligen invloed van den zieken veestaat 
op den Landbouw, uitgesproken op het tweede Land- 
huishoudkundig Congres, gehouden te Arnhem op den 
3, 4 en 5 Junij 1847. Overgedrukt uit het Verslag 
van het verhandelde op het Congres. 

Over het nut van de aanwending van aderlatingen bij 


de heerschende longziekte van het Rundvee, geplaatst 


in eene der Utrechtsche Couranten van Mei 1848, 
naar aanleiding van een daarover geplaatst vertoog van 
den heer Ee. Cc. ENKLAAR, in het dagblad Overijssel. 
Kan het vleesch van dieren, bij welke het Rattekruid, 
uitwendig of inwendig als geneesmiddel is aangewend, 
veilig door den mensch als voedsel worden gebruikt ? 
te Tiel, bij c. cAMPAGNE, 1849. 

Adres aan het 5de Tyandhuishoudkundig Congres te 
Leyden, betrekkelijk de zaak der Luongziekte en daar- 
tegen te nemen maatregelen. Leyden, bij u. n. BREUK,1850. 
Over den Veelkop-Blaasworm der hersenen (Polyce- 
phalus (Coenwrus) cerebralis). In de Verhandelingen der 
Eerste Klasse van het Koninklijk Nederl. Instituut, 
3de reeks, 3de deel. Hiervan is een kort uittreksel 
gegeven, met eenige verkleinde afbeeldingen, in de 
Tagesberichte u. z. w. von mr. FRORIEP, 1852, Mei, 
N°’.-305, S. 73. 

Bijdrage tot de kennis van de Schaaps-Neushorsel 
(Oestrus nasalis ovinus) in het Tijdschrift woor de 
Wis- en Natuurkundige Wetenschappen van het Ko- 
ninklijk Nederlandsch Instituut, Deel IV. 
Ontaarding in vet of steatosis, en buitengewone ont- 
aarding der slaapspieren bij een jong geboren kalf; 
in de Verhandelingen der Eerste Klasse van het Ko- 
ninklijk Nederl. Instituut, 3de reeks, 4de deel, 1851. 
Over het gebruik van vleesch van zieke dieren door 
den mensch. Utrecht 1852, bij sIDDRE. 


tri Ed ee 


(107 ) 


42, Over het Rattekruid, als geneesmiddel voor de schurft 

der schapen. Utrecht 1852, bij sippré. 

Wijders zijn uit het Hoogduitsch en Fransch vertaald, 
onder leiding en opzigt, en met voorredenen van A. NUMAN 
uitgegeven de navolgende werken: 

1. Handboek der Vee-artsenijkundige Heelkunde van 3, r. 
C. DIETERICHS, door 3. W. A. HART en G. KYLSTRA, Gro- 
ningen 1827, 3 deelen. 

2. De kunst van het Hoefbeslag van 3. Fr. C. DIETERICHS, 
door 3. w. A. HART, ’s Gravenhage en Amsterdam 1830. 

3. Het hoefbeslag zonder dwang, van CG. BALASSA, door 
J. W‚ A. HART, ’s Gravenhage en Amsterdam 1830. 

4, Verhandeling over de kennis van den Ouderdom des 
Paards, van het Rundvee, Schaap, den Hond en het 
Varken, door N. F, GIRARD en 3, GIRARD; uit het Fransch 
vertaald, door Fr, c. HEKMEIJER. Utrecht 1837. 

5. Verhandeling over den Koller der Paarden, mede uit 
een geregtelijk Vee-artsenijkundig oogpunt beschouwd; 
naar het Hoogduitsch van NüskeN overgewerkt en met 
vele bijvoegselen vermeerderd door r. Cc, HEKMEIJER, 
met eene voorrede van A. NUMAN, Breda 1841. 


bede an nende NE nd nn nnen. Ge Sede os nike he eden rds 


ane ien Kane Pan er endlte ahd 


nme 


dd ne a nn a ze did een 


LANDBOUWKUNDIGE SCHRIFTEN VAN Dr. 4. NUMAN. 


1. Tets voor Luandbouwers over het zaaijen van Koolzaad 
en andere veldgewassen. op reijen, met platen. Gro- 
ningen 1827. 

2. Handleiding tot de inlandsche Schaapsteelt, inzonder- 
heid met opzigt tot de verbetering der Wol; in het 
Tijdschriftter bevordering van Nijverheid, 2de, 3de en 4de 
deel. Haarlem, 1834, 1836 en 1837. Ook afzonderlijk 
gedrukt, Haarlem 1835 en 1836 ; 2 deelen met platen. 

3. Over de belangrijkheid der Wolteelt, en de nood za- 


10. 


( 108 ) 


kelijkheid, dat deze tak in ons land tot meerdere vol- 
komenheid worde gebragt, in evenredigheid tot naburige 
landen ; in hetzelfde Tijdschrift, deel TI. 

Iets voor Landbouwers, over de teelt van het Chi- 
neesche Radijszaad, als oliegevend gewas. Utrecht 1837. 
Beschrijving van een Werktuig, geschikt om Wortel- 
gewassen te snijden tot Vee-voeder; in het Tijdschrift 
ter bevordering van Nijverheid, deel V. Haarlem 1839. 
Berigt omtrent de Schaapsteelt aan ’s Rijks Veeart- 
senijschool; in hetzelfde Tijdschrift. 

Iets over de bemesting met beenderen; zijnde een ver- 
slag van de Commissie uit het Landbouwkundig Ge- 
zelschap te Doncastle in Engeland, tot het onderzoek 
van het nut dezer wijze van bemesting benoemd; uit 
het Hoogduitsch, volgens de Möglinsche Jahrbücher 
der Landwirtschaft von r. korte, B. IL. Berlin 1836, 
vertaald in het Tijdschrift: de Vriend van den Land- 
man, van E. C. ENKLAAR, deel 3. Nijmegen, 1839. 
Proefneming omtrent de teelt van den Verw-duizend- 
knoop (Polygonum tinctorum) en het verkrijgen eener 
blaauwe Verwstoffe uit deze plant; in het Zijdschrift 
ter bevordering van Nijverheid, deel VI. Haarl. 1840. 
Geschiedkundig onderzoek omtrent de vermeende af- 
komst van het Texelsche Schaap uit de Oost-Indiën, 
en opheldering nopens de omstandigheid, welke tot deze 
vooronderstelling waarschijnlijk aanleiding zal hebben 
gegeven; met eene plaat. Utrecht 1842. 

Voorwoord voor REINHOLD NoBIs Bemestings-leer, vrij 
bewerkt door Lours MULDER, Math. et Phil. Nat. Candid. 
Rotterdam, H. A. KRAMER, 1850. | 


ed ke enn 


in vann dd a EE esch en sen Erden Kil Pd 
| 


1. 


10. 


( 109 ) 


GENEESKUNDIGE SCHRIFTEN VAN Dr. 4. NUMAN. 


Dissertatio inauguralis de Carbonatum Officinalium 


praecipuorum propagandi methodo, natura et usu. Gro- 


ningen 1840. 

Iets over de Zwarte Staar, volgens HUFELAND, uit het 
Hoogduitsch vertaald; in de Vaderlandsche Letteroefe- 
ningen van 1806. 

Iets over de Breuken, volgens nUFELAND; in hetzelfde 
Tijdschrift. 

Vergiftiging door den Braaknoot (Nur Vomica);, in 
het Geneeskundig Magazijn, (zie n°. 5), 4de deel, 
2de stuk. Leyden 1806. 

Waarneming omtrent den Water-kanker (Ulcus Noma) ; 
in het Geneeskundig Magazijn van STIPRIAAN LUISCIUS 
MACQUELIN en ONTIJD, 4de deel, 3de stuk, Leiden 1807. 
C. w. HUFELAND, waarnemingen omtrent de Zenuw- 
koortsen en derzelver complicatien, met eene Voorrede 
van E.J. THOMASSEN À THUESSINK. Groningen 1808. 
Over het Maartsche Sneeuw-water, in het Groninger 
Maandschrift tot Nut van 't Algemeen. Groningen 1810. 
Nuttigheid van het IJs-water; in hetzelfde Tijdschrift. 
Waarneming omtrent de Verplaatsing van het Hart van 
de linker- naar de regter holligheid van de borst enz, 
in de Geneeskundige waarnemingen, uitgegeven door 
E. J. THOMASSEN Àà THUESSINK. Groningen 1810. 
Waarnemingen omtrent den Persloop, welke in den 
nazomer van 1810 in De Kiel heeft plaats gehad. 
Verhandeling bekroond en uitgegeven door de Pro- 
vinciale Commissie van Geneeskundig Onderzoek en 
Toevoorzigt in het Departement van den Wester-Fiems- 
Groningen 1812. 

Over het Slaapwandelen en het dierlijk Magnetismus, van 


(110 ) 


K. SPRENGEL, uit het Latijn vertaald; in de Vader- 
landsche. Letteroefeningen van 1814. 

12. Verhandeling over het dierlijk Magnetismus, als den 
grondslag ter verklaring der physische levens-betrek- 
kingen of sympathie tusschen de dierlijke washers 
Groningen 1814. 

18. Over de meest geschikte wijze om Koepokstoffe te 
verzamelen en te bewaren; in den Konst- en Letter- 
bode van S Januarij 1831. 


AMBTS- EN ANDERE MAATSCHAPPELIJKE BETREKKINGEN, 
BEKLEED DOOR Dr. 4. NUMAN. 


In 1804 bevorderd tot Medieinae Doctor, aan de 
Hoogeschool te Groningen, met het verde- 
digen eener dissertatio-inauguralis de Car- 
bonatum Officinalium praecipuorum propa- 
gandi methodo, natura et usu. Gron. 1804. 

In genoemde betrekking werkzaam geweest 
tot aan de benoeming als Hoogleeraar aan 
's Rijks Vee-artsenijschool te Utrecht, sedert 
1821; 
Benoemd tot Directeur dezer inrigting in 
1826. 
Sedert 1814 Lid van de Provinciale Commissie van Ge- 
neeskundig Onderzoek en Toevoorzigt in 
Groningen. 
Sedert 1815 Lid der Provinciale Commissie van Luand- 
bouw in Groningen. 
Uit de twee laatstgenoemde betrekkingen 
eervol ontslagen bij zijn vertrek naar Utrecht 
in het voorjaar van 1822. 
Sedert 1814 Honorair Lid van het Natuur- en Schei- 
kundig genootschap te Groningen. 


In 
| In 
In 
| In 
Î In 
| ‚In 
| 
| In 
In 
In 
In 


1822 


1823 


1825 


1828 


1827 


(AU ) 


Sedert 1821 Honorair Lid der Maatschappij ter bevor- 


dering van den Tuandbouw te Amsterdam. 
benoemd tot Secretaris der Provinciale Com- 
missie van Landbouw in Utrecht. 

tot Lid van de Maatschappij der Wetenschap- 
pen te Haarlem. 

tot Corresponderend Tid van het genootschap 
Vis unita fortior te Hoorn, ter bevordering 
der Genees-, Heel-, Verlos- en Scheikunde. 
tot Lid van de plaatselijke Commissie van 
Geneeskundig Toevoorzigt te Utrecht, voor 
welke betrekking door hem in 1838 is 
bedankt. 

door Z. M. den Koning benoemd tot Rid- 
der-der Orde van den Nederl. Leeuw. 

tot Lid van het Bataafsch Genootschap der 
proef-ondervinderlijke Wijsbegeerte te Rot- 
terdam. 

tot Lid van het Zeeuwsch Genootschap der 


« Wetenschappen te Vlissingen. 


tot Lid der Maatschappij van Nederlandsche 
Letterkunde te Leyden. 

tot Lid van het Provinciaal Utrechtsch Ge- 
nootschap van Wetenschappen en Kunsten, 
en in 1838 tot mede-directeur van hetzelve. 
op den 3den November tot Lid der Eerste 
Klasse van het Koninklijk Nederl. Instituut 
van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone 
Kunsten. | 


In 1833 Directeur van de Nederlandsche Huishoude- 


lijke Maatschappij (later Maatschappij ter 
bevordering van Nijverheid). Hij is dit 
met geringe afwisseling gebleven, en was 


(uz ) 


althans bij zijn overlijden in 1852 Direc- 

teur der genoemde Maatschappij. 

‚In 1842 tot Honorair Lid der Société Royale de Mé- 
decine de Belgique à Bruxelles. 

In 1844 tot Membre honoraire de la Société de Méde- 
cine Vétérinaire de Belgique à Bruxelles. 

In 1846 den 8sten Junij benoemd tot Honorair Luid 
der Maatschappij tot bevordering van den 
Tuaandbouw en de Veeteelt in de provincie 
Zeeland. 

Idem tot Honorair Lid der Verloskundige Vereeni- 
ging in de stad Utrecht. 

Idem den 9den Julij tot Membre correspondant 
de la Société de Médécine Vétérinaire du 
Département de la Seine. 

Idem den 14de Januarij, tot corresponderend Lid 
van het Bataviaasch Genootschap (in den 
jare 1778 opgerigt) van Kunsten en We- 
tenschappen. 

In 1847 den 24sten Julij benoemd tot Honorair Luid 
van het Genootschap voor Tuin- en Tuand- 
bouw, Dordrechtsche Flora, te Dordrecht. 

Idem den 2den October tot Ehren Mitglied van 
het Verein Teutscher Thierärzte. 

In 1849 tot Lid van verdienste der Vee-artsenijkun- 
dige vereeniging in Noord-Holland. 

In 1851 Rustend Luid van de Koninklijke Academie 
van Wetenschappen te Amsterdam. 

In 1851 17 Januarij Kommandeur der Eikenkroon. 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 50sten APRIL 1855, 


rie 2 


Tegenwoordig, de Heeren: 4. van Geuns Voorzitter, 
W.H. DE VRIESE, C.J. MATTHES, A. A. SEBASTIAN, J, V. D. HOEVEN, 
F. C. DONDERS, J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, R. LOBATTO, 
J.C. RIJK, A. S. RUÈB, G. VROLIK, P. J.J. DE FREMERY, H. G. SEELIG, 
J.P. DELPRAT, J.BADON GHIJBEN, J. W. ERMERINS, F.J. STAMKART, 
F. Ws CONRAD, W. VROLIK, A. H. VAN DER BOON MESCH, G. SIMONS, 
F. DOZY, H. C. VAN HALL, H. 5. HALBERTSMA, J. G. S. VAN BREDA, 
H. SCHLEGEL, G. J. MULDER, R. VAN REES, P. HARTING, 


G. E. VOORHELM SCHNEEVOOGT, J. W. L. VAN OORDT. 


Het proces-verbaal der zitting van den 26sten Maart 
wordt gelezen, goedgekeurd en vastgesteld. 

De Heer &. vrorik verzoekt, dat, wegens de tegenwoor- 
dige vaststelling en kort op handen zijnde uitgave van de 
Verslagen en Mededeelingen, zijn betoog, getiteld: LeeNDeRT 
BOMME, verklaard voor eersten ontdekker van de werktuige- 
lijke wijze, waarop Pholaden zich in steen boren, in deze, 
en niet, zoo als vroeger bepaald werd, in de Verhandelin- 


__ gen der Akademie worde opgenomen. De vergadering ver- 


eenigt zich met dat voorstel, 

Wordt gelezen een brief van den Minister van Binnen- 
landsche Zaken, gedagteekend 12 April jl, N°. 182, 5e 
Afd, van den volgenden inhoud: 

„Na de inlichtingen, door de Akademie gegeven bij 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL [. 8 


(aes 


schrijven van 30 Maart j.l, heb ik geene bedenking, dat 
zij op de voorgenomen wijze, door middel van een Zújd- 
schrift, hare handelingen, voor zoo verre die wetenschap- 
pelijk belang hebben, openbaar make. Ook tegen de benaming 
is bij mij geen bezwaar. Evenmin tegen het voorloopig be- 
houd der bepaling van $ 27 fan het Reglement van Orde, 
omtrent het indienen en vaststellen der begrooting in de 
maand April. | 

Het eenige punt wat nu nog te behandelen overblijft, 
is dat der reis- en verblijfkosten, waaromtrent de Akademie, 
bij missive van 18 Januarij j.l. bleef verwijzen naar haar 
schrijven van 27 November jl. 

Schoon mijn gevoelen, aan de Akademie medegedeeld bij 

schrijven van 31 December jl, N° 185, 5e Afd., geene 
verandering heeft ondergaan, ben ik evenwel, nu de Aka- 
demie herhaaldelijk heeft aangedrongen op schadevergoeding, 
en deze als eene voorwaarde van getrouwe bijwoning aan- 
merkt, niet ongenegen aan haren wensch te gemoet te 
komen. 
. Daar ik evenwel vrees, dat de door de Akademie voor- 
gestelde wijze van regeling tot moeijelijkheden van onder- 
scheiden aard aanleiding zou kunnen geven, is het denk- 
beeld ontstaan, aan de Akademie eene vaste som jaarlijks 
te doen aanwijzen, door haar zelve voor reis- en verblijf- 
kosten onder de leden, buiten Amsterdam woonachtig, voor 
zooveel noodig, te verdeelen, met inachtneming van den 
afstand hunner woonplaats en het getal zittingen, door 
elk hunner bijgewoond. 

De vraag is, op welk cijfer zoodanige som zou dienen 
te worden gesteld. Ik wensch hierover uw advijs. 

Ten slotte heb ik de eer aan de Akademie hiernevens 
te doen toekomen eenige bij mijn Departement nog voor- 
handen exemplaren van het Organiek Besluit en daarbij 
behoorend Reglement, welke zouden kunnen dienen voor 


(115 ) 


de nieuwe leden, tot wier benoeming de Akademie in deze 
maand zal overgaan” 
De Minister van Binnenlandsche Zaken, 


(Get.) THORBECKE, 


Wordt besloten het eerste gedeelte daarvan, voor zoo 
verre de uitgave der Verslagen en Mededeelingen betreft, 
aan te nemen voor berigt, en het tweede gedeelte, dat over 
de voor reis- en verblijfkosten toe te kennen som handelt, 
ter beraadslaging te brengen in de heden te houden bui- 
tengewone vergadering. 

Gelezen brieven van verontschuldiging over het niet ver- 
schijnen te dezer vergadering, wegens ziekte of dringende 
ambtsbezigheden, van de H.H. KERKWIJCK, VAN DER KUN, 
PR. VAN DER HOEVEN, GLAVIMANS, CL, MULDER, MIQUEL en 
STORM BUYSING. Aangenomen voor berigt. 
| De Voorzitter meldt dat de Secretaris hem, volgens 
_ $ 26 van het Reglement van Orde, eenen brief heeft ter 
hand gesteld, bij den Secretaris van den Heer 3. G. s, vAN 
BREDA ontvangen, en dat hij heeft gemeend dezen in eene 
gewone vergadering te moeten brengen, vermits de brief 
handelt over onderwerpen van openbare beraadslaging. 
____Wordt op voorstel van den Heer vaN BREDA, besloten 
_ de beraadslaging daarover uit te stellen tot de na afloop 
__ dezer te houden buitengewone vergadering. 

Î Gelezen een brief van het bestuur der Maatschappij 
__ van Nederlandsche Letterkunde te Leyden, Tueyden 8 April 
__1853, van den volgenden inhoud: 


Leyden 8 April 1853. 
„Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandsche 


| Letterkunde te Leyden, vernomen hebbende dat het be- 
__ heer over de bibliotheek van het opgeheven Koninklijk 
8 


(116) 


Nederlandsch Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en 
Schoone Kunsten, tijdelijk was overgegaan op de Konink- 
lijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, veroor- 
looft zich in het belang der Nederlandsche Letterkunde 
het bescheiden verzoek aan evengemelde Akademie, om aan 
de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te willen 
vergunnen, de verdere uitgave van het eenige nog onuit- 
gegeven handschrift van JACOB VAN MAERLANT'S Spiegel 
Historiael, in de bibliotheek van voormeld Instituut be- 
rustende, en daartoe voormeld handschrift voor eenigen 
tijd aan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 
te willen ter leen verstrekken. 

Het zal aan het bestuur van de Maatschappij der Ne- 
derlandsche Letterkunde aangenaam zijn, eerlang met een 
gunstig antwoord van wege de Koninklijke Akademie der 
Wetenschappen vereerd te worden.” 


Bij de beraadslaging over dezen brief stelt de Heer 
G. VROLIK voor, dat in de tegenwoordige omstandigheden 
de behandeling dezer zaak worde aangehouden, tot dat door 
de Regering over den eigendom der boekerij beschikt zij. 

De Heeren 5. VAN DER HOEVEN en A. H. VAN DER BOON MESCH 
dringen, in het belang der letterkundige wetenschap, op 
het voorstel aan der Maatschappij van Letterkunde. 

De Voorzitter brengt in beraadslaging het voorstel, om 
schriftelijk den Minister van Binnenlandsche Zaken te 
vragen, of er bij Zijne Excellentie geene bedenkingen be- 
staan tegen het gehoor geven aan het verlangen der 
Maatschappij voornoemd, en in geval van toestemmend 
antwoord den Secretaris tot de afgifte te magtigen. 

Wordt tot dergelijk schrijven en overeenkomstig het 
overige gedeelte van het voorstel met 28 tegen 8 stemmen 
besloten. 

Gelezen een brief van JOSEPH HENRY, Secretaris der 


(117) 


Smithsonian Institution te Washington, (Washington 11 Febr. 
1853) waarin dank wordt gezegd voor ontvangen Verhan- 
delingen, Berste Klasse Koninklijk Nederlandsch Instituut 
en Tijdschrift Deel V, met Jaarboek 1851. Aangenomen 
voor berigt. 

Gelezen een brief van den Heere. srorp, (Twisk 3 April 
1852) van den volgenden inhoud: 


Twisk 3 April 1853. 
WEL EDELE HEEREN! 


„Hiernevens heb ik de eer UEd, een plan en beschrij- 
ving toe te zenden van een werktuig, geschikt ter voort- 
brenging eener kostelooze beweegkracht, met vriendelijk 
verzoek UBd. oordeel omtrent hetzelve te mogen vernemen. 
Reeds 4 jaren geleden had ik het plan gehad, hetzelve aan 
het Koninklijk Nederlandsch Instituut op te dragen, doch 
deszelfs neigende ondergang verhinderde zulks. In dien 
tusschentijd heb ik hetzelve aan verschillende genootschap- 
pen ter beoordeeling voorgedragen, ook aan twee profes- 
soren in het bijzonder; doch het heeft geene goedkeurende 
stem kunnen verwerven. Het is er echter ver af, dat ik 
mij met de aanmerkingen dezer Wel Ed. Hoog Gel. kan 
of mag te vreden stellen, daar dezelve onjuist zijn, om 
welke reden ik ze hier bij het stuk bijgevoegd heb. In 
Nederland geen kans meer ziende naar wensch te slagen, 
had ik reeds het voornemen opgevat, hetzelve aan eene der 
buitenlandsche faculteiten op te sturen, toen ik vernam 
dat ook in Nederland eene Koninklijke Akademie van 
Kunsten en Wetenschappen bestond. — Gaarne neem ik 
derhalve, als laatste toevlugt, deze gelegenheid te baat, en 
in de hoop op gewenschter gevolg heb ik de eer mij met 


de meeste hoogachting te noemen 
| UEds. Dw. Dienaar, 
(Get) G. STOLP. 
Heel. en Verloskundige.” 


(118 ) 


Na lezing van dezen brief, komt ter tafel het betoog 
zelf, dat in den vorm van zamenspraak is geschreven, en 
tot, opschrift voert: Oplossing van het Problema perpetui 
mobilis, benevens plan en beschrijving van een daartoe ge- 
schikt werktuig. 

De Heer VAN REES stelt voor, dat te dezer gelegenheid 
de Akademie eens vooral besluite, zich nimmer te willen 
bezig houden met onderwerpen als het perpetuum mobile en 
de gquadratuur van den cirkel, als zijnde harer aandacht 
onwaardig. 

Wordt dien overeenkomstig besloten. 

Wordt beraadslaagd over de vraag, of na dit besluit, 
de Akademie zich zal vergenoegen, met genoemd betoog 
den inzender terug te geven, of het voorloopig in handen 
zal stellen van een lid der Akademie, met verzoek, om 
haar in eene volgende vergadering voor te lichten omtrent 
de vraag, of daarin grond voor een verslag aan de Aka- 
demie gelegen zij. — Met 16 tegen 15 stemmen wordt 
tot het vragen dezer voorlichting besloten, en daarmede de 
Heer STAMKART belast. 


De Heet nARrtiNG leest in eigen naam en in dien van 
den Heer MATTHES, een ontwerp antwoord voor aan den 
Minister van Binnenlandsche Zaken over den inhoud der 
brochure van den Abt rezzi, waarover de voorlichting der 
Akademie door den Minister van Binnenlandsche Zaken 
gevraagd is. — Zij doen hun ontwerp voorafgaan van eene 
breedvoerige uiteenzetting van den inhoud der brochure, 
en dragen op behoorlijk in hun verslag uiteengezette gron- 
den, het volgende antwoord aan de beraadslaging der Ver- 
gadering voor: 

„De Akademie heeft met veel belangstelling kennis ge- 
nomen van het werkje van den Abt rezzi, over de uit- 


malt 


(119 ) 


vinding des mikroskoops. De daarin voor het eerst aan 
het licht gebragte brieven van priresc leveren het stelligste 
bewijs, dat de eer der uitvinding van het zamengesteld 
mikroskoop aan eenen onzer landgenooten toebehoort, hoe- 
wel dan ook het besluit, door den Heer rezz1 uit zijn 
onderzoek afgeleid, dat namelijk preBBeL niet alleen de 
maker van de eerste naar Rome gezonden mikroskopen, 
maar ook de eerste uitvinder zoude geweest zijn, minder 
aannemelijk schijnt; daar het uit goede bronnen bekend is, 
dat de eigenlijke uitvinding gedaan is door HANS en zA- 
CHARIAS JANSSEN te Middelburg, en dat prepseL, verschei- 
dene jaren vóór den tijd waarvan peiresc spreekt, in het 


bezit is geweest van een door genoemde HANs en ZACHARIAS 


JANSSEN vervaardigd mikroskoop. 

De Akademie meent het aan het oordeel van Uwe 
Hxeellentie te moeten overlaten, in hoe verre het voeg- 
zaam kan worden geacht, den Heer rezzr kennis te geven 
van dit verschil in meening aangaande den waren eersten 
uitvinder van het mikroskoop; maar verzoekt Uwe Execel- 


Á lentie in elk geval hare dankzegging bij de Uwe te 
_ voegen, voor de openbaarmaking der gewigtige bewijs- 


stukken, waardoor Italië een klein deel van zijnen roem 


E aan Nederland moet afstaan.” 


Onder dankzegging aan H.H. verslaggevers, vereenigt 


if de Vergadering zich met genoemd ontwerp, en besluit zij 


tevens dat het verslag zal worden gedrukt in de Verslagen 


ĳ en Mededeelingen. 


De Heer c. 5. MATTHES leest in eigen naam, en in dien 


_ van de H.H. STAMKART en VAN BREDA een verslag voor 


over de door den Heer VAN REES aangeboden verhandeling 


over de theorie der magnetische krachtlijnen van FARADAY. — 


De conclusiën van het gedrongen verslag, waarin de waarde 


(120) 


van de aangeboden verhandeling wordt uiteengezet, zijn : 
dat zij zich onderscheidt door een’ korten en bondigen 
redeneertrant, en om de uitstekende wijze waarop het 
onderwerp behandeld is, en om de belangrijkheid van het 
onderwerp zelf, eene bijdrage mag heeten, overwaardig om 
in de werken der Akademie te worden opgenomen. 

Onder dankzegging aan de verslaggevers vereenigt de 
Vergadering zich met deze conclusiën, en besluit zij tot 
het opnemen dezer verhandeling in hare werken. 


De Heer vAN BREDA sprak ter vervulling van zijne spreek- 
beurt, in de eerste plaats over het door PorrET voor eenige 
jaren waargenomen verschijnsel, dat, wanneer in twee met 
water gevulde bakjes, die door eene dierlijke membraan 
(eene blaas) of door eenig ander poreus middenschot vaneen 
gescheiden zijn, de polen van eene galvanische batterij zoo 
geplaatst worden, dat de stroom door de membraan of den 
poreusen wand van de eene pool tot de andere geleid 
wordt, het water van het bakje waarin de positieve pool 
is, tot het bakje waarin de negatieve. pool geplaatst is, 
wordt overgebragt. 

Hij toonde eenige der toevallen, die hem bij de veel- 
vuldige proefnemingen, die hij omtrent dit verschijnsel in 
het werk stelde, gediend hebben, en waarbij er waren, die 
in zeer korten tijd, met aanwending van krachtige batte- 
rijen, eene aanzienlijke hoeveelheid water op deze wijze over- 
bragten. 

Hij vestigde vervolgens de opmerkzaamheid der Verga- 
dering op eene inrigting, waarbij ieder der door den po- 
reusen wand onderling in gemeenschap zijnde bakjes in eene 
buis van geringe middellijn eindigde, zoo als deze op zijnen 
last door den instrumentmaker LOGEMAN vervaardigd was, 
en waarmede het Porretsche verschijnsel ook met eene zwakke 


(121 ) 


galvanische batterij in korten tijd zigtbaar werd gemaakt. 
Hij toonde de overeenkomst van dezen toestel aan met die, 
welke door 6. WiEDEMAN, in de Annalen der Physik und 
Chemie (1852, N°. 11) is afgebeeld en beschreven. 

Het doel van deze zijne voordragt was thans niet, om 
de verschillende uitkomsten zijner proefnemingen mede te 
deelen: hij verlangde alleen zijne geachte medeleden bekend 
te maken met de wijze, waarop hij het verschijnsel ver- 
klaart; omdat deze verklaring geheel en al in strijd is met 
die, welke de Heer wiepeManNin zijne uitmuntende verhan- 
deling over dit onderwerp gegeven heeft. 

De Heer WiepeMAN meent in deze overbrenging van water 
eene werking te zien, door den galvanischen stroom ge- 
oefend op de waterdeeltjes. Volgens zijn gevoelen dienen 
de poreuse wanden alleen om het verschijnsel zigtbaar te 
maken. | | 

Volgens den spreker zoude daarentegen de geheele wer- 
king alleen in den poreusen wand geschieden, 

Ten einde zijne meening hieromtrent duidelijk te verkla- 
ren, bezigde de spreker de volgende algemeene toepasselijke 
redenering, die hij met eenige kleine toestellen ophelderde. 

„Het is,” zoo sprak hij, „eene algemeen bekende waar- 
heid, dat de deeltjes van de ligchamen, waardoor een gal- 
vanische stroom geleid wordt, zich onderling afstooten. — 
Ampère heeft reeds eene proefneming opgegeven, waarmede 
hij dit feit meende te kunnen aantoonen, die echter niet 
door allen als voldoende is aangenomen. Welligt is dit ech- 
ter beter te bewijzen door eenen door mij uitgedachten toe- 
stel, in eene rij van geïsoleerd opgehangen, elkander aan- 
rakende en zich vrij bewegende bolletjes bestaande, waarvan 
de bolletjes bij het doorvoeren van den stroom zich onmid- 
dellijk van elkander verwijderden. — (Deze toestel werd 
door den spreker getoond.) Het is verder almede zeker, dat, 
wanneer de cohesie der deeltjes van eenig ligchaam- gerin - 


(122) 


ger is dan deze afstootende. werking, de cohesie over- 
wonnen en de deeltjes van elkander geworpen zullen worden. 

Men kan dit zigtbaar maken door in eene plaat eenige 
smalle voren uit te groeven. Wanneer in eene dezer voren 
een metaaldraad (platina, goud, zilver, lood, enz.) gelegd 
wordt, en er nu door dezen draad een stroom gevoerd wordt, 
wordt de draad eerst gloeijend, daarna smelt hij, en daar 
hierdoor de coheesie der deeltjes zeer verminderd is, bekomt 
de afstootende galvanische kracht de overhand, en de draad 
springt op de zwakste plaats (homogeen en even dik kan 
zij op alle plaatsen niet zijn) in twee deelen vanéén. 

Dit in twee deelen vanéén springen van den metaaldraad 
heeft echter nooit plaats, zonder vergezeld te zijn van het 
volgende bekende verschijnsel. — In het eerste oogenblik 
namelijk na de verbreking wordt er een lichtboog gevormd 
tusschen de beide afgebroken uiteinden van den draad — 
die lichtboog nu bestaat uit stofdeeltjes, die van het eene 
uiteinde naar het andere worden overgebragt door het ruim, 
dat tusschen die beide 1s ingelegen — het is het gewone 
verschijnsel van den galvanischen vonk en van den lucht- 
boog, zoo als men die tot verlichting en bij het micros- 
coop reeds aanwendt. Vele proeven, en vooral ook de mijne, 
hebben doen zien, dat deze overbrenging van stof vooral, 
en zeker in grootere mate van den positieven kant naar 
den negatieven, dan omgekeerd, plaats heeft. Door het toe- 
passen van deze zekere daadzaken meen ik gemakkelijk tot 
de verklaring van het Porretsche verschijnsel te kunnen 
geraken. 

Wat is, zoo vervolgde hij, een poreuse wand anders, dan 
een wand, waarin eene zeer groote menigte capillaire buisjes 
zijn, die hare openingen hebben op de beide oppervlakten 
van den poreusen wand. Deze capillaire buisjes zijn bij de 
proefneming gevuld met water; zij stellen de gemeenschap 
daar tusschen het positieve en het negatieve bakje; zij zijn 


( 123) 


zóó eng, dat er eene vrij sterie mechanische drukking ver- 
eischt wordt, om in korten tijd het water van het eene 
bakje in het andere door den wand te persen — het water 
kan dus in een der bakjes tot eene aanmerkelijke hoogte 
_ staan, zonder dat de buisjes dit, ten minste gedurende 
eenigen tijd, door den wand heenlaten. 

Het in de haarbuisjes bevatte water is de stof, waardoor 
de galvanische stroom van het eene bakje in het andere 
door den wand geleid wordt. Ieder dezer haarbuisjés is dus 
in het geval van den gesmolten metaaldraad, waarvan ik mel- 
ding maakte, en die bij het doorgaan van den stroom in 
twee stukken werd verbroken; ook zij moeten bij het door- 
gaan van den stroom even als deze in twee deelen geschei- 
den worden, waarvan het eene met de positieve, het 
andere met de negatieve pool verbonden blijft. Maar ook 
na deze verdeeling moet in het eerste oogenblik hetzelfde 
geschieden, dat bij den metaaldraad gebeurde. — Er moet 
evenzoo overbrenging van stof plaats hebben ; namelijk hier 
van water, van den positieven naar den negatieven kant, 
‘en dus van het positieve naar het negatieve bakje, hetgeen 
juist het verschijnsel is dat waargenomen wordt, en dat 
verklaard moest worden. | 

Volgens den spreker was dus de overbrenging van het 
water alleen een gevolg van het aanwezen der haarbuisjes 


in den poreusen wand, en moest deze dus alleen aan de 


___structuur van den wand worden toegeschreven. Volgens hem 
__goude er volstrekt geene voortstuwende werking van den 
___stroom op het water, zoo als WIEDEMAN die aanneemt, hier 
__ in het spel zijn; de poreuse wanden zijn, volgens hem, 
_ miet passief zij zijn het alleen die hier actief zijn. 

_ ___De spreker meende voorts, dat de volgende proefneming 
& eenige bevestiging van zijn gevoelen opleverde. 

3 Hij verdeelde een bakje in drie afdeelingen door twee 
__poreuse wanden; in de beide uiterste afdelingen plaatste 


( 124 ) 


hij in de eene de positieve, in de andere de negatieve 
platinaplaat; de drie afdeelingen waren tot gelijke hoogte 
met water gevuld; in de middelste was dus alleen water. 

Wanneer nu de stroom door deze beide poreuse wanden 
heen van den positieven naar den negatieven kant geleid 
wordt, daalt het water in de positieve afdeeling, klimt het 
op in de negatieve, en behoudt het dezelfde hoogte onveranderd 
in de middelste; er wordt evenveel water in de middelste 
afdeeling door den eenen wand binnen gebragt, als er door 
den anderen wordt uitgevoerd. 

Het kwam den spreker voor, dat dit verschijnsel vol- 
komen verklaard werd, wanneer men zijne theorie aannam, 
en dat men daarentegen op vele moeijelijkheden zoude stui- 
ten, wanneer men hetzelve volgens die van den Heer wie- 
DEMAN wilde verklaren. 

De spreker bepaalde eindelijk de aandacht zijner mede- 
leden bij het groote nut, dat welligt de kennis van dit 
verschijnsel zal kunnen hebben tot de opheldering van vele 
nog zeer duistere zaken op het gebied der Physiologie. — 
Hij herinnerde, hoe er in het dierlijk ligchaam en bij de 
planten eene menigte membranen aanwezig zijn, die aan 
weêrszijden door eenig vocht gedrukt worden, en waardoor 
eenige, al is het dan ook eene zwakke galvanische stroom, 
vloeit. — Door deze membranen, zeide hij, zal welligt, even 
als in onze bakjes, het vocht van den eenen kant van de 
membraan naar den anderen worden overgebragt, en dik- 
wijls zal het vocht dat overgebragt werd, in hoedanigheid 
van het andere vocht aanmerkelijk verschillen; men stelle 
b.v. dat aan de positieve zijde van den membraan bloed 
aanwezig is, en dat de poren van de membraan wel de 
vloeibare deelen van het bloed, maar geenszins de bloed- 
bolletjes kunnen doorlaten; dan zal immers uit het bloed; 
door de membraan, in verband met de galvanische werking, 
een vocht doorgelaten worden, dat, door de afwezigheid van 


(125 ) 


de bloedbolletjes, van het bloed verschilt. — Komt dit niet 
eenigzins overeen, meende de spreker te mogen vragen, met 
hetgeen men bij de klieren bij de afscheidende organen 
waarneemt. 

Wie weet, zoo eindigde hij zijne voordragt, of men door 
deze nieuwe werking in verband te beschouwen met de 
meer bekende scheikundige van den galvanischen stroom, 
er eindelijk niet toe zal geraken, om een meer duidelijk 
inzigt te bekomen in de nog zoo duistere werking der 
afscheidende organen in dieren en planten.” 


Vervolgens sprak de Heer VAN BREDA over eenige over- 
blijfselen van vogelen, die waarschijnlijk uitgestorven zijn; 
met één enkel woord maakte hij melding van den Dodo van 
Isle de France, en van de vogelbeenderen, die op twee plaat- 
sen, vooral van Nieuw-Zeeland, uit den grond werden ge- 
graven, en waartoe de colossale beenderen van den Dinornis 
giganteus behooren, waarvan in de verzameling van TrY- 
LER'sS stichting uitmuntende stukken geplaatst zijn; — om 
spoedig over te gaan tot het verhaal van hetgeen bekend 
is van de onlangs op Madagaskar ontdekte vogeleijeren en 
beenderen. Van deze reusachtige eijeren, die 135 hoender-, 
6 struisvogel- en 50,000 colibri-eijeren konden bevatten, 
gelijk ook van de beenderen, toonde hij aan de Vergadering 
de naauwkeurige in vorm en kleur met de natuurlijke vol- 
komen overeenstemmende pleister-afgietsels, die in de werk- 
plaats van den keizerlijken. plantentuin te Parijs onder het 
oog der Hoogleeraars vervaardigd, en hem door den raad 
van bestuur dier inrigting ten geschenke gezonden waren. 


De Voorzitter zegt den spreker dank voor deze beide 
‘bijdragen, en opent de beraadslaging. daarover, waarbij de 
‘Heer ponpers zegt, niet wel begrepen te hebben, hoe de 
laatste proef van den Heer vaN BREDA met de voorstelling 


(126 ) 


van WIEDEMAN kan geacht worden in strijd te zijn, Wrir- 
DEMAN beschouwt den poreusen wand als positief, en alleen 
dienende, om het verschijnsel aanschouwelijk te maken.— 
Daaraan schijnt hem de proef van den Heer VAN BREDA 
volkomen te beantwoorden. Men noeme de hoeveelheden 
water, in de drie compartimenten aanwezig, A, B, C. Wan- 
neer de galvanische stroom nu door beide. poreuse wanden 
wordt heen gevoerd, dan zal door elken wand eene zekere 
hoeveelheid water gaan, die men w kan noemen. Zij A. aan 
de positieve, C aan de negatieve zijde, dan zal aan het 
einde der proef altijd naar de vooronderstelling van wir- 
DEMAN in het eerste bakje A —z, in het tweede B + z 
—e=—=B, in het derde C 4 moeten voorhanden zijn. 
Door de beide poreuse wanden stroomt evenveel. — B heeft 
evenveel uit A gekregen, als aan C afgestaan, en blijft dus 
gelijk. De uitkomst der proef schijnt dus geheel te be- 
antwoorden aan hetgeen de voorstelling van WieDEMAN eischt. 

De Heer VAN BREDA antwoordt daarop, dat hij de tegen- 
werping van den Heer ponpers zeer goed begrijpt, en dat 
deze hem ook zeer gewigtig voorkomt; dat hij echter van 
gevoelen voor alsnog blijft, dat, daar de galvanische wer- 
king zich door de geheele massa van het water uitstrekt 
en overal even werkzaam is; het bij de plaatsing van twee 
poreuse wanden tusschen de galvanische polen niet moge- 
lijk is, dat het water in het middelste bakje onverander- 
lijk op dezelfde hoogte blijft; dat hij echter volgaarne 
met den Heer DoNDeRS over deze zaak nader wenscht te 
handelen. 

De Heer nonpers eindigt met te zeggen, dat hij de door den 
Heer vAN BREDA gegeven solutie niet verklaart te begrijpen. 


De Heer 5. VAN DER HOEVEN zegt, na eene korte inlei- 
ding, de Akademie te willen bezig houden over rangschik- 
king en namen, waarbij hij zich zal bepalen tot dat gedeelte 


mr ee ee en a in mann, anbsnddes aar 


he le 


re 


(127 ) 


der Natuurlijke Geschiedenis, dat het onderwerp zijner stu- 
die uitmaakt. — Na als bekend te hebben voorondersteld, 
dat sedert LinNmus de wetenschappelijke naam der soort 
steeds uit twee ‘voorden bestaat, waarvan het eerste de naam 
van het geslacht, het tweede die van de soort is, rigt hij 
de aandacht der Vergadering op de groote vermeerdering 
der soorten in getal, sedert de tijden van LiNNmus, en 
geeft hij daarvan meer dan een voorbeeld. — Daar nu de 
meeningen omtrent de grenzen van het begrip genus of 
geslacht bij de onderscheidene beoefenaars der Natuurlijke 
Geschiedenis zeer uiteenliëpen, en velen de regelen van 
LINN/EUS of niet kenden, of niet opvolgden, is daaruit een 
groot verschil van namen ontstaan, en werd hierdoor de 
synonymie eene zeer ingewikkelde zaak, welke, hoe dor 
zij ook zijn moge, echter niet verwaarloosd kan worden, 
zonder tot verwarring aanleiding te geven, die slechts door 
eene behoedzame kritiek kan worden vermeden. Daarin ziet 
de Heer VAN DER HOEVEN eene der redenen, waarom de naam- 
geving in de Zoölogie onzeker en onbepaald geworden is, 
en waardoor de Britisch association in 1842 bewogen werd 
eene Commissie te benoemen, met den last om regels voor 
te schrijven, door welke de nomenclatuur op een’ gelijk- 
matigen en vasten voet mogt worden gebragt. — De Heer 
VAN DER HOEVEN zal zich slechts met enkele punten van 
dit verslag bezig houden, — Vooreerst is het hem voor- 
gekomen, dat, hetgeen in den aanhef gezegd wordt, niet 
van eenige overdrijving is vrij te pleiten. De schildering 
toch van de wanhoop van een’ naturalist, die in eene 
buitenlandsche verzameling van voorwerpen van Natuurlijke 
Geschiedenis wetenschappelijke namen leest, die hem even 
vreemd zijn als de taal van het land, schijnt overdreven. 
De Engelsche Commissie is echter van dit beginsel uit- 
gegaan, en heeft daarom overal voorgesteld, dat al de namen, 
die aan eene soort gegeven: zijn, door een’ enkelen naam 


(128) 


zouden worden vervangen. Om de keuze hierbij te leiden, 
heeft zij als hoofdregel gesteld, dat de prioriteit zou be- 
slissen. — Wel is waar volgen op dien hoofdregel eenige 
beperkingen, maar het is te vreezen, dat er vele onbekende 
namen in de wetenschap door zullen gebragt worden, en 
reeds werkelijk gebragt zijn. 

Volgens den Heer VAN DER HOEVEN moet de hoofdregel 
zijn, zoo weinig mogelijk te veranderen, maar het meest 
algemeen aangenomene te behouden. Verba valent usu, en al 
kan de prioriteit van een’ naam worden opgespoord, wan- 
neer die naam niet reeds in gebruik is, het moge dan de 
eerste naam zijn, het is en blijft voor de wetenschap een 
nieuwe naam. Daarenboven gelooft de spreker niet dat de 
synonymie kan worden ontbeerd, en zet hij de gronden 
voor deze meening nader uiteen, waarbij hij tevens wijst 
op het gemis van kennis in de Latijnsche taal, welke die 
der systematische zoölogen dient te blijven, maar bij velen 
zoo gebrekkig verstaan wordt, dat zij in de namen, welke 


zij hierdoor invoerden, van hunne onkunde een gedenk- 


teeken achterlieten. — Dergelijke namen toch, al hebben 
zij de prioriteit, mogen niet blijven bestaan. 

Als laatste opmerking wordt de aandacht der Vergade- 
ring gerigt op de vorming der ondergeslachten (subgenera). 
Het is vooral cuvrer, die in zijn werk over het Dierenrijk 
deze ondergeslachten invoerde, waarin hij vele navolgers 
vond. — Uit een wetenschappelijk oogpunt de zaak be- 
schouwende, kan men als eersten regel stellen, dat een groot 
aantal soorten, even goed tot een enkel geslacht. kan be- 
hooren, als in een tegenovergesteld geval somtijds ééne enkele 
soort een geheel afzonderlijk geslacht vereischt. Hen groot 
aantal soorten alleen kan dus wel eene groepering dier 
soorten in onderscheidene afdeelingen noodzakelijk maken; 
maar deze afzonderlijke groepen, zoo zij door geen gewigtig 
kenmerk onderscheiden zijn, behoeven geene afzonderlijke 


(129 ) 


namen: het zijn geene ondergeslachten. Is er echter zulk 
een gewigtig kenmerk, en blijft evenwel de som der overige 
kenmerken dezelfde; is er geen duidelijk verschil van ha- 
bitus, van levenswijze enz, dan kan men deze groepen als 
ondergeslachten beschouwen en er namen aan geven ; maar 
de naam van de soort moet, en dit heeft cuvier uitdruk- 
kelijk verlangd, hoezeer slechts weinigen hem daarin hebben 
begrepen, alleen uit den naam van het hoofdgeslacht en 
uit den onderscheidenden trivialen naam bestaan. Bij 
het volgen van eene tegenovergestelde handelwijs zou de 
dionymie vervallen, welke een der hoofdvereischten is voor 
eene wetenschappelijke kennis der soorten, en’ wier invoe- 
ring eene der grootste en beste hervormingen is, welke 
wij aan het vernuft van riNNmus te danken hebben. Is 
echter de zoogenoemde onderverdeeling niet slechts door 
een ‘kenmerk, maar door eene vereeniging van vele kenmer- 
ken, door algemeenen habitus, door leefwijze, enz. onder- 
scheiden, dan beschouwe men haar liever als nieuw geslacht 
en ontbinde het oorspronkelijk geslacht van riNNmus, in 
zoo vele natuurlijke geslachten, als de tegenwoordige toe- 
stand der wetenschap vereischt. — Vele ondergeslachten 
toch van cuvier zijn werkelijk natuurlijke, goed bepaalde 
geslachten. De Heer VAN DER HOEVEN acht behoedzaamheid 
daarbij noodzakelijk, en waarschuwt tegen al te groote ver- 
menigvuldiging der geslachten, vooral bij de Engelsche 
naturalisten in zwang. 


Ï 


De Heer VAN DER BOON MESCH ziet, wegens den reeds ver 
gevorderden tijd, vooral met het oog op al hetgeen de Aka- 
demie nog in hare buitengewone vergadering te verrigten 
heeft, zijne spreekbeurt liever uitgesteld tot de eerstkomende 
gewone vergadering in Mei, — De vergadering neemt 
daarmede genoegen. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL I. 9 


( 130 ) 


Bij de laatste omvraag zegt de Heer. vRoLIK geen mis- 
bruik te willen maken van den kostbaren tijd der Aka- 
demie. — Hij bepaalt zich daarom tot het wijzen op de 
ter Vergadering door hem medegebragte voorwerpen, en 
hiedt haar ter plaatsing in de werken eene verhandeling 
aan óver het verschil van de inwendige gesteldheid der-hoorn- 
pitten bij Antilopen. — Zij wordt met de daarbij behoo- 
rende specimina in handen gesteld van de Heeren SCHLEGEL 
en CL. MULDER, met beleefd verzoek om, omtrent hare plaat- 
sing in de volgende vergadering, te dienen van berigt, voor- 
hehting en raad. 

Niemand heeft iets verder voor te stellen en de verga- 
dering wordt na lezing en goedkeuring van het kort proces- 
verbaal gesloten. 


INDERDAAD 


BOEKGESCHENKEN, ONTVANGEN DOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN WETENSCHAPPEN, INGEBRAGT IN DE VERGADERING VAN 
30 APRIL 1858. 


bmm 


HOLLAND. 


Verhandelingen, uitgegeven door rerrer’'s twêede Genootschap, 26ste 
Stuk, 3de Gedeelte. Haarlem, 1853. 4°. 
Bouwkundige Bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij tot bevorde- 
ring der Bouwkunst. Deel VIIL. Iste Stuk. Amsterdam, 1853. folio. 
Nederlandsch Lancet. Derde Serie. Tweede Jaargang. No. l tot 7. 
’s Gravenhage, 1852. 1853. 8? 

J. VAN DER HOEVEN, Handboek der Dierkunde. Deel II. 5de Stuk. Am- 
sterdam, 1853 8°. 

P. HARTING. Het eiland Urk, zijn bodem, voortbrengselen en woa 
Utrecht, 1853. 8°. 

c. gorke. Brieven over Geneeskunde. Deventer 1852, 82. - 

Klinische ‘Aanteekeningen en Verhandelingen. Amsterdam, 

1853. 82, 
W. VROLIK, Over den Dodo of Dronte. 8°. 


OOST-INDIË. 


Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië. Derde Jaargang. 
Aflevering 2—3, Batavia, 1852, 8°. 


( 131 ) 


Algemeen Verslag der werkzaamheden van de Natuurkundige Vereeni- 
_ ging in Nederlandsch Indië. Batavia, 1853. 8°, 


BELGIË. 


Balfetin de l'Académie Royale de Médecine de Belgique. Tom, XII. 
N°. 4. Bruxelles, 1853. 8°. 


J. pAvID, De Ziekten der Geleerden. 5de Stuk. Leuven, 1852. 8°, 
FRANKRIJK. 


Archives du Muséum d'Histoire Naturelle. Tome V. Livraison 1, 2, 3. 
Tome VI. Liv. 3, 4. 4£. 

Muséum d'Histoire Naturelle de Paris. Catalogue de Collection Ento- 
mologique. Classe des Insectes. Livraison 1—2. Paris, 1850, 8°. 

Catalogue Méthodique. Collection des Reptiles. Livraison 1. Paris, 

1851. 89. 

Bibliothèque’ Historique et Militaire, dédiée ù Armée et ù la garde 
nationale de France. Tome VII. Paris 1853. 8°., met atlas. 

Société de la Morale Chrétienne. Tome III. N°. 1,2. Paris 1853. 8°. 

u. ranREY. Mémoire sur l'adénite cervicale, observée dans les hopitaux 
militaires. Paris 1851. 4°, 


ITALIE. 


Sulla Invenzione del Microscopio, lettera del professore L. Mm. REZZI. 
Roma, 1852. 4°. 


„ 


DUITSCHLAND. 
Verhandlangen der physicalisch-medicinischen Gesellschaft. Baud HI. 
Heft III. Würzburg 1852. 8°. 
Nachrichten von der Georg-Augusts-Universität und der Königl. Ge- 
sellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, 1852. 
Gelehrte Anzeigen, herausgegeben von Mitgliedern der Königl. Bayer. 
Akademie der Wissenschaften. Band XXXV. München 1852. 4°. 


A VOGEL Jun, Ueber der Chemismus ten Vegetation. Festrede. Mün- 


chen, 1852, 4°, 
Annalen der Königlichen Sternwarte bei Munchen. Band V. 1852. 8°. 


ge 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 28sten MEI 41855. 


Tegenwoordig de Heeren: 5. van Geuns, Voorzitter, 
G.J. MULDER, A.S.RUEB, P. HARTING, A. H. VAN DER BOON MESCH, 
C. 5. GLAVIMANS, W. VROLIK, R. VANREES, J. L. C. SCHROEDER 
VAN DER KOLK, C.J. MATTHES , P.J. 3. DE FREMERY, J.P.DELPRAT, 
H. SCHLEGEL,F. 3. STAMKART, W.H. DE VRIESE, W.C. H. STARING, 
F. A. W. MIQUEL, J. G. S. VAN BREDA, G. E. V. SCHNEEVOOGT. 


Het proces-verbaal der zitting van den 80sten April jl. 
wordt gelezen. De heer VAN BREDA verlangt eene andere 
redactie van hetgeen vermeld staat, als door hem bij de 
diseussie met den heer DONDERS gezegd. — De vergadering 
vereenigt zich met de door hem voorgestelde bewoording, 
waarna het proces-verbaal wordt goedgekeurd en vastgesteld. 

Wordt gelezen een brief van den Minister van Binnen- 
landsche Zaken, ’s Gravenhage 7 Mei j.l, waarin wordt me- 
degedeeld, dat bij Zijne Excellentie geene bedenking bestaat, 
dat voor eenigen tijd aan de Maatschappij van Nederland- 
sche Tietterkunde te Lieyden worde afgegeven het hand- 
schrift van JACOB VAN MAERLANDT Spiegel historiael, in de 
Bibliotheek van het voormalig Instituut berustende. 

De Secretaris berigt, dien ten gevolge genoemd handschrift 
aan de Maatschappij van Letterkunde verzonden te hebben, 
en legt eenen brief over van den heer BODEL NiJeNnurs, 
waarin de ontvangst van het handschrift medegedeeld wordt. 
Wordt besloten beide brieven aan te nemen voorberigt. 


/ 
' 
Î 
Á 
\ 
8 


(133 ) 


Gelezen brieven van den heer WIEDMANN (Munchen, 14 
Maart 1853 en 1 Mei 1853), ru. morsrieLp (Lsondon 13 
Mei 1853), rencey Bren (Albany 8 April 1853), 5. H. 
LINTz ('sGravenhage 23 Mei 1853), puner (Bonn 1 Mei 
1853), wrenerm BrRAUMÜLLER (Wien 14 Februarij 1853), 


€. r. w. BAEHR (Middelburg 1853), Mm. 3. BaRRoIs (Parijs), 


J. G.H. SWELLENGREBEL te Bonn, strekkende ter begelei- 
ding van boekgeschenken. Wordt besloten tot plaatsing in 
de bibliotheek en tot schriftelijke dankzegging. 

Gelezen brief van den heer A. scurätter (Wien 14 Febr. 
1858), tot dankzegging der Kais. Akad. d. Wissensch. zu 
Wien, voor ontvangen boekgeschenken. Aangenomen voor 
berigt. | 

Gelezen brieven van de heeren RIJK, CL. MULBER, DOZY 
ter verontsehuldiging over het niet bijwonen dezer verga- 
ring. Aangenomen voor berigt. 


De heer STAMKART dient de Akademie van voorlichting 
omtrent het door den heer srorP ingezonden plan en be- 
schrijving van een werktuig, geschikt tot voortbrenging 
eener kostelooze beweegkracht. De heer STAMKART meldt, dat 
in dit opstel een werktuigelijk zamenstel wordt beschreven, 
dat zoo het aan de verwachting van den ontwerper konde 


‚voldoen, inderdaad een perpetuum mobile zoude wezen. — 


Hij stelt derhalve voor, dat het genoemd opstel aan den 


E heer ec. sroLP worde teruggezonden, onder kennisgeving, dat 
__ de Akademie besloten heeft, in geen onderzoek te treden 


van ontwerpen, het perpetuum mobile betreffende. 

Wordt dienovereenkomstig besloten. 

Worden gelezen de verslagen van de heeren scHrEGEL en 
EL. MULDER op de door den heer 6. vrorik aangeboden ver- 
handeling over het verschil van de inwendige gesteldheid der 


hoornpitten bij Antilopen. De vergadering vereenigt zich 


Nan 


(134 ) 


met de conclusiën dezer verslagen tot het opnemen dezer 
verhandeling in de werken der Akademie, en besluit dat 
zij den heer vrorikK zullen worden medegedeeld, opdat hij 
van de daarin voorkomende bemerkingen het gebruik make, 
dat hen gepast zal voorkomen. De Secretaris wordt uitge- 
noodigd de uitgave der daarbij behoorende afbeeldingen te 
regelen met den heer vROLIK. 

Op voorstel van den Secretaris wordt besloten, dat van 
wege de Akademie pogingen zullen worden aangewend bij 
den heer 3. @. erAY te Londen, tot verkrijgen der Gleanings 


from the menagery and aviary at Knowsley-Hall 1850 fo- 


lio, waarvan spraak is in het verslag van den heer scuLr- 
GEL, en dat als niet in den boekhandel zijnde, op geen’ an- 
dere wijze verkrijgbaar is. 

De Secretaris doet mededeeling van de opname van zij- 


nen brief aan de Fransche Académie des Sciences in de 


Comptes rendus (N°. 18, 2 Mai 1853) over de door den 
heer e. vroLIK gehandhaafde eer der eerste ontdekking van 


de wijze, waarop Pholaden zich in steen boren, door LEEN- _ 


DERT BOMME. 


De heer VAN DER BOON MESCH sprak, ter vervulling zij- 
ner spreekbeurt, over de zelfontbranding der steenkolen en 
de oorzaak van dit verschijnsel. Na het verschijnsel en de 
daardoor te weeg gebragte veranderingen, soms ook in de 
ligging der lagen, te hebben beschreven, en hoe de ge- 
brande en verglaasde schieferthon enz. als de getuigen der 


ontbranding achterblijven, wees hij op den brand van de 


uitgestrekte steenkoolmijn in Kilkerran en Johnstown, en 
op die, nu en dan waargenomen bij uit de mijnen afge- 
zonderde en elders bewaarde steenkolen, en hij herinnerde 
hierbij kortelijk aan het door hem vroeger aan de Werste 


ijk 
en 


(185 


Klasse van het Koninklijk Nederl. Instituut medegedeelde 
voorval op een van Zijner Majesteits stoomschepen. 

Daar dit belangrijk verschijnsel in de geschriften over 
de steen- en bruinkolen slechts ter loops vermeld is, heeft 
de spreker het onderzoek naar de oorzaken daarvan voort- 
gezet, daar hij in bezit geraakt was van steenkool, die deze 
eigenschap vertoonde. Deze vrijwillige verbranding is on- 
afhankelijk van de ontwikkeling van het eerste koolwater- 
stofgas, dat met dampkrings-lucht vermengd, de bekende 
uitbarstingen in de steenkoolmijnen veroorzaakt. De oor- 
zaak is ook niet te zoeken in de steen- en bruinkolen zelve, 
die, door de verwijdering van een gedeelte van eenige hun- 
ner elementen gedurende hunne vorming, voor eigene ont- 
leding onvatbaarder geworden zijn. Zij worden door lucht 
en water weinig veranderd, en bezitten in zich zelve de 
oorzaak der zelfontbranding niet. 

Die oorzaak is daarentegen te zoeken in stoffen, die de 
kolen vergezellen en alzoo in de dusgenaamde toevallige 
inmengselen. Van deze vallen hier al de onontbrandbare 
rotssoorten en delfstoffen weg, ook de bitumineuse bestand- 
deelen, daar deze de hier bedoelde eigenschap missen, en het 
verschijnsel waargenomen wordt bij vaste en drooge kolen. 

Doch de steen- en bruinkolen bevatten soms ijzerkies, 
niervormig, in blaadjes, groote kristallen, ronde vormelooze 
stukken, dendritisch of als een dun beslag. Dit ijzerkies 
is niet het magneetkies, maar het dubbel zwavel-ijzer, en * 
wel het dusgenaamde waterkies, speerkies of straalkies, en 
hierin is de oorzaak van het verschijnsel te zoeken. 

De spreker heldert nu de vorming daarvan op. Het wordt 


gevormd door de werking van organische stoffen onder wa- 


ter, dat zwavelzure ijzerzouten bevat, en het ijzerkies heeft 


‘niet zelden den vorm der organische stof. . Het is onder 


anderen in de stengels van Arundo phragmites gevonden. 
Dierlijke stoffen bedekken zich onder eene ijzervitriool-op- 


(136 ) 


lossing met ijzerkies. Sommige ijzerhoudende bronwateren 
zetten in de houten afvoeringsbuizen kristallen van ijzer- 
kies af, en in de nabijheid van staalbronnen, die koolzuur 
ijzeroxydule en zwavelzure natron bevatten, is de grond 
met iĳzerkies bedeeld. In eenen boom, waardoor een iĳzer- 
houdend water zich eenen weg gebaand had, hadden zich 
de bedoelde kristallen insgelijks gevormd. 

Om deze reden is het zwavel-ijzer zoo dikwerf het zoo- 
genaamd verertsingsmiddel van organische overblijfselen. Zoo 
komt het vooral voor in vele kleischiefers, liaskalk, lias- 
schiefers en kleiachtige rotssoorten, zoo als in de Oxford- 
klei. Zoo vindt men het iĳzerkies in het binnenste der 
schelpkamers van onderscheidene Cephalopoden, als Ortho- 
ceratiten en Gomtatiten, en in Ammoniten. Even als het 
kieselzuur, volgt het ijzerkies de organische stof tusschen 
de lagen der schalen. Eene Avicula inaeguivalvis heeft eene 
schaal geheel door ijzerkies gevormd, en vele Ammoniten 
zijn als door een harnas daarvan volkomen bekleed. Ook 
verschillende deelen van planten zijn daarmede geheel over- 
trokken. En niet alleen wordt de genoemde ijzerverbinding, 
maar ook eene andere alzoo gevormd, namelijk het zwavel- 
zink, dat men op het hout in een verlaten bergwerk gevonden 
heeft, ontstaan door de werking van het hout op zwavel- 
zuur zinkoxyde. Het voorkomen van het ijzerkies in steen- 
en bruinkolen kan dus geene verwondering baren. 

Deze delfstof is in tweederlei toestand in de kolen aan- 
„wezig: of zij is zeer vast en bestendig, weinig verander- 
baar onder gewone omstandigheden, of, zoo als het straal- 
kies, zeer veranderbaar. Het is niet tegen vochtige damp- 
kringslucht bestand, en er wordt zwavelzuur ijzer-oxydule 
en oxyde gevormd. De epigenie-kristallen leveren een ander 
voorbeeld van oxydatie van eene oorspronkelijke zwavel-_ 
ijzersoort. Deze oxydatie gaat gepaard met temperatuurs- 
verhooging, die in groote hoeveelheden steenkool plaats 


ë 


(137 ) 


hebbende, voldoende is om deze te doen ontbranden. De 
steenkolen met dit ijzerkies bedeeld, vertoonen andere 
eigenschappen als de gewone. De vastheid en zamenhang 
worden zeer verminderd; de lagen en deeltjes worden van 
elkander verwijderd, en zij vervallen soms tot schilfers en 
poeder. Zij zijn soms met kristalnaaldjes bedekt. Zoo vormt 
het ijzerkies ook op de vuursteennieren uit de krijtfor- 
matie gipskristallen, en geeft de aluminite bitumineuse 
aanleiding tot de vorming van zwavelzure aluinaarde en 
zwavelzuur ijzeroxyde, en soms heeft ook hier ontvlamming 
plaats. 

Bij de steenkolen heeft de ontbranding plaats, als zij 
losgebroken met de lucht in aanraking komen, en het 


‚meest als deze vochtig is. In schepen of andere bewaar- 


plaatsen vochtig geworden, broeijen en ontvlammen zij, en 
daarop gebragt water vermeerdert in het begin den brand. 
Deze steenkoolsoort behoort gelukkig tot de zeldzamere, - 
en de spreker heeft het daarom van belang geacht, haar 
te onderzoeken. ' 
De door den spreker onderzochte, die tot de van zelf 
ontbrandende behoort, moet onder de pechsteinkolen gere- 
kend worden. Het spec. gew. daarvan is 1,2045, en in 
dit opzigt komt zij het naast bij die van Jarrow, New- 
castle en de Duitsche schilferkolen van LAMPADIUS. Zij be- 
staat niet uit eene zamenhangende massa, maar uit zeer 
los op elkander gelegene lagen, waartusschen eene dunne 
laag van iĳzerkies geplaatst is, grootendeels reeds geoxy- 
deerd en in een bruingeel poeder, uit zwavelzuur ijzer- 
oxydule en oxyde en basisch zwavelzuur ijzeroxyde zamen- 
gesteld, veranderd. Dit geel poeder bedekt de steenkool ook 
uitwendig, en waar dit inwendig gezien wordt, daar schil 
fert de steenkool en vervalt tot grootere en kleinere stuk- 
jes en zelfs tot een grof poeder. Aether lost uit deze steen- 
kool 2,60 pCt. eener hars, die voor deze soort karakteres- 


( 138 ) 


tiek is, gelijk voor de jayet. Het aschgehalte bedraagt 
1,676, dat bij de tot nu toe onderzochte steenkoolsoorten 
verschilt van 0,6—28,4 pCt. Zij is zamengesteld uit 84,694 
koolstof, 5,054 waterstof, 8,576 zuurstof en stikstof, en 
1,676 asch. De asch is rood en bijna geheel uit ijzeroxyde 
zamengesteld. Deze steenkoolsoort, eindelijk, levert 53,05 
pCt. coke, waarvan de geringste hoeveelheid. bij de tot 
nu toe onderzochte steenkoolsoorten bedraagt 29,3, de 
grootste hoeveelheid 68,2 pCt. | 

De bezwaren van het gebruik dezer steenkoolsoort zijn: 
1°. de scherpe damp, die seeiieende de verbranding wordt 
ontwikkeld; 2°. de broeijing en ontbranding gedurende het 
opeengestapeld liggen, als deze laatste niet voorgekomen 
of gestuit wordt. Maatregelen van voorzigtigheid zijn hier 
zeer aan te raden voor stoomschepen en fabrijken, daar, 
zoo als de spreker ten slotte aanwees, onderscheidene sche- 
pen en eene fabrijk van beetwortelsuiker hierdoor zijn 
verbrand. 

De spreker helderde het gesprokene op, door verschil- 
lende voorwerpen te laten bezigtigen. 

Bij de beraadslaging over deze voordragt, vraagt de 
heer VAN BREDA, of de losbarsting der aerolithen welligt 
met de zelfontbranding der steenkolen vergelijkbaar zij? 

De heer VAN DER BOON MESCH wijst den heer VAN BREDA 
op het groote verschil in aard en zamenstelling tusschen 
steenkolen en meteoorsteenen. Hij heeft de oorzaak van 
de zelfontbranding der eerste en niet de oorzaak van de 
ontploffing bij de nedervalling der laatste onderzocht. Deze 
onderwerpen loopen nog al uiteen en laten zich niet ge- 
lijktijdig bespreken. 

Na sluiting der discussie dankt de Voorzitter den spre- 
ker voor zijne voordragt over een onderwerp, waarbij han- 
del en scheepvaart zoo veel belang hebben. 


EE al er nn Wd ol ee re tn 
B 


(189 ) 


De heer DE VRIESE draagt ter vervulling zijner. spreek- 


_beurt een overzigt voor van nieuwe nasporingen betreffende . 


de plantenfamilie der Marattiaceae, welke ten grondslag 


E liggen voor eene monographie, door hem ín gemeenschap- 


lijke bearbeiding met den heer mArtiNG bewerkt, en welke 
reeds afgedrukt en ter uitgave gereed ligt, Hij licht 
zijne rede toe door een aantal afbeeldingen, zoo wel ge- 
teekend als reeds op steen gebragt. De aanleiding, om 
zich met deze kleine, maar uiterst merkwaardige groep uit 
de groote klasse der varens bezig te houden, vond hij in 
de ontvangst voor den plantentuin te Leyden, van eene 
reusachtige varen uit Oost-Indië. De heer 3. B. TANGE, 
destijds gezagvoerder van een Rotterdamsch koopvaardij- 
fregat, heeft deze plant in den jare 1847 met groote en 
belangelooze zorg medegebragt. Het was eene varenplant 
met een’ ontzaggelijk dikken, knoestigen of knolligen 
wortelstok, waaruit zich, tijdens de reis een drietal bladen 
heeft ontwikkeld van verbazende lengte en met zeer dikke 
bladstelen voorzian. Naarmate dat deze bladen zich had- 
den ontwikkeld, had de heer rance de kist, waarin het 
voorwerp bevat was, steeds hooger doen maken en met 


dien toestel op het dek, op zijn minst de hoogte hebbende 
__ van een gewoon vertrek, kwam hij met zijnen bodem de 
_ haven van Rotterdam binnen, tot niet geringe verbazing 
__van de nijvere bevolking, die bij voorkeur en zeker teregt 
_ hare aandacht schenkt aan de koopwaren, die zij gewoon 
is dagelijks uit Indië te zien aanvoeren. 


