Nt VE, UB | Yr 


\ 


À 


1 


‚J ven 
| \ 
v/ 


de 


Jl SNE ccd / 
AN AIN 
q NN WINS NM 
AN Wi af / 
A ccolf 
Nav bet ’ We” 
vi Ne hef, / 
WN Nn, vj Nw A ter keel 

PE WOW 4 ENN 
Pe Ĳ 
kok. verh 
vi 


EN vn 
Be PN NN A 
ATA we ve u hef 


_ KONINKLIJKE AKADEMIE 


j nes Jr \ 


Binet wt ; 


/ 


Zevende Deel. — Eerste Stuk. 


un 


AMSTERDAM, 
C. G. VAN DER POST, 
1857. 


1 
Ie: 
pe 


en 


Ee 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN 


DER 


KONINKLIJKE AKADEMIE 


VAN 


WETENSCHAPPEN. 


BRP el Im U 
Wvo 
EN etn AA; 


fi) N / en | 
Pe BOT 1 KA Me 


Î 


EEP) 18 
p Bin f À 
lis | 
LIN oe \ 
fl k 
id kn! in 
ï 
fi 
L R Ì Ì | | 
Pir ON Û 
‚A Î EEE 
fi 
(on 


Ee 
p | | gn Pnt Î _ N 
ie | AEN br, En „5 


DN 


On 


Wet Hare. 
À pres al abree 
hgpril 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN 


DER 


KONINKLIJKE AKADEMIE 


WETENSCHAPPEN. 


Afdeeling NATUURKUNDE. 
Zevende Deel, 


JAARGANG 1858. 


on ese 


AMSTERDAM, 
C. G. VAN DER POST. 
1858. 


ZEVENDE DEEL. 


INHOUD 


VAN HET 


PROGESSEN-VERBAAL 


DER 


GEWONE VERGADERINGEN. 


Vergadering gehouden op den 27sten 


I 


u 


I 


I 


II 


Zden 


3 ]sten 


9 gsten 


den 


3 Osten 


Junij 
October 
RA 
November 
Januarij 


I 


1857 blz, 


U 


10. 


288, 


313. 


ve INHOUD. 


VERSLAGEN. 


Verslag van de Meeren A. 1. VAN DER BOON MESCH en 
G. J. MULDER over het door den Heer r. w. cONRAD 
medegebragte water van de Doode zee. . AREN blz. 281. 
Verslag van de Heeren F. w. CONRAD en J. P. DELPRAT 
over de verzakking te Nijmegen. Met twee Platen 


en'‘dme tabéllen, tk, 7, As MAME en ER OE SNES DIe 


VERHANDELINGEN. 


1 
H. J. HALBERTSMA, Anatomische en physiologische bc- 


sehouwingen der Voorhoofdsspier (M. frontalis). . . blz. 1. 
G. VROLIK. Aanteekeningen over de uitwendige ken- 
merken van het sexueel verschil der Veenmollen en 


over hunne huishouding. Met eene Plaat, , «… «… … u 42. 


INHOUD, 


J. W. ERMERINS. Over de indentiteit van Licht en stra- 


lende. Warmtelrl verie mee bolides of uoblzs 


C. L. BLUME. Bijdrage tot de kennis der Oost-Indische 
Orchideën en het maaksel (de organisatie) van hare 
bevruchtingswerktuigen. Met twee Platen,. . . 

H. SCHLEGEL. Over eenige uitgestorvene reusachtige 
Vogels van de Mascarenhas-Eilanden. Een tegen- 
hanger tot zijne geschiedenis der Dodo’s. Met eene Plaat. 

Dr. 6. v. JAEGER. Obersmedicinolrath und Professor 
in Stuttgardt. Ueber zwey am Beeken verwachsene 
Maännliche Kalber. 

Dr. e. v. JARGER, Ober-medicinolrath und Professor 
in Stuttgardt. Beobachtung eines Stierkalbs mit einem 
Nebenkopfe. Met eene Plaat... . .....…» 

F. W. CONRAD, Over de doorgraving der Landengte van 
Suez. Met zeven Kaarten... …. . … … … u. 

A. W. M. VAN HASSELT, Aanteekening over- en nadere 
beschrijving van een individu der grootste tot nu toe 
bekende Gift-slangen uit het Geslacht der Naja’s. 

V.S. M. VAN DER WILLIGEN. Over het Electrisch Spec- 


BENT. vMet veene Blaat, Mr ses 


I 


ij 


1 


VIE 


sl, 


100. 


116. 


155. 


163. 


169. 


209. 


VII INHOUD. 


P. HARTING. Naamlijst van Planten op de eilanden 
Texel en Wieringen verzameld door eenige leden van 
het gezelschap Natura dur nobis et ausper. „ … … bla, 

V.S. M. VAN DER WILLIGEN, Over het Blectrisch Spee- 
brfums IE «DT ZD LEET 


V. S. M. VAN DER WILLIGEN. Over het Electrisch Spec- 


trom, TEEN MEAN 
e. m. D. Buys BALLOT. Bijdrage tot het onderkennen 


van de imaginaire wortels in eene hoogere magts 


vergelijkt MME AE EEEN ANN EE 


pn 
be 


LoBATTO. Bijdrage tot de oplossing der hoogere 
MagiSs verge KT SHM Ae ENNE TER 
V. 5. M. VAN DER WILLIGEN. Over het Electrisch Spec- 
Cte SVR Sc 
P. HARTING. Note sur les corpuscules sanguins du 


Cryptobranchus. japonicus, , «5 … se ee ef 


257. 


267. 


274. 


316, 


BEER 


562. 


368. 


ANATOMISCHE EN PHYSIOLOGISCHE 


BESCHOUWING DER VOORHOOFDSSPIER 
(A. FRONTALIS). 


DOOR 
mi. J. HALBERTSMA. 


nend ent 


Er bestaat stellig geene spier in het menschelijke lig- 
chaam, waarvan de beschrijvingen zoo zeer uiteenloopen als 
die van de voorhoofdsspier, mm. frontalis. Het is bekend, 
dat zij met haren bovensten gebogen rand overgaat in 
de galea aponeurotica en sedert ArBiNus veelal beschouwd 
wordt als de voorste buik van den m. epicranius of occi- 
pito-frontalis, terwijl de m. occipitalis dan als achterste 
buik derzelfde spier en de galea als de tusschen beiden ge- 
plaatste, natuurlijk zeer platte, breede en dunne pees moet 
gelden. 

Het punt in geschil bij den frontalis betreft alleenlijk 
de wijze van bevestiging (men mag die oorsprong of aan- 
hechting noemen) van zijnen benedenrand of uiteinde in de 
bovenoogkuilstreek. Over deze bevestiging heb ik een tal 
schrijvers geraadpleegd en gevonden dat er tusschen de 
meesten al zeer weinig overeenstemming bestaat. De opga- 
ven dezer schrijvers met mijne bevinding op het lijk ver- 
gelijkende, meen ik te mogen beweren, dat geen hunner 
den m. frontalis beschreven heeft geheel overeenkomstig de 
wezenlijke toedragt der zaak. Ik heb het daarom niet on- 
belangrijk geacht, de resultaten van mijn onderzoek in korte 
trekken mede te deelen. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 1 


(2) 


De voorhoofdsspier bevestigt zich met haar beneden-uit- 
einde (een duidelijke rand is niet aanwezig) naar buiten en 
in het midden aan de huid van de wenkbraauwen; naar 
binnen gaat ze over in den m. procerus Santorini, den 
levator lab. sup. ct alae nasi en hecht zich met een klein 
gedeelte van hare bundels vast aan dat gedeelte van het 
os frontis, hetwelk onmiddellijk boven den naad gelegen is, 
die het met het bovenkaaksbeen verbindt en door de Pngel- 
sche amatomen bestempeld wordt met den naam van processus 
angularis int. oss. frontis. Met de vezelen van den m. or- 
bieularis en corrugator superciliorum heeft constant eene 
overkruising plaats, terwijl het niet te ontkennen valt, dat 
de spier aan hare voorvlakte min of meer met de huid 
vergroeid is. De voornaamste aanhechting is dus in de 
huid, daar men eigenlijk de overgangen in den procerus 
en levator lab. sup. et alae nasi ook als huid-insertie moet 
laten gelden, dewijl de eerste in de huid van den neusrug 
(of de met haar vergroeide aponeurose), de tweede in de 
bovenlip en _neusvleugel eindigt. Slechts een betrekkelijk 
klein gedeelte van den frontalis eindigt aan een vast bee- 
nig punt. 

Om zich ten volle te overtuigen van de juistheid dezer 
beschrijving, is het niet toereikende, dat men alleen de huid 
van de voorhoofdspier wegprepareere; want men zal dan 
alleen de insertie van het binnenste gedeelte aan den proc. 
ang. int. oss, frontìs en den overgang in de twee vroeger 
vermelde spieren waarnemen, maar de ware verhouding van 
de buitenste twee derden, dus van verreweg het grootste 
gedeelte der spier, zal men niet juist kunnen bepalen. Wel 
ziet men dat de spier aan de voorvlakte, waar ze zich 
kruist met orbicularis en corrugator, niet glad is, en dus 
hare bundels door de wegname van de huid (de plaats van 
vasthechting) doorgesneden zijn; maar twijfelachtig blijft het 
hierbij nog altijd, of miet soms aan de margo supraorbita- 


(3) 


lis en arcus superciliaris bundels van den m. frontalis ein- 
digen. Om hieraangaande zekerheid te erlangen, is het noo- 
dig, dat men metde huid de spier en de fascia (voortzet- 
ting der galea aponeurotica) welke haar aan de achtervlakte 
bekleedt, van den schedel aftrekke, zooals men b. v. gewoon 
is te doen, wanneer ten behoeve van het autoptisch onder- 
zoek der hersenen het schedeldak wordt blootgelegd. Be- 
schouwt men nu de achtervlakte der spier, dan blijkt het 
vooreerst dat zij daar glad is, en ten tweede dat zij ner- 
gens vastzit aan eenig punt boven de oogholte. 

Ter vergelijking heb ik de ‘opgaven der door mij-geraad- 
pleegde schrijvers. en mijne eigene bevinding in de volgende 
tabel bijeengevoegd, waaruit men. in een oogopslag zal kun- 
nen zien, in hoeverre mijne beschrijving van de overige af wijkt. 

Ver- 


Aanhechtingen. Overgangen. groeijing. 
en er en 


is. 
p. 


supraor bital 


Arcus 
superciliaris, 
Glabella. 
Proc. nas, 

OSS. MAX. SU 
Ossa nasi. 
Sutura 
fronto-maxill. 
Procerus. 
et alae nasi. 
M. orbieularis 

gator. 
Huid van 
het voorhoofd. 


int. oss. front, 
palpebrarum. 


\wenkbraauwen. 

M. orbicularis 

palpebrarum. 
TFE 

En Levat, lab. sup, 

Je 
ì 4 + Corru 

an 


| 


And 


+ 
| 


B. 8. ALBINUS. .. . 
ER. ARNOLD, .. . … 


BICHAT soon ss | 
©. E. BOCK. ...'. + di 


EE: 
+ 
J- 

Ei 


BRIERRE DE BOIS- 
MONT. ..e.. 
H. CLOQUET « . . 
DE COURCELLES. . 55 
Ne : 
HALBERTISMA. .…. . 
Lenthe 
C.J. M. LANGENBECK 
ERUIH 0 ......I? 
J. F. MECKEL. . . «. bd + 
EDE ss - 
PETREQUIN. ... . . 
ROME Eene gter arn. dj et 
ROSENMÜLLER .... | + 
E. SANDIFORT .. . . + RTE - 
WHEIGE ..,...- - Í 
E. 1. WEBER... .. + an! | | zi 
E. WILSON. ..... | WEE tt | er 


dt + 
+ 
FEE 


+ 


J- 
+ 
+ 
ae 


(4) 


Bij het raadplegen dezer tabel zal men bevinden, dat 
mijne beschrijving het meest overeenkomt met die, welke 
door B. Ss. ALBINUS en ED. SANDIFORT wordt gegeven; zij 
verschilt er echter in zoo verre van als deze schrijvers 
eigentlijk niet van eene eindiging in de huid (der wenk- 
braauwen) maar alleen van eene vergroeijing van de vezelen 
der spier in hare geheele uitgestrektheid met de huid spre- 
ken, gelijk de volgende woorden duidelijk aantoonen: Cae- 
terum omni amplitudine sua culi, interveriente panniculo 
adiposo pertinaciter frontales adnexi sunt. (B. Ss. ALBINUS 
Historia musculorum pag. 141; p. sANprmrorr Deseriptio 
susculorum hominis pag. 63.). Meer wordt aangaande de 
verhouding tusschen huid en spier niet opgegeven. 

In de beschrijving, zooals wij die bij ArrrNus vinden, be- 
staat volgens onze meening nog eene andere fout : hij laat 
namelijk het grootste gedeelte der buitenste en middelste 
vezelen langs den margo supraorbitalis naar de vaste bee- 
nige aanhechting verloopen, in plaats van ze in de huid 
der wenkbraauwen te laten eindigen. De afbeelding van 
den M. frontalis door Arminus gegeven, die volkomen over- 
eenstemt met zijne beschrijving en te vinden is in zijne 
Tabulae musculorum (Fab. XI, fig. 7), dient dus ook in 
zooverre gewijzigd te worden, als de buitenste en middelste 
vezelen allen als afgesneden hadden moeten eindigen; daar 
‘het punt van vasthechtine, de huid der wenkbraauwen na- 
melijk, als weggenomen wordt voorgesteld. 

Ter loops zij hier aangemerkt, dat ook de afbeeldingen 
van nog andere huidspieren op dezelfde plaat van ArBinus 
aan hetzelfde euvel mank gaan, hetgeen vooral van toepassing 
is op den orbicularis oris, die, daar hij overal aan de huid 
in de omgeving der mondspleet is vastgehecht, van voren 
gezien, nooit uit voortloopende vezelen kan bestaan, maar 
overal als afgesneden moest geteekend zijn. Het voorkomen 
dat Arsixus aan den orbicularis geeft, heeft deze alleen 


(5) 


aan zijne achtervlakte, d.i. die, welke naar de mondholte 
toegekeerd is en die ik daarom ook, op het voorbeeld van 
ED. WEBER, door wegname van het slijmvlies met de menig- 
vuldige glandulae labiales, gewoon ben voor de demonstratie 
dezer spier bloot te leggen. Volgens ons: oordeel ware het 
voorkomen, zoowel van den frontalis in het middenste en 
buitenste gedeelte, als van den orbieularis oris juister uit- 
gedrukt, indien de voorstelling van den levator menti, op 
dezelfde plaat afgebeeld, tot voorbeeld ware genomen. 

Vergelijkt men de overige- opgaven in de boven opge- 
gevene tabel, dan zal men bemerken, dat de Fransche ont- 
leedkundigen, zooals BICHAT, BRIERRE DE BOISMONT, H. CLO- 
QUET en PEIREQUIN van elke insertie- aan eenig beenig punt 
of vlak van den schedel zwijgen: wat stellig onjuist is. Zij 
maken bovendien. geene melding, waar dan eigentlijk de 
spier moet eindigen, of de overgang in den procerus, orbi- 
cularis en corrugator zoude als zoodanig moeten gelden : 
’ geen sleehts voor eem zeer gering gedeelte der veze- 
len, en, wat de twee laatst genoemde spieren betreft, niet 
eens altijd het geval is. Croquer’s opgave, dat de fron- 
talis met de huid van het voorhoofd. vergroeit, is waar, 
doeh dit kan niet als einde. (insertie) gelden 

E. wirson komt stellig zeer digt bij de waarheid, wan- 
neer hij de spier zieh gedeeltelijk „aan den proc. ang. int. 
oss. frontis en den orbicularis laat insereren en gedeeltelijk 
overgaan in den procerus. Wanneer de insertie in den or- 
bieularis beteekent, dat de frontalis daar eindigt in de huid, 
dan ware zijne- beschrijving in volkomene overeenstemming 
met hetgeen wij vonden; doch deze beteekenis kunnen wij 
niet hechten aan zijne woorden, en in het laatste geval kan 
het wel niet juist zijn, het vleesch van de eene spier zich in 
dat eener andere (zonder intermediair peesweefsel) te laten 
vasthechten. 

Van eene vergelijking mijner opgave met die der overige 


(6) 


autheurs onthoud ik mij, daar de meesten de fout begaan, 
van den frontalis aan vrij uitgestrekte beenige vlakten, 
zooals den margo supraorbitalis, arcus superciliaris, de gla- 
bella, de neusbeenderen te laten eindigen, en de verhouding 
tot de huid geheel met stilzwijgen wordt voorbijgegaan, het- 
geen moeijelijk met de beteekenis van den frontalis als huid- 
spier is overeen te brengen. 

Aangaande de werking van de voorhoofdsspier, die wij 
bier noodzakelijk in verbinding met die der achterhoofds- 
spier moeten beschouwen, wijken de beschrijvingen minder 
van elkander af. Men vindt gewoonlijk opgeteekend dat 
de frontalis 1°. de huid van het voorhoofd alsmede de wenk- 
braauwen optrekt, waarbij de dwarse rimpels ontstaan, 
hetgeen men zelfs bij schrijvers aantreft, die den frontalis 
alleen aan beenige vlakten lateneindigen; 2°. dat deze spier 
de huid van het behaarde hoofd naar voren haalt; 83° dat 
in vereeniging met den occipitalis de frontalis de galezx 
vaster tegen het schedeldak aandrukt, terwijl men 4°. aan 
den occipitalis alleen het vermogen toekent, om de: galea 
naar achteren te trekken. 

Fen naauwkeurig onderzoek leert ons echter al spoedig, 
dat bij de werking van den m. oecipito-frontalis bijzonder- 
heden plaats grijpen, die gewoonlijk over het hoofd gezien 
worden, terwijl het bestaan van eene der opgegevene ver- 
rigtingen, de gecombineerde werking namelijk van den oc- 
eipitalis en frontalis, zeer problematisch is, en hierbij im 
geen geval sprake kan zijn van de aandrukkimg tegen het 
schedeldak, die geene beteekenis heeft, daar tusschen galea 
en schedel miets zamendrukbaars gelegen is. 

Bene reeks van waarnemingen, op menschen van verschil 
lenden leeftijd verrigt, heeft mij de overtuiging gegeven, 
dat er bij de werking van den m. occipito-frontalis zulk 
eene verscheidenheid heerscht, dat het moeijclijk is, Mier 
een algemeenen regel vast te stellen, Deze verscheidenheid, 


(4) 


die ik meen te moeten toeschrijven aan de mindere of meer- 
dere onbewuste oefening van de spier, is zoo groot, dat men 
individu’s aantreft, die het vermogen ten eenen male missen, 
om ook de minste werking uit te oefenen met hun epicra- 
nius; terwijl anderen het zooverre gebragt hebben, dat zij 
bijna elke beweging, waarvoor de frontalis et occipitalis, het- 
zij afzonderlijk of vereenigd, vatbaar ziju, kunnen uitvoeren. 
Gemakshalve kan men de individu’s, voor zoo verre mijne 
waarnemingen strekken, in de navolgende cathegoriën in- 
deelen : 

1° Cathegorie. Personen, die het vermogen ten eenemale 
missen, den occipito-frontalis te bewegen. 

2° Cathegorie. Waarbij ae galea onbewegelijk is, en dus 
noch door den m. frontalis naar voren, noch door den m. 
occipitalis maar achteren kan worden bewogen. De m. fron- 
talis is bij deze individu’s slechts in zooverre werkzaam, als 
door denzelven de wenkbraauwen- alleen opgetrokken kun- 
nen worden, waarbij de bekende dwarse rimpels in het 
voorhoofd ontstaan. 

38° Cathegorie. De galea is alleen maar voren bewegelijk, 
zonder dat deze voorafgaat niet maar achteren ;-werkt de fron- 
talis, zoo worden tegelijker tijd de wenkbraauwen opgetrok- 
ken en de galea naar voren gevoerd, waarbij natuurlijk de 
behaarde huid van het hoofd tevens voorwaarts bewogen 
wordt. Optrekking der wenkbraauwen, gepaard met het 
tot stand komen van dwarse rimpels, en beweging der. galea 
ontstaat dus synchronisch. De herstelling der normale ver- 
houding geschiedt bij de personen dezer cathegorie mede op 
hetzelfde oogenblik ;dus verslapping van den frontalis gaat 
hier hand in hand met gelijktijdige zamentrekking van den 
corrugator superciliorum en occipitalis. 

4° Cathegorie. Bij deze individu’s heeft hetzelfde plaats 
als bij die der derde cathegorie, met dat verschil, dat zij 
het in hunne magt hebben, na de werking van den m. fron- 


(8) 


talis, de antagonisten: corrugator en occipitalis, elk afzon- 
derlijk, en wel den occipitalis na den corrugator, niet om- 
gekeerd, te laten werken. Men ziet dus bij deze personen, 
nadat zich de dwarse rimpels in het voorhoofd gevormd. 
hebben, en nadat de behaarde hoofdhuid naar voren is ge- 
trokken, eerst de dwarse rimpels verdwijnen en de wenk- 
braauwen zakken, en daarna de hoofdharen naar achteren 
bewegen. 

5° Cathegorie. Bij deze cathegorie bereikt de m. occi- 
pito-frontalis de uitgestrekste werking. Behalve het vermo- 
gen onder 3 vermeld, bezitten deze personen dat, van de 
galea naar achteren te trekken, zonder gelijktijdige of voor- 
afgaande werking van den mm. frontalis. De mogelijkheid 
bestaat hier dus, dat zonder voorafgaande formatie van rim- 
pels de haren naar achteren bewogen worden; later bewerkt 
de m. frontalis als antagonist de herstelling van den toe- 
stand van rust tusschen galea en schedel. 

Nog moet ik met een enkel woord melding maken van 
eene beweging der galea, die stellig wel onder de zeldzaam- 
heden behoort. Ik bedoel namelijk de zijdelingsche ver- 
schuiving door den m. attollens aurem, die ik een enkel maal 
gelegenheid had, bijzonder duidelijk waar te nemen. Zij is 
vooral merkwaardig, dewijl daardoor eenige grond gege- 
ven wordt tot de juistheid der voorstelling, dat de m. 
epicranius (van eene zijde natuurlijk) een 1m. triceps zoude 
zijn: eene voorstelling, die ik mij zeer goed herinner, dat 
tijdens mijn verblijf te Berlijn door den Hoogleeraar 7, muer- 
LER in zijne anatomische lessen van deze spier gegeven werd. 
De m. frontalis zoude dien ten gevolge het voorste, de occi- 
pitalis het achterste, de attollens aurem het zijdelingsche 
hoofd uitmaken van den epieranius, terwijl dan verder de 
galea als gemeenschappelijke aanhechting beschouwd: zoude 
moeten worden. 

Wat hebben wij eindelijk te denken van het zoogenaamde 


(9) 


te berge rijzen der haren, het Sträuben der Haare, zooals 
de Duitschers het noemen, en dat wij niet alleen bij dich- 
ters,“ maar ook in ontleedkundige handboeken vermeld vin- 
den? Sommige schrijvers beweren, dat de oorzaak van dit 
verschijnsel moet gezocht worden in de werking van den 
willekeurig beweegbaren epicranius ; andere daarentegen schij- 
nen het te willen identificeren met de cutis anserina en ver- 
klaren het uit de zamentrekking van de organische spier- 
vezelcellen, die om de haarzakjes zouden zitten. Ik moet 
eerlijk bekennen, het verschijnsel nimmer gezien te hebben; 
evenmin kon ik door de-applicatie der polen van een rota- 
tie-apparaat op de behaarde huid van het hoofd iets waar- 
nemen, dat naar cutis anscrina-geleek. De vraag is mij 
daarom wel eens voor den geest gekomen, of de hoofdharen 
zich bij den mensch wel kunnen oprigten, althans zóó, dat 
men daaraan den veelbeteekenenden naam van te berge rij- 
zen zoude mogen geven, en of het verschijnsel niet oor- 
spronkelijk zijn grond gehad heeft in een geprikkeld dich- 
terlijk brein. Ik doe echter gaarne afstand van deze mee- 
ning, zoo meer bevoegde beoordeelaars, mij slechts willen 
aantoonen, dat het bestaan der erectie van het hoofdhaar 
niet, op, dichterlijke fictie, maar op onmiddellijke waarne- 
ming berust. 


GEWONE VERGADERING 
DER AFDBELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 
GEHOUDEN DEN 27sten JUNIJ 1857. 


htm 


Tegenwoordig de Heeren: c. J. MATTHES, 
A,WeM. VAN HASSELT, M. C. VERLOREN, W.H. DE VRIESE, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, P. HARTING, 
F. 7. ERMERINS, P. ELIAS, J. VAN DER HOEVEN, 
R. VAN REES, J. VAN GEUNS, R. B. VAN DEN BOSCH, 
H. SCHLEGEL, A. BRANTS, W. VROLIK, J. VAN GOGH, 
A. H. VAN DER BOON MESCH, H.J. HALBERTSMA, 
R. LOBATTO, J. G. S VAN BREDA, F. J. STAMKART, 
en van de Letterkundige Afdeeling: de Heer L. A. J. W. SLOET. 


De Heer martes, Vice-voorzitter, opent de ver- 
gadering. 

Het proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 3Oster Mei jl. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


De Vice-voorzitter leest den volgenden brief voor, 
gedagteekend Amsterdam 26 Junij 1857, en gerigt 
aan de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, 
Afdeeling Natuurkunde. 


Ik heb de eer, aan de Koninklijke Akademie van Weten- 
schappen, Afd. Natuurkunde, te berigten, dat ik geene vrij- 


(1) 


heid heb gevonden, op mijnin de jongste vergadering mede- 
gedeelde: besluit, om het „voorzitterschap neder te leggen, 
terug te komen. 

De eer aan die plaats verbonden, het genoegen’ in ‘een 
wetenschappelijken kring mij te bevinden, noch eenige 
schroom van persoonlijken: aard, mogten mij terughouden 
van dit te doen, wat de betrachting van pligtmij voorschrijft. 

Er was maar de meening van de groote meerderheid der 
leden eene onregelmatigheid in gelegen, dat vier, door den 
Minister buiten voorkennis der Akademie gekozen, leden, 
der Regering voorlichting. hadden gegeven in eene zaak, 
waarin zij de voorlichting. der Akademie zelve had inge- 
roepen en met deze zich had vereenigd; — het was be- 
vreemdend gevonden, dat de vier leden (door den Minister 
nog in zijn jongste schrijven „niet als particuliere personen, 
maar als leden gekenmerkt), voorstellen hadden gedaan in 
tegenovergestelden zin. van, die, welke de Akademie, vroeger 
door dezelfde vier leden voorgelicht, tot de hare had ge- 
maakt en als zoodanig aan de Regering had voorgedragen. 

Was het voor de eer der Akademie wenschelijk, deze zaak 
uit het juiste oogpunt te kunnen beschouwen, ook als we- 
tenschappelijk ligehaam «moest zij niet-onverschillig zijn, de 
gronden te leeren kennen, die in een wetenschappelijk vraag- 
stuk den tegenovergestelden weg ‘hadden doen inslaan. De 
Regering vond echter bezwaar, de door de” Akademie ge- 
vraagde mededeeling toe te staan en achtte dit in strijd 
met $$ 2 en 3 van het organiek reglement. Lettende op 
den inhoud dier: $8, was het nu duidelijk, dat de motie- 
ven, die de Akademie. tot haren ‘stap hadden bewogen, door 
de Regering niet uit het juiste standpunt beoordeeld waren 
geworden. Misverstand «mag tusschen de Regering en de 
Akademie miet bestaan, en wie het eerlijk meent met de 
goede zaak, zal het van zijnen pligt achten, dat met alle be- 
tamelijke middelen uit den weg te ruimen. Bij mij was de 


(12) 


overtuiging, dat het geachte hoofd van het departement van 
Binnenlandsche Zaken, maar waarheid ingelicht, de vraag der 
Akademie met welwillendheid en billijkheid zou beoordeelen. 

Tot dat doel werd door het bestuur der Akademie een 
voorstel gedaan, hetwelk de meerderheid verwierp, op zeer 
onderscheidene gronden, die in de notulen der zitting zullen 
zijn aangeteekend. 

Bij dezen stand der zaak acht ik de getrouwe vervulling 
van de pligten des Voorzitters onmogelijk, Niet enkele le- 
den, maar de geheele Akademie licht de Regering voor. 
Wordt dit beginsel niet gehandhaafd, en staat de Akademie 
bloot aan verrassingen uit haren eigen boezem, wat zal er 
dan worden van de hooggeroemde onpartijdige voorlichting, 
die de Akademie na ernstig beraad aan de departementen 
van algemeen bestuur geeft, en waarin men gewoon is een 
bewijs te vinden voor de noodzakelijkheid een zoodanig 
ligchaam in de organisatie van den Staat op te nemen. 

Toen ik den voorzittersstoel innam, had ik mij wel afge- 
vraagd, of ik, daar gezeten, afstand zou kunnen doen van de 
herinneringen aan mijn lidmaatschap der Geologische Hoofd- 
eommissie. In hoe verre ik daarin geslaagd ben, laat ik met 
vertrouwen aan onpartijdige beoordeeling over, die in de zit- 
ting zelve ook niet geheel heeft ontbroken. 

Ten slotte deel ik aan de Afdeeling mede, dat ik met de 
dagteekening van heden afstand doe van het lidmaatschap 
der Akademie. 

Een afschrift van dit schrijven. wordt door mij gezonden aan 
Zijne Wxeellentie den Minister van Binnenlandsche Zaken. 

Met de beste wenschen voor den bloei der Akademie, heb 
ik de eer mij te noemen 

haar dienstvaardigen dienaar, 
F. A, W. MIQUEL, 


(13 ) 


Wordt, met 16 stemmen tegenover 4, besleten 
dezen brief, onder aanteekening van het leedgevoel 
der Afdeeling, aan te nemen voor berigt *). 


Worden gelezen brieven van de HH. srorm Bur- 
sine (Delft 9 Junij 1857), en 5. Bosqurr (Maas- 
tricht 24 Junij 1857), strekkende ter verontschuldi- 
ging over het niet vervullen hunner spreekbeurten 
op heden. — Aangenomen voor berigt, onder aan- 
beling voor het vervolg. 


De Secretaris deelt mede, van de HH. Brumr, 
VAN DER WILLIGEN, BIERENS DE HAAN € CONRAD 
het berigt ontvangen te hebben, dat het hun onmo- 
gelijk is deze vergadering bij te wonen. 


Worden. gelezen de volgende brieven, ten geleide 
van, boekgeschenken : 1°. van den Minister van Bin- 
nenlandsche Zaken ('s Gravenhage 9 Junij 1857, 
N°, 112, 3e Afd); 2°, van den Minister van Ma- 
rine (’s Gravenhage 16 Junij 1857, Litt. A, N°. 100); 
3e. van den Heer €. pr BORDES, algemeen Secretaris 
van het genootschap tot bevordering der Genees- en 
Heelkunde; 4°. van den Heer Buys Baruor, Hoofd- 
directeur van het Koninklijk Nederlandsch Meteoro- 
logisch Instituut (Utrecht 25 Junij 1857); 5° van 
den Heer r. A. sNELzAERT (Gent 10 Junij 1857); 
6°, van den Heer w. c. m. staring (Haarlem 
26 Junij 1857); 7°. van den Heer travers, Secre- 
taris der Académie des sciences, arts et belles lettres 
de Caen (Caen 7 Oetober 1856); S°. van den Heer 


“) De leer vAN DEN BoscIT was bij de stemming niet aanwezig. 


(CM) 


LACORDAIRE, Averetaire général de la Socitté royale 
des sciences de Liège (Liège 5 Junij 1857); van den 
Heer BAUDRIMONT, Secretaris der Académie impériale 
des sciences, belles lettres et arts de Bordeaux (Bor- 
deaux 10 Junij 1857); 10°. van den Heer marrr, 
Secretaris der Gesellschaft zur Beförderung der Na- 
turwissenschaften zu Freiburg (Freiburg 6 Junij 1857). 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken: 1°, van den Heer 3. P1an- 
APPEL, Secretaris van het Koninklijk Instituut voor 
de taal-, land- en volkenkunde voor Nederlandsch 
Indië (Delft 9 Junij 1857); 2°. van den Heer Gracinro 
NAMIAS, Secretaris van het [. R. Istituto di scienze, 
litteri ed arti (Venezia 4 Juigno 1857); 3°. van 
den Heer s. P. wooLworrn, Secretaris der Zegen/s 
of the University of the state of New-York (Albany 
22 Mei 1857); 4e, van den Heer quereLer, Secre- 
taris der Académie. royale des sciences, des lettres et 
des beaur-arts de Belgique (Bruxelles 7 Novembre 
1856); 5e. van den Heer LACORDAIKE, Secrétaire 
général de la Société royale des sciences de Liège 
(Luik 5 Junij 1857); 6e. van den Heer rurrscurr, 
buitenlandsch lid der Akademie (Leipzig 24 April 
1857). — Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris berigt, onder dagteekening van Am- 
sterdam 4 Junij 1857 en Helder 6 Junij 1857, van 
de HH, e en P. vaN DER sTERR ontvangen te heb- 
ben, Tabellen met waargenomen waterhoogten, welke 
hij der Commissie over de daling van den bodem in 
Nederland ter hand stelde. 


(15) 


De Secretaris berigt, dat de aangeboden verhan- 
delingen van de HH. BADON GHYBEN en KAISER 
aangenomen zijn voor de Verslagen en Mededeelingen. 


Wordt gelezen de kennisgeving, dat op den 25sten 
Mei 1857 te Chambery overleden is de Heer LeoN 
MENABREA, Secretaris der Académie royale de Savoie. — 
Wordt besloten deze kennisgeving aan te nemen voor 
berigt. 


Wordt gelezen een brief van den Heer coNrAD 
(Huize de Wiers, 25 Junij 1857), ten geleide van 
eene kruik met water uit den Nijl bij Borelak, en een 
blikken busje met slib uit den Nijl, evenzeer bij Bo- 
relale — Wordt besloten, onder beleefde dankzeg- 
ging aan den inzender, gemelde voorwerpen in handen 
te stellen van de HH. vAN DER BOON MRESCH en 
G. J. MULDER, met beleefd verzoek, om daaromtrent 
nader de Afdeelimg voor te lichten. 


Wordt gelezen, een brief van den Minister van 
Financiën, (s Gravenhage 10 Junij 1857, Afdeeling 
Accijnsen, Ne. 15) luidende als volgt: 


Als middel van contrôle op den door de branders te 
verantwoorden trek, in verband met de hoeveelheid en soort 
der gebezigde grondstoffen, is bij of uit krachte der wet- 
ten omtrent den accijns op het binnenlandsch gedistilleerd, 
aan de administratie van ’s Rijks belastingen de bevoegdheid 
gegeven, om het beslag of de gegiste speciën door of in 
tegenwoordigheid van ambtenaren te doen afstoken, in welk 
geval de hoeveelheid en de sterkte van het daaruit verkre- 
gen ruw nat worden opgenomen en tot grondslag strekken 
voor de berekening van den opgeleverden trek. 


(16) 


Bij die berekening moet echter het ruw nat herleid wor- 
den tot gedistilleerd van 10 graden, op den zoogenaamden 
Nederlandschen vochtweger, bij eene temperatuur van 55 
graden Fahr. tot eenheid of grondlikeur aangenomen bij 
art. 1 der wet van den 26 Augustus 1822 (Staatsblad 
N° 37) en het daarbij vermelde tarief. 

Voor deze herleidingen zijn bij de administratie in ge- 
bruik herleidingstafels; waarin voor elke inzinking van den 
vochtweger, in verband gebragt met den warmtegraad van 
het vocht, wordt aangewezen de evenredigheid, in percenten, 
welke bestaat tusschen de sterkte van het opgenomen ge- 
distilleerde vocht en de voormelde grondlikeur, zoodanig 
dat de weeenlijke hoeveelheid van het opgenomen vocht 
moet vermenigvuldigd worden met de als betrekkelijke sterkte 
van hetzelve in de tafels aangewezen percenten, ome eene 
hoeveelheid gedistilleerd van 10 graden of 100 o/, te ver- 
krijgen, waarmede het opgenomen vocht overeenkomt. 

Daar nu de gewone vochtwegers op te kleine schaal ver- 
vaardigd zijn, om voor de bovenvermelde opnemingen van 
het ruw nat met juistheid de inzinking te onderscheiden ; 
niet alleen tot op Wig van één graad, maar zelfs of een 
dergelijk onderdeel scherp of rwim wordt aangewezen, hetgeen 
voor slappe vochten in de tafels op verschillende plaatsen 
nog een verschil maakt van 1 percent, — heeft de admini- 
stratie voor de weging van ruw nat een afzonderlijken vocht- 
weger doen vervaardigen, geheel op denzelfden grondslag 
van de gewòne, doch op eene ruimere schaal, zoodat de 
meerdere of mindere inzinking duidelijker te onderkennen is. 

Intusschen zijn door eenige branders bezwaren ingebragt 
tegen de voorbedoelde opneming: en herleiding van het ruw 
nat. Zij beweren, dat die slappe gedistilleerde vochten niet 
met juistheid kunnen gewogen en herleid worden wegens 
de onzuivere en olieachtige deelen, welke zich daarin nog 
bevinden en invloed op hum specifiek gewigt uitoefenen, 


(17) 


en dat voorts de vochtweger en de herleidingstafels niet. de 
juiste betrekkelijke sterkte zouden aanwijzen. 

Die bezwaren zijn mij overdreven voorgekomen. Zoowel 
als zich na de eerste distillatie in het ruw nat vlugtige 
oliën bevinden, zal dit in meerdere of mindere mate het 
geval zijn in het gedistilleerd na eene tweede en derde 
distillatie, doch dat hierdoor eenen zoo overwegenden invloed 
op het specifieke gewigt der vochten zoude uitgeoefend wor- 
den, dat de berekening der sterkte daardoor onmogelijk zoude 
zijn, in zoo ver namelijk als voor de toepassing eener be- 
lastingswet eene prakticabele juistheid te verlangen is, heb 
ik vermeend te moeten betwijfelen. 

De geopperde bezwaren echter zijn te gewigtig, om ze 
zonder verder onderzoek voorbij te gaan, zoodat het mij 
raadzaam is voorgekomen, de voorlichting van de Akademie 
hieromtrent te verzoeken, hetgeen ik de eer heb bij dezen 
te doen, onder toezending van een gewonen vochtweger, een 
vochtweger voor het ruw nat, een exemplaar van de boven- 
aangehaalde herleidingstafels, en twee verzegelde flesschen 
met ruw nat, gelijk dit gewoonlijk uit eene eerste afstoking 
van het beslag in de branderijen wordt verkregen. 

Hene opmerking zij het mij „veroorloofd hierbij te voe- 
gen. Volgens de herleidingstafels staat van af O tot 1,6 
graden van den vochtweger ieder tiende van eenen graad ge- 
lijk met 1 percent sterkte; van af 1,6 tot 5 graden neemt 
de sterkte voor 34 tienden 44 percenten toe, dus gemid- 
deld nagenoeg 1,3 percent voor elk tiende van eenen graad, 
waarvan het noodwendig gevolg is geweest, dat daar de vocht- 
weger tot geene geringere onderdeelen dan van +} graad is 
gesplitst, bij het vervaardigen der tafels tusschen de voor- 
melde inzinkingen belangrijke breuken zijn moeten gefor- 
eeerd of verwaarloosd worden, en zelfs 10 inzinkingspunten 
van den vochtweger, ieder twee verschillende percents-sterk- 
ten aanwijzen, naarmate de inzinking scherp of ruim plaats 


VERSL. EN MED, AFD. NATUURK. DEEL VI. 2 


(18) 


heeft, hetgeen bij de herleidingen van ruw nat tot minder 
juiste uitkomsten leiden moet dan bij die van gedistilleerd 
van hoogere sterkten; waarbij bovendien een verschil van 
1 pereent in sterkte veel minder invloed op de uitkomst der 
herleiding heeft. B, v. 5 vaten ruw nat ad 20 percent geven 
bij herleiding 1 vat ad 100 percent; ad 21 percent zou- 
den zij geven 105 kannen, dus voor 1 percent verschil in 
sterkte 5 percent verschil in de wikomst der herleiding. 