_ De heer pr vriese legt, opdat men zich van vorm en 


grootte een denkbeeld vorme, eene afbeelding over, ter 
helfte van de natuurlijke grootte van den staat, waarin hij 


et voorwerp ontving. Het is de stengel of het zoogenaamd 
rhizoma, met drie bladen aan den top, die nog niet wa- 
ren ontwikkeld, maar later zijn uitgegroeid. De heer pr 
VRIESE treedt daaromtrent in nadere uiteenzetting, en geeft 


( 140 ) 


eene geschiedkundige kritiek van hetgeen door de kruid- 
„kundigen en ook door Forster tot kennis dezer varens 
geschied is, en wijst daarbij op de onderzoekingen van 
den geleerden HOFFMANN, die de varenplant, het eerst door. 
FORSTER ontdekt, tot een nieuw geslacht bragt, waaraan 
hij den naam van AÁngiopteris gaf, met behoud van den 
soortelijken naam evecta, reeds „door FORSTER ingevoerd. De 
nomenclatuur van HOFFMANN werd steeds gebezigd, en overal, 
gelijk zulks den spreker bleek, bij het bezoeken der tuinen 
en musea in Engeland en Frankrijk behouden, totdat 
voor eenige jaren nieuwe soorten werden voorgesteld door 
PRESL, SIR WILLIAM JACKSON HOOKER, KUNZE, MIQUEL en door 
den spreker. 

Na meenige vruchtelooze nasporingen is het den heer 
DE VRIESE gelukt, de plant, door rorsrer, nu ruim tachtig 
jaar geleden, op de Societeits eilanden verzameld, in han- 
den te krijgen, en te vergelijken met een vrij volledig voor- 
werp uit de verzameling van SIR JOSEPH BANKS, dat blijkt 
tot dezelfde soort van Forster te behooren. Spreker doet 
daarbij hulde aan onzen eenigen REINWARDT, die op Java 
eene Angiopteris callophylla onderscheidde, en vermeldt 
_ voorts den arbeid van pPresr, die in zijn Supplementum 
tentaminis pteridographiae in 1845, wel twaalf soorten 
optelt met uitvoerige opgaven van synonymen, maar de 
Fortersche soort niet heeft beschreven. Pres zond den 
heer DE VRIESE in 1850 specimina van zijne Marattiaceae 
en daaronder ook die, welke hij hield voor A. evecta, maar 
die den heer pr vriesE uit het onderzoek van een blaadje 
der plant, bij den zeetogt van p'urvirrr op Tahiti verza- 
meld, bleek, tot eene andere soort te behooren, waaraan hij, 
den naam van A. Durvilliana gaf. 

Uit alle deze beschouwingen leidt de spreker de vol- 
gende uitkomsten af: 

1°. Sedert HOFFMANN en SCHKUHR is er in alle afbeel- 


Ned nn enn ond nt te ls hee nk ade En nf nk hv beelt mede; 


(141 ) 


dingen en beschrijvingen van A. evecta eene groote ver- 
warring ; 

2°, na HOFFMANN, dat is, na 1793, heeft niemand ge- 
weten wat A. evecta zij; 

83°, alle vormen, die niet op de Societeits-eilanden voor- _ 
komen, zijn van 4. evecta verschillende; 

4°. alle vormen, die men daar aantreft, behooren niet 
tot eene, maar tot meerdere soorten, (D'URVILLE, MOERENHOUT, 
MATTHEWS); 

5°. al de soorten van Java zijn nieuw. De soortnaam 
A. Javanica van prEGE moet vervallen, te meer ook om- 
dat onder de specimina van pREGE meerdere soorten zijn; 

6°. de soort door HooKER voorgesteld, als A. longifolia, 
door kuNze betwijfeld, moet hersteld worden. Wat GuILLEMIN, 
in zijne Zephiritis Taitensis, met dien naam heeft bestem- 


peld, is eene geheel andere soort, zoo als de spreker door 


het onderzoek der voorwerpen van GUILLEMIN heeft kunnen 
uitmaken ; 

7°, het geslacht Psilodochea van presL is te onregte 
van Angiopteris afgescheiden. De afwijkende plaatsing der 
vruchten, vooral door hem aangenomen als kenmerk van 


_ dit geslacht, even als de nervatie, zijn niet standvastig, 


en de laatste te weinig beteekende; 

8°, Van Angiopteris kende men een twintigtal soorten ; 
er zijn nu 60 soorten onderscheiden; 

9°, de geographische verbreiding is door dit onderzoek 
beter toegelicht. 

Spreker zegt daarbij tot het merkwaardig resultaat ge- 
komen te zijn, dat eene en dezelfde soort van Angiopteris 
niet door twee verwijderde landen of eilanden wordt opge- 
leverd. Bij de bepaling der soortelijke kenmerken is vooral 
gelet op de adertjes, op het doorschemeren en uitsteken 
der venae rencurrentes, op hunne rigting en verdeeling, op 
de plaatsing der vruchtjes, op hun getal, lranne grootte, 


(142) 


hunnen vorm en hunne wijze van splijting, waarbij ook 
zorgvuldige metingen in het werk werden gesteld. De va- 
rens, waarvan in deze voordragt spraak was, behooren. vooral 
tot de tusschenkeerkringslanden : de Molukken, Philippijn- 
_sche-, Marianne-, Sandwich-, Caroline eilanden, Ceylon, 
Madagascar, de Antillen, en onder de vaste landen : Britsch 
Indië, Cochinchina, Zuid- Africa, Venezuëla, Brazilië, Mexico. 
In eigentlijk Australië zijn er nog maar weinige bekend. 
Ten slotte wijst de heer pr vriesE op den phytotomischen 

grondslag door PRESL ingevoerd voor de classificatie der 
genera Filicum, namelijk op de plaatsing en op het getal 
der vaatbundels, in de stelen en op de vaatverspreiding in 
de bladen. Dit noemt de spreker eene wezentlijke classifi- 
catie, want zij berust op de structuur, dus op den waren 
aard der gewassen. Hij wenscht dat men op dezen grond- 
slag voortwerke. 


De heer HARTING vraagt en erlangt vergunning om bij 
het medegedeelde eenige woorden te voegen betreffende zijn 
aandeel aan den arbeid, welken hij gemeenschappelijk met 
den heer pe vriese verrigtte. Het heeft alleen betrekking 
op de anatomie en. op de ontwikkelingsgeschiedenis van 
varenplanten. Spreker draagt eenige der hoofduitkomsten 
voor van zijne nasporingen, welke hij door afbeeldingen 
toelicht, in de volgende bewoording: 

„Het hoofdvoorwerp dat tot het onderzoek gediend heeft, 
was een knolvormigen stam van Angiopteris, mij tot dat 
einde afgestaan door den heer pe vriese. Hierdoor had ik 
de welkome gelegenheid om de ontwikkelingswijze, zoowel 
van de hoofdas als van de nevenassen of appendiculaire 
organen op de volledigste wijze na te gaan. Tevens echter 
sloten zich aan dit onderzoek andere waarnemingen, be- 
treffende het’ maaksel en de ontwikkeling van andere va- 


(148 ) 


rens, — en het zal zoo aanstonds blijken, dat deze verge- 
lijking inderdaad tot merkwaardige uitkomsten heeft geleid. 
___Reeds uit een paar vroegere waarnemingen door BRONG= 
_NIART en door MEIJEN medegedeeld was het gebleken, dat 
__ deze klasse van varens zich door de onregelmatige ver- 
_strooijing der vaatbundels in den knolvormigen stam wee 
__gentlijk onderscheidt van het maaksel der overige varens, 
_ zoowel die met boomachtige als met kruidachtige vormen. 
_Ben nader onderzoek heeft mij geleerd dat deze onregelmatige 
__verstrooijing slechts schijnbaar is, en dat inderdaad alle - 
_ vaatbundels te zamen een net vormen, waarvan de mazen 
_ met parenchym zijn gevuld. Aan het boveneinde der 
hoofdas eindigt dit net in de teeltstreek, en het is hier, 
__en hier alleen dat de jeugdige weefsels ontstaan, waardoor 
__de stam niet alleen in de hoogte, maar ook in de dikte 
__ groeit. De knolvormige stam is namelijk eene onregelma- 
tige ellipsoïde, bestaande uit twee helften, waarvan de on- 
__derste opgehouden heeft te groeijen, terwijl in de bovenste - 
de cellen nog voortgaan zich te vergrooten en te verme- 
_nigvuldigen. Dit laatste geschiedt bepaaldelijk in de teelt- 
streek, en naarmate nu de stam ouder wordt, neemt ook 
_ de teeltstreek zelve in peripherischen omvang toe. en dit 
_ verklaart op de eenvoudigste wijze, hoe, in weerwil dat 
__hier-eene zuivere vegetatio terminalis bestaat, toch de knol 
_ vormige stam zulk een’ verbazenden omvang kan bereiken. 
_ Een tweede gevolg, hetwelk uit dat onderzoek voort- 
_ vloeide, was het feit, dat er tijdens het eerste tijdperk der 
nf Ee eeens eene splitsing der vaatbundels plaats grijpt, 


in dier voege, dat in de hoogere gedeelten des stams het 


3 getal der mazen, waaruit het vaatbundelnet bestaat, toe- 
k neemt. Hetzelfde geschiedt ook gedurende de ontwikke- 
A En van de rachis, zoowel de primaire als secondaire, en 

_ het is mij tevens gebleken, dat deze vaatbundel-splitsing 
Á _ hier geenzins alleen voorkomt, maar inderdaad een zeer 


1e 


PS 


(144 ) 


algemeen verschijnsel is, overal waar het parenchym zich 
zeer sterk ontwikkelt, gelijk b. v. in alle knolvormige sten- 
gelorganen, in vleezige vruchten enz. — Ook is het juist 
de sterke vermenigvuldiging van de parenchymateuse cel- 
len, waardoor de prosenchym-cellen, welke de vaatbundels 
zamenstellen, plaatselijk verdrongen worden, die als de oor- 
zaak van deze splitsing der vaatbundels, of liever van het 
toenemen van het getal hunner mazen moet worden be- 
schouwd. 

De gewigtigste gevolgtrekking echter uit dit onderzoek 
afgeleid, is, dat de zoo uiteenloopende maaksels van ver- 
schillende varens slechts ontwikkelingsvormen zijn, van 
eenen en denzelfden oorspronkelijken typus. 

Men kan vier hoofdvormen onderscheiden, namelijk : 

1°. zulke varens, als de Hymenophylleen en Ghleiche- 
niaceën die in hun’ dunnen onder de aarde voortkruipen- 
den stengel een’ enkelen centralen vaatbundel hebben; 

2°. varens, met een’ knolvormigen stam en verkorte ine 
ternodiën, welke een waar merg- en schorsparenchym be- 
zitten, van elkander gescheiden door netsgewijs vertakte 
__ vaatbundels; hiertoe behooren de geslachten Aspidium, Po- 
lypodium, enz; 

83°. die, waar, gelijk bij Angiopteris, netsgewijs verbon- 
den vaatbundels door het geheele parenchym verspreid zijn ; 
en eindelijk, 

4°, de Boomvarens, bij welke het middengedeelte van 
den stam uit een parenchymateus weefsel bestaat, waarin 
zich talrijke vaatbundels bevinden, die onderling netsgewijs 
verbonden zijn. De buitenste lagen bestaan uit eigendom- 
lijk gevormde bundels van prosenchymateuse cellen, waar- _ 
van het inwendige gedeelte grootendeels door zeer wijde 
gestreepte vaten wordt ingenomen. 

Bij naauwkeurige vergelijking nu van dit maaksel met _ 
dat van Angiopteris, blijkt, dat deze buitenste lagen niet 


8 


Ù 


begrenzen. 


(145 ) 


als de eigenlijke vaatbundels van den stam kunnen be- 
schouwd worden, maar dat elk hunner het met de hoofdas 
vergroeide benedeneinde eener rachis is, en dat derhalve de 
prosenchymeellen daarin geen houtcellen maar bastcellen 
zijn, terwijl het binnenste vaatweefsel de voortzetting uit- 


maakt van de vaatbundels der rachis. De ware hoofdas 


is het middengedeelte, gewoonlijk doch verkeerdelijk, 
merg genoemd, en waarvan het maaksel in de hoofdpunten 
geheel overeenstemt met dat van den knolvormigen stam 
van Angiopteris. 

Het is nu bekend, dat de as der varens haren oorsprong 
neemt uit het proëmbryon, dat het eerste voortbrengsel der 
kieming is. Gedurende het eerste tijdperk zijner ontwik- 
keling, vormt zich daarin slechts één centrale vaatbun- 
del. Bij de Hymenophylleën en Gleicheniaceën, blijft de 
ontwikkeling op dien eersten trap staan. Heeft er daar- 
entegen later eene overwegende vorming van parenchym 
plaats, waardoor de as inzonderheid in dikte toeneemt, dan 


splitst zich de primaire vaatbundel en allengs ontstaat daar 


uit een net van bundels, die een merg en schorsparenchym 


Dezen trap bereiken Aspidium enz. 
Gaat de vaatbundel-verdeeling in de teeltstreek dan nog 


_ verder voort, zoo ontstaat het maaksel dat wij bij Angi- 
__opteris aantreffen, en indien op een later tijdperk de cel- 
__vermenigvuldiging in de teeltstreek inzonderheid in de 
___ Yengte-rigting geschiedt, en tevens daarmede gepaard gaat 
eene vergroeijing van de benedeneinden der nevenassen met 
| de hoofdas, dan vormt zich allengs daaruit de stam van 
een boomvaren, 


Is deze beschouwing juist, dan is derhalve elke vorm 
slechts eene hoogere ontwikkeling van een’ vroegeren toe- 
_ stand, welke voor andere vormen de blijvende is, en zoude 
derhalve een boomvaren eerst de opvolgende phasen van een 


1e VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL Ì. 10 


( 146 ) 


Hymenophyllum, een Aspidium en eene Angiopteris moeten 
doorloopen, alvorens zich tot boomvaren te ontwikkelen. 
Ik mag het echter niet voor u verzwijgen, dat, hoewel 
zeer vele gronden, die ik hier kortheidshalve voorbij ga, 
voor deze beschouwingswijze kunnen worden aangevoerd, 
hare juistheid toch nog niet als boven allen twijfel verhe- 
ven kan geacht worden. Daartoe ontbreekt ons nog eene 
volledige ontwikkelings-geschiedenis der boomvarens. — Ik 
eindig met den wensch, „dat zij, die onder gunstige om- 
standigheden geplaatst zijn om zulk een onderzoek te on- 
dernemen, daarmede weldra de wetenschap mogen verrijken.” 


Na beiden sprekers dank gezegd te hebben voor hunne 
voordragten, opent de Voorzitter de discussie daarover, en 
zegt de heer miqver, dat bij de nasporingen, waarmede hij 
zich omtrent deze varens bezig hield, hem bleek, dat tot 
vaststelling der species, geen plantengeslacht zooveel moei- 
jelijkheid aanbiedt, als Axngdopteris. Wanneer men gedu- 
rende eenige jaren, zegt hij, levende voorwerpen gadeslaat, 
overtuigt men zich daarvan ligtelijk. De deelen, waarvan 
tot dusver hoofdzakelijk de soortkenmerken ontleend wer- 
den, nemen niet zeldzaam met ieder levensjaar der plant 
eene andere gedaante aan. Ziet men dit voorbij of verge- 
lijkt men alleen afgesneden deelen der frondes in de Her- 
baria, dan is de dwaling onvermijdelijk, en men zou van 
de bladen van hetzelfde individu, ja van de blaadjes van 
hetzelfde blad, soorten kunnen maken. 

De spreker wilde deze opmerking niet terughouden, daar 
de heer pe vrIesE van den vorm der blaadjes voor de be- 
paling der species gesproken had, zonder van de wijzigin= 
gen der vormen naar ontwikkeling en leeftijd te gewagen. 
Wijders staat de heer MmiqueL stil bij hetgeen door den 
heer HARTING over den bouw der varenstengels was voor- 


en Eee 7E 


Ov and 


he mnd 


nd nk 


en 


(147 ) 


gedragen. Zonder te willen onderzoeken of men hier vier 
onderscheidene typen kan aannemen, meent hij dat men 
bij de boomvarens een’ gesloten vaatring kan aannemen, 
die zich bij den oorsprong der peripherische bundels splitst, 
en zou daarom liever van splitsing spreken dan van anas- 
tomose. 

De heer pr vries zegt de opmerking van den heer 
MiqveL geheel te beamen: ook hij heéft zich van deze wij- 
ziging in vorm der bladen overtuigd; maar doet opmer- 
ken, dat hij ook aan den vorm geene uitsluitende waarde 
heeft gehecht, maar veeleer aan de structuur van het blad 
en aan afmetingen aandacht schonk. 

De heer miqveL antwoordt, dat de afmetingen in een 
tijdsverloop van twee jaren, somtijds in eene en dezelfde 
plant een verschil van de helft opleveren. — Ook die bij- 
zonderheden van de structuur, welke de heer pe vrrese be- 
doelt, geven twijfelachtige uitkomsten; de venae kunnen 
in het eene blaadje duidelijk, in het andere onmerkbaar 
zijn, en hare bifurcatie kan op verschillende wijze plaats 
grijpen. Hem is het voorbeeld bekend, dat men hierdoor 
verleid werd om twee bladen van dezelfde plant, tot twee 
verschillende soorten te brengen. 

De heer martine zegt ter beantwoording van den heer 


4 MIQUEL dat, zoover hij de gemaakte opmerking begrijpt, 
Ä hij niet inziet, hoe daaruit eene tegenwerping tegen de 
__door hem geuite denkbeelden kan geput worden. 


De heer MmiQveL zijne meening nader toelichtende, geeft 


__ ten slotte in bedenking of deze discussie, zonder specimina 
„i niet onverstaanbaar zal worden, en wenscht dat men, bij 
__ eene nadere gelegenheid, het welligt niet groote verschil 
van zienswijze aan natuurlijke objecten toetse. De heer 
HARTING beaamt dit voorstel, waarmede deze discussie eindigt. 


10* 


( 148 j 


De heer STARING verlangt de vergadering te onderhou- 
den over de gesteldheid van den bodem van het Haarlem- 
mermeer, waartoe het tegenwoordige oogenblik de meest 
gunstige gelegenheid tot onderzoek aanbiedt, — omdat de 
grond nog niet begroeid is. De ondergrond van het meer 
blijkt zand en wel zeezand te zijn; dit leeren de zeeschel- 
pen, die er in voorkomen, in grooten aantal maar niet van 
veel soorten, hoofdzakelijk toch behoorende tot Zrigonella 
piperita esn (Mya compressa ram). Deze mossel heeft ech- 
ter niet diep in het zand gehuisvest; bij eenige meerdere 
diepte, ontmoet men Cardium edule, C. rustieum en C. 
pectinatum, in grooten overvloed, vermengd met Zellina soli- 
dula en Liättorina littorea. Dit zeezand is hetzelfde als het 
heizand van den Amsterdamschen bodem, dat eene bank 
vormt onder geheel Noord-Holland; weshalve het geene 
bevreemding kan baren, dat het de ondergrond is van het 
Haarlemmermeer. — Op dit zeezand ligt in den bodem 
van het meer eene laag blaauwe klei, waarvan de dikte in 
het midden van de hoofdvaart omstreeks drie ellen be- 
draagt, maar westwaarts minder dik wordt, en eindelijk bij 
den ringdijk geheel ophoudt. — Het gemis van fossilien 
en het vermoedelijk zamenhangen van deze laag met die- 
gene, welke zich, in de nabijheid langs de oevers van den 
voormaligen Rijn uitstrekt, doet het zeer waarschijnlijk 
zijn, dat hier rivierklei voorhanden is. Ware het eene 
schor, gelijk dergelijke zich in Zeeland en elders vormen, 
dan zouden zeeschelpen er niet in ontbreken. Op deze klei 
evenwel en zelfs eenigermate in zijne bovenste laag ingedron- 
gen, vindt men hier, behalve andere zoetwater conchyliën, 
zeer menigvuldig, Anodonta intermedia en Mytilus edulis. 
Maar deze leefden hier niet in het tijdvak, gedurende het- 
welk de klei bezonken is geworden. Het zijn weekdieren, 
die thans nog levende in het meer voorkomen, en dus tot de 
nieuwste nog voortdurende periode behooren. — De geheele 


(149 ) 


bodem van het Haarlemmermeer is wijders bedekt met 
meermolm en veen, welke beide één’ en denzelfden plant- 
aardigen oorsprong hebben. De geheele oever van het meer 
bestaat uit veen. De kooi tegenover Haarlem, de Vennep, 
het» Lisserbroek, Abbenes bestaan uit veenlagen van drie 
en meer ellen dikte. Het is hoofdzakelijk laag veen, ont- 
staan uit waterplanten, waarop naderhand uit moeras- 
planten de bovenste lagen gevormd zijn. Hout vindt men 
daarin niet dan alleen elzen, wilgen en soortgelijke hout- 
gewassen, die op veengronden, zelfs tot eene aanmerkelijke 
dikte groeijen. 

Langs den westelijken oever evenwel, treft men ook het 
verschijnsel aan, dat zoo algemeen is bij onze hooge vee- 
nen en bij ondiepe lage veenen; het voorkomen, namelijk 
van boomstammen en stronken. Hier, even als elders, zijn 
die op de plaats zelve gegroeid, waar thans nog hunne 
wortels. in het zeezand voorkomen. De stammen, die de 
spreker heeft aangetroffen, waren allen nog van hunne 
stronken voorzien, blijkbaar met deze omgewaaid en 
ontworteld en liggende met het topeinde gerigt naar 
het N. W. Eiken is de hoofdzaak, gelijk elders in Hol- 
land, doch berkenbast komt er ook voor en een’ popu- 
lieren stronk meende de spreker nabij Hillegom te her- 
kennen. 

De oppervlakte van den grond, waarin hier deze boom- 
stronken geworteld staan, zal drie tot hoogstens vier el 


__ onder A. P. liggen, of onder den gemiddelden stand van 


de zee, 

Eindelijk moet er nog gewaagd worden van eenige 
gronden, nabij Sloterdijk en in de Spieringmeer, die 
met zand bedekt zijn, hetwelk op het veen higt. Men 
zou hier aan het onderschuiven van zandduinen den- 
ken, wanneer die in de nabijheid aanwezig waren, en 
wanneer er niet stellig verzekerd wierd, dat deze groote 


(150) 


hoeveelheid zand door menschen handen herwaarts over- 
gebragt is geworden, om vastheid te geven aan den zoo 
ligt wegslaanden meermolm. Men vindt dit zand dan ook 
niet anders dan langs den oever, en juist op plaatsen, 
waar zijn oorsprong uit zandstortingen zeer wel te ver- 
klaren is. 

Uit het bestaan van deze drie hoofdsoorten van gron- 
den, zeezand, klei (waarschijnlijk rivierklei) en veen, leidt 
de spreker, omtrent het ontstaan van den bodem van het 
Haarlemmermeer de volgende gevolgtrekkingen af: 

Door het zamenhangen van dit zeezand met datgene 
wat den ondergrond te Amsterdam en van geheel Noord- 
Holland, langs het Noord-Hollandsche kanaal althans, vormt, 
en tevens met den ondergrond van de duinen bij Haarlem, 
moet men vooronderstellen, dat deze geheele streek eenmaal 
met zeewater bedekt is geweest. En dat men hier aan de 
zee zelve, en niet aan eene binnenzee moet denken, althans 
aan eene zandbank, die regtstreeks met de zee in verband 
stond en nog niet overheerscht werd door Rijnwater, kan 
worden afgeleid uit het veelvuldig voorkomen van Cardium 
edule en andere zeeschelpen, welke men tegenwoordig nog 
op de naburige kusten, te Zandvoort en elders, aantreft. 
De boorput te Purmerende heeft, onder anderen, ook eene 
geheel gave schaal opgeleverd van Ostrea hippopus, die als 
een bewoner van de zee, en niet van brak water bekend 
staat. 

Wanneer men nu vooronderstelt dat de rij zeedvinen, die 
zich thans tot nabij den westelijken oever van het Haar- 
lemmermeer uitstrekken, in die tijden veel meer westelijk 
gelegen hebben, nabij de plaats waar zich thans de Bree- 
veertien bevindt b.v., dan is er overvloedig ruimte voorhan- 
den geweest, om het aanwezen van eene zee, tusschen deze 
duinen en de oostelijk hoog oprijzende diluviale gronden, 
aan te nemen. Zeer veel pleit er overigens, voor de voor- 


pen EEE EE Ee 


tanden iet Min oe hoeken ak Siren an nn 
« 


( 151) 


onderstelling, dat de duinen der Vlaamsche, Zeeuwsche en 
Hollandsche kusten, gevormd uit het zand, door de zee 
opgewoeld en door de winden te zamen gewaaid, niet ont- 
staan zijn op de plaats waar men ze thans aantreft. De 
gronden welke zij overdekken, en hunne eigenschap om, 
door de heerschende westelijke winden, altijd Oostwaarts 
voortbewogen te “worden, als ’t ware voort te rollen, tot 
zoolang (met tusschenkomst van den mensch) de plan- 
tengroei ze bevestigt, maken deze vooronderstelling bijna 
tot zekerheid. 

Bij dit langzaam voortrollen van de duinen naar het 
oosten toe, en bijeen daarmede gepaard gaande ontstaan van 
eene enkele zamenhangende dijk die, gelijk de historie zegt 
en de plaatselijke gesteldheid ten duidelijkste aantoont, ten 
langen leste één’, misschien meer Rijnarmen heeft gestopt, 
moest het zoetwater langzamerhand de overhand verkrijgen. 
De zee achter deze duinen gelegen, moest al meer en meer 
brak water worden en dus ongeschikt ter bewoning voor 
weekdieren van de groote zee. De schelpen, die in deze 
bovenlaag van het zeezand van het Haarlemmermeer en 
elders voorkomen, maken die praesumtie tot zekerheid, want 
hier verdwijnt Cardium edule dan ook genoegzaam en wordt, 
bijna uitsluitend, vervangen door F'rigonella piperita. 

… Findelijk kwam er bij het aanhoudend voortschuiven der 
duinen een tijd, waarin de Noordzee geheel en al van 
deze zeegolf wierd afgesneden. De Rijn bleef zich even- 


wel daarin ontlasten, veranderde het brakke water in ge- 


heel zoet water, en vond daar genoegzame rust, om zijne 
vette klei te laten bezinken. 

Men vindt dan ook het zand met brakwaterschelpen in 
het Haarlemmermeer overdekt door eene laag klei, die 
kenteekenen draagt van uit zoet water te zijn bezonken. 

Hoezeer een dergelijke zamenloop van omstandigheden 
den plantengroei bevordert, en welke verbazend groote hoe- 


(152) 


veelheden plantaardige stoffen er jaarlijks gevormd worden 
in ondiepe wateren als hier voorondersteld worden te heb- 
ben bestaan, weet een iegelijk, die zulks bij de monden 
onzer groote rivieren gezien heeft. Geen wonder alzoo dat 
zich, te beginnen langs de kanten, al zeer spoedig veen 
gevormd heeft; eerst het gewone riet, vervolgens de wel- 
bekende drijftillen of kraggen, gelijk men ze in Overijssel 
noemt, en daarna de steeds dikker en vaster wordende 
veenlaag. 

Gelijk overal, waar de mensch en vooral zijn weidend 
vee zulks niet belet, moest dit veen, zelfs toen het nog in 
den toestand van drijftil verkeerde, met houtgewas, Elzen, 
Saliv capraea en aurita en soortgelijken begroeijen, en 
daardoor welhaast zulk eene vastheid verkrijgen, dat de 
golfslag daarop niets meer vermogt, dat er geen veen weg- 
geslagen werd, maar dat dit al meer en meer de plassen 


vervulde en die landerijen geboren werden, waarop de - 


dorpen de Vennep, Beinsdorp, Burgeveen, kijk en Vijf- 
_ huizen ontstonden. 

Maar het ontstaan van die dorpen was sal de oorzaak 
waarom het veen niet verder in omvang toenam, en (wat, 
bij het onbewoond blijven dezer landen, voorzeker geschied 
zoude zijn) dat zulks niet eindelijk de geheele waterplas 
vervulde en tot één enkel groot laag veen vervormde, ge- 
lijk er hier te lande zoo vele veenen bestaan; een soort- 
gelijk veen als eenmaal het grootste gedeelte van de Zui- 
derzee heeft vervuld. 

Het bewoond worden eener landstreek heeft zeer spoedig 
het verdwijnen ten gevolge van het houtgewas. De men- 
schen vernielen dat tot eigen gebruik, als timmer- en 
brandhout, of steken de bosschen in brand, om ruimte 
voor landbouw en veehouderij te maken. Het vee zoekt 
zijn voedsel op de alzoo gevormde weiden, en bij voorkeur, 
het nieuw opslaande houtgewas afweidende, belet dit het 


(153 ) 


op nieuw aangroeijen. Daarenboven begon men hier al 
meer en meer te turven, en daarbij yeen in water te ver- 
anderen. Geen wonder, dat bij het wegraken van het be- 
schuttende struikgewas, bij het belemmeren van het verder 
aangroeijen in dikte der veenmassa door het jaarlijks af- 
weiden en afmaaijen der planten en bij het opzettelijk 
weggraven van het veen, geen wonder dat toen het water 
't weder van het land begon te winnen — en dat het 
Haarlemmermeer die # Waterwolf” wierd, welke den „ Hol- 
landschen Leeuw” dreigde te zullen overweldigen, maar welke 
op dit oogenblik zegevierend door den Nederlandschen 
Leeuw is overwonnen. 


De Voorzitter dankt den spreker voor de wijze, waarop 
hij een onderwerp van zoo gewigtig nationaal belang in 
deze zitting behandelde, en opent de beraadslaging daar- 
over, waarbij de heer vAN BREDA vraagt: waarom, zoo de’ 
boomstammen, welke men op den bodem van het Haarlem- 
mermeer vindt, door storm werden nedergeworpen, — gelijk 
de heer STARING vermoedt, er, blijkens de ondervinding 
van den heer VAN BREDA, — zoo vele omgeworpen stammen 
vlak bij hunne wortels liggen; hetgeen toch niet wel ge- 
schieden kan, omdat stormen nimmer boomstammen digt 


k bij hunne wortels af breken. 


De heer STARING antwoordt, dat hem dit verschijnsel zeer 


4 goed van elders, maar nog niet uit het Haarlemmermeer 
__ bekend was, dat hij hier de stammen allen met de wor- 
tels liggende heeft gevonden, dat hij er intusschen niet 


aan twijfelt dat ze aldus door den heer vAN BREDA ge- 


_ vonden zijn, en dat, daar zij in dergelijk geval niet kun- 
men afgewaaid wezen, het te vermoeden is, dat zij door 


de voormalige inwoners omgehouwen werden en aldus vlak 


(154) 


bij de wortels bleven liggen, terwijl de eene of andere oor- 
zaak het fijnkappen en het weghalen verhinderde. 


De heer w. vrorikK draagt een door hem gesteld levens- 
berigt voor van wijlen den heer A. NUMAN, rustend lid der 
Akademie. Op voorstel van den Voorzitter, en na zijne 
dankzegging voor de warme wijze, waarop de verdiensten 
van den waardigen- man gehuldigd werden, besluit de Aka- 
demie eenstemmig tot plaatsing van dat levensberigt in de 
Verslagen en Mededeelingen. 


De heer scnreceL biedt der Akademie twee brochuren 
aan, uitgegeven door den heer FRANS SCHLEGEL, Med. Doct. 
te Altenburg, ‘over Geister-Klopfen und Tischrucken en 
over Mechanismus des Tischruckens, waaromtrent hij in de 
volgende uiteenzetting treedt: 

1°. De beweging der tafel of andere voorwerpen, met 
welke men de proeven wil doen, is eene zuiver mechani- 
sche, zonder den invloed van electriciteit of magnetismus ; 
welke krachten, indien zij daarbij in werking waren, de 
voorwerpen wel konden electrisch maken, maar, zonder tus- 
schenkomst van een toestel, hetwelk de beweging bewerk- 
stelligt, geene beweging zouden kunnen voortbrengen; 

2°.-de beweging der voorwerpen ontstaat eerst, nadat 
de handen verdoofd zijn, door den ongelijken en onwille- 
_keurigen druk, welken zij in dien staat teweeg brengen; 

83°. deze drukking geschiedt bij regtsche menschen naar 
de regterzijde, bij linksche in de tegenovergestelde rigting. 

„Ik heb, zegt de spreker, gelijktijdig met mijn’ broeder, 
eene menigte proeven over die zaak in het werk gesteld, 
en zij hebben tot al dergelijke uitkomsten geleid. 

Deze onderzoekingen knoopende aan die, welke ik vroe- 


(155 ) 


ger over de zoogenaamde electrische biologie en het dierlijk 
magnetismus in het algemeen gedaan had, konden slechts 
de stelling, die ik steeds voor de eenig ware heb gehou- 
den, versterken, dat bij al deze proeven de woorden elec- 
triciteit en magnetismus op eene grove wijze misbruikt 
worden, en de daarbij plaats hebbende verschijnselen alle 
in het gebied der physiologie of ook der psychologie be- 
hooren, en alleen door deze verklaard kunnen worden. 

Zij berusten, volgens mijn inzien, allen op het verschijn- 
sel, dat, door de eene of andere mechanische werking, de 
werk- of zintuigen der menschen, gedeeltelijk of geheel, ín 
dien staat verplaatst worden, waar de willekeurige bewe- 
gingen geparalyseerd zijn of ophouden, en de onwillekeu- 
rige zich uiten, zoo als wij dit in droomen, bij sonnambulen, 
in den bewusteloozen staat bij ziekten enz. zien. 

Om zijn doel bij deze proeven, met meer zekerheid te 
bereiken, heeft men de fraaije woorden van electriciteit, 
magnetismus of allerlei andere middelen te baat genomen, 
ten einde den moreelen invloed, dien men op de groote 
menigte der ligtgeloovigen wil uitoefenen, te verhoogen; 
niet berekenende, dat juist al de verschijnselen, welke bij 
proeven van dien aard te voorschijn komen, in het geheel 
niet passen op die, welke bovengenoemde natuurkrachten 
vertoonen. Want de woorden electriciteit, magnetismus, 
galvanismus hebben voor den man der wetenschap eene 
bepaalde beteekenis, en zoo lang hij niet, door wetenschap- 
pelijke proeven, eene wijziging van diergelijke krachten, 
door het dierlijk ligchaam voortgebragt, kan aantoonen, 
moet hij ook aarzelen, haar afzonderlijk bestaan aan te 
nemen. Deed hij dit, zoo zoude hij ook aan de werking 
van dit dierlijk magnetismus moeten toeschrijven het gezag, 
hetgeen de verschillende menschen of dieren over elkander 
uitoefenen, en den dierentemmer in de rij der magnetiseu- 


__ ren plaatsen. 


(256) 


Wanneer ik overdenk, hetgeen in de laatste maanden 
over den tafeldans gesproken en geschreven is; wanneer ik 
naga, hoe men van alle zijden spreekt over de noodzake- 
lijkheid van het vormen eener keten bij dit spel van elec- 
trische en magnetische krachten, welke die uitwerking moe- 
ten voortbrengen; hoe eene menigte mannen van naam, ja 
van grooten naam in de wetenschap, en wat meer is, be- 
roemde physiologen, electriciteit of zelfs de zoogenaamde 
leer van het dierlijk magnetismus bij dit spel in toepas- 
sing brengen, dan dringt zich onwillekeurig de vraag op, 
of wij inderdaad wel zulke groote vorderingen in de ver- 
spreiding der wetenschap hebben gemaakt, als men geneigd 
is te gelooven. Het is mij, als of de tijden van MESMER en 
__GAGLIOSTRO op nieuw herleefden, alsof de groote FRANKLIN 
met zijn, aan de Fransche Akademie over het dierlijk 
magnetismus, gedaan verslag niet had bestaan; en ik, die 
twee maanden vroeger, de onderzoeking van bovengenoemde 
verschijnselen voor de Akademie evenmin waardig had ge- 
acht, als die over het perpetuum mobile of de quadratuur 
des cirkels, voel mij, na hetgeen ik zag gebeuren, gedron- 
gen, de Akademie uit te noodigen, hare meening te willen 
openbaren omtrent zaken, die de wereld zoo zeer bezig 
houden, en tot nog toe geene andere uitkomsten hadden, 
dan verwarde begrippen te verspreiden, het menschelijk 
verstand met duisternis te omsluijeren, en het bijgeloof te 
bevorderen, door op geheimzinnige krachten te wijzen, 
welke, volgens ons inzien, bij het licht der wetenschap, 
verbleeken.” 


De Voorzitter, de discussie over het voorstel van den 
heer SCHLEGEL openende, vraagt of de Akademie verlangt 
__dat eene Commissie benoemd worde, ten einde haar van 
voorlichting te dienen, en de punten van beraadslaging 
vast te stellen, voor eene volgende, daartoe beschreven 


(157 ) 


vergadering, dan wel of zij wil volstaan met eene eenvou- 
dige adhaesie aan al hetgeen door den heer senreeer werd 
in het midden gebragt. Na eene korte wisseling van ge- 
dachten, waaraan de heeren STAMKART, G. J. MULDER, de 
Voorzitter en Secretaris deel nemen, blijkt het eenstemmig 
gevoelen der vergadering te wezen, dat de Akademie zich 
behoort te bepalen tot het hechten harer onvoorwaardelijke 
goedkeuring aan al hetgeen over dit zoo veel besproken 
onderwerp, door haar medelid heden werd gezegd, waarmede 
ook hare overtuiging daaromtrent is kenbaar gemaakt. 
Bij de laatste omvraag, rigt de heer MATTHES, in naam 


van een der executeuren der nalatenschap van wijlen den 


heer moeurT, tot den Voorzitter het verzoek om inlichting 
omtrent het tegenwoordig standpunt der uitkeering van het 
legaat, vroeger aan het Instituut vermaakt, en heden nog 
onder bewaring der Akademie gebleven. 

De Voorzitter verwijst den heer MATTHES tot hetgeen 
daaromtrent in de gedrukte processen-verbaal der buiten- 
gewone vergaderingen van de Akademie voorkomt, als ook 
tot de zinsnede daaromtrent in het jongst algemeen ver- 
slag der Akademie, waaruit genoegzaam van hare bereid- 
vaardigheid tot uitkeering blijkt, zoodra slechts haar daartoe 
de magt gegeven worde. 

De heer MArrues zegt den Voorzitter voor zijne inlich- 
ting dank. 

___ Niemand heeft iets verder voor te stellen en de verga- 
dering wordt gesloten. 


BOEKGESCHENKEN, ONTVANGEN DOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN WETENSCHAPPEN, INGEBRAGT IN DE VERGADERING VAN 
28 MEI 1853. 


HOLLAND. 


Nederlandsch Weekblad voor Geneeskundigen, derde jaargang. Maart, 
April en Mei 1853. 8°. 

Mededeelingen en berigten van de Geldersche maatschappij van Land- 
bouw over 1853. N°. 1. 8°. 

Ge J. VERDAM. De fatis Academiae Lugduno-Batavae, anno MDCCCLII=— 
MDCCCLII, Narratio. 1853. 8°. 

C. G. COBET. Commentatio de emendanda ratione grammaticae graecae 
1850. 42, 

G. F.W. BAEHR. Notice sur le mouvement du pendule ayant égard à la 
rotation de la terre. 


OOST-INDIË. 


P. BLEEKER. Nalezingen op de Ichthyologie van Japan. Bat. 1858. 4°. 
Derde bijdrage tot de kennis der Ichthyologische Fauna 


van Amboina. 8°. 


Bijdrage tot de kennis der Ichthyologische Fauna van 
Ternate. 8°, 


BELGIE. 


Bulletin de l'Académie Royale de Médécine de Belgique. 1852—1853. 
Tom. XIL N°. 5, 6. 82°, 


FRANKRIJK. 


Mémoires de la Societé des Sciences Naturelles de Cherbourg. Tom. I. 
le Livr. 1852. 8°, dek 

Lecture littérale des Hieroglyphes et des Cunéiformes par l'auteur de 

la Daectylologie. Paris, 1853. 4°. 


(159) 


ITALIË. 


Atti dell’ Accademia pontificia de nuovi Lincei. Anno V. Sessione IT 
del 22 Febbrajo 1852, Roma. 4°, 


GROOT-BRITTANJE. 


Ô T, HORSFIELD. Plantae Javanicae rariores, descriptae iconibusque illus- 
___tratae, London 18381852, folio. 


AMERIKA, 


__W. F. H. MORTON. Statements supported by evidence, on his claim to the 
__diseovery of the anaesthetic properties of ether. Washington, 1853. 8°, 
ik Thirty-second congress first session Report on w. F. n. MORTON's sul- 
phuric ether 1852. 8°, 


STATE OF NEW-YORK. 


E Senate Documents. Vol. I. II. III. N29, 1—97, Albany 1851. 8°. 
3 N°. 1-98. _ 1852. 8°. 
_ Assembly Documents. Vol. IVI. N°. 1159. 1851. 82, 
: Vol. I-VII.N®, 1129. „ 1852, 8°. 
Fifth annual Report. On the condition of the State cabinet of Natural 
__ History. Albany, 1852, 8°, 
‚ Sixth annual Report. On the Condition of the State cabinet of Natural 
___History. Albany, 1853. 8°. 
_ Annual Report of the State Normal School of the State of New York. 
____Albany, 1853. 8°, 
 Sixty-fifth Annual Report of the Regents of the University of the State 
of New-York, 1852, 8°. 


DUITSCHLAND. 


_ Abhandlungen der Philosoph-Philolog. Classe der Koeniglich Bayeri- 
schen Akademie der Wissenschaften. Band VII. le Abtheiling. Mun- 
chen, 1853. 4. 

_ Afrika vor der Entdeekungen der Portugiesen. Fest-rede von FRIEDRIK 
___ KUNSTMAN. Munchen, 1853. 4°. 

_ Verhandlungen des Naturhistorischen Vereines der Preussischen Rhein- 
_  Jande und Westphalens. Zehnter Jahrgang, erstes heft. Bonn. 1853. 8°, 
J.G, MH. SWELLENGREBBEL. Neun Verschiedene Coordinaten-systeme, im 
â Susammenhang untersucht, Bonn, 1853. 4°, 

 Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Math. 
Naturwissensch. Classe. Band III, 2 liefering, Band IV, 2 lief. folio. 


DS 


( 160 ) 


Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie Math.-Naturwissenschaft- 
liche Classe. Jahrgang 1852. Band VIII, Heft 4 en 5. Band IX, Heft 
l en 2. 8°, 

der Kaiserliche Akademie Phil.-Hist. Classe. Jahrgang 
1852. Band VIII, Heft 4 en 5. Band IX, Heft 1 en 2. S°. 

Archiv für Kunde Österreichischer Geschichts-Quellen. Band VIII. 
IL. II. Wien, 1852, 8°. 

Fontes rerum Austriacarum, Österreichische Geschichts-Quellen. Band 
V. Ze Abtheilung. Wien, 1852. 

Die Feierliche Sitzung der Kaiserl. Akademie der Wissenschaften. 
Wien, 1852, 8°, 

Verzeichniss der im Buchhandel befindlichen Druckschriften der Kais. 
Akademie der Wisschensch. in Wien. 1852. 8°. 

Notiezenblatt 1852. N°, 11-24, 8°, 

Almanach der Kaisl. Akademie der niisebsahe 3e Jahrg. 1853. 8°. 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 2fsten SEPTEMBER 4855, 


ie 4 


Tegenwoordig, de Heeren: 3. VAN GEUNS, P. HARTING, 
A. S. RUED, J. P. DELPRAT, H. SCHLEGEL, A. A. SEBASTIAN, 
C‚J. MATTHES, J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK,F. J. STAMKART, 
D. J. STORM BUYSING, F. W. CONRAD, W. H. DE VRIESE, G. E. V. 


SCHNEEVOOGT, F. DOZY, W. VROLIK, P. J.J, DE FREMERY, J.C, RIJK, 
R. VAN REES, J. G. S, VAN BREDA, 


De Voorzitter opent de vergadering en berigt dat, we- 
gens de vaststelling van het proces-verbaal der gewone 
vergadering van den 2Ssten Mei jl. in de buitengewone 
vergadering gehouden den 25sten Julij j.l. geen  proces- 
verbaal in deze vergadering te lezen valt. 

Gelezen een brief van den Heer srorm BuysiNG, gedag- 
_ teekend Delft den 24sten Augustus 1853, die zich, wegens 
___onverwachte bezigheden, over het niet vervullen zijner 
___spreekbeurt op heden, verontschuldigt. Aangenomen voor 


berigt met uitdrukking van den wensch, dat de vervulling 
later zal mogen geschieden. 


Gelezen brieven van de Heeren GLAVIMANS, G, J. MULDER, 
3. HALBERTSMA en CL. MULDER, strekkende tot verontschul- 


diging over het niet bijwonen dezer vergadering. Aange- 
nomen voor berigt. 


Ei Gelezen brieven van dankzegging voor ontvangen boek- 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL I. 1 


Je 


(162) 


geschenken: van zijne Koninklijke Hoogheid PRINS HENDRIK 
der Nederlanden ('s Gravenhage 19 Augustus 1853), van 
“JOHN J. BRUNETT, Secretaris der Linnean Society (London, 
Dec. 10, 1852), van TH. LACORDAIRE, Secretaris van de 
Société Royale des Sciences de Liège (Liège 25 Julij 1853). 
Aangenomen voor berigt. 

Gelezen brieven ten geleide van der Akademie aange- 
boden boekgeschenken; 1°. van den Heer WieDMANN, Bi- 
bliothecaris van de Académie Royale des Sciences en Ba- 
vière (Munchen 27 Julij 1853); 2°. w. BRAUMULLER, Buch- 
handler des K.K. Hofes und der K. Akad. der Wissensch. 
zu Wien, (22 Julij 1853); 83° corerrert, Secretaris der 
Schlesische Gesellschaft fur Vaterlandische Kultur (Breslau 
16 Julij 1853) ; 4°. HAUSMANN, Secretaris d, Konigl. Societät 
der Wissenschaften zu Göttingen (Göttingen 7 Julij 1853); 
5°, LACORDAIRE, Secretaris van de Société Royale des 
Sciences te Luik (Luik 25 Julij 1853); 6°. Buper, Se- 
cretaris van het Naturhistorische Verein der Preussischen 
Rheinlande u. Westphalen (Bonn 10 Aug. 1853); 7% 
Minister van Binnenlandsche Zaken in Nederland ('s Gra- 
venhage 14 Sept. 1853); 8°. Minister van Binnenlandsche 
Zaken in België (Brussel 10 Aug. 1853); 9°. p. HARTING 
(Utrecht 25 Aug. 1853); 10°. e. mers (Rotterdam 1 Aug. 
1853); aL. MULDER (Groningen 28 September 1853). 

Wordt tot schriftelijke dankzegging en tot plaatsing der 
boekwerken in de bibliotheek besloten. 

Gelezen een brief van den Heer JOHN LE CONTE, Corr. 
Sec. Acad. Nat. Sciences te Philadelphia (2 September 
1858) waarin om toezending verzocht wordt der Nieuwe Ver- 
handelingen en der Derde Reeks van de Verhandelingen der 
le Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, als 
ook der werken van de Akademie in ruil voor hetgeen de 
Academy of Natural Sciences te Philadelphia uitgegeven 
heeft of nog zal uitgeven. Wordt tot de verlangde toe- 


( 163 ) 


zending besloten, voor zoo verre de in het magazijn der 
Akademie aanwezige boekwerken strekken, 


De Secretaris berigt, onder dagteekening van Amster- 
dam den 7den Augustus 1853, van den Heer mioveL ont- 
vangen te hebben eene reeks tabellen van psychrometrische 
waarnemingen, in den loop van het jaar 1852, te Para- 
maribo geschied door den Heer pumortier. Zij werden 
door hem den Heer STAMKART ter hand gesteld, bij wien 
ook de vroeger ontvangen tabellen berusten. Uit het schrif- 
telijk overgelegd „bewijs van ontvangst van den Heer 
STAMKART blijkt, dat de tegenwoordige door den Heer pu- 
MORTIER ovêrgezonden tabellen, op eene andere wijze in- 
gerigt zijn dan de vroegere. Zij bevatten voor elke maand 
drie maxima en drie minima van vochtigheid en van tem- 
peratuur, voor een morgen-, een middag- en een avonduur, 
en” nog eenmaal ’s maands een’ gemiddelden grootsten en 
eenmaal een’ gemiddelden kleinsten vochtigheidstoestand 
en temperatuur van eenen dag, telkens met bijvoeging van 
daarbij plaats hebbende luchtgesteldheid en windrigting. 
De vochtigheid wordt aangegeven volgens den hygrometer 
van AUGUST en volgens dien van paniërs. Verder bevatten 


__ de tabellen nog de opgave van de hoeveelheid regen, die 
in elke maand gevallen is,en van het maximum van water, 


dat in één etmaal verzameld is geworden. 


__ Ofschoon in de meteorologie het een hoofdvereischte is, 


zooveel mogelijk onafgebroken naar een standvastig. plan 
te werk te gaan, en deze tabellen van den Heer DUMORTIER 
geen geheel vormen met de voorgaande, gelooft de Heer 
STAMKART echter de opname ook dezer tabellen aan de 
Akademie te mogen voorstellen, omdat zij een goed over- 


_ zigt geven van de aanmerkelijke veranderingen, die er in 
__den vochtigheidstoestand te Suriname plaats hebben. Re- 


8 


( 164 j 


gelmatige opteekeningen op vaste uren des daags, blijven 
daarbij echter wenschelijk; hetgeen te minder zwarigheid 
voor den Heer pumortier ziju kan, van wiens werkzaam- 
heid deze tabellen een nieuw bewijs opleveren, omdat de 
maxima en minima van vochtigheid niet wel kunnen waar- 
genomen worden, zonder eene gestadige opmerkzaamheid 
op de aanwijzing der werktuigen. Ofschoon de barometer 
weinig te Suriname verandert, komt toch ook de optee= 
kening van dat werktuig wenschelijk voor. à î 

De Akademie zegt den Heer STAMKART dank voor zijn 
verslag. Zij besluit tot het in dank opnemen dezer ta- 
bellen in hare werken, als ook tot het schriftelijk me- 
dedeelen der voorgedragen opmerkingen aan ‚den Heer 
DUMORTIER. 


Gelezen een brief van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken ('s Gravenhage den Q2den September 1858) met de 
volgende bijlagen: 1°. een brief van de Heeren C. HARTSEN 
en K. A. BIENFAIT, in naam eener Commissie uit: de Am- 
sterdamsche reederijen, met. daarbij behoorend adres; 2° 
een brief van den Minister van Koloniën (gedagteekend 
‘s Gravenhage 17 Junij 1853); 8°. een brief van den Mi- 
nister van Koloniën (gedagteekend ’s Gravenhage den 5den 
Julij 18538) met daarbij behoorende brochure onder den 
titel van Oorzaken en Gevolgen van Brand in ladingen op 
zee, in verband met het. verbranden der schepen: KONING 
WILLEM ÍT, LAURA en ADELE en WENA, in het jaar 1852; 
4. een brief van den Mínister van Koloniën ('s Graven- 
hage den Iden Augustus 1853) met daarbij behoorend _ 
schrijven van de Directie der Nederlandsche Handel- 
Maatschappij (Amsterdam 28 Julij 1858); 5°. een adres 
van L. C. TEN BRUMMELEN (Goes 15 Junij 1853). 

De brief van den Minister van Binnenlandsche Zaken 
('s Gravenhage 2 September 1853) luidt: dat de Heeren 


( 165 ) 


GEBROEDERS HARTSEN met een aantal andere reeders te Am- 
sterdam zich, bij een adres van Mei j.l. tot zijne Excell. 
gemeld hebben, vragende dat van regeringswege een we= 
tenschappelijk onderzoek worde ingesteld naar de artikelen 


van verspreiding naar Oost-Indië, welke, onder zekere 


omstandigheden, voor zelfontbranding vatbaar zijn, en tot 
het vaststellen van wettelijke bepalingen ter wegneming 
der bij het vervoer van die artikelen veroorzaakte gevaren 
voor de veiligheid van lading en schip. Onder vermelding 
der bovengenoemde bijlagen verzoekt de Minister der Aka- 
demie van Wetenschappen, omtrent dit onderwerp haar 
advys te willen mededeelen, met terugzending der hier- 
boven vermelde stukken. 

De Secretaris deelt mede, dat hij, na ontvangst dezer 
ministeriële aanschrijving met hare bijlagen, ten einde niet 
verloren te doen gaan den tijd, tusschen haren ontvangst 
en de vergadering, waarop zij, volgens het Reglement van 


E Orde ter tafel moet komen, na bekomen magtiging van 
den Voorzitter, den Minister den 5den Sept. j.l. om toe- 
zending heeft verzocht der lijsten, waarvan melding ge- 


schiedt in den brief der Nederlandsche Handel-Maatschappij. 


4 Zijne Excellentie heeft, blijkens schrijven van den 7den 
__ Sept. j.l. de toezending daarvan toegezegd, waartoe aan 


schrijving geschied is aan de Nederlandsche. Handel- 
Maatschappij en aan het Departement van Koloniën. De 
Secretaris ontving later twee brieven van den Minister 


__van Binnenlandsche Zaken, beiden gedagteekend den 23sten 


Sept, ten geleide van twee lijsten der goederen, die ge- 
woonlijk naar Oost-Indië verscheept worden. Zij worden 
met de verdere stukken overgelegd. 

De vergadering besluit met eene meerderheid van vijftien 
tegen drie stemmen *), dat de brief van den Minister 


di di 


%) Een der leden had tijdelijk de vergadering verlaten. 


( 166 ) 


met zijne bijlagen, en met de beide hierboven genoemde 
lijsten in handen zal gesteld worden eener Commissie van 
drie leden met beleefd verzoek, om zoo mogelijk daarop 
in de volgende gewone vergadering te dienen van ontwerp- 
antwoord. Bij volstrekte meerderheid van stemmen worden 
tot leden dezer Commissie benoemd de Heeren 6. 5, MULDER, 
J. CG, RIJK, A. H. VAN DER BOON MESCH. De Heer risk, ter 
vergadering tegenwoordig, verklaart zich bereid om deel 
aan de werkzaamheden dezer Commissie te nemen. Aan de 
beide overige leden zal schriftelijk kennis hunner benoe- 
ming gegeven worden. | | 


Door den Secretaris worden ingebragt drie verhande- 
lingen, ingezonden ter plaatsing in de Verslagen «en Me- 


dedeelingen der Akademie: 1°. van den Heer cr. MULDER, 


buitengewoon lid der Akademie, Mededeeling over het fossiel 
gewoon Hert (Cervus Elaphus HFossilis cuv) opgedolven 
te Schildwolde; 2°, van den Heer N. MEURSINGE, Aantee- 
keningen over de natuurlijke geschiedenis van het eiland 
Rottwm, en opgave der dieren van het eiland Ameland; 
83°. van den Heer 3. Pp. KROS, Enwmeratio plantarum én 
Insula Ameland Crescentium. Wordt besloten al deze stuk- 
ken ín handen te stellen der Commissie van redactie voor 
de Verslagen en Mededeelingen. 


“De Heer STAMKART leest uit eigen naam en uit dien 
van de Heeren CONRAD en HARTING een verslag voor over 
het voorstel van den Heer HARTING, geschied in de verga- 
dering van den 26sten Februarij j.l. 1°. tot het beramen van 
een plan, om door waarnemingen, gedurende eene lange 
reeks van jaren voortgezet, met zekerheid uit te maken, 
of de bodem van ons vaderland thans nog daalt, en zoo 


RE nde de ra ar ni ien ln MC tent 


Ee Li, 


( 167 ) 


ja, hoe groot die daling in een gegeven tijdsbestek is; 
2°, om der Akademie te dienen van voorlichting en raad 
op het voorstel, om nu door de Akademie te doen afwer- 
ken de taak, waarmede ALEwiJN vroeger een’ aanvang heeft 
gemaakt, namelijk de geheele berekening van al de waar- 
nemingen, aan het waterkantoor te Amsterdam verrigt 
sedert 1700, en welke reeks derhalve meer dan anderhalve 
eeuw omvat, om aldus tot eene juistere kennis te geraken 
van de veranderingen, welke in de hoogte van het IJ, in 
verhouding tot het nulpunt der Amsterdamsche peilschaal 
zijn ontstaan. 

Twee middelen worden in het verslag opgenoemd, om 
in het vervolg van tijd over eene daling van den bodem 
te oordeelen, namelijk: 1°. het vergelijken van meerdere 
vaste punten, zoo nabij mogelijk bij de zee gelegen, door 
middel van waterpassingen, met punten meer landwaarts 
in, op of bij de grenzen van Duitschland en België ge- 
legen; 2° het vergelijken van de hoogte dierzelfde punten 
aan de kusten der zee, met de gemiddelde hoogte van het 
oppervlak des waters. 

Naar aanleiding der gevolgtrekkingen, welke Heeren ver- 
slaggevers daaruit afleiden, stellen zij de volgende middelen 
voor, waardoor de vraag omtrent de daling van den bodem, 
voor het vervolg zoude kunnen opgelost worden: 1° Het 
stellen van meerdere wel bevestigde merkteekens in daartoe 


__geschikte gebouwen, die op stevige fondamenten rusten, 


of wel, indien de kosten niet te aanmerkelijk zijn, opzet- 
telijk daartoe ingerigte merkteekens, die dan op diep genoeg 
tot den vasten bodem reikende fondamenten behoorden 
gevestigd te worden; 2°, het verbinden onderling van deze 
merkteekens door middel van waterpassingen, met alle 
bereikbare naauwkeurigheid; 8”. het herhalen dezer water- 
passingen na ruime tijdsverloopen bijv. van 20 of 25 jaren. 

Omtrent het tweede gedeelte der lastgeving van de Aka- 


( 168 ) 


demie, is de Commissie van oordeel, dat eene dergelijke af- 


werking der berekeningen allezins wenschelijk is,en ten sterkste _ 


moet worden aangeraden. Zij stelt te dien opzigte voor, dat 
de berekeningen naar hetzelfde plan worden uitgevoerd, als 
in het eerste gedeelte van het verslag is ontwikkeld, en wel 
in deze volgorde, te weten: dat eerst, met de vroegste waar- 
nemingen te beginnen, drie achtereenvolgende jaren worden 


afgewerkt, waarbij de gemiddelde hoogte van het water en_ 


de wetten van rijzing en daling gemiddeld gevonden Wor- 
den. Dat daarop 19 jaren stent het eerste jaar wor- 
den overgeslagen en weder drie jaren van waarnemingen 
worden bewerkt, en aldus worde voortgegaan, telkens met 
overspringing van 19 jaren. Dat daarna weder een drie- 
tal jaren, volgende op de drie eerste jaren, gekozen wor- 
den ter bewerking, en. dat aldus worde voortgegaan tot 
de geheele afwerking toe. Op deze wijze mag men  ver- 
wachten in den kortsten tijd aanwijzingen te erlangen, om- 
trent de vraag, of de bodem van ons land nu nog in eenen 
staat van daling verkeert, terwijl ook de knie ver- 
andering in den vorm onzer kusten en zeegaten door de 
berekeningen welligt duidelijker kan worden, waaruit dan 
vermoedelijk nuttige aanwijzingen te erlangen zijn. Tot 
het uitvoeren dezer berekeningen zal het noodig zijn in de 
eerste plaats, dat er eenige rekenaars gevonden worden, twee 
of liefst vier, die, tegen eene vaste belooning, de bereke- 
ningen uitvoeren, derwijze, dat zij elkander controleren. 
Voorts dat de Akademie eene Commissie benoeme, om die 
berekeningen te besturen en om de uitkomsten op te ma- 
ken of te berekenen daar, waar hiertoe de kennis der theo- 
rie gevorderd wordt, hetgeen door geene gewone rekenaars 
kan geschieden. 

De Voorzitter dankt de verslaggevers voor de zorg en 
moeite aan dit gewigtig onderwerp besteed, en opent de be- 
raadslagingen over de conclusie van het verslag, waarbij de 


nn den enn aes ce keen dn vin en Ee te 


oen Er er 


N= 


( 169 ) 


Heer STAMKART doet witkomen, dat de Commissie niet heeft 
voorgesteld, dat dadelijk aan de zaak uitvoering worde ge- 
geven, maar dat zij de benoeming eener Commissie vol- 
doende acht, die der Akademie later zal dienen van raad, 
omtrent de wijze van uitvoering, zoo althans de Akademie 
zich met de in het rapport voorgedragen middelen kan ver- 
eenigen. Na eenige wisseling van denkbeelden waaraan de 
H.H. HARTING, CONRAD eu VAN REES deel nemen, wordt bij 
stemming besloten, dat de Akademie met ke verdere behan- 
deling der zaak zal voortgaan. 


De door de Commissie voorgestelde middelen komen als 
nu in beraadslaging. De Heer VAN BREDA vraagt eenige 
inlichtingen over de uitdrukking woor-kistorische tijden in 
het voorgelezen verslag, en wenscht te weten, of men hier- 
door verstaat, dat toen de bodem ook gedaald is. — Dit 
ware echter onjuist, daar de bodem toen zeker gerezen is. 
De Heer uaARTING zegt, dat afwisselend voorzeker rijzing en 
daling geschied zijn, en dat zulks geheel van het tijdperk 
afhangt. Op de vraag van den Heer VAN BREDA naar de 
bewijzen eener geschiede daling, ontstaat over de bewijs- 
gronden, welke de geologie voor en tegen deze stelling aan- 
biedt, eene wetenschappelijke discussie tusschen de H. H. van 
__ BREDA en HARTING, Als motie van orde, waarmede de Ver= 
E gadering zich vereenigt, stelt de Heer vAN rees voor, dat 
de beraadslaging niet over eene enkele zinsnede van het 
_ verslag voortga, maar terugkeere op het terrein, waarop zij 
__behoort, namelijk de vraag, of de Akademie de middelen, - 
___door de Commissie vases als doeltreffende erkent. 
Á Hierover ontstaat eene wisseling van gedachten, waaraan de 
__ H.H. risk, sroRM BUYSING, CONRAD, STAMKART, DELPRAT €D 
_ HARTING deel nemen, waarbij ter sprake komen de plaatsing 
der merkteekens, de moeijelijkheid der waterpassing en der 


(170) 


verbindingen van haar met de eilanden in de Zuiderzee, de 
bepaling, wat men onder vasten bodem te verstaan hebbe, 
de weinige kansen om tot volkomen zekerheid te geraken 
enz. Na het sluiten der beraadslaging verlangt de Voor- 
zitter, dat de Akademie zich verklare omtrent de vraag, of 
zij de door de Commissie voorgestelde maatregelen in die 
mate doeltreffende acht, dat de wijze van uitvoering daar- 
van nader in overweging kan worden genomen. 

De Akademie beantwoordt deze vraag bevestigend met 
eene meerderheid van 15 tegen 4 stemmen, en besluit dus 
tot het benoemen eener Commissie, die haar zal dienen van 
berigt, voorlichting en raad, omtrent de wijze, waarop de 
door de Commissie voorgedragen middelen kunnen worden 
ten uitvoer gebragt. De Voorzitter verzoekt de leden, die 
heden de Akademie hebben voorgelicht, zich ook nu weder 
te willen belasten met de aanbieding der tot de uitvoering 
gevorderde voorstellen. De Heeren GONRAD en STAMKART 
verklaren zich daartoe bereid. De Heer HARTING veront- 
schuldigt zich van het lidmaatschap, vermits de nu gevor- 
derde werkzaamheid niet behoort tot den kring, waarin hij 
zich beweegt. In zijne plaats wordt, met volstrekte meer- 
derheid van stemmen, de Heer peLPrAT benoemd, die zich 
deze benoeming laat welgevallen. 

Wordt besloten tot drukken van het Verslag der Com- 
missie in de Verslagen en Mededeelingen. 


De Heer STAMKART zegt, dat zijne werkzaamheden bij de 
bovengenoemde Commissie hem tot eenige nasporingen 
geleid hebben over Aet berekenen der gemiddelde water- 
hoogte en der watergetijdvn, uit eene reeks van waarnemin= 
gen. Hi biedt de uitkomst daarvan, onder bovengenoemden 
titel der Akademie ter plaatsing in hare werken aan. De 
daarover als nu aangeboden verhandeling wordt in handen 


(vir j 


gesteld der H.H. vAN rees en MATTHES met beleefd verzoek 
om, omtrent hare plaatsing in de werken der Akademie in de 
volgende vergadering te dienen van voorlichting en raad. 


De Voorzitter zich gereed makende tot het vervullen 
zijner spreekbeurt, verzoekt den Heer risk, gedurende dien 
tijd, zije plaats te willen innemen. Daarna spreekt de 
Heer VAN GEUNS over eene eigenaardige ontaarding in de 
long-zelfstandigheid, welke hij als ware verbeening van het 
longweefsel meent te mogen beschouwen. Hij stelt zich 
voor, daarover nader eene verhandeling aan de Akademie 
te zullen aanbieden, en treedt voorloopig in eene uiteen- 
zetting van de daartoe strekkende waarneming, welke hij 
met voorwerpen en verschillende afbeeldingen toelicht. Na 
de ziekte-geschiedenis zelve, geeft hij eene naauwkeurige 
beschrijving van de door hem waargenomen ontaarding, zoo- 
wel, wat haar uitwendig aanzien, als wat het fijnere mi- 
kroskopisch onderzoek betreft, en wijst hij ten slotte op 
hetgeen daarover bij vroegere schrijvers voorkomt, waaruit 
de zeldzaamheid dezer ontaarding en hare belangrijkheid 
nader blijkt, 

De Heer rijk zegt den spreker dank voor zijne belang- 
rijke bijdrage, en ruimt hem weder den Voorzitters-zetel 
in, waarna eene korte wisseling van gedachten tusschen den 
__speker en den Heer SCHROEDER VAN DER KOLK ontstaaat over 
_ den aard dezer verbeening, welke den Heer VAN DER KOLK 
_ bij den mensch onbekend was, terwijl hij daarvan slechts 
enkele malen sporen vond bij de runderen, in eene ver- 
beende vomica. Hij beschouwt de verbeening als geschied 
__ in het interlobulair weefsel. 


Bg 


De Heer sEBASTIAN spreekt, ter vervulling zijner spreek- 


(172) 


beurt over de ziekten der Negers. Na eene korte inleiding 


beantwoordt hij in de eerste plaats de vraag, of de geheele 


organisatie van de Negers aanleiding geeft tot het ontstaan 
van bijzondere ziekten, die alleen bij hen zouden voorko- 
komen. Naar overtuiging des sprekers en op nader door 
hem opgegeven gronden moet deze vraag ontkennend be- 


antwoord worden. Vervolgens onderzoekt hij of al de on- 


derscheidene ziekten even menigvuldig zijn bij de Negers, 
als bij de andere rassen, of zij niet aan de eene of andere 
ziekte meer dan deze lijden, en of de gewone ziekten bij 
de Negers niet een min of meer eigenaardig beloop heb- 
ben. Hiertoe doorloopt de spreker de ziekten der onder- 
scheiden weefsels van het ligchaam, als van de huid, het 
zenuwstelsel, het longweefsel enz., en onderwerpt hij ook de 
vraag of de Negers meer of minder dan de blanken aan 
koortsen onderhevig zijn, aan een kritisch onderzoek. Voorts 
wordt de aard onderzocht der ziekten, waaraan de Negers 
gewoonlijk lijden, waarbij de spreker de meening oppert, 
dat in de ziekten en in de voorbeschikking daartoe bij de 
Negers eene meer kinderlijke geaardheid zigtbaar is, en dat 
zij hierin kunnen beschouwd worden, gelijk te staan met 
de jeugd van het Caucasisch ras. Hij licht deze meening 
nader toe en besluit met te zeggen, dat daarmede ook hunne 
psychische gesteldheid overeenstemt, en zij daarin ook la- 
ger dan de blanken gesteld zijn. 

De Voorzitter dankt den spreker voor zijn betoog en 
daar de voor den duur der vergadering wettelijk vastge- 


stelde tijd geene beraadslaging en discussie daarover ge- 


doogt, wordt na de vaststelling van het kort proees-ver- 
baal de vergadering gesloten. 


en een 


BOEKGESCHENKEN, ONTVANGEN DOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN WETENSCHAPPEN, INGEBRAGT IN DE VERGADERING VAN 
I4 SEPTEMBER 1853. 


NEDERLAND. 


Aegyptische monumenten van het Nederlandsch Museum van Oudhe- 
den te Leyden, uitgegeven op last der hooge Regering, door Dr. 
C. LEEMANS, 14de Afl. of 7de Afl. van de Ide Afd. Leyden 1853. fol. 

W‚ H‚ DE VRIESE En P, HARTING. Monographie des Marattiacées, Leyden 
en Dusseldorf, 1853, fol. 

6. mees. Historische Atlas van Noord-Nederland van de XVIde eeuw 

__tot op heden, 4de Afl. 2de Kaart. Rotterdam, 1853. fol, 

J. W. GUNNING. Onderzoek naar den oorsprong en de scheikundige na- 
tuur van eenige Nederlandsche wateren. Utrecht, 1853. 8°, 

H. W. TYDEMAN. Geschiedenis des vaderlands, door Mr. w. BILDERDIJK, 
deel XIII, 2de stuk. Amsterdam, 1853. 8°. 

F. G, J. JUINBOLL. Lexicon geographicum, Pars. VI. Lugdunum Batavo- 
rum, 1853, 8°, 

Bouwkundige Bijdragen. uitgegeven door de Maatschappij tot bevorde- 
ring der Bouwkunst. Deel VIII. 2de stuk. Amsterdam, 1853. fol. 
Uittreksels uit vreemde Tijdschriften voor de leden van het Koninklijk 

Instituut van Ingenieurs. 1852—1853. N°. 3, ’s Gravenhage 1853. 4°. 