Daarentegen geven 5 vaten gedistilleerd ad 160 pCt. bij 
herleiding S vaten ad 100 pCt, en om hierop 5 percent 
verschil in witkomst te verkrijgen, zoude de sterkte niet 1 
maar 8 pereent moeten verschillen. Hieruit volgt dus, dat 
bij slappe vochten meer juistheid voor de aanwijzing der 
sterkte zoude vereischt worden, terwijl juist het omgekeerde 
het geval is; want bij slappe vochten is het verschil van 
inzinking voor 1 percent sterkte nog geen tiende van één 
graad en voor sterk gedistilleerd veel meer. 

De voormelde opmerking brengt mij tot de vraag, of de 
verschillen in de herleiding, waarover de branders zieh be- 
zwaren, miet meer hierin dan in de beweerde eigenschap 
van het raw nat hunnen oorsprong hebben, en of het in dat 
geval niet doelmatig zoude zijn: 

1°. de vochtwegers voor ruw nat nog op eene grootere 
schaal te doen vervaardigen, zoodanig dat zij tot kleinere 
onderdeelen dan „', van een graad met juistheid teekenen, en 

2e, de herleidingstafels voor slappe vochten, daarmede mm 
verband, tot halve of kwart percenten te doen uitwerken ; 
waardoor men, bij overspringing van eene sterkte van 20 
op 204 in plaats van op 21 percent, in witkomst geen 
verschil meer zoude verkrijgen van 5, maar slechts van 14 pCt. 
tusschen elke aanwijzing der tafel. 

Aangenaam zoude het mij zijn, omtrent dit een en ander 
met het gevoelen der Akademie te mogen worden bekend 
gemaakt. 


(19) 


Wordt besloten dezen brief in handen te stellen 
van de H.H. vaN REES, VAN DER BOON MESCH en 
G. 5. MULDER, met beleefd verzoek, om daarop, zoo 
mogelijk in de eerstkomende gewone vergadering, 
de Afdeeling te dienen van ontwerpantwoord aan 
den Minister. 


Wordt gelezen een brief van den Heer BLEEKER 
(Batavia 14 Maart 1857) ten geleide van een aan- 
geboden Prodrome d'une Faune Erpéto-Zoologigue de 
S Archipel Indien, 1r° partie met de daarbij behoo- 
rende afbeeldingen. — Gemeld prodrome met den ver- 
gezellenden brief wordt in handen gesteld van de HH. 
SCHLEGEL €en J. VAN DER HOEVEN, met beleefd ver- 
zoek, om, omtrent het opnemen daarvan in de wer- 
ken der Akademie, de Afdeeling voor te lichten in 
hare eerstkomende gewone vergadering. 


De Heer v. p. Boon mescu leest, in eigen naam 
en in dien van den Heer miqver, het navolgend 
verslag voor, met daarbij behoorend ontwerpant- 
woord op den brief van den Minister van Binnen- 
landsche Zaken, met de daarbij gevoegde bijlage in 
hunne handen gesteld. 


„In de vergadering der Natuurkundige Afdeeling van de 
Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gehouden den 
2dsten April 11, is ter tafel gebragt een brief van den Mi- 
nister van Binnenlandsche Zaken, van 17 April 11, N°. 127, 
5e Afd., met bijlagen, betreffende het onderzoek naar ge- 
schikte materialen uit de Overzeesche bezittingen voor het 
vervaardigen van papier, en zijn deze stukken in handen 


gesteld van de beide ondergeteekenden om consideratie en 
zt 


(20) 


advies en ten einde een ontwerp van antwoord aan den 
Minister voor te dragen. De ondergeteekenden hebben de cer, 
aan deze lastgeving te voldoen, en aan het oordeel der ver- 
gadering het volgend antwoord aan den Minister van wege 
deze Afdeeling te onderwerpen. 

„De Natuurkundige Afdeeling van de Koninklijke Akademie 
van Wetenschappen heeft de eer, ingevolge de missive van 
Uwe Excellentie van den 17den April 11, N°. 127, 5de Afd, 
met bijlagen, betreffende het onderzoek naar geschikte ma- 
terialen uit de Overzeesche bezittingen voor het vervaardigen 
van papier, en, voorgelicht door hare leden vAN DER BOON 
MESCH en MIQUEL, in wier handen deze stukken gesteld 
zijn, Uwer Hxcellentie ‘het volgende te berigten. 

De Natuurkundige Afdeeling der Akademie heeft met het 
meeste genoegen kennis genomen van de pogingen, die door 
de Regering reeds sedert 1854 worden in het werk gesteld, 
om bij den toenemenden prijs van het papier en het ge- 
brek aan grondstoffen, te onderzoeken, of in onze Overzee- 
sche bezittingen geschikte materialen voor het vervaardigen 
van papier aanwezig zijn, die, bij de thans gebruikelijke 
gevoegd of daarvoor in de plaats tredende, eene daling in 
de papierprijzen zouden kunnen te weeg brengen. De eerste 
niet onbelangrijke vruchten van dat onderzoek zijn vervat 
in de als bijlagen toegezonden missiven der Koloniale be- 
sturen en in de daarbij gevoegde monsters. 

Het gouvernement van Suriname heeft voor de volbren- 
ging van het bedoelde onderzoek onderscheidene pogingen 
in het werk gesteld, zooals blijkt uit de missiven van den 
Generaal-Majoor titulair, Gouverneur der kolonie Suriname, 
in antwoord op de missiven van Zijne Bxeellentie den Mi- 
nister van Koloniën, en uit die van de HH. m. c. Focke, 
A. WILDER en H. R. WULLSCHLAEGEL aan voornoemden Gou- 
verneur. Uit deze laatste missive blijkt, dat de drie laatst- 
genoemde heeren in de eerste plaats hunne aandacht geves- 


CZ) 


tgd hebben op de Banannenvezels, waarvoor BURNS in 
Britsch Guyana een werktuig heeft uitgedacht, ten einde 
de bruikbare vezels van de onbruikbare te zuiveren, en dat 
zij het van belang achten, dat de Gouverneur-Generaal om- 
trent het bedoelde werktuig inlichtingen liet inwinnen. Zij 
wijzen vervolgens op de noodzakelijkheid van de Bombax 
globosum aan te planten, en deze en de Calotropis gigantea, 
die vooral op Curagao voorkomt, te beproeven, en vermelden 
als grovere. vezelstof den bast van den Mfahoboom, Hibiscus 
elatus en tiliaceus en de vezelen van het Zeilgras, van de 
wilde Bromelia-soorten, van de Jenge sopo, Fourcroya gi- 
„gantea, het stroo en het afval van Arrowroot, Marantha 
indica en arundinacea, de hulsels van de Mais, de Cyperus- 
soorten, de jonge bladen van Mauritia en andere palmen. 

Door den Gouverneur-Generaal van Suriname is later een 
belangrijk berigt aan den Minister van Koloniën toegezon- 
den, betreffende de masporingen door den havenmeester 
G. DUYEKING, te Demerary, in het werk gesteld omtrent’ 
de papierbereiding aldaar. — Uit het rapport van den Heer 
G. DUYCKING blijkt: 

1°, dat de meer en meer toenemende schaarschte in 
Europa van eene geschikte grondstof voor de papierberei- 
ding, aanleiding gegeven heeft, dat sedert 1854 in Britsch- 
Guyana onderscheidene pogingen zijn in het werk gesteld’ 
om een werktuig uit te denken, met behulp waarvan de 
vezels van den banannenstam tot de papierbereiding zouden 
kunnen geschikt gemaakt worden ; 

2e, dat het werktuig van BuRrNs niet voldoet aan de 
verwachting en te veel personeel vordert; 

83°. dat een ander werktuig, daarvoor beproefd op de 
plantage Poederoyen, wederom andere bezwaren opleverde; 

40. dat eene derde manier, overeenkomende met de be- 
veiding van de Pita, betere uitkomsten gaf; 

5e. dat het overtuigend is gebleken, dat de banannen- 


(22) 


vezels alle geschiktheid hebben om tot de papierbereiding 
te worden gebezigd; 

69, dat de voornaamste hinderpaal om van de banannen- 
stammen het gewenschte voordeel te trekken, bestaat in het 
gemis van een geschikten toestel, die op eene niet te 
kostbare wijze dezelve voorbereidt; 

71°, dat er reeds van verschillende zijden in de kngel- 
sche koloniën pogingen worden in het werk gesteld om dit 
doel te bereiken, en dat inzonderheid de Heer 7. B. smaRP 
van Londen zich voorstelt de cultuur der banannen uit te 
breiden en de machinale bewerking der vezelstof in het groot 
uit te voeren. 

Dit verslag eindigt met de vermelding van eenige be- 
langrijke bijzonderheden, door den Heer a. D. vAN DER GON 
NETSCHER, eigenaar van de plantaadje Klein Poederoyen, 
medegedeeld, betreffende de banannen-cultuur, en waaruit 
tevens blijkt, dat men aldaar met gebrekkige werktuigen 
uit een banannenstam 25} pond schoone en 14 pond ont- 
kleurde en gebroken vezels verkregen heeft, waarvan alleen 
de laatsten tot vervaardiging van grof papier geschikt waren. 

Uit eene andere missive van den Gouverneur-Generaal 
van Suriname blijkt, dat 7. c. vAN BRUSSEL op Paramaribo 
genegen is de bedoelde bewerking der banannenvezelen uit 
te voeren, en eene plan tot het cultiveren van vezelstoffen 
in Suriname voor de papierfabrikatie aan de Regering heeft 
toegezonden. 

De Gouverneur-Generaal van Nederlandsch Indië heeft ins- 
gelijks in dat opzigt onderzoekingen in het werk laten stel 
len, en in het voorgaande jaar aan den Minister van Ko- 
loniën opgezonden een afschrift der missive van den Directeur 
der cultures, van 5 Februarij 1856, en van de missive van 
Dr. rromsere, van 2 Februarij 1856. Uit het onderzoek 
van den Heer rromBeRG tot op dat tijdstip blijkt, dat de 
grondstoffen, die voornamelijk tot vervaardiging van papier 


(23) 


zouden kunnen in aanmerking komen, zijn het Padi-stroe, 
het Guinea-gras en Allang-Allang, en bij deze missive zijn 
gevoegd zeven monsters van de wit deze planten door den 
Heer rosr VAN TONNINGEN verkregen producten, met eene 
korte beschrijving van de manier, waarop zij verkregen en 
bewerkt zijn, en het is gebleken, dat met de op Java be- 
schikbare middelen uit geen der houtachtige gewassen eene 
eigenlijke. papierpap is kunnen bereid worden; doch dat dit 
wel gelukt met de grasachtige planten. 

Hen en ander wordt bevestigd in eene nadere missive 
van den Directeur der cultures, van den 31sten October 1856, 
waarin deze verklaart zich te vereenigen met het door de 
Heeren YROMBERG en ROST VAN TONNINGEN in hunne ver- 
slagen medegedeelde, en waaruit tevens blijkt, dat toen 
reeds in 4 residentiën pizangvezelen voor de papierberei- 
ding waren verzameld en gereed lagen ter verzending in de 
pakhuizen te Batavia. Er blijkt verder uit deze missive, dat 
het Ned. pond bereide padi-stroo den papierfabrikant in 
Nederland kosten zal, wanneer het uit de residentie Tagal 
afkomstig en te Batavia geleverd is, 19} duit, uit Sa- 
marang 21 en uit Soerabaya 20 duiten, en 1 Ned. pond 
pizangvezelen uit dezelfde zoo even genoemde residentiën 
284, 25t en 21E duit. 

Belangrijk mag het uitvoerig verslag van den Heer rosr 
VAN _ TONNINGEN genoemd worden, gedagteekend Buiten- 
zorg den 10den Maart 1856. In dit verslag wordt 1°. aan- 
gewezen uit welke residentiën of gouvernementen grond- 
stoffen gezonden zijn; 2°. eene beschrijving. gegeven van de 
gedane proefnemingen en van derzelver uitkomsten, en 3°. 
aangetoond, wat, volgens. het oordeel van den schrijver, van 
eene. algemeene toepassing dezer proeven: voor het fabriceren 
van papier te verwachten is; en hij komt tot het besluit, 
dat de grondstoffen, die van éénjarige en lagere planten af- 
komstig zijn, meer kans hebben om de gewone papierstof 


(24) 


te zullen vervangen, dan die welke van meerjarige gewassen 
of boomen zijn verkregen, en dat de vezelen der pisang- 
stammen en van het rijststroo, wanneer zij op hunne groei- 
plaatsen aan de eerste bewerkingen onderworpen en dan 
vervoerd worden, waarschijnlijk de thans gebruikte papier- 
stoffen, zoo al niet geheel, dan toch gedeeltelijk zullen kun- 
nen vervangen. 

De inhoud van dit verslag wordt bevestigd in dat van 
den Heer rromserG, gedagteekend Buitenzorg den 13den 
Maart 1856, die daarin te regt opmerkt en waarop in deze 
insgelijks in het bijzonder behoort te worden gelet, dat de 
eerste bewerking der vezelstoffen aldaar grooter bezwaar geeft; 
daar zij bij nog gave vezels veel meer arbeid vereischt en 
tijdperken moet doorloopen, dan bij de gewoonlijk gebruikte 
en reeds vroeger zoo zeer verwerkte en door het gebruik 
nog meer toebereide overblijfselen van katoenen stoffen. Bene 
enkele werktuiglijke behandeling is voor deze laatsten reeds 
voldoende om de reeds zoo zeer verbrokkelde vezels geheel 
te ontbinden, terwijl men bij de boombasten, de pisang- 
stammen en het rijststroo dit door veel meer arbeid en 
ook door herhaalde chemische bewerkingen bereiken moet. 
Het komt vervolgens ook aan den Heer rrOMBERG waar- 
schijnlijk voor, dat het rijststroo en andere in overvloed 
voorkomende grasachtige planten, allang-allang en glaga, 
zoo wat bestendigheid van voorraad, als gemakkelijkheid 
van bewerking aangaat, de beste plaatsvervangers der lomper 
zijn zullen. 

De missiven eindelijk van ae Residenten van de Preanger 
Regentschappen, Tagal, Samarang en Soerabaya, houden op- 
gaven in, betreffende de inzameling van de vroeger genoemde 
vezelstoffen, de kosten daaraan verbonden, de verzending der 
vezelstoffen en de kosten van de voorbereiding der vezelstoffen. _ 

Uit deze onderscheidene stukken heeft de Akademie met ge- 
uoegen de zorgen opgemerkt, die de verschillende ambtenaren 


(25) 


in de Oost- en West-Indiën aan deze aangelegenheid hebben 
besteed, en de juistheid en deugdelijkheid der onderzoekingen, 
door de Heeren ROST VAN TONNINGEN en FROMBERG in het werk 
gesteld. Zij is van oordeel, dat het allezins wenschelijk is, dat 
men in onze Overzeesche bezittingen op den ingeslagen weg 
voortga, om zoo mogelijk het beoogde en hoogst belangrijke 
doel te bereiken. Hierbij zal inzonderheid in het oog dienen 
te worden gehouden, of de aangeprezen vezelstoffen in vol 
doende hoeveelheid aanwezig zijn om bij voortduring te kun- 
nem worden gebruikt, of zij zonder nadeel voor den landbouw 
in de Koloniën tot papierbereiding zouden kunnen dienen, en 
of de kosten der noodzakelijke voorbereiding vóór de verzen- 
. ding naar Nederland en die verzending zelve geen hinderpaal 
aan het bedoelde gebruik in den weg leggen. 

Doch zullen deze nasporingen en proefnemingen in de Over- 
zeesche bezittingen goede vruchten dragen, dan behooren zij 
in Nederland krachtdadig te worden ondersteund, door name- 
lijk de overgezondene vezelstoffen alhier te beproeven en met 
zorg daaruit papier te bereiden, en de uitkomsten dier proeven, 
en de opmerkingen waartoe zij hier aanleiding geven, mede 
te deelen aan de deskundigen in onze Oost- en West-Indiën, 
ten einde door dezen verdeelden, maar tot hetzelfde einde lei- 
denden arbeid, het uitstekend oogmerk der Regering te berei- 
ken, en zoo mogelijk in de behoefte aan nieuwe grondstof 
voor het papier, waarvan het gebruik in- en buiten Kuropa 
op zulk eene verbazende wijze is toegenomen en nu reeds meer 
dan verdubbeld is, te voorzien. 

De Natuurkundige Afdeeling der Akademie heeft derhalve 
de eer Uwer Bxeellentie voor te stellen, om de bij de stukken 
gevoegde kleine hoeveelheden vezelstoffen van Java afkomstig, 
in eene papierfabriek onder het toezigt eener commissie uit 
de Natuurkundige Afdeeling der Akademie te laten beproe- 
ven, terwijl zij bereid is het uit Indië verwachte Padi-stroo 
en Pisangvezelen evenzeer onder haar oog te laten beproeven, 


(26) 


of zij voor de fabriekmatige papierbereiding geschikt zijn, ten 
einde den uitslag daarvan, terstond na den afloop der proe- 
ven, met de vereischte opmerkingen aan Uwe Wxcellentie mede 
te deelen, em zoo doende mede te werken tot het groote doel, 
dat de Regering zich in deze hoogst belangrijke aangelegenheid 
heeft voorgesteld. Mogt dit voorstel de goedkeuring van uwe 
Excellentie wegdragen, dan zal de Natuurkundige Afdeeling 
der Akademie, terstond na den ontvangst van het daartoe be- 
trekkelijk vereerend berigt, zich met het onderzoek bezig 
houden.” 


De vergadering vereenigt zich eenpariglijk met 
genoemd ontwerp en met het daarin bevat voorstel, 
en besluit tot verzending daarvan aan den Minister. 
Bij de beraadslaging daarover is ter spraak gekomen 
een aan den Heer BRANTS medegedeeld feit, dat tot 
de fabriek van boschwol uit dennennaalden te Ben- 
nekom, onlangs eene aanvraag is gerigt van den 
Redacteur van het Engelsche dagblad te Times, ten 
einde stalen te bekomen, tot beproeving, of dit ma- 
teriëel ook tot papierbereiding geschikt zij. — Wordt 
besloten, ook daarop de aandacht te rigten door aan- 
teekening in het proces-verbaal. 


De Heer narBertsxa leest, in eigen naam en in 
dien van den Heer w. vrorak, verslag voor, over 
de aangeboden verhandeling van den Heer scuror- 
DER VAN DER KOLK. Het luidt als volgt: 


De Afdeeling Natuurkunde der Koninklijke Akademie 
van Wetenschappen heeft in hare jongste vergadering be- 


(21) 


sloten in onze handen te stellen eene verhandeling van den 
Heer SCHROEDER VAN DER KOLK, onder den titel van „Ana- 
tomisch, Physiologisch en Pathologisch onderzoek over het 
fijnere zamenstel en de werking van het verlengde rugge- 
merg”, met verzoek om. haar omtrent het opnemen daarvan 
in hare werken te dienen van berigt, voorlichting en raad, 
zoo mogelijk in de eerstkomende gewone vergadering. 

Uwe rapporteurs hebben deze taak niet dan schoorvoetend 
aanvaard, vooral om de uitgebreidheid van de verhandeling 
van ons geacht medelid, die niet minder dan 220 compres 
geschreven folio. bladzijden beslaat. Pen tweede bezwaar 
voor ons was gelegen in het tijdsbestek, waarover wij voor 
de zamenstelling: van ons rapport hadden te beschikken en 
dat voor zulk een arbeid wel zeer kort mag geheeten wor- 
den, en eindelijk meenden. wij over het pathologische en 
therapeutische. gedeelte der verhandeling wel niet als zeer 
bevoegde beoordelaars. te, kunnen optreden. , Wij hebben 
echter gaarne naar onze krachten willen voldoen aan het ver- 
langen van den Heer vAN DER KOLK, die juist in deze verga- 
dering. eene. beslissing, over zijnen arbeid wilde uitlokken, ten 
einde zoo spoedig mogelijk, bij eene gunstige beschikking, met 
het teekenen en drukken der bij de verhandeling behoorende 
afbeeldingen een aanvang, te kunnen maken. 

Het werk van ons geacht medelid bevat twee gedeelten : 
een eerste, getiteld Anatomisch en Physiologisch onderzoek 
van de medulla oblongata; en een tweede, handelende:over de 
Pathologie van het verlengde merg en de geneeswijze van epi- 
lepsie, Wij onthouden ons van eene nadere opgaaf van den 
inhoud; daar de voordragt van den autheur zelven, gehouden 
im onze vorige vergadering, en de vermelding daarvan in de 
notulen, U allen nog versch in het geheugen zal liggen, en wij 
dus in eene tijdroovende herhaling van U bekende zaken zou- 
den moeten treden, die wij miet. noodig achten. 

Uwe rapporteurs hebben met belangstelling kennis genomen 


(25) 


van de verhandeling, die hun voorkomt zeer veel nieuwe ana- 
tomische daadzaken te bevatten, welke vooral daardoor in 
waarde winnen, als zij veelal in een naauw verband staan met 
physiologische verrigtingen, die dus op hare beurt niet weinig: 
worden opgehelderd. Vooral belangrijk kwamen ons de vol- 
gende feiten voor, die wij daarom met een enkel woord 
willen aanstippen: 1°. dat alleen de zijstrengen van het 
ruggemerg, die, volgens de onderzoekingen van scrrr, 
voor de beweging van den romp dienen, niet even als de 
voorste strengen naar de hersenen doorloopen, maar in het 
verlengde merg eindigen en hier zamenhangen met de va- 
guskern; 2°. dat de kernen der verschillende zenuwen in de 
medulla oblongata, zooals die van den facialis, hypoglossus 
enz. door commissuren met elkander vereenigd zijn. 3°. Fven- 
zoo kwamen ons ook zeer merkwaardig voor de verbindin- 
gen van de kernen van den acusticus en facialis, van den 
grooten wortel van den trigeminus met bijna alle kernen van 
de beweegzenuwen uit het verlengde merg en van den vagus, 
en 4e, het verband, dat de Heer vAN per KOLK tusschen de 
kernen van den facialis en hypoglossus en het corpus olivare 
waarnam, waardoor hij dit ligchaam miet langer als kern, 
maar als hulpganglion wil laten gelden, vooral dienende 
voor mimiek, articulatie der stem en slikking. Voegen wij 
bij den belangrijken inhoud van amatomischen en physiolo- 
gischen aard nog hetgeen de schrijver ons mededeelt over 
de pathologie van het verlengde merg, ook de epilepsie, 
die, zooals in deze verhandeling wordt aangetoond, haren 
grond moet hebben in eene irritatie der medulla oblongata, 
en eindelijk ook de behandeling dezer ziekte, dan zal het 
wel geen betoog behoeven, waarom uwe rapporteurs geen 
oogenblik geaarzeld hebben om te adviseren, de verhande- 
ling van den Heer vAN DER KOLK, als eene waardige te- 
genhangster van zijnen arbeid over het ruggemerg in de 
werken der akademie op te nemen. 


(29) 


Behoudens dit gunstige advies, zij het ons echter geoor- 
loofd een paar opmerkingen te maken. Vooreerst hadden 
wij gaarne eene meer kenmerkende scheiding gewenscht van 
het anatomische en physiologische gedeelte van het eerste 
deel der verhandeling, b. v. zoodanig, dat hier twee hoofd- 
stukken uit ontstonden. Wij voor ons meenen dat eene 
dusdanige splitsing veel bijdraagt tot klaarheid en duide- 
lijkheid, en ons spoediger voor oogen stelt wat anatomisch 
feit en wat physiologische deductie is. Het is echter moge- 
lijk, dat wij ons bedriegen, en dat de schrijver zijne grondige 
redenen gehad heeft, waarom hij in de behandeling van zijn 
onderwerp niet den algemeen gebruikelijken weg gevolgd 
hecft. 

Ten tweeden meenen wij dat de hooggeachte schrijver 
zijn werk eene nog hoogere waarde had kunnen geven, in- 
dien hij, op het voorbeeld van anderen, eene of meer sche- 
matische figuren aan hetzelve had toegevoegd, welke de lig- 
ging der zenuwkernen, het verloop der vezelen, der com- 
missuren. enz. op beknopte wijze aantoonden. Bij eenen zoo 
zamengestelden bouw als het verlengde merg bezit, kan men 
niet genoeg op hulpmiddelen bedacht zijn om de klaarheid 
der voorstelling te verhoogen, en hiertoe rekenen wij, be- 
halve getrouwe afbeeldingen, die in deze verhandeling in 

“genoegzaam aantal voorkomen, bovenal de zoo even ver- 
melde schematische figuren. Wij willen dit door een enkel 
voorbeeld ophelderen. Op pag. 125 leest men letterlijk het 

‚ volgende: „De nervus abducens wijkt van alle zenuwen 
van het verlengde merg daarin af, dat zijn wortel in plaats 
van naar binnen naar de raphe, maar buiten zich ombuigt. 
Op dezen weg doorboort hij in eene buitenwaartsche rigting 
de vezels van den N. facialis en een gedeelte van de facialis- 
kern, waaruit hij niet ontspringt, zooals srmrine meent, 
maar deze doorboort, om aan de achter- en bovenzijde van 
den facialis zoo het schijnt in eene kern over te gaan. 


(30) 


Deze kern schijnt niet met de raphe in eene naauwe ver- 
binding te staan, dat is, uit de kern schijnen geene draden 
te loopen ter overkruising; misschien is deze kern met de 
hooger gelegene hersenvezels, die maar de tegenovergestel- 
de kern van den oculo-motorius gaan, meer of min innig 
vereenigd, waarbij wel decussatie schijnt plaats te hebben, 
waardoor hef antagonisme tusschen den oeulo-motorius van 
de eene zijde en den internus (sic) aan de tegenovergestelde 
zijde eenvoudig zoude kunnen verklaard worden.” 

Bij het lezen van deze en dergelijke passages heeft het 
ons moeite gekost, den waren zin der woorden en de be- 
doeling van den schrijver te vatten, terwijl wanneer een en 
ander met behulp van schematische figuren ware opgehel- 
derd geworden, zonder twijfel aan ons bezwaar zou zijn te 
gemoet, gekomen. 

Een paar aanmerkingen van bijzonderen aard mogen wij 
hier evenmin terug houden. Wij vinden namelijk op bl. 39 
en volgende de meening van den schrijver uitgedrukt, dat 
de bewegingen van de ooren bij dieren en de zamentrekking 
van den M. stapedius als reflex kunnen optreden na hevige 
prikkeling van de acusticus-uitbreiding door het een of 
ander geluid. De mogelijkheid niet willende ontkennen van 
eene dusdanige gereflecteerde beweging, die hare verklaring 
zoude moeten vinden in de centrale verbinding tusschen de 
kernen van den acustieus en den facialis, heeft het ons 
echter verwonderd, dat ons geëerd medelid geene melding 
heeft. gemaakt van eene andere reflex, die als zoodanig 
veel duidelijker uitgedrukt is dan de beweging der ooren 
en van de stapes, welke minst genomen toch altijd proble- 
matisch zijn. Wij bedoelen namelijk de meerdere spamming 
van het trommelvlies, ten gevolge van zamentrekking van 
den tensor tympani, die na hevige indrukken op de acus- 
ticus-uitbreiding tot stand komt, en waarvan het doelmatige 
gelegen is in het dempen van de intensiteit der geluid- 


(31) 


schommelingen, even als bij de vernaauwing van de pupil 
bij te intensiven lichtindruk op het netvlies, Gaarne had- 
den wij deze reflexbeweging geëxpliceerd gevonden, daar 
zij ons tot dus verre een raadsel is. Zooals bekend is, 
wordt de tensor tympani geïnnerveerd door het ganglion 
otieum, dat geen motorischen wortel uit den facialis ont- 
vangt, maar of uit den glossopharyngeus door den N. Ja- 
cobsonii en _N. petrosus superficialis minor of uit den tri- 
geminus, door zijne verbinding met den 3den tak van het 
5de paar. De vraag, die wij dus hierbij stellen, is deze: Kan 
de schrijver ons ook met eenige zekerheid zeggen, of de 
bedoelde reflexbeweging uitgaat van het 5de of 9ge paar? 

Ten slotte oordeelen wij het wenschelijk, dat, even als 
achter het eerste deel van de verhandeling, ook achter het 
tweede in korte woorden’ wordt zamengevat, wat de onder- 
zoekingen op het pathologische gebied ons hebben geleerd. 
Ook meenen wij den schrijver indachtig te moeten maken 
op het gemis van een algemeen hoofd of titel voor het 
tweede gedeelte, en van eene inhoudsopgave van het geheele 
werk. 

De aanmerkingen, die wij gemaakt hebben, zijn van zoo 
ondergeschikten aard, dat de waarde van het reusachtige 
werk van onzen hoog geschatten vaN DER KOLK hierdoor 
in het minst niet wordt verkort. De schrijver zelf zal het 
ons ook niet euvel duiden, dat wij niet alleen hebben ge- 
prezen, maar hier en daar ook hebben geoordeeld, en de 
slotsom van deze beoordeeling in dit rapport hebben neder- 
gelegd. 

Aan het einde gekomen van hunne taak, herhalen uwe 
rapporteurs hunne uitspraak, en hebben zij mitsdien de eer 
aan de vergadering voor te stellen, de verhandeling van den 
Heer SCHROEDER VAN DER KOLK in de werken der Akademie 
op te nemen. 


(32) 


De vergadering vereenigt zich met de eonelusiën 
van genoemd verslag, en besluit diensvolgens tot het 
opnemen der verhandeling in de werken der Aka- 
demie. Het verslag zal den Heer scnROEDER 
VAN DER KOLK worden medegedeeld, met vrijlating 
om van de daarin bevatte aanmerkingen het gebruik 
te maken, dat hem gepast zal toeschijnen. 


De Heer sramkarT brengt, in naam der daartoe 
benoemde commissie, ter tafel de vervaardigde ko- 
pijen van Meter en Kilogramme, en treedt daarom- 
trent in de volgende beschouwingen, welke in een 
definitief rapport nader zullen uitgebreid worden. — 

Sedert het uitbrengen van het voorloopig Rapport der Com- 
missie in de Vergadering der Akademie van den 26sten P- 
bruarij j.l, zijn de glazen Ellen nog eenmaal bij eene lage 
temperatuur twee aan twee onderling vergeleken geworden, 
en is eene vergelijking dier zelfde glazen staven herhaald met 
den ijzeren Mètre, den vroegeren standaard der Nederland- 
sche lengte-maten. Nu onlangs zijn de glazen Ellen verge- 
leken met den standaard van den Engelschen Yard, welke 
door het Engelsche Gouvernement aan onze Regering toe- 
gezonden en door haar aan de Akademie ter bewaring 
gegeven is. Deze laatste vergelijking is niet gesloten kun- 
nen worden, omdat bij de hooge temperatuur der jongste 
dagen zich eenige onzekerheid omtrent de betrekkelijke 
uitzettingen heeft doen kennen. Het zal dus noodzakelijk 
wezen, dat de glazen Dllen, althans enkele er van, bij eene 
lage temperatuur nogmaals met den standaard Yard wor- 
den vergeleken. 

De glazen Bllen zijn ieder voorzien van een nommer, dat 
er met fluor-zuur in geëtst is; deze nommers zijn 2, 3, 4, 
7,8, 9 en 13. Indien de gemiddelde lengte der 7 staven 


(33) 


door a wordt aangewezen, dan hebben de vermelde onder- 
linge vergelijkingen de volgende uitkomsten gegeven ; waarbij 
de verschillen uitgedrukt zijn in dwieendste deelen van mm. 


als eenheden. Waarnemer F. J. STAMKART. 


September 1856 Maart en April 1857 
Gem. Temperatuur = 15°,1 C. Gem. Temperatuur =7°,1 C. 
Myf. My. 
N°. 2=a—0,58 & 0,31 mmm. N°. 2=a—l,84 + 0,38 mmm. 
N°. 3—a—0,35 Vi Pi N°. 3 —a—0,25 Vi 1 
N°, 4=ad-0,67 I Vi Ne, d=ad- 0,95 n I 
N°. T—=a—_2,12 I Vi N°. 1—=a—l,26 I 1 
N°, S—=a—0, 07 1 Di N°. 8 S—atl, 91 „ 7 
Ne. J—=atl, 45 Ie 1 Ne 9 9—=a0, 4] Vi À 
Ne. 13 =atl, 02 1 I Ne, 13=a-0, 07 I > nm 


Er schijnt een klein verschil in de uitzetting der staven 
te bestaan, miettegenstaande zij alle uit hetzelfde stuk glas 
gesneden zijn. 

Zoo de lengte van den platina standaard-meter voorge- 
steld wordt door A, dan is gevonden: 

Door . … … … … J. A.C, OupEmars. F.J. STAMKART. 

MI. Mbf. 
tober 1856 15°,6 C. aA —10,08+0,42mmm.a=A— 11,56 + 0,56mmm 
bruarijl857 0°,0 , a=A+- 0,344#0,97 „ a=AÂ— 1,35 0,71 
midd. bij 15°%6 a=A—10,82, en hij 0? a =A— 0,50. 

Zoo men de lengte van den officiëel door vAN swWINDEN 
hier gebragte Mètre, gemeten onder het door koperen vleu- 
gels beschermde gedeelte der eindvlakken, 11 à 12 mm. van 
den naasten smallen kant naar binnen toe, T noemt, dan is: 

MI. 
bij 0?a—l — 6,14 £ 1,05 mmm. Waar. sraakarr. 

De kilogrammen bestaan, zooals in het aangehaalde rap- 
port gezegd is, uit een ligchaam, een afschroevenden knop 
en een platina draadje ter justering. De ligchamelijke in- 
houden dezer drie stukken te zamen bij 0? temperatuur zijn 
als volgt, in eubike mm. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII e 


(34) 


N°. 1 == 121639 cub. mm. N°. 5 =12016%7 eub. mm. 
N°. 2 —= 120825 ” N°. 6 = 1227180 7 
Ne, 8 == 121530 # N°, 7 —= 120065 / 
N°, 4 —= 119841 „ Glazen kilogr. — 99501 " 
De inhoud van den platina standaard is=—= 46938 cub. mm. 


De gewigten der koperen knoppen, behoorende bij deze 
stukken, zijn: 


Knop N°. 1==69,2410 gr. Knop N°. 5 == 69,2944 gr. 
„ N°.2=—=712,5397 „ „ N°.6=—= 7936 „ 
„ N°.38—13,9161 „ N° 7=—=76,0537 / 
„ N°. 4==70,2395 # 


De platina draden, welke in de stukken bevat zijn, wegen : 


Draad in N°, 1 == 259,3 mer. Draadin N°.5 == 35,1 mer. 
„N°. 18,2 7 „un N°.6==206,5 „ 
„ unN°.3== 39,0 p „ uNe 1,8 4 
go nNli=e 852 om 


Bovenstaande bepalingen zijn door sramkart; de nu vol- 
gende opgaven, van de gewigten der kopijen van het stan- 
daard-kilogram, zijn de gemiddelde uitkomsten van regt- 
streeksche vergelijkingen der kopijen met het standaard-ki- 
logram, door de Heeren ®. LOBATTO, J. A. C‚ OUDEMANS en 
den verslaggever en gedeeltelijk ook van voorafgaande vere 
gelijkingen der kopij-kilogrammen onderling door r. 5. sraar- 
KART. In het luchtledige is: 


Kilogr. N°. 1 —= Stand. kiloer. 1,20 mer. 


- 
yn oNe pn + 0,09 
ji N°. 3 = 7 Act 1,0 
vEt dte ks ee Tsnateng 
” Ne5 = „ - 1,09 
pnniNe Bh 7 - 1,03 
Vi Ne: == ” + 1,20 n 
Glazen kilogr. — v + 6,71 # 


(35) 


De midb. fout van elke dezer uitkomsten mag op + 0,1 
mer. aangewezen worden. Door eene onbekende oorzaak is 
N°. 2, 1 milligr. ligter dan de overige stukken geworden. 

Bij elke der kopijen van het kilogr. is een zilveren stukje 
gewigt gemaakt, nagenoeg overeenstemmende met de herlei- 
ding tot het luchtledige voor het verschil der inhouden van 
de kopij en het stand. kilogr. leder stuk is steeds gewo- 
gen met toevoeging van het gelijk genommerde zilveren 
stukje gewigt. Deze stukjes wegen: 


, Waarnemer F. J. STAMKART. 
Zilv. stukje N°.1==92,76 mgr. Zilv. stukje N°.5—90,23 mgr. 
7 N°.2—94,97 Pi Ne.6==04,89 
” N°.3=92,83 Pi N°.7—=91,60 „ 
" N°4==91,52 / Fen platina draadje 
voor het glazen 
kilogram —64,S7 /, 


Deze zilveren stukjes zullen bij de kopij-kilogrammen af- 
geleverd worden, ten einde hij elk stuk gevoegd, zoo na 
mogelijk het gewigt van het platina stand. kilogram ix de 
lucht te vertegenwoordigen. 

Eindelijk zij hier nog bij gevoegd, dat, volgens in kope- 
ren platen gegraveerde opschriften op de houten doozen 
waarin de standaards der Ned. maten en gewigten eerst 
bewaard zijn geweest, ln 

het platina stand. kilogram == Parijsche Archief hilo- 
gram + 0,14 mgr. is; en dat bij 7°,6 C. 

de platina stand. meter — Parijsche mètre prolot. — 0,7 
ramm.; eindelijk, dat de uitzetting van den platina standaard 
meter — 9,57 mmm. bedraagt, voor elken graad van den 
honderddeeligen thermometer. 

Volgens de proeven van sreïiNHem zoude, de uitzetting van 
den Mètre protot. per 1°. ongeveer 9,05 numm. bedragen. 
Volgens Borpa is het / pn 8,56 7 


De verhouding van het stand. kilogram tot de Parijsche 
3* 


(36 ) 


prototype is voldoende gestaafd; die van den stand. meter 
tot de prototype des meters moet — zoo mogelijk — mog 
gestaafd worden. 

Nog zij opgemerkt, dat de berekening van de opgegeven 
verhoudingen der kopijen voor het eindverslag van de werk- 
zaamheden der commissie nog aan eene herziening zal wor- 
den onderworpen; waarbij, mogelijker wijze, vergissingen kun- 
nen gevonden worden, maar dat in elk geval deze van 
slechts zeer geringen invloed op de einduitkomsten kun- 
nen zijn. 


Als slotsom dezer stelt de commissie het volgende 
voor: 


1°. dat aan den Minister van Koloniën worde berigt, 
dat de kopijen van de standaards der Nederlandsche maten 
en gewigten, bestemd voor de Oost- en West-Indische Ko- 
loniën des Rijks, gereed zijn; 

2°. dat aan Zijne Excellentie het voorstel geschiede, om 
met de overbrenging naar Oost-Indiën te belasten den Heer 
OUDEMANS ; 

83°, dat het goedvinden Zijner Excellentie worde vernomen 
omtrent de meest veilige wijze van overzending der kopijen 
van meter en kilogramme naar West-Indiën; 

4°, dat Zijner Excellentie worde verzocht, te willen ge- 
lasten dat de bedoelde kopijen van de standaards der Ne- 
derlandsche maten en gewigten, zoowel in Oost- als in Wesf- 
Indië, onder de bewaring der Regering worden gesteld, zoo- 
dat zij niet gebruikt, zelfs niet ontpakt en bezigtied zullen 
mogen worden, zonder bijzondere vergunning of last der 
Landvoogden, en dan alleen door bevoegde deskundige per- 
sonen. 


De vergadering vereenigt zich met al deze voor- 
stellen, en besluit dat in den geest daarvan aan den 
Minister van Koloniën zal worden geschreven. 


(31) 


De Heer scuuraer biedt ter plaatsing in de Ver 
slagen en Mededeelingen der Afdeeling twee aantee- 
keningen aan, de eene over de plaatsing der Muis- 
vogels (Colius) in het natuurlijk stelsel; de andere 
over den invloed van het water op de Kleuren van 
sommige vogels. Hij licht de laatste toe door mede- 
gebragte voorwerpen, treedt daaromtrent in nadere 
beschouwingen, en doet vooral twee vleugels zien van 
eene Musophaga persa. Deze vogel was in den zoö- 
logischen tuin te Amsterdam onder stuiptrekkingen 
op den grond gevallen, en lag daarbij op zijne lin- 
kerflank. Hij werd herhaaldelijk met koud water 
begoten (het gewone middel bij dergelijke toeval- 
len), en het water had de zonderlinge uitwerking, 
dat het rood op de vleugels in blaauw werd ver- 
anderd. De vogel bleef in dezelfde houding liggen, 
leefde nog eenige uren en stierf eindelijk. Het bleck, 
dat hij aan de van den grond afgekeerde zijde op- 
gedroogd was; maar dat de andere zijde, welke op 
den vloer was blijven liggen, nat was gebleven. — 
lier nu was de, op den linkervleugel gedurende 
het leven aldaar aanwezige, roode kleur niet weder 
te voorschijn gekomen en de vleugel geheel blaauw 
gebleven, terwijl deze roode kleur aan den nog ge- 
durende het leven opgedroogden regtervleugel terug 
gekomen was, en zich volkomen weder zoo vertoonde, 
als bij het leven van den vogel. 

Over dit medegedeelde feit ontstond eene wisseling 
van denkbeelden tusschen de H.H. HARTING, VAN 
DER HOEVEN, VAN DER BOON MESCH en den Spreker; 
waarbij de Heer vaN DER BOON Mesen de vraag 
opperde, of, aangezien de vloer der bewaarplaats 
van den vogel vermoedelijk doortrokken was met zijne 


(35) 


uitwerpselen, en door de ontledingsproducten daarvan 
het water, waarmede men den vogel heeft overgoten, 
bezwangerd is geworden met koolzure ammonia en 
andere oplosbare stoffen, welligt hierdoor de vleugel 
van kleur is veranderd geworden; daar, volgens den 
Heer scrueeen, juist dat gedeelte van den vleugel 
van kleur veranderd was, hetwelk nat gebleven en 
met den vloer van het hok lang in aanraking ge- 
weest was. De Heer scurrGEL zegt toe, daaromtrent 
nadere proeven te zullen nemen; waarna, onder 
dankzegging van den Voorzitter, de beide aanteeke- 
ningen in handen worden gesteld van de commissie 
van redactie. 


De Heer BrANTs spreekt, ter vervulling zijner 
spreekbeurt, over Boomschors, en meer bepaald over 
dien van den beuk, en licht zijne voordragt toe door 
afbeeldingen, op groote schaal ontworpen. Uit 
zijne nasporingen leidt hij af‚ dat het onderscheid 
der boomen, in zoodanige, welke korst vormen, ten 
gevolge van inwendige kurkvorming, vergezeld van 
het verlies van zoogenaamd cellig omhulsel, — en in 
zoodanige, waar dit laatste deel ongeschonden voor- 
handen blijft, in welk geval er alleen kurk aan de 
oppervlakte ontstaat, — op een onvolledig onderzoek 
berust en dus eene dwaling is; dat integendeel bij 
alle boomen vroeger of later schorsdeelen worden af- 
gestooten; dat bij alle boomen het ber omgeven is 
door eene laag parenchym-weefsel, hetwelk door de 
mergstralen. wordt gevoed, eene laag niet omgeven 
door eene eigene laag kurkstof, maar zelve in kurk 
overgaande. Bladert de gevormde kurk aanhoudend 
af, naar gelang zij gevormd wordt, in ter naauwer- 


(39 ) 


pood zigtbare stukjes, dan onderhoudt zieh het gladde 
aanzien zeer lang. Bladert zij niet af, dan is het 
gladde aanzien korter van duur, èn er ontstaan ber- 
sten met gelijktijdige kurkvorming in de diepte, aan- 
vankelijk in den zoom die het Zber omgeeft, later, 
als de zoom is uitgeput, in het Zber: en wel, door- 
dien de zijdelingse verbindingen der mergstralen eenen 
nieuwen zoom opleveren, waar de gevormde kurk 
afvalt; terwijl, waar deze gehecht blijft, het ontstaan 
van een nieuwen zoom niet zoo in het oog valt, 
maar een onmiddellijke overgang tot kurk schijnt 
plaats te grijpen, welligt ten gevolge van belem- 
merden invloed der buitenlucht. 

De vergadering verneemt met genoegen de toezeg- 
ging van den Heer BRANTS, dat hij zich voorstelt een 
nader betoog over dit onderwerp aan te bieden ter 
plaatsing in de Verslagen en Mededeelingen. 


De Secretaris brengt ter tafel eene door den Heer 
BLUME ter vervulling zijner spreekbeurt ingezonden 
Bijdrage tot de kennis der Oost-Indische Orchidéën 
en het maaksel van hare bevruchtingswerktuigen, door 
af beeldingen toegelicht. 

Op voorstel van den Voorzitter wordt besloten, 
dat tot den Heer Brume de vraag zal worden ge- 
rigt, of hij genegen is deze Bijdrage voor de wer- 
ken der Akademie af te staan. 


De Heer 5. VAN DER HOEVEN handelt, ter ver- 
vulling zijner spreekbeurt, over dieren, welke para- 
sitisch op andere dieren leven, de zoogenaamde ec- 
toparasiten of Kpizoa. Terwijl zij grootendeels, bijna 
allen, tot de insekten van LINNArus behooren, leven 


(CAO) 


op de visschen parasitisch bepaaldelijk zoodanige Lin- 
neaansche insekten, welke door de nieuwere schrijvers 
Schaaldieren worden genoemd; zij hechten zich vooral 
aan de kieuwen der visschen vast. — Vooral door 
de waarnemingen van NORDMANN is gebleken, dat 
deze bijkans vormlooze dieren in eenen vroegeren 
toestand met de jongen der Entomostraccën en Daph- 
nideën overeenkomen. _ Zij ondergaan dus eene ver- 
andering van gedaante, welke eene feruggaande is 
(rüchschreitende Metamorphose). Nan miet alle para- 
sitische schaaldieren zijn de vroegere toestanden tot 
onze kennis gekomen. De analogie laat ons ech- 
ter naauwelijks eenigen twijfel over omtrent de ver- 
anderingen, welke ook bij hen zullen plaats heb- 
ben. Hiertoe behoort vooral het geslacht Ceerops 
LRACH, volgens LATREILLE op de Tarbot en Thonijnen, 
volgens LracH op de Thonijnen, volgens NORDMANz 
op den OrtAragoriscus mola zich ophoudende. 

Toen nu de verdienstelijke Deensche zoöloog Krörser 
in 1837 een nieuw, met Oecrops zeer verwant parasi- 
tisch dierengeslacht, onder den naam van Zaemargus 
beschreef, dat hij mede op Ort4ragoriseus mola aan- 
trof, kon de vraag ontstaan, of NORDMANN welligt 
beide geslachten verward had. In allen geval stond 
NORDMANN’s waarneming nog op zich zelve, en Or- 
thragoriscus mola was alleen op zijn gezag als woon- 
plaats van Cecrops te beschouwen. Toen de Heer 
VAN DER HOEVEN in de maand Julij van het vorige 
jaar een versch voorwerp van OrtAragoriscus mola 
onderzocht, was het hem daarom eene aangename ont- 
dekking, daarop drie voorwerpen van Cecrops Latreillii 
waar te nemen. Uit eene schriftelijke mededeeling 
van den Heer van BENEDEN te Leuven, bleek den 


(4) 


Spreker, dat ook deze geleerde op twee exemplaren 
van genoemden visch den Ceerops had gevonden. 

Naar de door den Spreker opgezamelde inlichtin- 
gen en mededeelingen van verschillende zoölogen in 
Engeland, Frankrijk en Duitschland, hebben ook zij 
Cecrops alleen op den Klompvisch waargenomen. Dit 
schijnt dus uitgemaakt. Of zij ook op den Thonijn 
en de Tarbot leeft, is twijfelachtig. Maar zeker is 
het, dat Ceerops en Laemargus zijn afzonderlijke, 
hoewel zeer verwante geslachten, welke beiden op de 
kieuwen van den Klompvisch leven. — Ten slotte doet 
Spreker opmerken, dat hij in de Description du 
Voyage de ua PrROUSE eene zeer goede afbeelding 
heeft gevonden van Ceerops, welke door niemand, 
zoo ver hij weet, werd aangehaald. 


Bij de laatste omvraag wordt door den Heer uar- 
BERTSMA voor de Verslagen en Mededeelingen aange- 
boden eene anatomische en physiologische beschouwing 
der Voorhoofdsspier (m. frontalis). Zij wordt in han- 
den gesteld van de eommissie van redactie. 

Door den Heer vaN DER BOON MEsCH wordt aan- 
geboden voor de boekerij, het akademisch proefschrift 
van den Heer Rr. Ss. t. MODDERMAN, over de leer der 
Osmose. — Wordt tot plaatsing in de boekerij en tot 
schriftelijke dankzegging besloten. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen en de 
vergadering wordt gesloten. 


AANTEEKENINGEN 
OVER DE 
UITWENDIGE KENMERKEN VAN HET SEXUEEL VERSCHIL 


DER 


VEENMOLLEN 


EN OVER HUNNE HUISHOUDING 


VAN 


G. VROLIK. 


ree 


lr is over de natuurlijke geschiedenis van den veenmol 
in vroegere en latere jaren zooveel belangrijks aan het 
licht gebragt; zijne inwendige gesteldheid door zeer bekwame 
ontleedkundigen zoo naauwkeurig onderzocht, en door voor- 
treffelijke afbeeldingen, of door hen zelve of door anderen 
voorgesteld, dat het verwondering mag baren, hoe men nu 
nog in nieuwe nasporingen over hetzelfde insekt behagen 
kan vinden. Ik zou mij dan ook voorzeker niet gewaagd 
hebben aan een onderzoek, waarvan deze aanteekeningen 
het gevolg zijn, zoo niet zijne verwoestingen van voort- 
brengselen uit het plantenrijk op mijn landgoed, naar mid- 
delen had doen uitzien te zijner vernietiging. 

Om zulks met eenig goed gevolg te ondernemen, werd 
in de eerste plaats vereischt, zich bekend te maken met 
den inhoud der geschriften, waarin ditzelfde onderwerp 
meer of min uitvoerig is behandeld. Doch hier stuitte ik 
op gewigtige zwarigheden. Verre toch van gelijkvormigheid 
te ontmoeten in de voorstelling, zelfs van zeer belangrijke 
punten, geraakte ik als verward in onzekerheden, die een 


(43) 


naauwgezet onderzoek alleen in staat was op te lossen. 
Ik noem nu alleen de uiterlijke teekens van het sexueel 
verschil dezer dieren, welke ik wel hier of daar verkeerd, 
doch nergens naar volle waarheid heb aangegeven gevonden. 

Ik zeg dit gewigtig vraagstuk in behandeling te willen 
nemen; maar mag niet afzijn, er tevens bij te voegen, dat 
ik geenszins het voornemen heb, om de voordragt van 
hetgeen ik meen gevonden te hebben in tegenspraak met 
anderen, als een twistgeding op te vatten, en den schrijver 
of de schrijvers met name aan te duiden, die in het ver- 
schil begrepen zijn. Ik wensch alleen te worden aangemerkt, 
als mijne eigene ondervinding te hebben ter nedergesteld. 

Ik vang alzoo aan met de opgaaf der uitwendige tee- 
kens van het sexueel verschil bij den Veenmol. 

Hoezeer het mannetje (Â'), even als het wijfje (P), twee 
vleugels en twee dekvleugels draagt, verschillen deze aan bei- 
den hemelsbreed. Bij het {' zijn ze alle vier van minderen 
omvang en uitgebreidheid, de dekvleugels vooral klein, doch 
ook de ondervleugels kort, beiden afgerond aan den rand en 
op eene eigene wijze geaderd. Deze vier vleugels heb ik vrij 
onbestendig van grootte bevonden ; hunne onderlinge verhou- 
ding ondertusschen werd daardoor in geenen deele gestoord. 
Ook in de regt voortgaande strekking van het vaatweefsel 
was geen verschil. 

Ik heb ze van de dieren afgenomen en onder bepaalde 
vergrooting bekeken. De miet genoeg te waarderen goed- 
heid van den Hoog Edel Gestrengen Heer ver nueLn, heeft 
mij vergund, ze in keurige afbeelding bij mijne aanteeke- 
ningen te voegen. 

Het is van gelijk belang, de vier vleugelen van het @ in 
oogenschouw te nemen. De dekvleugels, hoewel op zich zelf 
grooter dan die van het {', bereiken naauwelijks de helft van 
de lengte der ondervleugels; ze zijn voorzien van langwerpig 
driehoekige en gekronkelde vaten, die door eene verhevenheid 


(44) 


gescheiden zijn in twee ongelijke deelen, alzoo geheel verschil- 
lend van weefsel met de ondervleugels. Die twee onder- 
vleugelen liggen langs den geheelen rug gestrekt, aan het 
einde ieder in een punt uitloopende. Zoo men ze ontplooit, 
openen ze zich als een waaijer, waarvan het blad miet vrij 
doorloopt, maar op ongeveer twee derden eene verhevene 
strook draagt, waardoor het een ongelijk verdeeld vlies vormt, 
en wel van zulk een fraai weefsel, dat het oog des on- 
derzoekers er naauwelijks van te verzadigen is. 

Hierbij echter houden de uitwendige teekens van het 
onderscheid der seksen miet op. Bij het ? zijn de halve 
ringen van den rug (Fig. 8) korter dan bij het / (Fig. 9); 
de stigmata bevinden zich ter wederzijde zeer digt onder 
deze. Bij het f daarentegen liggen zij aanmerkelijk ver- 
der van die halve ringen verwijderd en in dubbele halve 
van onderen opgaande bogen besloten. Hun tiental her- 
haalt zich bij beiden geregeld. 

Men mag zonder onbescheidenheid van mij het bewijs 
verlangen, dat de hierboven opgegeven uiterlijke teekens 
van het geslacht werkelijk ontleend zijn aan voorwerpen, 
wier innerlijke gesteldheid in volkomene harmonie verkeert 
met die teekens. Wanneer men opvolgend over SIS Veen- 
mollen te beschikken heeft, gelijk bij mij het geval ge- 
weest is, spreekt het wel van zelf, dat ze miet allen 
stukswijze onderzocht werden; maar ik meen vooreerst te 
moeten doen opmerken, dat de langgevleugelde alleen 
werden gevangen in de onmiddellijke nabijheid van het 
nest of in ritten geheel verschillende van die der kortvleu- 
gelige (Fig. 12). Voorts ook bleef het ontleedkundig on- 
derzoek niet achterwege. 

Op ruim twee-en-tachtigjarigen leeftijl hand en oog 
niet genoegzaam vertrouwende, om tot binnen het insekt 
mijne masporingen uit te strekken, werd ik daarin te ge- 
moet gekomen door mijn oudsten zoon, en overtuigden wij 


(45) 


ons op den 2den Julij jl., door behoedzame opening van 
een langvleugeligen Veenmol, dat deze eijerstokken. bevatte, 
voorzien van eene ontelbare menigte eitjes in verschillende 
grootte, en al wat verder tot de kenmerken van een be- 
zwangerd eidragend voorwerp behoort. Lene gelijke bewer- 
king doende aan een kortvleugeligen Veenmol, vonden wij 
de teelballen, zaadleiders, het doorboorde teellid, met één 
woord, al de mannelijke werktuigen zoo volkomen gevormd, 
dat ook te dezen aanzien geen twijfel bestaan konde. 

De beide alzoo gepraepareerde dieren maken een deel 
uit van het Museum Vrolikianum, hetwelk voor elk na- 
tuuronderzoeker, des begeerende, openstaat. 

Over de huishouding en het voedsel der Veenmollen is 
zooveel door anderen te boek gesteld, dat ik eenigzins hui- 
verig ben, er afzonderlijke aanteekening van te leveren. 
De zomer, dien wij beleefd hebben, in zoovele opzigten 
verschillend van menig anderen, zal ook wel oorzaak zijn 
geweest, dat in het bestaan dezer insekten wijzigingen wa- 
ren op te merken, alleen afhankelijk van deze omstandig- 
heden. 

In een aan tuingrond rijken bodem werden op den 
15den Maart voor het eerst Veenmollen bespeurd in hunne 
werking en aldaar opgevangen. Den 1sten Junij daaraan- 
volgende ontdekte men, dat op drie verschillende plaatsen 
nesten werden gevormd, wier toegang echter langs een 
krommen weg gezocht moest worden. De nesten zelve 
waren ongeveer vier duimen Nederlandsch onder de opper- 
vlakte van den grond gelegen, voorzien van eene naauwe 
opening en glad van binnen. De moeder-insekten name- 
lijk verplaatsen de aarde miet buiten het nest, maar druk- 
ken met haar harden romp deze stof rondom vast in een, 
zorgende alzoo voor eene niet ligt verstoorbare woning. 

Het duurt niet lang, of er wordt in zulk een nest 
eene menigte van cijeren gelegd, die van tijd tot tijd ver- 


(46) 


meerdert, tot eindelijk het dier zich van allen ontdaan 
heeft, klimmende haar getal volgens sommigen tot drie- à 
vier-honderd. Bij mij kon men zelden op twee-honderd- 
vijftig rekenen. Ze zijn glinsterend en ovaal van vorm (lig. 
11). Daar ze niet alle op eenmaal gelegd worden, zijn ze van 
ongelijke grootte. Nadat ze gelegd zijn, nemen ze in ge- 
lijke verhouding toe in grootte, zonder van gedaante te 
veranderen. Uit de eerst geworpenen kwamen na tien 
dagen reeds jongen te voorschijn, wit van kleur, die ech- 
ter ras in bruinzwart overgaat en in vuilgeel onder den 
buik; op het eerste aanzien niet ongelijk aan mieren, bij 
nadere aanschouwing echter reeds alle deelen vertoonende, 
de vleugels uitgezonderd, die ze eerst later verkrijgen. De 
moederveenmol waakt nu met veel zorg voor haar broed- 
„sc, dat, tot de laatste jongen het eì verlaten hebben, 
binnen het nest beperkt blijft; met dien verstande ech- 
ter, dat zij inmiddels de binnenruimte vergroot en vast 
verwulft, waardoor het bestand blijft tegen witwendige 
drukking, en‚ bij regen of anderen aanvoer van vocht, het 
indringen belet en het naar buiten afloopen gemakkelijk 
maakt, 

Nu beginnen de jongen merkbaar in wasdom toe te ne- 
men, waardoor het vervellen noodzakelijk wordt. Met die 
levenswerkzaamheid staat in mnaauw verband de tijd van 
het successivelijk uitkomen uit den dop, zoodat er ettelijke 
dagen verloopen, eer bij allen dat uitkomen en verwisselen 
van opperhuid volbragt is. Dit huidvlies is wit, en het 
dier, hetwelk er zich van ontdaan heeft, evenzoo. Binnen 
weinige uren evenwel zijn beiden bruinzwart geworden. 

In dien staat van wasdom blijven zij onder de besten- 
dige zorg van de moeder en bewegen zich buiten het nest 
in een maauw beperkten kring, die niet veel meer dan 
twee palmen zich langs den geheelen omtrek uitstrekt. 

Het gelukte mij, de gansche bevolking te verrassen in 


(AT) 


die overgangsperiode, en het grootste gedeelte over te 
brengen in een aarden vat, waar men het begin en den 
voortgang der wisseling van opperhuid kon waarnemen. Ik 
zag het geheele beloop bij een dezer diertjes, aanvangende 
aan de achterste deelen, zoodat aldaar de opperhuid eene 
opening verkreeg, of, zoo men wil, eene scheur. Nadat de 
behaarde achtersprieten ontdaan waren van haar uitwendig 
bekleedsel, werden ook de voorwaarts gelegen deelen los 
gemaakt; waarna het hoofd, met al wat daaraan verbonden 
was, zich terug trok, en het gansche overtreksel, de eerst 
verwekte scheur alleen uitgezonderd, ongeschonden ter ne- 
derviel. Veenmol en vlies waren beide melkwit; doeh zou- 
den, waren ze niet in dien staat door mij in geestrijk vocht 
bewaard, binnen weinige uren zeker de gewone bruinzwarte 
kleur hebben aangenomen. 

Dat de vervelling miet zonder inspanning en lijden van 
het insekt tot stand komt, laat zich gereedelijk begrijpen; 
zelfs schiet menigeen het leven daarbij in. Ik zag het 
ten klaarste bij een voorwerp, dat op den rug liggende 
spartelde, na de opperhuid van den regter achterpoot te 
hebben afgestroopt, de overige deelen des ligchaams er niet 
van scheen te kunnen vrij maken, en,‚ voortworstelende, na 
anderhalf etmaal kwam te overlijden. Het aarden vat op 
een verglaasden schotel ledigende, vond ik nog eenige doo- 
den, die in de poging ter verandering van huid waren 
bezweken. 

Over de tweede en derde vervelling, die in het eerste 
jaar geschieden, meen ik te mogen herinneren, dat na de 
tweede, die doorgaans vier weken na de eerste volgt, de 
jonge Veenmollen zich in ruimeren kring gaan bewegen, 
en in velerlei rigtingen gangen vormen, waardoor zij aan 
de zorg en het toezigt van het moeder-insekt worden ont- 
trokken. Zij leiden alzoo nu een eigen leven, terwijl zij 
vroeger onder de naauwgezetste koestering bewaakt werden. 


(48) 


Dat waken voor het kroost is hoogst opmerkenswaardig. 
Het moederdier toeh verlaat de jongen nimmer onder ge- 
wone omstandigheden, zoolang zij het nest of zijnen om- 
trek niet verlaten; maar gedoogt zelfs het sluiten van zijn 
ingang, het opnemen en wegnemen van. de bovenhelft, het 
toetrappen en wat dies meer zij, zonder zich te laten af- 
schrikken, om al het beschadigde of bedorvene binnen den 
minst mogelijken tijd te verbeteren en te herstellen. 

Men zou zich echter deerlijk vergissen door te veronder- 
stellen, dat men, het nest met de eijeren of het jong ge- 
broed opnemende en elders in den grond overbrengende, 
gelijke uitkomsten zou zien volgen. Ik heb er de proef 
van genomen, door een nest, geheel gaaf en ongeschonden, 
met moeder en kroost, in eene ruime vierkante tobbe, diet 
van bodem en voorzien van uitstaanden binnenrand, een 
palm diep in den oppergrond te plaatsen, nadat zij tot op 
twee derde der hoogte met tuinaarde gevuld was. Om de 
hitte der zon af te keeren en de aarde voor uitdroogen te 
hoeden, werd de tobbe achter eene schutting geplaatst, te- 
genover het noorden. 

Gedurende zes dagen geene opheffing van de aarde in 
de tobbe bespeurende, besloot ik haar geheelen inhoud 
met naauwkeurigheid te onderzoeken: in de eerste plaats 
het nest, dat ten eenenmale ledig was; daarna de aarde, 
waarin noch levende jongen noch doode waren te vinden; 
de moeder alleen was overgebleven, wel gevoed en krachtig. 

Hoewel men geen stellig bewijs kan leveren, dat zij 
zich hare kinderen, waaraan zij door het verplaatsen van 
de oorspronkelijke woning en hare omgevingen was vreemd 
geworden, ten voedsel beschikt heeft, schijnt mij het ne- 
gatief bewijs krachtig genoeg, om aan de waarheid miet 
te twijfelen. Het kan, des noodig geacht, nog versterkt wor- 
den door de waarneming, dat de jonge Veenmollen, zoodra 
zij hare tweede vervelling ondergaan en een eigen van de 


(49) 


moeder onafhankelijk leven aangenomen hebben, door haar 
zelve of door andere Veenmollen gretig worden opgezocht 
en ten voedsel beschikt. 

Den geleidelijken gang onzer gedachten volgende, komen 
wij tot de middelen, door de natuur aangewezen, ter voor- 
koming eener te groote vermenigvuldiging van deze scha- 
delijke dieren. Zij liggen of in hunne onderlinge vijand- 
schap, of in de vervolging door anderen, buiten hun ge- 
slacht. Beiden zijn hoogst belangrijk. 

Hoewel de Veenmollen ook van plantenvoedsel leven, 
schijnt echter dierlijke spijs hun bij voorkeur aangenaam te 
wezen, in het bijzonder van die hun het naaste aangaan. 
Indien men het niet met eigen oogen had gezien, zou men 
het ligt voor een sprookje houden, dat de eene Veenmol 
den anderen met geweld aanvalt en binnen eenige minuten 
tijds geheel verslindt. Het is, naar het mij voorkomt, vol- 
gens vaste regels, dat ze daarbij te werk gaan. Zij meten, 
onverschillig, of het mannelijke of vrouwelijke voorwerpen 
zijn; wederkeerig hunne krachten; vangen doorgaans den 
strijd aan met tegen elkander in te loopen, doch zien hier 
van, bij ontmoeten tegenstand, spoedig af, nu bij voorkeur 
de attaque aan den zij- of achterkant beproevende. Zoodra 
het gelukt, een der vier achterpooten te vatten en te ver- 
minken, wordt de getroffene omver geworpen en met het 
wapen van cen of van de beide voorpooten ter neêr gedrukt, 
gelijk een hond gewoon is te doen met een onderliggen- 
den, die tegenspartelt. Daarop bijt de overwinnende Veen- 
mol zijne tegenpartij in het zachte gedeelte, dat achter den 
romp volgt, en vilt den buikwand of rug open tot aan het 
uiterste deel des ligchaams. Wanneer er geene stoornis 
komt in dit wreed bedrijf, en de zachte deelen zijn opge- 
slokt, begeeft hij zich maar de harde van romp en hoofd, 
die met zulk eene kracht tusschen de kaken verbrijzeld 
worden, dat men het gekmars duidelijk kan hooren. 


VERSL, EN MEDED. AED. NATUURK. DEEL VII. ES 


(50) 


Vindt dit onverzadigbaar dier een tweede van zijns ge- 
lijke, hetzij wederom wijfje of mannetje, waagt het ander- 
maal den kamp, bijaldien er uitzigt is op overwinning, en 
laat niet af‚ vóór dat ook dit voorwerp of geheel of grooten- 
deels is opgeslokt. Ja het mag naauwelijks geloof baar voorko- 
men, maar ik kan getuigen, diezelfde vernieling door een en- 
kelen Veenmol tot viermalen in een etmaal te hebben bespeurd. 

Dat gelijke vijandschap en verwoesting vóór den tijd van 
paring zoude plaats hebben, is niet te denken. Men kan 
veilie het tegendeel aannemen. Edoch de mol, die groote 
vijand der Veenmollen heeft het tijdstip van paring zij- 
ner halve naamgenooten, in geen opzigt te ontzien. _Hoe- 
velen er door dien vraat dan reeds worden opgeruimd, is 
niet te berekenen, even min als die hij later komt te ver- 
slinden. Dat het verbazend groot moet zijn, kan ik aflei- 
den uit eene proef, opzettelijk genomen gelijktijdig met een 
levenden mol en zes Veenmollen. 

Ik liet daartoe dienen een waschkuipje van geen grooten 
omvang, waar in het vallen van den avond op den achtsten 
Julij de Mol en achtervolgens de Veenmollen in eene dwars 
tegen elkander overstaande rigting werden gebragt. De 
Mol en Veenmol liepen in snellen vaart elkander, zoo het 
schijnt, toevalliger wijze te gemoet; doch, als waren zij door 
een onverwachten schok getroffen, vloog elk met schrik te- 
rug in eene achterwaartsche beweging. Het duurde echter 
slechts eenige minuten, of de Mol schoot pijlsnel aan op 
den Veenmol, wiens stand hij nu waarschijnlijk op den reuk 
had afgemeten. Hij ontweek nu de gewapende voorpooten 
van het dier, en viel het aan van achteren, waarvan hij 
spoedig den geheelen omvang naar binnen had. Romp en 
hoofd maakten geen bezwaar voor zijne begeerlijkheid; men 
kon het knarsen van tanden en kaken onder het klein bij- 
ten der prooi duidelijk hooren, en zeer spoedig het einde 
zien van dit eerste tooneel. 


(31) 


Zoodra dit was afgeloopen, viel de Mol aan op den twee- 
den hem aangeboden Veenmol; het beloop der verschijnselen 
was gelijk aan hetgeen men had waargenomen bij den eersten. 
Die vernielingen hielden aan tot de zesde Veenmol was te 
onder gebragt en genuttigd. Dit alles had niet meer tijd 
gekost, dan ongeveer anderhalf uur. Of deze Mol nog uit- 
zag naar meer spijze, kan ik niet bepalen. Alleen bleek 
het den volgenden ochtend, dat hij waarschijnlijk den nacht 
slapende had doorgebragt en het wakker worden hem moei- 
jelijk viel. 

Ik vond onnoodig, deze proef te herhalen; doch lag in 

de plaats een klomp aardwormen, waarmede hij even driftig 
te werk ging. Ze alle niet spoedig genoeg kunnende door- 
zwelgen, werd een groot getal slechts half doorgebeten en 
aan zich zelf overgelaten. 
„Dat ook vogels jagt maken op veenmollen, is algemeen 
bekend; minder welligt, dat het onder zekere omstandighe- 
den veelvuldig bij dag plaats heeft. Zoodra er aanhoudend 
regen is gevallen en de hemel met wolken gedekt blijft, ko- 
men de Veenmollen in menigte te voorschijn, en even spoedig 
zijn kraaijen en eksters gereed, om ze te vernielen, ja zelfs om 
ze tot in hunne gangen op te sporen. 

Wat door nachtvogels met hen geschiedt, ligt buiten een 
geregeld onderzoek. 

Bij al de vijanden, waarvoor Veenmollen te duchten heb- 
ben, mag vooral de mensch genoemd worden. 

Vele en velerlei zijn de middelen, waarvan deze zich be- 
dient ter vernieling van dit hoogst schadelijk gedierte, 
Reeds van de vroegste tijden af is men daarmede in de 
weer geweest. Ik zal niet treden in hunne beoordeeling, 
maar slechts te berde brengen, wat ik als daaraan bevor- 
derlijk heb leeren kennen, Men behoort vooral den broei- 
tijd, die niet voor allen dezelfde is, in acht te nemen. Hij 


was op Drakenburg besloten tusschen den eersten Junij en 
4 


(52) 


den zeventienden Julij. De wijfjes vormen dan doorgaans 
vijf strepen onder de oppervlakte van den grond gangen 
van zeer uiteenloopende rigting, doch alle onderlinge ge- 
meenschap oefenende. Ben dezer gangen voert door een 
omweg tot het nest, dat ongeveer vier duim Nederl. onder 
den bodem is gevormd, en voorzien van eene opening, ter 
in- en uitgang van het moeder-insect. Niet onmiddellijk 
voor die opening, maar op eenigen afstand vandaar, wordt 
eene rit in eene schuinsche lange S-wijs gebogene rigting 
aangetroffen, waarin het P zich bergt, zoodra zij eenig 
geritsel in den omtrek van haar verblijf ontwaart. Men 
heeft dien weg met een voorsten sterk gebogen vinger slechts 
te volgen om het dier aan te treffen en het, des verkie- 
zende, met de aarde, waarin het zich bevindt, door eene 
spade op den bovengrond te werpen en het met eenen 
slag te gelijker tijd ten doode te treffen. Het nest, met eije- 
ren of broed gevuld, wordt zeer gemakkelijk op hetzelfde 
oogenblik vernietigd. 

Wat de mannetjes aangaat: de eerste oppervlakkige gan- 
gen onder de aarde zijn even onbepaald als die der wijf- 
jes; zij dringen daaruit echter dieper door, om een zooveel 
mogelijk veilig verblijf te zoeken. Zij vormen zich een 
in- en uitgang in verband met eene nog dieper doordrin- 
gende rit, die aan het ondereinde genoegzame ruimte over- 
laat, om aan het insect gemakkelijke omkeering te veroor- 
loven. Om er een helder denkbeeld van te krijgen, stelle 
men den ingang vlak voor zich, of op welk punt men wil; 
late dezen schuins van zich af nederdalen en op zekere 
diepte, b. v. van een palm, ontmoeten door eenen schuins 
tegenovergestelden, zoodat ze beide ten naastenbij regthoe- 
kig zamen komen, om over te gaan in eene enkele buis, 
die, bogtig in den ondergrond voortloopende zooals hier- 
boven gezegd is, aan het insect eene wijkplaats te zijner 
beveiliging aanbiedt. (Fig. 12, 12, 12%). Den mensch on- 


(53) 


dertusschen kan het langs die verschillende wegen niet ont- 
vlugten. Men hebbe slechts water te laten loopen door 
een der hoekig verbonden gangen, om het dier te nood- 
zaken, òf den kortsten weg ten uitgang te kiezen en zijn 
vervolger de moeite van lang wachten te sparen, òf te wij- 
ken in den dieper loopenden koker, waar het door het meer 
en meer aandringend water wordt achtervolgd, en ook dit 
miet «kunnende ontloopen, ‚zijn lot niet weet af te weren. 

De natte wanden immers duiden den omvang aan van 
de plaats, waarin het gejaagde dier zich ophoudt, waaraan 
geen tijd moet. worden gelaten, om met snel doorwroeten 
zich te redden. Het is nu schop of spade, die ter hand 
genomen wordt, om de natte aarde naar buiten te werpen 
en het daarin verborgen dier meester te worden en te dooden. 

Doch hoeveel ook van dit schadelijk gedierte langs ver- 
schillende wegen en door beproefde middelen wordt ten on- 
dergebragt, het haalt. niet bij, de duizendtallen, die men 
vernietigt door het opruimen der nesten. In drie niet zeer 
uitgebreide gronden, op eenigen afstand van elkander gele- 
gen, ben ik geslaagd, twee-honderd-twee nesten met eijeren 
of broed te vernielen, waardoor, ieder nest gerekend op een 
middengetal van twee-honderd-vijf-en-twintig, aan de verba- 
zende hoeveelheid van vijf-en-veertig-duizend-vier honderd- 
en-vijftig het veroorzaken van zoo zeer geduchte verwoestingen 
in bosch-, akker- en tuinbouw op een slag ontnomen werd. 

„Welligt begeert iemand, mijne aanteekeningen over den 
Veenmol inziende, over een en ander punt, dat slechts als 
in het voorbijgaan is aangestipt, eene meer gezette behan- 
deling. Ik ben bereid daaraan te voldoen. Hoewel vele 
schrijvers, daarin overeenkomen, dat deze Insekten ook van 
plantenvoedsel leven, heerscht onder hen verschil van mee- 
ning, op „welke wijze ze. daaraan geraken. De een zegt: zij 
zagen met de gewapende voorpooten de opperhuid der wor- 
tels door en knabbelen het onderliggende zachte gedeelte 


(54) 


af, of zij berooven jonge gewassen, die van weeke wortel- 
tjes voorzien zijn, tot aan den hals der plant weg. Hoe ze 
onder den grond te werk gaan, is met geene zekerheid te 
zeggen; evenwel dat ze buiten den gewapenden mond geert 
ander wapen behoeven, kan men afleiden uit hetgeen te zien 
is aan kropsalade en kool. Afkeerig van licht en hitte, ver- 
toonen zij zich op het midden van den dag niet boven den 
grond, maar verkiezen daartoe den avond en nacht. Doch 
alsdan ongenaakbaar of onzigtbaar, kan men in zijne gevolg- 
trekking alleen afgaan op hetgeen men aan de beschadigde 
planten ontdekt. Het is niet het onderste gedeelte des wor- 
tels, dat blijkt het eerst te zijn weggevreten ; maar de krop- 
salade of het koolplantje ligt veelal los en afgezonderd op 
den grond, als ware de Veenmol opzettelijk boven gekomen, 
om aldaar zich in de eerste plaats van overvloedig voedsel 
te voorzien. 

Dat ze op alle tijden van den dag de zachte schors der 
wortels kunnen wegknagen en ook van onvergane plantdee- 
len uit bouw- en tuinaarde leven, is ontwijfelbaar, In den 
regel dus behoeven zij nimmer om te komen van gebrek 
aan spijze. 

Dit bevrijdt hen ondertusschen niet van elke soort van 
vijand. Buiten de reeds genoemde zijn er gewis nog an- 
dere. Het is ‘daartegen dat zij de achtersprieten dragen. 
Die digt behaarde deelen zijn wel niet van groote kracht, 
maar worden als wachters gebruikt, op wier waarschuwing 
van naderend gevaar het dier plotseling de uitwerping laat 
volgen van eene onverdragelijke stinkende, meestal zwart ge- 
kleurde, tijmerige stof. Im de open lucht daartoe aangepord, 
geschiedt die uitwerping met zulk een geweld, dat men op 
voeten afstands er door besmet kan worden. Dat de Veen- 
mollen zelve een onaangenamen reuk verspreiden, werd reeds 
hier boven door mij aangeteekend. 

Over den invloed der hitte, ook op het vliegen, zijn door 


(55) 


mij insgelijks proeven genomen. Den 29sten Junij jl. werd 
op een houten langwerpig vierkanten graauw geschilder- 
den ondiepen bak, met een opstaanden rand van vijf stre- 
pen hoogte, bij eene warmte buiten de zon van 72 graden 
Fahr., een wijfjes-mol gezet. Het dier liep onmiddellijk 
daarna met ongelooflijke snelheid heen en weêr, de vlijtig- 
ste. poging in het werk stellende, om over den rand te 
ontkomen; doch hierin telkens verhinderd en van hare vleu- 
gels geen gebruik makende, viel ze op haren rug in een 
staat van bezwijming, die spoedig door den dood zou ach- 
tervolgd zijn. 

Ik heb later, en wel op den 20sten Julij, deze proef ’s mid- 
dags te een ure herhaald, doch nu op een vast pad; ze 
geschiedde te gelijker tijd met een { en #. Het kwik 
stond in den thermometer van Fahr., buiten de zon, op 84 
graden *). Beiden liepen met groote snelheid, en geen kans 
ziende, in de schors der aarde door te dringen, trachtten 
ze een zachter grond in den omtrek te vinden; doch ook 
daarvan teruggedreven, wendden ze telkens het ligchaanv 
af van de zonzijde, zoodat hun hoofd er niet tegenover 
te staan kwam. Al spoedig bemerkte men, dat het Â af- 
nam in kracht en vlugheid en binnen een half uur begon 
stil te staan, ophoudende teeken van leven te geven, dat 
het, hoewel. opgenomen en op eene koele plaats overgebragt, 
niet hernam. 

Het £ hield het heen en weêrloopen nog een half uur 
vol, nadat het d' reeds bezweken was; doch verzwakte ook 
zoo zeer, dat zij zich daarna niet herstelde. Deze twee 
Veenmollen schenen dus ook geene neiging te gevoelen of 
wel geene genoegzame kracht te bezitten, om, door het op- 


#) Dat de houten bak en hef vaste pad cen aanmerkelijk hoogeren 
graad van hitte verkregen hadden, dan het kwik des thermometers 
aanwees, komt hier in het bijzonder in aanmerking. 


(56) 


heffen des ligchaams in de vrije lucht, al vliegende den proef- 
nemer te ontwijken. Immers geen van beiden heb ik daar- 
toe eene poging zien aanwenden. 

Mij is zelfs later gebleken, dat de Veenmol buiten staat 
is, de vleugels uitgestrekt te houden, indien men ze op- 
zettelijk geheel ontplooit en het dier bij zulk eenen stand 
loslaat in de lucht. Het trekt ze onverwijld in de vorige 
houding zamen en tuimelt zeer snel naar beneden. Dat zoo- 
‘danige proef alleen met een wijfje kan ondernomen worden, 
ligt in haar ligchamelijken bouw. 