Archief. voor. kerkelijke en wereldlijke Geschiedenis van Nederland. 
Utrecht, 1853. 4°. 

Nederlandsch weekblad voor Geneeskundigen, 3de Jaarg. Afl. J unij, J ulij, 

____ Augustus, Amsterdam, 1853. gr. 89. 

E Nederlandsch Luancet, 3de Serie, 2de Jaarg. N°. 8, 9, 10, 11, 12, Febr., 

____ „Maart en April. ’s Gravenhage, 1858. &8°, 

Prodromus Florae Batavae. Vol. IL. (plantae Cellulares) pars II. Sum- 
tibus Societatis. 1853. 8°, 

Rapport van de Commissie voor de internationale ruiling van voorwer- 
pen van Wetenschap en Kunst, over den jare 1852, 8°. 

Register V, bevattende de beschrijving van de Peilschalen, Hakkelbou- 
ten en andere Verkenmerken, langs de rivieren den Neder-Rijn en 

„de Lek, bijeenverzameld deor den Ingenieur van den. Waterstaat, 
J.G. W. FIJNJE, in 1850, fol, 

Register VII, bevattende de beschrijving van de Peilschalen, Hakkel- 

bouten en andere Verkenmerken, langs de rivier den IJssel, bijeenver- 


(174) 


zameld door den Ingenieur en den Aspirant-Ingenieur van den Wa- 
terstaat J. G. W. FIJNJE en J. LEBRET. 1852. fol. 

Registers, bevattende de beschrijving van de Peilschalen, Hakkelbouten 
en andere Verkenmerken, langs de Hoofdrivieren der Nederlanden; 
opgemaakt op last van den Minister van Binnenlandsche Zaken, on- 
der leiding van den Inspecteur van den Waterstaat 1. J. A. VAN DER KUN, 
1849, folio. 

Mededeelingen en berigten van de Geldersche Maatschappij van Land- 
bouw over 1853. III. 8°, 

Natuurkundige Verhandelingen van de Hollandsche Maatschappij der 
Wetenschappen te Haarlem. Deel VIII. Haarlem 1853. 42, 

Historische en Letterkundige Verhandelingen van de Hollandsche Maat- 
schappij der Wetenschappen te Haarlem, Deel II. Haarl. 1853. 4°. 

CL. MULDER. Aanteekeningen over de gemeene Scorpioenvlieg (Panorpa 
communis). 


OOST-INDIËE. 


P. BLEEKER. Nalezingen op de Ichthyologie van Japan. Batav. 1853, 40 
Derde bijdrage tot de kennis der Ichthyologische Faun 
van Amboina. 8e, 
Bijdrage tot de kennis der Ichtbyologische Fauna van Ter- 
nate, 8°. 
Over eenige nieuwe soorten van Homaloptera v. Hass. 
(Balitora Gray), van Java en Sumatra, 8°. 
Diagnostische beschrijvingen van nieuwe of weinig bekende 
vischsoorten van Sumatra. 8°, 
Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië. Deel Iv. Nieuwe 
Serie, Deel I. Afl. 1—1V. Batavia. 1853. 89. 


BELGIË. 


Statistique Générale de la Belgique, Exposé. Bruxelles, 1852. folio. 

Congrès’ de Statistique de Bruxelles, 1852. Projet de solutions des 
questions posées au programme. 

Liste chronologique des édits et ordonnaneces de la principauté de Sta- 
velot et de Malmédy de 650 à 1793. Bruxelles, 1852. 8°. 

A« VISSCHERS. Examen des Comptes de l'année 1851. Bruxelles 1853. 89. 

Bulletin de l'Académie Royale de Medecine de Belgique. Tom. XII 
Ne. 7, 8, 9. Bruxelles 1853. 

Mémoires de la Société Royale des Sciences de Liège. Tom. VIII. 
Liège 1853. 8°. 


ITALIË. 


Attì dell’ Accademia pontificia de nuovi Lincei. Compilati del Segre- 
tario Anno V. Sessione III del 138 Aprile. 1852. Roma, 1853. 49 
Memorie della Reale Academia delle Scienze di Torino. 2e Serie. Tom. 

X. XI, XII. Torino. 1850, 1851, 1852. 42. 


KJ 


(175) 


FRANKRIJK. 


Mémoires de l'Académie des Sciences de l'Institut de France. Tom. 
XXIII. Paris, 1853. 4°. 

me de l'Académie des Sciences Morales et Politiques de I'Instí- 

tut de France. Tom. VI. VIT. VIII. Paris 1850—1852, 49, 6 

Présentés par divers Savants ù l'Academie des Sciences de 

YInstitat National de France. Math. et Phys. Tom. XI. XIII. Pa- 

____ris 1851. 1852, 4°. 

de I'Institut National de France. Académie des Inscriptions 

et Belles-Lettres. Tom. XVI. le part. XIX le 2e part. Par. 1850, 1851. 4°. 

Présentés par divers Savants à 1 Académie des Inscriptions et 

____Belles-Lettresde l'Institut National de France, le Serie. Tom. II. Pa- 

rie 1852, 4°, 

Notices et extraits des Manuscrits de la Bibliothéque Nationale et d'autres 
Bibliothéques, Tom XVII. 2e partie Paris. Paris 1851. 4°. 


GROOT-BRITTANJE. 


Observations made at the magnetical and meteorological observatory 
at Hobartown in van Diemen-Island. Vol. II. Commencing with 
1846. London 1853. 49, 

Medico Chirurgical Transactions, published by the Royal Medical and 
Chirurgical Society of London. Vol. XXXV. London 1852, 8°. 

Proceedings of the Linnean Society. N°. 48, 49, 50, 51. 

List of the Linnean Society of London. 1852. 

Transactions of the Linnean Society of London. Vol. XXI. Part, 2. 
London. 1853. 4°, 

A Collection of tables astronomical, meteorologial and magnetical, also 
for determining the altitudes of mountains, comparison of French and 
English Weights and Measures enz. under the direction of 3. r. Bor- 
LEAU. Umballa 1850, 4°, 


DUITSCHLAND. 


Archiv für pathologische Anatomie und Physiologie und für klinische 
Medicin. herausgegeben von Rr. vircHow. Band V. 2, 3, 4 Heft. 
Berlin 1853. 89. 

__ Abhandlangen der Churfurstlich-Baierischen Akademie der Wisschen- 

__schaften. Band. I—X. Munchen 1763—1776. 4°. 

Neue historische Abhandlungen der Baierischen Academie der Wissen- 
schaften. Band I—V. Munchen 1779—1798. 4°, 

Historische Abhandlungen der Königlich-Baierischen Akademie der Wis- 
schenschaften. Band. T—V, Munchen 18071823. 40, 

_ Neue philosophische Abhandlungen der Baierischen Akademie der Wis- 

__schenschaften-Band. I— VII. Munchen 17781797, 4°. 

__ Abhandlungen der Baierische Akademie uber Gegenstande der schönen 

Wisschenschaften. Band I. Munchen. 1781. 8°. 


ed 


WER epen 
8 


' 
(176) 


Physikalische Abhandlungen der -Königlieh-Baierischen Akademie der 
Wisschenschaften, erste Abtheilung. Munchen, 1803. 86°: 

Neue historische Abhandlungen der Baierische Akademie der Wissen- 
schenschaften. Band 1. Munchen 1804. 8°. 

Abhandiungen der Königlichen Gesellschaft der Wisschenschaften zu 
Göttingen. Band V, von den jahre 1851 und 1852, Göttingen 1853, 4°. 

Wiürtembergische Naturwissenschaftliche Jahreshefte. Neunter jahrgang. 
3e Heft. Stuttgärt, 1853. 4°. 

Archiv der Mathematik und Physik, herausgegeben von J. A. GRUNERT, 
Greifswald, 1858. Deel XX, 2e 3e Heft, 82. 

Jahrbuch der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichs-anstalt..3e jahr- 
‚gang, 1852. N°. 4. October, November, December. Wien 4°, 

Société Vaudoise des Sciences Naturelles. Bulletin Ne, 26. Tom. III. 
1852. 82. 

Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philoso- 
phisch-Historische Classe. Band IV. Wien 1853. folio. 

ES der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Math. 

Natufwisschenschaftliche Classe, Band V. le Afl. Wien. 1853. 40, 

Sitzungsberichte der Kais. Akademie der Wisschenschaften Math.-Na- 
turwisschenschaften. Band X. 2, 3. Heft. Wien, 1853. 8°, 


phisch-Historische Classe. Band X. 2, 3 Heft. Wien 1858. 8°, 

Fontes rerum austriacarum, Oesterreichische Geschichts-quellen. Heraus- 
gegeben von der Historischen Commission der Kais. Akad. der Wis- 
senschaften. Band VI. 2e Abth. Wien 1853. 8°. 

Archiv für kunde Oesterreichischer Geschichts-quellen. Herausgegeben 
von der zur Pflege vaterlandischer Geschichte aufgestellten Commis- 
sion der Kais. Akad. der Wisschenschaften. Band IX. 2. Wien 1853. 8°, 

Verhandlungen des Naturhistorischen Vereines der Preussischen Rhein- 
lande und Westphalens. Jahrgang X. 2e Heft. Bonn. 1853. 8°. 

G. MAYR. Zwei Neue Wanzen aus Kordofan. 8°. 


RUSLAND. 


Bulletin de la Société Impériale des Naturalistes de Moscou. An- 


née 1852. N°. 2, Moscou, 1852, 8°, 


der Kais. Akademie der Wisschenschaften, Philoso- 


VERSLAG OVER HET VOORSTEL 


VAN DEN HEER 


P. HARTING. 


(ZIE PROCES-VERBAAL VAN 26 repr. 1853, VERSLAGEN 
EN MEDEDEELINGEN BL. 32). 


(Gelezen in de vergadering van den 24sten September 1853, 
Verslagen en Mededeelingen bl. 166). 


Door de Koninkl. Akademie van Wetenschappen ons 
ondergeteekenden, op voorstel van den Heer HARTING, op- 
gedragen zijnde, in hare vergadering van den 26sten Fe- 
bruarij j.l. het beramen van een plan, om, door eene ge- 
durende vele jaren voortgezette reeks van waarnemingen, 
__met zekerheid uit te maken, of de bodem van ons vader- 
land thans nog daalt, en zoo ja, hoe groot die daling in 
een gegeven tijdsbestek is; en 2°. om der Akademie te 
dienen van voorlichting en raad omtrent het tweede ge- 
__deelte van het voorstel van den Heer mARTING, behelzende 
‚ dat de Akademie nu doe afwerken de taak, waarmede 
 ALEWIJN vroeger eenen aanvang heeft gemaakt, namelijk de 
_geheele berekening van al de waarnemingen, aan het Wa- 
_terkantoor te Amsterdam verrigt sedert 1700, en welke 
‚ reeks derhalve meer dan anderhalve eeuw omvat; om aldus 
__tot eene juistere kennis te geraken van de veranderingen, 
_ welke in de hoogte van het IJ, in verhouding tot het 


| __pulpunt der Amsterdamsche peilschaal, zijn ontstaan. Zoo 


$ hebben de ondergeteekenden de eer het volgende aan de 


kl overweging der Akademie te onderwerpen. 


Met betrekking tot de vraag of de bodem van ons va- 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL Î. 12 


(178 ) 


derland in den tegenwoordigen tijd nog voortgaat met da- 


len, even als zulks in voorhistorische tijden heeft plaats 


gehad, zoo moet in de eerste plaats wel onderscheiden 
worden eene zakking, die men op verschillende punten in 
de bovenste oppervlakte van dien bodem heeft waargeno- 
men, van eene meer algemeene daling, waaraan de meer 
vaste, dieper liggende lagen des bodems welligt nog on- 
derworpen zijn. De genoemde zakking, als van meer plaat- 
selijke omstandigheden afhankelijk, en bovendien als wel 
bewezen zijnde, is van de nu gestelde vraag geheel uitge- 
sloten te achten, Het onderzoek naar eene al of niet 
plaats hebbende daling van den bodem, betreft dus alleen 
de betrekkelijk vaste onderlaag, waarin geene gedeeltelijke 
bewegingen kunnen aangenomen of met waarschijnlijkheid 
ondersteld worden. | | 

Twee middelen zijn er om hierover te oordeelen, te 
weten: 1°, het vergelijken van meerdere vaste punten, zoo 
nabij mogelijk bij de zee gelegen, door middel van water- 
passingen, met punten meer landwaarts in, op of bij de 
grenzen van Duitschland gelegen, ten einde de af helling 
des bodems te bepalen; en 2° het vergelijken van de hoogte 
dierzelfde punten aan de kusten der zee met de gemid- 
delde hoogte van het oppervlak des waters. 

Door vaste punten worden hier verstaan de zoodanige, 
die geacht kunnen worden in verbinding met de vastere 
onderlaag des bodems te zijn, of ten minste geene ver- 
zetting met betrekking tot die onderlaag à priori doen 
vermoeden, bijv, merkteekens aan gebouwen, die op stevige 
fondamenten rusten. Indien de bodem van Nederland daalt, 
dan is het te vermoeden, dat de helling van den grond van 
Duitschland naar zee toe met den tijd zal vermeerderen, 
hetgeen door waterpassingen, vroeger of later, al naar de 
hoegrootheid der daling en de naauwkeurigheid der waar- 
nemingen, kan blijken. 


Ee 


(179 ) 


Indien echter de onderstelde daling zich niet tot de 
kusten alleen zoude bepalen, maar zich verder landwaarts 
{in uitstrekken, dan zal dit moeten blijken uit eene ver- 
mindering van hoogte der vaste punten nabij de kusten 
boven de gemiddelde oppervlakte der zee, met onveranderd 
blijvende helling van den bodem, volgens waterpassingen. 
Kene overeenstemming tusschen de uitkomsten der water- 
passingen, in het aanwijzen eener vermeerdering van hel- 
ling met eene daling van de kusten in betrekking tot de 
‚_ gemiddelde oppervlakte der zee zoude echter de sterkste 
aanwijzing voor eene zakking des bodems bevatten. 

Hier nu doen zich de volgende vragen op, als: 

1°. Naar de naauwkeurigheid waarmede waterpassingen 
__op groote afstanden kunnen volbragt worden; 

___2°, Naar het vertrouwen dat men in de vastheid der 
__ punten, die wij vaste punten genoemd hebben, over een 
_ langdurig tijdsbestek kan stellen; 

___8°. Naar de wijze om uit waargenomene waterhoogten 
‚ zuiver den gemiddelden stand van den waterspiegel, bevrijd 
van alle storende invloeden, te vinden. 


1’, De waterpassingen. 


____Het is wel bekend dat door den Generaal KRAYENRorFF 
een uitgebreide arbeid is verrigt en bestuurd met het doel 
om de hoogte der nulpunten van de verschillende peil- 
schalen in ons land, boven of onder een waterpas-vlak, 
gaande door het nulpunt van het Amsterdamsche peil, dat 
js boven of onder A. P., te bepalen. Even zoo is het 
bekend dat een deel dezer waarnemingen nog kort geleden 
‚door de Ingenieurs van den Waterstaat zijn herhaald ge- 
worden. De verschillende details dezer bewerkingen geven 
de gelegenheid aan de hand, om de gemiddelde fouten op 


te maken, welke bij dergelijke werkzaamheden onvermijdelijk 
E 12* 


( 180) 


zijn, en om de grenzen te bepalen binnen welke de uit- 
komsten naauwkeurig kunnen geacht worden. Ofschoon 
nu eene diergelijke bepaling van de gemiddelde fouten der 
gedane waterpassingen, indien zij al streng, naar de regelen 
der waarschijnlijkheidsrekening gedaan is, aan uwe Commissie 
onbekend is, zoo behoeft toch deze vraag niet geheel on- 
beslist te blijven. In de Philosophical Transactions, voor 
1845, pag. 6, (Mr. Army on the laws of the Tides) vindt 
men voor 27 verschillende lijnen, door Ierland heen, de 
uitkomsten opgegeven, tusschen eene voorwaarts- en terug- 
gaande waterpassing, gedaan bij gelegenheid eener trigo- 


nometrische opmeting van het eiland onder directie van _ 


Kolonel corpy, R. B. Wanneer men de afstanden waarover 
de waterpassingen gegaan zijn, rangschikt naar hunne 
grootten en daarnaast schrijft de verschillen, die tusschen 
eene voorwaarts- en teruggaande waterpassing gevonden 
zijn, dan bekomt men het volgende overzigt: 


Afstanden Verschillen 
in Eng. mijlen. in Eng. voeten. 


BO en rev Re 
BEA. svet Sk 410 OLR 
MLS Hal weete he rd 
BAH ID vie Ibens 
BEET uits urne beed ee 
Redone soif debbie nee 


WD UT ELLENS OTE LE AOS 
BPN ATEN OGEN 4D EI 
sand rid dal bama AT zt 
et Wier Wieven at Wdursedie erk me 
BO CDR AIEE EOS 
VIE OAT 


FUP EENS MAA LO OSEDRNE ESTEN 


(181 ) 


Afstanden Verschillen 
in Eng. mijlen. in Eng. voeten. 


bt nd nt at de ie SME Pik A, 
CRD da ade a 
on PE A rg 
ar nn Ht ntt ie data Pee 
5 OPM ORBA dk D 
DE ee ee eN 
RE ere REE 


A A 
HEE AEN 
BREED 20. vsa us COB 
EEE AEEETT MAB 
BORE RE lt 0 ER 
oh EERSTE EN 1 
st nete ae ha ed 7, 


___Wanneer men nu volgens de theorie der kansrekening 
stelt, dat de fouten, in dit geval, gemiddeld evenredig 
moeten zijn aan de vierkants-wortels der afstanden, en dus 
voor de verschillen deze formule aanneemt: 


| oe a, 

_ dan vindt men, door toepassing van de methode der klein- 
_ ste kwadraten 

v == 0,0603 /a, 

E waarbij v in Eng. voeten, a in Eng. mijlen wordt uit- 


\ gedrukt. Op eenen afstand van 100 E. M. heeft men 
_ dan gemiddeld een verschil te verwachten van 0,603 Eng. 


___Tot proef der gevondene uitdrukking, kan men de bo- 
_ venstaande afstanden en verschillen bijv, in vier groepen 
__ afdeelen, met eene opklimming van ongeveer 25 B. M., 


(182) 


zoo als dit door de opengelaten tusschenruimten is aange- 
wezen, en voor elke groep hef midden nemen, dan komt er: 


Gem, alit Gem. versch. 
MOB ree MR ou irr US 
BEN eee 
AABR ee et en LOP 
KEE oe he Vee kee 


Terwijl volgens bovenstaande formule, voor de gemid- 
delde verschillen gevonden wordt: 


0,482, 0,567 , 0,642 en 0,722. 


De gemiddelde fout eener waterpassing, over eene lijn 
van a Eng. mijlen is dus 


S= 0,0301 /a Eng. voeten. 


Brengt men dit in metrieke maat over, de afstanden in 
kilometers en de fouten in millimeters, dan komt er 


== 675 a .. strepen. 


NB. Deze formule stemt zeer goed overeen met de ge- 
middelde fout, berekend uit vier waterpassingen, gedaan 
door ons medelid r. ‘w. coNrAD, en vermeld in de Memo- 


rie over het al of niet voordeelige voor Delfland van eene 
uitwatering in de Noordzee te Scheveningen, pag. 10. De 
gemiddelde uitkomst is 11,71425 el, en de verschillen 


met dit middengetal zijn: 
5,8, — 15,2, — 6,2, + 15,9. mm, « 


hieruit volgt voor de gemiddelde fout eener enkele water- 


passing 
dE 15,6 an‚m. 


(188) 


Twee dezer waterpassingen hadden eene lengte van ruim 
24 kilometers, de twee anderen liepen langs eenen omweg, 
over eenen afstand van ongeveer 4 kilometers. Stelt men 
gemiddeld den afstand op 3.3 kilometers, dan geeft bo- 
| venstaande formule, voor dezelfde gemiddelde fout 
E 
| 
Ï 
| 


zE 12.3 mm. 


Naar aanleiding der gevondene uitdrukking heeft men 
dus op eenen afstand van 100 kilometers, dat is nagenoeg 
zoover als van Amsterdam tot Nijmegen, bij eene enkele 
___waterpassing eene gemiddelde fout te vreezen van + 67.5 man, 
__ bij eene viermalige herhaling wordt de fout: 


zt 38,7 mam. 


Het schijnt alzoo, dat met zorg volbragte waterpassin- 
gen, wanneer zij eenige malen herhaald en op eene doel- 
matige wijze tusschen verschillende punten gecombineerd 
worden, genoegzame naauwkeurigheid bezitten om, na eenig 
_ ruim tijdsverloop, kleine veranderingen in de helling van 
_ den bodem te kunnen aanwijzen. 


2’. Het vertrouwen dat men in de onveranderlijkheid 
der vaste punten kan stellen. 


___ Wij hebben als vaste punten genoemd, goed aangewezene 
Á  merkteekens aan gebouwen, die op stevige fondamenten rus- 
ten. Het schijnt niet te ontkennen, dat hier eenige on- 
_ zekerheid ontstaat, of zulke gebouwen, in het verloop eener 
_ lange reeks van jaren niet eenige verzetting, verzakking of 
_ kleine standsverandering met betrekking tot de vaste on- 
derlaag van den bodem, kunnen ondergaan ; vooral, dat dit 
‚ miet van enkele deelen dier gebouwen, en welligt juist van 
_ zulk een deel, waar het merkteeken gesteld is, konde plaats 


( 184) 


hebben. Hiertegen valt echter op te merken, dat wanneer 
gedeeltelijke verzakkingen plaats hebben, dit van zelf door 
scheuren of andere teekens merkbaar wordt, en dat, indien 
een stevig gebouw in zijn geheel mogt zakken, zonder dat 
er eenige aanwijzing, van welken aard ook, van is, en dus 
zonder dat men het weten of vermoeden kan, er dan ook 
alle reden bestaat, om eenige zoodanige zakking aan eene 
daling van den grond toe te schrijven. Om echter het 
behoud der merkteekens op de gekozene plaatsen beter te 
verzekeren, en om, zoo er verandering plaats heeft, die te 
kunnen ontdekken, is het doelmatig, om aan elk gebouw, 
drie merken, aan verschillende kanten, te stellen, en om in 
plaatsen, waar meerdere stevige gebouwen aanwezig zijn, de 
merkteekenen ook te vermeerderen. 

Daar voorts de vraag naar de daling van den bodem 
verstaan wordt, over de geheele uitgestrektheid van ons 


land, zoo is het noodzakelijk, dat er, langs de geheele uit- 


gestrektheid der kusten, van Groningen en Vriesland, met 
de eilanden, langs Holland tot Zeeland en Vlaanderen, vaste 
punten gekozen worden, die door een genoegzaam aantal 
„waterpassingen met elkander in verband moeten gebragt 
worden. Eene tweede lijn zoude men kunnen kiezen uit 
Vriesland, langs de kusten der Zuiderzee, tot in Holland. 
In deze lijn zoude het eiland Urk, dat gedeeltelijk op eenen 
zeer vasten bodem ligt, kunnen begrepen worden. 

Door de vereeniging alzoo van meerdere merkteekenen 
langs de kusten, op de meest daartoe geschikte plaatsen, 
schijnt een genoegzame waarborg gevonden te kunnen worden, 
dat eene plaatselijke verandering of verzetting van eenig 
merkteeken niet onopgemerkt kan blijven. 


mn, 


de A en et enen bnn dd Pt EEE ene a 


(185 ) 


89°. Wijze om uit waargenomene waterhoogten den ge- 


middelden stand van het water af te leiden. 


Het is bekend, dat de hoogte van het oppervlak der 
zee aan eene onophoudelijk voortgaande verandering onder- 
‘worpen is. De oorzaken dezer rijzingen en dalingen van 
den waterspiegel zijn even zoo bekend, als: 1°. De aan- 
trekking van zon en maan, waardoor, in verband met de 
__dagelijksche beweging der aarde, de eb en vloed voortge- 
bragt worden. 2°%. De werking van den wind, waardoor 
het water naar de kusten of daarvan af gedreven wordt. 
3°. De veranderingen in de drukking der lucht, waardoor, 
even als het kwik in het opene einde van eenen barometer, 
de zee daalt of rijst, wanneer die drukking vermeerdert of 
vermindert. De gemiddelde hoogte, is nu diegene, welke 
zoude plaats hebben, indien al deze storende invloeden — 
_ ‚ophielden te werken, en het oppervlak des waters tot den 
_ toestand van evenwigt zoude gekomen zijn. De mogelijk- 
__ heid om, zonder de wetten der verstoringen te kennen of 
in aanmerking te nemen, die storingen te elimineren, en 
dus om de gemiddelde hoogte te bepalen, berust op de 
__daadzaak, dat of de verstorende oorzaken periodiek zijn, 
__ dat zij na eene zekere reeks van tijden, weder in dezelfde 
of nagenoeg dezelfde orde wederkeeren, of dat zij om ze- 
_ kere middens heenslingeren, schijnbaar zonder orde of regel 
__ de oppervlakte des waters doende rijzen of dalen. Hieruit 
_ volgt, dat om eene zuiver gemiddelde waterhoogte te be- 
rekenen, enkel door optellen der waargenomene hoogten en 
__ deeling door het aantal waarnemingen, men eene zeer aan- 
__ merkelijke tijdsruimte zoude moeten omvatten, en wel daar- 
__ voor minstens 19 jaren stellen, omdat de omloop der maans- 
knoop in nagenoeg 19 jaren plaats heeft ; — aangenomen, 
__ dat in dien tijd de storingen, door den wind en door de 


( 186 ) 


Wanneer echter in den loop dier 19 jaren eenige merke- 
lijke veranderingen mogten hebben plaats gehad in den 
vorm der kusten of in de diepte der zee, waardoor de 
loop der getijden gewijzigd en de invloed van den wind 
op de hoogte des waters veranderd is, dan ook zal het 
gemiddelde uit 19jarige waarnemingen nog niet zuiver de 
gemiddelde waterhoogte aanwijzen. 

Er is echter eene andere wijze van gemiddelden te be- 
rekenen, waarbij niet alleen het gemiddelde uit alle waar- 
nemingen, maar ook de gemiddelde waarde der afwijkingen 
en de wet of wetten gevonden worden, welke deze afwijkingen- 
volgen, zoodra men slechts de veranderlijke grootheden kent, 
waarvan de afwijkingen afhankelijk zijn. Deze wijze van 
gemiddelden te berekenen bestaat, gelijk bekend is, hoofd- 
zakelijk daarin, dat men in verschillende sommen veree- 
nigt al die waargenomene getallen, waarbij de invloeden der 
storende oorzaken, ieder afzonderlijk, van overwegenden in- . 
vloed geweest zijn; waarna, door het oplossen van verge 
lijkingen, de uitwerking van elke oorzaak afzonderlijk ge= 
vonden wordt. Met betrekking tot eb en vloed kan dit 
op de volgende wijze geschieden ; 


Laat __p de uurhoek der Zon, 
P die der Maan zijn; 


en a À, a, Ass az Ass az Ais 0D 


bre Bo sei ain 


verschillende grootheden, die zonder geheel standvastig 
te wezen, echter betrekkelijk p en P, langzaam verande- 
ren; welke veranderingen hoofdzakelijk afhangen van de 
declinatiën van zon en maan en van de afstanden dier 
hemellichten van onze aarde. Tuaat M de gemiddelde hoogte 
des waters voorstellen, en 4 de hoogte op een zeker oogen- 


(187 ) 


E blik, dan weet men, dat, voor zoo ver de werking ván zon 
_en maan betreft, 4 nagenoeg kan voorgesteld worden door 
_ de volgende uitdrukking : 


M + # + a, Sin (p +b,) Ha, Sin(2ptb,)H a, Sin (4pt-b,) 
CT |AFA,Sin(P+B‚) +As Sin(2PB;) HA, Sin(4P HB) 


In deze uitdrukking hebben A;, a, de grootste waarde 
en zijn A, en a, meer in het bijzonder afhankelijk van 
den vorm der kusten en de diepten der zee, zoowel in de 
_ nabijheid als ook verder af. Indien de aarde geheel met 
__water van eene groote diepte bedekt was, zouden A, en a, 
zeer klein of bijna — o zijn. 

Uit bovenstaande uitdrukking volgt, dat, als men ge- 
durende eenige dagen, wanneer de getallen a,a, &c, A, 
d A, &c. b,,B,, &c. als nagenoeg standvastig te beschouwen 
zijn, de verschillende waargenomene waarden van 4 in eene 

zoodanige volgorde kiest, dat p telkens met een evenmatig 
deel van 360° opklimt, en dan de waarden optelt, die met 
__ dezelfde waarden van p overeenstemmen, dat men dan som- 
men bekomt, waarin de termen, die van de maan af han- 
__gen van betrekkelijk weinig invloed zijn. 
_Daarentegen, wanneer men de waargenomene waarden van A 
in eene zoodanige volgorde kiest, dat P telkens met een 
_evenmatig deel van 360° toeneemt, en dan die waarden 
van A in eene som vereenigt, waarbij P op de verschil- 
_ lende dagen, eene zelfde waarde heeft, dan zullen weder de 
_ termen van de zon afhangende, gedeeltelijk verdwijnen. Op 
_ deze wijze kunnen voor de zon de gemiddelden berekend 
__ worden van maand tot maand, en voor de maan van 7 
tot 7 of 8 dagen dierwijze, dat een volle maans-omloop in 
4 nagenoeg gelijke deelen verdeeld wordt, elk beginnende 
twee dagen vóór nieuwe- en volle maan en vóór de kwar- 
_ tieren. 


( 188) 


NB. Ons medelid sramkart heeft dit denkbeeld in een 
afzonderlijk opstel nader ontwikkeld, en daaruit eene wijze 
van berekening der gemiddelden uit eene lange reeks van 
uurwaarnemingen der waterhoogten afgeleid. 

Wat den invloed van den wind op de waterhoogte be- 
treft, hiervan zoude men rekening kunnen houden, door bij 
elk middengetal de gemiddelde rigting en de gemiddelde 
sterkte van den wind op te maken. Hierbij echter schijnt 
het, dat de duur van het waaijen uit eene bepaalde rigting 
niet zonder invloed kan zijn, zoodat ook hierop acht ge- 
geven mag worden. Het doelmatigst ware het, indien in 
de uitdrukking voor A, een term konde ingevoerd worden, 
die van de rigting, sterkte en during van den wind afhan- 
kelijk was, hetgeen echter d priori aan moeijelijkheid on- 
derworpen is, maar welligt mogelijk zijn zal, nadat eenige 
resultaten verkregen zijn. 

De invloed der luchtdrukking kan gemakkelijk in re- 
kening gebragt worden door eenen term 


— C,(H— 760) 


in te voeren, waarin C een standvastig getal, en H de 
hoogte van den barometer voorstelt, in millimeters uit- 
gedrukt. 

Naar aanleiding van een en ander heeft de Commissie 
de eer voor te stellen, als middelen waardoor de vraag om- 
trent de daling van den bodem voor het vervolg zoude 
kunnen opgelost worden. 

1°. Het stellen van meerdere, wel bevestigde merktee- 
kens in daartoe geschikte gebouwen, die op stevige fonda- 
menten rusten, of wel, indien de kosten niet te aanmerkelijk 
zijn, expresselijk daartoe ingerigte merkteekens, die dan op 
diep genoeg tot den vasten bodem reikende fondamenten 
behoorden gefundeerd te worden, en wel, a) op plaatsen langs 
of nabij de kust der Noordzee, van Groningen langs de 


(189 ) 


Eilanden, door Noord- en Zuid-Holland en Zeeland tot 
Vlaanderen toe. b) Volgens eene lijn langs de kust der 
Zuiderzee van Vriesland tot in Holland en tevens op het 
eiland Urk. ce) Meerdere diergelijke merkteekens binnenslands, 
tot op de grenzen van Duitschland en België. 

2°. Het verbinden onderling van deze merkteekens door 
middel van waterpassingen, met alle bereikbare naauwkeu- 
keurigheid. 

Wij hebben hierboven gewag gemaakt van de bekende 
hydrographische opmetingen van den generaal KRAYENHOFF 
en van de in jongst verloopene jaren gedane waterpassin= 
gen door de Ingenieurs van den Waterstaat, ter aanvulling 
van het werk van eerstgenoemde. Het is allezins gepast 
op dezen, zoo moeijelijken als uitgebreiden arbeid nogmaals 
de aandacht te vestigen. Daarbij toch is de betrekkelijke 
ligging van een groot aantal punten binnenslands, tot aan 
de grenzen, boven en beneden een waterpas-vlak, gaande 
door de o van het Amsterdamsche peil, bepaald geworden, 
en onder deze punten zijn er gewis, die tot het tegen- 
woordige doel zouden aangewend kunnen worden. De hoofd- 
punten der waterpassingen zijn waarschijnlijk meerendeels 
in dit geval. Men kan dus niet betwijfelen, dat de stelling 
dezer hoofdpunten goed bepaald zij. Bij de opgaven die 
men in de Mydrographische opmetingen, als in de Registers, 
bevattende de beschrijving van de Peilschalen, Hakkelbouten 
en andere Verkenrfrken langs de Hoofdrivieren der Neder- 
_ landen vindt, ontbreekt echter nog iets, een element, dat 
_ hier van veel belang is, te weten, de opgave van de ge- 
__middelde fouten der gedane bepalingen. Wat de metingen 
van KRAYENHOFF betreft, zal het denkelijk wel niet meer 
mogelijk zijn de noodige gegevens te erlangen, ter bereke- 


\ 3 ning der gemiddelde fouten; maar wat de latere waterpas- 
__singen aangaat, is er allezins hoop, dat de gegevens wel 


É E aanwezig zijn. Bij deze jongste waterpassingen zijn, zoo 


(190 ) 


als natuurlijk te verwachten was, kleine verschillen met 
de vroegere bepalingen ontdekt geworden, doch heeft men 
ook, na een gezet onderzoek, meerdere van de opgaven van 
KRAYENHOFF als genoegzaam naauwkeurig kunnen behouden, 
hetgeen om het verband van het geheel, en omdat de ge- 
tallen van KRAYENHOFF reeds zoo vele jaren gebruikt waren, 
van wezenlijk belang was. Met het oog op de vraag om- 
trent eene geringe verandering in de gemiddelde afhelling 
des bodems, is het daarentegen van het meeste belang, de 
gevondene verschillen wel aan te wijzen, en te onderzoeken 
in hoeverre zij, in verband met de bepaling der waarschijn- 
lijke fouten, aanleiding geven eerder tot een bevestigend 
dan tot een ontkennend vermoeden. 

Wij hebben dus de eer, als een gedeelte van ons voor- 
stel sub N°, 2 aan de Akademie voor te stellen, als dienstig 
tot het eenmaal oplossen der gestelde vraag, dat voor de 
hoofdpunten der jongste waterpassingen, de waarschijnlijke 
fouten der uitkomsten zoo mogelijk gestreng berekend wor. 
den, en dat de verschillen en gemiddelde verschillen met 
de vroegere bepalingen wel worden aangewezen, zoo om er 
nu reeds (indien mogelijk) eenig waarschijnlijk vermoeden 
uit af te leiden, als vooral om in volgenden tijd tot ver- 
gelijking te dienen. De Heeren Ingenieurs, die met zoo 
veel lofwaardigen ijver het werk bestuurd en tot nog toe 
volbragt hebben, bezitten gewis in hurthe aanteekeningen 
de noodige gegevens voor deze berekenipgen en bepalingen, 
en zouden ongetwijfeld op eene uitnoodiging der Akademie 
bereid bevonden worden om hier mede te werken, om 
daardoor aan hunnen hoogst belangrijken arbeid nog meer 
waarde te geven. 

8°. Stellen wij voor: Het herhalen dezer waterpassingen 
na ruime tijdsverloopen, b.v. om de 20 of 25 jaren. 

4°. Het bepalen van het verschil in waterpas tusschen 
de nulpunten der schalen, waar geregeld de watergetijden 


Y 
Ä 
d 


(191) 


der zee of van het IJ worden waargenomen, met een of 
meer der genoemde merkteekens, zoo dikwijls dit noodig 
_ geoordeeld zal worden, en het gaandeweg berekenen der 
gedane waarnemingen aan die schalen op de wijze, zoo als 
hierboven is ontwikkeld, ten einde daaruit jaarlijks de ge- 
middelde waterhoogte niet alleen, maar ook alle overige 
termen der uitdrukking gevonden worden, om langs dien 
weg, zoo mogelijk, eenmaal tot de volkomene kennis der 
watergetijden op onze kusten te geraken. 

NB. Met het oog niet zoo zeer op de daling des bo- 
dems, als op den loop der getijden, zoude het van veel be- 
lang zijn, dat er geregelde waarnemingen gedaan werden 
_ op de plaats ongeveer, waar men de nieuwe haven voor 
Amsterdam wil daarstellen, omdat daar ongeveer de grootste 
afwijking van den gewonen loop der getijden gevonden 
_ wordt, te weten de meeste ongelijkheid tusschen den duur 
van eb en vloed. Waarnemingen te Katwijk en te Petten 
moesten hiermede in verband worden gebragt. 


___Het tweede gedeelte der lastgeving, door de Akademie 
‚aan ons verstrekt, en dat betrekking heeft tot het doen 
afwerken van de taak, vroeger door ALEwiIJN begonnen, na- 
melijk de berekening van al de waarnemingen te Amsterdam 
sedert 1700 aan het Stads-Waterkantoor gedaan, hieraan 
_ kunnen wij thans in korte woorden voldoen. De Commis- 
sie is van oordeel, dat eene dergelijke afwerking der be- 
rekeningen allezins wenschelijk is en ten sterkste moet aan- 
‚ geraden worden. Zij stelt te dien opzigte voor, dat de 
berekeningen naar hetzelfde plan worden gevoerd, als hier- 
5 boven is ontwikkeld, en wel in deze volgorde, te weten: 
dat eerst, met de vroegste waarnemingen te beginnen, drie 
| achtereenvolgende jaren worden afgewerkt, waarbij de ge- 
 middelde hoogte van het water en de wetten van rijzing 


(192) 


en daling gemiddeld gevonden worden. Dat daarop 19 ja- 
ren sedert het eerste jaar worden overgeslagen, en weder 
3 jaren van waarnemingen bewerkt worden, en aldus wor- 
de voortgegaan, telkens met overspringing van 19 jaren. 
Dat daarna weder een drietal jaren, volgende op de drie 
eerste jaren, gekozen worden ter bewerking, en dat aldus _ 
worde voortgegaan tot de geheele afwerking toe. Op deze 
wijze mag men verwachten in den kortsten tijd aanwijzin- 
gen te erlangen, omtrent de vraag of de bodem van onsland 
nu nog in staat van daling verkeert, terwijl ook de achter- 
eenvolgende verandering in den vorm onzer kusten en zee- 
gaten, in de berekeningen mogelijk duidelijk kan worden, 
waaruit dan welligt nuttige aanwijzingen te erlangen zijn. 

Het is hierbij van belang om ook van andere plaatsen 
in ons land, aan de Noord- of Zuiderzee of het IJ gele- 
gen, de waarnemingen die er gedaan zijn, te verzamelen, « 
om ze tot hetzelfde doel te bezigen en met de uitkomsten 
te Amsterdam te vergelijken. Echter zal hierbij in acht 
genomen dienen te worden, om van die andere opteekenin- 
gen — althans aanvankelijk — slechts de belangrijkste ter 
behandeling te kiezen, ten einde het werk niet te uitge- 
breid worde. 

Tot het uitvoeren dezer berekeningen zal het noodig zijn 
in de eerste plaats, dat er eenige rekenaars gevonden wor- 
den, twee of liefst vier, die, tegen eene vaste belooning, de 
berekertingen uitvoeren, dierwijze, dat zij elkander contro- 
leren. Voorts, dat de Akademie eene Commissie benoeme, 
om die berekeningen te besturen en om de uitkomsten op 
te maken, of te berekenen daar, waar hiertoe de kennis der 
theorie gevorderd wordt, hetgeen door geene gewone re- | 
kenaars kan uitgevoerd worden. 

Amsterdam, Sept. 1853. F. W. CONRAD. 

| P. HARTING. 
F. J. STAMKART. 


MEDEDEELING 


ora at 
FOSSIEL GEWOON HERT 
(Cervus Elaphus Fossilis cuv.), 
OPGEDOLVEN TE SCHILD WOLDE, 


DOOR 


CLAAS MULDER. 


___Het berigt in de Groninger Courant van den 24sten Oct. 
__ 1851, dat op den 21sten dier maand, in het land van den 
_ landbouwer 3. T. muIsMAN, te Schildwolde, het geraamte 
_van een hert was gevonden, trok niet slechts de aandacht 
__van het publiek, maar ook van de mannen van wetenschap. 
De Herste Klasse van het voormalig Koninklijk Neder- 
_ landsch Instituut verzocht mij toen ter tijde om eenig 
berigt „vooral ten opzigte van de diepte, waarop dit hert 
Ì gevonden is, van de grondlaag waarin het zich bevond, 
‚en van de soort waartoe het behoort.” Het voorloopig 
antwoord op die aanvrage ging vergezeld van de belofte 
_ van eene meer uitvoerige mededeeling *). De opheffing 
_ van het Instituut maakte het voldoen aan die belofte on- 
__ mogelijk, en de eerste tijden van de Akademie schenen 
_ minder geschikt, om aan haar het berigt te rigten. Hoe 
dit zij, ik meen alsnog de volgende mededeeling te mogen 
aanbieden 4). | 


ME 0) Zie Handelingen van de vergadering der Eerste Klasse, bladz. 
348 en 349. 


+) In Maart 1852 sprak ik over bovengenoemd voorwerp in het 
_ Genootschap ter bevordering van Natuurkundige Wetenschappen te 
Groningen. | 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL I. 13 


( 194 ) 


Door de welwillendheid van den Heer HuIsMAN werd; al 
wat van het geraamte gevonden is, de eigendom van het 
Museum van Natuurlijke Historie en Vergelijkende Ont- 
leedkunde te Groningen. Hierdoor en door eene schrifte- 
lijke mededeeling van genoemden kundigen landbouwer, 
ben ik in staat gesteld tot dit berigt. 

De kop is bijna volledig. Br ontbreken de beide neus- 
beenen en de tusschenkaakbeenders. De bovenkaakbeenen 
zijn eenigzins geschonden, zoo ook een groot gedeelte van 
de schelpbeenderen der neusholte. 

De oogkassen schijnen mij meer uit te puilen, dan ge- 
woonlijk het geval is. Aan de benedenkant gezien, heeft 
de geheele kop iets gerekts. | 


Afmetingen. | 
N. duim. 
Lengte van de kruin, tusschen de hoorns, tot 

de punt van de tusschenkaakbeenen. (Ap- 

PROPERE) Tete ve Ben 2 GERE 85 à 36 
Breedte tusschen de bovenranden der oogkasten . 17 
Breedte van het achterhoofd, gemeten even boven 

NON: BORVOPKOOEDSORL rn see de 12 
Lengte van de ruimte, door de kiezen ingenomen 12 
Afstand tusschen de buitenste boorden van de 

achterhoofds-gewrichtsknobbels . . . . . . . . . 8 


De naden zijn zeer duidelijk. 

De benedenkaak is gaaf, er ontbreekt niets dan tanden. 
De beide takken zijn vaneengescheiden. 

In de bovenkaak zitten weêrzijds vijf kiezen, die eene 
blaauwe kleur hebben. Bene ledige tandkas voor de zesde 
of voorste kies is weêrzijds aanwezig. Men ziet eenigzins 
geöblitereerde kasten van de hondstanden; regts compleet, 
links half, wegens gemis van het voorste gedeelte van het 


(195 ) 


_ bovenkaakbeen. Van de benedenkaak bevat elke tak vier, 
eveneens blaauwe kiezen. Van de voorste zijn alleen de 
kassen aanwezig. Alle snijtanden ontbreken, maar de ge- 
„wone acht tandkassen zijn voorhanden. 

Dit tandstelsel is derhalve dat van de Elaphü onder 
de Herkaauwers. 
___De beide Aorens, elk met evenveel takken, zijn aanwezig. 
Er is aan den buitenkant van den regterhoorn, onder den 
tweeden tak, een platte knobbel, die aan den anderen kant 
_ niet bestaat. De takken zijn allen gaaf, behalve de be- 
_nedenste linker, waaraan meer dan-de helft ontbreekt. 
De vorm -of graad van ontwikkeling van de horens laat 
geen’ twijfel over, of het. voorwerp behoort tot de jonge 
ferten *). Het moet tusschen de drie en vijf jaren oud 
zijn geweest. Alle takken zijn meer ontwikkeld en krom- 
‚mer dan die van de (in de noot) genoemde figuur; ‘ook 
js de bogt van de beide. horens, in verband beschouwd, 
_ grooter, zoodat zij, van voren gezien, meer uitholling ver- 
toonen. | 


De afmetingen zijn deze: 


7 _N. duim. 
Van den rozenkrans tot de hoofdpunt, regtlijnig 
ERRMEEEN Geelen: cat atner et min en ersambennle 61 
Van den rozenkrans tot de hoofdnnk langs de 
__bogt van den binnenkant gemeten ...... 65 
Afstand tusschen de beide hoofdpunten „….. 59 
Et ” nm bovenste takken: .. 75 
m ” pn mp _ middelste takken .. 66 


| De rozenstok, aan den binnenkant gemeten, Sbn 8 à 3.5 


_ De idg zijn bovenwaarts rond, benedenwaarts eenig- 


| E %) Cf. cuvier, Oss. foss. Tom. IV, pag. 25 en Pl. II, fig. 4. 
_ Burron, Nat. Hist. Deel VI, bl. 3, nota d. (Amst. 1775. 4°.) 
\ 13* 


(196) 


zins platgedrukt, zoo als ook de as. Hiermede stemt over- 
een, dat de rozenkransen niet. rond, maar eenigzins ovaal 
zijn. Zij zijn vrij sterk ontwikkeld. De omtrek is omstreeks 
19 duim, die van den hoorn, even boven den rozenkrans 17. 
Alle toppen zijn glad, verder is de hoorn wrattig-gegroefd ; 
het wrattige is als afgeschuurd, afgesleten. De kleur don- 
kerbruin, aan de toppen geelbruin. Uit de geheele gesteld 
heid van het gewei laat zich afleiden, dat het dier gestor- 
ven is in het najaar. De omstandigheid, voorkomende in _ 
het verslag van HUISMAN, dat de derg of darg *) zeer week 
was, ter plaatse waar het skelet gevonden werd, wekt het 
vermoeden op, dat het dier dáár ontbonden is. Tot ze- 
kerheid is dit echter niet te brengen. 

Fr is onder de wervels geen halswervel. | 

Van de rugwervels bezitten wij er vijf. De twee volledig- 
ste behooren tot de 6de, 7de of Sste rugwervels, zoo als èn 
uit de lengte en rigting van de doornwijze uitsteeksels én 
uit den vorm en de rigting der geledingen blijkt. De derde, 
waaraan de top van het doornwijs uitsteeksel ontbreekt, _ 
is zeer waarschijnlijk de 10de geweest. De overige twee 
rugwervels zijn de beide laatste; zij sluiten onderling en — 
aan den eersten lendewervel. Derhalve ontbreken de eerst 
op den hals volgende wervels en de 7de of 8ste en de 9de, 

Alle zes lendewervels zijn in weinig geschonden toestand 
voorhanden en sluiten onderling even volkomen, als de laat- 
ste aan het heiligbeen. 

Van de ribben is er eene ongeschondene van den linker- 
kant, die breed is, en de 5de, Gde of 7de kan geweest zijn. 
Er is nog eene smallere en langere, 9de of 10de, Voorts 
drie stukken van achterste ribben van dezelfde zijde. Van 
de regterkant zijn er de 9de of 10de rib, bijna volledig, 
en een fragmentje van eene der achterste ribben. 


*) Cf. STARING, Spec. de Geologia Patriae, p. 46, 6 19, 


( 197 ) 


Het bekken is, behalve het staartbeen, volledig. Het hei- 
ligbeen bestaat uit vier wervels, wier grenzen zigtbaar zijn. 
N. d. 
De lengte van het heiligbeen, inwendig gemeten .. 14 
Breedte, boven, van den eenen vleugel tot den anderen. 13 
Wes abembden.so 1% cre eid 'Jrel obs lidoarkhistse 6% 4.5 

De ongenaamde beenderen zijn bijna ongeschonden. De 
schaambeensvereeniging is 11 N. duim lang. 

Van de voorste ledematen des diers is niets gevonden. 

Het schijnt dus dat de hals en de voorste gedeelten van 
den romp naar elders verplaatst zijn of misschien vroeger 
verloren zijn gegaan. 

Het volledige dijebeen van den regter achterpoot is aan- 
wezig, ter lengte van 34 N. duim, aan den buitenkant ge- 
meten. Het articuleert naauwkeurig in de regter heupkom. 

De knieschijf ontbreekt. 

Het scheenbeen is compleet, en 40 N, duim lang. 

Het kuitbeen ontbreekt, 

Van den voetwortel zijn slechts twee ongeschondene ge- 
_deelten voorhanden, die met het scheenbeen en onderling 
___naauwkeurig articuleeren. Zij zijn het kootbeen en het 
hielbeen. Het overige ontbreekt. 

Het pijpbeen van den voorvoet (os du canon) is volledig, 

Van de kooten der teenen en van de hoeven is niets 


_ gevonden. 


Behalve de boven beschrevene beenderen ontving ik van 


den Heer muIsMAN mog drie beenstukken, die in andere 
putten, nabij de vorige, gevonden waren. Andere beende 


| j ren had men bij de geheele vergraving niet opgemerkt. 
Het uiterlijk aanzien van deze beenderen is geheel an- 
ders, dan van de vorige. Zij zijn geelachtig wit, afschil- 


___ferend, broos, in één woord, verweerd. Het beschreven 


skelet daarentegen is bruin, hard en vast. Op vele been- 
deren ziet men lintvormige, onregelmatig door elkaâr lig- 


(198 ) 


gende zwarte strepen, veroorzaakt door de scheikundige 
werking van adstringerende plantaardige deelen op den 
ijzerroest, waarmede de beenderen doordrongen zijn. 

De drie verweerde beenstukken zijn ontwijfelbaar van 
een hert. Zij zijn 1° een groot gedeelte van het linker 
dijebeen, ontbrekende het boven- en benedeneinde; 2° het 
scheenbeen van de linkerzijde, waaraan slechts het boven- 
einde ontbreekt; 3° het pijpbeen, waarvan het beneden- 
einde mist. Bij naauwkeurige vergelijking van deze been- 
stukken met hetgeen van den boven omschreven regter- 
achterpoot voor mij ligt, blijkt eene zoo groote overeen- 
komst, dat ik aan de afkomst van een en hetzelfde indi- 
vidu- denken moet. Het ware ook zonderling, dat van een 
tweede individu niets anders gevonden zou zijn, dan iets 
wat aan het eerste ontbreekt. Er is niets ongerijmds in, 
om te stellen, dat eenige beenderen vroeger in andere om- 
standigheden kwamen, dan de overige, en op eenigen af- 
stand van deze in verweerden toestand zijn geraakt. Zóó 
kunnen de niet gevondene beenderen verloren geraakt zijn. 
Hoe dit zij, zeker is het, dat alle de opgedolvene been- 
deren zijn van het gewoon hert, Cervus elaphus fossilis cuv. 


Op de vraag, waar is het skelet gevonden, antwoord ik 
door mededeeling van de eigen woorden van HUISMAN. Ik 
vertrouw, dat men met mij zal instemmen, als ik zijn? 
brief een merkwaardig bewijs noem wan grondige beoefening 
der landbouw, door. kennis van het terrein waarin men 
werkt. 

„Sedert eenige jaren,” schrijft hij, wis men ook in ons 
dorp bezig met het zoogenaamde kleigraven, doch de 
plaats, waar deze vette alluviale grond gevonden werd, 
bepaalde zich alleen ten noorden van het Schildmeer en 
ten noorden van het Schildmaar (eene watering ten westen 
van het meer) op de zoogenaamde hooge akkers, Deze 


nd le nme ETT CR yr a In 


BBE 


( 199 ) 


hooge akkers bestaat uit eene streep gronds ter breedte 
van pl. m. 50 schreden en loopt in eene vrij regte lijn 
van Hellum naar Slochteren. Zij is kenbaar aan hare 
hooge ligging en meer weelderig gewas van gras en koorn. 
Het belendende bestaat uit ligte veenachtige of liever derg- 
achtige grond, meer of min met knikaarde vermengd. Men 
vindt in de hooge akkers veelal geen derg, maar van bo- 
ven pl. m. 2 voet knikaarde en onder deze $ en ook wel 


‚10 voet klei. Onder deze klei vindt men altijd een half 


voet derg en dan rood zand, 

Ten N. van het meer, waar de klei meer algemeen 
gevonden wordt is de grond sligt en effen; de kleibedding 
in den ondergrond is voor het uitwendige voornamelijk 
kenbaar aan een rietachtig gewas, hetwelk wij, boeren, 
eend *) noemen. — Sedert een paar jaren dat ik hier 
werkzaam ben, vond ik telkens pl. m. 1 voet teelaarde, 
bestaande in knik, vermengd met ligten dergachtigen grond, 
3 voet derg en pl. m. 10 voet klei; onder deze klei eene 
dunne laag derg en onder deze eindelijk zand, 

„Het land, waar ik thans bezig ben om klei te graven 
behoort ook onder Schildwolde, ligt pl. m. 10 minuten 
ten W. van het Schildmeer en ten Z. van het Schildmaar, 
slechts eenige schreden van de kading. De grond is nog 
nimmer bebouwd en behoort nog tot de zoogenoemde 
blaauwgras-landen. Dit blaauwgras vindt men zelden met 


andere grassoorten vermengd, waarom verleden zomer eenige 


klaverplanten in het bijzonder mijne aandacht trokken #). 
De bovengrond bestaat hier ter diepte van pl. m. 14 
voet, genoegzaam uit zuivere knikaarde, dan vindt men 


%*) Dit gewas is Carex riparia. 


t) Dit gaf aanleiding om dezen grond te beproeven, zoo als in 
den brief uitvoerig wordt medegedeeld. 


(200) 


21 voet derg, en: onder deze pl. m. 5 en ook 6 voet klei. 
Onder deze klei vindt men alweêr eene dunne laag derg 
en hieronder het zand. Op een paar voet diepte vindt 
men de bovenste klei veelal vermengd met pijpen of wor- 
telen van riet en biezen, en ook van eene meer donkere 
kleur. Deze donkere kleur schrijf ik toe aan de meerdere 
of mindere deelen derg, waarmede deze klei nog vermengd 
is, en houd daarom de onderste, als de lichtste van kleur, 
voor de beste. Enkele putten hebben wij hier ‘gevonden, 
waar men tusschen de klei eene dunne laag derg vond, 
en altijd bleek het, dat de klei, onder de derglaag ge- 
vonden, de- beste klei was. De bovenste klei is veelal week 
en waterig, maar de onderste digt, kleverig en meer droog. 
Doch bijzonder digt en droog is telkens de bedding derg, 
welke men onder de klei en boven het zand vindt. Op 
deze worden zelfs de zolen der laarzen niet morsig. Op 
deze onderste, drooge dergbedding vonden wij het geraamte — 
van het hert. 7 

„De kop lag naar het zuidoosten «en de overige beende- 
ren erachter ten noordwesten. Aan den. kop en de hoornen 
was het te zien; dat het ligchaam op den rug lag, want 
deze lagen in eene verkeerde houding. Opmerkelijk is het, 
dat op de plaats waar het geraamte lag, de derg zoo week: 
en moerasachtig was, daar ze anders, zoo als gezegd werd, 
zoo bijzonder droog en digt is. | 

„Om alles naauwkeurig na te gaan, heeft men op die 
diepte. geen’ tijd, omdat de grond ieder oogenblik dreigt 
in te storten, hetgeen ook smiekelijk hiet plaats vond, 
toen. mijne arbeiders naauwelijks op den wal waren.” 

Hier eindigt HuisMAN's mededeeling, waarin bijzonder- 
heden voorkomen, die men wenschen zou van alle terreins, 
waar nog fossielen worden opgedolven, te kennen, en die 
niet does elken landbouwer zullen opgegeven worden. 


(201 ) 


Ik treed niet in eene vergelijking met elders gevondene 
voorwerpen. van deze soort %*); maar veroorloof mij op 
te merken, dat in de verzameling van de Groninger Hoo- 
geschool nog andBre fossile Hertshoorns, in ons land ge- 
vonden, voorhanden zijn, Zij zijn afkomstig uit het be- 
roemde kabinet van perrus camper. Hij heeft deze drie 
stukken “in zijn’ Cataloog aldus beschreven: (N°. 145) 
Cornu ecerviElaphi.majoris inventum prope Hagam comi- 
tum sub collibus arenariis ad profunditatem 4 pedum in 
terra bituminosa Darry +) vel Turfmoer vocata. (N°. 146) 
Alterius cervi minoris cornu fossile ex eodem loco. (N°. 
147) Alterius cornu minoris fragmentum ex eodem loco. 
Zij zijn allen grijswit van kleur, en hard, niet broos. Het 
eerstgenoemde is het benedenste gedeelte van een’ regter- 
hoorn, waaraan drie takken zijn, 2 benedenste zeer nabij 
elkaâr en ongeschonden, een, die bijna 2 palmen hooger 
zit en waaraan de punt ontbreekt. De omtrek van den 
hoorn, even boven den rozenkrans is 21.5 Ned, duimen, 
die van den rozenkrans 27 Ned. duim, waaruit men de 
krachtige ontwikkeling van dit voorwerp kan afleiden. 
De spil loopt bijzonder regt. De tweede hoorn vertoont 
slechts een klein gedeelte van een’ benedentak, en omstreeks 
15 duim hooger een’ tweeden tak; de omtrek even boven 
__ den rozenkrans is 2 palm, en die van den krans 21 duim. 
__ Deze is minder gegroefd dan de vorige. Het laatste voor- 
werp is slechts een kleine tak. 

Ten opzigte van eerstgenoemde voorwerpen zij nog op- 
gemerkt, dat de gesteldheid van hunne basis aanduidt, 
dat zij afgevallene horens zijn, en het in zoo verre weinig 


 __%) Men vindt er vele opgegeven in GIEBEL, Wawna der Vorwelt, 
1 Bd. s. 143; voorts voor ons vaderland bij STARING, Zac. p. 28 en 
5 29, 41, 60, 


+) Of Derrie. 


( 202 ) 


bevreemden kan, dat noch bekkeneel, noch andere beende- 
ren gevonden werden. Het ware te wenschen, dat de ver- 
melding van dit punt in de opgaven van natuurkundigen 
niet werd gemist. al 

De grond, waarin ons voorwerp gevonden is, komt 
overigens overeen met die, welke de meeste, zoo nief alle, 
fossiele gewone herten heeft opgeleverd, maar zeldzaam zijn 
de voorbeelden, dat men van een en hetzelfde individu 
zoo vele beenderen heeft bij elkander gevonden. *) 


*) Men vindt de bovengenoemde voorwerpen ook vermeld in de 
Geologie van Nederland. (Haarl. 1853) bl. 94. 


AANTEEKENINGEN 


OVER DE 


NATUURLIJKE GESCHIEDENIS VAN HET EILAND ROTTUM, 


DOOR 


__N. MEURSINGE. 
Medic. et Chirurg. Doct. te Amsterdam. 


Het is ruim een tiental jaren geleden, toen de H.H. 
J. DE GRAAF en mijn onvergetelijke vriend, voor de weten- 
schap te vroeg ontslapen, 3. 0. KARSTEN een reisje gemaakt 
hadden naar het eiland Rottum, hetgeen in zoo vele op- 
zigten der aandacht waardig is. 

Hunne aanteekeningen, dáár gemaakt, delier zij aan 
Dr. 1. A. coHEN *) mede, die niet in gebreke bleef deze 
spoedig aan de pers toe te vertrouwen. 

‘Zoo veel mogelijk heb ík die berigten op de plaats zelve 
aan den toets onderworpen, en een weinig kunnen bijdra- 
gen tot de kennis der tegenwoordige gesteldheid van dit 
eiland. Ik vertoefde op dezen bodem van 27—31 Mei 
1850. 

1 Mogt ik door deze korte mededeeling op nieuw ande- 

_ ren hebben opgewekt, dit eilandje te bezoeken, en wel op 
_ andere tijden, bijv. Julij en Augustus, vooral met het oog 

_op de Entomologie; het doel van deze weinige bladzijden 

zal bereikt zijn. 


___… Het valt niet te ontkennen dat menigeen onze eilanden 
daarom nog niet heeft bezocht, omdat de reis derwaarts» 


___*) Berigten omtrent de natuurlijke geschiedenis van het eiland 
Rottum, ‚gedeeltelijk. getrokken uit de aantekeningen der H.H. 


E J. O. KARSTEN en J. DE GRAAF, medegedeeld door 1 A. coHeN, Med. 
Doet. Groningen 1840. 


(204 ) 


wegens ongeregelden overtogt, onder te vele hinderpalen 
gebukt gaat. 

Wij zeilden. onder eenen gunstigen wind in ruim één 
uur per extra schip van Warfum naar het strand van 
Rottum, en werden daar door het rijtuig van den Voogd 
een eind uit zee afgehaald. Wij reden naar zijne woning, 
het éénige huis van het eiland; — het bestaat uit twee 
goede kamers en eene doelmatig ingerigte schuur, waarin 
alles zindelijk is. - 

Aan de oostzijde van het huis voert een trap tot eene 
soort van observatorium, van waar men een ruim en vrij 
gezigt heeft over het geheel domein en de zee. Volgens 
getuigenis van den Voogd is men, ten gevolge van de 
afneming van het eiland aan de west- en noordwestzijde, 
reeds tweemaal genoodzaakt geweest, dit huis in oostelijke 
rigting te verplaatsen. In 1825 stond het zeewater twee 
voeten hoog bij het huis op. «De bevolking is hier zeer 
klein en gezond. Het getal bedraagt in het geheel 11 
personen, en wel: de Voogd en zijne vrouw, 6 kinderen uit 
hunnen hoogst gelukkigen echt geboren, ééne dienstbode 
en twee knechten. Bij hunne veelvuldige en afwisselende 
bezigheden kennen zij de verveling en het gevoel van 
eenzaamheid niet: daarvoor toch zorgt de Voogd ; immers 
hij is leeraar, onderwijzer, geneesheer, zeeman, loods, scheeps- 
bouwmeester van zijne reddingsboot, waarmede hij her- 
haalde malen menschenlevens van daar strandende schepen 
heeft gered, van welke de naambordjes nog aan zijnen 
gevel prijken, — touwslager, visscher, robbevanger, wever, 
tuinman, landbouwer en eijer-koopman. Geen wonder dat 
zoo een omnis homo bij zulk een flink en innemend voor- 
komen, zijnen huisgenooten lust en geschiktheid tot de meest 
noodige en nuttige werkzaamheden inboezemt. 

Hij bezit in het geheel 20 stuks vee: koeijen, kalveren, 
paarden, schapen, zwijnen, eenen hond en eene kat. 


(205 ) 


Onder de eilanden dan, die de provincie Groningen en 
Friesland als een gordel omgeven, behoort het kleine, 14 
uur in omtrek hebbend eiland Rottum, ook wel genoemd 
Rottummeroog, bijna regt ten noorden van Warfum 
gelegen, en nagenoeg 2 uren van den vasten wal van Gro- 
pingerland verwijderd, Vroeger was het grooter; maar zand- 
verstuivingen en stormen hebben het, vooral aan de west- 
en noordwestzijde, zooveel doen afnemen, dat zijn omtrek, 
vróeger 1} uur, nu 1} uur is. Bij die verstuivingen en 
golfslagen. heeft het geheele eiland eene gedeeltelijke plaats- 
verandering ondergaan en wel in de rigting naar het oos- 
ten en zuidoosten. 

Volgens hetgeen de Voogd aan ons heeft verhaald, neemt. 
het eiland heden echter evenveel toe als het afneemt, ter- 
wijl aan de oostzijde sedert 25 jaren wel 500 el lands is 
aangewonnen. Ten westen van het eiland is eene zand- 
plaat, die in de laatste 25 jaren ontstaan is, Aan het 
zuiden beslaat het strand eene-groote. vlakte, en is. groo- 
tendeels met planten bezet, vooral ten oosten bij eene dáár 
uitspringende bank, welke zich ten noorden om het eiland 
heenzet en ten westen zich. wederom vereenigt met het 
naar het zuiden gelegen strand. Verder vindt men aan 
de zuidzijde buiten de duinen in een’ inham en in de rig- 
ting van het huis eene poel, welke door middel eener pomp 
onder de duinen door met eene breede doorwaadbare kreek 
gemeenschap heeft, die van het zuiden, noordwestelijk zich 
uitstrekt. Aan de oostzijde breidt zich het strand 4 uur 
ver uit in zee. Zuidoostelijk zagen wij eene breede kreek, 
die, van het zuidoosten naar het noorden gaande, in de 
duinen aan de noordzijde uitloopt. Aan de beide zijden 
dezer kreek is een groote inham tusschen de duinen ge- 
legen, die aan de west- en noordzijde met fijn gras bezet 
is en groot 2} bunder bedraagt. 

Aan den oostkant is het eiland- met helmplanten bezet; 


( 206 ) 


“aan de westzijde van het huis gaande, vindt men, niet ver 
van elkander verwijderd twee vijvers, van welke de meest 
westelijke den 28sten Februarij 1825 door den watervloed 
is ontstaan. Het duinwater hier is heerlijk frisch van 
smaak en helder als kristal. 

De grond van het strand is over het algemeen meer 
week dan hard; enkele plaatsen, b. v. de zoogenaamde hard- 
rijdersbaan ten noordwesten zeer hard en vast. De grond 
van het eigenlijke eiland bestaat uit zuiver zeezand, hetgeen, 
vooral aan de noord- en noordwestzijde onder den vorm 
van duinen is opgestoven, zoodat dan ook de hoogste dui- 
nen noord en noordwestelijk gelegen zijn, en van daar 
langzaam afhellen naar het oosten en naar het zuiden. 

KARSTEN en DE GRAAF vermelden dat men soms wel 
eenige van elders aangespoelde kleibrokken aantreft, die 
eenigen tijd blijven liggen en dan meestal wederom ver- 
dwijnen; dat men echter op het eigenlijke eiland geene klei- 
streken ontmoet. WesrTERHOFF en STRATINGH vermelden die 
kleistreken echter wel, en KARSTEN en DE GRAAF schijnen 
daardoor geene kleistreken gevonden te hebben, omdat zij 
later met zand wederom overdekt worden. Wij althans 
vonden in de kreken en greppels, door den Voogd tot af- 
watering gegraven, overal klei, met eene dunne laag zand 
overdekt. Op sommige plaatsen treft men ook eene soort 
van tuinaarde aan, ontstaan door plantaardige en dierlijke 
overblijfsels, vooral door de drekstoffen der menigvuldige 
vogels en van de vroeger hier aanwezige konijnen. 

Dit in het algemeen over den bodem van dit eiland; 
gaan wij thans na welke dieren en planten hier voorkomen. 

Het aantal zoogdieren op dit eiland aanwezig, is ge- 
ring te noemen, en bevat hoofdzakelijk diegene, waarvan de 
Voogd eenig voordeel kan trekken, zoo als wij reeds boven 


hebben opgegeven. 
Uit het geslacht Phoca (Zeehond) zien wij er meermalen de 


(207 ) 


_Phoca vitulina, en als uitzondering kan men het aanmer- 
_ ken wanneer de Phoca mitrata gevangen wordt. De vangst 
dezer dieren geschiedt door middel van groote netten, 
welke de Voogd aan ons vertoonde, Zij hebben eene hoogte 
_ van 90 voeten en eene lengte van 100 vademen. Nadat 
zij langs de platen of banken zijn uitgespannen, tracht 
_men de zeehonden, die gaarne op deze platen uitrusten, er 
in te jagen, welke moeite soms bekroond wordt door de 
_ vangst van een twintigtal dezer dieren. / 
___ Tegenwoordig echter stelde hij die vangst weinig meer 
_op prijs, niet alleen wegens de groote moeijelijkheid om 
deze dieren magtig te worden, maar ook omdat zij zich 
__heden gewoonlijk te ver in zee ophielden. Hunne slimheid 
was hem bijzonder opgevallets en bij het geringste on- 
raad, hetgeen zij bespeuren, vermijden zij zorgvuldig eene 
_ plaats, waar zij eenmaal in’ gevaar zijn geweest. Ten noord- 
westen van het eiland hebben vij nog 14 rinnage kun- 
nen opmerken. 
__Van de Knaagdieren, die tot het gestont Mus gerekend 
_ worden, ziet men er nu en dan Mus rattus (rat) en Mus 
musculus (muis). Meestal zijn ze door stroo aangevoerd, 
en leven er slechts korten tijd, hetgeen de Voogd voorna- 
melijk toeschreef aan het gebrek van zoet water. 
___Van het geslacht Lepus, vroeger hier zeer algemeen, 
heeft hij sedert 1840 de Lepus cunieulus (konijn) niet 
meer waargenomen. Het nadeel, hetgeen deze dieren aan- 
_ bragten, door de duinen te ondermijnen, was reden genoeg 
om ze uit te roeijen en nog vlijtig te weren. 
Zoo gering als het aantal zoogdieren is, zoo veel te 
_ grooter is het getal der vogelen. Verrassend is het ge- 
_ zigt, wanneer men die wolk van vogels boven zich ziet 
| _ zweven, welker eentoonige geluiden in die hooge mate 
zijn, dat het zelfs moeite kost elkander te verstaan. In 
_ dien zwerm van pluimgedierte ziet men, om mij zoo 


( 208 ) 


uit te drukken, het interestboek van den Voogd. Zij nes- 
telen op verschillende gedeelten van het eiland, en hou- 
den er hun verblijf van Mei tot het einde van Junij. 
Alleen in die gevallen, wanneer schadelijke vogels hier 
hunne woonplaats hebben uitgekozen en vele broeiïjingen 
trachten te vernietigen, maakt de Voogd gebruik van het 
geweer, vermijdt overigens ten strengste dit wapen en ziet 
ongaarne dat ook vreemdelingen hiervan gebruik maken. 