In de huishouding der Veenmollen zijn reeds zoo veel 
merkwaardigheden opgeteld, dat ik het naauwelijks wage, 
voor nog een paar, dat mij getroffen heeft, deelneming te 
verlangen. Deze dieren zijn gewis voortreffelijk bewerk- 
tuigd; het onderste van het achterlijf echter zou geen deel 
des ligchaams kunnen raken, bij aldien niet de bewegelijk- 
heid van de mesothorax veroorloofde het midden des lig- 
chaams op te heffen en alzoo aan de voorste deelen van het 
hoofd gelegenheid te verschaffen, om het onderste van de 
buik te bereiken en te reinigen. Het is in de daad tref- 
fend, de gemakkelijkheid in oogenschouw te nemen, waar- 
mede de Veenmol hierin te werk gaat. 

Het tweede, dat mijne aandacht getroffen heeft, betreft 
de vier voelertjes, die ik met groote naauwkeurigheid be- 
schreven vind, maar die niet in hunne werking schijnen be- 
spied te zijn. Ze zijn reinigingswerktuigen, ter verwijdering 
dienende van de onreinheden, die het voedsel, vóór het in 
den mond wordt opgenomen, bezoedelen. Al wat een 
Veenmol aankleeft, die de prooi van zijnen naaste is ge- 
worden, wordt door de snelle beweging van die vier weg- 
vegers ter zijde geschoven, terwijl de mond met zijne scherpe 
tanden en kaken gerust voortgaat in het afknabbelen en 
inslokken van het onbezoedeld voedsel. Hen ieder die het 
begeert te zien, zal het even ligt kunnen opmerken. 


(57) 


Ik zoude mijne aanteekeningen hiermede kunnen sluiten, 
ware het niet, dat ik de dienstvaardigheid te vermelden 
had van mijn tuinbaas 7. KNoPPERs, wiens trouwe hulp ik 
reeds vroeger bij meer dan eene gelegenheid heb onder- 
vonden, mij echter vooral nu te stade gekomen bij de be- 
langrijke navorschingen, die mijne hooge jaren niet altijd 
veroorloofden persoonlijk te ondernemen. 

8 October 1857. 


Ik heb op meer dan eene plaats van dit mijn geschrift 
te kennen gegeven, geen schrijver, waarmede ik in verschil 
verkeerde, met name te willen noemen, ten einde alle twist- 
geding te vermijden. Dat ze mij ondertusschen niet on- 
bekend zijn gebleven, kan zijn nut hebben door de ver- 
melding van eenige klassieke werken en tijdschriften, die 
onder en na mijne proeven en waarnemingen door mij zijn 
geraadpleegd. 


le, JULIUS THEODOR CHRISTIAN RATZEBURG. Die Forst- 
Insecten, oder Abbildung und Beschreibung der in den 
Waldern Preussens und der Nachbarstaten als schädlich 
oder nütelich bekannt gewordenen Insecten: in systematischer 
Folge und mit besonderer Rücksicht auf die Vertilgung der 
schädlichen. Dritter Theil, Pag. 269—274. T. XV. Ber- 
lin, in der Nicolaischen Buchhandlung. 1843. 


2°. AUGUST JOHAN RÖSEL, van Rosenhof, Miniatuurschil- 
der. De natuurlijke historie der Insecten; voorzien met naar 
’% leven getekende en gekoleurde Platen. Volgens eigen onder- 
vinding beschreeven, Met zeer nutte en fraaie Aanmerkin- 
gen verrijkt, door den Heer c.r. c. KEREMAN. Uit den ech- 
ten Hoogduitschen Druk van den Heer röser, en de geschree- 
ven Aanmerkingen van den Heer KLEEMANN, vertaald, onder 
het toezicht en de beschaaving van cemge voorname Lief- 


(58) 


hebbers. Te Haarlem en Amsterdam bij c. u. BOUN en ir 
pe wir, Boekverkoopers. Tweede Deel. pag. 360. T. XV. 


83°. v. AUDUOIN, Prof. ete. Cincquième Livraison de 
U Histoire naturelle des Insectes, traïtant de leur organisation 
et de leurs moeurs en général, et. comprenant leurs classifica- 
tion et la description des espèces, par A. BRULLÉ, aides 
naturaliste au Museum ete. à Paris, chez r. p. Pirzar, 1836. 
80, pag. 181—190. 


40, HERMANN BURMEISTER. Mandbuch der Entomologie. 
Zweiter Band, besondere Entomologie, Urste Abtheilung, 
zweite Ordnung; Berlin 1885. S°. pag. 738 en 739. 


5e, J. VAN DER HOEVEN, Aanteekening over het inwen- 
dig maaksel des Veenmols (Gryllotalpa vulgaris). In het 
vijfde Deel der Bijdragen tot de natuurkundige wetenschap- 
pen, verzameld door m. Cc. VAN HALL, W. VROLIK En G. J. 
MULDER, Amsterdam «bij de Erven H. Gartman 1830. S°. 
pag. 94—102. 


6°. Mr. s. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN, De schadelijke 
Insecten in tuinen, met de middelen tot derzelver verdelging 
etc, met platen. Rotterdam; zm. A. KRAMERS 1843. kl. 30. 
pag. 31. Pl. IL, fig. 4. 


71°, p. six, De Veenmols Derde jaargang van de Boe- 
ren-Goudmijn. 1857. in 8°. pag. 149—1ö1. Uit Breda, 
Junij 1856. 


8°. CAROLUS a LINND, Eques auratus de stella polari, Ar- 
chiater regius, Med. et Botan. Profess. Upsal. Acad, Paris. 
Upsal. Holm, Petropol. Berolin. Imper. Londin. Angl. 
Monsp. Tolos. Florent. Edinb. Bern. Soc. Systema na- 


(59) 


tLurae per regna tria naturae secundum classes, ordines, 
genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, 
locis. Wditio decima tertia, aucta, reformata. Cura 10. Frio. 
GMELIN. Lipsiae, 1788, Tomo IV, pag. 2059. (Acheta). 
Gryllotalpa alis caudatis elytro longioribus, pedibus ante- 
rioribus palmatis tomentosis. 


Zeer lang echter vóór het hier opgegeven tijdvak ver- 
scheen het eerste werk, waar LINNAEUS van de Gryllo-talpa 
melding maakt. Het was immers in het jaar 1735, dat 
men in eene hoogst zeldzaam verkrijgbare uitgave, waar- 
van ik den merkwaardigen tytel hier laat volgen, eene de- 
finitie van het bedoelde insect, voor het eerst aantreft. 

CAROLI LINNAEL, Succi, Doctoris Medicinae, SYSTEMA NA- 
TURAE, sive regna. tria nalurae systematice proposita, per 
classes, ordines, genera, et species, Lugduni Batavorum, 
apud rTueODORUM HAAK. MDCCXXXV. Ez Typographia 
JOHANNIS WILHELMI DE GROOT. 

Insecta Hemiplera. 

Alae elytris destitutae, Quibusdam tantum indiwiduis conces- 
8ae; waarmede zonder twijfel de Gryllo-talpa bedoeld wordt; 
blijkbaar overigens uit de aldaar aangewezene Afdeeling. 


VERKLARING DER AFBEELDINGEN. 


Fig. 1. De vergroote linker dekvleugel van een manne- 
tjes Veenmol, met gestrekte vaten. 

Fig. 2. Dezelve in natuurlijke grootte. 

Fig. 3. De vergroote ondervleugel van hetzelfde insekt, 
‚evenzoo met gestrekt vaatgestel. 

Fig. 4. Dezelve in natuurlijke grootte. 

Fig. 5. De vergroote linker dekvleugel van cen wijfjes 
Veenmol, met gekronkelde vaten en verheven- 
heid tusschen den buiten- en binnenrand. 


(60) 


Fig. 6. Dezelve in natuurlijke grootte. 

Fig. 7. De vergroote linker ondervleugel van hetzelfde 
wijfje, met een in gebogen vakjes verdeeld vlies, 
en voorzien van twee eigenaardig gevormde op- 
staande strooken, waarvan de eene aan den boven- 
of buitenrand, de andere, op een kleinen af- 
stand van daar, aan den beneden- of binnen- 
rand zich voordoet. Beide strooken zamengeplooid, 
vormen de verhevenheid langs de bovenlengte 
van het dier, eindigende met eene nederwaart- 
sche bogt over zijn achterlijf. %) 

Fig. S. Voorstelling van eenige half gebogen ringen bij het 
wijfje, en van de zeer digt daaronder geplaat- 

ste stigmata, 

9. Gelijke voorstelling van eenige half gebogen rin- 
gen bij het mannetje. Het geheel is hier 
van grooter omvang; de stigmata liggen ver- 
der van de halve ringen verwijderd en in dub- 
bele halve van onderen opgaande bogen be- 
sloten, 


Fi 


& 


*) De gesteldheid der dekvleugels bij het op bladz. 43 en 44 
vermeldende, heb ik in algemeene bewoordingen mij bepaald bij hun 
zamenstel en gedaante, door ondervinding wetende, dat zij aan veel 
wijzigingen onderhevig zijn. Geheel anders is zulks bij de onder 
vleugels. In deze toch herinner ik mij niet merkbare afwijkingen 
te hebben aangetroffen, maar wel, dat zij ontplooid of zamengevou 
wen zich even fraai en bewonderingwekkend bleven voordoen. 

Niet ongelijke speling ontmoet men bij de mannelijke Veenmollen, 
doch hier aan de dekvleugels en ondervleugels gezamenlijk, of in 
eeu enkel paar. Want hoewel zij in den regel beantwoorden aan 
vorm en vaatverdeeling, zoo als die in fig. 1 en 3 zijn afgebeeld, 
stuit men menigwerf op een weefsel van gekronkelde vaten, dat 
aan de gewone gesteldheid der dekvleugels van de wijfjes in zekere 
mate doet denken. 


( PRONIK Aanteekeuingen over deu Veenma 


Fig 12 en a 


Fin 2 


VERSL, EN MED. NAT. AFD.D.K AKV. WET. D. VIL Liéh.Merjer & 05 


Fig 


(61) 


ig. 10. Een aardklomp, waarin cen pas gevormd nest 
is besloten. De gebogen lijn, die het om- 


schrijft, geeft den buitenomtrek aan. Inziende 
in de nog kleine opening, bemerkt men eenige 
eitjes. 


ie. 11. Een schuins voorwaarts afgesneden nest van groot- 


{eren omvang, ter duidelijke zigtbaarmaking 
der ovaal ronde eitjes van verschillende grootte. 
De gebogen lijn, die ook hier den omtrek van 
het nest insluit, maakt de onderscheiding ligt 
van de losse aarde en van het vast ineenge- 
drongen nest, 


„12. Zinnebeeldige voorstelling van de twee gangen, 


die de mannetjes Veenmol zich in tegenover- 
staande rigting bereidt, en van hunne vereeni- 
ging tot éénen weg, die in eene lange S-wijze 
bogt diep doordringt in den grond, zich aan 
het ondereind verwijdende tot eene ruimte, 
waarin het dier zich vrij bewegen kan. 


GEWONE VERGADERING 


DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 
GEHOUDEN DEN Sder OCTOBER 1857, 


le 


Tegenwoordig de Heeren: c. 3. MATTIES, 
R‚ VAN REES, J. W. L. VAN OORDT, A. W. M. VAN IIASSELT, 
P. HARTING, J. VAN GOGH, W. N. ROSE, R. LOBATTO, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, H. SCHLEGEL, 
D. J. STORM BUYSING, C. H. D. BUYS BALLOT, P. ELIAS, 
D. BIERENS DE HAAN, J. G. S. VAN BREDA, W. VROLIK, 
J. VAN DER HOEVEN, H. J. HALBERTSMA, G. VROLIK, 
F. J. STAMKART CN J. VAN GEUNS. 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 27sten Junij jl. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 

Worden gelezen brieven van de HH. v. s. m. van 
DER WILLIGEN (Deventer 24 Sept. 1857), a. A. VAN 
KERKWIJK (Amsterdam 26 Sept. 1857), cONRAD 
(Huize de Wiers 30 Sept. 1857) G. wr. v. SCHNEE— 
vooar (Amsterdam 2 Oct. 1857), v. p. BOON MescH 
(Leiden 18 Sept. 1857), verpam (Leiden 24 Sept. 
1857), allen strekkende tot verontschuldiging over 
het niet bijwonen dezer vergadering. — Aangenomen 
voor berigt. 


(63 ) 


Wordt gelezen een brief van den Heer DrLPRAT 
Cs Gravenhage 17 Sept. 1857), strekkende tot ver— 
ontschuldiging over het niet vervullen zijner spreek- 
beurt op heden. — Aangenomen voor berigt, onder 
aanbeveling voor het vervolg. 


Wordt gelezen een brief (gedagteekend Rotterdam 
11 Augustus 1857) van Mevrouwe de Weduwe c. 5. 
GLAVIMANS, de smartelijke tijding bevattende van het 
overlijden van haren echtgenoot, c. 5. GLAVIMANS, lid 
der Akademie. De Secretaris berigt, Mevrouw de 
Weduwe crAvrMANS met het leedgevoel der Akade- 
mie bekend gemaakt te hebben. 

De Secretaris leest, op noodiging van den Voor 
zitter, het door hem gesteld levensberigt van wijlen 
dit geacht medelid der Akademie. Het zal in het 
Jaarboek der Akademie opgenomen worden. 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge— 
schenken: 19. van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken (sGravenhage 9 Julij, 13, 14 Aug. 1857); 
2e, van den Mimister van Oorlog ('s Gravenhage 15 
Sept. 1857); 30. van den Minister van Buitenland- 
sche Zaken ('s Gravenhage 28 Julij 1857); 4e. van 
de Commissie voor de internationale ruiling ('s Gra- 
venhage Julij 1857); 5e. van den Heer G. 5. Mur- 
Der (Utrecht 2 Julij 1857); 6e. van den Heer p. 
BIERENS DE HAAN (Deventer 3 Oct. 1857); 7°. van 
den Heer N. w. pP: RAUWENHoFF (Utrecht 30 Sept. 
1857); 89. van den Secretaris der Jablonowskische 
Gesellschaft te Leipzig (Leipzig 30 Julij 1857); 


(64) 


9e, van den Heer may scmuuze, Secretaris der Na- 
turforschende Gesellschaft zu Halle (Halle S Aug. 
1857); 10°. van den Heer marer, Secretaris der 
Gesellschaft zur Beförderung der Naturwissenschaften 
zu Freiburg (Freiburg 10 Aug. 1857); 11e. van den 
Heer a. pozerny, Secretaris van het zoölogisch-bo- 
tanisch Verein in Wien (Wien 5 Jumi 1857); 120. 
van den Heer 5. FREUDENBERG, Archivar van het 
Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande (Bonn 
1 Juni, 2l en 29 Aug. 1857); 139, van den Heer 
HAUSMANN, Secretaris der Königliche Societat der 
Wissenschaften te Göttingen (Göttingen 11 Julij 1857); 
14e, van den Heer w. HAIDINGER, President der K.K. 
geographischen Gesellschaft te Weenen (Wien 30 Mei 
1857); 159. van den Heer A. G. VON SCHRENCK, Se- 
eretaris van het Verein der Naturforscher te Dorpat 
(Dorpat 5/17 November 1856); 16°. van den Heer 
J. ROSENTHAL, tweeden Secretaris der physicalisch- 
medicinischen Gesellschaft in Wurzburg (Wurzburg 25 
Junij 1857); 17°. van den Heer RrÉNARD, eersten 
Secretaris de la Société impériale des Naturalistes de 
Moscou (Moscou 1/13 Julij 1857); 18°. van den Heer 
J. B. BORKALEWSKI, Rector van de Keizerlijke Umi— 
versiteit te Kazan (Kazan 18/30 Maart 1857); 19e. 
van den Heer 1. cousin, Voorzitter van de Société 
Dunkerquoise pour l'encouragement des sciences, des 
lettres et des arts (Dunkerque 29 Aug. 1857); 200, 
van den Heer pr BACKER, Voorzitter van de Société 
de Fhistoire et des beaux-arts de la Flandre Mari- 
time de France (Bergues (Nord) le 15 Juillet 185%); 
21e. van den Heer c. B. Army, Directeur van de 
Royal Observatory (Greenwich 6 Aug. 1857). 


(65 ) 


Wordt besloten tot plaatsing der boekgeschenken 
in de boekerij en tot schriftelijke dankzegging. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken; 1°. van den Heer 5. 5. ALT- 
ueER, Secretaris der Natuurkundige vereeniging in 
Nederlandsch-Indië (Batavia 20 April 1857); 2e. van 
den Heer perers, Directeur der Königliche Stern 
warte in Altona (Altona 19 Sept. 1857); 3°. van den 
Heer 5. caresrinn, Bibliothecaris der Société impé- 
riale des sciences, de T'agriculture et des arts de 
Lille (Rijssel Sept. 1857); 4e. van den Heer w. mn. 
MILLER, foreign Secretary der Royal Society te Lon- 
den (Londen 5 Aug. 1857); 5°. van den Heer w. 
HAIDINGER, in naam der K.K. Geologische Reichs- 
anstalt (Wien 24 Dee. 1856); 6°. van den Heer J. 
ROSENTHAL, tweede Secretaris der Physicalisch-Medi- 
cinische Gesellschaft te Wurzburg (Wurzburg 25 Juni 
1857); 7e. van den Heer 5. wp. ROWALOWSKI, Rector 
der Keizerlijke Universiteit te Kasan (Kasan 18/30 
Maart 1857); Se. van den Heer srMONIN, Secretaris 
der Académie de Stanislas te Nancy (Nancy 8 Sept. 
1857); 99. van den Heer sNeLzAERT, Voorzitter van 
het Willemsfonds te Gent (Gent 2 October 1857); 
10e. van den Heer 5. rouurz, buitenlandsch lid der 
Akademie (Gent 2 October 1857); 11°. van den Heer 
oMALIUS, buitenlandsch lid der Akademie (Halloy 21 
Sept. 1857). — Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris berigt, met brieven van de HH. r. 
en Cc. v. D. STERR (Amsterdam 9 Julij, 17 Aug. en 
16 Sept. j.l, Helder 25 Julij, 22 Augustus en 30 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 5 


(66 ) 


Sept. jl), Zwbellen ontvangen te hebben van waar- 
genomen waterhoogten, welke hij der commissie voor 
de dalimg van den bodem in Nederland ter hand 
stelde. 


De Secretaris berigt, dat de door de HLM. senue- 
GEL en HALBERTSMA aangeboden verhandelingen aan- 
genomen zijn voor de Verslagen en Mededeelingen. 


De Secretaris legt over de ezpeditielijst van het- 
geen in de maand Augustus j.l. door de Akademie 
verzonden werd aan de wetenschappelijke ligchamen, 
en personen, waarmede zij in verbinding is. 


Wordt gelezen een brief van den Minister van Bin- 
nenlandsche Zaken (sGravenhage 26 Junij 1857, 
N°. 152, 5de Afd.) van den volgenden inhoud: 


Ten vervolge op het slot van mijn schrijven van den 
17den April jl. No, 127, heb ik de eer, bij dezen aan de 
Afdeeling te doen toekomen 58 pakken pisangvezelen en 
padiestroo als nu uit Oost-Indië ontvangen, ten einde te 
beproeven, in hoe verre die vezelstoffen geschikt zouden 
zijn voor het vervaardigen van papier hier te lande. 


Wordt gelezen een brief van den Minister van Bin- 
nenlandsche Zaken ('s Gravenhage 2 Sept. 1857, Litt. A. 
5de Afd), luidende als volgt: 


Het berigt, dat mij door de Afdeeling in dato 30 Junij 
jl. Ne. 88 werd ingezonden, wegens het vervaardigen van 
papier uit materialen van onze overzeesche bezittingen, is 


(67) 


door mij medegedeeld aan mijn Ambtgenoot voor de Ko- 
loniën, en van hem bij mij terugontvangen met de mis- 
sive, waarvan een afschrift hierbij is gevoegd. 

Mij aan den inhoud van dat stuk gedragende, heb ik 
de cer, ook namens genoemden mijnen Ambtgenoot, aan de 
Afdeeling mede te deelen, dat van haar berigt door ons 
met belangstelling is kennis genomen, en wij gaarne ge- 
bruik zullen maken van het verpligtend aanbod, om, onder 
het toezigt eener commissie uit de Afdeeling, in eene pa- 
pierfabriek proeven te doen nemen met de gezonden vezel- 
stoffen. 

Van den uitslag daarvan zal ik de mededeeling te ge- 
moet zien. Ten aanzien van de uit Suriname ontvangen 
arrowroot- en _bananenvezelen, waarvan aan het einde der 
missive van den Minister van Koloniën gewag wordt ge- 
maakt, doe ik opmerken, dat die voorwerpen mede schijnen 
begrepen te zijn, in hetgeen aan de Afdeeling werd toe- 
gezonden bij mijn schrijven van den 17den April 1857 
No, 127; terwijl ik eindelijk de door de Afdeeling terug- 
gezonden grondstoffen, gelijk mede de bijlagen van haar 
berigt van 30 Junij jl. weder hiernevens aan de Afdeeling 
doe toekomen voor het geval, dat daarvan bij de proefne- 
mingen nog nader gebruik zou behooren te worden gemaakt. 

Deze bijlagen worden ten geschikten tijde van de Afdee- 
ling terug verwacht. 


De brief van den Minister van Koloniën, 18 Aug. 
jl Litt. H. N°. 12, waartoe verwezen wordt, luidt 
als volgt: 


Met terugzending der bij Uwer Excellenties missive van 
den 9den Julij 1, No. 138, 5de Afd, (zonder bijlagen) 
ontvangene van de Natuurkundige Afdeeling der Konink- 
lijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, dd. 30 


J 


(68) 


Junij U. Ne, 83, heb ik de eer, Haar mede te deelen dat 
ik, mij zeer wel kunnende vereenigen met het daarop voor- 
gestelde antwoord, Uwer Exeellentie tevens in overweging 
meen te mogen geven, bij het nemen der proeven omtrent 
de geschiktheid als grondstoffen voor papierbereiding der 
uit Nederlandsch Indië ontvangene vezelstoffen en van het 
almede uit die gewesten herkomstige padiestroo, waartoe be- 
trekking heeft Uw schrijven van den 26sten Junij Ne. 152 
en zijne bijlaag, die den 13den Julij daaraanvolgende dezer- 
zijds aan den Heer Secretaris van de genoemde Afdeeling 
is verzonden, wel te willen doen achtslaan op de belang- 
rijke wenken, die deswege voorkomen in een onlangs ge- 
drukt en naast denkelijk zoowel aan Uwe Hxcellentie, als 
aan de voornoemde Akademie reeds bekend verslag van 
Professor s. BLEEKRODE te Delft, omtrent acht monsters pa- 
pier op Java vervaardigd, dragende den titel: „Grond- 
sloffen voor papierbereiding, bijzonder in Nederlandsch 
Indië.” 

Mij aanbevolen houdende voor de mededeeling van den 
uitslag der te nemen proeven, en van de voorstellen, die 
daaraan ontleend mogten worden, is het tevens mijn voor- 
nemen, om, daarover aan de betrokken Koloniale besturen 
schrijvende, ook hen met het zoo even genoemde verslag 
bekend te maken, om daarop te doen letten bij verdere 
onderzoekingen naar grondstoffen voor papierbereiding. 

In den brief der Natuurkundige Afdeeling van de Ko- 
ninklijke Akademie van Wetenschappen, die hiernevens te- 
ruggaat, is geene sprake van het nemen van proeven, 
door hare zorg, met de arrowroot- en bananenvezelen, die 
gevoegd zijn bij de brieven van den Gouverneur van Suri- 
name, dd. 1 en 20 Februarij 1856, N°. 142/31 en 
194/48, onder anderen aan het Departement van Binnen- 
landsche Zaken gezonden bij het dezerzijdsch schrijven van 
10 October 1856, La H. Ne, 1. Voor zooveel noodig, 


(69) 


neem ik de vrijheid, op die vezelstoften ten slotte hierbij 
de aandacht terug te roepen. 


Wordt na beraadslaging besloten, genoemde drie 
ministeriëele brieven met de daarbij gevoegde bijla- 
gen in handen te stellen van de H.H. van per BOON 
MESCH en BLUME, en hun de beschikking te geven 
over de bij de Akademie ontvangen pakken met 
pisangvezelen en padiestroo enz.; opdat daarmede 
onder hun toezigt, naar aanleiding van het vroegere 
voorstel der Afdeeling, in eene papierfabriek, waartoe 
die van de H.H. rronie eN BREET voorgesteld wordt, 
proeven worden genomen tot papierbereiding, van 
wier uitkomst de Afdeeling later het verslag zal te 
gemoet zien. — Van deze benoeming zal aan de beide 
niet ter vergadering aanwezige leden berigt worden 
gegeven. 

De Voorzitter doet opmerken, dat in de commissie, 
belast met het onderzoek der middelen door den Heer 
TAMA aanbevolen tot genezing van lepra, elephan— 
tiasis en epilepsie eene plaats is opengevallen door 
het bedanken van den Heer mrQqurr. — Op voorstel 
van den Voorzitter wordt besloten daartoe den Heer 
VAN DEN BOSCH te benoemen. Hiervan zal aan Zijn 
Edele schriftelijk kennis worden gegeven. 


De Heer senrmeen leest, in eigen naam en in dien 
van den Heer van per HOEVEN, het volgende verslag 
voor omtrent het door den Heer BLerKeR aangeho- 
den werk, Prodrome d'une faune erpétologigue de PAr= 
echipel Indien (lre Partic.) 


(70) 


Dit cerste gedeelte van den Prodome van den Meer 
BLEEKER behelst een overzigt van alle aan hem bekende 
kikvorschachtige dieren van den Imdischen Archipel, ten 
getale van vijf-en-dertig. Het is vergezeld van eene uit- 
voerige synonymie, van diagnosen, van opmerkingen over 
de verbreiding dezer dieren, en van zeven platen, bevat- 
tende de afbeeldingen van eenige nieuwe of van andere 
merkwaardige soorten. De afbeeldingen der zes eerste pla- 
ten zijn met veel zorg en naar de natuur gemaakt; die op 
de zevende plaat zijn tamelijk getrouwe door Chinezen ver- 
vaardigde kopijen van teekeningen, welke de leden der vroc- 
gere natuurkundige eommissie in Oost-Indië door hunne 
teekenaars naar levende voorwerpen hebben laten maken en 
achtervolgens naar het moederland hebben overgezonden. 

De Heer BremKer heeft tot grondslag van zijnen arbeid de 
Erpétologie générale van pumóriw en BIBRON genomen. De 
Classification der Batrachier van rscnuvr, die de onmiddel- 
lijke voorganger was van voornoemde schrijvers, heeft hij niet 
kunnen raadplegen. 

Deze Prodrome van den Heer Broeken heeft ons aan- 
leiding gegeven tot de volgende opmerkingen. 

Rana cutipora, num. en Bir, welke de Heer pBrenKen 
zelf niet gezien, maar slechts volgens voornoemde schrijvers 
aangevoerd heeft, is tot nog toe in het geheel niet in den 
Indischen Archipel aangetroffen geworden. 

Rana Saparuae, REINwarpT, welke de Heer BrreKEn, 
volgens pum. en BIBRON verkeerdelijk als synonym van A. 
eutipora aanhaalt, schijnt ons toe slechts een oud voorwerp 
te zijn van Rana tigrina, vum. en BBR. (R. cancrivora, 
KUHL en V, HASSELT), die misschien van B. tigrina DAUDIN 
onderscheiden is. 

Llana grunndens, DUM. en BIBRON, van Amboina ís waar- 
schijnlijk identisch met hunne B. tigrina. 

Rana hydromedusa, Kuur (de oude voorwerpen), of A. 


(71) 


dustrionica, Kuur (de jonge voorwerpen), welke soort de 
Heer BreEKER, volgens pum, en BIBRON als synonym tot 
Rana grunniens brengt, draagt in den Prodrome, altijd vol- 
gens het verkeerde voorbeeld, door voornoemde schrijvers in 
de Zrpétologie générale gegeven, den naam: van Rana ma- 
crodon, kunr. … Kuur intusschen ontdekte zijne Runa ma- 
erodon aan de Kaap. de Goede. Hoop--Zij- wordt in het 
geheel miet in Oost-Indië aangetroffen, ven werd door pum. 
en BIBRON le, vol 8, p. 386, onder den naam van Rana 
fuseigula heschreven, In het voorbijgaan “willen wij hier 
nog doen opmerken, dat ook eene dergelijke verwarring van 
namen heeft. plaats gehad ten opzigte der beide overige 
Kaapsche, door Bor ontdekte kikvorschen, aangezien. door 
DUM. Cn _BIBRON, l;c. p. 388 en 389, de Rana fasciata 
Bom als A, Delalandii en de R. lemniscata Bor als A. 
fasciata beschreven werden. 

Megalophrys rostrata, s. müruen, door den Heer sreEKER 
voor identisch gehouden met Megal. montana is, in den 
zin der nieuwere natuurkundigen, eene van deze zeer ver- 
schillende soort. 

Hyla granulata, vAN HaAssert, van. den Heer BrerKER 
als synonym van Polypedates erythraeus aangevoerd, be- 
hoort niet tot deze soort, en ook evenmin, zooals scuur- 
GEL vroeger geloofde, tot Hyla leucomystaa. Zij schijnt 
eene nieuwe soort te vormen. 

Hyla leprosa, sau. mürzer (Theloderma leporosum, tscHuDr, 
Pp: 74) van Sumatra, wordt door grreKer in het onderge- 
slacht Polypedates gerangschikt. De afbeelding intusschen, 
welke hij bij zijnen arbeid gevoegd heeft, en die hij ver- 
onderstelt tot deze, meer dan eenig andere op eene in het 
oog vallende wijze gekenschetste soort te behooren, stelt een 
geheel ander dier van Amboina voor; te weten R. Saparuae 
REINWARDT. 

Ten opzigte van Polypedates wageensis vLreKER, (Lyym- 


(72) 


nodytes waigiensis, Dum. en BIBRON) doen wij opmerken, 
dat zij van Hyla chalconata als soort afwijkt. 

Polypedates Junghuhni, Breeker, is eene fraaije nieuwe 
soort. Zij werd reeds door s. mürrer op Java en Sumatra 
verzameld, maar miet bekend gemaakt. 

Cornufer dorsalis, A. pumbrmm. De Heer preeken heeft 
deze soort niet gezien; brengt echter hiertoe eene onder toe- 
ziet van KUHL en VAN HAssELT gemaakte afbeelding. 

Wij moeten dezelfde opmerking maken ten opzigte van 
Hylodes corrugatus, Aug. pumbmir. De teekening, welke 
de Heer BroEKER, als deze soort voorstellende, geeft, is ge- 
copiëerd naar de oorspronkelijke afbeelding van Hyla vi- 
ridula, KunL en VAN HASSELT. 

Hyla margaritifera, kuur, slechts volgens eene af beel- 
ding, afkomstig van dezen natuuronderzoeker, bekend, is 
ons nooit te gezigt gekomen. Daarentegen is Racophorus 
moschatus, Kuur, later door Bor onder den naam van Âia- 
coph. margaritiferus aan het Rijks Museum gezonden, eene 
zeer goede soort. Zij verdient derhalve in den Prodrome 
te worden opgenomen. 

Hylodes Vitianus, A. pumbrir. Van de Viti-eilanden in de 
Stille Zuidzee werd, zooveel ons bekend is, nooit in den 
Indischen Archipel aangetroffen. 

Hylaedactylus lividus, prreKen, (Bombinator Uvidus, 
Bor), gegrond op eene, onder toezigt van sor, gemaakte, 
zeer middelmatige afbeelding, is niet van Mylaed. baleatus 
onderscheiden. 

De onder den naam van MNeetes pleurotaenia, BLEEKER, 
als nieuw beschrevene soort, is dezelfde als Bufo subasper, 
SCHLEGEL, door mscHupr, p. 87 en pum. en BIBRON, 1. c., p. 
647, onder den naam van Pseudobufo subasper beschreven. 

Wij willen tot slot van deze opmerkingen slechts nog 
vermelden, dat het Rijks Museum verscheidene andere nieuwe 
soorten van kikvorschachtige dieren bezit, afkomstig uit de 


(73) 


verschillende eilanden van den Indischen Archipel, welke 
zich niet in de verzameling van den Heer Breeker schijnen 
te bevinden. Behalve dat levert het Rijks Museum nog 
allerlei bouwstoffen op tot een meer volledig overzigt van 
de geographische verbreiding dezer dieren. 


De Heer 5. VAN DER HOEVEN voegt aan genoemd 
verslag het volgende toe: 


In de door ons corresponderend medelid, Dr. Beeker, 
der Akademie aangeboden verhandeling zijn Batrachii van 
den Indischen Archipel beschreven en afgebeeld, die zich 
grootendeels in zijne verzameling bevinden; eenige echter, 
die hij beschrijft, waren hem alleen uit aangekochte af beel- 
dingen van de reizigers KUHL, VAN HASSELT En S. MULLER 
bekend. Volgens zijne meening zijn daaronder drie, nog 
vroeger onbeschreven soorten, namelijk Bufo gymnauchen, 
Polypedates Junghuhniù en Nectes pleurotaenia. De Heer 
SCHLEGEL heeft, als eerstbenoemde rapporteur, aan de Af- 
deeling der Akademie eenige kritische opmerkingen over 
de synonymie der soorten medegedeeld, welke van zijn 
naauwkeurig onderzoek dezer aangeboden verhandeling ge- 
tuigen, en volgens welke onder anderen ook blijkt, dat de 
laatstgenoemde soort met Bufo subasper zamenvalt. Er blij- 
ven dan slechts twee nieuwe soorten over. Doch ook van 
de reeds vroeger beschreven soorten waren nog geene af- 
beeldingen gegeven. 

Wanneer de Heer BrrekKer zich hier te lande bevond, 
was het misschien raadzaam, dat de Akademie hem zijne 
verhandeling met de aanmerkingen van den Heer scureeeL 
terugzond, om daarvan gebruik te maken vóór de uitgave. 
Thans zou dergelijk eene terugzending bezwaarlijk zijn. In 
overeenstemming met den Heer scrrecer, vermeen ik als 
gevoelen der rapporteurs aan de Akademie te mogen aan- 


(74) 


raden, de aangeboden bijdrage met de afbeeldingen in de 
werken der Akademie op te nemen, met bijvoeging evenwel, 
als bijlage, van de gewigtige opmerkingen van den eersten 
rapporteur. 


De Voorzitter brengt daarna de conclusiën van ge- 
noemd verslag in omvraag. De vergadering vereenigt 
zich eenpariglijk met deze, en besluit derhalve tot het 
opnemen dezer verhandeling in de werken in 4’ der 
Akademie, onder toevoeging der opmerkingen van den 
Heer scmreeen. 


De Heer 6. vrouik draagt zijne danteeheningen 
voor over de wilwendige fkenmerken van het servueel 
verschil der Veenmollen en over hunne huishouding, en 
licht deze toe door medegebragte voorwerpen en af- 
beeldingen. Zij worden aangeboden voor de Versla- 
gen en Mededeelingen en im handen gesteld van de 
commissie van redactie. 


De Heer van arUNs spreekt over het voorkomen 
van groote hoeveelheid ureum in de wrin van diabeti- 
ei en over den invloed van het gebruik van pepsine 
en van panereasvocht op het verloop der zichte, naar 
aanleiding van onderzoekingen in het physiologisch— 
pathologisch laboratorium te Amsterdam. De verga- 
dering verneemt met genoegen de toezegging, dat het 
voorgelezene later der Akademie voor hare werken 
zal worden aangeboden. 


De Voorzitter brengt ter tafel eene mededeeling, 
ingezonden door den Heer verpAM, over de oplossing 


(75) 


van een vraagstuk, dat hij zieh had voorgesteld, te 
weten, om door eene enkele algemeene uitdrukking, for- 
mule of reeks, aan te wijzen of te bepalen het ver- 
schil tusschen een gemeten Azimuth op het oppervlak 
der aardspheroïde en het eigenlijk: geodetisch Azimuth. 


Wordt besloten den Heer verpam te vragen, of 
hij deze mededeeling voor de Verslagen en Mededee- 
lingen verkiest aan te bieden, en zoo ja, haar alsdan 
der commissie van redactie ter hand te stellen. 


De Heer Buys Barror zegt, zich de nadere aan- 
bieding voor te behouden van eene verhandeling ter 
plaatsing in de Verslagen en Mededelingen, over den 
zamenhang van de gelijktijdige Barometerafwijkingen 
op verschillende plaatsen, en de daarop volgende kracht 
en rigling van den Wind. Hij vergenoegt zich voor 
het oogenblik met aanteekening te verzoeken, in het 
procesverbaal, van de volgende resultaten. 


Om de weersgesteldheid te kunnen voorspellen, moet men 
den tegenwoordigen toestand van den dampkring, zooals hij 
aan verschillende plaatsen gelijktijdig is, kennen; de kennis 
daarvan aan éénzelfde plaats is daartoe onvoldoende. 

Het gebruik van den telegraaph zal daartoe onmisbaar 
zijn. Om de wetten te bestuderen is dat gebruik echter 
te kostbaar. 

Deze algemeene stellingen kan men toepassen op de voor- 
spelling van de kracht en rigting van den wind. 

Want ook daarvoor is het volgende, bij onderzoek van 
Waarnemingen gedurende vijf opeenvolgende jaren, gebleken. 

1°. De hoogte van den barometerstand aan cenc plaats 
geeft geene genoegzaam zekere aanwijzing van de aanstaande 


(76) 


kracht of rigbing van den wind; want ofschoon bij hooge- 
ren barometerstand die kracht gemiddeld minder is dan bij 
lageren, zoo komen toch sterke winden na hoogen barometer- 
stand, en zwakke winden na lagen barometerstand dikwerf voor. 
2e, Ook de snelle en sterke rijzing, of zelfs eene snelle 
en sterke daling van het kwik in de barometerbuis, of- 
schoon beter kenteeken, is toch miet zeker genoeg; want 
ook zonder groote verandering komen soms sterke winden 
voor, en ten opzigte van de rigting kan men slechts ver- 
wachten, dat die bij rijzenden barometer meer uit het Noord- 
oosten zal zijn, bij dalenden meer uit het Zuidwesten. 

3e, Het onderscheid in de gelijktijdige absolute standen 
of afwijkingen van den gewonen stand geeft de zekerste 
aanwijzing, reeds als men op niet zeer ver van een liggende 
plaatsen let. Want van de duizend malen, dat binnen den 
omtrek der Nederlanden dit onderscheid des morgens te 
acht uren minder dan twee millimeters bedroeg, is de kracht, 
van den wind mooit boven de dertig kilogrammen op den 
vierkanten meter geklommen binnen vier-en-twintig uren, 
en van de ruim tweehonderd malen dat het onderscheid 
meer dan vier millimeters bedroeg, heeft. de wind vijftig ma- 
len eene grootere sterkte bereikt. 

De rigting was of werd dan steeds Oostelijk (tusschen 
N.0O. en Z. O.), als de stand hooger was te Groningen en 
te Helder dan te Maastricht, en steeds West of Zuidwest, 
als hij hooger was te Maastricht dan te Helder, bijna zon- 
der uitzondering. 

4e, De beteekenis van deze verschillen blijkt reeds zoo 
goed bekend te zijn, dat het wenschelijk schijnt, in de zee- 
havens des morgens telegraphische tijding te ontvangen uit 
Groningen en Maastricht aangaande den barometerstand; 
niet om de wetten te leeren kennen, waarvoor wij rekenen 
dat het telegram te kostbaar is; maar om, op andere betere 
wijze de onkosten dier tijdingen aanwendende, de kennis der 


CT) 


gelijktijdige standen toe te passen en de schepen daarvan 
kennis te geven; opdat zij daaruit eene waarschuwing te meer 
ontleenen tegen een ophanden zijnden storm. 


Deze aanteekening wordt den Spreker toegestaan, 
en de Secretaris gemagtigd, de toegezegde verhande- 
ling aan de eommissie van redactie ter hand te stel- 
len, zoodra zij van den Heer purs BALLOT ontvan- 


gen zal zijn. 


De Heer w. vrouik rigt de aandacht der verga- 
dering op eenen zeer goed geeonserveerden jongen 
Rorqual, welke hier ter stede ten toon gesteld wordt. 
Deze Vinvisch biedt eene uitmuntende gelegenheid aan, 
om het vraagpunt omtrent de plaatsing der baarden 
(baleinen) bij de Balaenae en Balaenopterae ten volle 
te beslissen. Wat den Spreker althans betreft, heeft 
dit voorwerp hem in zijne reeds vroeger opgevatte 
meening bevestigd, dat de baarden, gehecht aan den 
tandkasrand en verhemeltevlakte der bovenkaak, en 
aldaar de tanden vertegenwoordigende, bij de sluiting 
van den mond langs de binnenvlakte der onderkaak 
wegglijden en zich aldaar verbergen. Hij verheugt 
zich, als deelgenooten dezer meening te mogen noemen 
de meest uitstekende Cetologen van Europa, scHricar, 
VAN BENEDEN, SCHLEGEL, en acht het niet overbodig 
de zaak alhier in het openbaar ter spraak te bren- 
gen, omdat het vraagpunt eene cigenaardige actua- 
liteit heeft gekregen door de wijze, waarop men he- 
den op de binnenplaats der galerijen van vergelijken- 
de ontleedkunde in den Jardin des Plantes te Pa- 
rijs, het geraamte eener Balaenoptera ten toon stelt, 
waarin de baarden aan de buitenvlakte der onder— 


(18) 


kaak liggen, terwijl binnen het gebouw zich geraam- 
ten derzelfde diersoort bevinden, waarin zij aan de 
binnenvlakte der onderkaak geplaatst zijn. Hij her- 
innert dat deze kwestie in het jongst verloopen jaar 
aanleiding heeft gegeven tot de uitgave eener bro- 
chure van den Heer pe. roussrav, onder den titel 
van de la dentition des Cétacés, waarin deze chef des 
fravaur anatomigues au musée mch verzet tegen de 
willekeurige plaatsing der baarden aan de buitenzijde 
der onderkaak. Deze brochure werd door de dea- 
dómie des sciences te Dyon den Spreker ter hand ge- 
steld, met verzoek om haar daarop te dienen van 
verslag. Hij legt voor de boekerij der Akademie 
een exemplaar over van genoemd verslag, dat in de 
mémoires dier Académie werd opgenomen. 


De Heer sramkarT draagt, in naam der commissie 
voor de vervaardiging van kopijen der standaards 
van Meter en Kilogramme, het volgende voor: 


„De eommissie voor de vervaardiging van kopijen van 
de standaards der Nederlandsche maten en gewigten heeft 
de eer, te herinneren dat de genoemde standaards, waarvan 
de bewaring aan de Akademie is opgedragen, in het jaar 
1838 door eene staatscommissie te Parijs zijn vervaardigd, 
en dat kort daarna twee van de drie leden, waaruit die 
commissie was zamengesteld, de Heeren riekeNs en UILEN- 
BROEK zijn overleden. 

Volgens eene aan haar gedane mededeeling van haar me- 
delid den Heer rosarro, heeft de commissie verder de eer 
te berigten, dat de papieren betrekkelijk de vervaardiging 
der standaards als ook de daartoe gediend hebbende werk- 
tuigen onder zijne berusting zijn gebleven, als het eenig 


en 


(79) 


overgebleven lid der voormalige commissie. Het betreu- 
renswaardig overlijden der H.H. riPkeNs en UILENBROEK is 
alleen oorzaak, dat een volledig eindverslag der werkzaam- 
heden van de voormalige commissie niet uitgebragt is kun- 
nen worden. Dit betreft vooral de lengte van den platina 
standaardmeter, waaromtrent de aanteekeningen de uitkom- 
sten bevatten van metingen, die voornamelijk door den Heer 
LIPKENS gedaan zijn met zijne eigene toestellen, en waarvan 
de beteekenis dus nu onzeker of geheel onbekend is ge- 
worden; terwijl daarentegen de aanteekeningen omtrent de 
gedane wegingen voor de gewigtsbepaling van het kilogram 
geheel voldoende zijn om de waarde dier wegingen te be- 
oordeelen. 

In dezen stand van zaken is het uwer tegenwoordige com- 
missie wenschelijk voorgekomen — ten einde zooveel mogelijk 
over de werkzaamheden en de verkregen resultaten der staats- 
commissie door de Akademie zoude kunnen geoordeeld wor- 
den — dat de papieren, de aanteekeningen bevattende der 
laatstgenoemde commissie, in den staat waarin zij nog aan- 
wezig zijn, bewaard mogten worden door de Akademie bij 
de standaards, waartoe zij betrekking hebben. En dat, 
evenzoo ook de gebruikte werktuigen, te weten : eene balans, 
een comparateur, en de toestel, waardoor de hoegrootheid der 
uitzetting van den platinameter bepaald is, bij de bedoelde 
standaards door de Akademie bewaard worden. 

Op voorstel daartoe door den Heer zorarro, heeft alzoo 
uwe commissie de eer, thans aan de vergadering in over- 
weging te geven, dat zij besluite om aan Zijne Excellentie 
den Minister van Binnenlandsche Zaken te verzoeken, dat 
de Heer ronarro gemagtigd worde, om de papieren en 
werktuigen, welke alsnog van de vroegere staatscommissie, 
die in het jaar 1838 de standaards der Nederlandsche ma- 
ten en gewigten vervaardigd heeft, onder zijne bewaring 
verbleven zijn, over te brengen bij de Akademie, om aldaar 


(80) 


bij die standaards bewaard en gebruikt te worden, zooals 
het doelmatigste door de Akademie zal worden geoordeeld. 
De commissie voegt hierbij, dat de balans der commissie 
van 1838 bereids in het gebouw der Akademie aanwezig 
is, en — tevens met eene andere balans van het IJkkantoor 
alhier — bij de jongste wegingen gebruikt is geworden. 


De vergadering vereenigt zich met het voorstel 
der eommissie, en besluit dat in dien geest aan den 
Minister van Binmenlandsche Zaken zal worden ge- 
schreven. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de 
vergadering wordt gesloten. 


OVER DE IDENTITEIT 
VAN 
LICHT EN STRALENDE WARMTE. 


DOOR 


J. W. ERMERINS. 


Het ligt in den aard der zaak, dat men in inductive 
wetenschappen, van op zich zelf staande waarnemingen moet 
trachten op te klimmen tot algemeene begrippen en voor- 
stellingen, die boven de ervaring zijn. Bij gebrek aan 
eenig denkbeeld van soort of klasse, van algemeene wetten, 
van theoriën, en wat dies meer zij, staan de voorwerpen, 
de feiten en waarnemingen, waaruit de natuurkundige we- 
tenschappen hare onderwerpen ontleenen, zonder verband, 
en hebben voor ons nog weinig waarde: zij zijn alleen de 
ruwe stof, die nader bewerkt moet worden. — Hoe nood- 
zakelijk intusschen de vereeniging der op zich zelf staande 
waarnemingen ook wezen moge, zoo mag men daartoe 
toch niet te schielijk overgaan. Wanneer men theoriën en - 
veronderstellingen ter verklaring der verschijnselen maakt, 
zonder dat men vooraf het daartoe leidende naauwkeurig 
heeft orfderzocht; of als men op uiterlijke overeenkomsten 
en meer of min toevallig zamentreffende verschijnsels is af- 
gegaan, moet men: verwachten, dat zij den toets der erva- 
ring niet zullen doorstaan. Zij zullen welligt voor eenen 
tijd gelden; maar waarschijnlijk na korteren of langeren 
tijd door andere vervangen worden; en brengen der weten- 
schap geen waar voordeel aan. Wat meer is: zij kunnen 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 6 


(82) 


dikwijls den voortgang der wetenschap schaden ; omdat men 
ligtelijk, het waarschijnlijke voor waar houdende, verdere 
nasporingen onnoodig acht. Men zal dus in het vormen dier 
theoriën met de meeste omzigtigheid moeten te werk gaan. 
Evenzoo is het gelegen met de beoordeeling van de wezen- 
lijke wetenschappelijke waarde dier theoriën: want zoo ligt 
wordt men of door het gezag van hen, die ze voorstellen 
en verdedigen, of doordien zij vrij algemeen aangenomen 
gedurende een langen tijd gelden, of door sterk sprekende 
kenmerken, of door duizend andere omstandigheden misleid, 
en hecht men zich aan eene theorie, die eigenlijk nog geen 
vertrouwen verdient. Het is dus altijd van het uiterste 
belang, dat men weet op welke gronden de hypothesen en 
theoriën in natuurkundige wetenschappen rusten. Daardoor 
alleen kent men in waarheid den stand der wetenschap, en 
wordt men aan de eene zijde gevrijwaard tegen te groote 
ingenomenheid met theoriën, die, hoe schoon zij zich ook 
voordoen, niet voldoende bewezen zijn: en leert aan de an- 
dere zijde die theoriën op prijs stellen, die de ware grondslag 
der wetenschap zijn, en waarop men veilig voortbouwen kan. 

In den laatsten tijd kwam in de natuurkundige schrif- 
ten meermalen ter sprake de veronderstelling, dat licht 
en stralende warmte als identisch moeten beschouwd wor- 
den. Deze veronderstelling nu scheen mij wit haren aard 
zooveel te hebben, dat aanleiding tot eene min juiste be- 
oordeeling van hare waarde geven moest, dat ik het niet on- 
dienstig achtte, haar aan een nader onderzoek te onderwerpen. 

De licht- en warmteverschijnsels vertoonen zich bijna altijd 
gelijktijdig. Het zonlicht en de vlammen geven licht en 
warmte; en aan licht denkende, denkt elk doorgaans ook 
aan warmte. Het kan dus niet anders, of, zelfs bij eene 
oppervlakkige beschouwing, moest elk de licht- en warmte- 
verschijnsels als uitwerksels van dezelfde oorzaak beschou- 
wen. Ook de meer bepaalde beoefenaars der wetenschap 


(83) 


vonden daarin altijd groote overeenkomst, zoo al miet een- 
heid van oorsprong. Het is waar, toen men ontdekte, dat 
ligchamen, waaraan geen lichtend vermogen kon toegeschre- 
ven worden, zooals b. v. een bak warm water, even als 
lichtende voorwerpen in alle rigtingen warmte uitstralen, 
en dat zelfs bij lage temperaturen uitstraling van dusge- 
noemde duistere warmte plaats heeft, — heeft men licht en 
warmte weêr van elkander gescheiden. Doch later werden 
wederom verschijnsels bekend, die bewijzen voor die over- 
eenkomst gaven: en nu werd de meening, dat licht en 
stralende warmte niet van elkander onderscheiden moeten 
worden, weder meer algemeen. Van de vroeger zeer onbe- 
paalde voorstellingen daaromtrent gemaakt, zal ik hier niet 
spreken. Alleen wijs ik op het begrip, dat men zich daar- 
van in het begin dezer eeuw vormde en dat door gror in 
zijn Fraits de Physique wordt voorgesteld. 

Het is bekend, dat toen ter tijd de corpusculair-theorie 
van het licht algemeen aangenomen werd. Bror stelt daarom, 
nadat hij de lichtverschijnsels afgehandeld heeft en tot de 
warmte (le calorique soit rayonnant soit latent) overgaat, 
de vraag: of de eigenschap, die de lichtdeeltjes bezitten om 
de ligchamen te verwarmen, afkomstig is van de identiteit 
van licht en warmte, dan wel eenvoudig van het nevens 
elkander bestaan van deze beide beginsels in de lichtstra- 
len. Deze vraag heeft Bror naar het toenmalig standpunt 
der wetenschap langs den proefondervindelijken weg zoeken te 
beantwoorden: en is tot het besluit gekomen, dat hoogst- 
waarschijnlijk licht en warmte als dezelfde verschijnsels 
moeten beschouwd worden. Hij zegt daarvan onder anderen, 
nadat hij de verschijnsels van doorlating der warmtestralen, 
door pe LA ROCHE onderzocht, heeft medegedeeld: „n’est 
ce pas là ume indication très-vraisemblable de Yidentité 
de nature entre le calorique et la lumière; celle-ci n’étant 


que du calorique rayonnant Émané d'une source assez chaude 
6* 


(84) 


pour devenir sensible à mos yeux”’; en op soortgelijke wijze 
drukt hij zich ook op andere plaatsen uit, altijd het denk- 
beeld van identiteit van licht en warmtestralen als zeer 
waarschijnlijk beschouwende. De gronden voor zijne mee- 
ning, die ook door anderen bijgebragt worden, zullen in den 
loop dezer mededeeling nader voorgesteld moeten worden. 

Wanneer men nu met het gevoelen van grot, voor 
meer dan 40 jaar openlijk bekend gemaakt, vergelijkt het- 
geen in den laatsten tijd over dit onderwerp is gezegd, 
vindt men daarin eene opmerkelijke overeenkomst. Ik zal 
slechts twee plaatsen uit de Zhermochrose van MELLONL aan- 
halen, die voor de overige gelden mogen: b.v.) „le 
rayonnement lumineux et le rayonnement calorique, déri- 
vent d'un agent unique et forment une seule série de ra- 
diations, dont une partie opère sur Porgane de la vue, et 
autre ne se dévoile à nos sens que par les phénomènes 
qui accompagnent \échauflement du corps;” en #) „Nous 
pouvons done eonclure que la science ne reconnait aujour- 
d’hui aucun rayon ayant la propriété d'éclairer les corps, 
sans posséder en même temps la propriété de les échaufter. 
Le nom de chaleurs lwmineuses, donné aux radiations de la 
lumière, se trouve ainsi complêtement justifié”, 

Hierbij voeg ik alleen nog eene plaats uit vrcror wEBERS 
onlangs uitgekomen verhandeling $) waarin dit onderwerp 
uitsluitend wordt behandeld, t. w. „Licht und Wärme sind 
also nicht zwei verschiedene Dinge, sondern nur zwei wesent- 


*) Thermochrose 1, p. 350. 

+) Thermochrose I, p. 252. 

€) Vicror weBeR, Licht und strahlende Wärme in ihren Bezie- 
hungen zu einander. Berlin 1857. Deze verhandeling kwam mij in 
handen, weinige dagen voor dat ik mijne mededeeling in de Akademie 
doen zou (April 1857). Ofschoon ik daardoor mijn stuk op ver- 
schillende punten bekorten kon, zoo vond ik toch geene reden, het 
geheel terug te houden. 


(85) 


liehe Seiten eines Wesens und eines Ursprungs. Das Licht 
verhält sich zur Wärme, wie der Theil zum Ganzen” etc. 

Het gevoelen der mieuweren verschilt dus in het wezen 
der zaak niet van dat van pror. Alleen wordt bij gror die 
hypothese als zeer waarschijnlijk voorgesteld, terwijl de mees- 
ten tegenwoordig aan hare waarheid niet twijfelen. Wij heb- 
ben derhalve hier juist zulk eene veronderstelling als 
waarvan vroeger is gesproken, waarin men zoo ligt zonder 
nader onderzoek berust, en waarbij de waarschijnlijkheid 
niet zelden voor bewezene waarheid gehouden wordt. Met 
zulke veronderstellingen moet men zich in de meer inge- 
wikkelde gedeelten der- natuurkundige wetenschappen dik- 
wijls vergenoegen; maar in de algemeene natuurkunde mag 
men meer eischen. Men kan daar niet volstaan met het 
rangschikken van verschijnsels, als de natuurvoorwerpen, tot 
bepaalde klassen door middel van veronderstellingen : men 
moet ook naauwkeurig kunnen aanwijzen, dat alle verschijn- 
sels uit die veronderstelling als uit één beginsel kunnen 
worden afgeleid; dat de daarbij werkende oorzaak naar al- 
gemeene mechanische wetten werkt. Moeten licht en stralende 
warmte als identisch beschouwd worden, dan is het niet 
voldoende, daartoe algemeene voorstellingen bij te brengen : 
b. v. dat beide ’t best uit trillende bewegingen worden 
verklaard, dat men ze bijna altijd gezamenlijk waarneemt, 
dat, waar het eene vermindert of verdwijnt, het andere ook 
afneemt of niet meer merkbaar is, — ja dan is het niet ge- 
noeg, in vele verschijnsels groote overeenkomst te vinden; 
maar dan moet men voor beide dezelfde natuurwetten kun- 
nen aanwijzen, die aan.een wiskundig onderzoek kunnen 
onderworpen worden. Mijn oogmerk was het nu, om door 
een beknopt overzigt van de gronden, door de natuurkun- 
digen ter bevestiging dezer hypothese bijgebragt, aan te 
wijzen op welke hoogte de wetenschap in onzen tijd om- 
trent dit onderwerp staat, en te doen zien wat er aan de 


186), 


bewijzen voor die stelling ontbreekt en in welke rigting 
het verder onderzoek zou dienen plaats te hebben. 

Ben der hoofdargumenten voor deze stelling, ’t welk als 
zoodanig ook bij Bror voorkomt, is de waarneming, dat in 
het spectrum de warmtegraad van het violet tot het rood 
toeneemt, en buiten het rood zijn maximum heeft. Rocmon 
schijnt de eerste geweest te zijn, die de proef deed, dat 
de warmtegraad toeneemt van het violet tot aan het rood. 
Hij ging evenwel niet verder dan het eigenlijk kleuren- 
beeld; maar w. HeRSCHEL, vermoedende dat het prisma ook 
onzigtbare warmtestralen gebroken had, kwam op de ge- 
dachte, om zijn thermometer buiten het rood te plaatsen; 
en vond, dat op een afstand van 4 Eng. duim van het 
rood, het maximum van warmte waar te nemen was. Hij 
besloot hieruit: dat er lichtstralen van de zon komen, 
die minder breekbaar zijn dan die, welke door het oog waar- 
genomen worden, en dat deze bij uitnemendheid de eigen- 
schap bezitten van verwarming. Tot verklaring van dit 
verschijnsel, had men naar zijne meening slechts aan te 
nemen, dat die zonmestralen, die de refrangibihiteit hebben, 
van degenen, die tot het eigenlijke kleurenbeeld behooren, 
zich aan ons door de zamenstelling van het oog onder den 
vorm van licht en kleuren voordoen; dat de overige door 
de vliezen en vochten van het oog niet doorgelaten wor- 
den, en op dat orgaan eene uitwerking hebben, gelijk aan 
die op de overige deelen van het ligchaam. De identiteit 
van licht- en warmtezonnestralen hield men door dit ver- 
schijnsel genoegzaam bewezen. 

Het zal onnoodig zijn, hierbij op te merken dat men 
dit verschijnsel ook op eene andere wijze kan verklaren: 
door aan te nemen, gelijk sommigen gewild hebben, dat 
de stralen van de zon uit twee, of — als men de chemische 
werking mede in aanmerking neemt — uit drie elementen 
zamengesteld zijn, waarvan de twee, die met ons onder- 


(81) 


werp alleen in verband staan, de gewaarwording van licht 
en warmte geven, en doorgaans vereenigd, maar somtijds 
ook afzonderlijk bestaan. 

Bij een nader onderzoek kwam merscuur zelf later tot 
een tegenovergesteld resultaat, en besloot: dat er alle re- 
den was om te gelooven dat de warmtestralen van de 
lichtstralen verschillen. Hij meende nu, dat er twee afzon- 
derlijke spectra moesten aangenomen worden: één van het 
licht en één van de warmte; dat beiden hun maximum op 
verschillende plaatsen hebben moesten, en het spectrum der 
warmtestralen zich verder uitstrekte dan dat van het lichtt. 

De reden hiervan was, dat bij het herhalen der proeven 
het maximum van warmte niet altijd op dezelfde plaats in 
het spectrum wordt waargenomen. SreBecK vond door een 
prisma van water het maximum van warmte in het geel; 
in het oranje door zwavelzuur; op de grens van het rood 
door het crownglas enz. Het bleek dus duidelijk, dat ver- 
schillende stoffen bij de warmtestraling eehe breking te 
weeg brengen, die op eene onregelmatige wijze verschilt 
van die der lichtstralen. 

Nadat merronr door menigvuldige proeven zijne denk- 
beelden omtrent de thermochrose wel bevestigd had, heeft 
hij de waarnemingen, die ten aanzien van het spectrum 
gedaan waren, naauwkeurig overwogen; en door nieuwe 
proeven aangetoond, dat de reden, waarom het maximum 
van temperatuur op zoo verschillende plaatsen in het kleu- 
renbeeld gevonden was, en waarom er over ’t geheel ge- 
nomen hier geene overeenkomst tusschen licht en warmte 
scheen te bestaan, alleen moest worden afgeleid uit de stof, 
waaruit het prisma bestond hetwelk men gebruikte; dat 
elke stof, naarmate van de verschillende breekbaarheid, gom- 
mige warmtestralen doorlaat, andere absorbeert. Hij bragt 
een spectrum voort door een prisma van klipzout, en vond 
toen, dat het maximum van temperatuur in de duistere 


(88 ) 


ruimte buiten het rood gelegen was op een afstand, eenig- 
zìns grooter dan „nerscneL dien gevonden had, en geheel 
gescheiden van de kleuren; ongeveer zoo ver van het 
rood als het geel daarvan aan de andere zijde verwijderd 
was. Dit maximum naderde tot het rood door de tusschen- 
stelling van eene plaaf flintglas; het kwam in het rood zelf 
door gewoon glas; door water en alcohol kwam het in het 
geel. De kleuren ondergingen geene verandering uithoofde 
van de doorzigtigheid dier stoffen. 

Behalve deze heeft men nog andere redenen gevonden 
voor de veranderlijkheid van het maximum van warmtegraad 
in het spectrum, t. w. de mindere zuiverheid van het prisma, 
waardoor licht- en warmtestralen van verschillende breek- 
baarheid zamenvielen. Merronr, en na hem KNOBLAUCH, 
MASSON en JASMIN hebben spectra voortgebragt, waarin zij 
dit gebrek hadden weten te voorkomen. Kropravcr liet 
daartoe de zonnestralen door eene smalle opening op het 
prisma vallen en veranderde de rigting van zijn toestel 
zoolang, totdat hij de Fraunhofersche lijnen duidelijk ver- 
kreeg, om daardoor zuiverder kleuren en naauwkeuriger 
grenzen voor de verschillende deelen van het spectrum te 
hebben. Bij zijne proeven bleek het, dat de verandering 
van de temperatuur der verschillende gedeelten van het 
zìgtbare spectrum altijd dezelfde was, welk prisma hij ook 
gebruikte, mits dat het van eene goed doorzigtige stof was; 
dat daarentegen die warmtegraad veranderde, wanneer eene of 
andere gekleurde doorzigtige plaat in die stralen gesteld werd; 
de absorbtie was echter altijd overeenkomstig met die kleur. 

Masson en JASMIN zijn tot hetzelfde resultaat gekomen, 
en hebben ook door meting van de lichtsintensiteit, zoowel 
als van die van de warmte, gezien, dat de verhouding van 
het doorgelaten licht en van de warmte miet veranderde. 

Nadat men dus de genoegzame voorzorgen genomen had 
om de proef naauwkeurig te doen, bleek het, dat hier, waar 


(89) 


warmte en licht zich gezamenlijk vertoonen, beide uitwer- 
kingen ook gezegd mogen worden door dezelfde stralen 
voortgebragt te zijn. Men kwam dus in de hoofdzaak terug 
tot hetgeen HERSCHEL eerst gesteld had. 

Een ander argument wordt ontleend uit de verschijnsels 
van doorlating der warmtestralen door verschillende scher- 
men. Uit de proeven van DE LA ROCHE had men opge- 
maakt, dat de warmtestralen in des te grooter verhouding 
door eene glazen plaat gaan, naarmate zij afkomstig zijn 
van een warm ligchaam. Terwijl de doorgang in den be- 
ginne orimerkbaar is, wanneer het ligchaam een lageren 
warmtegraad heeft, wordt zij al meer en meer, totdat het 
ligchaam lichtend wordt, en groeit zelfs nog aan, als het 
licht toeneemt. Uit deze waarneming, bij gror dus vermeld, 
vindt men ook dáár het besluit opgemaakt, ’t welk boven 
is aangehaald: dat licht en warmte hoogst waarschijnlijk 
identisch zijn; daarbij zou namelijk een langzame overgang 
van niet lichtende tot lichtende warmte, d.i. van warmte 
tot licht op te merken zijn. 

De verschijnsels, door pr LA ROCHE en anderen waarge- 
nomen, hoe belangrijk ook op zich zelf, komen niet in ver- 
gelijking met die, welke merzonr heeft leeren kennen. On- 
der deze zijn wooral die van de doorlating der warmte- 
stralen door velerlei stoffen van het hoogste gewigt, omdat 
zij eigenschappen van de warmtestralen hebben doen ken- 
nen, waarvan er sommige wel vroeger eenigermate bekend 
waren, maar die voor het grootste gedeelte vóór meLLONI 
niet zijn waargenomen. Die van de doorlating der warm- 
testralen worden als bewijzen voor de identiteit van licht 
en stralende warmte door merLONr zelven en door de meesten 
aangevoerd. 

Merzonr dan heeft duidelijk in allerlei bijzonderheden 
aangewezen, dat het doorlaten van warmtestralen niet altijd 
in verhouding is met de doorlating van het licht. Steen- 


(90) 


zout en aluin b.v. die men op het oog even doorzigtig heb- 
ben kan, laten warmtestralen van verschillenden oorsprong 
in eene zeer verschillende verhouding door. Als steenzout 
van 100 invallende stralen altijd met een gering verschil 
92 doorlaat, heeft dit met aluin voor de stralen eener 
Locatelli-lamp plaats op 9, voor gloeijend platina op 2, en 
de warmte van verhit koper van 400° en 100° laat het 
aluin niet door. 

Daarentegen bevond merroNt, dat sommige ondoorzigtige 
stoffen, zooals rooktopaas, eenige donker gekleurde glazen, 
enz. nog warmtestralen in eene vrij groote mate doorlaten. 
Hij vond ook miet altijd bevestigd, hetgeen vroeger was 
opgegeven, dat de doorlating evenredig was aan de tempe- 
ratuur van het liechaam, dat de stralen gaf. 

In den beginne beschouwde men de door merLONt ont- 
dekte verschijnsels als bewijzen, dat licht- en warmtestra- 
len van elkander wezenlijk onderscheiden zijn, en MELLONI 
zelf verkeerde eerst in deze meening. Bij eene nadere be- 
schouwing echter kwam hij tot een tegenovergesteld gevoe- 
len. De opmerking, dat het steenzout warmtestralen van 
verschillenden oorsprong altijd in dezelfde mate doorlaat, 
deed hem besluiten, dat die warmtestralen miet wezenlijk 
van elkander onderscheiden zijn kunnen; en om te verkla= 
ren, dat sommige stoffen verschillende hoeveelheden van 
de invallende warmtestralen doorlaten, nam hij aan, dat de 
warmtestralen uit verschillende soorten bestaan, die men 
moet vergelijken met de verschillend gekleurde stralen, 
waaruit het witte licht zamengesteld is. Deze als ’t ware 
verschillend gekleurde warmtestralen worden nu door som- 
mige stoffen in meerdere, door andere in mindere mate 
doorgelaten; omdat deze voor bepaalde gekleurde warmte- 
stralen geschikt zijn, even als verschillend gekleurde gla- 
zen ook bepaalde kleuren tegenhouden, andere doorlaten. 
Hieruit ontstond zijne Thermochrose. In stede nu, dat dit 


(1 ) 


verschillend doorlaten een bewijs tegen de identiteit van licht 
en warmte zou zijn, beschouwde hij het als een sterk be- 
wijs woor de eenheid dier beginselen. Wanneer men de 
verhandelingen van MeLLONI en bijzonder zijne T'hermochrose 
leest, zal men niet alleen het vernuftige en de groote waar- 
schijnlijkheid zijner hypothese erkennen, maar tevens toe- 
stemmen, dat daaruit een bewijs voor de identiteit van licht- 
en warmtestralen kan ontleend worden. 

De andere argumenten, tot bewijs dezer stelling bijge- 
bragt, zijn daaruit ontleend, dat men, ten minste voor de 
warmte van het zonlicht, dezelfde verschijnsels en onder de- 
zelfde omstandigheden heeft waargenomen als voor het licht. 

Krorraver heeft de dubbele straalbreking, door BERARD 
reeds ontdekt, aangewezen in eene zonnestraal, die hij door 
eene smalle streep op het kalkspaat had laten vallen. Zijn 
multiplicateur wees duidelijk twee warmtestralen aan, die 
door eene miet warme ruimte gescheiden waren. Hij leerde 
uit zijn onderzoek, dat van die twee stralen, door de om- 
draaijing van het kristal, de eene om de andere draaide, 
even als bij het licht, en dat men alzoo ook bij de warmte 
van het zonlicht eene gewone en buitengewone straal moest 
aannemen; dat er geene dubbele straalbreking plaats had in 
de rigting van de as, en dat de intensiteit der beide warmte- 
stralen gelijk was. 

De polarisatie, insgelijks door BerArRD ontdekt, is in den 
laatsten tijd meermalen behandeld. ForBrs, MELLONI, KNOB- 
LAUCH, DE LA PROVOSTAGE en DESAINS hebben zich bijzon- 
der met dat onderwerp bezig gehouden, en men kan zeg- 
gen, dat zij bij de polarisatie van de warmtestralen de- 
zelfde verschijnsels hebben waargenomen, die men van de 
polarisatie van het licht kent. KnoBravem vond b.v. het 
maximum van polarisatie door terugkaatsing op zwart glas 
onder een hoek van 35° en bij de breking desgelijks; te- 
vens dat het polarisatievlak van de teruggekaatste lichtstraal 


(92) 


loodregt staat op dat van de gebrokene. Door elimmer- 
plaatjes, tourmalijn en een Nicolsprisma verkreeg hij gepo- 
lariseerde warmtestralen. Ook zag hij, dat in de twee door 
dubbele breking in een kalkspaat verkregene stralen, de 
polarisatievlakken loodregt op elkander staan. 

Bror en mrrronr hebben de circulaire polarisatie. der 
warmtestralen door bergkristal verkregen; pe La PrOvOSTAIJE 
en _DESAINS door terpentijn en suikeroplossing met dezelfde 
wetten, die op de circulair gepolariseerde lichtstralen toe- 
passelijk zijn. 

Bij de terugkaatsing der warmtestralen op metaalopper- 
vlakken heeft kroBraver de kenmerken der elliptische po- 
larisatie waargenomen. Ook de verschijnsels van diffractie 
heeft hij overeenkomstig met die van het licht gevonden. 
Alleen heeft hij daarbij geene interferentie kunnen ontdek- 
ken. Deze is evenwel door riseau en roucaurr en naderhand 
door serBECK waargenomen. Zij gebruikten daarbij zeer 
kleine thermometers, en zagen die telkens dalen als eene 
donkere lichtstreep daarop viel, en daarentegen rijzen bij 
eene heldere lichtstreep. De eerste natuurkundigen hebben 
hunne waarnemingen omtrent de interferentie voldoende ge- 
acht om de lengte der golvingen voor de warmte te bepalen. 

Hetgeen tot hiertoe gezegd is geeft ongetwijfeld voldoende 
redenen om te stellen: dat de warmtestralen, die het zon- 
licht vergezellen, als identisch beschouwd moeten worden 
met de lichtstralen der zon, zoodat men de eigenschappen, 
welke van de eene soort van stralen bekend zijn, ook op 
de andere mag toepassen, al waren zij ook bij deze niet regt- 
streeks waargenomen. Het verschil tusschen deze warmte- 
en lichtstralen kan men zich dan in het algemeen voorstel- 
len, zooals dat voor de verschillend gekleurde lichtstralen 
wordt aangenomen; en in dien zin moet het woord iden- 
titeit ook hier genomen worden. De licht- en warmtestra- 
len der zon worden derhalve door trillingen van denzelfden 


(93) 


aether voortgebragt, en wij kunnen voor de warmtestralen 
der zon, ook die buiten het kleurenbeeld gelegen zijn (de 
duistere warmtestralen), de golflengten berekenen op dezelfde 
grondslagen, waarop die voor de gekleurde stralen en voor 
de mltra-violette, chemische stralen berekend zijn. Dien ten 
gevolge kan de vraag, door Bror in zijn Traité gedaan, 
waarvan boven melding gemaakt is: of licht en warmte in 
de zonnestralen nevens elkander bestaan, dan of zij als uit- 
werksels van dezelfde oorzaak beschouwd moeten worden, 
met een hoogen graad van waarschijnlijkheid in dien zin 
beantwoord worden, dat wij ons de licht- en warmtestralen 
in haar wezen als één mogen voorstellen. Maar nu komt 
eene andere vraag: of wij van alle warmtestralen daarom 
zeggen mogen, dat zij met alle lichtstralen ook iden- 
tisch zijn? De beantwoording dezer vraag is hier van 
het uiterste gewigt; omdat velen juist omtrent de warmte- 
stralen, die niet van het zonlicht afkomstig zijn, twijfel 
voeden. Behalve de warmtestralen van de zon toch, ne- 
men wij warmtestralen waar, van vlammen en gloeijende 
ligehamen voortkomende, en zelfs van voorwerpen, die 
geene lichtverschijnsels vertoonen. Zijn wij nu zeker, dat 
deze warmtestralen onderling en met de lichtstralen idens 
tisch zijn? 

Op deze vraag zou men zeker gereedelijk toestemmend 
antwoorden, wanneer men niet wist, dat deze stralen zich, 
bijzonder bij de doorlating door stoffen van verschillenden 
aard, zeer verschillend voordoen, en sommige daarvan door 
volkomen doorzigtige stoffen geheel worden tegengehouden, 
andere doorgelaten, ofschoon in zeer verschillende verhou- 
ding en geenszins evenredig aan den warmtegraad of het 
hehtend vermogen dier stralen. Het is waar, meLLoNr heeft 
door zijne theorie der thermochrose of warmtekleuring al 
de zoo uiteenloopende verschijnsels der warmtestraling in 
overeenstemming gebragt, en elk, die zijne theorie kent, 


(4) 


zal moeten toestemmen, dat zij (om niet meer te zeggen) 
op zeer waarschijnlijke gronden rust. Behalve de reden, 
waarvan vroeger reeds gesproken is, dat stralen, die door 
dezelfde stof, het klipzout, altijd in dezelfde verhouding 
worden doorgelaten, hoe verschillend de oorsprong ook wezen 
moge, niet in aard verschillen kunnen; heeft MerLoNt zijne 
veronderstelling nog door andere redenen zoeken te beves- 
tigen. Hij merkt op, dat de eigenschap van lichtend te 
zijn, geene wezenlijke eigenschap wezen kan; omdat het ver- 
schil tusschen lichtend en niet lichtend te zijn, geheel en 
al subjectief, niet objectief is. Als bij voorb. verschillende 
personen het kleurenbeeld aanschouwen, zullen zij in de 
uitgestrektheid daarvan bijna altijd verschillen, en zal de 
een nog kleuren zien, waar de andere niets daarvan be- 
speurt. Ook ziet men, dat de indruk, dien de kleuren op 
verschillende personen maken, zeer verschillend is. Hij ver- 
gelijkt alzoo de indrukken van het licht op het gezigt met 
die van het geluid op het gehoor. Even zooals het oor slechts 
toonen verneemt, die eene zekere snelheid van trilling heb- 
ben, en niets van degenen, die langzamer of schielijker zijn 
dan die bepaalde trillingen, — evenzoo zouden voor het oog 
alleen die trillingen van den aether bemerkbaar zijn, die de 
eigenlijk gekleurde lichtstralen geven. De trillingen, die 
langzamer of schielijker dan deze zijn, maken geen indruk 
op het zintuig des gezigts. De langzamere zijn de duistere 
warmtestralen, de schielijkere de onzigtbare chemische stralen. 
Het is waar, door deze en andere argumenten heeft MELLONT 
de identiteit van licht en warmte hoogst waarschijnlijk ge- 
maakt; maar desniettemin is het veiliger, zich langs een an- 
deren weg van de identiteit der warmtestralen, die niet van 
de zon haren oorsprong hebben, en in het bijzonder van de 
duistere warmtestralen, met de lichtstralen te vergewissen, 
dan alleen door hetgeen men van de warmtestralen der zon 
heeft leeren kennen. Wil men hieruit een algemeen besluit 


(95) 


trekken, dan moet het, zooals velen ook gedaan hebben, 
altijd met zekere beperking worden uitgedrukt, en kan men 
b.v. alleen zeggen: dat waar licht en warmte van de zon 
zamenkomen, deze als één in wezen moeten beschouwd 
worden; of misschien eenigzins algemeener: dat warmte en 
licht, waar zij gelijktijdig zich openbaren, door dezelfde 
stralen voortgebragt worden. Intusschen verdient het onze 
opmerking, dat KNOBLAucH, die juist dit gedeelte der na- 
tuurkunde tot een hoofdonderwerp van zijne studie gemaakt 
heeft, en vroeger met die reserve over de identiteit van 
licht en stralende warmte gesproken heeft *), in den laatsten 
tijd die beperking geheel weglaat. Zoo zegt hij b.v. van 
de dubbele straalbreking der warmtestralen, dat zij genoeg- 
zaam bewezen is }), en vermeldt daarbij alleen de waar- 
nemingen omtrent de lichtende zonnewarmte gedaan. De 
buiging van de warmtestralen heeft hij niet kunnen waar- 
nemen bij warmtestralen van aardsche voorwerpen afkom- 
stig; en toch besluit hij in ’t algemeen, dat de warmtestralen 
bij de buiging dezelfde wetten volgen als de lichtstralen $). 
Wanneer hij de interferentieverschijnsels van de zonnewarmte, 
door riseAv, rAvcourr en SEEBECK waargenomen, mededeelt, 
zegt hij onbepaald: die Wärme-interferenz kann nach diesen Re- 
sultaten als sicher nachgewiesen betrachtet werden $$). Dit- 
zelfde geldt ook van andere natuuronderzoekers ; want niet- 
tegenstaande de proeven betreffende dit onderwerp bijna 
uitsluitend op de warmte van het zonlicht gedaan zijn, zoo 
geven zij evenwel de uitkomsten algemeen op, als of zij 
voor alle warmtestralen daarom zonder twijfel gelden moesten. 


*) Zie KNoBLaucH, Portschritte der Physik. 3 Jahrg. p. 267. 
+) Portschr. 3 J. p. 269. 
$) Portschr. 3 J. p. 293. 
$$) Fortschr, 4 J. p. 241. 


(9% ) 


Door zulke voorstellingen geeft men een verkeerd denkbeeld 
van den stand der wetenschap ten aanzien van dit onder- 
werp, omdat daarbij de verschijnsels van warmtestralen 
van aardsche voorwerpen, en in ’t bijzonder de duistere 
warmtestralen, daarvan afkomstig, niet in aanmerking ge- 
nomen zijn. Om derhalve te weten, hoe ver men in de na- 
tuurkunde gevorderd is in de kennis der overeenkomst tus- 
schen licht en warmtestraling, is het noodzakelijk, ook op 
de eigenschappen van de laatstvermelde soort van warmte- 
stralen te letten. Hen overzigt van hetgeen dienaangaande 
bekgnd is, moge deze mededeeling besluiten. 

De terugkaatsing van de warmtestralen van aardschen 
oorsprong, zoowel lichtende als duistere, op spiegelende 
oppervlakten, naar dezelfde wetten als voor de lichtstralen 
geldende, was reeds sedert lang bekend, en eene der eerste 
proeven, die eene warmtestraling in ’t algemeen deden 
aannemen. _Merrorr en rorBes hebben ’ eerst duidelijk 
de breking aangewezen. De laatste heeft zelfs de straalbre- 
kingsindex voor die warmtestralen, ook voor die welke 
door verschillende schermen doorgegaan waren, bepaald. Hij 
vond: dat de gemiddelde refrangibiliteit eenigzins minder 
was dan die voor het licht; en dat de stralen meer ge- 
broken worden, als de temperatuur, waarop zij uitvallen, 
hooger is. Dit gedeelte van de leer der stralende warmte 
is ook in den laatsten tijd door BApeN PowerL behandeld, 
en de resultaten, op de breking betrekking hebbende, geven 
een krachtig bewijs voor de hier behandelde stelling. 