Ofschoon wij in het opzoeken der eijeren niet zeer be- 
dreven waren, zoo kan ik, om een bewijs te geven van de 
groote hoeveelheid, welke men hier aantreft, mededeelen, 
dat wij binnen den tijd van een uur een 110 stuks had- 
den opgezameld. Hr is eene plaats waar men de vogelen 
ongestoord laat broeden en“die men door” houten pennen 
heeft afgebakend. Zij is groot 20 treden lang en 10 breed. 
Door berekening konden wij het aantal nesten op groot 
duizend stellen, van welke ieder 2, soms 8 eijeren bevatte. 
Kwamen wij deze omheining te nabij, dan vloog de zwerm 
in eens omhoog, om straks weder, elk op zijn eigen nest, 
neêr te dalen. De nesten, die buiten deze omheining lig- 
gen, worden dagelijks geledigd, en het is vooral van de 
Sterna cantiaca, dat de Voogd met zijn personeel in een 
half uur meer dan 2000 eijeren kan inzamelen. Zij worden 
zoo spoedig mogelijk in kisten, met fijn stroo opgevuld, 
gepakt, naar elders afgezonden, en vooral naar de markt te 
Groningen, waar wij menigmaal deze eijeren hebben gekocht, 
wegens den aangenamen en fijnen smaak, die zeer veel over- 
eenkomt met dien van Zringa vanellus (kievit). 

Onder de Accipitres (roofvogels) komen er soms enkele 
uit het geslacht Halco, die in korten tijd groote verwoes- 
tingen aanrigten. Uit de orde Passeres zien wij hier de 
Motacilla flava, Motacilla alba (witte kwitstaart), Alauda — 
arvensis (leeuwerik), Sturnus vulgaris (spreeuw), Hirundo 
rustica (zwaluw). In 1840 was volgens KARSTEN hiervan 


(209 ) 


slechts een mannetje en een wijfje aanwezig, in 1850 za- 
gen wij verscheidene paren. Verder Samicola oenanthe 
(witstaart) en Anthus pratensis (pieper). 

Onder de Grallae (Steltloopers) zien wij er Charadrius 
hiaticula (Zandlooper) ; van Tringa pugnaa (Kemphaan) merk- 
ten wij 5 exemplaren en een ei op. Uit het geslacht Mae- 


_matopus zagen wij dikwerf den Haematopus ostralegus (Oester- 


visscher), die 'szomers en in den herfst menigvuldig aan 


de kusten van Holland en bij de poelen en groote waters 


in Friesland voorkomt. Wegens den moed, dien deze vo- 
gelen aan den dag leggen, wanneer hun nest door aanval- 
len van vreemde vogelen bedreigd wordt, stelt de Voogd 
hen op grooten prijs. In ieder nest liggen 4 eijeren, en 


alleen die worden weggenomen, welke dit getal overschrij- 


_ den. Meestal vonden wij deze eijeren of in een gemaakt 
_zandkuiltje, of in schelpen buiten de duinen, of enkele malen 
tusschen de hooge helmplanten. De kleur is niet stand- 
 vastig, en dikwerf vond ik er exemplaren, wier grondkleur 
_ aanhet wit en geel grensde, en sterk gevlekte. Hij voedt 
__ zich met, kleine schelpen (Bivalven) en met zeegras. 


Uit het geslacht Zotanus zien wij hier de Totanus ca- 


_lidris (Tureluur). 
_ _« Van de familie Longipennes zal men er uit het geslacht 
Larus veelvuldig opmerken de Larus argentatus (Kobbe of 
Kaap). Deze vogelen, die gaarne in gezelschap nestelen, 


q vervaardigen hun nest aan den buitenkant der duinen tus- 
schen de helmplanten, en worden daardoor meermalen voor- 


geeneen 


_ bijgezien. Behalve op de hooge noordelijke, noordweste- 
_ lijke en westelijke duinen vonden wij hunne broeiplaats 
ook menigvuldig aan de zuid-oostzijde, alsmede ten oosten 
en noord-oosten. Het nest is zeer eenvoudig, en in een’ 


_ in het zand gemaakte kuil worden eenige helmplanten 
__ kunsteloos neêrgelegd. Soms zagen wij deze vermengd met 


hd zeeplantjes en vogelvederen, welke zij zich waarschijnlijk 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL I. 14 


(210 ) 


bij het broeden. uit de borst rukken. Wij schoten er een 
exemplaar ten noord-oosten, hetwelk met dikke sierlijke 
dons bekleed was. Zijn er drie eijeren in het nest aan- 
wezig, zoo worden deze niet weggenomen, maar aan verdere 
broeijing overgelaten, terwijl het meerder aantal om den 
anderen dag bijeen verzameld wordt. ‘Ten bewijze hoe 
winstgevend deze vogelen voor de eilandbewoners zijn, kan 
strekken, dat meer dan 1000 eijeren op Ééénen morgen wor- 
den gevonden. In de meeste nesten merkten wij 8—4 
eijeren op. Opmerking verdient, dat wij op Rottumeroog 
van deze eijeren aantreffen, die volkomen ligt blaauw van 
kleur zijn, en waar wij hoegenaamd geene vlekken waarna- 
‚men. De Voogd verhaalde ons, dat hoe meer de kleur naar 
het blaauwe overhelde, hij des te meer van deze eijeren kon 
inzamelen, Behalve op de kleine Mollusca maakt deze vogel 
hier vooral jagt op de eijeren der Jkstern en Oestervisschers. 
Deze laatste soort vervolgt hen altijd, zoo als ik hier meer- 
malen waarnam. De drekstoffen van Larus argentatus vormen 
een fraai conglomeraat van allerlei kleuren; men vindt ze 
langs het geheele strand verspreid, en in droogen, toestand 
vervallen zij spoedig tot poeder. 

Nog iets moet ik van dezen vogel vermelden, en wel de 
wijze waarop hij die kleine weekdieren zoekt meester te 
worden. Langs het strand viel ons oog namelijk op de 
regelmatig gevormde ondiepe cirkelvormige kuiltjes, van welke 
er meestal twee naast elkander zijn geplaatst (OO OO OO). 
Bij opkomenden vloed zien wij deze vogels in menigte aan 
het strand, van welke een groot aantal zich onledig houdt 
met al ronddraaijende deze kuiltjes met hunne pooten te 
maken. Zij zetten namelijk de beide pooten plat op 
het strand, en beschrijven om de as van hunnen farsus _ 
eene regelmatige holte. Deze dienen eenvoudig als reser- — 
voirs, en zijn de kuiltjes in gereedheid, dan wacht de _ 
vogel de opkomende golf af‚ en ziet of er ook eenige 


(211 ) 


schelpjes opgeworpen zijn, die hij dan gretig naar bin- 
__ men slikt, om straks op eene andere plaats diezelfde 
bezigheid te herhalen. Men kan deze vogels, volgens den 
Voogd, nog zeer jong zijnde, gemakkelijk tam maken en 
hen brengen tot de omnivora of alvreters. Onder het ge- 
slacht Sterna, hetgeen hier vertegenwoordigd wordt door 
de Sterna hirundo, Sterna minuta, Sterna cantiaca is het 
_vooral de laatste soort, welke hier in groote menigte voor- 
__komt, terwijl de Sterna nigra, zoo als ook KARSTEN bevon- 
_ den heeft, sedert een aantal jaren, hier niet meer is waar- 
genomen. De Sterna hirundo, die hier volgens WESTERHOFF 
en STRATINGH vroeger talrijker geweest is, maakt haar nest 
zoowel aan de binnenzijde der duinen, als ook door het ge- 
__ heele eiland. Deze vogelsoort is zoo kwaadaardig, dat zij 
_ niet vreest den bezoeker aan te vliegen, In haar nest, 
hetgeen gelijk is aan dat der Sterna cantiaca, waarover zoo 
aanstonds, vond ik twee, soms drie eijeren. Zij voedt zich, 
zoo als ik heb opgemerkt, hoofdzakelijk met garnalen. 
Van de Sterna minuta (kleine Ikstern) zullen wij de 
mesten opmerken, niet alleen buiten, maar ook op de lage 
__ duinen, zoo wel tusschen helmplanten als in schelpen. 
___Hun zeer eenvoudig nest bestaat uit niets anders, dan 
uit een in het zand gegraven kuiltje, en bevat drie, soms 
_ ook wier eijeren. Ook onder deze soort bespeurde ik, 
even als bij de kobbe, eitjes die volkomen eene hemelsch 
__blaauwe grondkleur hadden en met weinige donkere stip- 
pen waren voorzien. De smaak dezer eijeren is buitenge- 
__woon fijn, en jaarlijks zendt de Voogd aan de Gedeputeerde 
Staten te Groningen eene hoeveelheid ten geschenke. 
De Sterna cantiaca (groote Ikstern) is stellig een der 
|__ vogelen, die op dit eiland het meest voorkomen; in grooten 
{__ getale nestelen zij aan de binnenzijde der duinen, en leggen 


l in het eenvoudig, meest in het zand gemaakt nest, in hetwelk 
4. 


( 212 ) 


ik enkele malen kort opgeschoten gras bespeurde, twee tot 
drie eijeren. 

Uit de familie Lamellirostres, waartoe het geslacht Anas 
behoort, zien wij hier in groote menigte de zoo schoone 
Anas tadorna (Bergeend), een dier vogelen, welke den. 
Voogd groot voordeel oplevert, wegens het groot aantal 
eijeren, hetgeen soms 20 beloopt. 

Deze eijeren hebben eene sneeuwwitte kleur en de grootte 
van een klein kalkoen-ei. In plaats van deze eijeren da- 
delijk te verzenden, worden zij in groote vaten, met kalk- 
water gevuld, gepakt en ’s winterster veiling gebragt. Zoo 
wild als deze vogels gewoonlijk zijn buiten den broeitijd, 
zoo tam zijn ze in deze dagen, en verlaten zelfs het nest 
niet bij het wegnemen der eijeren. Van dezen vogel, die 
voorzeker een sieraad van dit eiland uitmaakt, heb ik, we- 
gens de zoo gemakkelijke vangst nog een fraaj exemplaar 
kunnen medenemen. Daar deze vogelen bij voorkeur nes- 
telen in de vorige konijnenholen, en wel op eene wijze, dat 
zij èn van togt èn van licht willen bevrijd zijn, zoo kwam 
natuurlijk de vraag bij den Voogd op, hoeaan deze hunne 
behoefte te voldoen, daar hij tot behoud van zijnen bo- 
dem de hun aangename broeiplaats moest vernietigen. Die 
vraag heeft hij zeer ingenieus opgelost, en hij maakt he- 
den die nesten alle kunstmatig. Zij bestaan uit holen 
die horizontaal zijn gelegen, eenen halven cirkel vormen 
en van twee openingen zijn voorzien, van welke de eene 
dient. tot ingang voor de eend, terwijl de andere, ter zij- 
de geplaatste opening onmiddellijk den toegang tot het 
nest verleent. Deze opening dekt de Voogd met eene zode, 
welke naauwkeurig in de opening past, waarna hij eene 
tweede grootere over de eerste en de randen heenplaatst. 
Op deze wijze voldeed hij aan de vereischten hunner broei- 
Jing, namelijk afsluiting van licht en afwering van togt, 


(213 ) 


__Het wijfje omgeeft hare eijeren met haar eigen dons, het- 
‚geen ik in menigte in het nest ontdekte. Deze dons rukt 
| zij zich dan eerst uit, nadat het getal eijeren, d. i. 10—20 
is gelegd. Wanneer er 5 eijeren in het nest zijn, dan 
blijven deze liggen, terwijl men de later komende begint 
weg te nemen. Zij voedt zich met kleine kinkhoorntjes 
__Dolium) en mosselen (Mytilus edulis). Anas boschas (ge- 
wone wilde eend) komt er, gelijk KARSTEN reeds opmerkte, 
ook heden zeer zelden voor, hetgeen de Voogd hoofdza- 
kelijk toeschreef aan het gebrek van stroomend zoet water. 
Van de Reptilia vinden wij er twee soorten, en wel van 
het geslacht Rana, de Rana temporaria (kikvorsch) en van 
het geslacht Bufo, de Bufo variabilis (gewone padde), de 
laatste in groote menigte, de eerste tegenwoordig zeldzaam. 
Wij vonden er slechts één’ kikvorsch. ’s Winters gaan zij 
meestal dood, en hebben over het algemeen gebrek aan ge- 
_noegzame oppervlakte van zoet „water. 
De reden, welke conEN opgeeft, niet te weten, waarom 
de padde hier meer en meer uitgeroeid, en de kikvorsch 
_ liever gezien wordt, is hoofdzakelijk hierin gelegen, dat zij 
voornamelijk graaft, gelijk ik meer dan eens opmerkte, 
tusschen de zoden, welke de kunstmatige nesten der berg- 
eenden bedekken, en derhalve aan deze broeijing, om de 
straks opgegevene reden, groote schade kan aanbrengen. Er 
__bestaat hier dus niet „eene belagchelijke vrees voor de padde.” 
__ De wischwangst op dit eiland bepaalt zich tot den Schelvisch 
__(Gadus Merlangus), die op eenigen afstand van de woning 
des Voogds op bossen stroo gelegd en aan de volle zon- 
__nehitte blootgesteld wordt, na twee dagen te voren in de 
pekel te zijn gezet; — Roggen (Raja clavata) en Schol 
__(Pleuronectes platessa), die aan palen, en spijkers in de lucht 
4 gedroogd worden, en een smakelijk voedsel voor de eiland 
_ bewoners opleveren. 


(214 ) 


De lijst, door coneN medegedeeld, van de hier gevonden 
Week- en Ringdieren, kunnen wij slechts met weinige voor- 
werpen vermeerderen. Men vindt langs het strand weinig 
verscheidenheid. Zij zijn de volgende: Paludina Uittorea, 
Natica brittannica, Buccinum undatum, Mytilus edulis, Car- 
dium edule, Tellina solidula, Lucina sinuata, Mactra solida 
en Mactra crassatella, Mya truncata en Mya arenaria; uit 
het geslacht Solen merkten wij nu eens Solen ensis, dan eens 
Solen siliqua op; van het geslacht Pholas, Pholas crispata, 
terwijl men in groote menigte zoo wel op steenen als op schel- 
pen zal aantreffen uit het geslacht Balanus, Balanus miser.Ook 
van de Cephalopoda vonden wij dikwerf schalen van de 
Sepia loligo {P). Onder de Ringdieren of Anneliden vond 
ik, gelijk KARSTEN en Dr GRAAF, Terebella conchilega en 
Arenicola piscatorum s. Lumbricus marinus, met welke laatste 
het strand, vooral bij ebbe, als bezaaid is. Zij vormen kleine 
opgeworpen zandheuveltjes. 

Van de Crustaceën, en‘ wel van de Decapoda worden hier 
soms op het strand geworpen de Cancer -moenas (krab). 

In het opsporen der insekten zijn wij niets gelukkiger ge- 
weest dan onze voorgangers. Volgens de Voogd waren de 
hondsdagen hiervoor op dit eiland beter, ofschoon het ge- 
tal altijd zeer gering zou wezen. 

Onder de Diptera (tweevleugeligen) merkten wij ook 
op de Musca vomitoria s. carnivora, Musca domestica Is, 
en Culex pipiens. 

Onder de Lepidoptera (Schubvleugeligen) zagen wij er 
dikwijls en ook alleen de Callimorpha Jacobaea. 

Uit de Coleoptera (Schildvleugeligen) komen hier voor de 
Cephalotes vulgaris Bon; Dermestes roseiventris, de larve van 
Dermestes lardarius, welke ons bijzonder hinderlijk was bij 
het praepareren; — Balaninus nucwm Fabr, Hister unico= 
lor, Telephonus fuscus en Calandria granaria, Deze laatste 


het dd ee dl ee de dine ande 


(215 ) 


in zulk eene mate, dat, wanneer de Voogd ze niet vlijtig 
trachtte te vangen, zijn koren groote schade zou lijden. 
_ Onder de- Zoöphijta hebben wij nu en dan uithet res 
__Flustra waargenomen, Flustra foliacea. 
___Het zal niemand bevreemden, wanneer hij den bodem van 
dit eiland nagaat, dat de plantengroei hier zeer schraal is, 
hij zal eenige weinige Oryptogamen aan de lage binnenduinen 
opmerken, grassoorten in die duinen, waar zich het jong 
gevogelte gewoonlijk ophoudt; terwijl daar, waar eene broei- 
plaats voor de vogelen is afgebakend, de grond geheel dor 
is. Van veel waarde blijft hier echter altijd de naauwkeu- 
rige aankweeking van de belangrijkste plant dezes eilands 
‚de Arundo arenaria (gewone Helmplant). De Voogd plant 
ze op rijen, zorgt voor aanaarding, en neemt naauwkeurig 
de rigting der verstuivingen in acht bij verschillende win- 
den om zoo de ontwikkeling der wortels meer en meer te 
bevorderen. Het voordeel valt van zelf in het oog, wan- 
neer men nagaat, welk een groot,gedeelte van het eiland 
hij door deze bijzondere zorg reeds voor verstuiving en 
afslag bewaard heeft. Nabij het strand is in groote hoe- 
_ veelheid het Sedum acre (scherpe Huislook), terwijl de grond 
langzamerhand met de Glauw maritima (Zemelkruid) wordt 


versierd. Zij is eene dier planten, welke door de hier aan- 


wezige schapen gaarne gegeten worden. Arundo baltica 
(het baltisch riet) komt op dit eiland wild groeijende voort, 


en het wordt voor de eenige plaats in ons vaderland gehou- 
den, waar zulks is opgemerkt. VAN mauL *) past dit ook toe 
_ op de Sagina maritima en Myosotis collina. Door de mest 
der huisdieren en vogelen kan de Voogd hier eenige tuin- 


b vruchten inoogsten en als dischgenooten kunnen wij zeggen, 


| %) H.c. vAN HALL, Derde nalezing op de Flora Belg. Sept. in de 
Bijdragen tot de Nat, Wet. D. II, p. 48, 50 en 54. 


(216 ) 


dat de aardappelen, boonen, erwten, kool even zoo goed 
smaakten, als bij ons aan het vaste land. Rondom den 
tuin, niet ver van zijn huis verwijderd, zijn eenige wilgen 
ter beschutting geplaatst, die, even als het hier gering getal 
vruchtboomen en kleine heestergewassen vrij goed hunne 
ontwikkeling bekomen. Als eene karakteristieke bemes- 
ting deelen wij nog mede, dat onder elken boom of heester 
een zeehond ligt begraven. 

Wij eindigen deze korte bijdrage voor de natuurlijke 
geschiedenis dezes bodems, in de hoop, dat ook zij die dit 
veld nader wenschen te onderzoeken, gelijk wij een even 
groot genot en dezelfde gastvrijheid mogen ondervinden, 


he en RE ed en 


OVER DE 


ZIEKTEN DER NEGERS. 


DOOR 
A. A. SEBASTIAN. 


(VOORGEDRAGEN IN DE GEWONE VERGADERING DER AKADEMIE 
VAN DEN 2ásten sEPr, 1853). 


De Ethiopische of Negervolken zijn het onderwerp ge- 
weest van veler nasporingen; men kent de geographische 
verspreiding van dezen menschen-stam, men heeft zijn 
natuurhistorisch karakter beoefend, en zoögraphisch, ana- 
tomisch, ja zelfs physiologisch de eigenaardigheden van 


… dezen stam onderzocht; in een woord, men heeft vele na- 
_tuurkundige kennissen over de Negervolken verzameld, maar 


heeft daarentegen deze volken ziektekundig nog zeer wei- 


Î nig beschouwd: hoezeer tot eene volledige natuurkundige 
kennis niet slechts de kennis van den physiologischen, 


maar ook die van den pathologischen staat behoort, en de 
kennis der ziekten van een volk tot de volledigheid der 


K natuurkundige kennis zeer veel bijdraagt, ja daartoe be- 


GEERT 


hoort. Het moge dus mij vergund zijn, alhier in de Aka- 
_ _demie, gewijd aan de bevordering der natuurkunde, te spre- 
_ ken over de ziekten der Negervolken. 


_ Het is bekend, dat de leefwijze der menschen, het voed- 


Á sel, de kleeding, de arbeid, de woning, in een woord, dat 
___de uitwendige omstandigheden eenen grooten invloed op 
_ den mensch uitoefenen, de bron van vele ziekten worden 


en het beloop van andere wijzigen. Dat zulks ook bij 


È Negervolken het geval is, behoeft geen betoog, en dat bij 


' 


(218 ) 


de duizenden, die uit hun vaderland weggevoerd in sla- 
vernij en ellende leven, de invloed dezer omstandigheden 
zich krachtdadig openbaart, is eveneens overbekend. 

Maar eene andere vraag kan gedaan worden, namelijk 
of niet de geheele organisatie bij den Neger aanleiding 
geeft tot het ontstaan van bijzondere ziekten en tot het 
veelvuldig voorkomen, alsmede tot wijziging van andere, 
en dus of er geene ziekten zijn, die den Negervolken 
eigendommelijk zijn en bij de andere menschenrassen niet 
worden aangetroffen, en of niet sommige ziekten, welke 
ook bij andere volken voorkomen, bij de Negers menig- 
vuldiger zijn en in hun karakter en beloop iets eigenaar- 
digs hebben, ten gevolge van al het eigenaardige in de 
organisatie, dat den Neger tot Neger maakt, en waartoe, 
het behoeft niet gezegd te worden, veel meer dan de zwarte 
kleur der huid behoort. Dit onderzoek, geloof ik, kan 
des te nuttiger zijn, als de pogingen, tot dus verre in 
het werk gesteld, om eene gelijkheid of een verschil in 
de structuur der inwendige deelen van de Negers en an- 
dere menschenstammen te bewijzen, onvolledig gebleven 
zijn en schipbreuk geleden hebben op het gering aantal 
Negers, dat tot het vergelijkend onderzoek ten dienste stond. 
… Ook TIEDEMANN 1), nadat hij eene grootere symmetrie 
in de omwindingen en sleuven der beide halfronden der 
groote hersenen als eene overeenkomst der hersenen van 
den Neger en Orang-Oetan heeft voorgesteld, maakt de 
aanmerking, dat het nog bewezen moet worden, dat die 
overeenkomst bestendig is. 

Men weet dat de hondsdolheid spontaan zich ontwik- 
kelt alleen bij honden en katten; men weet dat de kwade 
droes spontaan ontstaat alleen bij de eenhoevige zoogdie- 


1) Das Hirn des Negers. Heidelberg 1837, p. 64. 


(219 ) 


ren; men leert, dat de tusschenpoozende koorts alleen bij 
den mensch wordt aangetroffen. Naar aanleiding zooda- 
__miger waarnemingen zou de vraag kunnen gedaan worden, 
_ of er ook ziekten zijn, die alleen bij Negers voorkomen, 
en andere, die niet bij Negers, maar wel bij de menschen 
van andere rassen gevonden worden. 

___Wat de eerste vraag betreft, ik moet ze ontkennend be- 
antwoorden: ik heb sedert jaren alles bijeenverzameld, wat 
__in onderscheidene geschriften over de ziekten bij Negers 
vermeld wordt, maar moet op grond der aanwezige waar- 
__pemingen ontkennen, dat er eene ziekte is, die uitsluitend 
_ bij Negers gevonden wordt; immers, om niet te spreken 
van vele andere ziekten, die vroeger verkeerdelijk gezegd 
werden uitsluitend aan het Negerras eigen te zijn, de 
_zoogenoemde cachexia africana (mal d'estomac, dirt-eating, 
_ hati-weri in de kolonie Suriname) komt wel zeer dikwijls 
_ bij de Negers voor, ja wordt zelfs volgens LANDRÉ 2) door 
‚de kolonisten en vele geneeskundigen gehouden voor eene 
‚ ziekte, die uitsluitend aan de Negers eigen is, maar wordt 
in Brazilië, volgens sicaurr 3) zoo wel bij de Blanken als 
_ bij de Negers gezien, en stemt ook volgens LANDRÉ in hare 
_ verschijnselen volkomen overeen met de beschrijvingen, die 
door BOUILLAUD, ANDRAL, COLUMBAT euz. gegeven zijn van 
_ de bleekzucht, zoo als zij in Europa wordt waargenomen, 
om niet te zeggen dat men ook in Europa bleekzuchtigen 
zand en aarde heeft zien eten 4). En wat de Filaria 
_ Medinensis betreft, men weet thans, dat aan dit epizoon 
miet alleen Negers, maar ook Europeanen lijden, en dat het 


2) Zie conEN, Nieuw pract. tijdschrift, Aug. 1852. 


5 8) Du climat et des maladies du Brésil, Paris 1844. CANSTATT 
 Jahresbericht über 1844, 'T. II, p. 299. 


4) CANSTATT Jahresb. über 1845. T, IV, p. 197. 


( 220 ) 


ook in Oost-Indië op kleigronden hier en daar endemisch 
en enzoötisch voorkomt 5). 

Aangaande de tweede vraag, of er ziekten zijn, die niet 
bij de Negers, maar wel bij menschen van andere rassen 
gevonden worden, merk ik op dat haemorrhoïden, jicht 
en podagra in Sennaar volgens BROcCHI 6) onbekend zijn, 
dat volgens PRUNER 7) bij Negers geen haemorrhoïden en 
geen galsteenen worden aangetroffen. Met dit gemis van 
jicht en podagra kan ook wel eenigzins in verband ge- 
bragt worden het gemis of toch de groote zeldzaamheid 
van blaassteen bij Negers 8). Wanneer men echter, zoo 
als bij pruner 9) leest, dat Negers waarschijnlijk ook niet 
aan gonorrhoeae lijden, dan moet men hierbij in aanmer- 
king nemen: ten eerste, dat de Negers voor andere sy- 
philitische vormen wel degelijk vatbaar zijn, en ten an- 
deren dat gonorrhoeae in Hgypte ook bij alle natiën vol- 
gens cLOT-BEY 10) zeldzaam zijn, en dat de syphilis ook in 
Sennaar volgens BROccmI;1L) geen gonorrhoeae veroorzaakt, 
maar dat de smetstof aldaar zich door het geheele ligchaam 
verspreidende, op lepra gelijkende eruptien op de huid te 
voorschijn roept. 

Zijn dus de ziekten, die bij Negers worden waargeno- 
men, dezelfde als die, welke ook bij andere rassen voor- 


5) CANsrATT Jahresb, über 1844. T, II, p. 274 en cLoT-BET in 
Zeitschrift fur die Ges. Med. Hamburg. T. XIX, 4. p. 509. 


6) Giornale delle osservazioni fatte ne’ viaggi in HEgitto, nella 


Siria e nella Nubia. Bassano 1844. Voll. 5. (Canstatt Jahresber, 


über 1844. T. IT, 274. 


7) Die krankheiten des Orients. Erlangen 1847. CANsrarr Jah- 
resbericht über 1847. T. IL, p. 123. 


8) Transact, of Amer. Ass. II, p. 161. — Ook PRUNER |. c. 
9) le 

10) Zeitschrift fur d. Ges, Med. Hamburg. 'É. XIX, 4. p. 512, 
vis 


| 

| 
L 
Ë 
Ì 

| 
bh 


(221 ) 


_ komen, zoo volgt hieruit echter niet, dat al de onder- 
_scheidene ziekten even veelvuldig bij de Negers als bij 
4 de andere rassen zijn, en dat niet de Negers aan deze en 
gene ziekte meer of minder dan de andere rassen lijden, 
of eindelijk dat niet de gewone ziekten bij de Negers een 
‚ meer of min eigenaardig beloop hebben. Ik zal tot op- 
| heldering dezer vragen de ziekten nagaan, die bij Negers 
zijn waargenomen, en in de eerste plaats, die der huid, en 
‚dus van het orgaan, waarin het eigenaardige van den Ne- 
ger zich op zoo zigtbare wijze openbaart. 

___ Het zoude indedaad vreemd zijn, wanneer niet de dis- 
positie tot ziekten gewijzigd werd en met het aanzijn van 
_ zwart pigment in de huid en met de bij de Negers meestal 
geer sterke afscheiding uit de vetklieren. Volgens ArcursaLD 
__siTH 12) wordt door die sterke afscheiding het vel der Negers 
als met olie en vet ingesmeerd, en worden de Negers er bij 
uitstek door beveiligd tegen de miadeelige invloeden van het 
weder; want daar olieen vet slechte’geleiders van de warmte 
zijn, kunnen de Negers ook de Koude bij nacht gemakke- 
lijker doorstaan, als wanneer de vetachtige oppervlakte van 
kran vel de al te schielijke uitstraling der inwendige warmte 
en het schielijk indringen der uitwendige belet. Inmdedaad 
volgens ryerL 13) zijn de Negers zoo onverschillig tegen 
hitte, dat men ze eerder onder de stralen der zon ziet sla- 
‚pen, dan dat zij zich in de schaduw van een’ naaststaan- 
_ den boom zouden nederleggen. Ook crrMON 14) schrijft het 
vermogen des Negers, om warmtegraden door te staan, waaron- 
der het Caucasisch en het Mongoolsche ras bezwijken, toe aan 


12) Peru as it is. London 1839, voll. 2. Zeitschrift f, d. Ges. 
| Med. Hamburg. T. XII, 1. p. 41. 

[SS 13) A second visit to.the United States. London 1849. 2 voll. 
_ Caxstarrt Jahresb. über 1849, T. II, p- 204. 

14) Revue Méd. Sept. 1837. p. 444. 


(222) 


de bokachtige olie, die het vel der Negers afscheidt en die 
ieder, die hen nadert, aanstonds bespeurt, en hij wil heb- 
ben opgemerkt, dat de Negers, die die reuk niet hebben, 
ook het genot der anderen, de insolatie-missen. Misschien 
is die meerdere vetheid van het vel ook de oorzaak van het 
verschijnsel door Dr. pr simonr 15) in het hospitaal voor 
teringlijders te Rio Janeiro opgemerkt, dat namelijk de 


dood door ecolliquatif zweet meer voorkomt bij blanken, 


dan bij zwarten. b 
Onder de huidziekten, die bij de Negers dikwijls voor- 
komen, staat de kinderziekte (variolae) boven aan. Volgens 


THEVENOT 16) maakt die ziekte aan den Senegal groote 


verwoestingen onder de Negers. In de epidemie te Rio 


Janeiro waren volgens sIGAUD 17) de eerste lijders Negers, 
en tastte volgens Dr. Reco 18) de vorm van variolae 


confluentes, die men aldaar pelle de liza (vischhuid) noemt, 
vooral de Negers en de Indianen aan. Ook in New-York, 
volgens DUNNEL 19) lijden de Negers vooral aan de kin- 


derziekte, en in het Niger-delta, volgens pANteLL 20) sterft. 


3 van de bevolking aan haar. Ook in Egypte, volgens 
PRUNER 21) worden de Negers zeer ligt door die ziekte 
aangetast, en houdt hij haar te zijn van Afrikaanschen oor- 


sprong, en de Negers voor die menschen, die de grootste. 


vatbaarheid voor de smetstof der kinderziekte hebben. Volgens 
denzelfden waarnemer beveiligt ook de vaccine de zwarten 


15) Cf. Zeitschrift f. d. Ges. Med. Hamburg. T. XX, 4. p. 496. 
16) Cf. Zeitschrift f, d. Ges. Med. Hamburg. Tom XVI,1.p. 43. 
17) 1. 6. 


18) Cf. Zeitschrift f. d. Ges. Med. Hamburg. T. XX, 4. p. 490. 


19) Ibid, TTR, Sp. A89, 
20) Sketches of the Medical Topograpby of the Gulf of Guinea. 


Lond. 1849. CaNsraTT Jahresbericht über 1849, T, II, p. 199, 
21) Ì. c. 


(223) 


langer dan de blanken. En niet onbelangrijk ten dezen 
is, hetgeen JAMES ORMISTON M’ WILLIAMS 22) op Ascension 
heeft opgemerkt: hij entte blanken en zwarten in met vaccine 
uit Engeland; bij de blanke kinderen ontstond de bekende, 
weinig beteekenende koorts, maar bij al de zwarten nam 
de ziekte een’ meer hevigen vorm aan; aan de eruptie ging 
veel hoofdpijn vooraf, pijn in den rug en in de lenden, 
‚ alsmede eene koorts, die onderscheidene dagen aanhield. 
‚De uitslag verspreidde zich in onderscheidene gevallen over 
_ den hals, de borst, den buik. De basis der blaasjes was 
__ meestal sterk ontstoken. Al de ingeënten moesten onder- 
‚ scheidene dagen te bed blijven. 

___ Wij hebben dus eene huidziekte leeren kennen, waarvoor 
‚de Negers eene groote vatbaarheid hebhen, maar er zijn 
andere, die bij hen zeldzamer zijn. Tueveror 23) over 
de ziekten aan de Senegal, zegt, dat roodvonk, mazelen en 
 gierstuitslag bij Negers niet voorkomen, en wat de rood- 
vonk betreft, ook pruNeR 24) zegt;ldat in Egypte die ziekte 
de Negers niet aantast; daarentegen zegt DUNNEL 25) van 
de Negers te New-York alleen, dat zij minder dan de blan- 
ken aan roodvonk lijden. Dezelfde schrijver zegt dit van 
de mazelen, terwijl PruneR 26) in Egypte bij de Negers 
en die ziekte en de valsche mazelen (roscola) heeft gezien 
onder den vorm van kleine verhevenheden der huid in het 
 aangezigt en aan de binnenvlakte der armen. 

__ Erysipelas zal volgens PRUNER 27) bij Negers minder 
dikwijls het aangezigt, dan het praeputium aantasten, en bij 


22) Zeitschrift. f. d. gesammte Med. Hamburg. T. 33, 3. p. 399. 
23) Ll. c. 

24) Ll. c. 

25) Zeitschrift f. d. Ges. Med. T, IX, 3, p- 427. 

26) |. c. 

27) Lc. 


(224 ) 


THÉVENOT 28) wordt gelezen, dat erysipelas faciei uit @nso- 
latie bij de Negers in het geheel niet voorkomt. Zoster, 
lichen en prurigo zijn, volgens PRuNER 29) bij Negers in 
het geheel niet zelden, maar de wrticaria heeft men bij hen 
nooit gezien. Pemphigus is gezien door cASTELNAU 30) 
bij eene Negervrouw. 

Het zijn dus vooral de maculeuse huiduitslagen, die bij 


eden tr ten her lt hdd, 


de Negers zeldzamer zijn, dan bij de andere menschenras- _ 
sen, terwijl de pustuleuse, als de kinderziekte, in de con- 
stitutie der Negers eenen gunstigen bodem vinden. Voordie _ 


meerdere vatbaarheid der Negers voor pustuleuse huidziekten 


pleiten ook wel de pians en yaws (Hramboesia Guineênsis _ 


en Americana), eene ziekte, die ook wel blanken aantast, 


maar toch de Negers veel meer 31), om niet te zeggen, 


dat de zoogenoemde claveryaws te Suriname in de voet- 


zolen en handpalmen, volgens uiuLe 32) eenig en alleen bij 


Negers en Creolen gevonden wordt. Ik mag echter niet | 


nalaten hier tevens op te merken, dat de vyaws en pians 
waarschijnlijk moeten worden geïdentificeerd met de Sib- 


bens van Schotland, de Taleadine van Italië en de Rade- 
syge van Scandinavie, en dat al deze ziektevormen behooren _ 


tot de fungeuse syphiliden. 


Men zegt, dat de pachydermia (elephantiasis Arabum) | 
bij Negers meer de ledematen aandoet, bij blanken het 


scrotum 98). Dat zij echter bij Negers ook aan het scro- 


28) 1. c. 
29) Lc. 
30) CANSTATT Jahresb. über 1850. 11, p. 196. 


31) Davip MAsON in Behrend Allg. Repert der Med. Chir. Jour- 


nalistik. Leipzig 1831 Mai, p. 220. 


32) CasPers Wocehenschrift 1843. CANsraTT Jahresb. über 1848. 


Tom. IL, p. 362. 


33) CaNsrarr Handbuch der Med. Klinik, Erlangen 1847, Ed, IL. 
Tom II, p. 969. 


(225 ) 


 _twm voorkomt, blijkt niet alleen uit een geval, waarin 
| KALLEMANT te Rio Janeiro eenen Neger van de pachydermia 
__gcroti door de operatie heeft bevrijd 34), maar ook uit 
het berigt van russen 35), die bij de Bambaras aan de 
kust van Guinea dit gebrek van het scrotum endemisch 
heeft bevonden. Het gebrek wordt daar beschouwd als iets, 
__dat aanzien geeft, als een teeken van adel: gaat de lijder 
uit rijden, dan rust het scrotum in eene lijst op den zadel- 
knop; maar wanneer het scrotum nog grooter is, en de lijder 
gaat, dan draagt hij hetzelve in eenen doek, die van de 
ä schouders somtijds tot op den grond nederhangt. 
E _ Wegens eene mogelijke verwantschap van pachydermia 
en gewone struma voeg ik hier ook nog de opmerking bij, 
dat in Brazilië de Negers niet aan struma lijden, hoezeer 
dit gebrek bij de andere inwoners zeer dikwijls voorkomt, 
maar wel aan pachydermia, welke ziekte bij de Huropeanen 
als uitzondering voorkomt 36), terwijl daarentegen volgens 
 BRUNEL 37), in de streken van den Rio de la Plata, zij, 
die uit eene vermenging van de inboorlingen en zwarten 
ontstaan zijn, de voorregten van elk dezer rassen verloren 
en alleen hunne ligchamelijke gebreken geërfd hebben, en 
zoowel aan struma als aan elephantiasis lijden. 
Over de ziekten van de huid sprekende, moet ik ook 
_ nog opmerken, dat albinismus in het algemeen bij Negers 
‚meer “schijnt voor te komen dan bij Europeanen: KöLER 
zag albinos in het Niger-delta 38), punBury 39) bij de 


34) Scumipr Jahrb. 1847. 4. p« 96. 

<85) Behrend Allg. Report der Med. Chir. Journalistik. Leipzig 

1833. Sept. p. 219. 

86) Zeitschrift f. d, Ges. Med. Hamburg. T. XXXXI. 1. p-121. 

87) CaNsraTT Jahresb. über 1842, IL. p. 126. 

38) Jahresbericht über die Fortschritte der Ges. Med. in 1848. 
Tom. IL. p. 354. 

89) Ibid. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL I. 15 


(226 ) 


Kaffers, Dr. mire 40) te Suriname, MmARcQ 41) te Phi- 
ladelphia. 

Ik ga tot de ziekten van het zenuwstelsel over. Vol- 
gens SIGAUD 42) in Brazilië, komt apoplexia serosa bij 
Negers veel meer voor dan bij blanken, en worden zenuw- 
ziekten, ziekten van het ruggemerg, van de hersenen en 
hersenvliezen in hef. algemeen bij zwarten zeer dikwijls 
aangetroffen, en is het onwaar, wat THEVENOT en anderen 
beweerd hebben, dat hersenontsteking en krankzinnigheid 
bij Negers zelden zijn, en worden convulsies, tetanus, tris- 
mus dikwijls bij hen waargenomen, even als epilepsie, 
maagkramp enz. De uittreksels uit de berigten van de 
ziekenhuizen te Rio Janeiro en Bahia wederleggen even- 
eens de bewering, dat zielziekten bij de Negers zelden 
zijn, en dat men bij hen alleen idiotismus aantreft. Ma- 
niaci zijn inderdaad menigvuldig. De schrijvers, die den 
Negers de onafscheidbare voorregten der menschheid heb- 
ben willen betwisten, en beweerd hebben, dat dit ras niet 


vatbaar is voor krankzinnigheid; en dat men in hetzelve 


alleen idiotismus waarneemt, hebben voorbij gezien, dat 
eigenlijke krankzinnigen, zelfs maniaci, vrij in de dorpen 
en steden rondloopen, en eerst dan worden opgesloten, wan= 
neer zij in de aanvallen van razernij misdaden begaan. 
Deze berigten van sraauDp worden bevestigd door PRUNER 48), 
volgens wien de Negers van al de zielziekten het meest 


aan manie lijden. Belangrijk is ook hetgeen B. n. GOATES 44) 


40) CasrPor’s Wochenschrift 1842 N°. 6, CAxsr. Jahresb. über — 


1842. Tom. II. p. 109, 
41) Zeitschrift f. d. Ges. Med. Hamburg T. XIII. 3. p- 433. 
42) 1. c. 
43) 1. c. 


44) Zeitschrift f. d. Ges. Med. REN 1845. T. 28. Heft 2. 


p. 272. 


EE ankh tn ner” IL en Et Ee 


(227 ) 


_ berigt, dat de zwarten het isoleringsstelsel, zoo als het in 
de poenitentiaere van Philadelphia bestaat, minder verdra- 
gen dan de blanken, en hij bewijst dit met statistieke 
_ opgaven. | 
Allen, die over Negers geschreven hebben, berigten een- 
| ig, dat ook zelfmoord bij hen niet zelden is. Maar ik 
_ geloof, dat men hier onderscheiden “moet; wanneer toch 
__ Negers van de schepen, waarop zij in slavernij worden 
weggevoerd, nog op eenen reeds grooten afstand van het 
land, in zee springen, om zwemmende naar hun vaderland 
terug te keeren, zoo kan dit niet wel als zelfmoord wor- 
den aangemerkt, aangezien zij meestal niet in zee springen 
om te verdrinken, maar deels uit onkunde van den af- 
stand, deels in het delirium van hun hartstogtelijk ver- 
langen naar hun land, hunne krachten te hoog en de 
_moeijelijkheden te gering achten. Ein ook de gevallen, dat 
‚Negers zich dood hongeren 45), of zich met vrouw en 
_ kind verdrinken, omdat hun geloof hun de hoop geeft, dade- 
lijk na hunnen dood in hun vaderland te zullen herleven 46), 
ook zulke gevallen mogen niet tot zelfmoord gerekend 
. worden. En evenmin behooren hiertoe die, waarin Negers 
_ in koortsachtige ijlhoofdigheid of waanzin zich dooden, 
__gonder het te willen, en dus dwalen in hun oordeel over 

de gevolgen hunner daad. — Dat echter eigenlijke zelf- 
moord bij Negers voorkomt, d. í. waar zij den dood als 
_ het noodzakelijk gevolg hunner handeling kennen, en den 
dood willen, blijkt ook uit de nieuwste berigten van LE- 
 VACHER 47) en sicaup 48). Volgens LEVACHER ontwaakt 


45) Srix en MARTIUS Reise in Brasilien. Tom. II. p. 664. 
46) OsIANDER über den Selbstmord. Hannover 1818. p. 14. 
47) Guipe Médical des Antilles de Paris. Ed. IT. 1840. Zeitschr. 
5 Of. d, Ges. Med. Tom. XVI. 4. p: 47. 


48) 1. c. 
15* 


(228 )- 


niet zelden bij de Negers een onweêrstaanbare drift tot 
zelfmoord, en volvoeren zij denzelven, wanneer zij niet reeds 
eerder bezwijken aan eene door kommer en wanhoop ont- 
stane ziekte. Bij de Negers, in Afrika geboren, die het 
onbeschaafdste deel der zwarte bevolking vormen, komt 


den zelfmoord het meest voor, eene opmerking, die tot de - 


onderstelling geregtigt, dat hier nostalgie de oorzaak van 
den zelfmoord is, te meer daar het bestaan der nostalgie 
bij de Negers ook door GERMON 49) berigt wordt, als hij 
zegt: nostalgie is de eenigste psychische ziekte der Negers, 
en die, welke in het algemeen te meer voorkomt, hoe min- 
der het verstand ontwikkeld is. Echter ook van Cape Coast 
aan de westkust van Afrika wordt gezegd, dat de zelf- 
moord aldaar onder de inboorlingen dikwijls voorkomt 50). 
Volgens sicaup 51) zijn nostalgie, ijverzucht, tuchtigingen 
de voornaamste oorzaken, die bij de Negers tot zelfmoord 
aanleiding geven. 

Dat neuralgiae van het ruggemerg bij de Negers van 
den Senegal dikwijls voorkomen, en jonge kinderen dik- 
wijls aan tetanus bezwijken, verzekert ruÉveNor 52). Vol- 


gens sicAuD 53) geven abusus veneris, brandewijn, onanie, _ 


lindwormen bij Negers dikwijls aanleiding tot convulsies, 
die spoedig in epilepsie en zoo op de centra nervosa over- 
gaan. ï 

Openbaart zich in het veelvuldig voorkomen der ge- 
noemde ziekten bij Negers reeds eene eigenaardigheid, die 


49) Revue méd. Sept. 1837. p. 444; Zeitschr. f. d. Ges. Med. 
Tom. VIT. 1. p. 86. 

50) Boston med. and surg. Journ-. Juni 1843. Pp: 293. Zeitschr. 
f. d. Ges. Med. Tom. 24. 4. p. 521. 

51) 1. e. 

52) |, e. 


53) Ll, e. 


Denn ie BE den De Pe 


(229) 


anne constitutie doet overeenkomen met de constitutie 
_ bij blanken, zoo als die zich openbaart in eenen meer 
jeugdigen leeftijd, dan wordt dit nog bevestigd niet alleen 
door de daadzaak, dat ook de zelfmoord in het algemeen 
het menigvuldigst bij Europeanen in den leeftijd van 15—25 
jaren wordt aangetroffen 54), maar ook door het menig- 
vuldig voorkomen der zoogenoemde cachexia africana bij 
_ de Negers, eene ziekte, zoo als reeds gezegd is, het meest, 
overeenstemmende met de verschijnselen, die bij ons de 
_bleekzucht oplevert, alsmede door de waarneming dat de 
_ Negers de bloedontlastingen minder verdragen dan de 
__ blanken, zoo als dit-rrrcmir 55) op St. Helena, en Rurz 
_ op Martinique 56) hebben waargenomen, aangezien de 
_bleekzucht meer eene ziekte van den nog niet geheel vol- 
__wassen-leeftijd is, en-jongere personen in het algemeen 
_bloedontlastingen minder goed verdragen dan volwassenen. 
Eene andere ziekte, die zeer dikwijls bij Negers gevon- 
den wordt, is de longtering: men heeft dit opgemerkt op 
het eiland-Mauritius en op de Sechelles-eilanden 57), 
_SIGAUD en anderen 58) in Brazilië, punNeL 59) in New- 
York, cotes in Philadelphia 60), ouprreLp 61) onder de 
inboorlingen van de rivier den Niger, HAMANT 62), PRUNER, 


54) C. A. DIEz, die Selbstmord. Tübingen, 1838. p. 38. 
55) Zeitschr. f. d. Ges. Med. Hamburg. Tom. XI. 2. p. 223. 
56) Burr, de l’Acad. royal de Méd. T, VIT No, XIII. 
57) Zeitschr. f. d. Ges. Med. Hamburg 1841. Tom. XVI. Heft 1. 

Op. 142. 

Ï 58) Lettre médicale sur le Brésil, Gazette Méd. N°.3t. 1348. 
69) Zeitschrift f. d. Ges. Med. Hamburg. Tom. IX. N°. 3. p.427. 
60) Zeitschrift f. d. Ges. Med. Hamburg 1845. Tom. 28. Heft 2, 
Op. 272. 

61) The London medical wad surgical Journal. November 1885, 
__p. 403. 

62) I’Egypte sous MEHEMET-Aul. Paris 1843. 2 Vol, 8°. 


Rege mers 


| 


Ë 
Li 
E 
k 
ij 


( 230 ) 


LOT BEY 63) in Egypte, ja van Martinique 64) wordt be- 
weerd, dat alle Mulatten, die op den leeftijd van 15-— 40 
jaren sterven, aan de longtering bezwijken. In het werk 
van CLARK 65) komt eene opgave voor van de zwarten 
en blanken der West-Indische armee, die 1822—1829 
overleden zijn, en waaruit blijkt, dat de helft der over- 
ledene zwarten aan longtering gestorven is, maar van de 
overledene blanken slechts 4. Niet onbelangrijk schijnt mij 
ook met betrekking tot de veelvuldigheid der longtering 
bij Negers de waarneming van PRUNER 66), dat de scro- 
phulosis bij Negers zelfs op volwassen leeftijd niet zelden 
is. Wat het beloop dezer ziekte betreft, PRUNER beweert, 
dat zij bij de Negers veel schielijker afloopt dan bij blan- 
ken, terwijl simont 67) in Rio Janeiro de opmerking wil 
gemaakt hebben, dat colliquatief zweet in de longtering 
bij de blanken meer voorkomt dan bij de zwarten. 
SranL heeft geschreven: nfebribus nullum animal obno- 
zium esse apparet, praeter hominem.” Anderen hebben deze | 
stelling uitgebreid en aan de negers eene immuniteit van 
febres intermttentes toegeschreven, met het doel om aan 
dit ras de eigenheden van het menschelijk geslacht strijdig 
te maken. Zien wij wat hiervan waar is. 
Men heeft volgens ARCHIBALD SMITH 68) in Peru opge- 
merkt, dat onder de Negerslaven, die in de vochtige suiker- 
plantagiën arbeiden, veel minder koortsen gevonden wor- 


63) CANsTATT. Jahresb. über 1850. IL. p. 180, 

64) Mémoires de l’Acad. royale de Méd. Tom. X. 1848. 
_65) Die Lungenschwindsucht aus d. Engl. von verrer. Leipzig — 
1836. p. 184. 

66) 1. c. 

67) Zeitschrift für d. Ges. Med. Hamburg. T. XX. No. 4. p. 496 

68) Ll. e, | 


( 231 ) 


î Jen dan onder de blanken. Volgens wirurams 69) bedraagt 
Ë de mortaliteit aan moeraskoortsen onder de blanke troepen 
__86—39 op 1000, onder de zwarten slechts 4—6. Ge- 
mengde rassen zijn reeds minder beschut. CLARKE 70) over 
_ Sierra Leona, zegt van de inboorlingen, dat zij nagenoeg 
‚ nooit aan febris remittens lijden, maar dat de koortsen, 
4 die men bij hen waarneemt, in den regel zuivere koude 
_ koorts-accessen zijn, terwijl de Europeanen zeer dikwijls 
__door remitterende koortsen worden aangetast. Dr. Bastos 71) 
over de behandeling der koortsen te St. Paul de Loanda 
| zegt, dat de blanken altijd meer aan deze koortsen lijden 
‚ dan de zwarten, en dat deze meest reeds door een braak- 
middel genezen, terwijl de blanken nog chinine behoeven. 
Vv olgens M'cormac 72) kregen bij de Niger-expeditie van 
158 Negers slechts elf de febris remittens, en niet één 
stierf, terwijl van 145 blanken 130 aangetast werden en 
40 stierven. RAFFENEL 73) in zijn reis den Senegal op- - 
_waarts, berigt, dat aan den Opper-Senegal de zwarten even 
als de blanken door de koorts werden aangetast, maar dat, 
terwijl bij de blanken het 2° of 3° acces pernicieus werd, 
dit niet het geval was bij de Negers. 
__Uit het bijgebragte blijkt wel is waar, dat men ten 
onregte heeft beweerd, dat de Negers geene intermittens 
krijgen, maar dat zij minder dan de blanken aan die ziekte 
lijden, en dan dat de malaria op de Negers niet eenen 
evenzeer nadeeligen invloed als op de blanken uitoefent, 
en dat waar deze ten gevolge van de groote intensiteit 
per malaria door febris remittens worden aangetast, de 


_ 69) CANsTATT. Handb. der Med. Klinik. Erlangen. 1847. T. IT. 
pe 339. 

| 70) Zeitschrift f. d. Ges. Med. Hamburg T. XXVI. Ne. 4. p. 496. 
71) Scumipr Jahrb. 1849. X. p. 27. 
< 92) Edinb. Med. et Surg. Journ. N°. 165. October 1845. 
k E 73) ANNE RAPFENEL. Voyage dans l'Afrique Occid. Paris 1846. 


(232) 


Negers meestal slechts eene intermittens krijgen. Te regt 
zegt dan ook PrUNER over Egypte, de immuniteit der Ne- 
gers van moeraskoortsen is alleen eene relative. Dat echter 
de Negers indedaad rainder door malaria lijden, schijnt 
ook bevestigd te worden door hunne mindere vatbaarheid 
voor de geele koorts, eene ziekte, die door alle nieu- 
were schrijvers eveneens tot de malaria-ziekten gerekend 
wordt. 


Volgens ASCHeENFELDT 74) is in de moerasstreken van _ 


Brasilië meer dan 4 der daar levende blanken met hy- 
pertrophie en emollitie der milt behebt, en schijnt in het 
algemeen met de ligtere kleur der huid het veelvuldig zijn 
van dien toestand in directe verhouding te staan, en lij- 
den de blanken er het meest aan, de Negers het zeldzaamst, 
terwijl de Mulatten tusschen beiden staan. Dat bij Mu- 
latten miltziekten zich ontwikkelen, berigt ook kKenor 75) 
van Sierra-TLieona, en hij zegt niet een Mulattenkind ge- 
zien te hebben zonder opzetting van dit ingewand. Dat 
echter ook de Negers zelve niet vrij zijn, leeren wij uit 
SIGAUD, volgens wien in Brazilië bij de Negers uit An- 
gola aangebragt, hypertrophiën en induratien der milt niet 
zelden zijn. 


Wat nu nog betreft de ziekten der ingewanden van den 


buik, het is voldoende op te merken, dat ook de Negers 
lijden aan diarrhaea, dysenteria, hepatitis, icterus, blaas- 
wormen in de lever, lindwormen enz. 

Het dikwijls voorkomen der navelbreuken aan den Se- 


negal volgens THEVENOT 76) en te Goree 77), alwaar 
men ze bij kinderen somtijds van de grootte van twee 


74) CANsTATT Jabresbericht über 1848. T. II, p. 239. 
75) The Dublin quarterly Journ. Nov. p. 316. 1848. 
76) Le 

77) Gazette des hopitaux 1839. Oct, N°, 128. 


nn EEn nne 


(233 ) 


vuisten ziet, en bij de Fatis volgens puncaN 78) ook bij 
__mannen zoo groot als een eendvogelei, alsmede in het 
Niger-delta, waar zij volgens paNteLL 79) zelfs als een 
sieraad worden aangemerkt, moet wel aan de geringe zorg 
__worden toegeschreven, waarmede bij kinderen de navel be- 
handeld wordt. 

Eindelijk moet ik hier nog gewagen van eene ziekte 
maculo en elbicho, die volgens sreauwp 80) in Brazilië 
bij de Negers voorkomt, ten gevolge, zoo als hij zegt, van 
galkoortsen en scorbutus, en die in eene uitzetting van 
het rectum, verslapping van den sphincter en gangraena en 
putrescentie van den darm zal bestaan. — 

Ten slotte, daar pruner berigt, — rachitis wordt bij de 

Negers in Egypte niet gezien, en de omstandigheid, dat 
bij de Negers de kalkzouten aanmerkelijk voorheerschen, 
gaat paralel met dit verschijnsel; zoo merk ik op, dat 
door RAFFENEL 81) in zijne reis den Senegal opwaarts, 
zeer dikwijls in de dorpen kreupele en gebogchelde kin- 
deren gezien werden, dat op Antigua kromme beenen 
bij Negers niet zelden zijn 82), en dat revacuer 83) 
spontane beenbreuken bij Negers als dikwijls voorkomende 
_ opgeeft. 


| Vragen wij nu ook nog van welken aard de ziekten 
zijn, die bij de Negers worden aangetroffen. JauN 84) 
zegt, in het Aethiopische ras is het vegetative leven prae- 
d dominerend ontwikkeld, in het Caucasische het sensitive, 


78) J. DUNCAN, Travels in Western Africa, London 1847, 2 vol. 80. 
AR 
80) 1, c. 
81) L c. 
82) CANsraTT Jahresb. über 1844, T. II, p. 294, 
83) L. c. 
‚ 84) System der Physiatrik, Eisenach 1835, T. I, p. 291. 


( 234 ) 


terwijl het Mongoolsche eenen vorm van overgang maakt 
tusschen de beide andere; derhalve is het Aethiopische 
meer voorbeschikt tot vegetative ziekten (lepra, exanthe- 


mata enz.), het Caucasische tot sensibiliteitsziekten (me- 


lancholie, krampen). — Het komt mij voor, dat deze stel- 
ling, als te algemeen, slechts als half waar moet worden 
aangemerkt. Hebben wij toch gezien, dat maagkramp, 
convulsien, tetanus, epilepsie, nostalgie, manie, zelfmoord in 
het geheel miet zelden bij Negers zijn; wat mij betreft, 
ik geloof dat in de ziekten en in de dispositie tot ziek- 
ten bij de Negers eene meer kinderlijke geaardheid zigt- 
baar is, d. i. dat de Neger met betrekking tot ziekte en 
dispositie tot ziekte in vele opzigten kan gezegd worden 
gelijk te staan met de jeugd van het Caucasische ras; 
eene stelling, die, zoo als wij aanstonds zien zullen, strookt 
met de ontleedkundige en physiologische gesteldheid, zoo 
ver die van de Negers bekend is. Indedaad wij hebben 
gezien, dat Negers zelden of nooit lijden aan vele ziek= 
ten, die zoo als galsteenen, jicht, padagra en haemorrhoï- 
den, van welke laatste ziekte de verwantschap met jicht, 
zoo als HeNLE schrijft, door niemand bestreden wordt, die, 
zeg ik, meer aan den volwassen leeftijd van het Caucasi- 
sche ras eigen zijn. Wij hebben wijders gezien, dat de 
Negers eene zeer groote vatbaarheid hebben voor ziekten 
der huid en ook bepaaldelijk voor de kinderziekte, eene 
ziekte, die wel is waar ook de volwassenen van het Cau- 
casische ras niet vrij laat, maar waarvoor toch de meer 
jeugdige Caucasiërs, zoo als de maam kinderziekte reeds 
aanduidt, de meeste voorbeschiktheid hebben. Wij hebben 
reeds boven opgemerkt, dat ook de dispositie tot zekere 
ziel- en zenuwziekten de Negers op gelijke lijn plaatst 
met de jeugd van het Caucasisch ras, en voorzeker moet 
hetzelfde gezegd worden met betrekking tot het veelvuldig 
voorkomen der longtering bij de Negers, terwijl ik tevens 


(235 ) 


_ hier ook in het geheugen terugroep, hetgeen reeds boven 
ís gezegd, dat scrophulosis bij Negers zelfs in den vol- 
wassen leeftijd niet zelden is. Ook moet ik hier de op- 
merking van sMirm 85) mededeelen, dat Negers moeijelijk 
__gemercurialiseerd worden, d.i. dat kwikmiddelen bij hen 
minder salivatie opwekken; want het is bekend, dat de 
_ kwik bij het kind zelden of nooit salivatie veroorzaakt, 
_ zoodat dan ook vele geneeskundigen, b.v. crARKE 86) bij 
_ kinderen nooit salivatie na het gebruik van calomel ge- 
_zien hebben. 
____Gisrs 87) zegt van de Negers in Columbia, dat de 
ontstekingen bij hen zich gemakkelijk laten beheerschen, 
en dat het ligchaam der Negers gemakkelijker onder den 
_ invloed der geneesmiddelen gebragt en hunne ziekten aldus 
gemakkelijker genezen worden, eene gesteldheid, die in het 
algemeen in het Caucasische ras meer aan den jeugdigen 
_ leeftijd eigen is. Ja ook wat diezelfde schrijver van de 
opiaten zegt, dat zij bij de Negers beter werken, dan bij 
‚ de blanken, is eveneens in overeenstemming met de uit- 
_ komsten der kinderpraktijk in Europa. 

__Wat nu echter de ontleedkundige gesteldheid betreft, wij 
_ weten door serres, dat de Neger op den volwassen leef- 
_ tijd nog in vele opzigten de organisatie heeft van de jeugd 
van het Caucasische ras; hij heeft dit bewezen en aan 
het bekken en aan de baarmoeder; hij heeft ook getoond 
_ dat het os intermaxillare bij de Negers nog tot den leef- 
tijd van 6 —7 jaren te zien is, terwijl nog onlangs Doct. 
 JACQUART 88) de waarneming van SERRES bevestigde door 
aan te toonen, dat de schedel der Negers van alle leef- 


EE 85) l. o. 

hj 5 Fränker, Handb. für die Erkenntniss u. Heilung der Kin- 
_ derkrht. Berlin 1838, p. 91. 

87) American Journal 1832, October. 

88) Froriers Tagesberichte 1852, Nov. p. 212. 


( 236') 


tijden gekenmerkt is door eene schuinsche plaatsing der 
processus pterygoidei, eene gesteldheid, die bij de Cauca- 


siërs slechts tijdelijk is, en verdwijnt wanneer het kind 


ouder wordt, | 

Met de bijgebragte ziektekundige en ontleedkundige ob- 
servatien is ook de psychologische gesteldheid der Negers 
in overeenstemming, en merk ik ten dezen alleen dit op, 
dat men volgens LyeLL 89) in de opvoedingsgestichten te 
Boston genoodzaakt is geweest, de Negers van de blanken 
af te scheiden; daar men ondervond, dat wel is waar tot 
den leeftijd van 14 jaren Negerkinderen gelijke vorde- 
ringen maken met de blanken, maar dat het na dien leef- 
tijd zeer moeijelijk is de zwarten verder te brengen, wan- 
neer zij niet eenig bijmengsel van Europeesch bloed hebben. 


Daar dan, zoo als wij gezien hebben, bij den Neger _ 


geene eigenaardige ziekten worden aangetroffen, ziekten die 
niet ook bij andere rassen worden waargenomen, en dus 
de Neger ook in den staat van ziekte alle kenmerken van 
den mensch oplevert; zoo kan dus ook ons onderzoek bij- 
dragen, om het onregt te doen uitkomen, den Negers aan- 
gedaan, door aan hen de regten der menschheid te ont- 


zeggen en hen als dieren of als koopwaren te behandelen. 


Maar wanneer wij dan ook op grond onzer beschou- 
wingen ons rangschikken onder de verdedigers en vrien- 
dender Negers, en van harte de pogingen toejuichen, die 
ter verbetering van hun lot in den laatsten tijd met ver- 
nieuwde kracht worden in het werk gesteld, zoo behoeven 
wij nogtans uit dien hoofde nog niet elk verschil tusschen 
Negersen Europeanen te loochenen, en de Negers van het 
natuurkundig standpunt uit beschouwd, aan te merken als 


89) l.c, 


ng EE ed 


EE ee en 


(237 ) 


__door hunne organisatie volmaakt op gelijken trap met de 
_Caucasiërs te staan, en aan de Negers denzelfden aanleg 
__tot beschaving toe te kennen. Wel is waar zijn onder- 
__scheidene Negers bekend, die als prediker, of als wijsgeer, 
_ letterkundige, wiskundige, geneeskundige, krijgskundige 
eenen naam hebben verkregen, en GREGOIRE 90), TIEDEMANN, 
 ARMISTEAD en anderen hebben deels de namen dezer Ne- 
gers, deels hunne levensbeschrijving geleverd; maar deze 
enkele uitzonderingen zijn, dunkt mij, miet in staat te 
_ bewijzen, dat het Negerras voor dezelfde beschaving vat- 
_ baar ís, als de blanken; om niet te zeggen, dat sommige 
schrijvers en bepaaldelijk de bisschop erraome dikwijls 
‚de Mooren (eene klasse van Arabieren van Afrika) met 
de Negers heeft verward en dat op de lijst van beroemde 
‚ Negers enkelen voorkomen, die geen Negers, maar Mu- 
latten waren. De Negerstaten in Haïti, Liberia en Sierra 
Leona bewijzen, geloof ik, volmaakt het tegendeel. Com- 
BES 91) die een goed deel van Afrika heeft bezocht, zegt 
dat hij niettegenstaande eene zekere voorliefde, die hij 
altijd voor de Negers heeft gehad, nogtans verklaren 
moet, dat het zwarte ras eene natuurlijke en op zijne 
organisatie gegronde inferioriteit bezit. In de lange reeks 
van eeuwen hebben de Negers zich door niets onderschei- 
den, en niettegenstaande de groote voorbeelden, die zij dik- 
wijls voor oogen hadden, zijn zij altijd in hunne inferio- 
riteit gebleven. Het denkbeeld van een absolut nivellement 
_ der natiën, zegt coupes, zoude zoo absurd, zoo antisociaal 
zijn, als het denkbeeld van een algemeen nivellement der 
Ì _ menschen; gelijk er onder deze altijd hoogere en lagere 
gijn zullen, zoo zijn er ook hoogere en lagere rassen. De 


Î k 90) Littérature des Négres, Paris 1809. 
91) E‚ compres, Voyage en Egypte, en Nubië etc. Paris, 1846, 
8 Vol, 


(238 ) 


menschheid heeft zich, zoo als uit alles blijkt, allengs ont- 
wikkeld, maar de Negers zijn altijd achterlijk gebleven; 
zij hebben nooit deel genomen aan de algemeene beweging 
en hebben nooit eenige vorderingen gemaakt, wanneer zij 
ook geheel onder blanke volkeren leefden, als in Egypte, 
Nubië enz. Ook geloof ik dat men bij de beoordeeling 
dezer zaak de uitkomsten van de talrijke schedelafmetingen 
van THOMSON 92) niet geheel over het hoofd moet zien; 
hij vond bij eenige der meest ontwikkelde Negerstammen 
van Afrika de Campersche aangezigtshoek als maximum 74°5’ 
„ minimum 69° 
f gemiddeld 71° 
en dus zelfs het maximum van grootte nog altijd beneden 
den aangezigtshoek bij Caucasiërs. Bindelijk moet ik hier 
nog de waarneming van LYELL 93) vermelden, dat de Mu- 
latten, wat de geestvermogens betreft, tusschen hunne 
stamouders het midden houden, en dat de kleurlingen in 
‚dit opzigt nader bij de blanken komen in die mate, als 
hunne physische organisatie hen nader komt. 

Wanneer wij ten slotte letten op hetgeen ten opzigte 
van de kleur bij huisdieren wordt waargenomen, dat is 
dat bij de voortplanting der verschillendste huisdieren de 
verschillendste kleuren eene merkbare neiging toonen in 
wit te veranderen, zoodanig, daf ten laatste, wanneer de 
witte dieren niet verwijderd worden, witte of schimmels 
de bovenhand krijgen, en dat in het algemeen de witte 
kleur 94) de uiterste grens van cultur aanduidt, en dat 
dus bij witte paarden, bij witte ossen, honden enz, de 


92) CANsTATT Jahresb. über 1848, II, p. 243. 

93) 1. c. 

94) Horacker, über die Figenschaften welche sich bei Menschen 
und Thieren von den Fltern auf die Nachkommen vererben. Tübin- 
gen 1828, p. 19. 


(239 ) 


veredeling den hoogsten graad heeft bereikt, dan wil het 
_ mij toeschijnen, dat ook dit, toegepast op de varieteiten 
van het menschelijk geslacht, pleit voor eene superioriteit 
der Caucasiërs en voor eene inferioriteit der Negers. Het 
is bekend, dat de ouden de witte paarden voor heilig hiel- 
den, even als nog heden ten dage de Oosterschen de 
witte olijfanten, een geloof dat waarschijnlijk voortgevloeid 
is uit een duister gevoel of ook uit ervaringen, wier be- 
teekenis later verloren is gegaan. Volgens CASTELNAU 95) 
zijn bij Mulatten 4 generatien. voldoende, om hen geheel 
tot blanken te maken, terwijl 5 generatien vereischt wor- 
den, om hen wederom terug te brengen tot den Neger, 
een verschijnsel, dat ons eene meerdere vasthoudendheid 
der natuur aan de blanke varieteit boven de zwarte doet 
kennen, zoo als de natuur ook altijd voor het behoud van 
het meer edele de meeste zorg draagt. 


95) CANsTATT Jahresb. über 1850, T. II, p. 196. 


UITKOMSTEN 
VAN HET 


WISKUNDIG ONDERZOEK van pen GYROSCOOP van FOUCAULT. 


DOOR 


G. F. W. BAEHR, te Middelburg. 


Fenigen tijd geleden maakte de natuurkundige rov- 
GAULT, reeds bekend door zijne slingerproef, aan de Fran- 
sche Akademie van Wetenschappen de inrigting bekend 
van een werktuig, dat hij had uitgedacht om de wente- 
lende beweging der aarde zigtbaar te maken. Dit werktuig, 
door hem gyroscoop genoemd, bestond uit eene zware 
platte schijf, die tusschen concentrieke ringen zoo beves- 
tigd was, dat zij vrijelijk naar alle zijden om haar mid- 
delpunt kon draaijen, maar dit middelpunt, genoodzaakt 
de wentelende beweging der aarde te volgen, ten opzigte 
van de oppervlakte der aarde een onverplaatsbaar punt 
bleef. 

Bestond er in den toestel geene wrijving, zoo dat de 
ringen die de schijf dragen vrijelijk door elkander heen 
en om hunne assen konden draaijen, dan zou daardoor de 
werking der zwaartekracht op de schijf vernietigd zijn. 
Deze schijf was dan een massief ligchaam, dat vrijelijk 
om zijn zwaartepunt kan draaijen, terwijl dit zwaartepunt, 


err rk t AE: of der 
Verdi BNES 5 


(241 ) 


met eenparige snelheid in den tijd van 24 uren van het 
Westen naar het Oosten langs eenen cirkel bewogen wordt, 
namelijk langs den parallelcirkel, die door haar middel- 
of zwaartepunt gaat. 