De polarisatie van warmtestralen van aardsche voorwer- 
pen is insgelijks door merronr en rorRBES waargenomen; 
en ongetwijfeld hebben allen, die den toestel van MELLONT 
gebruikt hebben, dit verschijnsel gezien; want het wordt, 
met de noodige voorzorgen, gemakkelijk verkregen. Merzont 
heeft gemeend, dat alle soorten van warmtestralen gelij- 
kelijk gepolariseerd worden. Forges wil daarentegen uit 


(97) 


zijne proeven opgemaakt hebben, dat de ziet lichtende mìn- 
der polariseerbaar zijn dan de lichtende. In de getallen- 
uitkomsten door rorBes verkregen, kan men een nieuw ar- 
gument zien voor de overeenkomst van licht en stralende 
warmte; want daaruit bleek, dat stralen van den laagsten 
warmtegraad ook de minst breekbare zijn. 

Dezelfde natuurkundige heeft ook voldoende bewijzen 
gegeven voor de elliptische polarisatie van duistere warmte- 
stralen, verkregen zoowel door totale reflectie in eene rhom- 
boïde van klipzout, als door reflectie van een gepolari- 
geerde lichtstraal op het oppervlak van een brekend medium 
en op metalen oppervlakten. 

De meest bekende verschijnsels, die voor het licht en de 
lichtende warmtestralen waargenomen zijn, heeft men der- 
halve ook bij de duistere warmtestralen waargenomen, en 
daardoor is de stelling omtrent de identiteit van licht en 
warmte niet weinig bevestigd. Zij is echter daarom nog niet 
wat zij wezen moet; naardien men met weinige uitzonde- 
ringen voor de warmtestralen van aardschen oorsprong nog 

„geene getallenuitkomsten verkregen heeft, die regtstreeks 
die identiteit bevestigen, en in ’t bijzonder, omdat men 
daarbij van interferentie nog niets heeft kunnen waarnemen. 
Deze opmerking gaf mij aanleiding, om met een hoogstge- 
voeligen thermomultiplicateur, behoorende bij eenen toestel 
Van MELLONI, eenige proeven te doen, ten einde zoo mogelijk 
interferentieverschijnsels bij duistere warmtestralen van den 
cubus van LESLIE of de verhitte koperplaat van MELLONT 
te ontdekken. Het scheen mij, dat de buiging der warmte- 
stralen daartoe het geschikst zijn zou. Tot het doen dier 
proeven koos ik eenige koude winterdagen, om daardoor 
de thermoëlectrische kolom gevoeliger te maken; en hier- 
door is het mij gelukt, zonder eenigen twijfel, buiging van 
warmtestralen van het rookzwart van ’tcubus van LESLIE 
op 1009 C., en van de verhitte zwarte koperstreep waar 


VERSL. EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VII. 7 


(98) 


te nemen, hetgeen KNOBLAUCH niet had kunnen verkrijgen, 
De warmtestralen vielen op eene sleuf in het scherm, dat 
voor de buiging der lichtstralen ingerigt was, welke eene 
opening had van ongeveer 0.5 mm, Op verschillenden af- 
stand daarvan werd de lineaire thermotlectrische kolom ge- 
plaatst en zoo lang van ter zijde in de warmtestraal door 
eene mierometerschroef geschoven, totdat de naald van den 
multiplicateur afweek. Zoodra daardoor de plaats, waar de 
strâling begon, aan de eene zijde bekend was, geschiedde 
dit van de andere; en op die wijze verkreeg ik vrij stand- 
vastige uitkomsten, die door meermalen herhaalde proeven 
bevestigd zijn. 

Van interferentie heb ik daarbij eenige bewijzen gezien; 
althans de naald week nu eens meer dan eens minder af, 
terwijl de kolom door de warmtestraal geschoven werd. Het 
was evenwel niet mogelijk, daarin regelmaat te ontdekken, 
noch te bepalen op welken afstand de interferentiestrepen 
zich van elkander bevonden. Trouwens de afstand, waarop 
het scherm van de warmtebron verwijderd werd, kon. niet, 
groot. genoeg zijn om de warmtestraal voldoende uit te brei 
den, omdat daartoe de kolom niet gevoelig genoeg was. 
Noodzakelijk moest mu op de kolom, die insgelijks eene opening; 
van == 0,5 mm, breedte had, nevens eene interferentiestreep, 
als die bestond, eene ruimte vallen die warmte gaf, waar- 
door dan de onregelmatigheden van de afwijkingen. verklaard 
worden. Het is mij echter uit die proeven gebleken, dat bij 
eene lage temperatuur van de omringende lucht, en de 
noodige voorzorgen, dat geene warmte tot de kolom van 
andere voorwerpen komt, uitkomsten kunnen verkregen 
worden, die men miet verwachten zou van stralen, welke be- 
trekkelijk zoo weinig warmte geven. 

Bij die proeven is het mij ook gelukt, de dubbele straal- 
breking waar te nemen van warmtestralen, afkomstig van de 
zwarte koperen streep van den toestel van merzoni. De 


(99) 


thermoëleetrische kolom met de boven vermelde opening werd 
door middel van de micrometerschroef van ter zijde ge- 
schoven in de straal, welke door een prisma van IJslandsch 
kristal gebroken was. Het punt, waar de naald begon af te 
wijken, gaf het begin van de warmtestraal te kennen. Bij 
het doorschuiven van de kolom kwam een punt, waar de 
naald niet meer afweek, en waar dus de straal eindigde. 
Vervolgens geschiedde datzelfde van de andere zijde; en nu 
bleek het wederom bij herhaalde proeven ontegenzeggelijk, 
dat er twee stralen waren, dgpr eene niet warme tusschen- 
ruimte gescheiden. Op een afstand van 95 m.m. was de 
ruimte, waar geene warmte tusschen de stralen te ontdek- 
ken was, van 15 tot 20 m.m. Als nu van daar de kolom 
aan beide zijden naar buiten geschoven werd, week de naald 
af en gaf eene warmtestraal te kennen van 5 à 6 m. m. breedte. 
Aan de dubbele straalbreking was dus niet te twijfelen. 

Uit dit een en ander blijkt voldoende, dat ook voor de 
warmte, van aardsche voorwerpen uitstralende, zoowel lich- 
tende als duistere, de stelling : dat licht en stralende warmte 
als identisch moeten beschouwd worden, zeer waarschijnlijk 
is. Daarbij zal men echter moeten toestemmen, dat die 
stelling, voor de laatst vermelde soort van stralen, nog op 
verre na miet die naauwkeurigheid bereikt heeft, welke men 
in zuiver physische theoriën eischt. Het onderzoek zal dus 
mef gevoeliger toestellen en welligt met meer voorzorgen 
moeten worden voortgezet; waartoe de tijd, dat de tempe- 
ratuur van de lucht beneden het vriespunt is, uit den aard 
der zaak de beste wezen zal. 


BIJDRAGE 


TOT DE 


KENNIS DER OOST-INDISCIE ORCHIDEËN 
EN HET MAAKSEL (DE ORGANISATIE) VAN 
HARE BEVRUJCHTINGSWERKTUIGEN, 
Bae 


©. L. BL UME. 


een 


Ofschoon ik de vrees met kan onderdrukken, dat het on- 
derwerp, door mij ter vervulling mijner spreekbeurt geko- 
zen, minder geschikt is om de aandacht mijner geëerde 
medeleden te boeijen, durf ik mij toch vleijen, dat de be- 
langrijke plaats, welke de vroeger genoemde plantenfamilie 
in de Flora onzer Oost-Indische bezittigen inneemt, mijne 
keuze eenigermate regtvaardigen en mijne hoop op hunne 
toegeeflijkheid niet beschamen zal. 

Van ale keerkringslanden zijn het vooral de grootere 
eilanden van den Indischen Archipel en meer bijzonder 
Java, Sumatra, Celebes, enz., die alle voorwaarden in zich 
vereenigen, om de weelderige ontwikkeling der bovenge- 
noemde plantenfamilie te begunstigen. Zij is, zooals alge- 
meen bekend is, eene van diegenen, welke genoegzaam over 
den geheelen aardbodem zijn verspreid. Immers onder alle 
breedten in de beide hafronden, van de evenachtslijn tot 
«op zekeren afstand van de polen, waar eindelijk alle plan- 
tengroeì ophoudt of zich slechts in dorre, ineengekrompen 
korstmossen kan ontwikkelen, treft men gewassen aan, die 


( TOI ) 


tot deze familie behooren, hoe groot de verscheidenheid ook 
wezen moge, welke zij als een natuurlijk gevolg van het 
verschil in woonplaats en luchtgesteldheid opleveren. Het 
meerendeel echter der Orchideën in de verzengde zone 
groeit niet, gelijk de onzen en in liet algemeen die der ge 
matigde en koudere luchtstreek, in den grond, waardoor zij 
als let ware aan eene vaste standplaats zijn gebonden ; maar 
hecht zich als oppervlakkige of onechte parasiten aan de 
scliors van nog levende boomen en struikgewassen vast. 
Hierdoor laat het zich ligt begrijpen, dat de zeer vochtige en 
heete luchtgesteldheid dier eilanden een zoodanigen planten- 
groei bijzonder begunstigt; waar bovendien de verscheiden 
heid en: menigvuldigheid dier gewassen door de bergachtige 
gesteldheid en zelfs door de chemische en geognostische 
eigenschappen van den bodem wordt bevorderd, als welke 
inzonderheid zulke boomen en struiken voortbrengt, die het 
meest geschikt zijn voor den parasitischen groei der Or- 
echideën. In het oog vallend is overal de invboed, welken 
de verheffing van den grond boven het waterpas der zee, 
de gedaante, rigting en aansluiting der bergen en de daar- 
door veroorzaakte veranderingen in den toestand der tem- 
peratuur en: des dampkrings op het karakter der vegetatie - 
uitoefenen. Ïs daardoor, zelfs in de heete luchtstreek, de 
gelijkheid en verwantschap tusschen een aantal planten, die- 
im het hooge gebergte voorkomen, met die uit gematigde 
en zelfs koude gewesten, welke dikwerf tot dezelfde ge- 
slachten behooren, niet te miskennen, niet minder is die- 
zelfde invloed aldaar bij de Orchideën zigtbaar. Want of 
schoon, gelijk ik zeide, liet meerendeel dier gewassen in. 
tropische gewesten op boomen en struiken leeft en zijn: 
voedsel voornamelijk uit de dampkringslucht, maar- gedeel … 
telijk ook uit de schors trekt, waaraan zij door zooge- 
naamde luchtwortels zijn vastgehecht, — wordt die-parasitische 
toestand op de eilanden van den Indischen. Archipel toch 


(102) 


reeds zeldzamer op eene hoogte van tusschen vier- en vijf- 
duizend voeten boven het vlak der zee; ja, wat meer is, 
in hoogere streken zoekt men vergeefs naar parasitische 
Orchideën. Aldaar vindt men geene andere, dan die op 
den grond zelven groeijen en daardoor, zoowel als door hare 
geheele organisatie, met die der gematigde luchtstreek ver- 
want zijn; terwijl haar getal in de hoogere berglanden, 
even als naar de polen toe, zich tot eenige weinige soorten 
bepaalt. Geheel verschillend is deze verhouding in laag ge- 
legen streken, vooral in de digtbegroeide oorspronkelijke 
bosschen. Reeds ten gevolge van hunne ligging ontvangen 
deze uit den Svarmeren en bedompten dampkring, waarin 
de verandering van temperatuur zeldzamer is, door gedurige 
regens, in evenredigheid veel meer vochtigheid, dan de op 
de hoogten gelegen bosschen. Daarenboven. wordt den bo- 
dem door het van de bergen afzakkende water gestadig 
nieuw voedsel toegevoerd, dat hier in dikke, sponsachtige 
beddingen, die door verdere ontbinding spoedig in humus 
overgaan, wordt opgehoopt. Het is dan ook daar, dat de 
tropische vegetatie in het algemeen hare grootste kracht en 
menigvuldigheid ten toon spreidt en een tooneel oplevert, 
waarvan de bewoner van gewesten, in welke de plantengroei 
meer van de afwisseling der jaargetijden afhangt, zich be- 
zwaarlijk een denkbeeld kan vormen. Het is mijn oogmerk 
niet, een tafereel te schetsen van de vegetatie, zooals zij 
zich, tot den hoogst mogelijken trap van weelderigheid ont- 
wikkeld, in die oorspronkelijke wouden van den Indischen 
Archipel vertoont. Ik zou dan genoodzaakt wezen in al te 
veel bijzonderheden te treden, zonder dat het mij daarom 
zou mogen gelukken, om den diepen indruk, welken dit 
schouwspel bij het binnentreden dier ontoegankelijke bos- 
schen verwekt, met grooter getrouwheid en levendiger kleu- 
ren aan anderen mede te deelen, dan dit reeds voor jaren 
door mijn overleden vriend reINwARDT, in zijne verhande- 


( 103 ) 


ling over het karakter der vegetatie van deze eilanden, ge- 
schied is. Alleen zal ik er dit bijvoegen, dat het grootsche 
en indrukwekkende der natuurtooneelen, welke het plantenrijk 
op de lagere afhellingen van het gebergte en in de door 
hooge vulkanen ingeslotene valleijen zoo menigvuldig en 
met zulk een oneindig verschil van schakering aanbiedt, 
niet“weinig verhoogd wordt door de ongelooflijke menigte, 
de rijke verscheidenheid en den zonderlingen groei der 
Orchideeën. Terwijl zij in de hoogere berglanden, even als 
in Europa, slechts hier en daar verstrooid voorkomen, vor- 
men zij daar tusschen het digte lommer der bosschen, waar 
de zonnestralen met moeite kunnen doordringen, op de zich 
wijd uitstrekkende takken, hoog in de lucht zwevende tuinen, 
waarbij de vermaarde hangende tuinen van Semiramis als in 
het niet verzinken. Immers, hoezeer ook door de oudheid als 
een wonder der wereld hemelhoog geprezen, kan dit menschen- 
werk, dat in zich zelf de kiem zijner vernietiging bevatte, 
noch in omvang, noch in verhevenheid zelfs in de verte met 
die natuurlijke luchttuinen vergeleken worden, die, uit „den 
schoot der schepping ontsproten en sinds eeuwen aan zich 
zelve overgelaten, zich op een onmetelijken afstand dagreizen 
ver uitstrekken en de kiemen van haar voortdurend bestaan 
telkens op nieuw ontwikkelen. Ook waar het woud hier min- 
der digt is, hetzij dat het door de beddingen van beken en 
rivieren wordt doorsneden, of de boomstammen door de gesteld- 
heid van den grond soms verder van elkander afstaan, blijft 
evenwel het aantal en de verscheidenheid dezer planten even 
groot. Daar zijn niet alleen de bovenste takken, maar genoeg- 
zaam de geheele stam van velerlei boomen als overdekt met 
dikke lagen van door en op elkander groeijende parasiten, 
waaronder vooral de Orchideën eene hoofdrol spelen, van 
welke men in diezelfde laag gelegen bosschen, op vochtige 
en schaduwrijke plaatsen of tusschen en op de met mos en 
andere cryptogamische planten begroeide rotsen, er tevens 


(104 ) 


vele vindt, die in haren groei tusschen de terrestrische en 
de parasiten het midden houden en niet zelden in beïderlei 
toestanden voorkomen. 

Uit al het gezegde kan men opmaken, dat de bovenge- 
noemde oorden alle gunstige voorwaarden in zich vereenì- 
gen, om deze gewassen tot den hoogsten trap van ontwik- 
keling en weelderigheid op te voeren. Bezwaarlijk zal eenig 
ander land voorbeelden kunnen aanwijzen, die hiermede te 
vergelijken zijn. Wel is waar onderscheiden zich de keer- 
kringslanden der Nieuwe wereld ook door den rijkdom en 
de weelderigheid hunner Orchideën, misschien zelfs over- 
treffen zij doorgaans in grootte van bloemen die van den 
Indischen Archipel; maar daaronder wordt echter geene en- 
kele gevonden, die, hetzij in waarlijk reusachtige uitbreiding 
van groei, hetzij in volkomene inwendige ontwikkeling, met 
vele der laatstgenoemden kan vergeleken worden. Wat ver- 
bazende uitbreiding betreft, hehoef ik slechts te wijzen op 
Erythrorchis altissima, die, zonder bladeren te ontwikkelen, 
zieh door luchtwortels aan boomstammen vastklemt en hare 
vertakte stengels niet zelden tot eene hoogte van honderd- 
en-twintig voeten boven de wijd uitgespreide kruin der 
boomen omhoog doet stijgen. Zulk eene ontzettende hoogte 
bereikt geene der Amerikaansche soorten van Vanilla, een 
geslacht, dat anders in dit opzigt door de sterke ontwik- 
keling van zijnen stengel, onder de Orchideën der Nieuwe 
wereld het meest uitmunt. Ook Nieuw-Holland, waar de 
terrestrische groeiwijze der Orchideën de overhand heeft, 
komt daarbij in geene vergelijking, zoo min als Afrika 
met zijne zuid-oostelijke eilanden, van welke Madagascar 
zich nog het meest door eene weelderige en in vele opzigten 
aan die van den Indischen Archipel verwante Flora onder- 
scheidt. Althans, niets wat eenigzins op de verbazende lengte 
gelijkt, waartoe onze Enythrorchis altissima opgroeit, kon 
aan vu eermr-rmouARS bekend zijn, die in zijn werk over 


(105 ) 


de Orchideën, door hem op die eilauden onderzocht, aldus 
schrijft: Leur hauteur varie depuis deux à trois pouces 
„jusqu'à six pieds; elles n’arrivent à cette dimension que 
„dans quelques espèces grimpantes, et elles ne la dépassent 
‚que rarement.” 

Wat daartegen de hoogere volkomenheid van ontwikkeling 
aangaat bij gewassen, die van alle andere afwijken door het 
bijzonder eigenaardige en zeer onregelmatige maaksel hunner 
bloemen, — moet zeker minder op de grootte en schoonheid van 
deze gelet worden, dan op den toestand van hare bevruchtings- 
werktuigen, die den regelmatigen typus, welke de grondslag 
is van al die wonderbare en onregelmatige vormen, het 
naast bij komt. Maar al wilde men de grootte en schoonheid 
der bloemen tot maatstaf hiervan aannemen, zelfs dan nog 
zou men het mogen betwijfelen, of sommige Orchideën van 
den Indischen Archipel ook in dit opzigt door eene enkele 
uit andere werelddeelen overtroffen worden. Vooral verdient 
het geslacht Grammatophyllum uit dien hoofde vermeld te 
worden. Bene soort daarvan, Grammatophyllum seriptum, heeft 
zulke schoone bloemen, dat het in sommige landen alleen aan 
vrouwen. van vorstelijke afkomst vergund is, zich daarmede 
op te tooijen, waarom zij ook in de Molukken Prinsesse- 
bloemen genoemd worden. En toch, hoe schoon die ook wer- 
kelijk zijn, wordt dit gewas toch nog in grootte en pracht, 
van. bloemen overtroffen door onze Javaansche Grammato- 
phyllum speciosum, waarschijnlijk de fraaiste van alle bekende 
Orchideën. — Maar in volkomenheid van organisatie in den 
opgegeven zin behoeft zeker de Flora van den Indischen Ar- 
ehipel, sedert het bekend worden der geslachten Apostasia 
en Neuwiedia, uit Java, voor geene andere te wijken, en de 
welige plantengroei van Amerika en andere landen zal be- 
zwaarlijk iets kunnen aanwijzen, dat daarmede te vergelijken 
is, In geen ander geslacht van deze uitgebreide familie treft 
men de bevruchtingsorganen onderling zoo volkomen en regel- 


(106 ) 


matig gevormd aan als in deze; zoodat zelfs de in de ken- 
uis der Orchideën meest bedrevene kruidkundigen, waartoe 
ik in de eerste plaats cenen ROBERT BROWN en LINDLEY reken, 
1m meening van elkander verschillen, of Apostasia al of miet 
tot de Orchideën behoort. Reeds bij de ontdekking van het 
eerstgenoemde geslacht rees er bij mij twijfel op omtrent de 
verhouding, waarin het tot de overige familie staat, en trachtte 
ik dien door den naam van Apostasia, den. afvallige, uit te 
drukken; maar ik waagde het echter niet, het daarvan af te 
scheiden. Naderhand, toen ik op Java ook het andere ge- 
slacht, Neuwiedia, dat zich miet minder door de regelmatige 
organisatie der bevruchtingswerktuigen onderscheidt, gevon- 
den had, geloofde ik mij voor eene afscheiding dier twee-ge- 
slachten te moeten verklaren, en ook rinprmy, met de meeste 
andere kruidkundigen, namen de kleine familie der Aposta- 
siaceën, uit de geslachten Apostasia en Neuwiedia bestaande, 
als van de Orchideën onderscheiden, aan. RoBrrT BROWN is 
daarentegen van gevoelen, dat Apostasia miet anders is dan 
een bijzondere tribus der Orchideën, en ik moet zeggen, dat 
ik in dit inzigt van den scherpzinnigen kruidkundige volkomen: 
deel, sedert dat het mij uit latere onderzoekingen gebleken 
is, dat de typus, welke bij alle Orchideen tot grondslag ligt, 
ook bij Apostasia en Neuwiedia in de wederkeerige stelling 
van de verschillende deelen der bloemen onmiskenbaar ge- 
vonden wordt. Welligt herinnert zich nog de een of ander 
van Ul, dat ons medelid, de Heer pe vrrese *), in-de ver- 
gadering dezer Akademie, op den 27sten October 1855 ge- 
houden, eene mededeeling deed, bepaaldelijk over het Trian- 
drisme bij Phajus Blumei vixpL., door hem in den Akade- 


mischen tuin te Leiden waargenomen; en ik hem toen onder: 


het oog bragt, dat die toestand weelvuldiger, dan hij ver- 


*) Zie Verslagen en Mededeelingen der Akademie van Wetenschappen 
IV, (1856) bl. 95—109, met afbeelding. p 


(107 ) 


moedde, bij de Opcideën voorkomt, en hetzij, gelijk bij 
deze plant, voor eene ontaarding, die den eigenlijken regel- 
matigen grondtypus weder zoekt te naderen, vof, zelfs in en- 
kele Oost-Indische gewassen, voor een normalen toestand te 
houden is. Als voorbeelden van zulk eene in alle opzigten 
normale organisatie, noemde ik toen ook Apostasia en Neu- 
wiedia Mijne masporingen hadden mij namelijk overtuigd, 
dat zij, in weêrwil van hun driehokkig ovarium, evenmin 
als Cypripedium, waarin het ovarium dikwijls eveneens is 
gevormd, van de Orchideën kunnen afgescheiden worden. 
Daarbij deed ik opmerken, dat, al vindt men soms in zekere 
Orchideën drie antheren, of zelfs drie min. of meer niet aan 
elkander verbondene stamina, daaruit nog niet volgt, dat 
men dit getal als grondslag van den typus der Orchideën 
zou moeten aannemen. 

Doch voordat ik tot de behandeling van dit onderwerp 
overga, is het misschien. niet overbodig, met een enkel woord 
van de zonderlinge en onregelmatige. gedaante te gewagen, 
waardoor zich in het algemeen de Orchideen in hare bloe- 
men kenschetsen. In het geheele plantenrijk spreidt de na- 
tuur geene zoo verscheidene en tevens zoo allerzonderlingste 
vormen ten toon. In sommige bloemen. gelooft men naboot- 
singen te zien van allerlei gedierte, vooral van insekten, ka- 
pellen, spinnen, schorpioenen, ja zelfs van het. menschelijk 
ligehaam; kortom de verscheidenheid en zonderlingheid dier. 
vormen is zoo groot, dat de verbeelding daarin allerlei overeen- 
komsten meent te vinden. Is deze eenmaal opgewekt en aan 
zich zelve overgelaten, zoodat de natuurwetten, die op grondig 
onderzoek berusten, uit het oog verloren worden, dan schept 
zij zich de vreemdste hersenschimmen, en worden zij, die zich 
in hunne beschouwingen en nasporingen aan eenen z00 on- 
zekeren gids toevertrouwen, maar al te ligt verleid, om 
zieh door toevallige overeenkomsten te laten verschalken, den 
schijn voor het wezen te nemen en daaruit de ongerijmdste 


(108 ) 


gevolgtrekkingen af te leiden. Hieruit moet men het ver- 
klaren, dat eene meening, zoo buitensporig, en zoo zeer in 
strijd met alle wetten der natuur als die, dat de Orchideen 
door dieren, inzonderheid door vogels werden voortgebragt, 
ooit en wel vrij algemeen ingang heeft kunnen vinden. Nog 
tegenwoordig is dit een volksgeloof bij alle bewoners van 
den Indischen Archipel, en dat het ook eertijds in Wuropa, 
zelfs onder geleerden heerschte, blijkt genoegzaam uit hunne 
geschriften en ten deele ook uit hunne afbeeldingen van 
deze gewassen. Ten bewijze hiervan behoeft men slechts eenen 
blik te werpen op bijgaande eerste plaat uit het Zeutrum 
botanicum van PARKINSON, waarop het labellum ín de gedaante 
van een pasgeboren kind is afgebeeld. De tweede hierbij 
gevoegde plaat is overgenomen uit het tweede deel van 
KIRCHERUS Mundus subterraneus bladz. 348, die beweert, 
dat al deze planten haren oorsprong hebben of uit verrotte 
ligehamen. van sommige dieren, waarin nog eenige zaadkracht 
of voorttelingsvermogen overig is, of uit het zaad der die- 
ren zelf, die op de bergen of in de weiden spelen; en het 
bewijs daarvan is, let wel, dat men in de bloem dier ge- 
wassen de gedaante vindt van het dier, uit welks in de 
aarde rottend zaad de plant zelve gegroeid is. Zie hier eeu 
uittreksel van zijne eigene woorden over dit belangrijk onder- 
werp, in zoo ver die meer bepaaldelijk op de wijze van ont- 
staan dezer gewassen betrekking hebben: „Complures Bo- 
ytanieorum, dum admirandas Orchidum signaturas contem- 
„plati sunt (sunt autem Orchides illae plantae, quae Satyria 
„vulgò vocantur) satis mirari non possunt, Naturae in iis: 
„producendis potentiam; si enim in eis radices consideres, 
weas sub forma testiculorum, unde et nomen habent, repe- 
„ries: «rarae sanè atque elegantes plantarum species, quarum: 
yin nonnallis, quae non incongruè Anthropomorphae dicun- 
„tur, ita lusit Natura, ut vix sit in corpore humano mem- 
„bram, quod non quantum potuit, exprimere fuerit conata ; 


(109 ) 


„ìmòd integrum in floribus humani corporis structuram sub 
putriusque sexu architectata fuit; neque hic sagax Naturae 
industria stetit; videas* summa eum admiratione in non- 
„nullis Avis, in quibusdam Cercopitheci, vel Delphini figu- 
„ram; non desunt qui Apis, undè et Orchis apiformis dici- 
ptur, vel etiam Vespae, Muscae, Papilionis, Culicis, Cimicis, 
„ Loeustae, caeterorumque animalium effigiem prae se ferunt.”— 
„Sed omissis hujusmodi Naturae lusibus, meritò quispiam 
„modò quaerere posset, unde cuncta haec originem suam nan- 
yeiscantur? Et uti Deus et Natura nil frustra faciant, ita 
yquoque hìe Leetori novum et forsan inauditum Naturae 
„mysterium pandam, ut inexhaustas abditasque Naturae di- 
vvitias Lector propius intueatur. Observatum fuit ab iis, 
„qui pecorum, armentorum, et equorum curam habent, post, 
„eommissas ad propaginem animantes, ubi congressus fac- 
ytus fuit, sequenti anno campum illam Orchidibus sive Sa- 
„tyriis luxuriare, non alia de causa, nisi quod spermaticus 
„humor superfluus humo sparsus et unà cum terrestri succo 
yfermentatus tandem in hujusmodi herbas adolescat, quod 
videm contingere ajunt ex semine cadaverum tum hominum 
„tum animalium, qui in campis vel occiduntur, vel infir- 
„mitate quadam moriuntur. Quod sì res ita se habet, quid 
„mirum est, semen terrae conditum tanquam intra matri- 
„eem ibidem paulatim plantam prorsus ejusdem facultatis, 
„quÂâ pollent animalia, ex quorum semine decisum est, edu- 
weere; unde non immeritd à virtute, quÂâ ad venerem inci- 
„tant, Satyria vocantur, videlicet à Satyrorum fabulosorum 
„salacitate: cum enim Natura otiosa stare non possit, sem- 
„per aliquid molitur et fabricat, et pro conditione seminis 
padscititij plasmat; cum itaque in semine animalium vir- 
„tute ommia insint animalis membra, ut suprà diximus, illa- 
„que paulatim calore uteri evolvantur in perfectam animalis 
„fabricam, vi plastica ad singula membra efformanda nego- 
vtiante; quid mirum inquam est, semen sive hominis, sive 


(110) 


amimalis intra congruam proportionatamgue terfae humidae 
‚matriceem receptum, ibidem quoque si non perfectum ani- 
„mal, quod ultra ejus vires est, Saltem aliquid analogum 
„sive animali, sive homini, quoad membra, veris non absi- 
‚milia moliatur et effingat unà eum facultate semini propria 
„ad venerem excitativa; accedit, quod hujusmodi herbae ferò 
omnium primae sint, quae Verno erumpunt tempore, eo 
„videlicet, quo et amimalia pleraque aestro libidinis insti- 
‚mulantur.” 

Maar al die dwaze theoriën, alleen uit verkeerde opvat- 
ting en het spel eener ongeregelde verbeelding geboren, moes- 
ten weldra wijken, toen latere navorschingen en vooral de 
vorderingen in de organographie der planten, waardoor de 
kruidkunde van den jongsten tijd zich zoo voordeelig onder- 
scheidt, het belagchelijke daarvan hadden ten toon gesteld. 
Wel wekt de eigenaardige en zeer verscheidene gedaante van 
de bloemen der Orchideen nog altijd onze verwondering ; maar 
bij een naauwkeurig onderzoek van haar maaksel komt men 
onwillekeurig tot de overtuiging, dat. die menigvuldigheid 
van vormen alleen voortspruit uit de metamorphose van 
eenige organen, die of in het geheel niet, of slechts zeer on= 
volmaakt tot ontwikkeling komen, en ten gevolge van hunne 
innige verwantschap in elkander overgaan. Inmmers, waar wij 
in de bloem het een of ander deel der verschillende verti- 
cillen, waaruit zij is zamengesteld, in zeer onregelmatige 
ontwikkeling aantreffen, duidt dit noodzakelijk eene dikwijls 
zeer in het oog loopende, dikwijls ook meer verborgene 
storing in de ontwikkeling van andere deelen of organen 
dier bloem aan. Im de Orchideen openbaart zich deze on- 
regelmatigheid voornamelijk eensdeels in het van de overige 
perigoniale bladeren in het algemeen zeer afwijkende maaksel 
van het zoogenaamde labellum, anderdeels in de organen van 
beiderlei geslacht, die miet alleen in een subcentraal lig- 
chaam, het zoogenaamde gynostemium of columna vergroeijen, 


{ 


(MI) 


maar daarenboven onregelmatig, namelijk slechts aan de eene 
zijde (umlateraal), en ten deele slechts onvolkomen ontwik- 
keld zijn. Im de meeste Orchideen namelijk komt slechts 
eene amthera aan de zijde tegenover het labellum, dat is 
aan den achterkant van het gynostemium, met de beide bin- 
nenste perigoniale bladeren. afwisselend en van twee zijde- 
lingsche, tegen. de genoemde bladeren overstaande, meestal 
naauwelijks zigtbare en zeer onvolkomene staminodiën, tot 
ontwikkeling. “Zeldzamer is het, dat aan het gynostemium 
twee volkomene zijdelingsche stamina of antheren voorko- 
men, met een tamelijk ontwikkeld staminodium uit den ach- 
terkant van het gynostemium, een toestand, dien men in 
Cypripedium aantreft. Dit heeft aanleiding gegeven tot de 
gevolgtrekking, dat in deze familie, even als in die der Jri- 
deen, drie stamina den grondtypus uitmaken. Maar het is 
blijkbaar, dat in de diandrische Orchideen. de zijdelingsche 
stamina niet tot denzelfden verticillus behooren als het sta- 
minodium aan, den achterkant van het gynostemium, dat 
hier volmaakt dezelfde plaats inneemt als de volkomen ont- 
wikkelde anthera in de overige Orchideen. Want indien dit 
het geval ware, zouden zij niet tegenover de binnenste pe- 
rigoniale bladeren staan, maar met deze «en het. labellum 
moeten afwisselen. De opgegevene plaatsing der stamina is 
dezelfde in MNeuwtedia, dat zich door drie volkomene sta- 
mina onderscheidt, waarvan. dat aan den achterkant tot den 
buitensten, de zijdelingsche. daarentegen tot den binnensten 
vertieillus, der stamina behooren. De vooronderstelde typus 
van drie stamina in, de bloem der Orchideen is dan ook 
daarom reeds niet aannemelijk, omdat: hij, zooals gezegd is, 
miet in verband te brengen is met de symmetrievan het peri- 
gonium. Dit bestaat uit zes bladeren (of veeleer insnijdingen) 
in twee met elkander afwisselende verticillen, in dier voege, 
dat van beide verticillen ‚de middelste onevene bladeren 
tegen elkander overstaan en het binnenste daarvan, of la- 


(12) 


bellum, in den mog jongen bloemknop aan de zijde tegen 
den algemeenen bloemstengel geplaatst is, maar door ver- 
draaijing van het vruchtbeginsel of den bloemsteel dikwijls 
eene tegenovergestelde rigting aanneemt, Dit labellum nu 
heeft, gelijk ik reeds deed opmerken, niet alleen eene van 
de overige perigoniale bladeren meestal zeer afwijkende ge- 
daante, maar gaat dikwijls met het gynostemium zelf eene 
zeer innige verbindtenis aan. Hieruit mag men derhalve 
des te meer eene gedaanteverandering en zamensmelting 
van de stof der aangrenzende stamina met de binnenste 
oppervlakte van het labellam vooronderstellen, omdat juist 
aan die zijde van het gynostemium de verdere ontwikkeling 
van de verticillen der stamina als het ware is afgebroken. 
Ja, zelfs in het bovengenoemde geslacht Neuwiedia, met drie 
volkomene stamina, beschrijven deze echter slechts een hal- 
ven cirkel, die tegenover het labellum geopend is en zich 
aan die zijde doorgaans bij de meeste Orchideën uitgesne- 
den (excisum) vertoont. Volgens deze beschouwing zou dus 
aan het gynostemium, daar, waar deszelfs voorste uitgesne- 
dene zijde tegenover het labellum staat, een deel van de stof 
zijner stamina onttrokken en op de binnenzijde van het 
labellum overgebragt zijn: te weten van die drie stamina, 
welke hier aan het volledig getal der beide verticillen ont- 
breken, waarvan de middelste tot den binnensten verticillus, 
de zijdelingsche tot den buitensten behooren, en die zich 
aan de binnenzijde van het labellam gewoonlijk als ver- 
hoogde nerven, kammen, knobbels, klieren enz. vertoonen. 
Aldus zou men zich het regelmatige of symmetrieke plan 
van de bloem der Orchideen moeten voorstellen als zamen- 
gesteld uit vijf verticillen, elk uit drie deelen, welke met 
die van den naasten vertieillus afwisselen, bestaande, en 
waarvan twee verticillen tot het aan het vruchtbeginsel vastge- 
groeide perigonium, — de twee daarop volgende tot den 
staminadragenden toestel, —de centrale eindelijk tot de pis- 


(113) 


allen behooren. De drie carpellare bladeren tegenover de 
drie buitenste perigoniale deelen stellen in de meeste Or- 
chideen een eenhokkig vruchtbeginsel daar, met drie parie- 
tale, tweelobbige, tegen de binnenste perigoniale deelen 
overstaande placentae, die elk wit de ingebogene randen 
van twee naast elkander geplaatste carpellare bladeren ge- 
vormd zijn. Deze organisatie van het vruchtbeginsel schijnt 
zamen te hangen met eene innigere aameenhechting van de 
beiderlei geslachtsorganen en tevens met de daarmede in ver- 
band staande onregelmatige ontwikkeling der stigmata aan 
de voorzijde van het gynostemium onder de anthera. In 
eenige geslachten namelijk, zooals Apostasia, Neuwiedia 
en sommige Cypripedia, waarin de geslachtsorganen minder 
vergroeid zijn, vormen de ingebogene randen der carpellare 
bladeren in de as (axis) verbondene tusschenschotten (dis- 
sepimenta), dien ten gevolge een driehokkig vruchtbeginsel, 
met uit den binnenhoek der hokken vooruitspringende en 
tegen de inwendige perigoniale bladeren overstaande pla- 
centae, die ook hier uit de ingebogene randen van twee 
naast elkander staande carpellare bladeren zijn ontstaan; 
zoodat het zamenstel van het driehokkige aen 
denzelfden typus tot grondslag heeft, als het eenhokkige 
met zijdelingsche placentae. Het verdient nog opgemerkt 
‚te worden, dat aan den middelnerf der carpellare bladeren, 
aan de binnenzijde van het vruchtbeginsel, gewoonlijk de 
zeer dunne, haarvormige pollen-buizen uit het kanaal, welks 
mond boven in het stigma uitloopt, in bundels afdalen, 
terwijl zij zich met hare punten maar de met ontelbare 
eitjes overdekte placentae heenslingeren; waaromtrent ik 
naar hetgeen daarover in het vierde Deel der Rwmphia, 
bladz. 44, taf. 200, A. fig. 14 gezegd en afgebeeld is, 
verwijze. 

Daar nu in het algemeen in de eenhokkige, uit meer dan 
een carpellaarblad bestaande vruchtbeginsels het getal der 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 8 


(114 ) 


placentae aan dat der stigmata gelijk ie, mag men recds 
hieruit vooronderstellen, dat, ofschoon in bijna alle Orchi- 
deen, aan de zijde van het gynostemium tegenover het 
labellum, iets lager dan de anthera, maar één enkel stigma 
in de gedaante van een met slijmachtige stof bedekt in- 
druksel of verhooging zigtbaar is, ook deze toestand door 
eene onregelmatige en onvolkomene ontwikkeling wordt te 
weeg gebragt, en drie stigmata eigenlijk den grondtypus 
uitmaken. Deze opvatting wordt door de meer genoemde 
geslachten Apostasia en Neuwiedia bevestigd, in welke drie 
stigmata aan de punt van het gynostemium of aan het 
vrije bovengedeelte van den stylus tot eene eenigzins knods- 
vormige, drielobbige massa ineenvloeijen, waarvan de lobben 
of stigmata tegenover de binnenste deelen van het perigo- 
nium staan. Indien men dit getal der stigmata voor deze 
familie als het normale aanneemt, wordt het waarschijnlijk, 
dat de twee stigmata, die tegenover de binnenste perigo- 
niale bladeren staan, geheel onontwikkeld. blijven, of in 
accessoire deelen, b. v. in het rostellum of de antherenholte 
(androelinium), overgaan; terwijl alleen dat, hetwelk tegen- 
over het labellum, aan de voorzijde van het gynostemium 
onder de anthera geplaatst is, tot ontwikkeling komt; — 
of wel, dat het stigma, in den toestand althans, waarin het 
in de meeste Orchideen wordt aangetroffen, uit de zamen- 
groeijing (symphysis) van de twee tegenover de binnenste 
bladeren van het perigonium geplaatste stigmata ontstaan 
is, terwijl dat tegenover het labellum doorgaans geheel 
vergroeit. De opmerkelijke organisatie van het gynostemium 
in Anaectochilus, Hetaeria en eenige andere geslachten van 
de afdeeling der Neottie'n pleit oogenschijnlijk voor die 
zamensmelting uit oorspronkelijk twee stigmata. In deze 
geslachten zijn de beide stigmata zijwaarts aan de voor- 
zijde van het gynostemium meer of min van elkander ver- 
wijderd en loopen elk onder de anthera in een binnen- 


CL. BLUMIE Bijde vat de Orehideen Ee PI 


Orchis Authropophora 


VERSL & MED NAT-AFD KUN AKAD DIL Lith vdleer atr 


CLBEUME Bijdr vor de Orchiteen ODIE 


guae cercopithecum 


refert 


VERSL.& MED.NAT. AFD. KON, AKAD D VIE Leth vMesjer KCE 


(15 ) 


waarts gebogen rostellaren arm of tand uit; ook ontwaart 
men aan de voorzijde van het gynostemium daarenboven 
nog lamellenachtige aanhangsels, die zich als het abnormaal 
ontwikkelde derde stigma doen kennen, waarvan in de 
meeste Orchideen zelfs geen spoor te vinden is. Volgens 
deze beschouwing zou derhalve de aangeduide vorming, 
ook van het stigma (of gynizus) met het rostellum, zooals 
zij in de meeste Orchideën voorkomt, uit de innige za- 
menvloeijing van oorspronkelijk twee stigmata moeten afge- 
leid worden. Het geval is echter mogelijk, dat alleen het 
stigma, dat oorspronkelijk het labellam tegenover staat, 
ontwikkeld wordt en die tegenover de beide binnenste pe- 
rigoniale bladeren vergroeijen of eene zoodanige gedaante- 
verwisseling ondergaan, dat zij niet meer te herkennen zijn. 
In dien toestand stel ik mij het stigma voor, gelijk het 
in Gastrodia ROB. BROWN wordt aangetroffen, 

Doch reeds te lang misschien heb ik over een onder- 
werp uitgeweid, dat slechts weinigen Uwer eenig belang 
kan inboezemen, te meer daar het niet toegelicht wordt 
door de afbeeldingen, die daarop betrekking hebben, en 
welke ik de vrijheid nemen zal aan de Leden der Akademie 
in eene der volgende vergaderingen voor te leggen. 


VERKLARING DER AFBEELDINGEN. 


PLAAT I. 
Afbeelding eener Orchidea, overgenomen uit het Thea- 
trum Botanicum van JOHN PARKINSON p. 1347. 
ij PLAAT II. 


Onderscheidene afbeeldingen van Orchideën, overgeno- 
men uit het tweede deel Armanasrus Kincarerus Mundus 
subterraneus p. 348. 


OVER EENIGE 
UITGESTORVENE REUSACHTIGE VOGELS 
VAN DE 
MASCARENHAS-EILANDEN. 

DOOR 


HH. SCHLEGEL. 


EEN TEGENIIANGER TOT ZIJNE GESCHIEDENIS DER DODOS. 


De eilanden Bourbon, Mauritius en Rodriguez, welke 
eene natuurlijke geographische groep vormen, en die men 
gezamenlijk onder den algemeenen naam van Mascarenhas- 
eilanden kan begrijpen, zijn voornamelijk in den nieuweren 
tijd het onderwerp geweest van veelvuldige nasporingen, 
welke meer bepaaldelijk ten doel hadden, om licht te ver- 
spreiden over de, sedert eene of twee eeuwen uitgestorven 
of liever uitgeroeide, groote vogels, die vroeger deze eilan- 
den bewoonden en in geene andere streken van onzen aard- 
bol aangetroffen werden. ledereen weet, dat de soorten van 
deze vogels, welke men tot mog toe met min of meer ze- 
kerheid bepalen kon, beschouwd worden als te behooren tot 
eene eenige groep, te weten die der Dodo's, zoo genoemd, 
omdat de groote soort van het eiland Mauritius, de eigen- 
lijke Dodo, de meest bekende en, vooral om de grootte en 
den vorm van haren snavel de meest in het oog vallende 
is. Iedereen weet tevens, dat deze vogels aanleiding hebben 
gegeven tot allerlei zonderlinge, ja zelfs avontuurlijke mee- 
ningen over hunnen waren aard, en dat zij, van den be- 


(H7) 


ginne af, de verwondering verwekten zoowel van leeken als 
van natuurkundigen. 3 

Het zal misschien op nieuw verwondering baren, wan- 
neer ik heden mededeel, dat men, niettegenstaande de veel- 
vuldige in het werk gestelde nasporingen, eenige op voor- 
noemde eilanden vroeger levende groote vogels over het 
hoofd gezien of miskend heeft; dat zich onder deze eene 
soort bevindt, welke in hoogte ten minste den Afrikaan- 
schen Struis evenaarde, en dat deze soorten niet tot de 
Dodo’s, maar tot eene geheel andere afdeeling van vogels 
behooren. 

Overblijfselen van deze vogels zijn tot heden nog niet 
gevonden; maar zij zijn ons door beschrijvingen en eene af- 
beelding bekend, die ons misschien, indien zij goed verstaan 
worden, een beter en vollediger denkbeeld van deze wezens 
kunnen geven, dan de nevelachtige schets, die wij verkregen 
hebben van de Moa's van Nieuw-Zeeland, uit de talrijke 
overgeblevene beenderen dezer vogels. 

De beschrijving en afbeelding van de grootste soort, door 
LrGUAT / Geant” genoemd, heeft deze reiziger in zijn ver- 
haal *) achtergelaten: een werk, hetgeen ik, ondanks alle 
vroeger gedane moeite, nu eerst, en wel te gelijk in de beide 
uitgaven, te zien heb gekregen. Alvorens tot eene nadere 
beschouwing van deze gewigtige documenten over te gaan, 
willen wij intusschen eerst onderzoeken, in hoe ver deze 
schrijver de geloofwaardigheid verdient, die wij hem toeken- 
nen. Om dit behoorlijk te kunnen doen, zien wij ons ge- 
noodzaakt een beknopt berigt van het leven en de werk- 
zaamheden van dezen weinig bekenden man te geven, die 
zich voor de wetenschap zoo verdienstelijk heeft gemaakt, 


*) Voyage et Aventures, Tuondres, MORTIER, 1708, 2 Val, 8°, 
Bene Engelsche vertaling van dit werk verscheen in hetzelfde jaar 
te London in 8°, in een deel. 


(118 ) 


al ware het slechts door zijne geschiedenis van den Solitaire 
van Rodriguez. 

Frangors Leevar, een Fransch edelman uit de toenma- 
lige kleine provincie Bresse %) in Bourgogne, werd, nadat 
hij, ten gevolge van de revocatie van het edict van Nan- 
tes in 1685, gedurende vier jaren van zijne vrijheid be- 
roofd geweest was, eindelijk gedwongen zijn geboorteland 
te verlaten. Gelijk vele andere Fransche uitgewekenen van 
dezen tijd, begaf hij zich naar Holland, alwaar hij den 6den 
Aug. 1689 aankwam. Hier vernam hij, dat de Marquis 
DU QUESNE, onder toestemming der Staten-Generaal en der 
Directeuren van de Oost-Indische Compagnie, twee schepen 
liet uitrusten, waarop de Fransche uitgewekene protestanten, 
welke Europa wenschten te verlaten, kosteloos naar het 
eiland Bourbon zouden worden overgebragt, ten einde al- 
daar eene volkplanting te stichten 4). Deze onderneming 
baarde opzien 8), en zij werd, uit vrees voor eene vloot, 
die de Koning van Frankrijk maar dit eiland ging zen- 
den **), in zoover gewijzigd, dat slechts een klein schip 


%) Zie zijn reisverhaal, T, bla. 157. 

+) Ibid. 1, blz 1 en 2, 

$) Ibid. 1, blz, 69. 

*) Over deze vloot van zes schepen voerde het bevel de Heer 
GUITON DU QUESNE, neef van onzen Marquis, De beschrijving dezer 
reis, die van 1690 tot 1691 duurde, is mij alleen in het Engelsch 
bekend, onder den titel van A new voyage to the Hast-Indies by 
Mons. DUQUESNE, London, 1696, 12e. 1 Vol. — Later verscheen 
het dagboek van eenen onbekende, die deze reis had medegemaakt, 
onder den titel van Journal d'un voyage fait aux Indes-orientales 
par une escadre de sir vaisseaur, commandez par Mr. DUQUESNE, 
Rouen chez Machael, 1721, 3 vol, 12°. De ligtzinnigheid en dar- 
telheid van dit verhaal, hetgeen grootendeels voor den toenmaligen 
Fransehen Minister der Marine, DE SEIGNELAI, opgesteld was, ste- 
ken zeer af bij den ernst, de naauwgezetheid en godsvrucht, die 
LEGUAT en zijne geloofsgenooten kenschetsen. 


(19 ) 


van zes stukken en tien zeelieden ter afvaart gereed ge- 
maakt werd. Dit schip ging onder zeil te Texel op den 
Aden Sept. 1690. De aan boord zijnde kolonisten, elf ten 
getale, en onder welke zich ook de broeder van onzen Le- 
cuar bevond, waren alle Fransche emigranten. Lmeuvar, die 
aan het hoofd der expeditie geplaatst was, had reeds eenen 
meer dan vijftigjarigen leeftijd bereikt *). Deze kolonisten 
waren met uitzondering van twee, die weinig fortuin had- 
den, alle vermogend en lieden uit achtbare standen, welke 
deze reis wit liefhebberij, en niet uit nood, gingen onder- 
nemen +). Zij kwamen den 3den April 1691 in het gezigt 
van Bourbon $); maar de kapitein stevende, in plaats van 
aldaar te landen, naar het eiland Rodriguez, toen veelal 
Diego-Ruys genoemd **), en zette hen hier aan wal ++). 
Na een tweejarig verblijf op dit toen onbewoond eiland, 
“ verlieten onze kolonisten het in eene boot, welke zij zelve 
getimmerd hadden, op den 21sten Mei 1693 $$9) en kwa- 
men den 29sten Mai, door storm en gebrek tot den dood 
afgemat, op Mauritius aan. Zij voeren nu, ongeveer ge- 
durende eene week steeds. langs de kust, tot dat zij aan de 
Zwarte rivier kwamen, waar eenige Hollandsche familiën in 
hutten woonden. Deze rivier is 28 mijlen (lieues) verwijderd 
van het toenmalige Hollandsche fort FREDERIK HENDRIK, 
hetgeen in het zuidoosten van het eiland ligt. Na eene 
maand bij deze rivier vertoefd te hebben, trof het,” dat 
de Gouverneur van Mauritius, op zijne jaarlijksche reis 
rondom het eiland, in deze streek kwam, en dit had ten 


%#) Leevar, 1. ble. 3 tot 7. 
+) bid. I, blz. 69. 

$) Ibid. E, blz. 47. 

=e) Ibid. 1, blz. 49. 

++) Ibid. IE, blz. 60. 

58) Ibid. T, bla. 164. 


(120 ) 


gevolge, dat hij onzen Leevar en zijne makkers naar de 
aan de noordwestkust gelegene haven zond, ten einde van 
daar naar de woning van den Gouverneur te vertrekken *). 
Zij bleven hunne vrijheid hier genieten tot den L5den Janu- 
arij 1694. Van nu aan werden zij echter als gevangenen 
behandeld +), en er werd hun weldra tot verder verblijf 
een rotsachtig eilandje, twee mijlen van Mauritius liggende, 
aangewezen 8). Van dit eilandje konden zij intusschen, bij 
lagen waterstand, gedurende de volle en nieuwe maan, op 
twee naburige eilandjes gaan, van welke het ééne met 
boomen begroeid was *%). Deze ballingschap duurde lan- 
ger dan drie jaar, en slechts aan recvar werd het ver- 
gund, tot herstelling van zijne gezondheid, nog eenigen 
tijd op Mauritius te vertoeven ++). Zij werden vervolgens, 
den 6den Sept. 1696, steeds als gevangenen, naar Batavia 
vervoerd 88), en hier eindelijk, maar eerst een jaar later, 
vrijgesteld. Van hier scheepte zich reevar met zijne over- 
geblevene makkers op den 28sten November 1697 maar 
Europa in **#%), alwaar zij, en wel te Vlissingen, den 
g4sten Junij 1698 behouden aankwamen jft). Lercvar 
vestigde zich daarna in Groot-Brittannië $$99). Ten ge- 
volge van den bijval, welken zijn reis-journaal bij zijne 
vrienden vond, werkte hij het tot een volledig reis-verhaal 
uit, hetgeen nu, in dezen nieuwen vorm, wederom bij zijne 


*) Ibid. H, blx. 8 tot 12. 

4) Ibid. IL, blz. 21. 

9) Ibid. HI, blz. 25. 

**) Ibid. II, blz, 38. 

++) Ibid. II, blz. 34. 

S6) Ibid. II, blz. 62. 

AR) bid. IL, blz. 137, 

FF) Lbid. II, blz. 174 

966) Ibid. Préface, blz. XXX, 


(121 ) 


bekenden de ronde maakte; maar eerst later, in 1708, op 
hun aanzoek gedrukt en uitgegeven werd *). Het is den 
beroemden staatsman, den Graaf GRAY, opgedragen, en de 
voorrede is gedagteekend: London 1 October 1707. 

In het werk zelf van rravar vindt men veelvuldige be- 
wijzen, dat hij een man was van ware beschaving en van 
veel belezenheid; dat hij in een hoogen graad dien ernst 
en die vroomheid bezat, welke de toen voor hun geloof 
zoo vurige protestanten kenschetste, en dat hij, door zijn 
wijsgeerigen aanleg en onwankelbaar geloof, alsmede ten 
gevolge van onderdrukking en vervolgingen van allerlei 
aard, bij zijnen reeds rijpen leeftijd, die onveranderlijke 
rust van het gemoed verkregen had, door welke hij zich 
op Rodriguez zóó gelukkig gevoelde, dat hij, zonder daar- 
toe gedrongen te zijn, deze verblijfplaats nooit zou heb- 
ben verlaten 4). 

Wat zijne waarheidsliefde betreft, zoo vinden wij door 
den inhoud van zijn werk bevestigd hetgeen hij in zijne 
voorrede $) zegt: „la simple vérité toute nue et la singu- 
larité de nos aventures sont le corps et âme de ma Re- 
lation”” Bij de natuurkundigen was hij tot heden nagenoeg 
alleen bekend door zijne geschiedenis van den Solitaire van 
Rodriguez; iedereen heeft die ook aangenomen zonder iets 
daarvan af te dingen, en de sedert gevonden overblijfselen 
van dezen vogel hebben de juistheid zijner opgaven bewe- 
zen. Behalve dat, blijkt het ook uit de veelvuldige opmer- 
kingen, welke hij over bekende natuurvoorwerpen mededeelt, 
dat hij, als dilettant en voor zijnen tijd, een opmerkzaam 
en naauwgezet waarnemer was; dat hij bij zijne onder- 


*) Ibid. Préface, bla. II tot V. 
+) Ibid. Préface, blu. XXX. 

6) Ibid. Préface, ble. X. 

**) Ibid. F. blz. 10 en verv. 


(122) 


zoekingen eene menigte werken over de natuurlijke historie 
raadpleegde; dat hij, door ze onderling en met de natuur te 
vergelijken, trachtte tot de waarheid te geraken, en dat hij 
alles behalve een slaafsch naprater was. Toen hij b. v. 
de eerste vliegende visschen verkreeg, ze onderzocht, be- 
schreef, afbeeldde en ze met de hem bekende afbeeldingen 
van andere schrijvers vergeleek, ontwaarde hij dadelijk, dat 
er onder deze vliegende visschen twee diervormen bestaan, 
thans Dactyloptera en Exocoetus genoemd. Hij voegt om 
die reden bij zijne teekening de copij van drie af beeldin- 
gen dezer visschen, uit andere werken ontleend, en maakt 
over die van OLPARIUS de juiste opmerking, dat zij waar- 
schijnlijk maar een gedroogd voorwerp en derhalve niet 
naauwkeurig geteekend is; want, zegt hij, „quand ces ani- 
maur-là viennent à se sécher, il est difficile d'en observer 
la véritable forme?’ Niet minder juist zijn zijne opmer- 
kingen over de vogels, welke men ten dien tijde onder den 
naam van „PFlamants” afbeeldde. Hij zegt namelijk *), 
dat de talrijke schrijvers, welke hij raadpleegde, behalve 
WILLUGHBY, aan deze vogels den bek van een lepelaar toe- 
kenden. En inderdaad werd toen de naam van Flamants aan 
groote roode moerasvogels in het algemeen gegeven; de ware 
Flamingo werd door wirvvarsr afgebeeld, terwijl vele an- 
deren, b. ve ook rocmerorrt, dien zeevar herhaaldelijk ci- 
teert, onder den naam van Flamant den rooden lepelaar 
van Amerika (Platalea ajaja) beschreven en afbeeldden. Bij 
zijne waarnemingen over de Dorade en Bonite +), haalt 
hij rocuerorr en RONDELET aan, welken laatstgenoemde 
hij later $) streng berispt; en het blijkt bij deze gelegen- 
heid, dat hij ook bij zijne terugkomst belang in de natuur- 


*) lbid, I, blz. 18. 
y) Ibid. Ï, blz. 20 en verv. 
$) Ibid. T, bla. 128. 


(123 ) 


lijke historie stelde; aangezien hij, ter vergelijking, de af- 
beelding van eene Bonite bekend maakte, welke een zijner 
vrienden maar een in 1702 aan de kusten van Kent ge- 
vangen voorwerp vervaardigd en hem medegedeeld had. Zijne 
beschrijving der zeden. van de verschillende soorten van 
Schildpadden *), die hij ontmoette, is belangrijk, en het 
feit ontging hem zelfs niet: „que les os de ces tortues sont 
massifs, je veur dire qwils n'ont point de moëlle”” Zijne 
beschrijving van de Ananas #), die hij vroeger nooit ge- 
zien had, is zeer karakteristiek. Over den Neushoorn spre- 
kende 8), geeft hij daarvan de copiën van vijf afbeeldingen, 
en kritiseert de schrijvers, wier verbeelding hun op de huid 
dezer dieren allerlei zonderlinge gedaanten deed zien. Dat 
hij de teekeningen voor zijn werk zelf en in loco maakte, 
blijkt uit zijne eigene uitingen *%) en uit den aard der zaak 
zelven. Degenen, waarvan hij zegt dat ze hem medegedeeld 
werden, steken ook bij de zijne miet weinig af door hare 
onvolmaaktheid of zonderlingheid: zie b.v. de afbeelding 
van eenen Saurer van Gilolo, waarschijnlijk eene soort van 
Gekko ++). 

Wij achten het overbodig, nog verder uit te weiden 
over de veelvuldige andere waarnemingen, welke reevar 
over allerlei dieren en planten maakte. Het medegedeelde 
zal toereikende zijn, om te doen zien, dat wij met eenen 
geheel anderen man te doen hebben als de duizenden en 
honderdduizenden, die naar vreemde gewesten vertrokken 
en nog heden vertrekken, met geen ander doel dan om een 
beter bestaan dan in het moederland te- vinden; om in 


*) Ibid. I, blz. 89 tot 92. 
+) Ibid. IL, blz. 65. 

$) Ibid. IL, blz. 146. 

*#) Ibid. FL, blz. 64. 

+4) Ibid. II, blz. 97. 


(124 ) 


den kortst mogelijken tijd rijkdommen te vergaderen, en 
die de hen omringende natuur alleen in zoo ver gade- 
slaan, als zij voor hunne stoffelijke welvaart dienstbaar 
‘kan zijn. Wij hebben hier voor oms een dier weinige 
mannen, die de natuur beminde om haar zelve en niet om 
zijn eigen belang; een man, die bij een langer verblijf op 
de heerlijke Mascarenhas-eilanden, stellig het vernielings- 
werk van zijne minder beschaafde zeevarende tijdgenooten 
zou gestaakt hebben, omdat hij, van de wijfjes der Soli- 
tairen van Rodriguez sprekende, zeggen kon: „elles mar- 
chenl avec tant de fierté et de bonne grace tout ensemble, 
qwon ne peut s'empécher de les admirer et de les aimer, 
de sorte que souvent leur bonne mine leur a sauvé la 
vie *)7 

Dat reevar zijne waarnemingen niet na zijne terugkomst, 
maar op de plaats zelve heeft te boek gesteld, blijkt niet 
alleen uit den aard der zaak, maar ook uit zijne boven 
aangehaalde mededeelingen omtrent de uitgaaf van zijn reis- 
verhaal. Buitendien vermeldt hij ook, dat hij reeds op de 
eilanden, waar hij leefde, mémoriaur in vases opgesloten, 
heeft achtergelaten: te Mauritius in eene holte van de 
rots, waarop hij gebannen was; te Rodriguez in eene holte, 
welke hij in den stam vam een harden boom had gemaakt 4). 

Na, zoo ik meen, de geloofwaardigheid van rmevar ge- 
heel buiten twijfel gesteld te hebben, ga ik over tof zijne 
mededeeling omtrent den vogel, welke ik voor eene geheel 
onbekende reusachtige soort houd. Van de voortbrengselen 
van het eiland Mauritius sprekende, zegt hij namelijk 
onder anderen 9): On voit …..…. beaucoup de certains 
oiscaur qu'on oppelle Géans, parce que leur tête s'clève à 


*) Ibid, II, blz. 99 en 100. 
+) tbid, I, bla. G7 en 156, en II, blz. 69. 
6) Ibid, IL, blz, 72. E 


(125) 


la hauteur d'environ sin pieds. Ils sont extrémement haut 
montez, et ont le cou fort long. Le corps nest pas plus 
gros que celui d'une oye. Als sont tout blancs, excepté 
un endroit sous Vaile qui est un peu rouge. Ils ont un 
bee d'oye, mais un peu plus pointu; et ses doits des pieds 
separez, et fort longs. ls paissent dans les lieux maré- 
cageuz, et les chiens les surprennent souvent, à cause qu'il 
leur faut beaucoup de temps pour s'tlever de terre. Nous 
en vimes un jour un à Rodrigue, et nous le primes à la 
main tant ü étoit gras: c'est le seul que- nous y ayons 
remarqut; ce qui me fait croire qu'il y avait été 
poussé par quelque vent à la force duquel il n'avoit pú 
résister. Ce gibier est assez bon?” Deze beschrijving is 
vergezeld. van eene afbeelding, die den vogel op omstreeks 
35 der natuurlijke grootte voorstelt. Ik zal nu deze 
beschrijving en afbeelding nader toelichten. Om dit ech- 
ter beter te kunnen doen, en om een duidelijker denkbeeld 
van dezen vogel te verkrijgen, heb ik in Fig. 1 de af- 
beelding van reevar teruggegeven *). 

Laten wij intusschen eerst onderzoeken, wat de meening 
van andere natuurkundigen over dezen vogel is. Hamer 
en STRICKLAND zijn, zooveel ik weet, de eenigen, welke 
hieromtrent hunne denkbeelden geopperd hebben +). Aan 
het bestaan van dit groote dier werd door hen geenszins 
getwijfeld, hetgeen ook niet wel mogelijk is, daar de op- 
gaven van LEGUAT te precies zijn en hij het, op verschil- 
lende tijden en op twee aanzienlijk van elkander verwij- 


*) Bij de voordragt in de gewone vergadering der Natuurkundige 
Afdeeling van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen van 
den 3lsten October 1857 was zij ter natuurlijke grootte voorgesteld. 

+) Men vindt ook in VALENTIJN. V. Il, 152, eenige regelen over 
den Géant van Leevar. blijkbaar uit dezen schrijver zelven ontleend. 
De vraag van VALENTIJN, of deze Géant niet misschien de Dodo kan 
zijn, heboeft in onze dagen geene nadere toelichting. 


(126 ) 


derde eilanden heeft waargenomen; maar zij hebben dezen 
vogel, volgens ons inzien, geheel en al miskend. 

Hamer *) houdt hem voor een struisachtigen vogel, 
die, even als de Solitaire van Rodriguez, sedert den tijd 
van LEGUAT uitgeroeid is, Onze redenen waarom deze 
meening geheel onjuist is, zijn de volgende: 1°. omdat de 
Géant van rrGvArT een volkomen staart heeft met pen- 
nen en onderste dekvederen, die tot aan zijn einde reiken, 
en dat deze staart opgerigt gedragen wordt, hetgeen alles 
nimmer bij de struisachtige vogels gevonden wordt; 2°. 
dat zijne teenen buitengewoon lang en dun, en niet kort 
en zeer dik zijn, zooals bij alle bekende struisachtige vo- 
gels; 3°. dat de mond op ver na niet, zooals dit bij 
de struisachtige vogels plaats heeft, tot onder het oog ge- 
spleten is; 4°, dat de voetwortels op hunne geheele lengte 
en breedte met groote schilden, en niet gedeeltelijk of ge- 
heel met schubben bekleed zijn, zooals dit de pooten der 
struisachtige vogels vertoonen; 5°. dat in reevars beschrij- 
ving en afbeelding niets te zien is van den bijzonderen 
vorm der vederen van de struisachtige vogels, daar hij die 
toch bij zijnen Solitaire zoo duidelijk doet voorkomen; 6°. 
dat deze vogel in moerassige streken leefde, waar zich de 
struisachtige vogels niet ophouden; 7°. dat hij kon vlie- 
gen, en eindelijk 8° dat er een voorwerp op het meer 
dan honderd uren van Mauritius verwijderde Rodriguez 
door stormen gedreven was, welke groote waterreis zulke 
lompe vogels als de struisachtigen zijn en die niet kunnen 
vliegen, toch wel onmogelijk zouden kunnen afleggen. 

STRICKLAND +f) heeft herhaaldelijk de meening geuit, dat 


*) Der Dodo, der Einsiedler und der erdichtete Nazarvogel in 
ket Bulletin phys.-math. de l'Aead de St. Petersbourg, 1848, vol. 
HI, No, 5 et 6. 


t) The Dodo ete, T. blz. GO en 64. — STRICKLANDS eigene 


(ARI) 


deze vogel eenvoudig een Flamingo zoude geweest zijn, 
niettegenstaande de afbeelding daarvan op hem den indruk 
van «een ooijevaar maakte. Deze meening is inderdaad 
even zonderling als die van mamerL; want 1°. is de physi- 
onomie, of indien men wil, de habitus van den vogel een 
geheel andere; 2°. toonen noch teekening, noch beschrij- 
ving van den snavel eenige overeenkomst met dien der 
Flamingo's *); 3°.is de hals der Flamingo’s veel langer 
en buitengewoon veel dunner dan bij onzen vogel; 4°. 
hebben de Flamingo's eenen. staart, die veel korter is, 
een anderen vorm heeft, en mooit opgerigt gedragen wordt; 
5%, zijn de schenkels bij de Flamingo's veel langer en 
grootendeels naakt, terwijl zij bij onzen vogel tot tamelijk 
digt bij den voetwortel met vederen bedekt zijn; 6°. heeft 
de Flamingo eene zeer. kleine achterteen, veel kortere voor- 
teenen, en laatstgenoemde geheel door een zwemvlies ver- 
eenigd: terwijl bij onzen vogel, zoowel volgens de afbeel- 
ding als de beschrijving, de teenen buitengewoon lang en 
geheel vrij zijn; 7°. is de kleur der Flamingo’s bij de jon- 
gen grijs, bij de ouden min of meer algemeen rood, en 
nooit wit, zooals bij onzen vogel, en eindelijk vervalt 8°. 
de geheele stelling van srRrICKLAND reeds daardoor, dat 


woorden zijn de volgende: The fact is, that these Géants are evi- 
dently, notwìlhstanding the Stork-like aspect of Lecuats plate at p. 
171, Flamingo's.” 

*) De uitdrukking van LEGUAT: pils ont un bec d'oie,” moet 
blijkbaar, vooral ook om het bijvoegsel: »n mais un peu plus pointu,” 
worden opgevat als betrekking hebbende tot den vorm in het alge- 
meen, en niet op de blaadjes, welke de snavel der Flamingo’s met 
dien der Ganzen gemeen heeft. Wanneer LEGUAT van zijnen Soli- 
taire I, p. 58 zegt: les mâles ont les pieds de coq d'Inde, et le 
bec aussi, zoo zal men evenmin daaruit besluiten, dat deze deelen 
wezenlijk volmaakt zooals bij den kalkoen gevormd waren, maar 

‚dat zij in het algemeen daarop geleken. 


(128 ) 


LeGvar, zooals wij boven vermeld hebben, zeer goed wist, 
hoe een Flamingo er moest uitzien. 

Wat ons betreft, zoo aarzelen wij geen oogenblik, dezen 
Géant van reGvar voor een Waterhoen te verklaren, en wel 
om de volgende redenen: 1°, heeft deze vogel den habitus der 
waterhoenderen in zulk eenen graad, dat een ieder, die een 
weinig oefening in het herkennen der diervormen heeft, 
hem daarvoor zal houden; 2°% pleiten ‘hiervoor de buiten- 
gewoon lange teenen; 83°. is de vorm van den staart 
met de tot aan zijn einde reikende onderste dekvederen en 
zijne opgerigte houding volmaakt als bij de waterhoende- 
ren; 4°. toont de teekening van recvar duidelijk, dat de 
bovensnavel in eene soort van afgeronde plaat verlengd 
was, die zich over het voorhoofd en over de oogen uit- 
strekte: geheel op dezelfde wijze, zooals wij die bij de 
meer eigenlijke waterhoenderen, te weten Gallinula, Porphy- 
rio en Fulica waarnemen; en eindelijk 5. zijn ook de 
uitdrukkingen van rrevar gibier” en „assez bon’ van 
toepassing op de waterhoenderen. 

Heeft men eens aangenomen, dat deze vogel tot de fa- 
milie der waterhoenderen behoort, — en ik weet inderdaad 
niet, in welke andere groep men hem met eenige waar- 
schijnlijkheid zoude kunnen plaatsen, — zoo ontstaat de vraag, 
onder welk geslacht dezer familie hij meer bepaaldelijk zou 
kunnen worden gerangschikt. Dat hij niet als eene koet 
(Fulica) kan worden beschouwd, bewijzen zijne niet door 
lapachtige vliezen omzoomde teenen. Hij moet derhalve of 
tot het geslacht Porphyrio of dat van Gallinula gebragt 
worden; want voor eenen Ral (Rallus) zal men hem, daar 
hij den staart opgerigt draagt en eene voorhoofdsplaat heeft, 
toch miet willen houden, en evenmin voor eenen kraan 
(Grus), welk geslacht zich ten naaste aan Rallus aansluit. 
Het geslacht Porphyrio, ofschoon zoölogisch en geographisch 
zeer natuurlijk, en zoo zeer in het oog vallend door de 


(129 ) 


fraaije min of meer blaauwe kleur der vederen, wijkt eigen- 
lijk door geene andere kenmerken van Gallinula af, als 
door een hoogeren snavel en eironde neusgaten, terwijl die 
van Gallinula langwerpiger zijn. Daar nu de teekening 
van onzen vogel langwerpige neusgaten vertoont, en ook 
zijn snavel, voor zoover men zijnen Yorm op de afbeelding, 
waar hij grootendeels van boven gezien voorgesteld is, min- 
der hoog schijnt geweest te zijn dan bij de Porphyrio’s; daar 
eindelijk ook zijne kleur zeer afwijkend is van die der 
Porphyrio’s, zoo meenen wij hem tot het geslacht Galli- 
nula te moeten brengen. 

Wij willen nu mog onderzoeken, voor hoever de juiste 
verhouding der verschillende deelen van onzen vogel op de 
afbeelding van reevar is in acht genomen. Daar er zelfs 
in onze dagen, behalve worr, naauwelijks kunstenaren ge- 
vonden worden, welke in dit opzigt zonder feil zijn, zoo 
kan men nog minder verwachten, dat het tegenovergestelde 
zou hebben plaats gehad in den tijd, waarin reauar leef- 
de, en bij een eenvoudigen liefhebber; vooral daar zijne af- 
beelding het voorwerp op eene zoo buitengewone reductie 
(àl) voorstelt. Wij hebben in onze verhandeling over de 
Dodo's reeds aangemerkt, dat de overgeblevene ruwe tee- 
kening van den Dodo van Mauritius in VAN NECKS reize 
veel natuurlijker en juister geteekend is dan al de door 
Europeaansche schilders. van dezen tijd gemaakte afbeeldin- 
gen, op welke de arme Dodo tot een waar monster ge- 
transformeerd werd, en waar de achterteen van de op den 
voorgrond geplaatste poot geregeld verkeerd is aangezet en 
in eene verkeerde rigting staat. Ofschoon nu de habitus 
van den Géant op de teekening van rrevar zeer goed is 
teruggegeven; ofschoon de houding der pooten, vooral die 
der teenen, niettegenstaande de moeijelijke perspectivische 
voorstelling, op deze plaat veel meer studie naar de natuur 
en meer oplettenheid verraadt dan zich de schilders van den 


VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII, g 


(130 ) 


Dodo geliefden te getroosten, — zoo heeft niettemin ook 
deze teekening van rpavar hard blijkbare gebreken. Bij het 
beschouwen van mijne op de natuurlijke grootte van den 
vogel gebragte kopij dezer teekening, valt het dan ook da- 
delijk in het oog, dat de romp, in stede van de grootte 
van dien eener gans *) te hebben (zooals de beschrijving 
van LrevAr zegt), op de afbeelding nagenoeg dien van 
een Afrikaanschen struis evenaart. Het is ook waarschijn- 
lijk, dat de kop, die veelal door de beste kunstenaars, 
op hunne teekeningen van vogels, naar evenredigheid te 
groot wordt voorgesteld, ook hier te groot is, en dat dien 
ten gevolge ook de hals dunner moet zijn. Dezelfde opmer- 
king is welligt ook van toepassing op de pooten, wier 
voetwortels behalve dat, langer moeten zijn, en wel zoovee 
als de romp te dik is. — Daar het intusschen vermetel 
zoude zijn, uit zuivere amalogiën nog andere gevolgtrekkin- 
gen in dit opzigt te maken, zoo bepalen wij ons bij deze 
kritische opmerkingen. Om deze echter beter in het oog 
te doen springen, hebben wij eene nieuwe teekening van 
dezen vogel in levensgrootte vervaardigd, en daarop de zoo 
even aangevoerde verbeteringen aangebragt. Wij hebben ons 
hierbij veroorloofd, den vogel in profiel (z. Fig. 2) voor te 
stellen, opdat men alzoo een beter begrip van dit dier 
moge verkrijgen; vooral daar reevar den staart, waarschijn- 
lijk om hem beter te doen voorkomen, ook in profiel, en 
niet, zooals de overige deelen, half of drie vierde van voren 
heeft geteekend. 

Wanneer men dezen vogel met de overige soorten van 


*) Er ontstaat bij mij intusschen de vraag, of bij deze vergelij 
king de romp met, of. gelijk de jagers veelal doen. zonder vederen 
gemeend is. In het laatste, waarschijnlijke geval, zal, zooals dit 
bij de waterhoenderen door hunne lange en losse vederen plaats 
heeft, de romp een vrij aanzienlijker omvang gehad hebben dan die 
van eene aans. wier vedleren kort en digt aanliggende zijn. 


(131) 


de familie der waterhoenderen (ook die der Rallen genoemd) 
vergelijkt, zoo zal men ontwaren, dat hij, alhoewel volko- 
men naar den grondvorm der waterhoenderen gebouwd, van 
deze echter in de meeste andere opzigten, vooral door zijne 
reusachtige grootte, zijne rijzige gestalte, zijn langen hals, 
zijnen naar evenredigheid zeer kleinen romp en zijne witte 
kleur, afwijkt. Men zoude hem, voornamelijk om de drie 
eerste redenen, kunnen beschouwen als den kraanvorm 
onder de waterhoenderen vertegenwoordigende. Niettegen- 
staande hij zelfs den grootsten moerasvogel verreweg aan 
hoogte overtrof, kon zijn gewigt echter, in verhouding tot 
deze buitengewone hoogte, slechts zeer gering zijn, en kon 
hij dien ten gevolge en met behulp zijner lange teenen 
welligt, zooals de waterhoenderen doen, over moerassige 
vlakten loopen zonder in te zinken. Ofschoon hij vliegen 
kon, had hij toch, volgens travar, zeer veel moeite om 
zich van den grond te verheffen, en zal zijne vlugt, ten 
gevolge van de kortheid van zijne vleugels en’de lengte 
van’ zijne pooten en zijnen hals, zonder twijfel langzaam 
en. moeijelijk geweest zijn. Het is mogelijk, dat hij, gelijk 
alle waterhoenderen, schielijk kon loopen, maar toch niet 
schielijk genoeg, oia de honden te ontvlugten; aangezien 
LEGUAT vertelt, dat deze hem konden vatten, en hij zich 
door op te vliegen trachtte te redden. Daar alle moeras- 
vogels, ten minste wanneer zij daartoe genoodzaakt zijn, 
zwemmen kunnen, en de eigenlijke waterhoenderen vrijwillig 
en zelfs veel zwemmen, zoo zal ook hij wel geregeld ge- 
zwommen hebben en waarschijnlijk zeer goed, ten gevolge 
van zijn gering gewigt en de buitengewone ontwikkeling 
der bij deze beweging als riemen dienende pooten met 
lange teenen. Er bestaat ook geene reden om te veron- 
derstellen, dat zijn voedsel en de wijze zijner voortplanting 
veel anders geweest zouden zijn dan bij de waterhoenders. 


Het was stellig een standvogel; vermits hij voor reizen on- 
ge 


(132 ) 


geschikt moest zijn, en er ook geene reden bestond, die te 
ondernemen. Dit schijnt alles te zijn, wat men over zijne 
levenswijze met eenige waarschijnlijkheid gissen kan. — 
Waarom dit waterhoen echter zoo reusachtig was; waarom 
dit reuzendier juist voor een zoo klein plekje van onzen 
aardbol bestemd was, een plekje waar zich noch groote ri- 
vieren, noch uitgestrekte moerassen bevinden; waarom het 
geheel wit van kleur moest zijn en hierin van alle overige 
soorten der familie verschillen? — Om deze vragen te be- 
antwoorden, schiet het menschelijk verstand te kort, en zij 
zullen daarom voor ons wel steeds raadsels blijven, te meer 
daar ook dit heerlijke schepsel, zooals reeds vele andere, 
voor altoos aan onze blikken onttrokken is. 