Deelde men nu aan die schijf eene aanmerkelijke hoek- 
snelheid mede, om eene as loodregt op haar vlak, dan 
zou. de verandering van het azimuth harer doorsnede 
met het horizontale vlak van de plaats der waarneming, 
de omwenteling der aarde aantoonen, even als dit op eene 
overeenkomstige wijze plaats heeft, door de verandering 
van het azimuth des slingervlaks, bij de bekende slin- 
gerproef. 

Dit gaf mij de aanleiding tot het analytisch-onderzoek 
van het opgegeven verschijnsel; waartoe ik mij voorstelde 
de beweging na te sporen van een massief ligchaam, dat 
vrijelijk om een vast punt zijner massa kan draaijen, ter- 
wijl dit punt genoodzaakt is de wentelende beweging van 
eenen bol te volgen, waaraan het onwrikbaar bevestigd is: 
veronderstellende dat men aan het door den bol reeds 
medegevoerde ligehaam, op zeker oogenblik, nog eene 
hoeksnelheid heeft medegedeeld, om eene as door het vaste 
punt gaande, en dat hetzelve daarna geheel en al vrij aan 
zich zelve overgelaten blijft. 

Ik neem de vrijheid de uitkomsten van dit onderzoek 
aan de Akademie van Wetenschappen mede te deelen ; doch 
ulleen voor het geval dat het zwaartepunt van het lig- 
chaam in het vaste punt valt. 

Als men. vooreerst veronderstelt dat het vaste punt niet 
van plaats verandert in de ruimte, dus, dat de bol geene 
wentelende beweging heeft, en dat aan het ligchaam om 
eene as, door het vaste punt gaande, eene hoeksnelheid 
medegedeeld wordt, terwijl na dien tijd geene uitwendige 
krachten meer op hetzelve werken, dan zal, volgens de 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL Ì, 16 


(242) 


bekende theorie van roinsor, de beweging van dit ligehaam 
op de volgende wijze kunnen omschreven worden: 

„Beschrijf om het vaste punt als middelpunt de een- 
trale ellipsoïde in haren aanvankelijken stand, en beschouw 
deze ellipsoïde als onwrikbaar met het ligchaam verbon- 
den, zoo dat men alleen de beweging der ellipsoïde behoeft 
te volgen. Breng door het uiteinde van den voerstraal, 
waarom de aanvankelijke snelheid medegedeeld wordt, een 
vlak dat de ellipsoïde aanraakt, en laat, terwijl haar mid- - 
„delpunt en dit raakvlak eenen onveranderden stand in de 
ruimte behouden, de ellipsoïde, zonder eenige glijding, over 
dit vlak rollen, zoodanig dat de hoeksnelheid, die zij daar- 
„door elk oogenblik heeft om den voerstraal van het raak- 
punt, evenredig zij aan de lengte van dien voerstraal.” 

Hierdoor is de stand der ellipsoïde bepaald voor elk 
oogenblik der beweging ; de stand van het ligchaam en 
de verdere bijzonderheden der beweging kunnen daaruit 
onmiddelijk afgeleid worden. 

Laat nu het vaste punt, dat door P aangeduid zal 
worden, genoodzaakt zijn met den aardbol om te wente- 
len, gelijk dit bij den Gyroscoop «het geval is. 

Men beschrijve dan, even als te voren, de ellipsoïde in 
haren aanvankelijken stand, en trekke door het punt P 
eene lijn PQ evenwijdig met de as der aarde. 

_ Van twee lengten, n en mm, zij de eerste de hoeksnel- 
heid der aarde om hare as, en de tweede de hoeksnelheid 
die, bij het begin van de hier beschouwde beweging, aan — 
het ligchaam medegedeeld wordt, om zekere aanvankelijke 
as PR; van P af aan gerekend, zette men # uit opde 
lijn PQ, en m op de lijn PR, in zulk eene rigting dat 
eene menschelijke figuur, met de voeten in P geplaatst en 
met het hoofd naar het uiteinde dezer lijnen. gerigt, de 
dranijingen om PQ en PR waarneemt van de linker- naar 


( 243 ) 


de regterhand, zoo als de wijzers op een uurwerk zich 
bewegen. 

Men voltooije alsdan het parallelogram, waarvan „ en m 
de zijden zijn, en beschouwe de diagonaal van dit paral- 
lelogram als de grootte en de rigting der as van eene 
aanvankelijk mede te deelen hoeksnelheid. 

Dus brenge men door het punt waarin die diagonaal 
het oppervlak der ellipsoïde doorsnijdt, dat is door het 
uiteinde van den voerstraal, die langs deze diagonaal valt, 
een vlak dat de ellipsoïde aanraakt, en trekke uit P eene 
loodlijn PS op dit vlak. 

Indien nu het raakvlak onwrikbaar verbonden blijft 
met het vlak PQS, dat door PQ en de loodlijn PS gaat, 
en, terwijl dit vlak PQS om de lijn PQ gedraaid wordt, 
met eene hoeksnelheid gelijk aan die der aarde en in de 
tegengestelde rigting van hare omwenteling, de ellipsoïde, 
zonder eenige glijding, over het raakvlak rolt, zoodanig 
dat de hoeksnelheid elk oogenblik evenredig is aan den 
voerstraal van het raakpunt, dan verkrijgt men de bewe- 
ging des ligchaams, zoo als die plaats heeft onder den 
invloed van de wentelende beweging der aarde. 

Terwijl die beweging zoo plaats heeft in den Gyros- 
coop‚ worden de waarnemer en het werktuig, met den ho- 
rizon der plaats, door de aarde medegevoerd ; hiervan wordt 
de waarnemer niets gewaar, maar hij verkrijgt de bewust- 
heid dat hij met zijnen horizon in de ruimte verplaatst 
wordt, door de verschijnselen die hij bij de beweging van 
het opgehangen ligchaam ziet ontstaan, en die niet over- 
eenkomen met de verschijnselen der beweging die plaats 
heeft als het ophangpunt of het draaipunt een volstrekt 
vast punt is dat niet in de ruimte van plaats verandert- 

Uit de beweging van het opgehangen ligchaam volgt 


die van den toestel waaraan het bevestigd is; als er geen 
16 


(244 ) 


tegenstand bestaat in den Gyroscoop, dan zullen de vlak- 
ken der ringen van rigting moeten veranderen, om de vrije 
beweging van het ligchaam toe te laten. De verschijnselen 
zijn dan verder afhankelijk van de bijzondere inrigting 
des toestels. Het voorgaande zal voldoende zijn om die 
bijzonderheden nader daaruit af te leiden, waarom ik mij 
bepaal bij de mededeeling der uitkomst van een wiskun- 
stig onderzoek, dat ik hoop later in zijn geheel bekend 

te kunnen maken. ; 


DEE Men ve RN 
i n hid haas af k ad 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 29sten OCTOBER 4855. 


Tegenwoordig, de Heeren: 3. VAN GEUNS, 3. C. RIJK, 
R. VAN REES, J. L. C, SCHROEDER VAN DERKOLK, F.C. DONDERS, 
G. SIMONS, D. J. STORM BUYSING, G. E‚ VOORHELM SCHNEE- 
VOOGT, W. VROLIK, J. P. DELPRAT, H. SCHLEGEL, PF. DOZY, 
5. W. L. VAN OORDT, F. W. CONRAD, C, J. MATTHES, 
F. J. STAMKART, C, 5. GLAVIMANS. 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van den 
gásten Sept. jl. wordt gelezen, goedgekeurd en vastgesteld. 

Gelezen een brief van den Heer w. N. rose (Rotter- 
dam, 29 September 1853) met verontschuldiging over het 
niet vervullen zijner spreekbeurt op heden. — Aangeno- 
men voor berigt, met uitdrukking van den wensch, dat 
de vervulling later zal mogen geschieden. 

Gelezen brieven van de HH. HARTING, G, 5. MULDER en 
HALBERTSMA, strekkende ter verontschuldiging over het niet 
bijwonen dezer vergadering. — Aangenomen voor berigt. 

Gelezen een brief van den Heer cr. MULDER (Groningen, 
26 Oct. 1853), die, na zich verontschuldigd te hebben. 
over het miet bijwonen dezer vergadering, zijnen wensch 
te kennen geeft, om de vergadering van December te ko- 
men bijwonen. Hij doet echter opmerken dat deze ver- 
gadering juist op den 31" December invalt, zoodat zij, 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL Î. 17 


(246 ) 


die op eenigzins verwijderden afstand wonen, in 1853 niet 
te hunnent kunnen terug keeren, en den eersten dag van 
den jare 1854 op reis zullen moeten doorbrengen. Hij 
verlangt daarom, dat genoemde ‘vergadering gesteld worde 
op Zaturdag den 24sten December e. k, — De Akademie 
neemt met dit voorstel genoegen, en besluit dien overeen- 
komstig. 

Gelezen brieven met daarbij gevoegde boekgeschenken 
van den Minister van Binnenl. Zaken ('s Gravenhage, 15 
October 1853); van de Heeren : HORSFIELD, in naam van de 
Court of directors of the East-India Company (London, 27 
Sept. jl); A. D. BaCHE (Court Survey office Washington, 
1 Mei 1852); poekn (Berlijn, 15 Sept. 1853); POLENOFF 
(St. Petersburg, 15/27 Februarij 1853); re, nm. weer (Leip- 
zig, 27 Aug. 1853); 5. rosenrHaL (Wurzburg, 12 Sept. 
1853); w. BRAUMULLER (Wien, 24 en 29 Sept. 1855); 
GOEPPERT (Breslau, 23 Aug. 1853); A. W. P. RAUWENHOFF 
(Utrecht, 8 Oct. 1853); r. c. ponpers (Utrecht, 29 Oct. 
1853). 

Wordt tot schriftelijke dankzegging en tot plaatsing der 
boekwerken in de bibliotheek besloten. 

Gelezen een brief van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken ('s Gravenhage, 8 Oct. 1853), waarin Zijne Exeel- 
lentie berigt, dat naar aanleiding van het verzoek van den 
Secretaris der Akademie, vervat in eenen brief van den bien 
Sept. jl. ’sKonings gezantschappen te St. Petersburg en 
Londen bekend zijn gemaakt met den wensch der Aka- 
demie, om in het bezit gesteld te worden van exemplaren 
der werken en kaarten in genoemden brief vermeld, en dat 
van Zijner Majesteits gezantschap te Londen, onder over- 
zending van een afschrift van het schrijven der directie 
van het hydrographisch bureau te Londen, de toestemming 
is berigt der voorgestelde ruiling van de door het Aydro- 
graphic office uitgegeven boeken en kaarten tegen de wer- 


(247 ) 


ken der Akademie, — Wordt besloten den Minister, in 
naam der Akademie, dank te zeggen voor de heusche wijze, 
waarop het Zijne Excellentie behaagde aan de wenschen 
der Akademie te gemoet te komen. 

Gelezen een brief van den Heer 3. ROMEYN BECK (Al- 
bany, 10 Oct. 1853), waarin dank wordt gezegd voor ont- 
vangen Verhandelingen der Eerste Klasse van het Koninkl. 
Nederl, Inst, 3° Reeks, 4° Deel, 1851. — Aangenomen 
voor berigt. 

De Secretaris draagt een verslag voor der in de maand 
October bij de Akademie ontvangen boekgeschenken, ver- 
deeld naar de rijken, waaruit zij gezonden werden en met 
opgave van hunnen inhoud. Hij verlangt de meening der 
Akademie te kennen, omtrent de wenschelijkheid eener maan- 
delijksche vermelding in denzelfden zin; opdat zoo doende 
aan de leden der Akademie en aan de lezers der Verslagen 
en Mededeelingen gelegenheid worde gegeven, den rijken 
inhoud der aan de Akademie toegezonden werken te leeren 
kennen, en tevens een overzigt worde geleverd der werk- 
zaamheid van de wetenschappelijke instellingen, waarmede 
de Akademie in verbinding is, als maatstaf tevens der in- 
telleetuele ontwikkeling van het volk, in wier midden zij 
gevestigd zijn. 

De Akademie verklaart zich eenstemmig voor de wen- 
schelijkheid van dergelijke maandelijksche opgave; zegt, 
onder toejuiching, haren Secretaris dank voor zijne bemoei- 
jingen ten deze, en besluit tot het drukken van dit eerste 
overzigt in de Verslagen en Mededeelingen der Akademie. 


Wordt gelezen eene met eenen brief aan den Secretaris 
(gedagteekend Middelburg 26 Sept. 1853) ingezondene aan- 
teekening van den Heer 6. r. w. BAEHR, over een werktuig, 
onder den naam van Gyroscoop, uitgedacht door FoucauLr, 
om de wentelende beweging der aarde zigtbaar te maken. 


18 


( 248 ) 


Deze aanteekening bevat de eerste uitkomsten van een wis- 
kundig onderzoek, dat welligt ook anderen bezig houdt, 
en dat de inzender later als een afgewerkt geheel bekend 
zoude willen maken. Voorloopig echter zoude hij daarvan 
opname verlangen in de Verslagen en Mededeelingen der 
Akademie. 

Na de lezing ontstaat, op voorstel van den Heer vAN 
REES, beraadslaging over de vraag, of de Akademie het be- 
ginsel zal vaststellen, om geene korte mededeelingen van - 
eenen onafgewerkten arbeid in de Verslagen en Mededee- 
lingen op te nemen, of dat zij de beslissing daarvan zal 
overlaten aan de Commissie van redactie. Wordt met een- 
parige stemmen tot het laatste besloten en de aanteekening 
van den Heer BALAR in handen gesteld van de Commissie 
tot redactie. 


Wordt gelezen een verslag van de Heeren VAN REES en 
MATTHES op de door den Heer STAMKART aangebodene Ver- 
handeling over het berekenen der gemiddelde waterhoogten 
en der watergetijden uit gedane waarnemingen. Na berigt 
gegeven te hebben omtrent den inhoud dezer Verhandeling, 
houden de verslaggevers zich overtuigd, dat de toepassing 
der methode van den heer STAMKART strekken kan, om onze 
kennis aangaande de gemiddelde waterhoogte en de wa- 
tergetijden, langs onze kusten, reeds uit waarnemingen een 
jaar geregeld voortgezet, aanmerkelijk te vermeerderen. Zij 
stellen dienvolgens der Akademie voor, om den belangrij- 
ken arbeid van den Heer STAMKART inde werken der Aka- 
demie op te nemen. De Akademie vereenigt zich met de 
conclusiën van dit verslag en besluit derhalve tot het druk- 
ken dezer Verhandeling. 


De Heer scureceL draagt ter vervulling zijner spreek- 
beurt een betoog voor over de wijze, waarop het verschil 


( 249 ) 


van kleed ontstaat, waarin de vogels en de zoogdieren, 
hetzij volgens het jaargetijde, hetzij volgens hunnen leef- 
tijd, zich vertoonen. Na eene korte inleiding, waarin het 
verschillend kleed van oude en jonge vogels wordt be- 
schreven, wordt in algemeene trekken het ruijen der vogels 
behandeld, en daarna de„kleurverandering der vederen in 
het bruiloftskleed der vogels vermeld en in hare verschijn- 
sels nagegaan. Uit de vermelding daarvan besluit hij tot 
de stelling dat, vóór en na den tijd der voortplanting, de 
voeding der volmaakte vederen, gedurende langer of kor- 
ter tijd, zeer onvolledig geschiedt, maar dat zij in den 
bruiloftstijd wederom op eene veel volmaaktere wijze plaats 
heeft, en zelfs zoo volmaakt, dat eene herstelling en ver- 
andering van kleur’ der oude vederen mogelijk wordt. Hij 
licht haar door medegebragte voorwerpen toe, en geeft ten 
slotte een overzigt der meeningen, door andere schrijvers 
omtrent dit verschijnsel der kleurverandering te berde gebragt. 

Na het houden dezer voordragt, ontstaat eene korte 
woordenwisseling tusschen den spreker en de Heeren pon- 
DERS en SCHROEDER VAN DER KOLK, over de wijze, waarop 
deze kleurverandering geschiedt, hetzij door pigmentvor- 
ming, hetzij door het doorschemeren van onderliggende la- 
gen. De Heer scureeeL zegt, het verschijnsel slechts te 
hebben willen opgeven. Het onderzoek naar de oorzaak 
laat hij gaarne aan de histiologen over. Op de aanvraag 
van den Voorzitter, verklaart zich de Heer scurecen niet 
ongenegen, om dit betoog voor de Verslagen en Mededee- 
lingen aan te bieden. Het wordt diensvolgens in handen 
gesteld der Commissie van redactie, | 


De Heer w. vrorik draagt ter vervulling zijner spreek- 
beurt het resultaat voor van een ontleedkundig onderzoek, 
door hem bewerkstelligd van het hoofd van een negen- 
jarigen knaap, hem door den Heer GueeeNBvuL, Directeur 


( 250 ) 


van het gesticht op den Abendberg bij Interlaken ge- 
zonden. Hij deelt de beschrijving mede der hersenen en 
des schedels, en besluit uit de misvorming en gebrekkige 
ontwikkeling van beiden, welke hij met den normalen toe- 
stand vergelijkt, onder toelichting door platen en voor- 
werpen, dat de knaap, waarvan het hoofd hem werd ge- 
zonden, aan aangeboren idiotismus geleden heeft, door 
oorspronkelijken, gebrekkigen toestand der hersenen teweeg 
gebragt. Hij zegt, daarover eene meer breedvoerige Verhan- - 
deling zamengesteld te hebben, welke hij met de daarbij 
behoorende afbeeldingen ter plaatsing in de werken der 
Akademie aanbiedt. 

De Heer SCHROEDER VAN DER KOLK, komt bij de discussie 
over deze voordragt tegen de bewering op, dat de voorstel- 
ling van RETZIUS omtrent den invloed der achterste her- 
senkwabben op de geestvermogens juist zoude wezen. Hij 
meent dat veeleer groote beteekenis aan de voorste kwab- 
ben der hersen-halfronden moet worden toegekend. Voorts 
komt hem belangrijk voor de kruislings zich verhoudende 
gebrekkige ontwikkeling van de halfronden der groote en 
der kleine hersenen, waarop hem niet gebleken was dat 
de spreker zijne aandacht had gerigt. 

De Heer vrorik verdedigt de voorstelling omtrent de 
beteekenis der achterkwabben van de halfronden der groote 
hersenen, door te wijzen op de verkorting van haar, welke 
men opmerkt, zoo men van de hoogere tot de lagere zoog- 
dieren afdaalt, ep de oorspronkelijke kortheid der halfron- 
den in de menschelijke vrucht, en op hunne verlenging, 
trapsgewijze bij verdere ontwikkeling, op de gebrekkige 
ontwikkeling der achterkwabben bij krankzinnigen enz. 

Wat de kruiselingsche verhouding der groote en kleine 
hersenen betreft, zegt hij den Heer VAN DER KOLK dank 
voor zijne opmerking. Hij had deze bijzonderheid bij zijne 
mondelinge voordragt niet vermeld, en hoewel hij haar in 


(251 ) 


zijne Verhandeling opgeeft, schonk hij haar toch welligt 
de aandacht niet, welke zij verdient. 

De Heer scuNeevooer meent voor een deel de misvor- 
ming der hersenen in het onderwerpelijk geval te moeten 
toeschrijven aan aangeboren microcephalie, waarbij zich ont- 
steking voegde, die de waterzucht der hersenholligheden 
te weeg bragt. 

De Heer vrorik antwoordt, dat hij- zulks miet onmoge- 
lijk, maar voor het oogenblik onbewezen acht. Een onder- 
zoek, zoo lang na den dood geschied, en bij zoo snel 
voortgaande ontbinding komt hem weinig geschikt voor tot 
herkenning der ontsteking in lijkverschijnsels. 

De Heer vAN GEUNS voegt daaraan toe, dat, al ware ook 
de gelegenheid tot onderzoek voordeeliger geweest, het ver- 
moedelijk bij al hetgeen hier vooraf ging, moeijelijk tot 
de herkenning van voorafgegane ontsteking in het lijk 
zoude gevoerd hebben. 

Na sluiting der wetenschappelijke discussie, stelt de Voor- 
titter de door den Heer vrorrk aangeboden Verhandeling 
in handen van de Heeren VAN DER KOLK en SCHNEEVOOGT, 
met beleefd verzoek, om der Akademie omtrent hare plaat- 
sing, zoo mogelijk in de volgende vergadering, te dienen 
van berigt, voorlichting en raad. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen en de verga- 
dering wordt gesloten. 


(252) 


OVERZIGT 


DER IN DE MAAND OCTOBER 1853, DOOR DE 
KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN ONTVANGEN 
BOEKGESCHENKEN. 


DOOR 


W. VRBOLIK, Secretaris der Akademie. 


NEDERLAND. 


Statistiek van den handel en de scheepvaart van het Ko- 
ningrijk der Nederlanden, over het jaar 1852, uitgege- 


ven door het Departement van Financiën, ’sGraven- 
hage 1853. Fol. 


Historische en Letterkundige Verhandelingen van de Hol- 


landsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. 
Deel I, 1851. 4°, 


Bouwkundige Bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij 
ter bevordering der Bouwkunst. Deel VIII. 3de Stuk. 
Amsterdam 1853. 4°. 


Flora Batava of afbeelding en beschrijving van Neder- 
landsche gewassen. Afl. 178. Amsterdam. 4°, 


Nederlandsch Weekblad voor Geneeskundigen. 8de Jaar- 
gang, afl. van September. Amsterdam 1853. 8°, 


A. W. P. RAUWENHOFF. Onderzoek naar de betrekking der 
groene planten-deelen tot de zuurstof en het koolzuur 


des dampkrings, onder den invloed van het zonnelicht. 
Amsterdam 1858. 8°. 


P. BLEEKER. Diagnostische beschrijvingen van nieuwe of 
weinig bekende vischsoorten van Batavia. 


(253 ) 


Nederlandsch Lancet. Tijdschrift voor de geneeskundige 


1. 


3. 


1. 


wetenschappen in haren geheelen omvang. N°, 11, 12, 
’s Gravenhage 1853. 8°, 


Inhoud van N°. 11. 


A. Oorspronkelijke stukken. 


Waarneming eener hardnekkige voorwending van doofstomheid, door 
Dr. A. w. M. VAN HASSELT. 

Waarneming van eene met verkromming en verkorting genezene 
dijbeensbreuk, door het kunstmatig op nieuw breken van het been 
hersteld, door A. C. VAN WOERDEN, Heel- en Vroedmeester, enz. 


B. Boekbeschouwing. 


SCHRANT, Prijsverhandeling over de goed- en kwaadaardige gezwel- 
len, vervolg en slot van blz. 595. 


Inhoud van N°, 12, 
À, Oorspronkelijke stukken. 


Verslag van het heelkundige kliniek aan de Hoogeschool te Gro- 
ningen, gedurende de academische cursus van 1850/51 en 1851/52. 
door 5. H JANSEN. (vervolg en slot van blz. 542) 

Vernaauwing en imperforatie van het kanaal der dikke darmen? 
waargenomen door P.G. BROEDELET, Chirurgijn en Vroedmeester te 
Rotterdam. 

Twee rapporten omtrent epidemiën van gele koorts, waargenomen 
te Cayene en aan de Nikkerie, door fr. w. L. TIJDEMAN, Off. van 
Gez. 2e Kl. te Paramaribo. 

Waarneming van catelepsia met opvolgende hemiplegia dextra, door 
J. P. EEFSINK, Off. van Gez. 2e Kl. 


B. Mededeelingen uit de Nederlandsche Litteratuur. 


‚ Tijdschrift der Nederlandsche Maatschappij tot rh An der 


Geneeskunst. Derde Jaargang, 1852. 
ENGELAND. 


Philosophical Transactions of the Royal Society of Luon- 


don for the year 1853. Vol 143. Part TI, II. Lon- 
don 1853, 4°. 


De inhoud van Part I is: 


I. Further inquiries as to the structure, development, and function 
of the Liver. By c. HANDFIELD JONES, M. D. Cantab, F. R. S., 
Assistant Physician to St. Mary's Hospital. 


(254 ) 


IL. On the Morphology of the Cephalous Mollusca, as illustrated by 
the Anatomy of Certain Heteropoda and Pteropoda, collected 
during the voyage of H. M. S. „Ratllesnake” in 1846—50. By 
THOMAS HENRY HUXLEY, F. R. S., Assistant Surgeon R. N. 

UI. On Rubian and its products of decomposition. By EDWARD 
SCHUNCK, F. R. S. 

IV. Observations on the Structure and Development of Bone. By 
JOHN TOMES, F. R. S., Surgeon-Dentist to the Middlesex Hos- 
pital, and CAMPBELL DE MORGAN, Surgeon to the Middlesex 
Hospital. 

V. On the Periodic and non-Periodie Variations of the Temperature 
at Toronto in Canada, from 1841 to 1852 inclusive. By Colonel 
EDWARD SABINE, of the Royal Artillery, Treas, and V. P. R.S. 

VL On Periodical Laws in the larger Magnetic Disturbances. By 
Captain Cc. w. YOUNGHUSBAND, Royal Artillery, F. R. S. 


Part II bevat: 


VIT. On the Eelipses of Agathocles, Thales and Xerxes. By c. B. Airy, 
Esq., Astronomer Royal. 

VIIL On the dissolntiou of Urinary Calenli in dilute Saline Fluids, at 
the Temperature of the Body, by the aid of Electricity. By 
HENRY BENCE JONES, M. D., F. R.S, Physician to St. George's 
Hospital. 

IX. On Molecular Inflaences. Part 1. Transmission of Heat through 
Organic Structures. «By JOHN TYNDAL, EF. R. S. 

X. On the impregnation of the Ovum in the Amphibia (Second 
Series, Revised). And on the direct Agency of the Spermato- 
zoön. By erorGE NEWPORT, F. R.S, F. L. S. &c. 

XI. Description of some Species of the extinct Genus Nesodon, with 
remarks on the primary Groupe (Toxodontria) or Hoofed Qua- 
drupeds, to which that Genus is referable. By Profr. owenN, 


F. R. S. &c. 

Address of the right Honourable gARL Rossr etc. etc. 
ete the President, read at the anniversary mee- 
ting of the Royal Society, on Tuesday, November 30, 
1852. Printed at the request of the Fellows. Tuon- 
don 1853. 


Observations made at the magnetical and meteorological 
observatory at Toronto in Canada. Printed by order 
of her Majesty's Government, under the superintendence 
of COLONEL EDWARD SABINE of the royal artillery. Vol. 
II, 1843, 1844, 1845 with abstracts of the observa- 


(255) 


tions to 1848, and in some cases to 1852 inclusive. 
London 1853. 4°, 


Bibliotheca Indica, a collection of oriental works publis- 
hed by the Asiatic Society of Bengal. N°, 1—öl, 
Calcutta 1848—1853. 8°. 


Proceedings of the Royal Society. Vol. VL. N°. 94—97, 


VEREENIGDE STATEN VAN NOORD-AMERIKA. 


Gezonden door Doctor FLuGEL, Consul-Generaal 
der Vereenigde Staten, te Leipzig. 


WERKEN VAN GEMENGDEN INHOUD. 


Smithsonian contributions to Knowledge. Vol. V. City 
of Washington 1853. 4’, 


Bij de vermelding van dezen titel acht ik het niet onge 
past met een paar woorden een overzigt te geven van de 
instelling, onder den naam van Smithsonian Institution, 
sedert weinige jaren bekend geworden. De stichter er 
van is een Engelschman JAMES SMITHSON, die zijn ver- 
mogen aan de Vereenigde Staten van Amerika vermaakte, 
met het voorschrift om daardoor te Washington eene in- 
stelling te vestigen, welke zijnen naam zoude voeren, met 
het doel om kennis onder het menschdom te vermeerde- 
ren en te verspreiden. De spreuk onder zijne afbeelding 
op het titelblad, kenmerkt den stichter, Zij toch luidt: 
dat elk mensch een waardig lid der maatschappij is, z00 
hij door zijne waarnemingen, onderzoekingen en proeven 
kennis aan de menschheid. verschaft *). — De regering 
der Vereenigde Staten aanvaardde deze nalatenschap den 
l0den Augustus 1846, Het genootschap vestigde zich, 
en geeft nu reeds het vijfde lijvige boekdeel in quarto 
van zijne algemeene werken uit, hetgeen voorzeker geen 


*) Every man is a valuable member of Society, who, by his observations, 
researches and exrpertments, procures knowledge for men. 


(256 ) 


ongunstige maatstaf geeft van zijne werkzaamheid. Het 
stelde zich in verband met al de geleerde genootschappen 
der oude en nieuwe wereld, en knoopte hierdoor verbin- 
dingen aan, waarvan de opgave niet onbelangrijk mag 
heeten, vermits zij eene aanduiding is der intellectuele 
werkzaamheid der onderscheidene volkeren. Voor Duitsch- 
land met insluiting van Oostenrijk bedraagt het getal 85, 
voor België 9, voor Nederland 12, voor Zweden 7, voor 
Noorwegen en IJsland 5, voor Denemarken 7, voor Rus- 
land 15, voor Zwitserland 13, voor Groot-Brittanje 99, 
voor Frankrijk 55, Italië 36, Spanje 4, Portugal 1, Grie- 
kenland, Turkije, Afrika, Azië en Australië gezamentlijk 
18, Zuid-Amerika 16, dus zonder de genootschappen van 
Noord-Amerika zelf 400, 

Op zonderlinge wijze is in een te Leipzig uitgegeven be- 
rigt de werkdadigheid der instelling bij gewigt berekend, 
en dat voor de laatste bezending, waarvan de Akademie 
voor weinige dagen haar deel kreeg, op 12,220 ® bere- 
kend, met vermelding tevens dat er 1604 pakken en 48 
kisten toe gevorderd werden. De wetenschappelijke man 
legt deze opgave met een glimlach ter zijde, en slaat 
liever het lijvige boekdeel op, om zich van zijnen inhoud 
te verzekeren. Hij ontmoet er in de volgende merkwaar- 
dige Verhandelingen: 


1. A flora and fauna within living animals by JOSEPH LEIDY. 

2, Memoir upon the extinct species of fossil ox by JOSEPH LEIDY. 

8. Anatomy of the nervous system of Rana pipiens by JEFFRIES WYNCHAM. 

4. Nereis boreali-Americana or contributions to a history of the Ma- 
rine algae of North-America by w. H. HARVEY. 

5. Plantae Wrightianae texano-neo-Americanae by ASA GRAY. 


Behalve de Verhandelingen in quarto formaat geeft de 
Smithsonian Institution jaarlijksche verslagen uit, waarvan 
de Akademie nu het zesde ontving: 


Sixth Annual report of the board of regents of the Smith- 
sonian institution, for the year 1851. Washington 1852. 8°, 


Onder de werken van gemengden aard in dezelfde bezen- 
ding vervat, vermeld ik vervolgens : 


Transactions of the American Philosophical Society, held 


rg  ber A Ee End 
r ne en 4 


(257) 


at Philadelphia for promoting useful knowledge. Vol. X, 
new series. Part 11. Philadelphia 1852. 4°, 


De inhoud is als volgt: 


Art. 7. Investigations which led to the detection of the coïncidence 


between the computed place of the planet Levrerrier, and the 
observed place of a star recorded by Lalande, in May 1795. By 
C. WALKER. 

„ 8. Memoir on the reproduction of the Opossum. Didelphis Vir- 
giniana. Bij cu. p. meiGs, M. Dr. 

9. On some of the results of a series of Experiments relative to 
different parts of Gunnery. Bij Capt. roBT. FP. STOCKTON, of 
U. S. N. communicated by Prof. HENRY. 

„10, On the decomposing power of water at high Temperatures. By 
RICH, A. TILGHMAN, 

„11, On the neutral sulphate of the oxide of Ethyle, and the pro- 
ducts of its decomposition by water. By CH. M. WHITERILL, 
Dr. of Philosophy. 

„12. De calculo Eclipsium Besseliano Commentatio, Auma Dr. Gus- 
TAVO ADOLPHO JAHN. 

„18. On the longitude of Washington, computed from the mooncul- 
minations observed during the years 1839—1842 inclusive. By 
Lieut. J. M. GILLISS. 

„ 14, On the accuracy of the tabular longitude of the Moon, to be 
obtained by the construction of New. Lunar Tables. By miers 
FISHER LONGSTRETH. 

„15. On the organization of the Genus Gregarina of Dufour. By 
dos. LEIDY, M. Dr. 

„16. Some observations on Nematoidea imperfecta, and descriptions 
of three parasitie Infusoriae. By sos. Leip, M. Dr. 

„ 17. Meteorological Observations, Napa-Keang, (Loo-Choo,) 1848 to 
1849, made by Dr. BETTELHEIM. 

„18. Descriptions of new species of the Family Unionidae. By 
ISAAC LEA, 

„19. Description of a new Genus (Basistoma) of the Family Mela- 
niana, together with some new species of American Melaniaec. 
By ISAAC LEA, 

„20. Description of a New species of Helix, from California, and a 
new characteristic form of certain American Colimaceae. By 
ISAAC LEA. 

„21. On the fossil foot-marks in the red sandstone of Pottsville, 
Shuylkill County. Pennsylvania. By ISAAC LEA. 


Deze American Philosophical Society geeft ook proceedings 
uit, waarvan wij nu N°. 48, Vol. V, 8°. ontvingen, en 
ook de voorgaande bezitten. 

A 


(258 ) 


Een ander werk van gemengden inhoud is een Deel. 

Proceedings of the American association for the advan- 
cement of science, sixth meeting, held at Albany, August 
1851. Washington 1852, 8°. 


Het geeft in een lijvig boekdeel in 8°. een begrip van de 
groote werkzaamheid in alle vakkeu van wetenschap in 
de Vereenigde Staten van America. 


Van de Academy of Naturel Sciences te Philadelphia ont- 
ving de Akademie de 


Proceedings Vol. VI, N° 3, 4 en ö. en 8°, 


WERKEN OVER METEOROLOGIE EN ASTRONOMIE. 


Collection of Meteorological tables with other tables use- 
ful in practical meteorology prepared, by order of the 
Smithsonian institution, by ARrNoLp Guyot. Washington 
1852. 8°. 


Occultations of Planets and Stars by the moon, during the 
year 1855, computed by sonnN pownes, at the expense 
of the fund appropiated by congress for the establish. 
ment of a nautical almanac, and published by the Smith- 
sonian Institution. Washington 18538. 4°, 


Tables of the Moon, published under the anthority of 
JOHN P, KENNEDY. Washington 1853. 4°. 


WERKEN OVER ZEEVAARTKUNDE. 


Explanations and sailing directions to accompany the wind- 
and current-charts, approved by commodore CHARLES 
MORRIS. By lieut. M. T. MAURY. 4t edit. Washington 
1852. 4°,, met eene verzameling daarbij behoorende 
Kaarten. (Whole charts of the world, N°. 1, 2, 8, 4. 
Series F) | 


Annual report of the superintendent of the coast survey 


ld 


(259) 


showing the progress of that work, during the year, 
ending November 1851. Washington 1852. 98°. 


Sketches accompanying the annual report of the super- 
intendent of the United States coast survey 1851. 4°. 


A series of charts with sailing directions, embracing sur- 
veys of the State of California by CADWALADEN RINGGOLD. 
4tb edition. Washington 1852. gr. 8°. 


On coral reefs and islands by sAMES Dn. DANA. New-York 
1853. 82. 

GRINVELL LAND. Remarks on the English maps of arctic 
discoveries in 1850 and 1851, made at the ordinary 
meeting of the national Institute. Washington in May 
1852 by peren Force. 8°. 


WERKEN OVER AARDRIJKSKUNDE. 


Exploration of the Valley of the great saltlake of Utah, 
including a reconnoissance of a new route through the 
Rocky mountains by HowARD sTANSBURY. Philadelphia 
1852. 8°. 

Maps to srTANsBURY's expedition. 82, 


Official report of the United States Eapedition to explore 
the Dead. sea and the river Jordan. By lieut. w.r. LyNcu. 
Baltimore 1852. 4°. 


WERKEN OVER GEOLOGIE, 


Report on the Geology of the lake superior land district 

by 5. w. FOSTER and 3, D, witHNeY. Part II, the iron 
region together with the general geology. Washington 
1851. 98°. 


Maps to roster and witnneys report. S°. 


Report of a geological survey of Wisconsin, Jowa and Min- 
nesota by DAVID DALE OWEN. Philadelphia 1852. 4? 


( 260 ) 


Illustrations to the geological report of Wisconsin, Jowa 
and Minnesota, by DAVID DALE OWEN. Philadelphia 
1852. 4°. 

The Mastodon giganteus of North-America. By sonnN c. 
WARREN. Boston 1852. 4°. 


WERKEN OVER VOLKENKUNDE. 

Information respecting the history, condition and prospects 
of the Indian tribes of the United States by HENRY R._ 
SCHOOLCRAFT. Part III. Philadelphia 1853. 4°. 

Portraits of North-American Indians, printed by 3. M. 

STANLEY, deposited with the Smithsonian Institution. 

Washington 1852. 8°, 


WERKEN OVER DIERKUNDE, 


Catalogue of North-American reptiles in the Museum of 
the Smithsonian Institution. Part 1. Serpents. By s. T. 
BAVID and c, GORARD. Washington 1853. 8°. 

Conspectus crustaceorum quae in orbis terrarum circum- 
navigatione CAROLI WALKES e classe foederatae duce lexit 
et descripsit JACOBO D. DANA. Cantabrigiae 1847-1849. 8°. 


TIJDSCHRIFTEN. 


The American Journal of science and arts by B. SILLIMAN? 
B. SILLIMAN JR. and JAMES D. DANA. 2d series. Jan. 1852— 
Nov. 1882 and Jan. 1853 — May 1853. 


WERKEN OVER STATISTIEK. 


Report of the Commissioner of patents for the year 1851. 
Part 1. Arts and Manufactures. Washington 1882. Sv, 
Part IT. Agriculture. Washington 1882. 


On certain laws of cohesive attraction by JAMES D. DANA. 8e, 


Of the conclusion that Tornados are caused by heat or by 
Electrical storm by Dr. marge. Phil. 1852. 8°. 


( 261 ) 


Report of the American Pomological Congress, held in the 
City of Cincinnati on the 2d 3d and 4tì of Oct. 1850. 


Columbus 1851. 8°, 
NORTON'S Literary Register 1853. 8°. 


KAARTEN, 


Hell Gate, and its approaches; 

Western part of the Southern Coast of long Island; 
Entrance to Mobile Bay; 

Hart and City Island and Sachems Head Harbors; 
Richmond’s Island Harbor. 


ETAKIEK 


„Memorie della Reale Accademia della Scienze di Torino. 
Serie seconda, Tomo XIII. Torino 18538. 4’. 


bevat: 


1. Note sur l'expérience communiquée par Mr. LÉON FoucauLr, le me 
Février dernier à l' Acad. des Sciences de Paris, par J. PLANA. 

2. Compte Renda des Hyménoptères inédits provenants du voyage 
entomologique de Mr. GHILIANI dans le Para en 1846; par MAXxT- 
MILIEN SPINOLA, 

3. Micromycetes Italici novi vel minus cogniti (Decades sexta, sep- 
tima et octava); auctore 5. DE NOTARIS. 

4, Notizia sopra una nuova Specie di Jena; del Professore rirrerPo DE 
FILIPPI. 

5, Nuovi Materiali per l'Algologia del mar Rosso; raccolti e censiti 
per cura di A. FIGARI @ G. DE NOTARIS, 

6. Memoire sur les conséquences qu'on peut déduire des expériences 
de Mr. recNaurr sur la loi de compressiblité des gaz; par le 
comte AVOGADRO. 

7. Nuove Ricerche sulle calcí idrauliche; di GruserPeE sIGNORILE. 

8. Sull evaporazio e la trasudazione del liquidi attraverso le mem- 
brane animali ; di ANTONIO CIMA. 

9, Delle capacita degli atomi composti; del Prof. A. Mt. BANCAKLART. 

10. Recherches Expérimentales sur Ja résistance de lair au mouvement 
des pendules, par cm. IGN. GIULIO. 

11. Sulla intensita del lume; teoremi cu. IGN. GIULIO. 

12. Ricerche Anatomiche sullo Scinco variegato in rapporto ai princi- 
tipi d'organizzazione dei Rettili, per GIUSEPPE DE NATALE. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL Ì. 18 


( 262 ) 


DUITSCHLAND. 


Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenschaf- 
ten zu Berlin aus dem Jahre 1852. Berlin 1853, 4°. 


De inhoud is als volet: 


Historische Einleitung. 
Verzeichniss der Mitglieder und Correspondenten der Akademie. Ge- 
dächtnissrede auf CARL GUSTAV JACOB JACOBI. 


PHYSIKALISCHE ABHANDLUNGEN. 


MAGNUS Ueber die Abweichung der Geschosse. 

MüLLER, Ueber den allgemeinen’ Plan in der Entwickelung der Echi- 
nodermen. 

DOvE, Ueber die nicht periodischen Veränderuugen der Temperatur- 
Vertheilung auf der Oberfläche der Erde. (Ste Abhandlung.) 

KLOTzZSCH, Ueber Pistia. 


PHILOLOGISCHE UND HISTORISCHE ABHANDLUNGEN. 


W. GRIMM, Athis und Prophilias weitere Bruchstüke. 

HOMEYER, Ueber die Heimath nach altdeutschem Recht, ins besondere 
Ueber das Hantgemal. 

J. GRIMM, Ueber Frauennamen aus Blumen. 

DIRKSEN, die Römisch-rechtlichen Quellen der Grammatiker Valerius 
Flaccus und Festus Pompeius. 

von den Zeugnissen der Epigraphik ueber die Persönlichkeit 
und ueber das Zeitalter einzelner Römischer Rechtsgelehrten. 
scHOTT, Veber die finnische Sage von KULLERVO. 

GERHARD, Ueber Wesen, Verwandtschaft und Ursprung der Dämonen. 
und Genien. 

F. G. WELCKER, der Felsalter des höchsten Zeus oder das Pelasgikon 
in Athen, bisher genannt die Pnyx. (Nach der entdeckung des Prof: 
H. R. ULRICHS in Athen). 

PANOFKA, Dionysos und die Thyaden. 

BUSCHMANN, Ueber den Naturlaut. 

LEPsIUS, Ueber die zwölfte Aegyptische Königsdynastie. 

Ueber einige Ergebnisse der Aegyptischen Denkmäler fur die 
Kenntniss der Ptolomäer-geschichte. 

PERTZ, Ueber die Vita Chrodegangi Episcopi Mettensis. 

DIETERICI, Statistische Beobachtungen Ueber die Todesarten und das Ver- 
hältniss derjenigen, welche das höchste Lebensalter erreichen, zu den 
Cultur=zuständen eines Landes. 

RIEDEL, Graf RUDOLPH VON HABSBURG und Burggraf FRIEDRICH II 
VON NÜRNBERG in ihren Verhältnissen zu einander. 

BUSCHMANN, über die aztekischen Ortsnamen. 

VON DER HAGEN, Handschriften, Gemälde und andere bildliche Denk- 
mäler der Deutscheù Dichter des 12 bis 14 Jahrhunderts. 


( 263 ) 


Monatsberichte der Königl. Preuss. Akademie der Wissen- 
schaften zu Berlin in 8°. 1852, November, December; 
1853, Januar—Julius. 


Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissen- 
schaften zu Wien. Mathematisch-Naturwissenschaftliche 
Classe. B. X, Jahrg. 1853, H. IV en V. 


De inhoud daarvan is als volgt: 
Sitzung vom 13 Jan. 1853. 


PETRINA, Ueber die vortheilhafte Anwendung der» Zweigströme bei der 
Telegraphie. 

HEEGER, Beiträge zur Naturgeschichte der Insncten, 7 Fortzetsung, 
(mit 6 Tafeln.) 

Brücke, Ueber den Ursprung und den Verlaut der Chylusgefässe in der 
Darmwand. 


Sitzung vom 20 Jan. 1853. 


reuss, Ueber einige noch nicht beschriebene Pseudomorphosen. 
ROCHLEDER und scmwars, Ueber einige Bitterstoffe, 
Nachschrift in der Untersuchung über Ascalin, 
MULLER, Bericht Ueber ein neu entdecktes Cetaceum aus Radoboy. Del- 
phinopsis Freye. 
HAIDINGER, Eine Bemerkung Ueber die Anordnung der kleinste Theilen 
in Krystallen. 
Ueber den Eliasit von Joachimsthal. 
Ueber die von Hernn Dr. nerAPATH ùnd Hernn Prof. srokes 
in optischer Beziehung untersuchte Jod-Chinin-Verbindung. 
KNER, die Panzerwelze des K. K. Hof-naturallen-Cabinetes zu Wien. 


Sitzung vom 27 Jan. 1853. 


UNGER, Nachträgliches zu den Versuchen ueber Aufsaugung von Farbe- 
stoffen, durch lebende Pflanzen. 

Geschäftsbericht der K. K. Central-Anstalt für Meteorologie u. Erd- 
magnetismus. 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 


Sitzung vom 17 Febr. 1853. 


Ministerium des Aussern uebersendet MAURY's Motseelgieehe Tabel- 
len u. Karten, etc. 

ZIPPE u. PARTSCH, Bericht ueber die von Herrn PauLinr angefertigte 
Section eines topogr-rlastischen Atlases der Sehweiz. 

PETRINA, Beiträge zur Physik. 

ROKITANSKY, Ueber die pathologische Neubildung von Brustdrüsentextur 
u. ihre Beziehung zum Cystosarcom (mit 2 Tafeln). 


18" 


(264 ) 


uyYRTL, Ueber das Labyrinth und die Aortenbögen der dan Ophio- 
c@phalus. 
Sitzung vom 24 Febr. 1853. 


Adresse an S. K.K. Apost. Majestät. 

SCHERZER, Mittheilungen aus Nord-Amerika. 

HEEGER, Beiträge zur Naturgeschichte der Insecten. 8 Fortzetsung (mit 
6 Tafeln). 

KENNGOTT, Mineralogische Notizen. 

HYRTL, Ueber normale Quertheilung der de evba 

GRAILICH, Bestimmung der Zwillinge in prismatischen Krystallen, mit 
Hilfe des polarisirten Lichtes. 

Geschäftsbericht der K. K. Central- Anstalt für Meteorologie u. Erd- 
magnetismus. 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 

Tabellarische uebersicht der Witterung in Oesterreich im Januar 1853. 
(mit 1 Tafel). 


Sitzung vom 3 Mürz. 


KNOCHENHAUER, Ueber die inducirte Luadung der Nebenbatterie in ihrem 
Maximum. 


Notiz ueber der Widerstand des Eisendrathes im Elek- 
trischen Strome. 

Boug, Ueber einen merkwürdigen Regenbogen, 

KNER, Ueber die Hypostomiden, oder die zweite Hauptgruppe der Pan- 
zerfische. 

suess, Ueber die Brachiopoden der Kössener Schichten. 


Sitzung vom 17 Mürz 1853. 


KENNGOTT, Mineralogische Notizen (2 Folge). 

FITZINGER, Versuch einer Geschichte der Menagerien des Oesterreichisch- 
Kaiserlichen Hofes. 

UNGER, Versuche ueber Luftausscheidung lebender Pflanzen. 

Welchen Ursprung hat das von den grünen Phanaonsnnen Aus- 
geschiedene Stickgas? 

V. ETTINGSHAUSEN, Ueber die Fossile flora des Monte Prominain Dalmatien. 


Sitzung vom 31 März 1853. 


BRÜCKE, Ueber die Chylusgefässe und die Fortbewegung des Chylus. 
LANGER, vorläufige Mittheilung ueber ein Capillares Gefäss-System der 


Teichmuschel. 
sPITzER, Bemerkungen ueber Ausgezeichnete Liniën krummer Flächen. 


Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 
TABELLAR, Uebersicht der Witterung in Oesterreich im Februar 1853 


(mit 1 Tafel). 
Sitzung vom 1 April 1853. 


AVER, die Entdeckung des Naturselbstdruekes in der K, K. Hof u. Staats- 
druckerei. 


( 265 


Sitzung vom 21 April 1853. 


HEEGER, Beiträge zur Naturgeschichte der Insecten. 9 Forzetsung (mit 
6 Tafeln } 

UNGER, Ueber ein Fogsiles Farnkraut aus der Ordnung der Osmundaceën, 
nebst vergleichenden Skizzen ueber den Bau des Farnstammes. 

vonaATIUS, Apparat zur Darstellung beweglicher Bilder an der Wand. 
(mit 1 Tafel.) 

pour, Revision des bisherigen Analysen einiger Bestandtheile der Fette. 

scHrÖTTER, Ueber das gefrieren des Wassers im Luft verdünnten Raume 
u. die dabei durch das Verdunsten des Eises erzeugte Külte. 

Sitzung vom 28 April 1853. 

ENGEL, die Entwickelung röhriger und blasiger Gebilde im thierischen 
Organismus (mit 2 Tafeln). 

GINTL, der Elektro-chemische Schreib-apparat für den 'Telegraphen-be- 
trieb in Oesterreich (mit 1 Tafel). 

FITZINGER, Versuch einer Geschichte der Menagerien des Oesterreichisch- 
K. Hofes (Schlus). 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 

Tabell. Uebersicht der Witteruung in Oesterreich im Marz 1853, (mit 1 Taf.). 

Sitzung vom 6 Mai 1853. 

BIBRA, Ueber Chile. 

LÖwe, Versuche um das Tellur im Grossen aus dem Siebenburger Gold- 
erzen zu gewinnen. 

vcHaTIUS, Practische Methode zur bestimming des Salpetergehaltes im 
Schiesspulver (mit 1 Tafel). 

Verhandlung ueber die Preisaufgabe. 

ziPPe, Bericht ueber die eingegangene Beantwortung der von der Aka- 
demie gestalten Preisfräge ueber die Bestimmung der Krystallgestal- 
ten in Chbemischen Laboratoriën erzeugter Producte. 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 

Tabellarisch Uebersicht der Witterung in Oesterreich im April 1853 (mit 
1 Tafel). 


Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissen- 
schaften zu Wien. Philosophisch-Historische Classe, B. 
X, Jahrgang 1853, Heft IV. 


De inhoud daarvan is als volgt: 


Sitzung vom 6 April 1853. 

Freiherr HAMMER-PURGSTALL, Forsetzung der Abhandlung „Ueber das 
Kameel,” 

ZAPPERT, Ueber sogenannte Verbruderungsbücher und Nekrologiën im 
Mittelalter. 

ZIEBIG, Zur Erinnerung an den Vaterländischen Geschichtsforscher 
WILIBALD. 

LEYRER, Archivar des Chorherren-Stiftes Kloster-Neuburg. 


(266 ) 


Sitzung vom 20 April 1853. 


Freiherr HAMMER-PURGSTALL, Fortzetsung der Abh. „„Ueber das Kameel.” 
FERDINAND WOLF, zur Bibliographie der Romaneceros. 


Sitzung vom 27 April 1853. 

Freiherr HAMMER-PURGSTALL, Forzetsung der Abh. „Ueber das Kameel.” 

zeiBie, Ueber den Ausschuss-Landtag in Innsbruck im Jahre 1518. 

BOLLER, Die interessantesten Schätze der Aegyptischen Sammlung des 

K.K. Antiken-Cabinetes nach ihrem inschriftlichen Gehalte (Mit IV Taf.). 

Verzeichniss der eingegangen Druckschriften. 

Aectenstücke und Briefe zur Geschichte Kaiser Karl V, 
von Dr, KARL LAUH, ook onder den titel van Monu- 
menta Habsburgica. Zweite Abtheilung. Erster Band. 
Wien 1853. 8°, 


Copeij-buch der Gemainen Stat Wienn. 1454—1464, 
herausgegeben von Dr. H. 3. ZERBIG. Ook onder den 
titel van Fontes rerum Austriacarum. Zweite Abtheilung 
Diplomataria et Acta. VII Band. Wien 1853. 8°, 


Archiv für Kunde Oesterreichischen Geschichts-Quellen. 
Herausgegeben von den zur Pflege vaterlandischen Ge- 
schichte aufgestellten Commission der Kaiserlichen Aka- 
demie der Wissenschaften. B. X, I. 8°. 


De inhoud daarvan is als volgt: 


1, Ueber die Sud-Ostlichen Marken des Fränkischen Reiches unter den 
Karolingern (795—907) von ERNST DÜMMLER. 

2. Oesterreichische Stadrechte u. Satzungen aus der Zeit der Babenber- 
ger. Zusammengestellt von Dr. ANDREAS VON MEILLER. 

3. Urkunden-Auszüge zur Geschichte Kaiser rrreprica des III, in den 
Jahre 1452—1467, aus bis her unbenützten Quellen, von ERNST BIRK. 


Verhandlungen des Zoölogisch-Botanischen Vereins in 
Wien. B. I en B. II. Wien 1852 und 1853. 


De inhoud van Band 1 is: 


Grundende Versammlung am 9 April 1851. 
Versammluug am 7 Mat. 
pad 9 Juni. 


Vv. KOLLAR, Ueber Tenthredo Cerris. 
Dr. M‚ HÖRNES, Neuer Fund von MASTODON-RESTEN: 


(267) 


Dr. 5. arrAuw, Entwickelung von DORCATONA RUBENS, 
Versammlung am 2 Juli. 


Dr. A. POKORNY, Ueber die Moosflora Unter-Oesterrich’s. 

J. ORTMANN, Neue Pflanzen für die Wiener-Flora. 

F. BRAUER, Ueber die Larve von Panorpa communis. 

A« NEILREICH, Ueber Briefe des Freihern von wuLFEN an Freihern 
N. J. JACQUIN. 

A. KERNER, Flora des Donauthals von MELK bis HOLLENBURG. 


Versammlung am 6 August, 


Dr. Mm. nörnes, Ueber das Systematische Verzeichniss der Land- und 
Süsswasser-Mollusken von zZELEBOR. 


A. NEILREICH, Zweifelhafte Pflanzen der Wiener-Flora. 


Dr. 5. Rr. scHiNEr, Neue Käfer für die Fauna Austriaca; ueber LEPTO- 
DIRUS U. CYMINDIS. 


G. FRAUENFELD, Ueber Vögel aus Dalmatien u. eine neue Sylvia. 
Blaue Limax aus Mährer. 
E Notiz von Dr. A. POKORNY ueber Riccia. 


Versammlnng am 1 October. 


Dr. 5. R. SCHINER, Ueber das neue aufgefundene Crypsis Schoenoïdes 
u. andere Pflanzen des Marchfeldes. 


Dr. A. PoKORNY, Beiträge zur Kenntniss der Flora des Böhmisch-Mäh- 
rischen Gebirges. 


A. NEILREICH, Ueber Poa-Cenisia. 
A. CZAGT, Neue Caraben für die Wiener Fauna. 
J. HEKEL, Ueber aussergewöhnliche Individuen der Bachforelle. 


Versammlung am 5 November. 


Bericht der Conchyliologischen Commission. 
Dr. Mm. HÖRrNesS, Die Fossilen Mollusken des Tertiärbeckens von Wien. 
_J. ORTMANN, Botanische Exkurzion im ehemaligen Viertel ober dem 
Manhartsberge. 
Neue Pflanzen für die Wiener Flora. 
J. HEKET, Verzeichniss einiger Fische u. Amphibien aus der Gegend 
von Botzen, u. ueber den Carpione des Garda-sees. 
Dr. B. FENzL, Ueber Carex pediformis. 


Versammlung am 3 December. 


Dr. 5. airAup, Colepteren-Fauna von GASTEIN. 

Dr. K. v. ETTINGSHAUSEN, Die Tertiër-Floren der Oestérr. Monarchie. 

Dr. A. Pokorny, Beiträge zur Flora des Böhmisch-Mährischen Gebirges. 

‚F. SALZER, Ueber eine von ihm am Schneebergen gefundene Primel. 

Dr. 5. Rr. scaixer, Briefliche Nachricht der Darchforschung der Adels- 
berger Grotte von s. Durchl. dem Fürsten vON KHEVENHÜLLER. 

L. MILLER, Diagnosen von 8 neuen Käfern. 


( 268 ) 


Versammlung am 7 Januar. 1852. 


A. NEILREICH, Ueber Hybride-Pflanzen der Wiener Flora. 
L. MILLER, Adelops Khevenhülleri, neue Käferart. 
Dr. 5. errAUD, Coleopteren-Fauna von GASTEIN. 


Versammlung am 4 Februar. 


L. R. VON HEUFTER, Ueber Flechten aus Oesterreich, Mähren u. Böhmen. 

Briefliche Anfrage von Dr. 0. SENDTNER. 

Dr. 5. eecer, Ueber den Autor der Gattung Sesteria. 

Dr. 5. R. SCHINER, Beiträge zur Biographie des verstorbenen Botanikers 
JOH. ZAHLBRUCKNER, ì 

Dr. creM. HAMPE, Beiträge für Käfer-Fauna Oesterreiches. 

H. WAWRA, Vorarbeiten zur Flora von BRÜNN. 

Dr. e. reNzu, Briefliche Mittheilung ueber die bei Gresten gefundene 
Anemone Apennina. 5 

Eingegangene Manuscripte: Ueber Hieracium vulgare, von A. NEILREICH. 

Beiträge zur Kenntniss der Flora der Karpathen, von F. HASLINZKI. 

‚Sui generis Dirina e Dirinopsis von Dr. A. MASSALONGO. 


Versammlung am 8 Mürz. 


J. BAYER, Veber Prosodie der Pflanzennamen. 

v. KOLLAR, Ueber zwei der Schwarzföhre Schädliche Insecten. 
J. BEER, Vegetationsversuche mit Cacteën. 

A. GRAF MARSCHALL, Notiz ueber Entomologische Sammlungen. 
Dr. K. Vv. ETTINGSHAUSEN, Ueber vorweltliche Cycadeën. 


De inhoud van Band IL is: 


Sitzungsberichte. 
Versammlung am 21 April 1852. 


Dr. e. FeNzL, Eröffnungsrede u. Rechenschaftsbericht. 

Note des n. ö. ständ. Verordneten-Collegiums. 

Festgedichte. 5 

FR. BRAUER, Ueber den Farbenwechsel von Chrysopa. Vulg. Schn. 

G. TRAUENFELD, Aus einem Briefe NeiLREICH'’s ueber Chimaphila umbellate. 
G. MAYR, Zwei neue Wanzen (met 2 Tafeln). 

Aus einem Briefe ZANARDINTS ueber Cladopfora Heufleri. 


Versammlung am 5 Mat, 


J. BAYER, Zur Flora von TSCHEITSCH. 

v. KOLLAR, Ueber Epilachna Globosa. 

L. MILLER, Drei neue Staphylinen. 

J. HENKEL, Fische der Donau. 

FR. BRAUER, Unbestimmte Insectenlarve. 

A. POKORNY, Cryptogamen der Turkenschanze. 

G. FRAUENFELD, Eingegangene Notizen von HEGER ueber Insecten und 
zur Biographie von A. GOLDEGG. 


(269 ) 


von scHwan ueber Kärer von Mistek. 
Veber Falco pallidus. 


Ausserordentliche Versammlung am 11 Mat. 


R. FÜRST ZU KHEVENHÜLLER METSOH, Entomologische Untersuchung der 
Adelsberger Höhle. 


Versammlung am 2 Juni, 


GRAF A. MARSCHALL, Nekrolog des verstorbenen Mitgliedes CARL miT- 
TER V. SCHREIBERS. 

A. NEILREICH, Aufforderung zur Untersuchung der Flora von Nieder- 
Oesterreich. 

H. WAWRA, Erganzungen zur Flora von BRÜNN. 

G. FRAUENFELD, Ueber das Manuscript: Versuch die Europäischen 
Schmetterlinge zu ordnen von JULIUS LEDERER. 

CL. HAMPE, Neue Leptura. 

B. HEGER, Beobachtung ueber Scatopse. 

J. Vv. HORNIG, Erste Stände von Anthophila rosina. 


Versammlung am 7 Juli. 


Dr. m. gÖRNeEs, Die fossilen Mollusken des Wiener Tertiërbeckens, 2 Liefg. 
G. MAYR, Abnorme Haargebilde an Nebrien u. einige Pflanzen Krains. 
G. FRAUENFELD, Ueber Rübenverwüstung durch Raupen. 


Versammlung am 4 August. 


Zuschrift des K. K. Ministeriums far Cultus u. Unterricht. 

Dr. s. rersser, Ueber Schmierbrand am Weizen. 

Vv. KOLLAR. Ueber einen Kartoffelfeind. 

J. BAYR, Ueber einige Pflanzen. 

G. FRAUENFELD, Weiteres ueber die Rübenverwustung durch Agrotis 
Segetum. 

L. R. V. HEUFLER, Mittheilungen ueber Pflanzen von Tirol, Präparat von 
Cladophora Sauteri, ueber die 'Traubenpest, und ein Abbildungswerk 
von Schwämmen durch HAUPTMANN SCHULZER von Müggenburg. 


Versammlung am 6 October. 


Dr. Mm. mörnes, Die fossilen Mollusken des Wiener Tertiärbeckens, 
3 Liefg. 

C. V. ETTINGSHAUSEN, Chondrites in der Steinkohle. 

v. KoLLAR, Beiträg zum Haushalt der Insecten. 

c. PrITzEL aus Berlin, ueber eine Bibliographische Arbeit, Pflanzen- 
abbildungen betreffend. 

G. FRAUENFELD, Notiz von A. SIMONY ueber Cladophora Sauteri. 


Versammlung am 3 November. 


Beschlüsse aus der Ausschusssitzung vom 13 October. 
J. ZELENKA, Pflanzen aus der Umgebung Zwettls. 


(270) 


re, suess, Ueber die innere Organisation der Brachiopoden. 

A. CczaGT, Ueber Cnidium Venotum Koch. 

A. POKORNY, Bericht ueber einen röthlichen Ueberzug an Erdäpfelknol- 
len u. Pflanzen zur Flora von Iglau. 

A. NEILREICH, Ueber Crepis Nicaeënsis Balb. 

G. FRAUENFELD, Drei schriftliche Einsendungen von HEGeERr ueber pho- 
tographirte mikroskopische Bilder, ueber Elmis-Larven und Caja-Raupen. 

Vor uasLINsKY, Ueber den Standort von Carex pediformis M, 


Versammlung am 1 December. 


Nota des Chefs der Obersten K. K. Polizei behörde Sr. Excellenz des 
Herrn Feldmarschall-Lieutenant Freiherrn vON KEMPEN. 

Dr. e. FeNzL, Ueber die von Herrn KALBRUNNER erfolgte Mittheilung 
von Blutfärbung auf Nehrungsmitteln. 

J. HEKEL, Notiz ueber âas Schwarzreiterl. 

J. G. BEER, Beobachtungen an den tropischen Orchideën. 

J. ORTMANN, Luuzula Flavescens. 

L. R. V. HEUFLER, Probeblatt eines Bilderwerkes von Schwämmen in 
Farbendruck. 

V. KOLLAR, Notiz von FR. HOFMANN ueber das vorkommen des Pissodes 
Notatus. 

Abhandlungen. 


VON KOLLAR, Neuere Beobachtungen ueber den Weinwickler. 
F. HASSLINSKY, Beiträg zur Flora der Karpathen. 
L. R. VON HEUFLER, Drei neue Algen (mit 3 Tafeln). 
J. ORTMANN, Ueber Orobus Lacteus. Versicolor u. Albus. 
J. LEDERER, Versuch die Europäischen Lepidopteren zu ordnen; 
1. Rhopaloceren. 
J. ORTMAN, Ueber Anthemis Ruthenica u. Allium Vineale. 
A. KERNER. Ueber eine neue Weide. 
J. LEDERER, Versuch die Europäischen Lepidopteren zu ordnen; 
II. Heteroceren. 
J. HEKEL, Ueber Verbreitung, Nest u. Ei der Salicaria Fluvitialis M. 
met 1 Tafel. 
die Fische der Save. 
5. LEDERER, Ueber Gymnancyla Canella u. Spermatophthora Hornigii, 
J. MANN, Beschreibung eines neuer Spanners u. neuer Schabe. 
J. V. HORNIG, Ueber die ersten Stände von Anthophila Mendaculalis. 
J. ORTMANN, Ueber Anthemis Neilreichii. 
G. MAYR, Einige neue Ameisen. 
J. Vv. HORNIG, Ueber die ersten Stände einiger Lepidopteren. 
E. Nob. de Betta, Catologo dei Rettili della Valle di Non. 


Jahrbuch der Kaiserlich-Königl., Geologischen Reichsanstalt 
zu Wien, 1853. IV, Jahrgang N°, 1. Januar, Februar, 
März. 


10, 


mn. 


12. 


13. 


M, 
15. 


16. 


17. 


18, 


19. 
20, 


EE. 


22. 


(271) 


De inhoud is als volgt: 


„ Haupt-Bericht ueber die vom Werner-Verein zur Geologischen Durch- 


forschung von Mühren u. Schlesiën, im Jabre 1852 ausgefurten 
Arbeiten. S 

Ueber das Vorkommen des Murmars im Herzogthume Nassau, von 
Dr. F. SANDBERGER. 


„‚ Ueber die neue entdekten Brauenkohlen-Lager in der Gegend von 


Lettowitz, von E. P. GLOCKER. 
Ausflng nach dem Bradlstein bei Mährisch-Neustadt van E. F. GLOCKER. 


‚. Der berg ‚„Nova Hora” bei Juliënfeld, von Dr. v. 5. MELION, 
‚ Geognostische Beobachtungen aus den Bayerischen und den An- 


gränzenden Oesterr. Alpen. von Prof. Dr. A. EMMRICH. 


‚ Drei neue Localitäten, von Pseudomorphosen nach Steinsalz in den 


Nördostlichen Alpen von w. HAIDINGER. 


„‚ Chemische Untersuchnng des Uranpecherzes von Pribram in Böh- 


men, von CARL RITTER VON HAUER. 


‚„Ueber das Vorkommen von Schwefelarsen in den Braunkohlen von 


Fohnsdorf in Steirmark von CARL RITTER VON HAUER. 

Reclamation in betreff einiger Angaben in der Abhandlung des Herrn 
Dr. rr. zeke ueber die Gasteropoden der Gosau-Formation, von 
Prof. Dr. A. E. REUSS. 

Fortsetsung u. Schluss der Abhandlung ueber die priorität der in der 
„Zoölogia fossile delle Provincie Venete” auffgestelten Beobach- 
tungen u. Bemerkungen ueber das Werk des Herrn Prof. Dr. mas- 
SALONGO „‚ sulle Filliti del Vicentino,” von Car. Tommaso A. CATULLO. 
Zusammenstellung der bishergemachten Höhenmessungen in den 
Kronlänâern Galizien u. Bukowina, von A. SENONER. 
Beschreibung des Kalk- u. Graphit-Lagers bei Schwarzbach in Böh- 
men, von Dr. CARL PETERS. 

Die Braunkohlenflötze nachts Gran in Ungarn, von M. v. LIPOLD. 
Arbeiten in dem Chemischen Laboratorium der K. K. Geolog. 
Reichsanstalt. 

Verzeichniss der an die K. K. Geolog. Reichsanstalt gelangten Ein- 
sendungen von Mineralien, Gebirgsarten, Petrefacten u. s. w. von 
V. R. V. ZEPHAROVICH. 

Sitzungen der K. K. Geolog. Reichsanstalt. 

Verzeichniss der Veränderungen in dem Personalstände der K., K. 
Montan-Behörden. 

Auf das K: K. Montanwesen bezügliche Erlässe u. Verordnungen. 
Verzeichniss der von dem K. K. Ministerium für Handel, Gewerbe 
u. Offentliche Bauten verliehnen Privilegien. 

Verzeichniss der an die K. K. Geolog. Reichsanstalt vom 1 Januar 
bis 81 März 1853 eingelaufenen Bucher, Karten u. s. w. 
Verzeichniss der mit Ende März d. J. loco Wien, Prag, Triest u. 
Pesth bestandenen Bergwerks-producten-verschleisspreise. 


(272) 


Dreissigster Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft 
für Vaterländische Kultur. 

Enthält: Arbeiten und Veränderungen der Gesellschaft im 
Jahre 1852. Breslau 4°. 


Entwickelung des Products einer Potenz des Radius Vectors 
mit dem Sinus oder Cosinus eines Vielfachen der Wahren 
Anomalie in Reichen, die nach den Sinussen oder Cosi- 
sinussen der Vielfachen der Wahren, excentrischen oder 
mittleren Anomalie fortschreiten, von P. A. HANSEN. 

Aus den Abh. der Königlich Sächsischen Gesellschaft der 
Wissenschaften (Mathematisch-Physische Classe) ; Leipzig 
1853. 82. 


Berichte ueber die Verhandlungen der Königlich Sächsi- 
schen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig. (Ma- 
thematisch-Physische Classe.) 1852. IT, Leipz. 1853. 8° 

De inhoud is als volgt: 

DROBISCH, Ueber die Wellenlängen und Oscillationszahlen der Farbigen 
Strahlen im Spectrum. 

HANKEL, Ueber die Messung der Atmosphärischen Elektriciteit, 


LEHMANN, Ueber den Krystallisirbaren Stoff des Blutes. 


BE. H. WEBER, Ueber den Raumsinn u. die Empfindungskreise in der Haut 
u. im Auge. 


WILH. WEBER, Verbesserung einer Formel in den Elektro-dynamischen 
Maasbestimmungen. 


Berichte ueber die Verhandlungen der Königlich Sächsi- 
schen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig. (Ma- 
thematisch-Physische Classe ) 1893. I. Leipzig 1858. 8°. 

Bevat: 


P. A. HANSEN, Ueber die Entwicklung des Products einer Potenz des 
Radius Vectors ete. (reeds boven aangehaald). 

A. F. MÖBIUS, Ueber eine neue Verwandtschaft zwischen ebenen Figuren. 

0. SCHLOMILCH, Veber ein neues Verfahren zur Entwickelung der ellip- 
tische Functionen. 

A. W‚ VOLKMAN, Ueber einige Gesichts-Phänomene, welche mit dem Vor- 
handensein eines unempfindlichen Flecks im Auge zusammenhangen. 

p. ARREST, Ueber cinige neue Eigenschaften der Loxodromischen Linie. 


P. 


(273 ) 


A. HANSEN, Ueber die Entwickelung der Negativen und Ungraden Po- 
tenzen der Quadratwurzel der Function: 


r3 ar! —2 rr' (Cos. u, Cos. u’ + Sin. u, Sin. u', Cos. u’) 


Verhandlungen der Physicalisch-Medicinischen Gesellschaft 


8 


in Würzburg. Redigirt von A. KÖLLIKER, F. SCANZONI, 
3, scHeRER. IV Band. 1 Heft. Würzburg 18393. 8°. 
De inhoud hiervan is: 


F. SCANZONI, Ein Fall von Schwangerschaft in einem rudimentären 
Uterushorn, mit wahrscheinlicher Wanderung des Eies aus dem 
rechten Eierstock in das linke Uterushorn. 


2, —__—___—__— Ein neus Verfahren zur Einleitung der Frübgeburt. 
3. OSANN, Ueber die Wirkung Secundärer Ketten, welche sich auf der 


Oberfläche von leicht Oxydirbaren Metallen bilden und ueber eine 
allotropische Modification des Wasserstoffs. 
Beschreibung gangbarer Apparate in verbesserter Form. 


‚ K. TEXTOR, Durchdringende Hiebwunde des rechten Mittesfüsses, 


mit Bruch des dritten Mittelfussknochens. Heilung durch erste Ver- 
einigung. 


‚ SCHENK, Ueber Revalenta Arabica. 


7. KÖLLIKER, die Eruption des Aetna von 1852, 


8 


. K. TEXTOR, Quetschung des Dammes, Zerreisung der Harnröhre. 
Uraemie, Verschwinden derselben nach wiederholter Blatung aus der 
Harnröhre. Heilung mit zurückbleibender Verengerung der Harn- 
röhre, Sprengung derselbe mit dem Zweiarmigen Dilatatorium von 
Michelena, Abbrechen einer Gutta-percha Bougie in der wadde 
Ausziehung der Bruchstücke, Vollkommene Heilung. 

KÖLLIKER, Histologische Studiën, angestellt an der Leiche einer Selbst- 
mörderin. 


0. —____— Ueber den Bau der graven Nervenfasern des Geruchs- 


nerven. 


‚ H. MÜrLLER, Ueber einige Zustände der Menschlichen Uterindrüsen. 


12, OSANN, Ueber das Neef'sche Lichtphänomen u. über Zersetzung 


nicht leitender Flüssigkeiten durch den Electrischen Funken. 

. VIRCHOW, Abdominaltyphus u. Choleratyphoïd. 

‚ Hist. Untersuchungen ueber den Bau der Hornhaut. 

‚ H. MÜLLER, VUeber einige Verhaltnisse der Netzhaut bei Menschen 
und Thieren. 

„ KÖLLIKER, Weitere Bemerkungen ueber die Helmichthyiden. 

. —_—_—— Notiz ueber die Electrischen Nerven des Malapterurus. 


18. rerpie, Ueber das Geschlecht des Röderthiere. 


RUSLAND. 


Mémoires de la Société Impériale d’Archéologie de St. Pe- 


tersbourg, publiés sous les auspices de la Société, par 


kel 


(274) 


B. DE KOEHNE. Vol. VI. N°. 1, 2, 3. St. Petersbourg, 
)852. 82, 


De inhoud is als volgt: 


N. kb 


. DE KOEHNE, m. f. Musée de Sculpture antique de Mr. pe MONT- 


FERRAND, 


‚ Mr. le Prince siBirsKY, m. f. Statère d'or de Paerisade II, Roi du 


Bosphore Cimmerien. 


„Mr. Becker, m. cor, Die Gestade des Pontus Euxinus vom Ister 


bis zum Borysthenes, im Bezug auf die im Alterthume dort gele- 
genen Colonien (Suite). 


. Mr. secvrN, m. f. Les monnaies du Canton de Vaud. 


‚Mr. pe KäMMeERER. Ueber einige merkwürdige Siegel des Mittelalters. 
. Miscellen (Colleetion de monnaies en Russie. — Monnaies frappées 


à Hannovre. — Monnaies de Sir JAMES BROOKE. — Numismatique 
Suisse. -— Trouvailles de Monnaies, — Cachet du Roi Twartko 
de Bosnie). 


N° 2. 


‚Mr. DE BARTHOLOMAEI, m.f. Lettre au Rédacteur des Mémoires 


sur deux monnaies inédites de Syrie et d' Armenie. 


‚Mr. BECKER, m. cor. Die Gestade des Pontus Euxinus vom Ister 


bis zum Borysthenes, in Bezug auf die im Alterthume dort gele- 
nen Kolonien (Schluss). 


‚ Mr. pe MURrALT, m. f. Théodosie et les remparts du Bosphore Cim- 


mérien du côté de la Tauride. 


. Mr. le Prince siBirsKY, m. f. Observations sur quelques points in- 


certains de l'Histoire et de la Numismatique du Bosphore Cimmérien. 


‚B. DE KOEHNE, m. f. Brief an Herrn OBERST VON BARTHOLOMäI ueber 


die Genealogie u. die Münzen der ersten Achämenidischen Könige 
des Pontus u. des Bosphorus, so wie der Zenoniden u. der Aspurgen. 


‚ Mr. scHweITzZER, m. cor. Lettre à Mr. B. DE KOEHNE sur un dinar 


d’' Alphonse VIII, Roi de Castille. 


‚ Mr. pe murALT, m.f. Antiquités Seythiques de Y'Ermitage Impérial. 


Neueste Schaumünzen. 
Neueste Currentmünzen. 


‚ Neueste Literatur der Münz- u. Siegelkunde (N°. 399—530). 


N8, 


‚. Mr. pe KorenNe, m. f. Lettre à S. E. Mr. le Comte s. STROGANOFF 


sur une médaille inédite du Roí Syggès. 


‚. Mr. DE PAUCKER, m. cor. Theano von einem unbegründeten Ver- 


dacht befreit. Bedenken gegen eine Vasenerklärung des Herrn 
Prof. WELCEER, 


(275 ) 


3, Mr. pr KoruNe, m. f. Lettre à Mr, J. YONGE AKERMAN, sur quel- 
ques médailles autonomes Grecques, de différents Cabinets. 

4. Mr. r. A. vossBerG. m. cor. Bruchstüke zur Münzgeschichte Al- 
brechts, ersten Herzogs in Preussen. 

5. Mr. H. DANNENBERG, m. cor. Die bei Rathau gefundenen Brakteaten. 

6. Mr. pe Koeurs, m, f. Die Polnisch-Schlesischen Brakteaten des 
Rathauer Fundes. 

7. Mr. le Docteur gucunorz. Brief an den Redakteur, -ueber einige 
zu Riga gefundene alte Russische Silberstangen. 

8. Mr. pe Koenxe, m. f‚ Das erste Siegel Peters des Grossen. 

9. Mr. poRDOZI BANZAROPF, m. col. Paise oder Metallplatten mit den 
Befehlen der Mangolischen Chane als Inschrift, 

10. Mr. P. sawÉrierr, m f. Inscription glagolitique d'un sabre. 

12, Miscellen (Publicat. Sphragistiques. — Mort de Mr. BogeLL. — 
Lettre de Mr. pe rovGí.) 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 26sten NOVEMBER 4855. 


Tegenwoordig, de Heeren: 5, VAN GEUNS, F. 5. STAMKART, 

A. H. VAN DER BOON MESCH, W. VROLIK, J: P. DELPRAT, 
G.J. MULDER, A. S. RUEB, P.J. J. DE FREMERY, R. VAN REES, 
P. HARTING, R. LOBATTO, H.SCHLEGEL, H. J. HALBERTSMA, 
C. 3. GLAVIMANS, H.C. VAN HALL, G. SIMONS, F. W. CONRAD, 
G. E‚ V. SCHNEEVOOGT, J. G. S. VAN BREDA. 


Het proces-verbaal der vergadering van den 29sten Oc- 
tober jl. wordt gelezen, goedgekeurd en vastgesteld. 

De Secretaris deelt mede van den Heer . vrouik de 
kennisgeving ontvangen te hebben, dat zijne wankelende 
gezondheid, gevoegd bij het gure weder, hem beletten ge- 
volg te geven aan zijn voornemen, om in deze vergadering 
eene voordragt te houden, welke hij nu later haar hoopt 
in te dienen. — Voorts legt hij brieven over van de 
HH. MIQUEL, MATTHES, SCHROEDER VAN DER KOLK en DON- 
DERS, strekkende tot kennisgeving, dat de beide eerstge- 
noemden verhinderd worden in de vervulling hunner spreek- 
beurten, doordien zij thans geene mededeelingen te doen 
hebben, welke de aandacht der vergadering waardig kunnen 
geacht worden; dat de Heer SCHROEDER VAN DER KOLK, 
wegens ziekte, zijne voordragt wenscht uitgesteld te zien 
tot de volgende vergadering, en dat de Heer nonpers door 


(“277 ) 


levensgevaarlijke ziekte zijner moeder belet wordt uitvoe- 
ring te geven aan zijn voornemen, om dezer vergadering 
eene wetenschappelijke mededeeling voor te dragen. Alle 
deze kennisgevingen worden met leedwezen vernomen, en 
terwijl de vergadering ze aanneemt voor berigt, drukt zij 
tevens den wensch uit, dat de treurige redenen, welke 
haar heden van den wetenschappelijken arbeid van twee 
harer medeleden verstoken doet blij ven, spoedig mogen wor- 
den opgeheven, en zij hierdoor in het genot daarvan 
worde gesteld. 

De Heer rik verontschuldigt zich schriftelijk > wegens 
ambtsbezigheden, en de heer BRANTS wegens voortdurende 
ongesteldheid, over het niet bijwonen dezer vergadering. 
Aangenomen voor berigt, 

Gelezen een brief van den Minister van Buitenlandsche 
Zaken, gedagteekend ’s Gravenhage 11 November 1853, 
waarin, onder mededeeling van een afschrift van den brief 
van den Russischen Minister van Finantiën, berigt wordt 
gegeven der afzending aan de Akademie: 1°, van de An- 
nales de Vobservatoire physique central en Russie, année 
1849, 5 vol. in quarto, et année 1850, 5 vol. in 4°.; 
2°. Le compte rendu annuel adressé à Mr. le Ministre des 
Finances, supplément auw annales de Vobservatoire physique 
central, année 1850, 1 vol. in 4°., année 1851, 1 vol. in 
4°. et année 1852, 1 vol. in 4°. De aanvraag tot deze 
toezending is door den Minister op uitnoodiging van den 
Secretaris der Akademie geschied. 

Gelezen een brief van den Minister van Buitenlandsche 
Zaken, ’s Gravenhage den 22sten November 1853, waarin 
wordt gemeld, dat gevolg werd gegeven aan het verzoek 
van den Secretaris, om van de Regering van Groot-Brittanje . 
voor de Akademie te mogen ontvangen, de officiële ge- 
drukte rapporten omtrent den gezondheidstoestand van 
genoemd rijk, dat zij blijkens overgelegde nota van Lorn 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL I. 19 


(278 ) 


PALMERSTON, als Secretaris van Staat voor de Binnenland- 
sche Zaken, der Akademie worden toegezonden, en dat de 
Britsche Regering er prijs op stelt, bekend te worden ge- 
maakt met den uitslag der bevindingen van de Koninklijke 
Akademie, betreffende dezelfde aangelegenheid in Neder- 
land. De Secretaris berigt, heden per spoortrein het kost- 
baar en belangrijk boekgeschenk ontvangen te hebben. 

Wordt besloten tot schriftelijke dankzegging aan den 
Minister voor de tweevoudige heusche medewerking ten _ 
deze, en tot plaatsing der boekgeschenken in de Biblio- 
theek. 

Gelezen een brief van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken, ’s Gravenhage 10 November 1855, strekkende ten 
geleide van een boekgeschenk van den Hoogleeraar GLOE- 
SENER, te Luik. Wordt tot dankzegging en tot plaatsing 
van het boekwerk in de Bibliotheek besloten. | 

Gelijk besluit valt op de brieven van cú. morst, Secrd- 
taire de Vuniversitg royale de Christiania (Christiania 15 
Oetober 1853) w. BRAUMULLER (Wien 27 September 1853), 
RENARD (Moscou), 11 Junij 1853), 5. munniek (Batavia 
80 Oetober 1852), Baron srorr (Zwolle 21 October 1853), 
L. MULDER, OUDEMANS, VAN GEUNS (Utrecht 2en 3 October), 
allen strekkende tot begeleiding van boekgeschenken. 

Wordt gelezen een brief van den Secretaris der Aca- 
demia Fennica (Helsingfors 12 November 1853), waarin 
ruiling der door de genoemde Akademie en door de Ko- 
ninklijke Akademie te Amsterdam uitgegeven werken wordt 
voorgesteld, met berigt tevens der toezending van boek- 
werken, door middel van den boekhandelaar BROCKHAUS te 
Leipzig. De Secretaris wordt tot gezegde ruil gemagtigd. 

De Voorzitter leest eenen geleibrief (Utrecht, Tueiden 
en ’s Gravenhage 14 Nov. 1855) geteekend eG. 3. Mur- 
DER, A. H. VAN DER BOON MESCH, J. C. RIJK, waarmede over- 
gelegd wordt het eerste gedeelte van het verslag, aangaande 


(279 ) 


het onderzoek der zelfontbranding van goederen, die in 
schepen kunnen geladen worden, naar aanleiding der aan- 
schrijving van den Minister van Binnenlandsche Zaken 
van den 2den September jl. — In het thans aangeboden 
eerste gedeelte heeft de Commissie den grondslag gelegd 
voor de twee volgende. Een wetenschappelijk onderzoek, 
eene rangschikking en toelichting der bekende feiten moes- 
ten voorafgaan. — Er heerscht ten deze verwarring in de 
opvatting, en zoo verre der Commissie bekend is, zijn 
de feiten nimmer goed gerangschikt geworden. Dit eerste 
gedeelte kan alzoo als een zelfstandig geheel en als voor- 
bereiding voor hetgeen volgt, als grondslag derhalve worden 
beschouwd, waarop de toepassing behoort te worden op- 
getrokken. — De Commissie stelt zich voor de ontbre- 
kende gedeelten spoedig der Akademie aan te bieden. 
Hierna noodigt de Voorzitter den Heer Mmurper tot 
voorlezing van genoemd eerste gedeelte, dat, gelezen zijnde, 
tot geene discussiën aanleiding geeft. — De Voorzitter 
dankt de Commissie, en vooral den rapporteur voor de 
uitnemende zorg, aan dit zoo belangrijk onderwerp besteed, 
hij beveelt haar de verdere behandeling in den zelfden geest 
dringend aan, en stelt voor, dat dit eerste gedeelte ter verzen- 
ding aan den Minister van Binnenlandsche Zaken inmiddels 
overgeschreven worde. Wordt dien overeenkomstig besloten. 
De Heer scuNervooer leest in eigen naam en in dien 
van den Heer SCHRÖDER VAN DER KOLK verslag voor op 
de door den Heer w. vrorik aangeboden verhandeling 
over den gebrekkigen hersen- en schedelvorm van eenen 
idiot. In den aanhef daarvan dragen zij, op nader door 
hen ontvouwde gronden, de ondoeltreffendheid voor van 
Art. 3 van het Reglement van Orde, krachtens hetwelk 
zij thans tot beoordeeling van dezen arbeid van hun 
medelid geroepen worden. De slotsom hunner beschouwing 


is, dat zij meenen geen hard oordeel uit te spreken, indien 
19* 


( 280 ) 


zij het besproken artikel ondoelmatig, lastig en ongepast 
noemen, en zich derhalve geregtigd achten den wensch te 
uiten, dat genoemd artikel van het Reglement zoo spoedig 
mogelijk veranderd, en een betere waarborg, zoo hij nog 
gevorderd mogt worden, voor de Akademie gevonden worde 
voor de degelijkheid der door hare leden ter uitgave be- 
stemde verhandelingen. — Het zijn ook deze algemeene 
beschouwingen, die de verslaggevers nopen haar oordeel 
over de in hunne handen gestelde verhandeling van den - 
Heer vrorik, slechts kortelijk daarheen uit te spreken, dat 
de waarneming van den door hem beschreven gebrekkigen 
hersen- en schedelvorm belangrijk genoeg is, dat zij, na 
herziening van enkele punten, verdient opgenomen te wor- 
pen in de werken der Akademie. De verslaggevers mee- 
nen de enkele twijfelingen, aanmerkingen en voorstellen tot 
uitbreiding, waartoe de naauwgezette lezing van den ge- 
noemden arbeid, die hunne belangstelling in hooge mate 
tot zich trok, aanleiding gaf, te moeten terug houden ; terwijl 
zij deze gaarne aan hun geacht medelid persoonlijk zullen 
mededeelen en met hem bespreken, opdat hij daarvan het 
gebruik make, hetwelk hem het meest gepast zal voorkomen. 

De Voorzitter zegt den H. H. verslaggevers dank, voor 
hetgeen door hen werd voorgedragen, en ziet daarin eene 
tweeledige strekking: 1°. een voorstel tot reglementsver- 
andering; 2° eene conclusie tot aannemen der verhande- 
ling van den Heer w: vrouik. Hij zal het eerstgenoemde _ 
punt later aan de overweging der vergadering onderwerpen, 
en vraagt nu in de eerste plaats den Heer vrozik, in hoe- 
verre hij genegen is, na het voorgelezen advies de vere 
handeling aan de Akademie af te staan. 

De Heer vrorik daarop het woord erlangende, zegt op de- 
zen gang van zaken, geheel onvoorbereid te zijn: het Regle- 
ment van Orde werd kortelings door de Akademie ontworpen 
en vastgesteld; genoemd Art. 3 droeg hare volle goedkeuring 


(281) 


weg, werd reeds meermalen met vrucht in toepassing gebragt ; 
hij zal thans de gronden, door H. H. verslaggevers aange- 
voerd, buiten beoordeeling laten; maar zoo als zij werden 
voorgedragen, in verband met verzwegene aanmerkingen op 
eene door hem aangeboden verhandeling, brengen zij hem 
in de scheeve positie van iemand, die zoude moeten vreezen 
aanmerkingen, op zijnen arbeid in het openbaar te hoo- 
ren. Hij is met dezen arbeid minder nog dan met eenigen 
anderen, welke van hem uitging, ingenomen. Elke aan- 
merking daarop is hem welkom, vooral van beoordeelaars, 
wier bevoegdheid geiĳkt is door de goedkeuring, welke de 
Akademie aan hunne benoeming hechtte. Hij is het dus 
aan zich zelven verpligt, te vergen, dat bij de rigting, 
welke de verslaggevers gemeend hebben aan hun advies te 
moeten geven, zij openlijk met hunne aanmerkingen te 
voorschijn treden. Mogt zulks geweigerd worden, dan ver- 
langt hij zijne verhandeling terug, zonder dat de conclusiën 
van het verslag in beraadslaging worden genomen; opdat 
niet de Akademie gevaar loope, eenen arbeid in hare werken 
te plaatsen, welke harer welligt onwaardig konde zijn. 

De Voorzitter noodigt daarop den Heer ScHNEEVOOGT 
uit, de aanmerkingen van de beide H.H. verslaggevers, 
der vergadering mede te deelen, die het rapport van den 
Heer SCHROEDER VAN DER KOLK in zijn geheel voorleest, en 
uit zijne eigene aanteekeningen die punten mededeelt, welke 
hij “van eenig meer bepaald belang rekent; daarbij eenig 
verschil van zienswijze met den eerstgenoemden rapporteur 
openbarende, en er de opmerking bijvoegende, dat een goed 
deel van het aangevoerde meer bestemd was, om daarover 
met den schrijver van gedachten te wisselen, dan wel om 
voor het verslag te dienen. 

De Heer w. vrouik hierna op nieuw het woord erlan- 
gende, zegt, na hetgeen hij nu hoorde, te kunnen volstaan 
met H.H. gecommitteerden dank te zeggen voor de zorg, 


0 


waarmede zij zijne verhandeling hebben gelezen, voor de 
aanmerkingen op enkele bijzonderheden daarvan gemaakt, 
en voor de gelegenheid tot wisseling van gedachten om- 
trent betwiste wetenschappelijke punten, als ook tot uit- 
breiding en verbetering van zijnen arbeid hem gegeven. Hij 

zal op dezen oogenblik de Akademie niet vermoeijen met 
discussie over de betwiste punten, omtrent welke de we- 
tenschappelijke overtuiging van elk dient geëerbiedigd te 
worden. De welwillend medegedeelde aanmerkingen zal hij - 
gaarne aan zijne eigene bevinding toetsen en daarvan ge- 
past gebruik maken, en aldus gerustgesteld, zoowel over 
den inhoud zijner verhandeling, als over het oordeel der 
Commissie, blijft hij haar aan de Akademie aanbieden, zoo 
zij tot het aannemen der conclusien van het rapport meent 
te moeten besluiten. Dit geschiedt met algemeene stemmen. 

Naar aanleiding van het door de H.H. SCHROEDER VAN 
DER KOLK en SCHNEEVooGT geschiede voorstel, doet de Voor- 
zitter opmerken, dat de Akademie vroeger reeds veel tijd 
aan beraadslaging over Reglementen en Organisatie had ge- 
schonken, en het dus niet wenschelijk was, reeds zoo spoe- 
dig op zaken terug te komen, die onlangs na rijp overleg 
waren vastgesteld, Hij brengt daarop in omvraag, of het 
ingediende voorstel door de vergadering in overweging zal 
worden genomen. 

Bij de beraadslaging daarover wordt door sommige leden 
de wensch geuit, dat daaromtrent heden geen besluit worde 
genomen, maar men voor eene volgende vergadering een 
schriftelijk voorstel inwachte der wijzigingen in Art. 3 
verlangd; anderen wenschen, dat men, wegens eene opge- 
worpene zienswijze van eenig lid, niet terstond gereed zij, 
een Reglement van Orde omver te werpen, vroeger met 
zorg zamengesteld, waarvan bovendien hun de deugdelijkheid 
juist, wat het bedoelde artikel betreft, heden bleek ; anderen 
weder prijzen genoemd artikel, wegens het voorregt vroeger 


(283 ) 


er van ondervonden, bij de aanbieding van eigen arbeid. 
In slotsom blijkt, dat 14 leden het voorstel niet in over- 
weging verlangen te nemen; dat drie leden alleen dan zoo- 
danig voorstel in beraadslaging zouden gebragt willen zien, 
wanneer daarvoor een bepaald schriftelijk voorstel ingediend 
wierd, houdende een ontwerp der wijziging, welke de voor- 
stellers in genoemd artikel zouden verlangen; — en een 
op de gevorderde verandering blijft aandringen. (De Heer 
SCHLEGEL verliet de vergadering vóór de beraadslaging). 

De Voorzitter draagt eene door den Heer voN BAUMHAUER 
aangeboden aanteeking voor over de zuurstofbepaling in de 
stikstofvrije ligchamen. De inzender beschouwt haar als 
een voorloopig berigt, terwij hij later het geheele onderzoek 
aan het oordeel der Akademie wenscht te onderwerpen. 
Na de voorlezing wordt deze aanteekening in handen gesteld 
der Commissie van redactie voor de Verslagen en Mede- 
deelingen. 

De Vergadering wordt gesloten zonder hoofdelijke om- 
vraag, vermits de voor haar vastgestelde tijd is verstreken. 


(284) 


ON HR AAG TT 


DER IN DE MAAND NOVEMBER 1853, DOOR DE 
KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN ONTVANGEN 
BOEKGESCHENKEN, 


NEDERLAND. 


VAN DE OVERIJSSELSCHE VEREENIGING TOT ONTWIKKELING 


ke 


2. 


9°, 


40, 


VAN PROVINCIALE WELVAART, 


Verhandeling over de Wetenschappelijke beoefeningvan 
den Luandbouw, door E. CG. ENKLAAR. Zwolle 1842. 8°, 


J. A. VAN ROYEN. Redevoering over het voortbrengend 
vermogen der Provincie Overijssel. Zwolle 1842. 8e, 


B. P. G. VAN DIGGELEN, Verhandeling over de verbetering 
van het Zwolsche Diep, ter beantwoording der prijs- 
vraag: door welke verdere of andere middelen dan 
die, welke thans door de regering der Stad Zwolle 
worden in het werk gesteld, kan het Zwolsche Diep 
verbeterd worden, zoodanig dat hetzelve, bij dagelijksch 
water, in het vaarwater eene diepte hebbe van 24 Ned. 
ellen? Zwolle 1843. 8°, 


Voorlezing, bevattende eenige 
beschouwingen, betrekkelijk den physieken toestand der 
lage bodems in ons vaderland, tevens strekkende tot 
inleiding voor een ontwerp ter verbetering der gesteld- 
heid van een gedeelte des bodems van, en ter uitbreiding 
der kustlanden langs de Zuiderzee, Zwolle 1843. 8°, 


5, 


6°. 


Ai 


nf 


9, 


102, 


1. 


12°. 


13°. 


14°. 


15°. 


16°, 


(285 ) 


W. C. H. “STARING. De Aardkunde en de Landbouw 
van Nederland. Zwolle 1844, S°. 


De Aardkunde van Twenthe. 


Zwolle 1845. 8°. 
De Aardkunde van Salland en 


het land van Vollenhove. Zwolle 1846. S°. 


Overzigt der Landbouw-Scheikunde voor Nederlanders, 
uitgegeven door de Overijsselsche Vereeniging tot ont- 
wikkeling van Provinciale welvaart. Zwolle 1846, 8°, 


Algemeen jaarlijksch Verslag van de Directie der 
Overijsselsche Vereeniging tot ontwikkeling van Pro- 
vinciale welvaart, gehouden den Ssten Januarij 1847. 
Zwolle 1847. 8°, 


Mededeelingen over het statistiek bureau der Over- 
ijsselsche Vereeniging tot ontwikkeling van Provinciale 
welvaart, gedaan den 10den December 1847. Zwolle 
1848. 5°. 

G. Dr SERIÈRE. Bijdrage over de hulpbronnen van 
nationale welvaart in den Molukschen Archipel, ge- 


volgd door eene bijdrage tot de statistieke kennis van 
de ZW. en ZO. eilanden. Zwolle 1848. 8°. 


Benige voorschriften over het poten en de verdere 
behandeling van Vruchtboomen. Zwolle 1848. 8°. 
W. CG. H. STARING. Landhuishoudelijke Luchtkasteelen 
in Nederland, Zwolle 1849. 8°, 

3. KÁLF, Onze Banken van Leening. Zwolle 1849. S°, 


B. J. B. VAN SONSBEECK. Iets over den belemmerenden 
invloed en onevenredigen druk, welken de belastingen 
op den landbouw uitoefenen. Zwolle 1849, 8. 


3. JENNES. Verhandeling over den Overijsselschen 
Veestapel, in verband beschouwd met de hulpmidde- 


145, 


19% 


19°. 


(286 ) 


delen tot deszelfs verbeteringen en behoud. Zwolle 
1849. 80. 


J. ZEEHUISEN. Bronnen van Volks-welvaart. Zwolle 
1850. 8°. 


Verhandeling over de daglooners en be- 
deelden ten platten lande, in het kwartier Salland, 
Provincie Overijssel. Zwolle 1852. 8°, 

Lijst der voorwerpen in het Museum van Oudheden 
en Zeldzaamheden der Overijsselsche Vereeniging tot 
ontwikkeling van provinciale welvaart te Zwolle. 
Zwolle 1852. 8°. 


VAN WEGE HET KONINKLIJK INSTITUUT VAN INGENIEURS: 


Uittreksels uit vreemde Tijdschriften 18581884, N°. L. 
November. ’s Gravenhage, 1853. 4°. 


Inhoud: 
I. Hangbrug over de Niagara. 


II. DEMANET. Over beweegbare militaire bruggeu. 
III. Beschrijving van het werktuig van ERICSON. 
IV. AYMAR-BRESSION. Iets over de uitvinding van ERICSON. 
V. LOUIS FRANCHOT. Luchtmachine. 
VL. F. w. vAN GENDT. Togt met het kalorieke-schip Ericson.” 
VIL. Rr. M. MARCHANT. Over gegoten en gesmeed ijzeren en houten 


balken, en een ontwerp voor eene brug over den Theems te 
Westminster, volgens dit beginsel gebouwd. 


VIII. 5. vAN STRALEN. Scheprad. 
IX. J. VAN STRALEN. Havens volgens het grondbeginsel van veer- 


krachtigen tegenstand. 


X. M.C. MEIGs. De Amerikaansche kraan. J. VAN STRALEN. 
XI. GRUNDY. Gepatenteerde bootkraan. F. w. VAN GENDT. 
XII. KAREL KOHN. Het nut van veiligheidskleppen van buitenge- 


wone grootte op stoomketels, benevens die van de gewoon- 
lijk voorgeschreven afmetingen, door eene reeks van proe- 
ven aangetoond, (Fr. w. VAN GENDT.) 


XIII. BARLOw. Spoorregels. 
XIV. Nieuwe rolwagen zonder gezonken spoor. 
XV. WILLIAM THOMAS DOYNE eh WILLIAM BINDOM BLOOT. Over de 


werking der belasting op de diagonalen van ijzeren liggers 
uit traliewerk bestaande, benevens formulen, daaruit afgeleid, 


XVI. JOHN C. TRAUTWINE. C. B, Praktische regel om de dikte van 


gegoten ijzeren pijpen te vinden. (w. F. A, BEIJERINCK.) 


(287 ) 


XVII. 3. w. MACQUORN RANKINE. Seinkoord voor een spoorwegtrein. 
XVIII. J.K. BRUNEL, Chepstow-brug over de Wye in den spoorweg 


van Zuid-Wales. 

XIX. zuren. Beschrijving van eene brug, volgens het stelsel van 
NEVILLE, over de Rupel, tusschen de dorpen Boom en Klein 
Willebroek gebouwd. 

XX. VON KAVEN. Over den wederstand van afzonderlijk liggende 
en van zamenverbondene liggers in bruggen, en onderzoek 
over den afstand van pijlers in bruggen met verscheidene 
openingen. 


XXI. De bruggen in de nieuwe ‘spoorwegen in Hanover, volgens 


mededeelingen van den bouwraad Mors. 


XXII. Hoeveel gewigt kan men met genoegzame zekerheid een in- 


geheiden paal te dragen geven. 


XXIII. Middel om slijpsteenen zuiver rond te houden. 


Verhandelingen, uitgegeven door de Commissie, belast met 


Rand 
. 


nep 


De 


A. 


het vervaardigen eener Geologische Beschrijving en Kaart 
van Nederland. Deel 1. Haarlem 1853. Fol, 
Inhoud: 


Inleiding en verslag der Cummissie over de verrigtingen tot Octo- 
ber 1852, 

De steen van losser in Overijssel, door de Commissie. 

F. A. W. MIQUEL. De fossiele planten uit het krijt van Limburg, 

W. C, H. STARING. De veenen en de veenwording in Nederland. 

P. HARTING. De bodem onder Gorinchem, onderzocht en beschreven. 


HEINsIUS. Geschiedkundig onderzoek naar de kennis der 
Eiwitachtige Ligchamen. Amsterdam 1853. 8°, 


‚ MULDER. Historisch-kritisch overzigt van de bepaling 


der sequivalent gewigten van 24 Metalen. (Cadmium, 
Lood, Koper, Uranium, Bismuth, Kwik, Goud, Platium, 
Iridium, Palladium, Rhodium, Osmium, Ruthenium, Tita- 
nium, Tantalum (Columbium), Pelosium, Ilmenium, Nio- 
bium, Wolframium (Tungstenum), Molybdaenum, Vana- 
dium, Chromium, Antimonium en Tin). Utrecht 1853. 8e, 


G. OUDEMANS JR. Historisch-kritisch overzigt van de be- 
paling der sequivalent-gewigten van 22 Metalen. (Na- 
trium, Lithium, Baryum, Strontium, Calcium, Mag- 
nesium, Aluminium, Beryllium, Zirconium, Norium, 
Thorium, Yttrium, Brbium, Terbium, Cerium, Lantha- 


( 288 ) 


niuw, Didymium, Mangaan, IJzer, Nikkel, Kobalt en 
Zink). Leyden 1853. 8°, 

A. C. OUDEMANS JR. Dissertatio Chymica Inauguralis de 
Manganii Pondere Chymico. Leyden 1853. 8°. 


C. J. TEMMINCK. Esquisses Zoölogiques sur la côte de Guinée, 
1° partie, les Mammifères, lueyden 1853. 8°. 


W. A. J. VAN GEUNS. Proeve eener Geschiedenis van de 
cequivalent-getallen der scheikundige grondstoffen en 
van hare soortelijke gewigten in gasvorm, voornamelijk 
in betrekking tot de vier grondstoffen der bewerktuigde 
Natuur. Amsterdam 1853. 8°, 


Dr. 5. LEDDER. Aanteekeningen omtrent den Grafkelder te 


Wieuwerd, en de natuurlijke Mummiën daarin voorhan- 
den. 8°. 


J. LEDDER en J. VAN DAM. Kort verslag van een geregte- 
lijk-geneeskundig onderzoek bij eene vergiftiging door 
middel van Arseniczuur (Acidum Arsenicosum), 


J. J. BRUINSMA Een E. BLOEMBERGEN. Geregtelijk-scheikundig 
onderzoek eener Arsenik-vergiftiging. Voorburg 1853. 8°. 


Mededeelingen omtrent gedane proeven van inênting der 
besmettelijke Longziekte op Runderen in de provincie 
Friesland, benevens geschiedkundige aanteekeningen no- 
pens het ontstaan en de verspreiding dier ziekte in dat 
gewest, van het jaar 1842 tot en met het jaar 1852. 
Leeuwarden 18538. 8°. 


Flora Batava. Aflev. 174, met titel en register voor 
Deel XI. 4°. 


OOST-INDIË. 


Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kun- 
sten en Wetenschappen. Deel XXIV. Batavia 1853. 4°. 


( 289 ) 
Inhoud: 


I. Dr. P. BrrekKER. Verslag der werkzaamheden van het Bata- 
viaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, van Sep- 
tember 1850 tot April 1852, namens het bestuur des Genoot- 
schaps voorgelezen in de algemeene vergadering op den 27sten 
April 1852, 

IH. Uittreksel uit de aanteekeningen der algemeene vergadering van 
het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, 
gehouden den 27steu April 1852. 

HI. Naamlijst der leden van bet Genootschap. 

IV. 3. HAGEMAN Jz., buitengewoon lid des Genootschaps. Geschie- 
denis der verovering van Malakka en der oorlogen tusschen de 
Portugezen en Maleijers. 

V. Dr. P. preeken. Bijdrage tot de kennis der snoekachtige vis- 
schen van den Soenda-Molukschen Archipel. 


VL Bijdrage tot de kennis der Makreelachtige vis- 
schen van den Soenda-Molukschen Archipel. 
VII. Bijdragen tot de kennis der Chirocentroïdei, 


Lutodeiri, Butirini, Elopes, Notopteri, Salmones, Echeneoïdei 
en Ophidini van den Soenda-Molukschen Archipel. 


VII. Bijdrage tot de kennis der haringachtige vis- 
schen van den Soenda-Molukschen Archipel. 
IX. Bijdrage tot de kennis der Pleuronecteoïden 
van den Soenda-Molukschen Archipel. 
Xx. Bijdrage tot de kennis der Blootkakige visschen 
van den Soenda-Molukschen Archipel. 
XI. Bijdrage tot de kennis der Balistini en Ostra- 
eiones van den Indischen Archipel. * 
XII. Bijdrage tot de kennis der Plagiostomen van 


den Indischen Archipel. 

XIII, Manik Maja, een Javaansch gedicht, met aanteekeningen, uit- 
gegeven door Dr. 5. J. DE HOLLANDER, corresponderend lid 
des Genootschaps. 

XIV. Boma Kawja, een oorspronkelijk kawi gedicht, uitgegeven door 
R. FRIEDERICH. 


Nataurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië. Deel 
IV. Nieuwe Serie Deel I. 5,6 aflev. Batav. 1853. S°. 


Inhoud: 
Bijdragen tot de geologische mineralogische kennis van Nederlandsch 
Indië, door de ingenieurs van het mijnwezen in Nederlandsch Indië. 
F.C. H. LIEBERT. Onderzoekingen in de residentiën Samarang en Kadoe, 
€. pe GROOT. Eiland Madura. 
P. BLEEKER. Diagnostische beschrijvingen van nieuwe of weinig be- 
kende vischsoorten van Batavia, tiental I—VI. 
P. F. H. FROMBERG. Over het stelsel van ondergrondsdrooging (drainage) 
en zijne toepasselijkheid voor het eiland Java. 


(290 ) 


gorrscue. Muscorum hepaticorum species novae Javanenses. 

P. J. MAIER. Nieuw onderzoek van kwikerts van Sumatra, en onder- 
zoek van kortelings ontdekte koperertsen aldaar. 

F. D. J. VAN DER PANT. Onderzoek van den Katjang Hidjoe (Phaseolus 
radiatus E), als een geschikt voedsel voor paarden, gevolgd van de 
analysen van drie grassoorten, 

P. BLEEKER. Nieuwe bijdrage tot de kennis der Ichthyologische Fauna 
van Ternate en Halmaheira (Gilolo). 

G. F. DE BRUIN Kops. Togt naar de Retch-rivier ter onderzoeking van 
steenkolenlagen. 

E. KREIJENBERG. Uitkomsten der waarnemingen met den Thermometer 
en Hijgrometer, gedurende het jaar 1852, gedaan te Soerabaja. 

Notulen der vergadering van de natuurkundige vereeniging in Neder- 
landsch Indië, gehouden den I9den Julij 1853. 

Berigten van verschillenden aard. 

P. J. MAIER. Steenkoler, voorkomende op 3 palen zuidoostelijk van 
Banjoewang, nabij de rivier Maloeka, zuidoostelijk Borneo. 

D. W. ROST VAN TONNINGEN. SGheikundig onderzoek van koraalkalk. 

Over het specifiek gewigt en gehalte aan 


‚ zout van het zeewater. 

P. J. MAIER. Onderzoek der karoeingom. 

L. WEBER. Wijze om regenwater te verzamelen. 
Tentoonstelling te Batavia. 

Geschenken. 

Personaliën. 


Index specierum piscium Malayo-Moluccensium in volumine IV®. Diarii 
Societatis Scientiarum Indo-Batavae descriptarum, adjectis locis 
habitationis. 


BRITSCH-INDIE, 


Dysentery, considered in a pathologico-anatomical and prac- 
tical point of view, by Dr. P. BLEEKER, Translated by 
Dr. THEODORE CANTOR. Calcutta 1853. S°, 


BELGIË. 
M. GLOESENER. Recherches sur la Télégraphie Electrique. 
Liège 1853. S°. | 
GROOT-BRITTANJE, 


Reports of the Commissioners, appointed to inquire whether 
any and what special means be requisite for the im- 
provement of the health of the metropolis. First, 


( 291 ) 
second, third report. London 1847, 1848. Fol, 


Metropolitan Sanitary Commission. First, second report. 


Minutes of evidence, taken before the Commissioners. 
Fol. 


First report of the Commissioners for inquiring into the 
state of large towns and populous districts. Lond. 1844. 


Second report with appendix. Part IT and IL. London 
1845. Fol. 


Annual report of the register-general of births, deaths 
and marriages in England. First, second with appendix, 
third with appendix, fourth, fifth, sixth seventh, eighth, 
ninth with appendix, tenth, ele®enth, twelfth, thirteenth, 
fourteenth Report. TLuond. 1839—1853. Fol. 


DUITSCHLAND. 


vircHow. Archiv für pathologische Anatomie und Physiolo- 
gie und für Klinische Medicin. Band VI. 1 Heft. 
Berlin 1853. 8°, 


Inhalt: 


L. rup. vrronow. Specifiker und Specifiches. 

H. Dr. r. Esmarcn. Ueber cavernöse Blutgeschwülste. 
UL. we. wiss. Beiträge zur Behandlung der Cholera. 
IV. Prof. rp. werer. Die interlobuläre Pneumonie. 

V. Dr. r. w. Burpaca. Ueber die Verfettung von proteinhaltigen Sub- 
stanzen in der Peritonäalhohle lebender Thiere. (Deutsche bearbei- 
tung meiner unter leitung des Herrn Dr. v. wrirricm gefertigten 
Doectordissertation.) 

VL. Kleinere Mittheilungen. 

1. Hofrat Dr. sPeNarER, Beobachtung eines falles von acuter 
Leberatrophie. 

2. RUD. viRCHOW. Ueber die Erregbarkeit der Flimmerzellen. 

3. Ueber eine im Gehirn und Rückenmark des 
Menschen ausgefundene Substanz mit der Chemischen Reac- 
tion der Cellulose. 

4. Tonus und Atonie. 


(292 ) 


Würtembergische Naturwissenschaftliche Jahreshefte 11. 
Stuttgart 1853. 8°. 
Inhalt: 


1. Angelegenheiten des Vereins. 
1. Dr. kurr. Bericht von der achten Generalversammlung zu Stutt- 
gart am 24 Juli 1853 abgehalten. 
1. Eröffnungsrede des Ersten Vorstanders, Grafen WILHELM VON 
WüRrRTEMBERG. 
2, Dr. Krauss, Rechenschafsbericht. 
3. Rechungsablegung von Apotheker wWeIsMANN. 
4, Wahl der Beamten und des Versammlungsortes für 1854. 
2. Vorträge bei der Generalversammlung. 
1. v. grAPP. Veber die Fische des Bodensee. 
2. Dr. kurr. Veber das naturliche Vorkommen einiger schweren 
Metalle. 

3. Dr. FreiscHer. Ueber einige röhrenformige Brauneisensteine. 
EzZER. Ueber Pflanzen und Thierüberreste aus den platten- 
formigen Jurakalk#on Nuspling und im Bernerthal. 

5. Dr. HOLTZMANN. Ueber einige physikalische Instrumenten. 

6. NEUBERT. Panachirte Blätter einer Rosskastanie. 
7 
8 


Ja 
. 


‚ SCHULER. Durchschnitt des Würtemberg. Flözgebirges. 
‚ Dr. cALWER. Seltene Echinodermen von der Norwegischen 


Küste. 
9. PpruM. Eine Suite Ausgezeichneter Petrefacten. 


10. rrrrz. Schöne Exempläre von krystallisirten Kalkspath. 

11, Graf WILHELM VON WURTEMBERG. Probeabdrücke einer hy- 
drographischen Karte von Süd-Deutschland. 

12. v. säcer. Ueber die Differenzen der Temperatur im Schatten 


und in der Sonne. 
Aufsätze und Abhandlungen. 
A. OPPEL. Der mittlere Lias Schwabens. 


Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaf- 
ten. Math. Naturwissenschaftliche Classe. Band IV. 


I Af. Wien 1852. Fol. 
Inhalt: 


ROKITANSKY. Ueber einige der wichtigsten Krankheiten der Arterien. 
UNGER. Iconographia Plantarum Fossilium. Abbildungen und Beschrei- 


bungen fossiler Pflanzen. 


Inhalt von Band V. Afl. IL, 
Abhandlungen von nicht Mitgliedern. 


STELLWAG v. CARION. Ueber doppelte Brechung und davon abhängige 
Polarisation des Lichtes im menschenlichen Auge. (taf. TIL.) 


( 293 ) 


Freiherr v. BrBraA, Beiträge zur Natargeschichte von Chili (taf‚ TV — 
VIIL diese Tafeln liegen in einem Separat-hefte bei). 

SCHÖNEMANN, Ueber die Beziehungen, welche zwischen den Wurzeln 
irreductibeler Gleichungen stattfinden, insbesondere wenn der Grad 
derselben eine Primzahl ist. 

Von der Empfindlichkeit der Brückenwagen, und der ein- 

fachen und zusammengesetzten Hebe-Ketten-Systeme. 


5. A. GRUNERT. Archiv der Mathematik und Physik. Greifs- 
wald. 1853. S°. 


J. F. H. ALRERS, Handbuch der allgemeinen Arzneimittel- 
lehre oder die Lehre von der Arznei- und Heilwirkung 
in Krankheiten. Bonn 1853. 8°. 


Société vaudoise des Sciences Naturelles. Bulletin N° 29. 
Tom ITIL. Année 1853. S°. , 


NOORWEGEN. 


Nyt Magazin for Naturvidenskaberne, Udgives af den phy- 
siographiske Forening. Bind TI. 2de, 3de, 4de Hefte, II, 
HIL IV, V. 3de Hefte, VI. 1ste, 3de, 4de Hefte. VII. 1de, 3de, 
Hefte. VIII, 1ste Hefte, Christiania, 1837—1883. 8°. 


Inhold af Bind I. 2de, 3de, 4de Hefte: 


IV. s. Mm. KeiLHAU. Undersögelser om hvorvidt i Norge, saaledes 
som i Sverrig, findes Tegntil en Fremstigning af Landjor- 
den i den nyere og nyeste geologiske Tid. 

V. LAUR ESMARK. Optegnelser og Bemerkninger til den Norske 
Fauna. 

VI. VIL puyrrt. Botanisk Reise i sommeren 1836. 

VIII. u. rascm. Fortegnelse og Bemerkninger over de i Norge 
forekommende Fugle. 

IX. C. LANGBERG. Om stjernernes Fuglen. 

X. pr. sruwrrz. Blennius gracilis, nov. spec. beskreven. 

XI. TH. SCHEERER,. Notits om tvende forskjellige slags Kobolterts 
fra skutteruds Gruber. 

XII. S.C. SOMMERFELT. Glyceria Norvegica, Nopdagen og beskreven. 


Bind MH. 


IL. VII. B, M. KEILHAU. Geognostiske Bemerkninger over den 
sydlige deel af Österdalen. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. DEEL I. 20 


IT. 
HI. 


XTII. 


II. 


XII. 


(294 ) 


H. H‚ MASCHMANN. Techniske Bemerkninger. 

TH. SCHEERER. Om en. Methode til at skille Koboltoxyd, Nik- 
keloxyd og Manganoxyd fra Jernoxyd, Arsenik og Arse- 
niksyrling. 

V. LANGBERG. Om de isochromatiske curver og de polari- 
serede lLuysstraalers interferens i combinerte cenaxede Krys- 
taller efter undulationstheoriens grundsaetninger. 

M. SARS, Undersögelser over nogle lavere dyrs udvikling. 

C. HIRNSTEEN. Periodisk forandring i jordens magnetiske in- 
tensitet som er af haengig af maanebanens beliggenhed. 

M. N. BLYTT. Botanisk Reise i sommeren 1837. 

Pp. sruwirz. Efterretninger om en til Bergens Museum fra- 
Nordland indsendt Trachypterus. 

0. J. BROCH, Om nogle transcendente functioner. 

B. M. KEILHAU. Reise i lister og mandals-amt i sommeren 1839. 


N. B. MÖLLER. Nogle Bemerkninger om gangene i Kongens- 
grube ved Kongsberg. 


Bind III. 


en VII. ©. HANSTEEN. Bidrag til bestemmelsen af forskjellige 
constanter for Christiania. 


C. JÜRGENSEN. Om en almindeling egenskab ved integrajerne 

af algebraiske differentialer. 

C. HANSTEEN. Magnetiske jagttagelser, anstillede paa et togt 

i middelhavet med den Norske corvet Örnen i sommeren 1840 

af Capitainerne KONOW eq VALEUR. 

B. M. KEILHAU. Om merkerne efter en almindeling afskuring, 

som vort Nordens klippengrund har vaeret underkastet. 
———-… Reize fra Christiania til den östlige deel af 

Christiansands-stift i sommeren 1840. 

C. HANSTEEN. Magnetiske jagttagelser paa en reise igjennem 


Danmark og en deel af det Nordlige Tydskland i somme- 
ren 1839. 


Magnetiske terminsiagttagelser i Chbristianias 
magnetiske Observatorium meddeelte. 

Magnetiske jagttagelser anstillede paa et ovelsetogt 
med den Norske corvet Ornen til Lissabon og de Azoriske 
Oer i sommeren 1841. Af Expeditionens officierer. 

Bitrag til bestemmelsen af Throndhjems middeltemperatur; 
bearbeidet af observator Münster. 

C. HANSTEEN. Solformörkelsen den 18den Juli 1841. Jagttaget 
1 Christiania. 


Minimum af magnetnaalers inclination i Chris- 
tiania. 


Bind IV. 


H. RASCH. Beskrivelse over en flaggermuus henhörende ak 
slaegten Thiroptera (Spix), 


( 295 ) 


J. THANLOW. Chemisk undersogelse af mineralkilden í Eidsvold. 
TH. SCHEERER. Om Gigtgasernes benyttelse ved masovne. 

Om den varme blaetsts effect. 

E. MÜNSTER. Meteorologiske Obervationer paa Christianias ob- 
servatorium. 

TH. SCHEERER. Om nikkelens forekomst i Norge. 

H. rAscH. Beskrivelse over en î Christianis fjorden fanget nye 
Delphinart. 

TH. SCHEBRER. Geognostisk mineralgiske skizzer, samlede paa 
en reise i sommeren 1842, 

Wöbhlerit, et nyt mineral. 

H. RASCH, Supplement til Norges ornithologie. 

TH. SCHEERER O8 C. LANGBERG. Undersögelse af Gigtgaser fra 
en Norsk masovn. 

Om Gigtgasernes benyttelse ved masovne. 

J. KOREN. Beskrivelse over thyone fusus og Cuvieria squamata. 
C. HANSTEEN. Interpolations formler for magnetnaalens mis- 
visning og Helding for forskjellige Punkter i Europa. 


‚ Nogle forhandlings emner for Geologerne ved de Scandina- 


viske naturforskeres möde i Christiania 1844 antydede af en 
paa Mödestedet boende. 

TH. SCHEERER. Bidrag til kunskab om Norske Mineralier. 

C. LANGBERG. Om svovlsvrens specifiske vaegt ved forskjellige 
fortyndingsgrader. 

TH. SCHEERER. Nikkelerts skjaepene i espedalen. (Brutstyk 
af en beretning om en i sommeren 1843 udfort mineralogis 
reise). 

C. HANSTEEN. Magnetiske jagttagelser, anstillede paa forskjellige 
Söereiser i Atlanterhavet og Middelhavet af den Norske ma- 
rines officerer, sant paa en reise til Stockholm. 

TH. SCHEERER. Resultater af en mineralogisk reise i Telle- 
marken 1844, 


Notits om et nyt manganerts-findested i Telle- 
marken. k 


Bind V, 3de Hefte. 


o. J. BROCH. Lovene for Iysets forplantelse í isophane og 
eenaxig krystalliserede Legemer. 

J. KOREN Og D. DANIELSSEN. Zoölogiske bidrag. 

C. LANGBERG. Jagttagelser over den magnetiske intensitet paa 
forskjellige steder af Europa. 

TH. SCHEERER. Adet bidrag til kundskab om Norske Minerlier. 


Bind VI, 2de, 3de, 4de Hefte, 


M. sARS. Beretning om en î sommeren 1849 foretagen zoölo- 
gisk reise î Lofoten og Finmarken. 
20* 


(296 ) 


XLI. J. NORMAN. Beretning om en i Gudbrandsdalen foretagen bo- 
tanisk. reise. 

XII. u. K. DAA, Om den Litauske folkestammes forhold til den Sla- 
voniske. 


Bind VII, 2de, 3de, 4de Hefte. 


_V. €. H. LANGBERG. Bidrag til bedömmelsen af Ertsforekomsten 
isaer paa Kongsberg. 
VI. Om Ertsleiestederne paa Kongsberg. 

VIJ. Nn. MypeLL. Nogle geologiske observationer i Omegnen af 
Kongsberg. 

VIII. 5. M. NORMAN. Conatus praemissus redactionis novae generum 
nonnullorum licheum in organis fructifieationis vel sporis 
fundatae. 

IX. sreBke. Beretning om en î sommeren 1850 foretagen ento- 
mologisk reise i en deel af Gudbrandsdalen. 
X. P.C. ASBJÖRNSEN. Bidrag til Christianiafjordens Litoralfauna. 
XI. Mm. sARS. Bemerkninger over det Adriatiske havs Fauna sam- 
menlignet met Nordhavets. 
XII. ec. B. BArrH. Indberetning om en i Lofoten og Vesteraalen 
foretagen zoölogisk. 


Bind VIII, 1ste Hefte, 


IL. zr. KJERULE. Om Islands trachytiske Dannelser. 


B. HOLMBOE. Oeuvres complètes de N. H. Arrr Mathéma- 
ticien, avec des notes et développements. Rédigées par 
ordre du Roi. Tom I. Christiania 1839, 42. 


Saga Olafs Konungs Fryggvasurar Kong Olaf tryggveseöns 
saga forfattet paa latin henimod slutningen af det tolfte 
aarhundrede af odd Snorreson og siden bearbeidet paa 
Norsk. Christiania 1898. 8°, 


Saga Olafs Konungs ens Helga. Udförligere saga om Kong 
Olaf den hellige efter det aeldste fuldstaendige perga- 
_ments haandskrift i det store Kongelige Bibliothek i 
Stockholm. Udgivet efter foranstantning af det Aka- 
demiske collegium ved det Kongelige Norske Frederiks 
Universitet. Christiania. 1853. 8°. 


Nils vibe Stockfleth. _Norsk-lappisk Ordbog. Christiania. 
1852. 


/ 


(297 ) 


Haerramek ja baesstamek Jesus Kristus odda Testament. 
Kristianiast 1850, S°. 


Statistiske Tabeller for Kongeriget Norge, udgivne efter 
Foranstattning af Departementet for det Indre. Chris- 
tiana. 1853. 4, 


Beretning om Kongeriget Norges ökonomiske Tilstand i 


jarene 1846—1850 med tilhrende Tabeller. Christiania 
1853, 4°. 


W. BOECK, Syphilisationsforsg. Christiania 18538. 8°. 
RUSLAND. 


Bulletin de la Société Impériale des Naturalistes de Moscou. 
Tom XXV. Année 1852. N°. III, IV. Tom XXVI. 
Année 18353, N°. T. Moscou 1852, 1853. 90. 


Table des Matières N°. TII—IV. Tom. XXV. 


Dr. E. EVERSMANN. Fauna hymenopterologica Ben Lofen (Con- 
tinuatio). 

N. TURCZANINOW. Decas septima generum adhuc non- descriptofum, 
adjectis descriptionibus nonnullarum specierum. 

Mr. Pororr. Sur une approximation dont on se sert dans la théorie 
des ondes. 

A. DÖNGING. Einige Worte über die Steinbruche in der Umgegend Ki- 
schenew’s der Haupstadt Bessarabiens. 

R. HERMANN. Untersuchungen über die Zusammensetzung der Pyroxenc. 

v. KiPRYAHOFF. Ueberreste von Fischen im Kurskschen eisenhaltigen 
Sandsteine. 

WANGENHEIM VON QUALEN. Ueber eine seculäre, langsame Fortbewegung 
der erratischen Blocke aus der Tiefe des Meeres aufwärtz zur Küste 
durch Eisschollen und G rundeis. 

Mr. KREYENBERG. Nouvelles lettres. 

Mr. srasskY. Observations météorologiques faites à lobservatoire as- 
tronomique de l'Université Impériale de Moscou. 

Mr. le Comte MANNERHEIM. Insectes coléoptéres de la Sibérie orientale, 
nouveaux ou peu connus. 

Mr. c. scumipr. Recherches botaniques et chimiques sur un surrogat 
de la farine. 

R. HERMANN. Untersuchungen über die Spodumene und Petalite. 

6. SCHWEIZER. Beobachtungen der August-sternschnuppen-periode. 


( 298 ) 


N. TURCZANINOW. Flora baicalensi-dahurica seu descriptio plantarum in 
regionibus cis- et transbaicalensibns atque in Dahuria sponte nas- 
centium. 

Major WANGENHEIM VON QUALEN. Ueber einen im westuralschen Kup- 
fersandsteine (système permien) entdeckten Schädel des Zygosaurus 
Lucius. 

EICHWALD. Nachschrift über den Zygosaurus Lucius. 

KIPRYAKOFF. Fisch-Ueberreste im Kurskschen eisenhaltigen Sandsteine. 

Lettre de Mr. ericuwaALp, Correspondance. 

Lettre de Mr. PANDER, Correspondance. 

M. SPASSKY. Observations météorologiques. 

Ségnces de la Société Impériale des Naturalistes de Moscou. 


Table. Tom XXVI, Ne, 1. 


WANGENHEIM VON QUALEN. Beiträge zur Kenntniss den schwarzer Erde 
in Russland (Tschernosem). 

J. BAER. Dasypodae roscicae in districtu Romen gubernii Poltavici 
captae. 

Dr. s. riscrer. Beiträge zur Kenntniss der in der Umgegend von St. 
Petersburg sich findenden Cyeclopiden. 

M. N. POPOFF. Quelques observations sur quelques nouvelles espèces 
d'insectes. 

Dr. E. C. Vv. TRAUTVETTER. Linné und die neueren Pflanzengelehrten 
(Vertheidigung der Systematik). 

G. BELKE. Notice sur une espèce de Safran qui croit spontanement aux 
environs du Kamieniec-Podolski. 

Prof. kessLEeRr Einige Beiträge zur Wanderungsgeschichte der Zugvögel. 

A. CZERNAY. Ueber eine neue, der Anguillula zunächststehende Gattung 
der Flusswasserwürmer. 

Dr. erouwarp. Einige palaeontologische Bemerkungen über den Eisen- 
sand von Kursk. 

8. RATSCHINSKY. Nouvelle Liste des Mollusques Gastéropodes, observés 
dans les gouvernements de Smolensk et de Moscou, dans les années 
1850—52. 

Lettre de Mr. ABECKER, Correspondance. 

Lettre de Mr. 5. o. BUrTNER, Correspondance. 


GEWONE VERGADERING, GEHOUDEN DEN 2%4ster DEGEMBER 4855. 


Tegenwoordig, de Heeren: 3. VAN GEUNS, G. SIMONS, 


G. E‚ VOORHELM SCHNEEVOOGT, W. VROLIK, D.J. STORM BUYSING, 
H. SCHLEGEL, J. C. RIJK, C. 5. GLAVIMANS, H. 3. HALBERTSMA, 
G. J. MULDER, P. HARTING, J. L, C. SCHROEDER VAN DER KOLK, 


P.J.J.DE FREMERY, C.J. MATTHES, F.J. STAMKART, F. C. DONDERS, 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van den 26sten 
Nov. jl. wordt gelezen, goedgekeurd en vastgesteld, waarna 
de Heer scuneevooer zegt, zich voor te behouden, om naar 
aanleiding van het Besluit in de buitengewone vergadering 
van heden, een nader voorstel omtrent de naar zijn inzien 
steeds gevorderde herziening van Art. 3 van het Reglement 
van Orde in te dienen aan de buitengewone vergadering . 
der Akademie in April e.k. 

Gelezen brieven van de HH. cr. MurpeR (Groningen 
20 Dec. 18353), vAN BrEDA (Haarlem 23 Dec. 1893), 
waarin de eerste, wegens de moeijelijkheid van de reis van 
Groningen naar Amsterdam bij de tegenwoordige weêrsge- 
steldheid, en de tweede, wegens rheumatische aandoening, 
zich verontschuldigen omtrent het niet bijwonen dezer ver- 
gadering. Aangenomen voor berigt. 

Gelezen een brief van den Heer 5. w. L. VAN OORDT 
(Rotterdam, 8 December 1853), waarin hij zich, wegens 


(300) 


ambtsreizen en bezigheden, verontschuldigt omtrent het 
niet volbrengen zijner spreekbeurt op heden. — Aangeno- 
men voor berigt, onder aanbeveling tot vervulling op la- 
teren meer gunstigen tijd. 

Gelezen brieven van de HH. A. w. AnLines (Groningen 
l Dec. 1853), w. BrAUMULLER (Wien 10 Nov. 1853), 
B, DOBREE (London 13 Dec. 1853) ten geleide van boek- 
geschenken. Wordt tot schriftelijke dankzegging en tot 
plaatsing in de boekerij besloten. 

Gelezen brieven van den Heer Fuss, Secrétaire de l’Aca- 
démie Impériale des Sciences de Russie, (St. Petersbourg, 
30 Sept. 1852), van den Heer p. w. MircHiLL. Secretary 
of the Zoölogical Society (17 Nov. 1853), strekkende tot 
dankbetuiging voor ontvangen boekgeschenken. Aangeno- 
men voor berigt. 

Gelezen brieven van de HH. enrensere (Berlin 28 Nov. 
1853) en samES wiLsoN (Edinburgh 12 Dec. 1858), in ant- 
woord op aanvragen van den Secretaris aan de K. Akademie 
der Wissenschaften te Berlin en aan de Royal Society te Hidin- 
burgh, tot aanvulling der boekerij, waarbij de toezegging 
wordt gegeven, dat de ontbrekende Deelen zullen worden 
gezenden. — Aangenomen voor berigt, onder voorloopige 
dankbetuiging. | 

Gelezen een brief van Dr. w. R. WEITENWEBER, Secre- 
taris der Konigl, Böhmische Gesellschaft der Wissenschaften 
(Prag 21 Nov. 1853), waarin, onder toezending van boek- 
‚ geschenken, in verband met een vroeger schrijven van Dr. 
CzerMACK aan den Secretaris, een ruil wordt voorgesteld 
der door de Akademie uitgegeven geschriften tegen die 
der Konigl. Böhmische Gesellschaft. — Wordt besloten dit 
voorstel aan te nemen en de Secretaris gemagtigd daaraan 
gevolg te geven. 


( 301 ) 


Gelezen een brief van den Heer pumonrtrer (Paramaribo 
20 Nov. 1853), waarin, ter beantwoording van den brief 
der Akademie van den 1öden November jl. inlichting wordt 
gegeven, omtrent de vroeger door hem ingezonden weer- 
kundige waarnemingen. — Wordt besloten dezen brief in 
handen te stellen van den Heer STAMKART, om daarvan bij 
de uitgave der tabellen van wêerkundige waarnemingen ge- 
past gebruik te maken. 


Gelezen een brief van den Heer Lorarro (Delft 23 De- 
cember 18538), waarin wordt berigt, dat in den jare 1851 
door hem aan de Eerste Klasse van het voormalig K. Ne- 
derl. Instituut, eene verhandeling was aangeboden, onder 
het opschrift: Mémoire sur lintégration des équations du 
premier ordre aur différentielles partielles à quatre variables. 
Dit stuk, destijds aan de beoordeeling der Hoogleeraren 
VAN REES en MATTHES onderworpen, gaf tot eene gegronde 
bedenking aanleiding, medegedeeld in het teruggaande rap- 
port. Bijzondere omstandigheden hebben veroorzaakt, dat 
de schrijver zich eerst onlangs met de herziening van zijnen 
arbeid heeft kunnen bezig houden. De Heer Loparro vleit 
zich, dat het gedeelte, waarop de bedenking betrekking had, 
thans zoodanige verandering heeft ondergaan, dat het van 
den beganen misslag gezuiverd bevonden zal worden, wes- 
halve hij de vrijheid neemt, zijnen aldus verbeterden arbeid 
bij dezen aan de Akademie ter opneming in hare werken 
aan te bieden. — Wordt besloten, onder dankzegging aan 
den inzender, gevolg te geven aan het advies der HH rap- 
porteurs tot het drukken dezer verhandeling, en de Secretaris 
gemagtigd haar in de werken der Akademie op te nemen. 


(302 ) 


Gelezen een brief van den Heer 6. Fr. w. BAEHR (Mid- 
delburg December 1853) ten geleide van eene der Akademie 
ter plaatsing in hare werken aangeboden verhandeling, on- 
der den titel van Mémoire sur le mouvement d'un corps so- 
lide autour de son centre de gravité, lorsqu’ on suppose que 
ce point est five, par rapport à la terre et entrainé avec elle 
dans son mouvement diurne. — Wordt besloten deze ver- 
handeling in handen te stellen van de HH. van RerS en 
DELPRAT, met beleefd verzoek om de Akademie zoo moge- - 
lijk in de volgende vergadering, omtrent de plaatsing dezer 
verhandeling, te dienen van berigt, voorlichting en raad. 


De Commissie, belast met het beramen van maatregelen, 
om tot de uitvoering te geraken, van het doorde Akade- 
mie, in hare vergadering van den 24stn Sept. jl, goedge- 
keurd plan van onderzoek, door waarnemingen en berekenin- 
gen naar eene onderstelde daling des bodems van Nederland 
en naar de wetten der watergetijden op onze kusten, doet, 
bij monde van den Heer STAMKART, verslag harer werk- 
zaamheid en stelt, na breedvoerige uiteenzetting der gron- 
den, het volgende voor: | 

1°. Mededeeling aan ’sLiaands Regering van het door de 
Akademie uitgegeven rapport, met verzoek om ondersteu- 
ning van het plan, in het belang der voor de wetenschap 
gewigtige vraag, naar het al of niet dalen des bodems van 
Nederland, als ook ter vermeerdering onzer nog onvolko- 
men kennis van de wetten der watergetijden op onze kusten. 
Alzoo bepaaldelijk het voorstel: 

a. dat het der Akademie vergund zij, om met de In- 
specteurs van den Waterstaat officieel in overleg te tre- 
den, tot het bekomen der wetenschappelijken bescheiden van 
de HH. Ingenieurs, die de jongste waterpassingen langs 
onze rivieren en elders gedaan hebben; | 

b. dat aan den Helder aan de Gouvernements-gebouwen 


( 303 ) 


vaste merken mogen worden gesteld, ter verzekering van 
het nulpunt van het A.P. aldaar, en voorts, dat er tot 
hetzelfde einde op daartoe geschikte plaatsen langs onze 
kusten, op de eilanden en binnenslands tot aan de gren- 
zen, enkele vaste merken aan Rijks- of andere geschikte 
gebouwen mogen gesteld worden; 

c. dat langs de kusten, waar zulks gevoegelijk geschie- 
den kan, en op de eilanden geregelde waarnemingen mogen 
plaats hebben van de waterhoogten, liefst om het uur, met 
opteekening daarvan in een register, waarin tevens de rig- 
ting en sterkte van den wind, des noods bij schatting wor- 
den. opgegeven, en zulks, gedurende zulk eenen tijd, dat 
daaruit de gemiddelde waterhoogte met eene voldoende naauw- 
keurigheid kan worden opgemaakt, minstens gedurende een 
jaar op elk punt, en onder bepaalde voorzorgen, die in 
het rapport nader omschreven worden. Deze waarnemin- 
gen zouden gelijktijdig moeten geschieden over eene uit- 
gestrektheid der kust, 1°. van Vlaanderen tot het Nieuwe 
Diep, 2°. van het Nieuwe Diep tot Groningen, 38° aan de 
kusten der Zuiderzee, 4°. op twee in het rapport nader 
omschreven plaatsen aan de Noordzee; 

d, dat bij voorkomende gelegenheden de hoogte der ge- 
stelde vaste merken in de zeeplaatsen door naauwkeurige 
waterpassingen vergeleken mogen worden, zoo onderling, 
als met andere reeds bestaande of nog te stellen vaste mer - 
ken binnenslands. 

Tot de uitvoering van hetgeen sub b,c, d werd voorgesteld, 
wenscht de Commissie, dat de Akademie zich in verband moge 
stellen met de Hoofd-Ingenieurs van den Waterstaat der Pro- 
vinciën, om met hen de werkzaamheden en de kosten, onder 
latere goedkeuring der Regering, te regelen ; terwijl zìj om- 
trent de waterpassingen, die na eenige jaren nog mogten ont- 
breken, het door de Akademie tot de Regering te rigten verzoek 
voorstelt, dat deze alsdan opzettelijk mogen geschieden. 


( 304 ) 


2°, Wenscht de Commissie, dat van een en ander me- 
dedeeling geschiede aan het Koninklijk Instituut van In- 
genieurs, met verzoek om dit plan bij voorjoïmeride gele- 
genheden te helpen bevorderen. 

83°. Verlangt de Commissie, dat aan het Stedelijk Bestuur 
der stad Amsterdam het plan worde medegedeeld en, onder 
aanvoering der in het rapport ontwikkelde motiven, het 
verzoek gerigt worde, dat van de belangrijke reeks waar- 
nemingen der waterhoogten, sedert het jaar 1700 geschied - 
aan het Stads Waterkantoor, maand-tabellen aan de Aka- 
demie mogen worden verstrekt, volgens over te leggen 
modellen opgemaakt, en in opgegeven volgorde; als ook, 
dat de verdere berekeningen dier waarnemingen, onder op- 
zigt der Akademie, op kosten der stad mogen geschieden. 
Voorts ook wenscht de Commissie, dat te Amsterdam, even 
als aan den Helder, eene inrigting tot stand kome, voor 
het graphisch opteekenen der waterhoogten. 

4°. Zoude de Commissie aan den Heer VAN DER STERR 
eene uitnoodiging willen gerigt hebben, om aan de tabel- 
len zijner waarnemingen den vorm en de inrigting te ge- 
ven, welke in het verslag bedoeld worden, onder bijvoeging 
tevens der eerste herleidingen van de middengetallen, dat 
is de getallen onder P en Q in het rapport vermeld, vol- 
gens een door de Akademie te leveren model. 

Wordt na beraadslaging, waaraan de HH. RIJK en STAMKART 
deel nemen, besloten, onder dankzegging aan de verslag- 
gevers, hunne voorstellen aan te nemen en daaraan het 
verlangd gevolg te geven, waaromtrent de Secretaris ge- 
magtigd wordt zich nader met de Commissie te verstaan. — 
Opdat de gevorderde aanvragen bij de aangewezen auto- 
toriteiten beter zullen kunnen geschieden, wordt besloten 
het nu ingediend verslag in zijn geheel in de Verslagen 
en Mededeelingen der Akademie op te nemen en de af+ 
drukken daarvan op gepaste wijze uit te deelen. 


( 305 ) 


Worden gelezen, bij monde van den Heer 6. 3. muLpEn, 
het tweede en derde gedeelte van het rapport over de 
zelfontbranding van ladingen in schepen, opgemaakt door 
den spreker en de HH. risk en VAN DER BOON mescu. Het 
tweede gedeelte bevat het onderzoek naar handelsartikelen, 
welke onder zekere omstandigheden voor zelfontbranding vat- 
baar zijn, het derde de maatregelen van voorzorg uit het 
voorafgaande onderzoek voortvloeijende, tot wegneming van 
bij het vervoer van artikelen veroorzaakte gevaren voor vei- 
ligheid van lading en schip. Na lezing van dit verslag 
wordt besloten, onder dankzegging aan de verslaggevers 
voor de zorg, moeite en tijd daaraan besteed, het in af- 
schrift, onder begeleidende brief den Minister van Binnen- 
landsche Zaken te zenden, en daarbij zijne Excell. te vra- 
gen, of er eenige bedenkingen zijn tegen het opentlijk in 
druk uitgeven van dit verslag. Zoo neen, wordt de Se- 
cretaris gemagtigd het ter perse te brengen. 


De Heeren VAN GEUNS, W. VROLIK, G. J. MULDER en G. 
SIMONS, brengen een schriftelijk voorstel in, betreffende de 
zorg voor den algemeenen gezondheidstoestand, als onder- 
werp van een opzettelijk onderzoek, aan ’s Lands Regering 
aan te bevelen. Van het denkbeeld uitgaande, dat de zorg 
voor den algemeenen gezondheidstoestand meer en meer 
belangstelling begint te ondervinden, zoo wel van de zijde 
der Geneeskundigen, als van die der Regeringen, wijzen 
zij op de oorzaken daarvan, en noemen daaronder in de 
eerste plaats de Cholera-epidemiën, Naast den onvrucht- 
baren strijd over het gewigtig vraagpunt of deze ziekte 
besmettelijk is of niet, heeft zich eene groote waarheid 
den weg tot aller overtuiging weten te banen, namelijk: 
dat het de pligt is der Geneeskundigen op hygienische 
maatregelen aan te dringen; dat het de pligt is der Re- 


( 306 ) 


gering daaraan hare beste krachten te wijden. De voor- 
stellers treden in eene korte uiteenzetting van hetgeen 
daaromtrent elders geschied is, en leiden daaruit af, dat 
het onderwerp der gezondheidspolitie, de algemeene ge* 
zondheidstoestand, in twee deelen kan gescheiden worden, 
voor zoo verre die afhankelijk is òf van de plaatselijke 
gesteldheid òf van de meer bijzondere levensverhouding. 
Zij willen de aandacht der Akademie op deze onderwerpen 
vestigen, om aan hare overweging het voorstel aan te bie- 
den, dat zij het onderzoek hiervan opvatte; een onder- 
zoek, dat de vereenigde werkzaamheid van onderscheiden 
leden vordert, wanneer het naar een goed plan opgevat, 
naauwkeurig, grondig en veelzijdig zijn zal. Het zal sta- 
tistische nasporingen, kennisneming van den gezondheids- 
toestand der bevolking, van de gesteldheid der steden, van 
alles wat tot de levensvoorwaarden betrekking heeft, om- 
vatten ; het zal zich verder ook uitstrekken tot de wet- 
telijke bepalingen, verordeningen, keuren, bijzondere in- 
rigtingen enz. Als resultaat van het onderzoek zal daar- 
uit als van zelve voortvloeijen, wat ter verbetering van den 
algemeenen gezondheidstoestand zoude kunnen geschieden. 
De voorstellers verlangen, dat de Akademie daaromtrent 
door eene Commissie voorgelicht worde; zij zetten den 
werkkring daarvan uiteen, en lossen de bedenkingen en 
bezwaren op, welke zij te gemoet zien. Ten slotte mee- 
nen zij niet onopgemerkt te mogen laten, hoe de vrees 
voor eene hervatting der Cholera-epidemie in het volgende 
jaar geenszins als hersenschimmig mag beschouwd worden ; 
en zoo hier en daar reeds bij de gemeentebesturen, op 
grond hiervan, op eene afschaffing der jaarmarkten wordt 
aangedrongen, zoude dan de Regering niet in ruimen zin 
het onderzoek naar alles, wat tot beveiliging der bevol- 
king gevorderd wordt, ter harte moeten nemen. Zoude de 
Akademie het niet van haren pligt mogen achten op dit 


( 307 ) 


onderzoek aan te dringen? Terwijl de voorstellers zich 
aldus op de ervaring beroepen, zien zij daarin vooral eene 
reden om ons wakker te maken uit de sluimering van on- 
verschilligheid, waarmede het onderwerp van openbare ge- 
zondheidsregeling nog steeds behandeld wordt. Zij vesti- 
gen de aandacht op de groote sterfte, bij deze en vroegere 
Cholera-epidemiën te Rotterdam, Schiedam, Delft enz, op 
de hevige epidemie, waardoor Utrecht geteisterd werd, op 
de sedert jaren vermeerderde sterfte ín de residentie, en 
na een terugslag op de zoo lang reeds gewenschte, zoo 
dikwijls reeds toegezegde, maar ook zoo gedurig verdaagde 
reorganisatie van de wetgeving op het stuk der genees- 
kunde en geneeskundige politie, en opal hetgeen daarover 
in ’s Lands vergaderzaal in het midden werd gebragt, wij- 
zen zij op de loffelijke pogingen, in de jongste jaren in 
het werk gesteld, om de woningen der arbeidende klassen 
en die voor de minvermogenden te verbeteren, op de be- 
langstelling daaraan door den Koning geschonken, waarna het 
volgende voorstel aan de overweging der Akademie wordt 
aanbevolen: dat door haar eene Commissie benoemd worde, 
welke haar zal voorlichten, omtrent de wijze waarop 
1°, aan de Regering het groot belang zal worden kenbaar 
gemaakt van een onderzoek naar den gezondheidstoestand 
der groote steden en der landstreken, waar, uit de plaat- 
selijke gesteldheid, nadeel voor de gezondheid voortvloeit; 
2e, te onderzoeken op hoedanige wijze en in hoe verre 
de diensten der Akademie ten deze aan de Regering zul- 
len worden aangeboden, tot verzameling en rangschikking 
der feiten en het afleiden der gevolgtrekkingen, welke tot 
grondslag kunnen dienen der maatregelen, door de Regering 
te nemen. | 

Na beraadslaging, waaraan de HH. pe FREMERY, SCHNEEVOOGT, 
G. VROLIK, DONDERS, G. J. MULDER, SIMONS en w. VROLIK deel 
nemen, worden de voorstellers met eenparige stemmen uit- 


( 308 ) 


genoodigd, om zoo mogelijk in de volgende vergadering, der 
Akademie, in den geest van het door hen voorgedragene, 
te dienen van een ontwerp-voorstel aan de Regering. 


Ld 


Door den Secretaris wordt ingebragt eene door den Heer 
W. DE HAAN, ter vervulling zijner spreekbeurt ingezonden 
Schets eener natuurlijke verdeeling der Lepidoptera, gegrond 
op metamorphose en. pterologie. — Wordt onder dankzeg- 
ging aan den inzender besloten, den Heer Dr HAAN uit te 
noodigen, om deze Schets voor de Verslagen en Mededee- 
lingen af te staan, en haar na toestemmend antwoord in 
handen te stellen van de Commissie van redactie. 


De Heer 6. vrorik draagt eene Natuurkundige beschou- - 
wing voor van den groei eens aardappels in het weefsel van 
den moederknobbel, welke hij met daartoe medegebragte 
voorwerpen toelicht, — Vermits de spreker niet ongene- 
gen is dit betoog voor de Verslagen en Mededeelingen af 
te staan, wordt het in handen gesteld der Commissie van 
redactie. | 


De Heer ponpers spreekt over den oogspiegel en over het 
accomodatie vermogen der oogen. Hij vestigt de aandacht 
der Akademie in de eerste plaats: 

A. Op de verbeteringen door hem aan den vroeger be- 
schreven oogspiegel (Versl. en Meded. IT, bl. 48) nog aan- 
gebragt, en op de nieuwe daarmede verkregene resultaten. 
Onder de verbeteringen somt hij op: 

1°. kegelvormige verwijding der buis, waarin eene groo- 
tere lens kan geplaatst worden, die, bij behoorlijken af- 
stand van de vlam, geheel verlicht gezien, een grooter ge- 


(309 ) 


deelte van het waar te nemen netvlies verlicht vertoont, 
en wel zoo groot als het zigtbare veld bij sterk verwijde pupil. 

2°, Het vervangen van den oorspronkelijken spiegel door 
een’ doorboorden (coccrus). Het voordeel is minder ver- 
lies van het uit het waargenomen oog terugkeerende licht 
door reflexie, Tang vóór de mededeeling van coccmus had 
spreker zich te vergeefs om dergelijke spiegels aan de me- 
chanici EPKENS en STRATEMEIJER gewend. 

38°. In den binnensten koker is een bewegelijke micro- 
meter aangebragt, die voor de sterkst bijziende oogen digt 
genoeg bij den spiegel gebragt worden kan, om den juisten 
graad van bijziendheid te bepalen en op het netvlies van 
dergelijke oogen metingen te bewerkstelligen. 

4°. Zijn de lensen van Rekoss en de afzonderlijke posi- 
tive lensen vervangen door ééne schijf, waarin 8 positive 
en 3 negative lensen voorkomen, die, goed gekozen, toe- 
reikend zijn, om op alle oogen, zoo wel netvlies als glas- 
vocht, lens, iris, waterachtig vocht en cornea te onderzoe- 
ken. Bij wegschuiving der schijf ziet men onmiddellijk door 
de opening van den spiegel, zonder eenig lichtverlies, welke 
methode ieder, die niet bijziende is, op elk oog, dat zich 
voor afstand accommoderen kan, kan toepassen. 

Als nieuwe waarnemingen worden vermeld: 

1°. Dat coccius regt heeft, wanneer hij in de gezigtsas 
eene soort van schaduw heeft waargenomen. Spreker on- 
derzocht het uiteinde der gezigtsas op het netvlies, door 
naar eene zeer kleine (op grooten afstand geplaatste) vlam, 
op den spiegel van den oogspiegel teruggekaatst, te laten 
zien, nadat voor de vlam een kruis was uitgespannen. Zag 
de persoon achtereenvolgens naar de verschillende afdee- 
lingen der vlam, dan verplaatste zich insgelijks eene wit- 
achtige vlek opvolgend in dezelfde afdeelingen van het kleine 
vlammetje op het netvlies, zoo dat die lichte vlek klaar- 
blijkelijk aan het uiteinde der gezigtsas beantwoordt. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL I. 21 


(310 ) 


Deze lichte vlek is door een’ bruinen halo omgeven, 
waarvan de grond te zoeken is in den grooten rijkdom aan 
pigment in het weefsel der choroidea, door spreker alhier 
gevonden. De verklaring der lichte vlek is hem nog twij- 
felachtig. 

HANNOvER's onlangs geuite twijfel, of de gele vlek wel 
aan de gezigtsas beantwoordt, mag hiermede als weêrlegd 
beschouwd worden. 

2°, Door een klein vlammetje op den n. opticus te la-- 
ten vallen en door bewegingen van den spiegel daarop te 
laten wandelen, overtuigde zich spreker, dat de geheele 
oppervlakte van den n. opticus ongevoelig voor licht is, 
_ maar dat de lichtpereeptie onmiddellijk aanvangt, wanneer 
eenig licht die zenuw overschrijdt. Bij de vele moeiten, 
nog onlangs door DUBOIS-RAYMOND gedaan, om door bere- 
kening te vinden, of de grootte der blinde vlek aan de 
grootte der intrede van den n. opticus beantwoordt, waarbij 
hij tot twijfelachtige resultaten kwam, mag deze regtstreek- 
sche methode niet ongewigtig heeten. 

8°. Door eene wed dan wordt de geheele gezigtsze- 
nuw verlicht, maar naauwelijks eenig diffus of door den 
n. opticus teruggekaatst licht op het overige gedeelte van 
het netvlies geworpen. Het licht dringt echter niet diep 
in de zenuw door, en ook de vaten ziet men bij den mensch 
niet van zeer diep te voorschijn treden, — waarvoor spreker 
als oorzaak vond, dat de vezelen der -gezigtszenuw hare 
mergscheede, vooral aan den omtrek, eerst nabij de sclerotica 
verliezen. Als oorzaak van den donkeren ring,die bij vele 
menschen den n. opticus bij zijne intrede omgeeft, vond 
spreker pigment-ophooping in het stroma der choroidea 
daar ter plaatse, Het is dus zeker geen ziekelijk verschijnsel. 

B. In de tweede plaats handelt de Heer ponpers- over. 
het accommodatie-vermogen. Hij herinnert, hoe vele proeven 
door physici en physiologen geleverd zijn tot verklaring 


(31 ) 


van den grond of het mechanisme der accommodatie, hoe 
in den laatsten tijd srurm, op theoretische gronden, uit 
den vorm der oppervlakten van de brekende middelstoffen 
afgeleid, — ENGEL, naar aanleiding van onmiddellijke onder- 
zoekingen met versche lensen, de noodzakelijkheid van het 
bestaan van dit vermogen hadden ontkend, hoe de oog- 
spiegel, door de diffusie-beelden, bij gebrekkige accom- 
modatie, op het netvlies onmiddellijk zigtbaar te maken, 
aan allen twijfel een einde had gemaakt. 

Spreker deelt mede, dat vóór eenigen tijd door een onzer 
landgenooten, Dr. crAMER te Groningen, een werk geleverd 
is over het accommodatie-vermogen, dat zoo wel ten opzigte 
van den grond, als van het mechanisme der accommodatie 
zeer gewigtige bijdragen heeft geleverd. Tot opsporing van 
den grond dienden de reflexie-beeldjes. Max. LANGENBECK 
beweerde vóór eenige jaren verplaatsing en verandering van 
het voorste spiegelbeeldje der lens, bij de accommodatie, 
te hebben waargenomen, en besloot, dat vermeerderde bol- 
heid van de voorvlakte der lens oorzaak was van accom= 
modatie voor de nabijheid; doch vond te minder ingang, 
wijl hij een’ muse. compressor lentis improviseerde, die deze 
vormverandering zou te weeg brengen. Spreker had ge- 
tracht, zich van die verplaatsing der beeldjes te overtuigen, 
doch hoezeer hij aanvankelijk tot geene resultaten kwam, 
verklaarde hij, dat met behulp van een kijkertje, onder 
gunstige omstandigheden, gewigtige resultaten moesten te 
verkrijgen zijn. CRAMER nam nu dit onderzoek op, en 
construeerde een werktuig, door hem ophthalmoscoop ge- 
noemd, waarmede hij verandering in grootte en plaats van 
het voorste spiegelbeeldje met zekerheid aantoonde. Dit 
werktuig, hetwelk spreker vertoont, bestaat uit: a. eene ke= 
gelvormige buis, voor welke het waar te nemen oog zich 
plaatst, &, een’ ter zijde verschuifbaren koker, waarin een 


kaarsje kan geplaatst worden, c. eene naar de andere zijde 
21 


(312 ) 


verschuifbare horizontale microskoop met 10- à 20-malige 
vergrooting. In de buis a zijn twee zijdelingsche ope- 
ningen, waardoor aan de eene zijde het licht van het kaarsje 
het waar te nemen oog bereiken kan, aan de andere zijde 
dat oog door het mikroskoop kan worden waargenomen. 
Het waar te nemen oog kan naar een kruis van draden 
of door deze heen in de verte zien. De door de voor- 
vlakte en achtervlakte der lens teruggekaatste. beeldjes, 
noemen wij respectivelijk «, 2 en y. Cramer liet nu voor - 
de nabijheid accommoderen en rigtte de buis 5 en het 
mikroskoop zoodanig, dat 2 midden tusschen « en-y werd 
waargenomen. Liet hij nu in de verte zien, dan naderde 2 
tot y, en CRAMER besloot daaruit, dat de voorvlakte der lens 
naar voren kwam. Aangezien hij geene beweging in 7 waar= 
nam, meende hij te mogen besluiten, dat de achtervlakte 
der lens niet van plaats verandert, en de voorwaartsche 
verplaatsing van de voorvlakte moest dus, zoo besloot hij, 
op toenemende welving berusten. Werkelijk bleek deze uit 
het kleinere meer omschrevene beeld @ bij accommodatie 
voor de nabijheid. 

Spreker heeft crAMER’s werktuig vereenvoudigd, gemak 
kelijk aanwendbaar en tot het verkrijgen van meer afdoende 
resultaten geschikt gemaakt, — en wel in verbinding met 
den beschreven oogspiegel. Dit werktuig wordt insge- 
lijks vertoond. In plaats der vlam van het kleine was- 
kaarsje komt de onder een’ hoek van 45° op een’ spiegel 
teruggekaatste vlam eener goede lamp ; in plaats van GRAMER's 
mikroskoop, een gewoon oculair van HUYGHENS, dat genoeg- 
zaam vergroot, en waardoor men de drie spiegelbeeldjes 
zeer gemakkelijk en, bij het te baat nemen van zijn eigen 
accommodatie-vermogen, gelijktijdig waarneemt, In hetzelfde 
vlak, waarin het teruggekaatste licht en het oculair liggen, 
rigt zich de gezigtsas op de overkruising van twee lijnen, 
of door die overkruising heen op grooten afstand, en de 


(313 ) 


gezigtsas ligt dan ook in hetzelfde vlak. Het op den 
spiegel teruggekaatste licht bereikt het oog door de as 
eener buis, aan welker uiteinde dat oog zich bevindt, en 
zoo wel het vizier voor hefg waar te nemen oog, als het 
oculair, zijn bewegelijk om €Ene as, boven welke het waar 
te nemen oog ongeveer met de voorvlakte zijner lens ge- 
plaatst is, Op den boog, uit genoemde as op het vlak 
beschreven, kan men aflezen, hoe veel graden de op het 
vizier gerigte gezigtsas met het door den spiegel gere- 
flecteerde op het oog vallende licht vormt, en onder een? 
gelijken hoek met die gezigtsas- kan men aan de andere 
zijde het op hetzelfde vlak verschuifbare oculair plaatsen. 
Nu is het duidelijk, dat, wanneer deze beide hoeken gelijk 
zijn, het waarnemend oog die stralen ontvangt, welke juist 
in de gezigtsas door de verschillende vlakten der brekende 
middenstoffen zijn teruggekaatst; zoodat eene projectie der 
waargenomene beeldjes, welker afstand men met een’ mikro- 
meter in het oculair bepalen kan, onder inachtneming 
van de afwijking der stralen, waar zij door de cornea gaan, 
ons. onmiddellijk leeren kan, hoe ver de voorvlakte der lens, 
bij de verschillende accommodatie-toestanden en in verschil- 
lende oogen, van de cornea verwijderd is. Onder een’ hoek 
van 35° ziet men de beeldjes doorgaans alle drie regt dui- 
delijk. In de meeste oogen staat, bij accommodatie voor 
verwijderde voorwerpen, 2 alsdan zeer digt bij , om zich, bij 
accommodatie voor de nabijheid, midden tusschen « en y te 
plaatsen. Bij enkelen staat daarentegen 2 reeds midden 
tusschen x en y bij accommodatie voor grooten afstand, en 
treedt dan tot in de nabijheid van «, bij accommodatie voor 
de nabijheid. Wordt echter de accommodatie voor de na- 
bijheid dikwijls herhaald, dan naderen zulke oogen allengs 
tot de eerstgenoemde, en het schijnt dus, dat werkelijk de 
lens daarbij in haar geheel achteruit wijkt : immers de accom- 
modatie gelukt nog zeer goed, zoodat de lens daarbij boller 


(314 ) 


is geworden, en men ziet ook 2 werkelijk kleiner en meer om- 
schreven zich vertoonen, terwijl voorts bij accomodatie voor 
verwijderde voorwerpen @ veel meer tot y genaderd is dan 
bij het begin der waarneming, hetwelk zonder achteruit- 
wijken der lens niet wel in beo is. Nadere toetsing 
hiervan belooft seNPr’s methode, om uit den afstand van 
twee spiegelbeeldjes van twee ter zijde geplaatste lichten 
de bolheid der lens te berekenen, hetwelk mermmOrTz reeds 
aanvankelijk op de voorvlakte der lens heeft toegepast. 
Kennen wij nu langs dezen weg de bolheid, en door sprekers 
methode den afstand tusschen cornea en voorvlakte der lens, 
dan ontbreekt alléén nog de juiste kennis van de ach- 
tervlakte der lens, die wel niet ligt zal verkregen worden, 
wijl de aldaar teruggekaatste stralen een’ weg door de lens 
zelve moeten afleggen en daarbij eene afwijking van hunne 
rigting ondergaan, -die, bij de anatomisch-physische ge- 
steldheid der lens, naauwelijks voor berekening vatbaar 
schijnt. 

Spreker stelt zich van zijne methode gewigtige resultaten 
voor bij het onderzoek van oogen van bijzienden en ver- 
zienden, voorts in gevallen van hebetudo visus enz. 

Tot het mechanisme overgaande, deelt spreker in de 
eerste plaats de door CRAMER verkregene resultaten mede. 
Een hoofdmoment is daarbij de stand der iris. KARL STELLWAG 
VON CARION had reeds beweerd, dat zij op de lens rust en 
dat alleen aan den omtrek der lens een ringvormig kanaal, 
als achterste oogkamer overblijft. Cramer besluit, vooral 
op grond zijner bevriezings-proeven, dat er geene achterste 
oogkamer hoegenaamd bestaat. Hoe het zij, spreker heeft 
zich overtuigd, dat de iris op de lens rusten kan en hoopt 
weldra aan te toonen, dat dit gedurende het leven nog eer 
het geval zal zijn, dan na den dood. STELLWAG VON CARION 
had ook reeds doen opmerken, dat gelijktijdige werking der 
circulaire en radiale vezelen van de iris eene drukking 


(315 ) 


op de in hare concaviteit gelegene lens moet te weeg bren- 
gen, wijl de iris hierbij trachten moet, hare bolle vlakte 
in eene platte te veranderen. Dat werkelijk de iris op die 
wijze eene drukking op de lens uitoefent en dat dien ten 
gevolge de lens in het gedeelte, dat aan de pupil beant- 
woordt, eene sterkere welving verkrijgt, heeft cRaMER proef- 
ondervindelijk aangetoond, Vooreerst zag hij op een versch 
uitgesneden oog eener Phoca, waarbij de uitwendige oog- 
spieren geene werking meer konden uitoefenen, dat eene 
magneto-electrische prikkeling der iris de lens boller maakte 
en dat dit miet meer geschiedde, wanneer de iris afgescheurd 
was. Na lange voortzetting der proef bleef de lens in het 
midden zigtbaar eene sterkere welving behouden, van druk- 
king der iris afhankelijk, Op vogeloogen, zonder deze uit 
den kop te nemen, die op eene kurken plaat bevestigd was, 
verkreeg hij gelijke uitkomsten. — Aan den zoogen. musc. 
tensor choroideae schrijft cRAMER het vermogen toe, om de 
zonula Zinnii te spannen, waardoor de lens zou belet wor- 
den, achteruit te wijken. Anatomische nasporingen hebben 
spreker tot een geheel andere voorstelling omtrent de wer= 
king van den zoogenoemden m. tensor ehoroideae geleid. Het 
is hem namelijk gebleken, dat het zoogenaamde ligamen- 
tum pectinatum iridis, hetwelk uit veerkrachtige vezelen, 
van de membrana Descemetii zich op de iris voortzettende, 
zou bestaan, niet aanwezig is, dat althans alle vezelen, van 
genoemde membrana afkomstig, zich naar achteren voort- 
zetten en tot-inhechting dienen van den m. tensor cho- 
roideae, terwijl zijdelings van dezelfde veerkrachtige veze- 
len de radiaire vezelen der iris ontspringen, welk vlies 
overigens van de processus ciliares zich voortzet. Zeer innig 
is de m. tensor met de choroidea verbonden, welker stroma 
zich in het perimysiam van dit spiertje voortzet, en de 
naauwelijks uitrekbare choroidea moet dus als het vaste 
punt beschouwd worden, terwijl de veerkrachtige vezelen, 


(316 ) 


van de membrana Descemetii afkomstig, uitrekbaar zijn en het 
vlies zelf met de binnenste lagen van het hoornvlies eeu 
weinig verschuifbaar is. Zamentrekking van den m. tensor 
choroideae moet dus bevestiging en verplaatsing der gezegde 
veerkrachtige vezelen naar achteren ten gevolge hebben, en 
aangezien de iris van deze’ vezelen haren oorsprong neemt, 
wordt de inhechting der iris insgelijks naar achteren ver- 
plaatst en daarbij, in dien stand, een vast punt gegeven 
aan de radiaire vezelen der iris. Op die wijze alleen kan 
de gezamenlijke werking der vezelen van de iris eene druk- 
king op de lens ten gevolge hebben, terwijl de achter de 
lens gelegene deelen eene aanzienlijke achteruitwijking der 
lens beletten en de processus ciliares, die met een vocht- 
houdend kanaal de ruimte aanvullen ter zijde der lens, 
door de drukking van het bevatte bloed veerkrachtig zijn, 
en, de aangrenzende deelen steeds ondersteunende, zich ge- 
makkelijk naar vorm en ruimte accommoderen. Zoo zijn 
de radiaire vezelen der iris met den m. tensor choroideae 
(liever mm. Brueckianus) als eene tweebuikige spier te be- 
schouwen, welker buiken door de van de membrana Desce- 
metii afkomstige veerkrachtige vezelen gescheiden zijn. 

Spreker meent, dat het mechanisme der accommodatie hier- 
mede zoo goed als opgehelderd is. 

Met een enkel woord maakt hij ten slotte melding van 
zijne nasporingen omtrent den mm. Cramptonianus, die hij, 
geheel in strijd met de onderzoekingen van CRAMPTON, BRUECKE 
en CRAMER, leerde kennen als een enkel ringvormig half-geve- 
derd spiertje, dat als analogon te beschouwen is, zoo wel van 
de radiale vezelen der iris, als van den m. Brueckianus ; 
zoo dat hierin ook de verklaring ligt van het accommo- 
datie-vermogen van het vogeloog, waarvan CRAMER geene 
voldoende rekenschap had kunnen geven. 


(317 ) 


Wegens het verstrijken van den tijd, wettelijk voor de 
gewone vergaderingen bestemd, wordt geene wisseling van 
gedachten over deze voordragt gehouden, en worden even- 
zeer tot de eerstkomende vergadering uitgesteld, de spreek- 
beurten van de HH, 3. 1, CG. SCHROEDER VAN DER KOLK en 
H. J. HALBERTSMA. 

Na lezing van het kort proces-verbaal dezer zitting, wordt 
zij gesloten. 


OVERZIGT 


DER IN DE MAAND DECEMBER 1853, DOOR DE 
KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN ONTVANGEN 
BOEKGESCHENKEN, 


NEDERLAND. 


Handelingen van het Provinciaal Genootschap van Kunsten 
en Wetenschappen in Noord-Brabant over den jare 1852. 
’s Hertogenbosch 1852. 82, 


Inhoud: 


Naamlijst van Bestuurderen. 

Handelingen der zestiende algemeene vergadering. 

Verslag aangaande den toestand van het Provinciaal Genootschap, door 
de Heeren, Secretaris Mr. P. FP. vaN coorH en Bibliothecaris Dr. 
U. R. HERMANS, 

J. P. VAN BLARKOM. Prae-advies wegens eene te doene keuze uit voor- 
gestelde prijsvragen. 

C. R. HERMANS. Geschiedkundig overzigt der straatwegen in de provin- 
cie Noord-Brabant. 

H. F. FYNJE. Ontginning der heidevelden in het zuid-westelijk gedeelte 
der provincie Noord-Brabant, door middel van het water uit de 
Schelde. 


Nederlandsch Tuancet, 3de Serie, 3de Jaargang. N°. 1, 2, 
8; Julij, Augustus en September. ’s Gravenhage 1853. 8°. 


L. 


3, 


fu 


9, 


L. 


( 318 ) 


Inhoud No, 1 en 2: 


Oorspronkelijke stukken. 
F. C. DONDERS. Over de verhouding der onzigtbare stralen van sterke 
breekbaarheid tot de vochten van het oog. 
W. BERLIN. Over de kristallisatie van het bloed. 
J. H. JANSEN. Waarneming van eenen zeldzamen vorm van Aneu- 
rysma sinus Vasalvae met ontaarding der klapvliezen, 
H. G. ALPHERTS. Over de Brayera Anthelmintica (Kousso). 
J. L: C. SCHROEDER VAN DER KOLK. Miscellanea. 1°. Uras calcis in 
de rokken der aderen bij knobbeljicht.. 2°. Vernaauwing van het 
darmkanaal enz. veroorzaakt door ingeslikte kersensteenen. 3°,- 
Verblijf van grootere doorgeslikte voorwerpen in het darmkanaal, 
zonder belangrijke nadeelige gevolgen. 

Boekaankondiging. 
A. CRAMER. Over de plantaardige vormingen bij den favus, enz. 
aangekondigd door Mm, IMANS. 

Mededeelingen wit de Nederlandsche Litteratuur. 
Tijdschrift der Ned. Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, 
3de Jaarg. N°. 9—12 en 1Iste Jaarg. N°, 3. 
Nieuw Praktisch Tijdschrift voor de Geneeskunde in al haren om- 
vang. Nieuwe serie. Red. Dr. 1. ALI COHEN, Jaarg. 1851. 7—12 en 
Jaarg. 1852. 
Berigt van den Heer vAN WOERDEN. 


Inhoud van N°. 3. 


Oorspronkelijke stukken. 
J. Le C. SCHROEDER VAN DER KOLK. Over de vorming en versprei- 
ding) van kankercellen in den omtrek van kanker, en het gewigt 
hiervan bij het doen eener operatie. 
VAN DEN BROEK. Over de opsporing van kwikzilver in organische 
stoffen. 
Verslag eener epidemie van catarrhus gastro-intestinalis, met ver- 
schijnselen van Cholera, waargenomen aan boord van Z. M. Fregat 
Prins Frederik der Nederlanden, in April en Mei 1852. 
Boekaankondiging. 
Je M. SCHRANT. Antikritiek. 
Mededeelingen uit de Nederlandsche Litteratuur. 
H. J. BROERS Een L. C. VAN GOUDOEVER. Nederlandsch Tijdschrift 
voor Verloskunde, ziekten der vrouwen en def kinderen. Vijfde 
Jaargang 1851—1852, 


Nederlandsch weekblad voor Geneeskundigen. Derde Jaar- 


P, 


gang. Afl. voor October. Amsterdam 1853. 8°, 


HARTING. Het Microskoop, deszelfs gebruik, geschiedenis 
en tegenwoordige toestand, Deel IV. Tiel 1854. 8°, 


(319 ) 


A. H. ISRAELS, Twee Epidemiën in Nederland, eene histo- 
rische-pathologische studie. Amsterdam 1853. 47, 


N. MEURSINGE. Verhandeling over de Bonte Kraai (Corvus 
cornix) uit het oogpunt van Natuurlijke Historie en 
Ontleedkunde. 8°. 


A. W. AHLINGS. Beginselen der Rekenkunde, Deel T, IL. 
1852, 1854. Groningen. 8°, 


Démonstration de quelques théorèmes sur 
la courbure des surfaces. 38°, 


M. W. LUBER en W. H. WARNSINCK. Het vijftigjarig bestaan 
van het Amsterdamsche Genootschap: ter bevordering 
der Koepokinenting voor Minvermogenden, herdacht op 
den eersten November 1853, Amsterdam. 1853. 8°, 


HALBERTSMA. Inleiding op de Aanteekeningen van het IVde 
Deel van Maerlants Spieghel Historiael. 


OOST-INDIË. 


P. BLEEKER. Bijdragen tot de kennis der Ichthyologische 
Fauna van Solor. 8° | | 


Nieuwe Bijdrage tot de kennis der Ichthyolo- 
gische Fauna van Ternate en Halmaheira (Gilolo), 8°, 


Bijdrage tot de kennis der Troskieuwige vis- 
schen van den Indischen Archipel. Batavia 1853. 4°. 


Nalezingen op de Ichthyologische Fauna van 
het eiland Banka. 8%. 


Vierde Bijdrage tot de kennis der Ichthyolo- 
gische Fauna van Celebes. 8° 
BELGIË, 


Bulletin de l'Académie Royale de Médecine de Belgique. 
Tom. XIL N° 10. 1852. 1853. Bruxelles 1853. 8°, 


( 320 ) 


Table: 


Communications du Gouvernement. 

Correspondance. 

M. MARTENS. Note sur les Eaux minérales de Tongres et de Brée. 

A. DIDOT, Communication sur la Pleuropneumonie exsudative des bêtes 
bovines, et sur linoculation préservative, 

M. GRAUX. Du siége et des causes les plus ordinaires des maladies 
du coeur. 

M. SEUTIN. Rapport de la troisième section sur une communication de 
Mr. le docteur LAURENT, intituleé: Observations suivies de réflexions 
sur quelques Hémorrhagies traumatiques provenant des arcades pal- 
maires superficielles et profondes. 

Suite de la discussion de la Note de Mm. pipor, relative aux gangrénes 
spontanées. 

Proposition rélative à la Vaccination. 

M. CHARLIER. De la castration des vaches laitières. 

Comité secret. 

Ouvrages présentés. 

Observations météorologiques, récueillies à Yobservatoire royal de Bruxel- 
les, pendant les mois de Juin et Juillet 1853. 


FRANKRIJK. 


Séances et Travaux de l'Académie des Sciences morales 
et politiques. Compte rendu par M. CH. VERGE sous la 
direction de Mr. mrener. 2de Trimestre, 3me Serie. Tom. 
IV. (XXI Vme de la collection). Paris 1853. 8°. 


Table: 


M. DAMIRON. Mémoire sur Helvétius. 

L. FAUCHER. Observations et discussions sur la déportation et la colo- 
nisation pénitentiaire. 

CH. LUCAS. Observations sur établissement permanent en Angleterre 
de la déportation, et sur l'utilité, en France, de son établissement 
transitoire. 

BROUGHAM. Observations sur la déportation. 

B. SAINT-HILAIRE. Mémoire sur la Sânhkya (suite). 

M. H. PASSY. Rapport sur un ouvrage de M, H. BRAUDRILLART, intitulé 
Bodin et son temps. 

M. CHEVALIER. Rapport verbal sur un mémoire, relatief aux Poids et 
Mesures, envoyé par le Gouvernement des Etats-Unis d'Amérique 
au Gouvernement Frangais. 

‚Bulletin du mois de Mars 1853. 


(321 ) 


GROOT-BRITTANJE. 


Transactions of the Zoölogical Society of Tsondon. Vol 
IV, part 2-3. London 1852 1853. 4». 


Contents: 


OWEN. On the anatomy of the Indian Rhinoceros (Rh. unicornis, L). 

On Dinornis (part V), containing a description of the skull 
and beak of a large species of Dinornis, of the cranium of an im- 
mature specimen of Dinornis giganteus (?) and of crania of species 
of Palapteryx. 

GIDEON ALGERNON MANTELL, Esq. Notice of the discovery by w. MAN- 
TELL in the Middle Island of New Zealand, of a living specimen of 
the Notornis, a bird of the rail family, allied to Brachypteryx, and 
hitherto unknown to Naturalists, except in a fossil state. 

J. GoULD. Remarks on Notornis Mantellii. 

OWEN. Osteological contributions to the Naturel History of the Chim- 
panzees (Troglodytes) and Orangs (Pithecus) No. IV. Description 
of the cranium of an adult male Gorilla from the river Danger, 
West Coast of Africa. Indicative of a variety of the great Chimpanzee 
(Troglodytes Gorilla), with remarks on the capacity of the cranium 
and other characters shown by sections of the skull, in the Orangs 
(Pithecus), Chimpanzees (Troglodytes) and in different varieties of 
the human race. 


Proceedings of the Zoölogical Society N°. CCVI—CCX VII. 
N°. CCXIX-—COXXXIV, 


cuY's Hospital Reports. Second Series. Vol VIII. Part 
‚1-2. London 1858. 8°. 


Contents. Part IT: 


H. M. HUGHES, Cases of pneumothorax, with remarks. 

JOHN CO. W. LEVER. Cases selected from the wardbooks of Petersham 
House, and from the rbcords of the Lying in Charity, with remarks. 

G. H. BARLOW. On the Pulse. 

Dr. orpnam. Intra-uterine polypus of great size, developed during 
pregnancy. 

JOHN FRANCE. Ophthalmic case. 

W. GULL. A further report on the value of electricity as a remedial 
agent. 


Parthogenetic tumour attached to the muscular tissuc of 
the left ventricle of the heart of a sheep. 
Vitilugoidea; «. Plana, £. Tuberosa. 
B. COCK. A. few remarks on a peculiar follicular disease. 
J. HILTON. Cases of intestinal obstruction relieved by operation, with 
remarks. 


(322 ) 


Contents. Part II: 


BRANSBY B. COOPER. On the treatment to be adopted in wounds in 
arteries and traumatic aneurism. 

8. WILKS. Cases of Bright's disease, with remarks. 

C. STEEL. Case of foreign body introduced into the bladder. 

F. w. PAVY. Saccharine matter, its physiological relations in the ani- 
mal economy. 

S. JAMES. A. SALTER. On dentine of repair, and the laws which regu- 
late its formation etc. 

J. HILTON. Notes on the development and design of portions of the 
cranium, being a selection from the Lectures on Anatomy. 

C. W. LEVER. Cases of laceration of the perineum and proecidentia of _— 
the uterus and rectum, remedied by operation. 

8. WILKS. A. POLAND. Half-yearly Report of all the cases admitted 
into eur’s Hospital, from the commencement of April to October 
1853. Medical Report and Surgical Report. 

J. HILTON. Conclusion of a case of intestinal obstruction, treated by 
Operation. 


OOSTENRIJK. 


Sitzungberichten der Kaiserl. Akademie der Wissenschaf- 
ten, (Math.-Naturwissenschaftliche Classe). Band XT. 
1°. 2e Heft. Jahrgang 1853. Wien 1853. 8°. 


Inhalt. Heft 1: 


Sitsung vom 9 Juni. 


nuMBoLT. Ueber MaurY’s Wind and Current charts. 

REUS. Beiträge zur Charakteristik der Kreideschichten in den Ost-Alpen, 
besonders im Gosauthale und am Wolfgangsee. 

JORDAN. Krystallisirtes Zinkoxyd aus einem Kochofen. 

SCHABUS. Krystallform des Zinkoxydes. 

KENNGOTH. Mineralogische Notizen (dritte Folge). 

neeGER. Beiträge zur Naturgeschichte der Insecten, 10e Fortsetzung 
(mit 6 Tafeln). 

GRAILICH. Untersuchungen über den ein- und zweiaxigen Glimmer (mit 
3 Tafeln). 

HAVER. Ueber die Beschaffenheit der Lava des ZEtna von der Eruption 
im Jahre 1852. 

rürckK. Ueber secundäre Erkrankung einzelner Rückenmarkstränge und 
ihrer Fortsetzungen zum Gehirne. 


Sitzung vom 16 Juni. 


SCHMARDA.. Zur Naturgeschichte ZEgyptens. 
KREIL. Geographische und Magnetische Bestimmungen aus dem Nilthale 


von Ritter voN FRIDAU. 


(323 ) 


HECKEL. Bericht über die vom Herrn Cavaliere AcnriueE pa ziano hier 
angelangte Sammlung fossiler Fischer. 

KNER. Ueber einige Sexual-Unterscheide bei der Gattung Gallichthys, 
und die Schwimmblase bei Doras c. vAr. 


Sitzung vom 23 Juni. 


SCHAUROTH. Ein Beitrag zur Fauna des Deutschen Zechsteingebirges, 
mit Berucksichtigung von kinaG’s Monographie der Versteinerungen 
des permischen Systems in England (mit 1 Tafel). 

UNGER. Die fossile Flora von Gleichenberg. 

BRrÜücKE. Ueber die Wirkung complementär gefärbter Gläser beim Bí- 
noeculären sehen. 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 

Tabellarische Uebersicht der Witterung in Osterreich im Mai 1853 (mit 
1 Tafel). 


Heft 2: 
Sitzung vom 7 Juli. 


ENGEL. Die ersten Entwickelungsvorgänge im Thierei und Foetus (mit 
3 Tafeln). 

KENNGOTT. Mineralogische Notizen (vierte Folge). 

UNGER. Beiträge zur Kenntniss der niedersten Algenformen, nebst, Ver- 
suchen ihre Entstehung betreffend. 

HYRTL, Zur Anatomie von Saccobranchus Singio c. v. (mit 1 Tafel). 

HAIDINGER. Die Austheilung der Oberflachenfarben am Murexid. 


Sitzung vom 14 Juli. 


Brünr. Nachweis gegen HYRTL UND STANNIUS. 
HECKEL. Ueber fossile Fische aus Chiavon und das geologische Alter 
der sie entholtenden Schichten: 


Sitzung vom 21 Juli. 


ROCHLEDER und scnwarz. Ueber cinige Bitterstoffen. 

KAWALIER. Ueber Pinus sylvestris. 

ROCHLEDER und scHwarz. Nachschrift zur Untersuchung von Pinus 
sylvestris des Herrn KAWALIER. 

HAWRANEK. Chemische Busammensitzung eines Mergels und eines 
Hippuritenkalkes aus der Gosau, so wie einiger antiker Bronze. 

ORTH und STANEK. Analyse der Asche vom Bromus-arten. 

PETRINA. Ueber eine Vereinfachung beim Telegraphischen Correspondi- 
ren im grosse Entfernungen. 

KENNGOTH. Mineralogische Notizen (fanfter Folge). 

HAIDINGER. Die Farben des Mausits. 

Paläo-Krystalle, durch Pseudomorphose verändert. 

FITZINGER. Untersuchungen über die Existenz verschiedener Arten unter 

den Asiatische Orang-Affen. 


( 324 ) 


HINTERBERGER. Einiges über Seide: und Seidenzucht. 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 

Tabellarische Uebersicht der Witterung in Osterreich im Juni 1853 (mit 
1 Tafel). 


_Sitzungsberichte der Kais. Akad. der Wissenschaften. 
(Philosophisch-Historische Classe). Band X, Heft 5. 
Band XI, Heft 1. 2. Jahrgang 1853. 8°. 


Inhalt van Band X, Heft 5: 


Sitzung vom 4 Mai. 


V. KARAJAN. Bericht über die Thätigkeit der Historischen Commission 
wabrend des Verwaltungsjahres 1851 auf 1852, 

Bericht über die Thätigkeit der Commission für die tret: 
ausgabe der „Acta Conciliorum Saeculi XV” während des Verwal- 
tungsjahres 1851 auf 1852, 

Freiherr HAMMER-PURGSTALL. Fortsetzung der Abhandlung „Ueber das 
Kameel.” 

BoNITz. Ueber die Kategorien des Aristoteles. 

FORSTER. Vortrag über ein der Akademie zum geschenkgemachtes 
Exemplar seiner „Bauzeitung.” 


Sitzung vom 23 Mai. 


I. Aufstellung der Candidaten-Listen zu den bevorstehenden Wablen. 
IL. Beurtheilung der eingegangenen Preisbewerbungsschriften. 
Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 


Inhalt van Band XI, Heft 1: 


Sitzung vom 8 Juni, 


Freiherr HAMMER-PURGSTALL. Ueber das Kameel. 
zAPPERT. Ueber Verbrüderungsbücher und Nekrologien im Mittelalter 
(Schluss). 


Sitzung vom 15 Juni. 


DIEMER. Kleine Beiträge zur älteren Deutschen Sprache und Litteratur. 
SCHLEICHER. Lituanica. 


Sitzung vom 22 Juni. 


Freiherr HAMMER-PURGSTALL. Bericht über den von Herrn Dr. DIETERICH 
herausgegeben Commentar des Ibn Akil zur Elfye Ibn Maliks 
II. Abtheilung. 

DIEMER. Kleine Beiträge zur älteren Deutsche Sprache und Litteratur. 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 


ie | err 4 


nh Ld dS dn Beer Wi nr 


( 325 ) 


Inhalt vom Heft 2: 
Sitzung vom 6 Juli, 


CHMEL. Habsburgische Excurse. 

DIEMER. Kleine Beiträge zur älteren Deutschen Sprache und Litteratur. 

PALACKY. Bericht an die Akademische Commission zur Herausgabe der 
„Acta Conciliorum” über die in der Pariser Bibliothek vorhandenen 
Handschriften zur Geschichte des Basler Concils. 


Sitzung vom 13 Juli, 
ARNETH. Archaeologische Analekten (mit IV Tafeln). 


Sitzung vom 20 Juli. 


Vv. SACKEN. Bericht über die neuesten Funde zu Carnuntum, bezonders 
über die Reste eines Mithraeums und ein Militär-Diplom von Kaiser 
Trajan (mit IV Tafeln). 

BOLLER. Denkmaler dreier Königinnen im KK. ZEgyptischen Cabinette 
(mit IT Tafel). 

Verzeichniss der eingegangenen Druckschriften. 


Archiv für Kunde Oesterreichischer Geschichts-Quellen, her - 
ausgegeben von den zur Pflege vaterländischer Geschichte 
aufgestellten Commission der Kais. Akademie der Wis- 


senschaften. Band X, 2. XI, 1, 2. Wien 1853. 8°. 
Inhalt vom Band X, Heft 2: 


Fr. X. PRITZ. Geschichte des einstigen Collegiatstiftes weltlicher Chor- 
Herren zu Spital am Pyrn im Lande ob der Ems. 

F. BLUMBERGER. Veber die Frage vom Zeitalter des heiligen RUvERT. 

B. BIRK. Urkunden-Auszuge zur Geschichte Kaiser rrrepricu des III in 
den Jahren 1452—1467 aus bisher unbenutsten Quellen. 


Inhalt vom Band XT, Heft 1: 


C. HÖFLER. Fränkische Studien. 

A. Ve MEILLER. Historisch-Topographische Studien, Fortsetzung der in 
N°, 17 des Notizenblätter fur 1851, Seite 269 ff begonnenen „Eröff- 
nungen.” 

S. GLINBICH. Numografia Dalmata. 

E‚ BIRK. Urkunden-Auszuge zur Geschichte Kaiser rrreprica des III in 
den Jahren 14521467 aus bisher unbenutzten Quellen. 


Heft 2: 


c. HÖrrer. Betrachtungen über das Deutsche Städtewesen in XV und 
XVI Jahr-hunderte. Aus grösstentheils ungedruckten Materialien. 

K. TANGL, Die Grafen, Markgrafen und Herzoge aus dem Hause Ep- 
penstein. 

G. V. ANKERSHOFEN. Urkunden-Register zur Geschichte Kärntens. 


VERSLAGEN EN MEDEDERLINGEN. DEEL IT. 22 


( 326 ) 
Almanach der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften 


zu Wien. Vierter Jahrgang. 1854. S°. 


Notizenblatt. Beilage zum Archiv für Kunde Oesterreichi- 
scher Geschichtsquellen. N°. 1—20. 8°. 


W. R. WEITENWEBER. Denkschrift über AUGUST JOSEPH CORDA’s 
Leben und Litterärischer Wirke, Prag. 1852. 4°. 


Mittheilungen über die Pest zu Prag 
in den Jahren 1713—1714. Prag. 1852. 4°. 


Der Arabische Kaffee in Naturgeschicht- 
licher, Chemischer, Diatetischer und aerztlicher Beziehung 
für Aerzte und Nichtaerzte. Prag, Leitmeritz und Tep- 
litz. 18387. 8°, 


Lotos. September, October, Prag. 1853. S°. 


RUSLAND. 

Mémoires de l'Académie Impériale des Sciences de St. Pe- 
tersbourg. Sciences Math. Phys. et Naturelles. Tom, VII. 
VI®° Serie, Math. et Phys. Tom. V, S*° et 6me Livrai- 
son. St. Petersburg 1853. 4°. 


Contenu: 


otro sTRUVE. Résultats géographiques du voyage en Perse, fait par le 
capitaine LEeMM in 1888 et 1839, 
Supplément au Mémoire sur le voyage de Mm. LEMM en 


Perse. 

Sur les dimensions des anneaux de Saturne. 

w. STRUVE. Positions du soleil, de la lune et des planétes, observées à 
Dorpat, depuis 1828 jusqu’en 1838, calculées par M. w. sTRUVE et 


M. LIAPOUNOV. 
FINLAND. 
Acta Societätis Scientiarum Fennicae, Tomus III, Helsing- 
forsiae, 1852. 4. 
Table: 


Liste des Membres de la Société. 
Membres décédés. 

Communications faites à la Société, 
Ouvrages regus. 


khen aren Mc nn nd 


(327 ) 


YP. NYLANDER. Eriophori monographia. d 

W. NYLANDER. Additamentum alterum adnotationum in monograpbiam 
formicarum Borealium. 

N. NORDENSKIÖLD. Weber das Atomistisch-Chemische Mineral-System 
und das Examinations-System der Mineralien. 

F. worLpsrept. Die Höhen der Dreieks-Punkte der Finnländische Grad- 

‚ messung über der Meeresfläche. 

G. GEITLIN. Om Oesterländska mynt funna i Finsk jord. 

J, ILMONI Föredrag pa Finska Vetenskaps-Societetens arsdag den 29 
April 1849 (om det nuvarande skolsystemets inflytelse pa helsan). 

N. G. DE SCHULTÉN. Déduction de la théorie des parallèles d'un prineipe 
nouveau. 

W.G. LAGUS. Undersökning om Karelska lagsagans uppkomst. 

C. A. woLsA, Idé till uppdragning af ett ur genom inflytandet af atmos- 
ferens täthets successiva af och tilltagande. 

A. V. NORDMANN. Symbolae ad floram cryptogamicam Trans-Caucasi. 

N. G. DE SCHULTÉN. Note sur la convergence des fractions continues in- 
finies à numérateurs et dénominateurs positifs. 

Note sur le développement des nombres irrationnels 
et fractions continues rationnelles. 

C. A. worsA. Beskrifning af en vag. 

N. G. DE SCHULTÉN. Note sur les fractions continues à numérateurs et 
dénominateurs entiers et fractions composantes =< 1. 

Déduction de quelques résultats généraux, rélatifs 


aux fractions continues dont les sommes sont racines d’équations du 
second degré. 

E. J. BONSDORFF. Bidrag till blod Kärlsystemets jemförande anatomie 
(IL. Det arteriella Kärlsystemet hospaddan ; och II. Om ett accessoriskt 
vensystem hospaddan, öppnande sig i Sinus caroticus). 

Symbolae ad anatomiam comparatam nervorum ani- 
malium vertebratorum (IL. Nervi cerebrales Corvi Cornicis). 

— Bidrag till blod Kärlsystemets jemförande anatomie (III. 
Portvensystemet hos Gadus Lota). 

Symbolae ad anatomiam comparatam nervorum ani- - 


malium vertebratorum (II. Nervi cerebrales Gruis cinereae). 

H. G. BORENIUS, Om de framsteg, som kunskapen om jordmagnetismen 
gjort, i synnerhet under de sednaste decennierna. 

F. W. PIPPING. Nagra historiska underrättelser om boktryckeriet i Fin- 
land (Tredje, Tjerde och Fernte Stycket). 

N. G, DE SCHULTÉN, Remarque sur le principe rélatif à la théorie des 
parallèles, proposé P 351 et suiv. de ce Tome. 

ote sur la théorie des parallèles. 


E. J. BONSDORFF. Naturalhistoriska observationer anställda under sol- 
förmörkelsen den 28 Julii 1851. 
w. E. NEOvrus. Härledning af en sats för beräkningen af en sferisk-zon. 
N. G. DE SCHULTÉN. Note sur une modification récemment proposée ù 
la formule barométrique de Laplace. 
22 


( 328 ) 


A. F. THORELD. Beskrifning pa ett mineral, funnet i Kuusamo socken a 
Uleaborgs Län. 
N. G. DE SCHULTÉN. Déduction analytique de quelques théorèmes géo. 
métrigues nouveaux, rélatifs à la théorie des trois corps ronds. 
F. WOLDSTEDT. Untersuchung der Theilungsfehler des Reichenbach-Er- 
telschen Meridian-Kreises der Sternwarte in Helsingfors. 
H. G. BORENIUS. Minnes-tal öfver JOHAN JACOB NERVANDER, hallet vid 
k Vetenskaps- -Societetens arsfest, den 29 April 1848. 
SN. A. GYLDÉN. Minnes-tal öfver JOHAN GABRIEL LINSÉN, hallet vid Ve- 
tenskaps-Societetens arsfest, den 29 April 1849. 
C. D. VON HAARTMAN. Minnes-tal öfver NILS ABRAHAM Of URSIN hâllet- 
vid Vetenskaps-Societetens arsfest, den 29 April 1852, 


Notiser ur Sällskapets pro Fauna et Flora Fennica For- 
handlingar Bihang till Acta Societatis Scientiarum Fen- 
nica, Forsta häftet. Helsingfors 1848. 4°, 


Innehäll forsta haftet: 


C. LUNDAHL. Anmärkningar om tvenne med parus Sibiricus Gmel. för- 
vexlade Mes-arter. 

W. NYLANDER. Mutillidae, Geolisdie: et Sapygidoe Boreales. 

M. v. wrIGHT. Helsingfors traktens Fogel-Fauna. 

J. M. J. AF TENGSTRÓM. Bidrag till Finlands Fjäril-Fauna. 

W. NYLANDER. Adnotationes in expositionem Monographicam Apum 
Borealium. _ 

C‚ LUNDAHL. Helminthologische Beyträge. 

Strödda Anteckningar. 


Innehäll andra haftet, 1852: 


C. R. EHRSTRÖM. Djurvandringar î Lappmarken och norra delen af Fin- 
land aren 1839 och 1840. 

W. NYLANDER. Conspectus Florae Helsingforsiensis. 

Animadversiones circa distributionem plantarium in Fen- 


nica Particula I. 
Supplementum adnotationum in expositionem Apum Bo- 


realium. 


Colleetanea in Floram Karelicam. 

Collectanea in Floram Karelicam. Continnatio. 

Additamentum ad Conspeetum Florae Helsingforsiensis. 
Revisio Synoptica Apum Borealium, comparatis specie- 
bus Europae mediae. 

C. LUNDAHL. Bidrag till Mellersta Finlands Mieromammalogi. 


TN line AE 
KS ad EBS vws 


OVER 


DEN GROEI EN DE KLEURVERANDERINGEN 


DER 
VEDEREN VAN DE VOGELS. 
DOOR 


H. SCHLEGEL. 


(VOORGEDRAGEN IN DE GEWONE VERGADERING DER AKADEMIE VAN 
DEN 29sten OCTOBER 1853). 


Het onderwerp, waarmede ik u wensch bezig te houden, 
betreft de wijze, hoe het verschil van kleed ontstaat, waarin 
de vogels en zoogdieren, hetzij volgens het jaargetijde, hetzij 
volgens hunnen leeftijd zich vertoonen. Ik heb dit onder- 
werp, zoo als later uit mijne geschiedkundige opgaven zal 
blijken, reeds vroeger kortelijk behandeld; maar het ge- 
wigtige van het vraagstuk doet mij daarop terugkomen, te 
meer, daar het door mijne nieuwere onderzoekingen een 
ruimer gezigtsveld heeft verkregen, eenige wijzigingen heeft 
ondergaan, en er verscheidene teregtwijzingen noodig ge- 
worden zijn. 

Het zij mij, ten einde het te behandelen onderwerp voor 
een ieder duidelijk te ontwikkelen, vergund, het vraagpunt 
met eenige weinige woorden uiteen te zetten. 

Het is U allen bekend, Mijne Heeren, dat de oude vo- 
gels in vele gevallen kleuren vertoonen, of in andere woor- 
den, een kleed hebben, zeer verschillend van dat der jon- 
gen, en dat er een groot aantal soorten bestaat, bij welke 
de oude voorwerpen, na de ruiĳing in het najaar, telkens 


( 330 ) f 


weder een kleed aannemen, zeer verschillend van hun vol- 
maakt kleed, meestal zomer- of prachtkleed genoemd, om- 
dat het gewoonlijk in het voorjaar ontstaat, en het fraaijer 
is dan het zoogenaamde winterkleed. Diergelijke verschijn- 
selen worden ook bij vele zoogdieren waargenomen. 

De natuuronderzoekers nemen eenparig aan, dat dit zoo- 
genaamde volmaakte kleed door eene tweede jaarlijksche 
ruiĳing ontstaat, welke men in tegenoverstelling van de 
gewone ruiĳĳing in het najaar, de voorjaarsruiĳjing noemt. 
Intusschen hadden verscheidene natuurkundigen, voor het 
eerst reeds in de tweede helft der vorige eeuw, waargeno- 
men, dat die verandering van kleur bij sommige vogels in 
de oude vederen plaats heeft. 

Deze meening werd door eenigen bestreden, door de 
meesten geheel veronachtzaamd, en, als strijdende met de 
wetten, door de physiologie daargesteld, verworpen en ver- 
geten. Mijne eigene nasporingen hadden mij weldra, niet 
alleen tot de uitkomst geleid, dat het verschijnsel der kleur- 
verandering in de vederen der vogels en ook in het haar 
van sommige zoogdieren bijkans uitsluitend algemeen is, 
maar dat tevens de oude vederen, wanneer dit verschijnsel 
intreedt, op nieuw beginnen te groeijen en nieuwe draadjes 
daaraan te voorschijn treden. 

Mijne vroeger uitgegevene lie over de kleur- 
veranderingen der vogels bevat de voornaamste hoofdstel- 
lingen betrekkelijk deze verschijnselen: ik zal ze hier met 
de noodige wijzigingen of bijvoegsels herhalen. 

1) Er heeft bij alle vogels, jaarlijks’ slechts eene vol- 
maakte ruiĳing plaats; dat wil zeggen: eene ruijing, dat 
niet slechts de vederen, maar ook de pennen uitvallen en 
door nieuwe vervangen worden. 

2) De vederen der jonge vogels ondergaan in de 
meeste gevallen, de eerste volmaakte ruijing slechts in het 
jaar, hetwelk op dat volgt, waarin zij geboren werden. 


a nn a MA a Ee in ed 


( 331 ) 


Deze wet is uitsluitend van toepassing op alle door mij 
onderzochte roofvogels, en waarschijnlijk ook op de meeste 
vogels, die laat in het-jaar uitgebroeid worden. Vele vo- 
gels daarentegen, die vroeg in het jaar geboren worden, 
ondergaan eene gedeeltelijke ruijing der vederen, die zich 
intusschen, vooral bij hoendervogels en sommige watervo- 
gels, niet zelden ook over de staartpennen en zelfs die der 
vleugels uitstrekt. Het schijnt echter, dat er veelvuldige 
individuele of zelfs lokale inwerkingen plaats hebben, welke 
somtijds aanzienlijke wijzigingen hieromtrent te weeg bren- 
gen, en het onmogelijk maken, algemeene wetten voor de 
kleur- of vederwisseling der jonge vogels vast te stellen. 

3) De ruijing heeft steeds plaats, wanneer de broeitijd 
voorbij is, dus omstreeks de maanden Julij, Augustus, 
September en October. 

4) Deze volmaakte ruijing, gewoonlijk najaars-ruiĳjing 
genoemd, is van min of meer in het oog loopende ziekte- 
verschijnselen vergezeld, Zij werkt verzwakkend. De meer 
of minder regelmatige afloop van dit verschijnsel, de graad 
zijner volmaaktheid, en het tijdstip, wanneer het plaats 
heeft, kunnen bevorderd of vertraagd worden, hetzij door 
den pathologischen staat, in welken zich het individu be- 
vindt, hetzij door uitwendige oorzaken, zoo als de tempe- 
ratuur, het licht, de gesteldheid der lucht met hare atmos- 
phaeriliën, het klimaat, de kwaliteit en kwantiteit van het 
voedsel, het verblijf in de vrije natuur of in gevangenschap. 

5) Bij sommige vogels, zoo als bijv. bij de eendachtige, 
heeft de afloop der ruijing gewoonlijk in eenen, naar even- 
redigheid korten tijd, plaats; omdat de vederen dezer yo- 
gels niet zelden, voor een groot gedeelte, tegelijker tijd uit- 
vallen, en de nieuwe in diezelfde verhouding wederom te 
voorschijn komen. Bij de meeste overige vogels is zij bin- 
nen een tijdperk van omstreeks vier tot zes weken besloten. 

6) De opeenvolging bij het uitvallen en te. voorschijn 


(382) 


treden der vederen geschiedt volgens de wetten der bila- 
terale symmetrie. 

1) Zoodra de nieuwe vederen hare volmaakte grootte 
bereikt hebben, heeft hare voeding slechts nog op eene 
zeer onvolmaakte wijze plaats. De vaten, waardoor zij ge- 
voed worden, schijnen geheel verdroogd te zijn ; zij groei- 
jen, even als het volmaakt ontwikkeld blad, gedurende 
een langeren of korteren tijd, in het geheel niet meer; 
zij slijten af door op elkander te wrijven of door andere 
mechanische oorzaken, (waardoor bijv. de grijze stof ont- 
staat, die men bij sommige vogels met harde vederen, zoo 
als bij den Lammergier, de zwarte Papegaaijen enz. ontwaart) ; 
en“ zij verkleuren en verbleeken min of meer in het oog loo- 
pend, door de chemische oorzaken, zoo als het licht, de 
lacht en de atmosphaeriliën. 

8) Buiten den tijd der ruijing ontwaart men intusschen, 
bij vele vogels, nog eene gedeeltelijke hernieuwing der 
kleine vederen, welke alsdan, zoodra zij ontwikkeld zijn, de 
kleur van het volmaakte kleed vertoonen. Het is in dit 
tijdstip, dat bijv. de lange vederen ontstaan, welke den 
halskraag bij de mannetjes der kemphanen vormen; en dat 
er ook geheel nieuwe vederen te voorschijn treden, zoo als 
bijv. de lange pennen der Paradijsvogels, de witte veder- 
tjes aan den hals en de schenkels der Aalscholvers enz. 

Deze verschijnselen hebben grootendeels plaats in den tijd 
_der ontwikkeling van de geslachtsdrift; bij sommigen reeds 
lang voor den paartijd, of zelfs, zoo als bij de meeste 
eendachtige vogels, reeds in de tweede maand na de ruijing 
in het najaar, maar nooit tusschen den broeitijd en deze 
ruĳĳing. Zij vertoonen zich steeds in gemeenschap met het 
volgende verschijnsel. 

9) Gedurende de ontwikkeling van de geslachtsdrift 
worden door den overvloed van sappen, van welke zij het 
gevolg is, de vederen, wier vaten oogschijnlijk geheel in- 


EER ETE PER | WOM, Tr 
ft tend ndedik re 
B Ln 6 


( 333 ) 


gedroogd waren, als het ware, met eene vernieuwde levens- 
kracht voorzien, en daardoor in staat gesteld, aan de, van 
buiten op haar chemisch en mechanisch vernielend werkende 
oorzaken, wederstand te bieden. Er begint nu, als het 
ware, een tweede tijdstip voor de volmaakte ontwikkeling 
der vederen. Hierbij merkt men het volgende op: 

a) De afgewrevene en afgesletene vederen worden her- 
steld door de vorming van nieuwe draadjes; in sommige 
gevallen worden tevens de alzoo herstelde vederen, hetzij 
langer, zoo als de kleine vederen der Spreeuwen, hetzij 
korter, zoo als bijv. de schouderveders bij vele Moerasvo- 
gels. | | 

b) Met deze herstelling treedt tevens het pigment te 
voorschijn, door hetwelk. het volmaakte kleed der vogels 
gekenschetst is, en het is ook alsdan, dat de bek of de 
pooten van sommige soorten van kleur veranderen. 

Het is op deze wijze, en niet door de ruijing der ve- 
deren. zelve, die, wanneer zij op dit tijdstip plaats heeft, 
slechts zeer gedeeltelijk is, dat het volmaakte kleed der 
meeste, ja misschien van alle vogels, ontstaat, 

Wij zullen trachten, in de ‘volgende hoofdstellingen de 

verschijnselen aan te geven, welke bij die verandering van 
kleur het meest in het oog vallen. 
_A. De kleurverandering geschiedt somtijds, zoo als bij 
de eendachtige vogels, zeer spoedig en in eenen hoogen 
graad van volmaaktheid; bij anderen, zoo als bij de meeste 
moerasvogels, duurt zij gewoonlijk tot laat in den zomer 
voort, en heeft, even als het aangroeijen der vederen, niet 
zelden op eene min of meer onvolmaakte wijze plaats. Bij 
jonge vogels treedt de kleurverandering dikwijls later in 
dan bij oude. Eindelijk kan dit verschijnsel bespoedigd 
of vertraagd worden door de onder N°, 4 opgegevene 
oorzaken. 

B. De verspreiding van het nieuwe pigment geschiedt 


( 334 ) 


niet gelijkvormig bij alle soorten van vogels. In vele ge- 
vallen schijnt die verspreiding tegelijk in alle deelen der 
vederen plaats te hebben. In vele andere zijn het de ran- 
den en punten der vederen, welke het eerst eene andere 
kleur aannemen. Niet zelden vertoont zich de nieuwe kleur 
voor het eerst in het midden der vederen, hetgeen vooral 
duidelijk te zien is bij die Colibri-soorten, waar de nieuwe 
metallieke kleur op eenen ligten en bleeken grond te voor- 
schijn komt. 

C. De vervanging van eene kleur door eene andere heeft 
in alle mogelijke tegenoverstellingen plaats; witte vederen 
verkleuren tot bruin of zwart, en omgekeerd zwarte tot 
wit, Men ziet niet zelden op witte, gele of bruinachtige 
vederen, de fraaiste roode, groene of blaauwe tinten ont- 
staan. De metallieke kleuren treden op de verschillendste 
grondtinten te voorschijn, enz. 

Dit zijn de hoofdverschijnselen, welke men bij de ruijing 
en de verandering van kleur in de vederen der vogels 
waarneemt. Degenen, welke nog zouden mogen aarzelen, 
het feit der kleurverandering en van het aangroeijen der 
vederen aan te nemen, hebben slechts eene der veelvuldige 
proeven te herhalen, welke wij ten dezen opzigte genomen 
hebben. De eenvoudigste dezer proeven is die, dat men 
de pennen van een levenden vogel in het eerste jaar 
door insneden merkt, en dit voorwerp, in den overgangs- 
tijd dagelijks onderzoekt. Men zal alsdan bovengenoemde 
verschijnselen in hun geheel verloop kunnen waarnemen. 
Wij bevelen tot die proeven vooral jonge Meeuwen aan, 
omdat zij groot, zeer taai, en gemakkelijk te krijgen en 
te onderhouden zijn. 

Ik heb reeds vroeger aangetoond, hoe gewigtig deze 
verschijnselen voor den ornitholoog zijn. Zij gaven ten 
eerste de middelen aan de hand, om te bewijzen, hoe ver- 
scheidene, voor verschillende soorten gehoudene dieren, 


be es ik ART om Ee derd PRE Es 
nt Oa HE je ik, rd 

ie ele, orn 5 A end ha 

ki VERN d Al, 


( 335 ) 


allengskens in elkander overgaan, en derhalve tot eene 
soort in verschillenden jaar- of leeftijd behooren; zoo als 
bijv. Turdus Naumannii en Turdus fuscatus, Musophaga 
Meriani *), Rüppell en Mus. persa Liinn., Phasianus al- 
bicristatus en Ph. Cuvieri enz. Door deze verschijnselen 
alleen kan men de menigvuldige afwijkingen verklaren, 
welke de kleuren van sommige vogels, bijv. Diomedea exu- 
lans, Procellaria gigantea, de Sneeuwhoenders enz. aanbie- 
den; vermits het opkleuren en verkleuren der vederen bij 
deze vogels in alle mogelijke trappen plaats heeft. Zonder 
deze verschijnselen te hulp te roepen, zoude men, om het 
ontstaan der verschillende kleederen bij sommige vogels, 
bijv. den Auerhaan, Tetrao urogallus, te verklaren, moeten 
aannemen, dat zij drie, vier, ja zelfs vijf ruijingen in één 
jaar ondergaan, hetgeen physiologisch onmogelijk is. Zeer 
gewigtig zijn verder deze verschijnselen voor de oplossing 
der vraag, of sommige der zoogenaamde lokal-varieteiten, 
bijv. Tetrao albus en scoticus, Passer domesticus en cisal- 
pinus, Motacilla lugubris s. Yarrellii en alba, Mot. flava 
en neglecta, Anthus pratensis en cervinus, door inwendige 
of door uitwendige oorzaken, namelijk den invloed van 
het klimaat, ontstaan. Door deze feiten vervalt de hoogst 
onphysiologische onderstelling, dat de vogels in den tijd 
der voortplanting of den trek in het voorjaar eene tweede 
geheele ruijing ondergaan, hetgeen met andere woorden 
zeggen wil, dat zij op een tijdstip, waarin hunne levens- 
funetiën tot het hoogste toppunt van werkzaamheid ge- 
bragt zijn, tevens in eenen verzwakkenden, ziekelijken 
toestand verzet worden. Door deze verschijnselen blijkt het 
ten duidelijkste, dat de voeding der volmaakte vederen, 
vóór en na de voortteling, gedurende langeren of korteren 


*) In mijne verhandeling in de Naumannia 1852, p. 33, staat bij ver- 
gissing M. macrorhyncha rrasrr, wat eene verschillende soort is. 


( 336 ) 


tijd, hoogst onvolledig geschiedt, maar dat zij, in voor- 
noemd tijdstip, wederom op eene veel volmaaktere wijze 
plaats heeft, en zelfs zoo volmaakt, dat eene herstelling 
en verandering van kleur der oude vederen mogelijk wordt. 
Eindelijk leeren wij uit den hardnekkigen tegenstand, welke 
de verspreiding dezer leer tot nog toe ondervonden heeft, 
op welke dwaalwegen zelfs de uitstekendste mannen kun- 
nen komen, wanneer zij door opgevatte meeningen of door _ 
ingeroeste theoriën verblind, verschijnselen over het hoofd 
zien, van welke zelfs de oningewijde bij eene gewone be- 
schouwing, de volledigste overtuiging zal erlangen. 

Wij hebben boven gezegd, dat wij ook het verschijnsel 
der kleurverandering bij het haar van sommige zoogdieren 
hebben waargenomen. Ik heb die verandering duidelijk kun- 
nen nagaan, bij Mustela erminea, Lepus variabilis, Canis 
lagopus, zoowel bij den overgang van het, zomer- tot het 
winterkleed als omgekeerd, en bij verscheidene andere soor- 
ten. Zij is vooral zeer in het oog vallend bij Semnopithe- 
eus maurus en pruinosus s. cristatus. De jongen dezer 
beide lokal-rassen vertoonen bij hunne geboorte eene goud- 
geelachtige tint, welke reeds in vroegen leeftijd in het zwart 
overgaat. En hier heeft wederom het zonderlinge verschijn- 
sel plaats, hetgeen men ook in vele gevallen bij de vede- 
ren waarneemt, namelijk, dat de nieuwe kleur het eerst 
aan de punt der haren merkbaar is, en zich vervolgens tot 
aan den wortel der haren verspreidt. Bij Semn. rubicundus 
heeft die overgang plaats van wit tot roodbruin; de jon- 
ge stier van Bos sondaicus verkleurt van roodbruin tot 
bruinzwart. 

De vraag betreffende de verandering van kleur in de haren 
der zoogdieren is voor de zoölogen niet minder gewigtig, 
dan die aangaande de vederen der vogels. Door dit verschijn- 
sel alleen kan men de veelvuldige verscheidenheden en over- 
gangen verklaren, welke men bij sommige soorten waarneemt, 


( 337 ) 


Wij voeren slechts de volgende soorten aan : Semnopithecus 
entellus, Hylobates lar en agilis, Ateles fuliginosus ; verschil- 
lende soorten of vermeende soorten van de geslachten Sten- 
tor, Hapale, Cebus en Mephitis ; Ursus arctos; Petaurus 
taguanoides ; Phalangista cavifrons, Sciarus vulgaris, maxi- 
mus en vele andere soorten; Paradoxarus trivirgatus en leu- 
comystax. Dit verschijnsel en de daarbij plaats hebbende 
individuele afwijkingen geven ons aanleiding, opmerkzaam 
te maken op de waarschijnlijke identiteit van sommige, tot 
nog toe voor verschillend gehoudene soorten. Dit zijn b. v. 
de witachtige Hylobates entelloides, die grootendeels don- 
kerbruin wordt, en alsdan den naam van Hyl. lar voert; 
Hapale penicillata en H. leucocephala; Stentor rufimanus 
en niger of fuscus; Lemur macaco en ruber; Mephitis vit- 
tata en interrupta, en anderen. —- Ook hier ontstaat de 
vraag, in hoeverre verschil van woonplaats, klimaat of voed- 
sel, invloed uitoefenen op die verandering van kleur. Men 
zoude door de beslissing dier vraag, in staat gesteld zijn 
te bepalen, in hoe ver de volgende dieren verdienen als 
zelfstandig aangevoerd te worden: Canis gigas, nubilus en 
mexicanus; Sciurus aureigaster en hypoxanthus; de ver- 
schillende rassen van den Dsiggetaï, (Asinus hemionus); 
Mustela zibellina en melampus; Pteropus edulis en eenige 
verwante rassen. 

Fremine, die reeds de kleurverandering van het haar 
bij Mustela erminea en Lepus variabilis had waargenomen, 
ontkent, dat er bij deze en andere zoogdieren eene ruijing 
van het haar bestaat. Dit gezegde is intusschen te uit- 
sluitend. De ruiĳing van het haar is steeds eene gedeel- 
telijke, en niet, zoo als de najaars ruijing der vederen van 
de vogels eene algemeene. Zij heeft bij de zoogdieren 
allengskens plaats, niet zelden zoowel in het voorjaar, als in 
het najaar; zij gaat gepaard met de kleurverandering der 
blijvende haren, en daar zij steeds zeer gedeeltelijk is, wordt 


( 338 ) 


zij niet, zoo als bij de vogels, een verzwakkend proces. 

Dat eene verandering van kleur ook in andere, tot de 
hoornvorming behoorende werktuigen plaats heeft, hebben 
wij reeds boven aangestipt. Bij het mannetje van den ge- 
wonen lijster verkleurt bijv. de bek, in het eerste jaar, 
van zwart tot oranjegeel, en wordt, telkens gedurende den 
tijd der voortteling, hooger roodgeel; terwijl de bek van 
den spreeuw, Sturnus vulgaris, die in den zomer geel is, in 
het najaar steeds weder eene bruinachtige kleur aanneemt. 
Diergelijke verschijnselen hebben ook plaats bij de snavels 
en pooten van eene menigte andere soorten, zoo als ook 
bij de horens en hoeven der zoogdieren; zij waren groo- 
tendeels reeds lang bekend, en wij voeren deze feiten hier 
slechts aan, omdat zij in verband staan met de verande- 
ring van kleur en de regeneratie, welke de reeds gevormde 
vederen ondergaan. 

Wij hebben in de voorgaande regelen geheel buiten aan- 
merking gelaten de vragen: op welke wijze de vorming 
van nieuwe draadjes bij de vederen en hare kleurverande- 
ring, of die der haren plaats heeft. Deze vragen behooren 
tot het gebied der zoogenaamde mikroskopische anatomie 
en chemie, en vereischen eene mieuwe reeks van naauw- 
keurige onderzoekingen, tot welker gemeenschappelijke be- 
werkstelling zich ons geacht medelid, de Heer HALBERTSMA, 
welwillend heeft aangeboden. De ontwikkeling der vederen 
is door de zoötomen met groote naauwkeurigheid beschre 
ven, maar over hare regeneratie en over de wijze, hoe het 
nieuwe pigment zich in de reeds gevormde vederen be- 
geeft, weet men niets, dan wat men uit de wetten, aan 
welke de hoornvorming in het algemeen is onderworpen» 
afleiden kan. Hetzelfde geldt van de hoornbekleeding der 
snavels en der pooten bij de vogels. Het haar der ver- 
schillende zoogdieren is op verre na niet in alle rigtingen 
naauwkeurig mikroskopisch onderzocht. Men mag zelfs in 


(339 ) 


het algemeen vaststellen, dat men zich min of meer uit- 
sluitend heeft bezig gehouden met de, bij den mensch 
voorkomende werktuigen, tot de hoornvorming behoorende ; 
dat is te zeggen, het haar en de nagels van den mensch, 
Men neemt algemeen aan, dat de vorming van nieuwe 
hoorncellen steeds aan den wortel der matrix plaats heeft. 
Bij de nagels van den mensch is deze voortgang zoo als 
iedereen weet, bij verwondingen zeer duidelijk waar te 
nemen. Bij de vederen daarentegen begint de regeneratie 
niet zelden in het midden of aan de punt, en evenzoo 
vertoonen zich in vele gevallen daar het eerst de nieuwe 
kleuren. Dit heeft ook plaats met den bek van sommige 
vogels, zoo als bijv. het lijstermannetje, die eerst aan de 
punt en dan aan den wortel geel wordt. Eene andere 
vraag is die, op welke wijze de verandering van kleur in 
de werktuigen, tot de hoornvorming behoorende, plaats 
heeft. De verklaring van het verbleeken der kleuren zal 
wel weinig moeijelijkheden hebben. Körtiker *) zegt, dat 
dit verschijnsel voornamelijk berust „in einer Entfürbung 
der Rinde, weniger des fast ungefärbten Markes.’ Dat het 
verkleuren dikwijls aan de punt der haren begint, is een 
bekend feit. Moeijelijk valt het daarentegen te bewijzen, 
hoe de nieuwe, in vele gevallen zeer fraaije kleuren in 
voornoemde werktuigen ontstaan. Mag men vooronderstel- 
len, dat het oude pigment, zelve van kleur verandert; of 
dat er nieuw pigment in de reeds gevormde cellen ge- 
voerd wordt; of dut er nieuwe cellen boven de oude ge- 
deponeerd worden ; of moet men, zoo als het natuurlijker 
schijnt te zijn, aannemen, dat de oude cellen geheel afge- 
stooten, en er nieuwe, tevens met het nieuwe pigment, 
gevormd worden. Dit zijn vragen, welke wij slechts op- 


*) Mikroskopische Anatomie 1850, I, p. 150, 


( 340 ) 


peren, ten einde ook door negative gevolgtrekkingen tot 
de beslissing van het vraagpunt te kunnen geraken. 

Wij stippen nu nog de vraag aan, welke vele physio- 
logen, vooral in vroegere tijden, ontkennend beantwoord 
hebben ; namelijk : of de vederen of haren, nadat zij volmaakt 
ontwikkeld zijn, nog gevoed worden. Ten opzigte der 
haren zegt KÖLLIKER *) met regt: „ Das fertig gebildete 
Haar, obschoon gefässlos, ist doch kein todter Körper.” Dat 
de vederen in hetzelfde geval zijn, bewijzen de mededee- 
lingen, die wij heden gedaan hebben, en vele andere om- 
standigheden, b. v. dat de vederen van witte eendachtige 
vogels, wanneer zich deze van sommige dierlijke zelfstan 
digheden, zoo als b. v. visch, voeden, eene oranjeachtige 
tint aannemen, die wederom verdwijnt, wanneer deze vogels 
tot ander voedsel beperkt zijn. 

Ben verschijnsel, zoo zeer in het oog loopend als de 
verandering van kleur bij de vederen en ook bij de haren, 
moest ieder, de levende natuur gadeslaand natuuronder- 
zoeker in het oog loopen. De meeste intusschen schijnen 
het, als niet met hunne theoriën overeenkomende, geheel 
niet in acht genomen te hebben. Sommige spreken er 
slechts in zeer algemeene uitdrukkingen van; andere be- 
paalden hun onderzoek tot een min of meer beperkt getal 
soorten, en niemand dan de Heer 3. VERREAUX en ik, 
merkten het verschijnsel van het aangroeijen der vederen, 
na hare volledige ontwikkeling op. Vele anderen verzet- 
teden zich hardnekkig tegen alle gemaakte waarnemin- 
gen van dien aard; dit had vooral in de jongste tijden 
plaats, en wel door schrijvers, welke met het historische 
gedeelte van het vraagstuk, ten eenenmale onbekend waren. 
Het zij ons derhalve vergund, ten einde verdere dwalingen 
van dien aard voor te komen, hier kortelijk de voornaamste 


*) L. c. p. 149. 


Ee WAE Ea elke 
ne B APE ALIK É 
AUKE LI < 9 

rj Peke 


(341 ) 


schrijvers aan te halen, welke over de kleurveranderingen 
der vederen gesproken hebben. 

De meeste vogelhandelaren schijnen dit verschijnsel, of- 
schoon niet in zijne geheele uitgebreidheid, te kennen. 
Barrram maakt gewag, dat hem reeds in 1750 een vogel- 
handelaar te Charlestown eene menigte rijstgorsen (Dolicho- 
nix oryzivora) in alle mogelijke overgangen vertoonde, en 
zeide, dat die overgangen door verandering der kleur 
ontstaan. 

Verscheidene onzer vogelhandelaren, welke ik over dit 
verschijnsel sprak, hadden het waargenomen, en formuleer- 
den het op de volgende wijze: De lucht kleurt de vederen 
gedurende den winter en in het voorjaar op. 

Eene dergelijke uitdrukking vindt men ook bij pecu- 
STEIN *), ofschoon hij anders van dit verschijnsel volstrekt 
geen gewag maakt. CARTWRIGHT }) schijnt de eerste ge= 
weest te zijn, die opzettelijke waarnemingen over dit on- 
derwerp heeft gedaan, en wel, nadat hij daartoe uitgenoo- 
digd was door BANKS en SOLANDER, waaruit blijkt, dat ook 
deze beroemde geleerden reeds het verschijnsel hadden op- 
gemerkt. Deze waarnemingen hadden plaats in 1773, maar 
werden eerst in 1792 bekend gemaakt, en hebben alleen 
betrekking tot het Sneeuwhoen (Tetrao albus), CarTwrrieur 
had intusschen, zoo als dit ook wezenlijk plaats heeft, 
slechts waargenomen, dat de bruine vederen van het zo- 
merkleed van dien vogel in het najaar verkleuren, dat wi. 
zeggen, bleek en velen zelfs allengskens wit worden ; maar 
hij geraakte op een grooten dwaalweg, met vast te stel- 
len, dat het winterkleed bij dezen vogel door eene gedeel- 
telijke, het zomerkleed door eene geheele ruijing ontstaat. 


*) Gemeinnützige Naturgeschichte etc. Leipzig 1791. 8°. II, p. 21. 
„Die Länge des Winters giebt gewöhnlich erst den Federn die be- 
stimmte Zeichnung und Farbe.” 

t) Transactions on the Coast of Labrador. Newmark, 1792, I. p. 278. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL I. 23 


( 342 ) 


De uitstekende waarnemer WiLson *) zegt reeds in 1810 
van Dolichonix oryzivora, dat het zomerkleed der man- 
netjes door verandering van kleur ontstaat +), en dat dit 
kleed in de maand Junij weder allengskens verkleurt, en. 
gelijk wordt aan dat der wijfjes $). Over het aannemen 
van het volmaakte kleed van Psittacus carolinensis spre- 
kende, sluit hij met de woorden: # The colour changes 
without change of plumage” *%). 

YoverL en waiTEAR bewezen volgens eigene waarnemin- — 
gen, wdat de veranderingen van kleur bij de wederen der 
vogels niet altijd voortkomen door de ruijing, maar som- 
tijds daardoor, dat de vederen zelve andere kleuren aan- 
nemen. Wurrear deed zijne waarnemingen op Anas boschas, 
Strandloopers en Larus ridibundus ++). n 

Frrmine $$) spreekt niet alleen over de verandering van 
kleur bij de vederen, maar hij handelt ook over die der 
haren. Hij is van meening, dat het haar bij Mustela 
erminea en Luepus variabilis, zoowel in het najaar als voor- 
jaar, van kleur verandert, en zegt ook dat eene dierge- 
lijke verandering plaats heeft bij de vederen van Tetrao 
lagopus, Alca alle en Larus ridibundus ; maar hij vervalt 
bij zijne opgaven in de zeer gewaagde vooronderstelling, 
dat de vederen, die bij de gedeeltelijke ruiĳing in het 
voorjaar ontstaan, eerst in het volgende voorjaar uitvallen: 
waaruit volgt, dat er in het najaar ook bij oude vogels, 
slechts eene gedeeltelijke ruijing kon plaats hebben, het- 
welk tegen de ondervinding strijdt. 


*) American Ornithology. New edition in 8°, London 1832. 

+) Ibid, I. p. 202. 

S) Ibid, IL. p. 205. 

*) Ibid, p. 387. 

+) Trans. of the Linn. Soc. 1819. XII. p. 524. 

$$) Edinburgh Encyclopedia, artikel Hybernation XI, 1817. p. 387; 
en Philosophy of Zoölogy. Edinb. 1822 II. p. 22 tot 29. 


ee ee 


(348) 


6. orD %) trachtte de natuuronderzoekers, die eene 
ruijing in het voorjaar aannemen, van het tegendeel te 
overtuigen, door zich te gronden op de waarnemingen door 
WILSON, YOUELL, WHITEAR en FLEMING gedaan. 

W. YARRELL f) verdedigde deze meening op nieuw, en 
deelde zeer afdoende waarnemingen, door den opzigter van 
den zoölogischen tuin, JAMES HUNT, op een zestal levende 
vogelsoorten gemaakt, mede; maar kij verklaart de kleur- 
verandering bij vele vogels daardoor, dat de ligte randen 
der vederen afgestooten worden, en alsdan de fraaijere, 
reeds aanwezige, maar door die ligte randen bedekte kleu- 
ren, te voorschijn treden; eene zonderlinge theorie, reeds 
vroeger door NAUMAN, JARDINE en vele andere natuuron- 
derzoekers aangenomen, in wier plaats wij het aangroeijen 
der vederen stellen. s. NiLLsSsON $) voert alleen de kruis- 
bekken aan, als vogels, welke hunne kleur zonder ruijing 
veranderen. 

MONTAGU **) heeft herhaaldelijk de kleurveranderingen, 
welke in de reeds gevormde vederen plaats hebben, bestre- 
den en de theorie der voorjaars-ruijing verdedigd; en dit 
geschiedde veel later en op eene zeer uitvoerige wijze door 
JOHN BACHMAN tf), die eene groote menigte waarnemingen 
over dit onderwerp heeft medegedeeld. Het blijkt ten dui- 
delijkste uit zijne opgaven, dat hij op den dwaalweg is 


*) Transactions of the American Philosophical-Society, held at Phi- 
ladelphia, New Series. Vol. IIL, Philad. 1830, p. 292 tot 299. 
t) Voorloopig in de Proceedings of the Zoöl. Soc. 1833, Vol. I. p. 9 


en 26; en later volledig in de Trans. of the Zoöl. Soc. of London 
1835. Vol. 1. p. 13 tot 19. 


$) Skandinavisk Fauna, Foglarna. Lund 1835. 1. Inledning p. VII. 

*) Ornithological Dietionnary, London 1802. Introduction. Supple- 
ment to the Orn. Dict. Exeter 1813; en Transactions of the Linnean 
Society, XII. p. 19. 


+) Trans. of the Americ. Philosoph. Soc. held at Philadelphia. Vol. 


VI. New Series. 1839. p. 197 tot 239. 
23 


(344 ) 


geraakt, door de gedeeltelijke ruiĳing der kleine vederen 
voor eene geheele ruiĳing te houden; eene dwaling, waarin 
ook weder de nieuwste schrijvers over dit onderwerp ver- 
vallen zijn. 

Bij mijne eigene nasporingen in de vrije natuur werd 
ik reeds vroeg, als van zelve, tot dit onderwerp geleid. 
Ik nam in eene tijdruimte ‘van meer dan twintig jaren, in 
veld en bosch, in verzamelingen van levende of opgezette _ 
voorwerpen, het verschijnsel der kleurverandering bij dui- 
zenden vogels-en ook bij vele zoogdieren waar, en deed 
hieromtrent, met den Heer WESTERMAN, jaarlijks eene me- 
nigte waarnemingen en proeven in de overrijke verzame- 
ling van levende vogels der Diergaarde te Amsterdam. Toen 
de bekende reiziger en voortreffelijke waarnemer J. VER- 
REAUX mij in 1841, voor zijn vertrek naar Australië be- 
zocht, en ik hem over dit onderwerp sprak, ontwaarde ik 
tot mijne vreugd, dat ook hij geheel zelfstandig, tot de- 
zelfde uitkomsten geraakt was als ik, dat ook hij de kleur- 
veranderingen en het aangroeijen der oude vederen bij 
duizenden van voorwerpen, gedurende zijn lang verblijf in 
het zuidelijke Afrika, had waargenomen. Ik had hem be- 
loofd eene verhandeling hierover in het licht te geven; 
maar gebrek aan tijd belette mij hieraan te voldoen, en 
toen hij zes jaren later uit Australië terugkwam, hadden 
wij het genoegen elkander eene menigte nieuwe waarne- 
mingen te kunnen mededeelen, die hij in Australië, ik ín 
Europa gemaakt had. Ik deed vooreerst in September 1850, 
en vervolgens herhaaldelijk *) mededeelingen over dit on- 
derwerp, in de vergaderingen der leden van het Zoölogisch 
gezelschap te Amsterdam; en behandelde het later uitvoe- 
riger in een geschrift, op den 6den Julij 1852 aan de 
verzameling der Duitsche Ornithologen medegedeeld +). 


*) Zie het Verslag. 
t) Zie de Naumannia 1852. Bijlage N°. 1. p. 19 tot 40. 


(345 ) 


Op diezelfde verzameling werd ook eene mededeeling ge- 
daan door den Heer martin te Berlijn, over de kleurver- 
andering bij Muscicapa collaris, atricapilla en parva, die, 
zoo als verscheidene sedert dien tijd geschrevene stukken 
tegen het feit der kleurverandering en het aangroeijen der 
vederen te vinden zijn in den eersten jaargang van het 
Journal für Ornithologie, uitgegeven door CABANIS, Cas- 
sel 1853. 

Wij eindigen met de opmerking te herhalen, dat alle 
tegenstanders van bovengenoemd feit op dwaalwegen ge- 
raakt zijn door de gedeeltelijke ruijing der kleine vederen, 
welke meestal plaats heeft ten tijde, dat de verandering 
van kleur en het aangroeijen der oude vederen. beginnen, 
voor eene algemeene te houden. 


VERSLAG 
VAN DE HEEREN 
F. W. CONRAD, J. P. DELPRAT ex F. J. STAMKART. 
OVER DE 


MAATREGELEN TOT BEPALING VAN DE 


DALING DES BODEMS IN NEDERLAND. 


De Commissie, belast met het beramen van maatregelen, 
die door de Akademie zouden kunnen te werk gesteld wor- 
den, om door waarnemingen en berekeningen, nu of later 
te kunnen weten, of de bodem van ons vaderland al of niet 
in eenen staat van daling verkeert, en tevens om de wetten 
der watergetijden op onze kusten nader te onderzoeken, 
volgens het door de Akademie in hare Vergadering van 
September jl. goedgekeurde plan, heeft de eer aan de over- 
weging der Vergadering het volgende te onderwerpen. 

In de eerste plaats is het uwe Commissie voorgeko- 
men, dat de uitvoering van het plan moet beginnen met 
de bijeenverzameling en berekening van hetgeen nu reeds 
uit gedane waterpassingen en metingen van waterhoogten 
kan worden afgeleid; daarna, wanneer men een overzigt 
zal bekomen hebben van hetgeen nu reeds uit bestaande 
waarnemingen volgt of door bewerking zoude kunnen vol- 
gen, moeten nadere voorstellen aan de bevoegde magten ge- 
daan worden, om de nog ontbrekende waarnemingen te ver- 
krijgen. Het is alzoo aan de Commissie doelmatig voor- 
gekomen, dat er een verzoek gerigt worde aan het Gouver- . 
nement, dat de Akademie gemagtigd worde, om van de Heeren 
Ingenieurs, die de jongste waterpassingen gedaan hebben, 
zoodanige wetenschappelijke opgaven te vragen, met betrek- 


(347 ) 


king tot de hoofdpunten dier waterpassingen, als welke 
strekken kunnen om de ligging dier hoofdpunten, met de 
waarschijnlijke fouten der bepalingen te vinden. Door 
hoofdpunten worden verstaan al zulke punten, welke volgens 
het oordeel der bovenbedoelde HH. Ingenieurs het best be: 
paald zijn, en die tevens door een of ander merk — of 
merken — het zekerst bewaard zijn en blijven. Men ver- 
langt omtrent elk dezer punten de afzonderlijke uitkomsten 
der waterpassingen, waardoor hunne ligging bepaald is ge- 
worden, benevens de lengten der lijnen, waarover de wa- 
terpassingen gegaan zijn; voorts aanwijzing van het punt 
vanwaar nen is uitgegaan, en ook alle bescheiden omtrent 
de ligging van dit laatstgenoemde punt. Na het inkomen 
dezer opgaven en het nagaan of uitvoeren der berekeningen 
kan aangewezen worden, welke der hoofdpunten als goed be- 
paald kunnen aangenomen worden, in dien zin, dat men 
wete, hoeveel en binnen welke waarschijnlijke grenzen zulk 
een punt boven of onder A. P. ligt; en zal men kunnen 
onderzoeken door vergelijking met de uitkomsten in de 
Verzameling van Hydrographische waarnemingen door den 
Generaal KRAYENHOFF vermeld, of de verschillen eenige 
aanwijzing van daling of rijzing geven. 

Om te blijven bij reeds gedane waarnemingen, komen nu 
in aanmerking de reeks waarnemingen van de watergetij- 
den te Amsterdam sedert 1700. De Akademie dient ten 
deze zich te wenden tot de Stedelijke Regering van Am- 
sterdam, met te kennen geving, dat de onafgebroken reeks 
van opteekeningen der waterhoogten gedurende meer dan 
150 jaren, eene verzameling daarstelt, zoo als mogelijk 
nergens elders gevonden wordt, en dat het allezins wen- 
schelijk mag geacht worden en tot eer der Stad zoude strek- 
ken, dat hieruit de gevolgen werden afgeleid, die voor de 
wetenschap nuttig kunnen zijn, en die mogelijk ook tot 
eene nuttige toepassing kunnen voeren. Dat reeds wijlen 


( 348 ) 


de Heer ALEwIJN begonnen is, om uit die verzameling 
middengetallen te berekenen, met het doel om tot eene be- 
slissing te komen omtrent de belangrijke vraag of de bo- 
dem van ons Vaderland, althans de grond onder Amster- 
dam, in eenen staat van langzame daling verkeert, en dat 
de uitkomsten van dat aanvankelijk onderzoek door den 
genoemden geleerde in der tijd aan het voormalig Kon. 
Ned. Instituut zijn medegedeeld. — Dat echter door den 
Heer ArEwijN de berekeningen wel aangevangen, maar niet 
afgewerkt zijn, behalve nog, dat de even belangrijke vraag 
naar den vroegeren loop der getijden in het IJ door den 
Heer ALEWIJN niet onderzocht is. Dat daarom: de Aka- 
demie tot de Stedelijke Regering het verzoek rigt, om uit 
de Registers van het Stads-Waterkantoor van maand tot 
maand twee opgemaakte tabellen te mogen erlangen, in- 
gerigt naar de modellen, welke de Akademie de vrijheid 
neemt over te leggen en wel in deze volgorde: Voor de 
jaren 1853, 1852, 1851 —1834, 1833, 1832—1815, 1814, 
18138—1796, 1795, 1794 enz. telkens 3 achtereenvol- 
gende jaren met overspringing van 19 jaren; tot 1699 
toe. Daarna van de jaren 1850, 1849, 1848—1881, 1830, 
1829 enz. tot 1715, en verder op dezelfde wijze totdat de 
waarnemingen van alle verloopen jaren in maand-tabellen 
vereenigd zijn. 

NB. In het vroegere Rapport is voorgesteld, om 
de berekeningen met de bewerking der oudste waar- 
nemingen te beginnen; bij nader overwegen is het 
eenigzins doelmatiger voorgekomen, in eene omge- 
keerde orde, de berekeningen met het bewerken der 
jongste waarnemingen aan te vangen. 

Het komt der Akademie wenschelijk voor, dat ook voor 
de tegenwoordige, bij voortduring plaats hebbende aantee- 
keningen van de waterhoogten in het IJ, maandelijks twee 
tabellen als de bedoelde wierden opgemaakt, omdat eene 


( 349 j 


zoodanige inrigting meer geschikt is, om wetenswaardige 
gevolgen uit de opteekeningen af te leiden, dan uit de 
tot nu toe gevolgde wijze van registreren. Het zoude slechts 
eene geringe vermeerdering van werkzaamheid zijn voor de 
ambtenaren van het Stads-Waterkantoor, op gedrukte bla- 
den twee tabellen in elke maand meerder in te vullen, ter- 
wijl voor het overige de gebruikelijke dag-tabellen konden 
behouden blijven of in overeenstemming met de voorge- 
stelde maand-tabellen konden gebragt worden. Met eenige 
inlichtingen daaromtrent vertrouwt de Commissie, dat de 
genoemde ambtenaren met gemak de bedoelde maand-ta- 
bellen zouden kunnen leeren invullen. Welligt zoude 
aan diezelfde personen, tegen eenige geldelijke vergoeding 
het opstellen der maand-tabellen voor de verloopene jaren 
_ kunnen opgedragen worden. 

Het is voorts aan uwe Commissie voorgekomen, dat ge= 
voegelijk aan de Stedelijke Regering voorgesteld en verzocht 
zoude kunnen worden, om ook nog eene eerste herleiding 
der midden-getallen, die op de bedoelde tabellen voorko- 
men, te willen laten doen, en zelfs, dat de geheele bere- 
kening van de Amsterdamsche waarnemingen op kosten der 
Stad, onder opzigt der Akademie mogte plaats hebben. De 
eerste herleiding vordert slechts eene gemakkelijke gewone 
rekenkundige bewerking, maar die, wegens de menigvuldige 
herhalingen tijdroovend is. Voor de verdere bewerking wordt 
een paar rekenaars gevorderd, die eenige kennis van wis- 
kundige berekeningen bezitten, zooveel als b.v. in de 
gewone stuurmanskunst te pas komt. Het schijnt niet, 
dat de gevorderde ‘uitgaven, verdeeld over eenige jaren, 
van belang voor de Stad zijn kunnen : terwijl zij daardoor 
aan de wetenschap zeker dienst zoude doen, en mogelijk in 
haar belang nuttige aanwijzingen over den loop van het 
getij, in verband met de veranderingen in de diepte en den 
vorm van het IJ zoude erlangen. 

Als derde punt met betrekking tot reeds gedane waar- 


( 350 ) 


nemingen en die nog dagelijks voortgezet worden, komen 
de waarnemingen te Helder of aan het Nieuwe Diep in aan- 
merking. De inrigting aldaar is bij uitstek doelmatig en 
geschikt om met gemak de maand-tabellen er uit op te ma- 
ken en verder de eerste herleidingen te doen, of de getallen 
P en Q, die in de Verhandeling van ons medelid sramkarr, 
Over het berekenen der gemiddelde Waterhoogte en der Water= 
getijden voorkomen,er uit af te leiden. De Commissie stelt _ 
voor, dat door de Akademie de Heer vAN DER STER, onder’ 
wiens leiding de waarnemingen te Helder geschieden, worde 
uitgenoodigd, om aan zijne tabellen de bedoelde inrigting 
te geven. Zij vertrouwt van den welbekenden ijver van dien 
Heer, dat hij gaarne hieraan voldoen zal. 

Indien er meerdere plaatsen in ons land zijn, waar ge- 
regeld watergetijden worden opgeteekend, zoude eene ge- 
lijke uitnoodiging tot de Besturen, onder wier toezigt zij 
plaats hebben, moeten gedaan worden. Waarschijnlijk echter 
zullen Amsterdam en de Helder de eenigste plaatsen in 
ons land zijn, waar met die regelmatigheid de watergetij- 
den worden waargenomen, dat daaruit tabellen der water- 
hoogten van uur tot uur kunnen opgemaakt worden. 

Hiertoe bepalen zich onze voorstellen omtrent de reeds 
gedane waarnemingen, of die thans regelmatig geschieden. 

Wat nu betreft het tweede gedeelte van de uitvoering 
van het plan: Het stellen van vaste merken, het doen der 
ontbrekende waterpassingen, en het vergelijken van de hoogte 
der merken met de gemiddelde hoogte der zee ; zoo dient 
al terstond opgemerkt te worden, dat al hetgeen hiertoe 
behoort, niet onmiddellijk achtereen behoeft ondernomen te 
worden, maar dat het, in het algemeen voldoende is, om 
van voorkomende gelegenheden gebruik te maken. 

Aangaande de merken komt als hoofdpunt in aanmer- 
king de juiste stand van het A. P, waaromtrent eene door 
het Gouvernement benoemde Commissie werkzaam is. Na 
den uitslag van dit onderzoek. zoude het doelmatig zijn, 


hee dta 


dat in Amsterdam zelf nog eenige merkteekens gesteld 
werden aan geschikte stevige gebouwen, ten einde voor het 
vervolg de plaats van het merk van A. P. boven allen twijfel 
goed bepaald bleef. De gebouwen, die hiertoe in aanmerking 
kunnen komen, zijn o. a. : Het Koninklijk Paleis op den Dam, 
de Oude Kerk, de Wester Kerk, het Stadhuis, het Trip- 
penhuis enz. Tot de uitvoering hiervan kan, onder toe- 
stemming der Stedelijke Regering de bovengenoemde Com- 
missie in vereeniging met eene Commissie uit de Akademie 
verzocht worden. 

Vervolgens is het doelmatig. dat ook aan het Nieuwe 
Diep enkele vaste merken gesteld worden, waartoe de Gouver- 
nements-gebouwen aldaar geschikte gelegenheden aanbieden. 

Ten aanzien der overige merken, die langs de kusten 
der Noord- en Zuiderzee dienen geplaatst te worden, is 
het doelmatig daartoe zeeplaatsen te kiezen, waar geschikte 
gelegenheden zijn of ligtelijk daargesteld kunnen worden 
tot het waarnemen der waterhoogten. Voor eene geschikte 
verdeeling langs de kusten komen in aanmerking ; langs de 
kusten der Noordzee: West-Kapelle, Brielle, Katwijk, Wijk 
aan Zee, Petten, Texel, aan het Oude Schild, Vlieland, 
Terschelling, Delfzijl, Holwerd; en langs de kusten der 
Zuiderzee: Harlingen, Stavoren, Enkhuizen, Elburg, Mui- 
den en het eiland Urk. Het zoude zeer doelmatig zijn, 
dat op deze plaatsen, in stede van de gewone peilschalen, 
toestellen ingerigt werden, even als aan den Helder, om de 
hoogte van het water met naauwkeurigheid aan te wijzen. 
Door gelijktijdige opteekeningen zoude men spoedig in staat 
worden gesteld, om den vorm van de oppervlakte des waters 
in de Zuiderzee voor ieder tijdstip, bij windstilte te bepa- 
len, en evenzoo langs de kusten der Noordzee; terwijl de 
invloed van den wind op den waterstand der verschillende 
kusten ook aangewezen zoude kunnen worden. 

De gemiddelde hoogte des waters op elke dezer plaatsen 


Td 


(352) 


moet dan met betrekking tot de gestelde merken opgetee- 
kend worden. Bindelijk moet de stelling dezer merken 
onderling en ten aanzien van andere, binnenslands tot aan 
de grenzen gelegen merken bepaald worden, zoo als dit 
in het vroeger uitgebragte rapport aangewezen is. 

De uitgebreidheid van al dezen arbeid zoude ligt als 
eene tegenwerping tegen de onderneming er, van aange- 
voerd kunnen worden. Hieromtrent is echter op te mer- 
ken: vooreerst, dat op de meeste der genoemde zeeplaatsen 
de hoogte des waters toch gewoonlijk opgeteekend wordt, 
ten minste de hoogste en laagste standen, of zoo dit al 

„mogt verzuimd worden, er toch noodwendig personen aan- 
gesteld zijn, die op den stand des waters voortdurend acht 
moeten geven, zoowel bij dag als nacht; zoodat het, in 
edaartoe ingerigte registers doen opteekenen der waterhoogte 
over het algemeen weinig zwarigheid kan hebben en ook 
niet het maandelijks eenmaal optellen der kolommen ; — ten 
anderen, dat al het opgenoemde niet op eenmaal behoeft 
te worden ondernomen. De getijwaarnemingen, dat is de 
geregelde opteekeningen van de hoogte des waters, zouden 
b.v. in drie afdeelingen gesplitst kunnen worden voor 
drie vakken, die na elkander in behandeling konden wor- 
den genomen. Het eerste vak bevattende de plaatsen op 
de kust langs de Noordzee, van Zeeland tot aan den Hel- 
der; het tweede vak, om daarna in behandeling te komen, 
loopende van den Helder tot aan den Dollart; het derde 
vak eindelijk, om te besluiten, bevattende de plaatsen aan 
de Zuiderzee. In elk vak echter zouden de waarnemingen 
op alle punten gelijktijdig dienen te geschieden; terwijl de 
onafgebroken voortgaande waarnemingen aan den Helder en 
te Amsterdam dienen kunnen om de aansluiting van het 
eene vak aan het andere te maken. In elk vak zouden 
de waarnemingen onafgebroken minstens gedurende één vol 
jaar dienen voortgezet te worden; rekent men nu nog één 


ee mh ee er 


(353 ) 


jaar tot het maken der voorbereidingen, dan zouden op deze 
wijze de werkzaamheden, wat den loop van het getij langs 
onze kusten betreft, in 4 jaren kunnen volbragt worden. 
Wat de zuiver gemiddelde waterhoogte aangaat, is eene, 
gedurende één jaar voortgezette reeks van waarnemingen 
niet voldoende; althans de gemiddelde waterhoogten aan den 
Helder — doch alleen opgemaakt uit de halve sommen 
van de grootste en kleinste hoogten gedurende 6 achter- 
eenvolgende jaren, — geven voor de gemiddelde afwijking der 
jaarlijksche middens van het algemeene midden der 6 ja- 
ren, == 17 mm. Dus blijft er eene onzekerheid over 
van omtrent 8} duim, welke waarschijnlijk aan de ver- 
schillende werking van den wind moet geweten worden. 
En schoon nu ook de afwijkingen mogelijk kleiner zouden 
bevonden zijn, indien niet enkel de grootste en kleinste 
waterhoogten, maar ook de tusschen liggende hoogten ge- 
middeld waren, zoo schijnt toch eene langere voortzetting 
der waarnemingen om de gemiddelde waterhoogten te be= 
komen wenschelijk. — Hieromtrent echter zal het weder niet 
noodig zijn, dat op alle punten langs de kusten de waar- 
nemingen voortgezet worden, maar zal het zeker voldoende 
wezen, indien dit slechts op de uiterste punten onzer beide 
eerste vakken, te weten bij Zeeland of Vlaanderen en bij 
Groningen geschiedt. Wenschelijk ware het, dat aldaar 
toestellen, even als aan den Helder voor het graphisch 
opteekenen der watergetijden konden daargesteld worden. 

Tot voorbereiding der getijwaarnemingen konde men 
alzoo beginnen met in het eerste vak op geschikte stand- 
plaatsen eenvoudige inrigtingen daar te stellen en _perso- 
nen aan te wijzen tot het tijdelijk waarnemen der water- 
hoogten gedurende één jaar. — Wanneer deze waarnemingen 
begonnen waren, zouden dezelfde voorbereidingen voor het 
tweede vak kunnen geschieden, om aldaar de waarnemingen 
te beginnen, als die in het eerste vak geëindigd waren, en 


(354 ) 


zoo vervolgens. Tegelijker tijd zouden bij gelegenheid van 
herstellingen aan waterwerken of anders — zoo er zich 
geene bijzondere gelegenheden voordeden — opzettelijk bij 
het begin van het eerste en het einde van het tweede vak 
inrigtingen voor het graphisch opteekenen gemaakt kunnen 
worden, ten einde met de waarnemingen voort te gaan. 
Wat het stellen der vaste merken en het doen der wa- 
terpassingen betreft, ook dit kan in het algemeen bij daar- _ 
toe geschikte gelegenheden plaats hebben: bij opmetingen 
b.v. tot het daarstellen van wegen of kanalen of het bou- 
wen of herstellen van gebouwen enz. Indien men er slechts 
op bedacht is, en de metingen telkens zoo inrigt en aan- 
teekent, dat de waarschijnlijke fouten kunnen opgemaakt 
worden, zoodat van de naauwkeurigheid blijk is, dan zal 
het grootste deel van het voorgestelde onderzoek in eenige 
jaren als ongemerkt van zelf volbragt zijn, en wat dan 
overblijft kan ligt opzettelijk met weinig kosten gedaan 
worden. — Het Kon. Instituut van Ingenieurs zoude de zaak, 
op deze wijze aangevat, waarschijnlijk zeer kunnen bevor- 
deren, — vooral als het Gouvernement de uitvoering van 
het plan ondersteunt, — dewijl onder de leden van dat 
Instituut zeer velen zijn, aan wien het uitvoeren van wer- 
ken, en het doen van opmetingen is en wordt toevertrouwd. 
Er is, bij de discussiën over het vroegere rapport, in 
de Akademie sprake geweest van de moeijelijkheid, die er 
o.a. in gelegen zoude zijn, om het A.P. naar de eilanden 
over te brengen, en meer bepaaldelijk is daarbij op het 
eiland Urk gewezen, dat echter wegens zijnen vasten bo- 
dem een voornaam punt oplevert. Hieromtrent kan opge- 
merkt worden, dat er geene reden schijnt te zijn om de 
zuiver gemiddelde waterhoogte op een eiland hooger of 
lager aan te nemen, dan de gemiddelde waterhoogte op 
den nabij gelegenen vasten wal, en dus dat het verschil in 
waterpas uit de waarnemingen der waterhoogte moet voor- 


(355 ) 


vloeijen. Hetgeen op deze wijze verkregen wordt is zeker 
voldoende voor het beoogde doel, want zoo in vervolg van 
tijd, over jaren, de gemiddelde hoogte des waters volgens 
de vaste merken op het eiland mogt schijnen vermeerderd 
te zijn, dan is de grond van het eiland gezakt, of bij 
eene tegengestelde uitkomst gerezen; terwijl, wat de wet- 
ten der getijden betreft, dit slechts slingeringen om de 
gemiddelde hoogte zijn. Maar ten anderen, wat Urk be- 
treft, zijn er van tijd tot tijd gelegenheden, waarbij eene 
waterpassing uit den vasten wal met alle gevorderde naauw- 
keurigheid op de gewone wijze kan geschieden; te weten 
wanneer de Zuiderzee toegevroren is, als wanneer de sig- 
nalen door gaten in het ijs, in het zand vastgezet kunnen 
worden. Tot verbinding van Texel met den vasten wal, 
en van Vlieland met Zewel, Terschelling met Vlieland, 
zoude eene waterpassing op sterrekundige wijze nog kunnen 
geschieden, waartoe de afstand niet te groot schijnt, De 
uitkomsten volgens de gemiddelde waterhoogten schijnen 
echter wel voldoende. 

Naar aanleiding van een en ander heeft de Commissie 
de eer aan de Akademie de volgende maatregelen voor te 
stellen : 

a) Eene officiele mededeeling van het eerste Rapport aan 
het Gouvernement, met verzoek om ondersteuning van het 
plan, in het belang der voor de wetenschap gewigtige vraag, 
naar het al of niet dalen des bodems van Nederland; ten 
andere ter vermeerdering onzer nog onvolkomene kennis van 
de wetten der watergetijden op onze kusten. Alzoo be- 
paaldelijk verzoek om met de Inspecteurs van den Water- 
staat officieel in overleg te mogen treden tot het bekomen 
der wetenschappelijke bescheiden van de HH. Ingenieurs, 
die de jongste waterpassingen langs onze rivieren en el- 
ders gedaan hebben, welke strekken kunnen om den graad 


( 356 ) 


van juistheid der bepalingen van eenige hoofdpunten te 
beoordeelen. 

2°. Dat aan den Helder, aan de Gouvernements-gebouwen 
vaste merken mogen gesteld worden, ter verzekering van 
het nulpunt van het A. P. aldaar, en voorts, dat er tot 
hetzelfde einde op daartoe geschikte plaatsen langs onze zee- 
kusten, op de eilanden en binnenslands tot aan de grenzen 
enkele vaste merken aan Rijks- of andere geschikte gebou- 
wen mogen gesteld worden. 

83°. Dat langs de zeekusten, in enkele zeeplaatsen, waar 
zulks gevoegelijk geschieden kan, en op de eilanden ge- 
regelde waarnemingen mogen plaats hebben van de water- 
hoogten, liefst om het uur, met opteekening daarvan in een 
register, waarin tevens de rigting en sterkte van den wind, 
des noods bij schatting, wordt opgeteekend ; en zulks gedu- 
rende zulk eenen tijd, dat daaruit de gemiddelde waterhoogte 
met eene voldoende naauwkeurigheid kan worden opgemaakt, 
minstens gedurende één jaar op elk punt. Deze waarne- 
mingen zouden dusdanig ingerigt moeten worden, dat de 
onzekerheid, die bij gewone peilschalen dikwijls uit de 
golvingen des waters ontstaat, vermeden wierd, hetzij door 
het zeewater door eene buis in den grond — of hevel- 
vormig, over den grond — gemeenschap te verleenen met 
eenen put, waarin een drijver gesteld kan worden, op de 
wijze als aan den Helder geschied is; hetzij op eenige 
andere wijze, die voldoende en minst kostbaar in elke om- 
standigheid van plaats en gelegenheid mogt voorkomen, 
Zij zouden gelijktijdig moeten plaats hebben over eene uit- 
gestrektheid der kust 1°, van Vlaanderen tot het Nieuwe 
Diep; 2°. van het Nieuwe Diep tot Groningen; 83°. aan 
de kusten der Zuiderzee; — terwijl aan twee plaatsen, de eerste 
gelegen aan de Noordzee nabij de zuidelijkste grens des 
Rijks, de andere aan die zee nabij de oostelijke grens, de 


( 357 ) 


waarnemingen langer voortgezet zonden’ moeten worden met 
toestellen, even als er thans een aan den Helder gemaakt 
is — behoudens vereenvoudigingen, zoo die gevonden werden. 

4°. Dat bij voorkomende gelegenheden, de hoogten der 
gestelde vaste merken in de zeeplaatsen door naauwkeurige 
waterpassingen vergeleken mogen worden, zoo onderling, 
als met andere reeds bestaande of nog te stellen vaste mer- 
ken binnenslands. 

Tot de uitvoering van het Sub. 2°, 3°. en 4°. ge- 
noemde, verzoekt de Akademie zich in betrekking te mogen 
stellen met de Hoofd-Ingenieurs van den Waterstaat der 
Provinciën, ten einde. onder latere goedkeuring van het 
Gouvernement, de bijzonderheden der voorgestelde werk- 
zaamheden en de kosten nader bepaald kunnen worden. 

Eindelijk stelt de Akademie voor, dat, wanneer na een 
3 of 4 tal jaren de meeste waterpassingen volvoerd zijn, 
waartoe de gelegenheden bij opmetingen als anderzins zich 
aangeboden hebben, en dat er nog eenige waterpassingen 
mogten ontbreken tot eene algeheele verbinding der vaste 
merken, dat dan deze laatste waterpassingen opzettelijk 
mogen verrigt worden. 

De Commissie vertrouwt, dat op de voorgestelde wijze, 
met die naauwkeurigheid welke de wetenschap toelaat, zon- 
der eenige beduidende uitgaven, de stelling van geheel den 
Nederlandschen bodem, met betrekking tot het bepaald ge- 
middelde waterpasvlak der zee, zoo nabij aangewezen zal 
kunnen worden, dat daaruit eenmaal, in vervolg van jaren, 
de vraag beslissend zal kunnen beantwoord worden naar 
de daling of rijzing des bodems, welke vraag gewis reeds 
sedert een paar eeuwen de weetgierigheid van velen heeft 
opgewekt, en die wij nu mogelijk zouden kunnen oplos- 
sen, indien alstoen de nu voorgestelde waarnemingen ge- 
daan waren. Zij houdt zich ten andere overtuigd, dat de 
overeenstemmende waarnemingen der watergetijden, een nieuw 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, DEEL LL 24 


(358 ) 


licht kan verspreiden over de altijd merkwaardige beweging 
der zee, die door de werking van de Maan en de Zon wordt 
voortgebragt, zoo als deze op onze kusten zich openbaart. 

b) Eene mededeeling van een en ander, hetzij gelijktij- 
dig, hetzij na de ontvangst van het antwoord van het 
Gouvernement, aan het Kon. Instituut van Ingenieurs, met 
verzoek om dit plan bij voorkomende gelegenheden te willen 
bevorderen. 

c) Een schrijven aan de Stedelijke Regering der stad Am- 
sterdam, onder mededeeling van het plan, het hierboven aan- 
gewezene inhoudende, en ten laatste ook nog het voorstel, 
dat te Amsterdam, even als aan den Helder, eene inrigting tot 
het graphisch opteekenen der waterhoogten mogt gemaakt 
worden. | 

d) Een schrijven aan den Heer VAN DER STERR, met 
uitnoodiging om aan de tabellen zijner waarnemingen den 
vorm en de inrigting te geven, als hierboven bedoeld is, 
onder bijvoeging tevens der eerste herleidingen van de mid- 
den-getallen, dat is der getallen P. en Q. volgens een door 
de Akademie bij te voegen model. 


VOORLOOPIG BERIGT 
OVER DE 
ZUURSTOFBEPALING IN STIKSTOFVRIJE LIGCHAMEN. 


DOOR 


E. H. VON BAUMHAUER. 


De organische elementair analyse, waaraan de organische 
scheikunde bijna hare geheele ontwikkeling te danken heeft, 
is langzamerhand door verschillende scheikundigen tot zulk 
eenen graad van naauwkeurigheid gebragt, dat, wat aangaat 
de bepaling van het koolstof-, waterstof- en stikstofgehalte 
der organische ligchamen, bijna niets te wenschen overblijft. 
De zuurstof echter, die grondstof, die in verreweg de meeste 
organische ligchamen wordt aangetroffen, is tot nu toe nog 
niet op een direeten weg door gewigt of maat bepaald ge- 
worden. Hetgeen hare drie zusters, en somtijds eenige an- 
dere grondstoffen, die meestal alstot het organische rijk niet 
behoorende worden beschouwd, zich uit een organisch lig- 
chaam niet hebben toegeëigend, is op eene stiefmoederlijke 
wijze aan de zuurstof toegekend. Niet alleen de fouten, 
die in de bepaling der andere grondstoffen gemaakt zijn, 
hebben dus op de bepaling van het zuurstofgehalte gedrukt, 
maar daarenboven heeft men het aanwezen van grondstoffen 
in die ligchamen over het hoofd gezien, juist doordien in 
de organische elementair analyse geene contrôle bestaat; 
ik behoef slechts te herinneren aan de Taurine, waarin ge- 
durende jaren de aanwezigheid van 25,6 procent zwavel 


is over het hoofd gezien. 
24 


(360 ) 


De bepaling van het zuurstofgehalte op een directen 
“weg is een onderwerp geweest, waarover ik sedert jaren heb 
gedacht, en ofschoon ik van den beginne af het beginsel, 
volgens hetwelk ik nu tot de zuurstofbepaling ben geko- 
men, had vastgesteld, hebben andere bezigheden mij steeds 
van de toepassing afgehouden. Sedert de laatste maan- 
den heb ik daaraan mijnen ledigen tijd besteed, en of- 
schoon in de toepassing zeer vele praktische zwarigheden _ 
zich hebben voorgedaan, is het mij, met de medewerking 
van mijnen kundigen assistent, den Heer VAN MOORSEL, 
mogen gelukken, ten minste wat de stikstofvrije zelfstan- 
digheden aangaat, met denzelfden graad van naauwkeurig- 
heid het zuurstofgehalte te bepalen, als tot nu toe met 
het kool- en waterstofgehalte is geschied. Ofschoon ik 
met de bepaling van de zuurstof in de stikstofhoudende 
zelfstandigheden nog niet een begin gemaakt heb, zoo heb 
ik gemeend reeds nu eene voorloopige mededeeling over de 
zuurstofbepaling in de stikstofvrije ligchamen aan de Leden 
der Akademie te mogen doen; vooral in aanmerking ge- 
nomen de vele zwarigheden, die de bepaling in de stik- 
stofhoudende nog zal veroorzaken, waardoor eene uitvoe- 
rige mededeeling van het geheele onderzoek waarschijnlijk 
nog geruimen tijd zal moeten worden uitgesteld. Ik he- 
schouw dus deze mededeeling als een voorloopig berigt, 
terwijl ik later het geheele onderzoek aan het oordeel der 
‘Leden wensch te onderwerpen. 

Het beginsel, waarop de bepaling berust, is het vol- 
gende: In al de organische ligchamen is minder zuurstof 
aanwezig, dan tot verbranding der kool tot koolzuur, en 
van de waterstof tot water noodig is. Wanneer dus de 
organische zelfstandigheid met koper-oxyde verhit wordt, 
wordt aan het koper-oxyde zuurstof ontnomen tot vorming 
van koolzuur en water. Jndien dus de hoeveelheid aan het 
koper-oxyde ontnomen zuurstof afgetrokken wordt van het 


( 361 ) 


zuurstofgehalte van het bij gewigt bepaalde koolzuur en 
water, verkrijgt men de hoeveelheid zuurstof, die in het 
ligchaam aanwezig was. Tot bepaling van de door het 
koper-oxyde verlorene zuurstof, gebruik ik de volgende 
wijze: De te onderzoeken stof wordt op de gewone wijze 
met koper-oxyde gemengd en in eene van beide zijden opene 
glazen buis verhit (waartoe, zoo als voor al de organische 
analysen, ik tegenwoordig gas in stede van houtskolen ge- 
bruik). Het water en het koolzuur wordt op de gewone 
wijze opgevangen in eenigzins gewijzigde toestellen. De 
twee uiteinden van den toestel monden uit in naauwkeurig 
verdeelde buizen, van welke de eene, die achter de ver- 
brandingsbuis staat, vooraf met zuurstof is gevuld. Nadat 
de stof is ontleed, wordt de zuurstof over het gloeijende 
koper-oxyde en gereduceerde koper gevoerd. Na volkomene 
bekoeling gedurende ongeveer drie uren wordt, even als 
vóór de proef, het gasgehalte in de twee verdeelde buizen 
afgelezen, en eerst daarna de koolzuur- en watertoestellen 
gewogen. Na aanbrenging der correctiën, zoo wel voor 
thermometer- als barometerstand op het gas in de twee 
verdeelde buizen en in den overigen toestel, waartoe ik de 
volumen-bepaling gebruik, door mij vroeger in de schei- 
kundige onderzoekingen van het Utrechtsch laboratorium 
beschreven, wordt het gasvolumen, gevonden ná de proef, 
afgetrokken van dat hetwelk vóór de proef aanwezig was; 
het verlies is de zuurstof, die door het gereduceerde ko- 
per-oxyde weder opgenomen is. Als bewijs voor de naauw- 
keurigheid dezer methode, mogen de twee volgende ana- 
lysen dienen: 

0,9895 gram. acidum oxalieum hebben gegeven 0,969 
koolzuur en 0,203 water. Het gecorrigeerde gasvolumen van 
den geheelen toestel vóór de proef, was 485,90 C.C. en 
ná de proef 360,33 C.C. Berekenen wij daaruit de pro- 


( 362 ) 


centische zamenstelling van acidum oxalieum, zoo vin- 


den wij 
C 26,71 


„H_ 2,28 
OO. 7ha2 


100,31 


terwijl de berekening geeft: | 
0 12 — 2600 

H 1 — 2,23 

032 — 71511 

100,00 


0,9585 gram oxalas en hebben Begeven 0,2865 kool- 
zuur ; hèt gecorrigeerde gasvolumen vóór de proef 462,29 C.C. 
ná de proef 426,29 C.C, waariis: de procentische zamen- 


stelling volgt 


or sas 
0 16,30 


terwijl de berekening geeft: 
C 8,13 
O 16,26 


Bij de stikstofhoudende zelfstandigheden wensch ik het 
koolstof-, waterstof-, stikstof- en zuurstof-gehalte in ééne 
proef en dus uit dezelfde hoeveelheid stof te bepalen, 
op dezelfde wijze als vroeger beschreven is; met dit on- 
derscheid, dat vóór de proef de geheele toestel met zuur- 
stof wordt gevuld en op het laatst der proef al de vrijge- 
maakte stikstof uit den toestel, door zuurstof naar de ver- 
deelde klok wordt verjaagd, in „welke klok later door pyro- 
gallas potassae de zuurstof wordt geabsorbeerd en op deze 
wijze de stikstof bepaald. 


Amsterdam, 25 November 1858. 


G.VROLIK. MNetuurkundige beschouwing CHA. 


lig 


Lithv. Meier &C@ 


NATUURKUNDIGE BESCHOUWING 


VAN 
DEN GROELLEENS AARDAPPELS 


BINNEN HET WEEFSEL VAN DEN MOEDERKNOBBEL 
DOOK 


6. VROLIK. 


Vóór ongeveer twintig jaren deelde ik aan de Eerste 
Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut van 
Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsteri eenige 
merkwaardigheden mede, betrekkelijk den groei van aard- 
appelen in de oksels der stengbladen *). Dit zonderling 
verschijnsel mij în volgende júren tot een vernieuwd on- 
derzoek leidende, vond ik het niet alleen terug bij dezelfde 
verscheidenheid van aardappel, den zoogenaamden Engel- 
schen of blokgelen, maar ik kwam tot de ontdekking van 
een geheel nieuw feit, dat namelijk, in plaats van de ge- 
wone bessen, zich op de’ bloemsteng aardappelen gevormd 
hadden, in alles overeenkomende met de overige, die in de 
oksels der bladen werden aangetroffen. Zij waren echter 
niet zoo algemeen of zoo menigvuldig, dat men ze als eene 
doorgaande plaatsvervangende vruchtzetting konde aanne- 
men. Ook leverden deze aardappelplanten geene eigenlijk 


*) Z. G. vroLIk, Over het wassen van aardappelen in de oksels der bla- 
den, in het berigt van-de werkzaamheden der Eerste Klasse des Ko- 
ninklijken Nederlandschen Instituuts van Wetenschappen, Letterkunde 
en Schoone Kunsten. Amst. bij c. o. suurke, 1836. 4°, bl, XVIIT-XX. 


( 364 ) 


gezegde vruchten op, die bij andere verscheidenheden zoo 
menigvuldig plegen te zijn. Geen enkele bloemtros droeg 
daarvan eenig blijk. | 

Bij mijne vroegere mededeeling aan de Kerste Klasse 
des Instituuts, had ik het gewaagd, om als vermoedelijke 
oorzaak voor het vormen van knobbels aan den boven- 
aardschen stengel voor te stellen, eenig gebrek in wasdom 
des onderaardschen *). Van welke meening mij naderhand 
gebleken is, dat ook ons geacht medelid, de Hoogleeraar 
CLAAS MULDER, niet geheel vreemd was +). Ik ben evenwel 
bij herhaald onderzoek in een volgend jaar van dit gevoelen 
moeten terugkomen. Toen immers vond ik, dat dezelfde 
struiken, die boven den grond rijkelijk van aardappelen in 
de oksels der bladen voorzien waren, onder den grond 
meer dan twintig eetbare aardappelen hadden voortgebragt, 
sommigen zelfs van buitengewone grootte. 

Het voortbrengen van aardappelen op den bovenaard- 
schen “stengel, moet dus van andere oorzaken afhangen, 
dan van zijn gebrekkigen of belemmerden groei onder den 
grond. De nasporing van die oorzaken is gewis de on- 
vermoeide vlijt. van natuuronderzoekers overwaardig. Het 
heeft. mij tot nu toe niet mogen gelukken tot de verkla- 
ring van deze verschijnselen op te klimmen. 

Er is over den aard van het produkt zelf verschil van 
meening, of men het te beschouwen hebbe als knop, dan 
wel als verdikten tak. Uit vergelijking met overeenkom- 
stige vormsels in de oksels der bladen bij andere planten, 
oordeelde ik de onderhavige aardappelen met den naam van 
knop te mogen beleggen. De Heer MULDER daarentegen 
noemt ze verdikte takken $) 


*) L.e. pag. XIX, en XX. 

t) Zie over de aardappels aan de steng, boven den grond. In den Al- 
gemeenen Konst- en Letterbode voor het jaar 1836, N°, 46, pag. 253. 

S) L. c., pag. 250. 


(365 ) 


Over onze verschillende wijze van beschouwen dezer 
natuurvoortbrengsels, zou ik ongaarne treden in een twist- 
geding. Dit mag ik echter niet onvermeld laten, dat: 

1°. In een knop al de deelen, die, bij voortgaanden 
wasdom, zullen te voorschijn treden, in het minst mogelijk 
bestek even zoo bevat zijn, als zij reeds in meer of min 
ontwikkelden staat voorkomen op eenen aardappel. Men 
vindt toch, om slechts dit eene voorbeeld te gebruiken, 
aan den knop eens wilden kastanjebooms niet alleen de 
bladen in zevenvoudige verdeeling, en tevens de zich ont- 
wikkelende steng, maar tegelijk in opvolgende reeks al de 
deelen, die later zullen uitgroeijen, zoo zelfs, dat men tus- 
schen de bladsteelen en den stam of takken, het knopje 
bereids kan opmerken, dat in den loop van hetzelfde jaar 
of in een volgend tot gelijk einde zal moeten dienen. 

2°, Dat aan den onderaardschen stengel eens aardappels 
zich vele uitloopers, of, zoo men wil, takken vormen, voor 
zich regelmatig heendrijvende eenen knop of knobbel, welke 
tot,„meer of mindere grootte uitwast en in gelijke rede 
met meer of minder oogen, dat is: toekomstige uitspruit- 
sels voorzien raakt. 

Wil men onderscheid maken tusschen zulk een onbe- 
dekten aardappel, die de eindbepaling daarstelt van steng 
of tak en tusschen een boomknop, die in eene menigte 
van schubben en andere behoedmiddelen tegen koude en 
vorst beveiligd wordt, ik zal er mij niet tegen verzetten; 
als verdikten tak evenwel kan ik mij dit produkt niet 
wel voorstellen. Welligt ware het niet ongeschikt, beide 
benamingen daar te laten, in de overtuiging, dat de aard- 
appel zijns gelijken in de reeks van voortbrengselen uit 
het plantenrijk ten eenenmale rist. 

Men mag bij deze overwegingen niet voorbijzien, dat 
het voortbrengen van nieuwe aardappelen, niet volstrekt 
afhankelijk is van het uitgroeijen eens stengels of zijner 


( 366 ) 


takverdeelingen. lr zijn omstandigheden, waarbij de moe- 
deraardappel reeds vóór het poten op al de plaatsen, waar 
hij met oogen bezet is, aan naauwelijks merkbare verleng- 
sels van vaten knobbels draagt en somwijlen daardoor ge- 
heel bedekt wordt. Die knobbels zijn werkelijke aardap- 
peltjes. 

Hetgeen men hier vóór het poten in kelders of kuilen 
ziet gebeuren, is niet vreemd, ook nadat zij aan den grond 
ter voortbrenging van nieuw gewas zijn toevertrouwd ge- 
worden, Ik heb in het laatst verloopen voorjaar buiten 
den grond en later ook in den grond er vele voorbeelden 
van aangetroffen, waarvan ik hier ettelijke ter uwer aan- 
schouwing voorleg, die aan hetgeen ik er van verhaald 
heb, niet toelaten te twijfelen. 

Ik zou echter, indien ik bij sommigen niet nog meer 
zonderbare verschijnselen had aangetroffen, gewis deze mijne 
voordragt hebben teruggehouden, wel overtuigd, dat het 
daarin behandelde aan alle kruid- en landbouwkundigen 
ten volle bekend is. Maar aardappelen in aardappelen te 
zien groeijen, was mij, staande mijne veelvuldige bemoei- 
Jingen met dit hoogst belangrijk voedselgewas, nimmer te 
beurt gevallen. 

Bij appelen, peren, citroenen en andere vruchten is het 
niet vreemd, vrucht in vrucht ongeschonden aan te treffen. 
Doch dit zijn spelingen in de vruchtzetting, voortvloeijende 
uit eene eigensoortige gesteldheid der geslachtsdeelen. Aard- 
appelen nu zijn geene vruchten, maar onmiddellijke voort- 
brengsels van den ondergrondschen of bovenaardschen sten- 
gel, met andere woorden: knobbels of knollen. Daarvan 
kan zich oorspronkelijk de een in den ander niet vormen. 
Men ontmoet ze niettemin, blijkens deze voorbeelden, in 
die zonderlinge betrekking *). 


*) Zie fig. 1, waar een dezer aardappelen in afbeelding wordt voor- 
gesteld. 


(“867 


Hoe nu dit vreemd verschijnsel te verklaren? De ligte 
doordringbaarheid van het weefsel des aardappels, schijnt 
daartoe den sleutel te kunnen geven. Ik bewaar ín mijn 
museum een aardappel, door welken een uitlooper van het 
Agropyrum repens zich den weg had gebaand, zonder merkbare 
verandering in de inwendige structuur des knobbels te 
weeg te brengen. 

Gelijkerwijze stel ik mij voor, dat een knobbeltje in het 
diepliggend oog eens aardappels, door omringende vezelen 
of welke andere oorzaak, in zijn gewonen voortgang terug- 
gehouden, eene zwakke plaats in de onmiddelijke nabijheid 
van dat oog heeft ontmoet, waartegen het bij verdere ont- 
wikkeling is aangedrongen en, den eersten tegenstand heb- 
bende overwonnen, op zijn eenmaal gevormden weg is 
voortgegaan, bij toenemenden wasdom alles om en voor 
zich wegdringende, wat aan zijne steeds vermeerderende 
grootte zou kunnen hinderlijk zijn. Luangzamerhand alzoo 
geheel zijnde ingesloten geraakt in het saprijk weefsel van 
den. moederknobbel, waaraan hij zelf zijn eerst ontstaan 
verschuldigd is, kan het niet missen, of bij voortdurenden 
wasdom moet deze ontvangplaats te eng worden voor zijne 
bevatting en uiteenbarsten op eene der streken, die het 
minst weêrstand bieden kan *). 

Aldus behoudt hij wel zijne eerste zitplaats, doch aan- 
vankelijk geheel ingesloten en onzigtbaar voor het oog, 
ligt hij nu open in een zacht moes, zijne verdere ontwik- 
keling te gemoet gaande, ingevalle hij met zijne moeder 
in een vruchtbaren grond is overgebragt, of zich daarin 
van den aanvang af reeds mag bevonden hebben. 

Dat men door kunst een dergelijken wasdom kan te 
voorschijn roepen, is mij dezer dagen bekend geworden uit 
de Verhandlungen der Section für Botanik, Land- und 


*) Zie fig. 2. Hier is ongeveer een vierde deel des aardappels weg- 
gesneden, om de plaats van insluiting geheel open te leggen. 


( 368 ) 


Forstwirtschaft bei der 80 Versammlung Deutscher Natur- 
forscher und Aerzte zu Tübingen in September 1853, waar 
het volgende voorkomt: 

„In der Sitzung am 22 September theilte Prof. Sigwart 
einige interessante Missbildungen mit, die ihm von Oberamts- 
wundarzt Leopold von Backnung und H. Zssig in Leonberg 
zugesandt worden waren. Von Letzterem stammte eine 
grosse Kartoffel, die er durch besondere Behandlang dahin 
gebracht hatte, dass die neue Kartoffelgeneration sich in 
ihrem Innern zu einer Grösse entwickelte, welehe die um- 
gebende Hülle zersprengte. Aus verschiedenen Rissen und 
Spalten drängten sich nun die jungen bis nussgrossen 
Kartoffeln wie Küchlein zwischen den Flügeln der Gluck- 
henne hervor” ®%). 

De wijze, hoe ssig dien zonderlingen wasdom heeft uit- 
gelokt, vind ik niet opgegeven. Doch hoe ook te weeg 
gebragt, is het ontwijfelbaar, dat eene kunstbewerking daar- 
toe den grond gelegd heeft. Beider voorbeelden loopen 
derhalve te wijd uiteen, om op gelijke lijn geplaatst te 
kunnen worden. | | 

Wat overigens mijne verklaring der waargenomene ver- 
schijnselen betreft, ik onderwerp ze gaarne aan beter oor- 
deel, en zal haar, zoo zij vatbaar geacht wordt voor eene 
meer heldere toelichting, onverwijld daartegen inruilen. 


de jen 


*) Zie Flora. No, 87. 7 October 1853. pag. 595. 


Rshu 7 5 ZE. T-I 
j ue dararss Mas 
hoet. Dep 


Ed of 


Pea de, EP Ie ns 


hd & 
À ek À 
ad Re 
id _ jk ” 
en oe 4 
\ 
GEDRUKT BIJ W‚ Â. KRÓBER: 


45 


k 
KD 
Ui A 
‚ and 
1 
5 
“5 £ 
we 


& 
En 
F3 


vn rn ein nn _ 
7 


vAn 
id 
Â Den 

“ ä 


IS 
Ge 


& 


Eden rs Ee En et d e 
Ee not foe Ei id EN : 
AS , 
RR ln EN 
ket ret De ed - ee - zE 
et: re Ee ee , Zes EE BAK 
wa ats ze el 


en 


ba X 
Ro B 


een 


a, 
ets 
3 _ 


Ee 
& gin 


4 


[4 
… 


ED 


BUD AN NK 


Ë, 
aes 
4 

, 


qe sd ie zl j 
Ds N denken 
Ard 4 
DADA AD 


En 


Ĳ 


ek a 


he CAA at zn 
SAANARE AA 
Ha é EE EN 
ie NE ENT EEEA 
Dt VORDNESO LE 
rr, EHTIE tere 
GN K VL 


AL Kr 
DA wit ROEL 


G 
8 


ep 

yn yr lain +, 7 dp; % 8 , 5 
en 2d. Nt DE, Es pe Der ERE 
5 Rf ie den, Ù ‚5 el ee Ates, iS 
9 er EE et ie > 


6 di er, 


es 


Ee 
5 etn 
kern 


5 fl 
Het PE 


44 red 
AE 


MAL / mjn RAT Fee (is KA NDP re EN: Det D ä 
Bin he ELI Ca 40 jt 5 DR REE 2e vl naj y } Oe 
gel in GRA BONIE FEN ol LRSLNEN U pig WOUDEN 
Sont ih 6 EEN AN, ik ke ANNAE 
$ EAA BER hi Ute KA 


Er 
Es 
de 
BRE 


mn CS En 


lg 


eN 


RRD 
nrd 


Aid 
zb EP 


rn 


En % ple 
we Reen Aen