Wij hebben nu nog een ander vraagstuk te beslissen; te 
weten: hoe het komt, dat reevar de eenige schrijver is, 
die dit reusachtige waterhoen van Mauritius heeft opge- 
merkt; terwijl toeh de zeevaarders, welke dit eiland vóór 
hem bezoehten, van verscheidene andere, meest merkwaar- 
dige vogels, die zij aldaar aantroffen, maar niet van dezen 
spreken. Om dit feit te verklaren, moet men blijkbaar aan- 
nemen, dat de zeevaarders slechts van die voortbrengselen 
gewag maakten, welke zij mm den omstreek van hunne an- 
kerplaatsen ontmoetten, en dat de reuzenvogel van zwcvar 
zich miet aan die plaatsen ophield, omdat aldaar geene 
moerassen zijn. Dit is stellig het geval met de haven aan 
de zmdoostkust, waar de schepen regelmatig landden, en 
waar tot en lang na den tijd van reavar het eenige fort 
van het eiland stond. Dat aldaar de grond steenachtig en 
onvruchtbaar is, berigten alle reizigers. Het was dan ook 
op deze plaats, waar de togtgenooten van vAN NECK en zijne 
navolgers den Dodo en andere vogels, die zij beschrijven, 
waargenomen hebben. Men moet derhalve veronderstellen, 
dat reauar met zijne makkers, die de aan de andere zijde 
van het eiland gelegene wildernissen doorkruisten, waar hun 


(133 ) 


de jagt zonder moeite een overvloedig voedsel verschafte *), 
onzen reuzenvogel langs de rivieren en de moerassen dier 
streken ontmoetten ; terwijl deze zoowel aan de, van tijd tot tijd 
landende en weder vertrekkende, als aan de het fort bewo- 
nende Wuropeanen onbekend bleef. „Ten tijde van zeavar 
waren echter, behalve de het fort bewonende Huropeanen, 
nog dertig tot veertig Hollandsche familiën over het eiland 
verspreid en aldaar gevestigd 4). Zij leefden gedeeltelijk 
van de jagt, en hadden honden, geschikt voor dit bedrijf $). 
Deze afgezonderd wonende Europeanen; de honden, die, zoo- 
als wij bij rreevar gelezen hebben, de reusvogels gemak- 
kelijk overmeesterden; de katten, en later misschien de weg- 
geloopen negers hebben dus waarschijnlijk hun vernielings- 
werk in de stilte voortgezet, en ook dit merkwaardige dier 
geheel uitgeroeid. Hoe schielijk en verborgen een diergelijk 
vernielingswerk kan plaats hebben, dit bewijst onder ande- 
ren de geschiedenis der verschillende soorten van Dodo’s 
op de Mascarenhas-eilanden. Zelfs de groote Dodo van 
Mauritius, eerst in 1598 bekend geworden, werd reeds na 
1681 *%) door geenen reiziger meer vermeld; en Leevar, 
die zoovele waarnemingen over de voortbrengselen van de 
landen, welke hij bezocht heeft, opteekende, maakt volstrekt 
geen gewag van dezen zonderlingen vogel. Men heeft dan 
ook om die reden aangenomen, dat de Dodo, toen LrEGVAT 
op Mauritius vertoefde, reeds uitgeroeid was, ten minste 


*) Lecvar, II, bladz. 9. 
+) Ibid., IT, bladz. 64. 
$) Ibid, II, bladz, 10, 


**) In HARRY, Journall when he was chief mate of Ihe Shippe 
Berkley Castle, Capin. wm. TALBOT, ete, een handschrift in het 
British Museum (zie STRICKLAND, (he Doo, etc. T, 26) vindt men 
de laatste aanteekening van den Dodo op Mauritius. 


* 


(134) 


in de bewoonde en toegankelijke streken van het eiland %). 
Welligt was ook het verblijf van dezen vogel, in tegen- 
overstelling van het Reuzenwaterhoen, beperkt tot steen- 
achtige, drooge plaatsen, zooals die om de zuidoostha- 
ven zijn, waar hij in menigte werd waargenomen, en aan 
welk punt ook al de berigten over dezen vogel opgeteekend 
werden. 

Er blijft ons eindelijk nog over te onderzoeken, of de 
Géant van zrrGvAT ook op het nabij Mauritius liggende 
eiland Bourbon of elders werd aangetroffen. De eenige 
schrijver, die gewag maakt van een ‘reusachtigen moeras- 
vogel van Bourbon, en wel onder dienzelfden maam van 
Géant, is de Marquis pu qumsNe. Het werkje van pu 
QuesNe, hetwelk noch srrrekvanp noch ik te zien konden 
krijgen, is ons alleen uit een uittreksel van zeavar be- 
kend. SrrrckLanp +) zegt van dit werkje dat het is „drawn 
up apparently as an emigranttrap” Hij schijnt derhalve 
weinig waarde daaraan te hechten of de geloofwaardigheid 
van den schrijver te betwijfelen. Van deze mogelijke ver- 
denking moeten wij eenen man als pu QUESNE, die, zooals 
uit zijn geheel leven blijkt, maatschappelijk en zedelijk te 


*) LeGuAr II, 71, spreekt zelf over de buitengewone verminde- 
ring der dieren van het eiland in de volgende bewoordingen: » île 
était autrefois toute remplie et d’Oyes et de Canards sauvages; de 
Poules d'eau; de Gelinotes; de Tortues de mer et de terre; mais 
tout cela est devenu rare. Les Lamentins même et d'autres animaux 
marins se sont éloignez, depuis qu'on a commencé à leur tendre des 
pieges.” Ten opzigte van den Dujong, die de bamantijn van LEGUAT 
is, doen wij opmerken, dat dit groote zeedier aan de kusten der 
Mascarenhas-eilanden sedert lang in het geheel niet meer voorkomt, 
terwijl hij ten tijde van veGvar (Il, 95) aan de kust van Rodriguez 
bij menigte aangetroffen werd, en zoo mak was, dat men te midden 
der kudden van deze dieren rondliep, ze bevoelde, de beste uitzoeht 
en ze op de plaats doodde of ze aan het land sleepte. 


F) The Dodv etc, 1, blads. 60. 


hoog stond, om, aan diergelijke snorkerijen de hand te lee- 
nen, trachten vrij te pleiten. De Marquis vu QUESNE, die, 
als Fransch Protestant, na de revocatie van het edict van 
Nantes, zich met vele andere van zijne geloofsgenooten in 
Holland gevestigd had, wiens nakomelingen nog onder. ons 
leven, en van wien zijne Roomsche tijdgenooten en lands- 
lieden konden zeggen: „le grand et fameux Monsieur pu 
QUESNE, Lieutenant-Général, qui a mieux aimé renoncer 
au service et aux honneurs du Bäton, de Maréchal de 
France *), que d'abjurer les erreurs de cALvIN” : deze Mar- 
quis DU QUESNE had, zooals wij boven vermeld hebben, 
het plan gevormd, eene kolonie van Frausche uitgewekezen 
zelf op Bourbon te gaan stichten, en liet bij deze gelc- 
genheid in een geschrift zamenstellen al hetgeen over dit 
eiland bekend was. Van dit werkje nu zegt LEGUAT +): 
„Il est vrai, que cette Relation pourroit être suspecte à 
ceux, qui pensent qu’il étoit de son interêt de préoccuper 
les esprits d'une manière qui fut avantageuse à ce nouveau 
monde, qu’il avoit dessein d’aller habiter. Mais j'ai pre- 
mièrement à dire sur cela, que M. pu QuesNE ne voulût 
point qu’on insérât dans ce petit livre qu'il fit publier, 
aucune de ces sortes de choses, qui auroient le moindre 
air d’exagération, encore qu’elles passent pour vraies. Lt 
j'ajouterai en second lieu, qu’à Maurice, à Batavia, et au 
Cap, je suis témoin que tout le monde convient qu'il n'y 
a rien dans cette Relation qui ne soit très-conforme à la 
vérité”. En dit oordeel zal, zoo wij hopen, iedereen gaarne 
met ons ondertekenen. In dit werkje van vu QuEsNE wor- 
den nu, volgens LeGvar $), onder de vogels van Bourbon 


#) Zie het boven aangehaalde Journal d'un voyage etc., door eenen 
onbekende. Rouen 1721, 120, Tom I, p- 3. 

+) Leevar, I, bladz. 50. 

9) Leavar, I, bladz 55 en 56. — Im de Engelsche vertaling 
van dit werk, Londen 1708, die anders vrij naauwkeurig is, en 


( 136 ) 


ook de Glans opgenoemd, en van hen leest men verder: 
„Les Geéans sont de grands oiseaur montez sur des échasses, 
qui frégquentent les rivières et les lacs, et dont la chair 
est dà peu pres du goût de celle du Butor”. Dat met deze 
Géants niet de Solitaires van Bourbon bedoeld kunnen zijn, 
blijkt uit hunne levenswijze en den smaak van hun vleesch. 
Ze nader te bepalen, is, door de onvolledigheid der opgaaf 
van DU QUESNE niet wel mogelijk; maar het blijkt daaruit 
niet te min, dat er op Bourbon een reusachtige moeras- 
vogel geleefd heeft, die, zooals de Dodo's, sedert lang ver- 
dwenen is, en die mogelijker wijze tot dezelfde soort be- 
hoorde als de Géant van rrevar of met haar vermaagschapt 
was: omdat hij op rivieren en meren leefde, en deze, met 
de moerassen, de verblijfplaatsen der waterhoenderen zijn. 
Nog onzekerder is het, of de vogels, welke door ver- 
scheidene oude reizigers op deze eilanden aangetroffen, en 
door hen onder de namen van Flamingo's of Passe Fla- 
mingo’s aangevoerd werden, wezenlijk Flamingo’s waren, of 
dat onder dezen naam de reuzenvogels van LeGuAT en DU 
QUESNE en LEGUAT werden begrepen. Tr. nerBErT, *) b. v. 
noemt onder de vogels van Mauritius de „passe Flamin- 
gos’” op, en ook in het hoven aangehaalde Journaal in 
handschrift van mArry over de voortbrengselen van dit 
eiland, komt de naam van „pasca flemingos voor. Derron +) 
zegt, dat men de vogels op Bourbon met de handen kon 
vangen of met stokken doodslaan, en voegt er bij: „De 
eenigste waartoe men een roer van nooden heeft, werden 


waarin de oorspronkelijke platen met eene volmaakte juistheid ge 
copiëerd zijn. is bet woord Géant (bladz. 41) met Peacock, later 
(bladz. 171) met Giant vertaald. 


*) Relation du voyage enz, Fransche vertaling, Paris, 1663, 4e, 
bla, 544. 


+) Naauwkeurrg verhaal van een Reyse door Indiën enz, (Nederd 
vertaling), Utrecht, Ribbius, 4°, 1687, blz, 9, 


(137 ) 


(Flamends) Vlaemingen genoemt. Deselve sijn so groot als 
een jongh kalckhoen, hebbende beenen ende halsen ter 
lenghte van vier à vijf voeten, de swaerigheydt die er is in 
haer te vangen maekt dat sy seldsaemer dan de andere syn.” 
Ook rerer corNeusSZz, *) spreekt van Flamenco’s op Mauri- 
tius. — Dat er voor het overige Flamingo's, die op Mada- 
gascar aangetroffen werden en wel reeds door rracourrt +), op 
hunne togten ook op Bourbon en Mauritius kunnen komen, 
hierin is in het geheel niets onwaarschijnlijks gelegen. Het 
Reuzenwaterhoen werd daarentegen op Madagascar stellig niet 
gevonden, daar er geen schrijver melding van maakt. 

Wij komen nu tot den tweeden uitgestorven vogel der 
Mascarenhas-eilanden, die, volgens ons inzien, door de schrij- 
vers geheel miskend is geworden. Dit is de zoogenaamde 
Oiseau bleu van Bourbon, beschreven in het handschrift 
van eenen D. B.$) en waarin men het volgende leest: 
„Oiseaux bleus, gros comme les Solitaires, ont le plumage 
tout bleu, le bec et les pieds rouges, faits comme pieds 
de poules, ils ne volent point, mais ils courent extrême- 
ment vite, tellement qw un chien a peine d'en attraper 
à la course; ils sont très bons” De grootte van den So- 
litaire wordt in ditzelfde handschrift opgegeven als die van 
eene grosse Oye; terwijl castreroN of liever rATroN *%) en 
CARRÉ jF) beide den Solitaire de grootte geven van eenen 
kalkoen. Het oordeel van stRICKLAND $$) over dezen Oiseau 


*) Jonruaal, bla. 30. 

+) Histoire de la grande île de Madagascar, 1661, blz. 164, 
onder den naam van Sambe. 

6) Voor het eerst medegedeeld door STRICKLAND, ín de Proceell. 
of the Zoolog. Soc. XII, 1844, p. 77 en later in zijn werk The 
Dodo ete, TI, blz, 59. 


**) Purcuas, Pilgrims, 1625, Deel I, blz. 331, 
tt) Voyages, Deel. 1, blz. 12 
$9) Le. 


( 138 ) 


bleu luidt als volgt: 4 should have been disposed lo re- 
fer the „Oiseau bleu” to the genus Porphyrio, were wo 
not told, that they were of the size of the Solitaire, i. e. 
of. a large Goose, that the feel ressembled those of a hen, 
and that they never fly” Deze bedenkingen intusschen zijn 
van geene waarde; want 1°. kennen wij eene soort van Por- 
phyrio (de Motornis Mantellii van Nieuw-Zeeland), welke 
pagenoeg even groot is als eene gans; 2’ zijn er verschei- 
dene soorten van waterhoenderen, wier pooten op die van 
hoenderen gelijken, of in andere woorden, welke dikke poo- 
ten met, naar evenredigheid, korte teenen hebben, b.v. Tri- 
bonyx, Oeydromus, Notornis; en 8° zijn de vleugels van 
Notornis en Oecydromus ook ongeschikt tot het vliegen, en 
zijn de slagpennen van laatstgenoemde vogels zelfs even 
zacht als gewone vederen. Op het bescheiden, ofschoon zeer 
onjuist, oordeel van srkicKLAND volgde het hoogst zonder- 
linge gevoelen van de seLys LONGCHAMPS *) over den 
Oiseau bleu van Bourbon. Hij plaatste namelijk dezen vo- 
gel in een en hetzelfde geslacht met den geheel struisach- 
tigen Solitaire van Bourbon en de Apterysachtige Dodo's 
Van HERBERT en VAN DEN BROECKE; en gaf hem den naam 
van Apterornis coerulescens. Bij CH. L- BONAPARIE |) ein- 
delijk, waar voor het overige de grootste verwarring heerscht 
ten opzigte der uitgestorvene vogels van de Mascarenhas- 
eilanden, prijkt de „oiseau bleu” als een eigen geslacht, on- 
der den naam van Cyanornis erythrorhyncha, en er wordt, 
onbegrijpelijker wijze, als synoniem bij deze soort gevoegd 
de Dodo van vAN DEN BROECKE, terwijl de Dodo van Her- 
BERT de tweede soort van dit bonte geslacht moet uitmaken. 

Wanneer wij de, ofschoon zeer korte, opgaaf van den oiseau 
bleu oplettend nagaan, zoo zal iedereen moeten bekennen dat 

*) Zie GUERIN,- Revue Zool., Oct. 1548, p. 3. 


T) Conspectus, Leiden, 8e, Deel IE, bly. 3. 


( 139 ) 


zij op geenen anderen vogel past dan-op een Porphyrio, en 
wel in het bijzonder op den gewijzigden vorm van dit geslacht, 
die bekend is onder den naam van Notornis, en welken men 
zou kunnen beschouwen als den hoendgrvorm onder de Por- 
phyrio’s vertegenwoordigende; voornamelijk ten gevolge der 
krachtige gestalte, der dikke tot digt bij de hak met vederen 
bedekte scheenen, der korte teenen, en van den dikken kor- 
ten hals. *) De veronderstelling, dat deze Oiseau bleu een 
diergelijke soort van Porphyrio geweest is, verkrijgt ook 
een gewigtigen steun door de omstandigheid, dat de ver- 
schillende soorten van Porphyrio verbreid zijn van het 
zuidelijkste gedeelte van Wuropa over geheel Afrika, Mada- 
gascar, Oost-Indië tot Achter-Indië, Australiën en Nieuw- 
Zeeland, en dat dus de Mascarenhas-eilanden geheel in 
den verbreidingskring van dezen diervorm gelegen zijn. 
Dat de Oiseau bleu grooter was dan de ons bekende soor- 
ten van het geslacht Porphyrio, is eene bedenking, die wel 
„vervallen zal, wanneer men in overweging neemt, dat ook 
de Notornis de overige soorten van Porphyrio aanzienlijk 
aan grootte overtreft, en dat het zuidelijke halfrond andere, 
naar evenredigheid min of meer reusachtige en tevens veelal 
afwijkende soorten van de familie der waterhoenderen voort- 
brengt: b.v. de Notornis onder Porphyrio; Tribonyx en onzen 
Keuzenvogel onder Gallinula; Fulica gigas van Peru onder de 
koeten ; en eindelijk de reusachtige en zonderlinge Palamedea’s, 
die echter het geheele tropische Amerika bewonen. Dat de 
Oiseau bleu vleugels had, niet tot het vliegen geschikt, moet, 
ons niet verwonderen; daar Notornis ook diergelijke vleugels 
heeft, en daar nog een aanzienlijk getal andere vogels van de 
Mascarenhas-eilanden, zooals ook van Nieuw-Zeeland, diezelf- 
de eigenschap vertoonen: b. v‚ op Nieuw-Zeeland, behalve den 


*) Om diergelijke reden kan men ook Tribunyx of zelfs Oeydro- 
mus als den hveudervorm ouder de Gallinulae beschouwen. 


(140 ) 


Notornis, de Oecydromus, de Kiwis (Apteryx) en _Moa’s 
(Dinornis, Palapterye enz.); op de Mascarenhas-eilanden, 
de verschillende soorten van Dodo's. Behalve dat schijnen 
ook de vleugels van het Reuzenwaterhoen korter geweest te 
zijn dan gewoonlijk, Van den Oiseau bleu wordt gezegd, 
dat hij met buitengewone: snelheid liep. Ofschoon nu deze 
eigenschap aan de waterhoenderen in het algemeen toekomt, 
wordt zij toch in het bijzonder ook van Notornis vermeld. *) 
Windelijk stemmen ook de kleuren van onzen Oiscau bleu, 
zoowel die van de vederen als van den bek en de pooten 
geheel met Porphyrio overeen, en passen inderdaad op 
geen ander geslacht van vogels van dezen vorm, grootte en 
levenswijze. 

Zooveel over den /Oiseau bleu” — Wij meenen door onze 
toelichtingen over deze uitgestorven vogels eene nieuwe 
bijdrage geleverd te hebben tot de betere kennis van de 
zoo hoogst merkwaardige Fauna der Mascarenhas-eilanden. 
Wanneer wij nu den aard en de verbreiding dezer dieren 
in verband beschouwen met de ligging van de in den on- 
metelijken oceaan als verstrooide plekjes grond, welke zij 
bewoonden, en eene vergelijking maken tusschen hetgeen wij 
hier en in andere, hetzij nabij of ver afgelegene gewesten 
waarnemen, zoo doen zich voor ons nieuwe en geheel buitenge- 
wone verschijnselen op. Het eerste, hetgeen ons treft, is dat deze 
eilanden, behalve van vledermuizen, geheel van landzoogdieren 
ontbloot zijn; het tweede, dat zij, in verhouding tot hunne 
geringe uitgestrektheid, een aanzienlijk getal vogels herberg- 
den, welke door korte vleugels en, behalve dat, hetzij door cigen- 
aardige vormen, hetzij door eene meer dan gewone grootte ge- 
kenschetst waren; het derde, dat deze buitengewone en in hare 
soort eenige wijzigingen in de Fauna niet vergezeld gaan van 
diergelijke of slechts eenigzins in het oog vallende wijzigingen 


*) Trans. of the Zoul. Soc. Londen, 1852, 4°, Vol. IV, part 2, 
p: 70. 


(14 ) 


in de Flora van deze eilanden, Niet minder treffend is de op- 
merking, dat men al deze verschijnselen in Nieuw-Zeeland *) 
herhaald ziet. Men mag derhalve vooronderstellen, dat, in 
de huishouding der natuur, op beide Beographische groe- 
pen van eilanden, de plaats der landzoogdieren vervangen 
wordt door vogels; en hieruit mag men misschien wederom 
afleiden, waarom de voornaamste vogels van deze streken 
zulk eene buitengewone ontwikkeling en zulke eigenaardige 
vormen vertoonen. De menigvuldigheid der soorten en de 
beperking van ieder dezer op enkele eilanden of naar even- 
redigheid kleine plekjes grond, hebben beide voornoemde 
geographische groepen gemeen met de meeste overige lan- 
den der gematigde gewesten van het zuidelijke halfrond ; en 
deze verschijnselen zijn misschien op de Mascarenhas-eilan- 
den nog treffender dan op Nieuw-Zeeland. Beide landgroe- 
pen, wier Fauna nu reeds, waar het gebouw der hoogere 
dierkunde nog moet opgerigt worden, grootendeels tot de 
verledene geschiedenis wan den aardbol behoort, verdienden 
om deze redenen, zoowel als Madagascar en ook de eilan- 
den der Stille zee tot aan de Sunda-eilanden, meer dan an- 


*) Met uitzondering van eene rot, die echter misschien door sche- 
pen ingevoerd is, heeft men in Nieuw-Zeeland geen zoogdier aan- 
gêlroffen; ofschoon er, volgens de inboorlingen, aldaar eene, omstreeks 
twee voet lange, soort deeft of vroeger geleefd heeft. — Wij merken 
hier nog, ter voorkoming van mogelijke misverstanden, op, dat 
de eerste zeevaarders naar Indië, zooals het uit vele plaatsen hun- 
ner geschriften blijkt, op de meeste eilanden of plaatsen, waar zij 
landden, allerlei huisdieren, vooral hoornvee en varkens teruglieten, 
wier kroost hen, bij latere bezoeken, tot proviand verstrekte. Zij 
voerden aldaar niet zelden ook allerlei andere dieren in, en hier- 
door alleen kan men verklaren, hoe b. v. de groote landschildpad 
der Galapagos-eilanden tot Mossambique kan verbreid zijn, en hoe 
LEGUAT, HERBERT en anderen, onder de voortbrengselen der Mas- 
carenlias-eilanden, eenigen van herten, sommigen van apen of zelfs 
van witte kakatoe’s met eene roode kuif konden spreken. Zie b. v. 
HERBERT, l.c. p 544, 


(142 ) 


dere landstreken spoedig het onderwerp te worden van een 
naauwkeurig onderzoek ten opzigte hunner Fauna. Leder 
weldenkend mensch zal met een diep leedwezen vervuld 
worden, wanneer hij ontwaart, hoevele van deze wonder- 
lijke en reusachtige, maar tevens onschadelijke en zelfs nut- 
tige schepselen in voornoemde gewesten reeds uitgeroeid 
en voor altijd verdwenen zijn. Hij zal huiveren, wanneer 
hij telkens verneemt, hoe dit vernielingswerk nog dagelijks 
voortgezet wordt, en hij zal maar al te goed inzien, dat 
de mensch zijne aardsche zending ten eenen male miskent 
en zijne magt ten grofste misbruikt, wanneer hij de harmonie 
in de schepping op eene zóó diep ingrijpende wijze stoort, 
dat het oorspronkelijke scheppingsplan naauwelijks meer te 
herkennen is. Diergelijke nasporingen intusschen liggen ge- 
heel buiten het bereik van particulieren. Het is de pligt der 
regeringen, hierin te voorzien. Geschiedt dit miet, zoo zullen 
onze nakomelingen, in plaats van aan hunne voorvaders die 
beschaving, welke wij meenen te hebben, toe te kennen, 
ons voor Barbaren houden, die slechts de kunst verston- 
den van te vernielen, maar niet die van te beschermen en 
te bewaren hetgeen ons door den Schepper was toevertrouwd. 


De beide door ons aangetoonde vogels zouden met de vol- 
gende attributen in het Systema kunnen worden geplaatst, 


GALLINULA (LEGUATIA) GIGANTEA. 


Syn: Le géant, Leevar, voyage, II, p. 72, c. fig. 
1u wv ___DU QUKSNE, apud rravar Ll, 55 (2) 


Strausartiger Vogel, amer, Bullet. phys.-math. Acad. 
St. Petersb., Vol. VIL, N° 5 et 6. 


Flamingo, srrickLaND, The Dodo, p. 60, (note). 


Staande: Zes voet hoog. 


(143 ) 


Romp niet zwaarder dan die van eene gans. 

Vleugels tamelijk kort, maar tot het vliegen geschikt. 

Vederen der scheenen tot tamelijk digt bij den voetwortel 
reikend. 

Teenen lang en geheel vrij; de voorteenen omstreeks even 
lang als de lange voetwortel. 

Bovensnavel tot eene over het oog reikende plaat verlengd. 

Kleur geheel wit, eene plek onder de vleugels roodachtig. 

Kleur van de pooten en den snavel onbekend, maar waar- 
schijnlijk niet opvallend, doordien er de beschrijving geen 
gewag van maakt. 

Vaderland: Mauritius, welligt ook Bourbon; toevallig een- 
maal op Rodriguez aangetroffen. 


Met zekerheid alleen door rrGvar, en wel in 1694, 
waargenomen. Sedert dezen tijd miet weder opgemerkt, en 
blijkbaar reeds sedert lang geheel uitgeroeid. 

Schijnt’ den kraanvorm onder de waterhoenderen voor te 
stellen. 


PORPHYRIO (NOTORNIS?) COERULESCENS. 


Oiseau bleu, pn. B. Manuser. in het British Museum. Zie 
STRICKL. |. c. 59. 

Apterornis coerulescens, DE SELYS LONGCHAMPS, Lèevue zool, 
Oct. 1848, p. 3. 

Cyanornis erythrorhyncha, BONAPARTE, Consp. II, 3, except. 
synom. DID. BROECKEI. 

Grootte van eene zware gans of eenen kalkoen. 

Pooten hoenderachtig. 

Kleur blaauw. 


Snavel en pooten rood. 


(144 ) 


Vloog niet, maar liep buitengewoon schielijk. 
Vaderland, Bourbon. 


Alleen door D. B. in 1669 waargenomen; sedert niet 
meer gezien en blijkbaar uitgeroeid. 


Schijnt met Notornis Mantelli den hoendervorm onder 
de Porphyrio’s te vertegenwoordigen. 


VERKLARING DER AFBEELDINGEN. 


Fig. 1. is eene kopij der afbeelding van rwevar. 
Fig. 2. Dezelfde figuur in profiel gebragt en volgens de 
beschrijving van rrGvAr verbeterd, 


Beide den vogel op 4 der natuurlijke grootte voor- 
stellend. 


INCHIRGIT. 0 uitgest.vensaehtge vorels enz. 


L &MED.NATAFD, KON-AKAD.DVII. Zeths- Meijer? 


OVERZIGT 


VAN DE 


BOEKEN, KAARTEN, PENNINGEN ENZ. 


OVERZIGT 


VAN DE 


BOEKEN, KAARTEN, PENNINGEN ENZ, 


INGEKOMEN BĲ DE 


KONINKLIJKE AKADEMIE 


WETENSCHAPPEN, 
TE, AMSTERDAM, 


VAN JUNIJ 1857 ToT APrIiL 1860. 


AMSTERDAM, 
C. G. VAN DER POST. 
1860. 


GEDRUKT BĲ W.J. KRÖBEL, 


OVERZIGT 


DER IN DB 
MAANDEN JUNIJ-SEPTEMBER 1857 
DOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN 


ONTVANGEN EN AANGEKOCITE 


BOEKWERKEN. ® 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN JUNIJ. 


NEDERLAND. 


Meteorologische waarnemingen in Nederland en zijne bezit- 
tingen, en afwijkingen van Temperatuur en Barometer- 
stand op vele plaatsen in Wuropa, uitgeg. door het Ko- 
ninkl. Ned. Meteorologisch Instituut, 1856. Utrecht 
1857. 4°, 


Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid. Haarlem 1857. 
Dl. V, St. 3, 2e, Reeks. 8°. 


Inhoud: 


Algemeen verslag wegens den staat van den Landbouw in heb koning- 
« rijk der Nederlanden, gedurende het jaar 1856. 


*) Naar aanleiding van hetgeen in de jongste algemeene Vergadering 
besproken werd, zullen de overzigten der Boekgeschenken en aankoo- 
pen voortaan met afzonderlijke pagineering aan elke aflevering dezer 
Verslagen en Mededeelingen worden toegevoegd, opdat men ze, naar 
verkiezing, afzonderlijk bijeen binde of aan elk Deel toevoege, en aldus 
het gebruik gemakkelijker make. 


BOEKGESCU, DER KON. AKAD. V. WETENSCH, È 


Ed ti, 


Programma van het eerste Nederl. Nijverheidscongres, van wege de 
Nederl. maatschappij ter bevordering van Nijverheid, te houden te 
Haarlem den 23sten Julij 1857. 


Archief, uitgegeven door het Wiskundig Genootschap: Ben 


onvermoeide arbeid komt alles te boven. Amsterdam 
ISD DIENS 2E BE 


Inhoud : 


R. LOBATTO. Over de beweging van een Ligchaam om eene vaste As 
en om een vast Punt. 

Rapport van het verhandelde op de wetenschappelijke vergaderingen 
van 1855—1856. 

Verslag van twee Verhandelingen door wijlen 5. G. 11. SWELLENGREBEL. 


BIERENS DE HAAN. Over eenige bepaalde Integralen van den vorm 
00 


le 3 
| ze de (ook voor het geval, dat de factor 
T 


e PT ontbreekt) en enkele andere, die daarmede zamenhangen. 
De Volksvlijt, Tijdschrift voor nijverheid, landbouw, han- 
del en scheepvaart. Amsterdam 1857. N°. 4—5. S?, 


Verslag aan den Koning, over de openbare Werken. 1855 — 
1856. ’sGravenhage 1857, 4°, 


G. 5. MULDER. Scheikundige verhandelingen en onderzoe- 
kingen. Rotterdam 1857. DL. 1, St. 1. 8? 


w. C. H. STARING. De bodem van Nederland. Haarlem. 1857. 
DIENS 


R. S. TJADEN MODDERMAN. De leer der Osmose. Leeuwar- 
den 1857. S°. 


wW. G. BRILL. Israël en Wgypte. 


Staatkundig en staathuishoudkundig Jaarboekje voor 1857. 
Amsterdam 1857. Jaargang IX. 12°. 


Catalogus der Bibliotheek van het Ministerie van Marine, 
’s Gravenhage 1857, 8°. 


Catalogus van de Bibliotheek der stad Amsterdam. Aamster- 
dam 1857, 2e. gedeelte, 8°. 


Catalogus van de Boekerij der Overijsselsche Vereeniging tot 
ontwikkeling van provinciale welvaart te Zwolle. Kam- 
pen 1857. S°. 


De Dichtwerken van BirpeRDIJK. 17de Afl. 83°, 


BELGIË. 


Mémoires de PAcadémie royale des sciences, des lettres 
et des beaux-arts de Belgique. Bruxelles 1857. Tome 
Inhoud: 


J. PLATEAU. Recherches expérimentales et théoriques sur les figures 
d’Equilibre d'une masse liquide sans pesanteur. 

LIAGRE. Problème des Crépuscules. 

De l'influence des Phases lunaires sur la pression atmosphérique. 

LAMARLE. Notions fondamentales sur plusieurs points élémentaires de 
géométrie, de dynamique et d'analyse transcendante. 

J. D'UDEKEM. Recherches sur le développement des Infusoires. 

J. ROULEZ. Pélops et (Enomaiis. Explication d'un bas-relief antique. 

MOKE. Mémoire sur la population et la richesse de la France au XIVme 
siècle. 

J. DE ST. GENOIS et G, A. IJSSEL DE SCHEPPER. Missions diplomatiques 
de CORNEILLE DUPLICIUS DE SCHEPPER. 


Mémoires couronnés, et Mémoires des savants étrangers pu- 
bliés par PAcadémie royale des sciences, des lettres ct 
des beaux-arts de Belgique. Bruxelles 1855—1856. 
Tome XXVI—XXVIII. 4°. 


Inhoud Tom XXVI: 


N. LIEBERKUHN. Évolution des Grégarines. 

J. D'UDEKEM. Histoire naturelle du Tubifex des ruisseaux. 

E‚ QUETELET. Mémoire sur les Foyers. 

€, MONTIGNY. Essai sur des effets de Réfraction et de Dispersion pro- 
duits par l'air atmosphérique. 

Corrélation des hauteurs du Baromètre, et de la pression 

du Vent. 

MAHMOUD. Mémoire sur les Calendriers judaïque et musulman. 

©. GRANDGAGNAGE. Mémoire sur les anciens Noms de lieux dans la Bel- 
gique orientale. \ 


Tom XXVH: 


J. D'ÉDEKEM. Développement du Lombric terrestrc. 
Ì hal 


— WV 


Ee. BÒpr. Recherches sur les chaleurs spécifiques de quelques métaux 
ùà différentes températurcs. 

Jg. goroner. Recherches sur les anciennes Fêtes namuroises. 

WAGENER. Notice sur un Monument métrologique récemment découvert 
en Phrygie. 

F. NÈve. Mémoire sur la vie de Eugène Jacquet de Bruxclles, et sur 
ges travaux rélatifs à l'histoire et aux langues de l'Orient, suivi de 
quelques fragments inédits. 

M. HERIS. Mémoire en réponse à la question suivante: Quel est le point 
de départ et quel a été le caractère de école flamande de peinture sous 
le règne des ducs de Bourgogne? Quelles sont les causes de sa splen- 
deur et de sa décadence? 


Tom XXVIIL: 


MONTIGNY. La cause de la Scintillation ne dériverait-elle point de phé- 
nomènes de réfraction ct de dispersion par Y'atmosphère. 

PF, NÈvE. Mémoire historigue sur le collège des Trois- Langues à l'uni- 
versité de Louvain. 

E. VAN BEMMEL. Notice sur le baron De Stassart, 


Bulletins de YAcadémie royale des sciences, des lettres et 


des beauxearts de Belgique. Bruxelles 1855—1856. 
Tone ple EK Mp el ERE 


Collection de Chroniques Belges inédites (1. 5. pr smet. 
Recueil des Chroniques de Flandre). Bruxelles 1856. 
Tom UL. 4°. m 


Collection de Chroniques Belges inédites (ram. Chronique 
des Ducs de Brabant). Bruxelles 1857. Tom IL. 4°. 


Compte rendu des sfances de la Commission royale d’his- 
toire, ou recueil de ses bulletins. Bruxelles 1855— 
1857. Tom XVIIE. 2. XVII, 1: 2. XIX, 1. 2,3, —"8°. 


Annuaire de PAcadémie royale des sciences, des lettres et 
des beaux-arts de Belgique. Bruxelles 1856—1857. 12°. 


GACHARD. Retraite et mort de Charles-Quint. Bruxelles 
1855. Tom IL. S°. 


Relations des Ambassadeurs Vénitiens sur Charles- 
Quint et Philippe IL. Bruxelles 1855. 


—_ Vv 


A. LE GLAY. Revue des Opera Diplomatica de Miracus. 
Bruxelles 1856. 8°, 


P. F. X. DE RAM. Synopsis Actorum ecelesiae Antverpiensis. 
Bruxelles 1856. 8°. 


Anmales de PObservatoire royal de Bruxelles. Bruxelles 1857. 
Tom XI. 4°. 


Rapport adressé a M. le Ministre de YIntérieur sur Yétat 
et les travaux de ’Observatoire royal. Bruxelles 1856. 8°. 


A. QuereLer. Notices extraites de Pannuaire de l’Observa- 
toire royal de Bruxelles pour 1857, 12°. 


re. Qoererer. Des Observatoires du Nord de l'Allemagne et 
de la Hollande, et du Magnétisme terrestre dans ces deux 
contrées. 89. 

De la Symétrie des formes des continents 8°, 


Mémoires de la Société royale des sciences de Liège. Liège 
1857. Tom XII. 8°. 


Inhoud: 


M. E. CANDERE. Monographie des Klaterides. 
FRANKRIJK. 
Mémoires de PAcadémie des sciences de PInstitut impérial 
de France. Paris 1856. Tom XXVII. p. 1. 4°, 
Inhoud: 


DUMÉRIL. Ichthyologie analytique ou classification des Poissons, sui- 
vant la méthode naturelle, à l'aide de tableaux synoptiques. 


Mémoires de YInstitut impérial de France, Académie des 
inscriptions et belles-lettres. Paris 1855. Tom. XVIIL. 4°. 
Inhoud: 
Histoire de l'Académie des Inscriptions. 
Mémoires présentés par divers savants a Académie des 


sciences de PInstitut impérial de France. Paris 1856. 
Tom XIV. 4’. 


== Me 


Inhoud: 

MARTIN SAINT-ANGE. Ktude de l'appareil réproducteur dans les cinq 
classes d'animaux vertébrés au point de vue anatomique, physiologi- 
que et zoologique, 

DE SAINT-VENANT. Mémoire sur la torsion des Prismes, avec des eonsi- 
dérations sur leur flexion, ainsi quo sur l’équilibre intérieur des soli- 
des élastiques en général, et des formules pratiques pour le calcul 
de leur résistance à divers efforts s'exergant simultanément. 

LEON DUFOUR. Histoire anatomique et physiologique des Scorpions. 

FP. WOEPCKE. Essai d'une restitution de travaux perdus d'Appollonius sur 
les quantités irrationnelles, d'après des indications tirées d'un manus- 
erit arabe, 

J. DE LAMBALLE. Considérations anatomiques et thérapeutiques sur les 
fistules vésico-vaginales (autoplastie par „glissement.) 

E. Bour. Mémoire sur l'intégration des Kquations différentielles do la 
mécanique analytique. 


Séances publiques de l'Institut de France. 1856. 4e. 

Supplément aux comptes rendus hebdomadaires des Séances 
de PAcadémie des sciences, publiés conformément à une 
décision de Académie en date du 12 Juillet 1555. Par 
MM. les Seerétaires perpétuels. Paris 1856. Tom. 1. 4°. 


Inhoud: 


DERBÈS ET SOLIER. Mémoire sur quelques points de la physiologie des 
Algues. 

HANSEN. Mémoire sur le calcul des Perturbations qu'éprouvent les 
Comètes. 

C. BERNARD. Mémoire sur le Paneréas et sur le rôle du suc paner(ati- 
que dans les phénomènes digestifs, parsienlbrerieds dans la digestion 
des matières grasses neutres. 

Annuaire de YInstitut impérial de France pour année 

1857. 12°. 
Archives du Muséum d'histoire naturelle. Paris 1856. 


Tom. IX. Livr. 1-3. 4°. 


Inhoud: 


WEDDELL. Monographie de la famille des Urticées. 
Mémoires de la Société des antiquaires de Picardie. Amiens 


et Paris 1838—1856. 1° Série. Tom IL, IL. IX, X. 
2e Série. Tom. LIV. 


— VII — 


Mémoires de la Société des antiquaires de Picardie (Do- 
euments inédits concernant la province). Amiens 1843— 
1855. 4 Dl. 4°. 


Table générale des matières contenues dans les dix premiers 


volumes des mémoires de la Société des antiquaires de 
Picardie. Amiens 1850. &. 


Bulletins de la Société des antiquaires de Picardie. Amiens 
et Paris 18491855. Tom III—V. 8°. 


Cantate pour Yinauguration de la statue de Pierre PHermite 
érigée à Amiens. 

Mémoires de l'Académie impériale des sciences, arts et bel- 
les-lettres de Caen. Caen 1829 —1856. 1829, 1836, 
1840, 1847, 1849, 1852, 1855, 1856. 8°, 


Mémoires de l'Académie impériale des sciences, inscriptions 
et belles-lettres de Toulouse. Toulouse 1856. Tom VL, 
4e Serie 8°, 


Mémoires de YP Académie de Stanislas. 1855. Nancy 1856. 8°. 


Bulletin de la Société archéologique de Sens. Sens 1851 — 
1855. — 1851, 1852, 1854, 1855. 8e. 


Recueil des Actes de l'Académie impériale des sciences, 


belles-lettres et arts. Bordeaux 1856. XVII. Année 
1ER2: 8e, 


Catalogue de la Bibliothèque impériale (L'histoire de France). 
Publié par ordre de PEmpereur. Paris 1857. Tom IV. 4°, 


Annales des Sciences naturelles. Redigés par u. EDWARDS, 
BRONGNIART et DECAISNE. Zoologie 3e Serie 20 dl. Paris 
18441853. 4e. Serie. Dl. I—V. 1-4. Paris 1854— 
1856. 98°, 


L'Anti-rouge. Almanach anti-socialiste, anti-communiste. 
Paris 1851. 12°. 


ee 


BraCHET. Simples préliminaires sur le commentaire de la 
notice du meilleur Microscope dioptrique composé achro- 
matique du Prof, Amrcr. Paris 1856. 8, 


ENGELAND. 


1. B. DAVIDS and 7. THURNAM. Crania Britannica. Dec. LI. 
London 1857. fol. 


AMERIKA. 


Journal of the Academy of natural sciences of Philadel- 
phia. Philadelphia 1856. Vol. LIL. p. 8. 4% 


Inhoud: 


5. reipy. Descriptions of some remains of Fishes from the carbonifc- 
rous and devonian formations of the United States. 
Descriptions of some remains of Connecticut of extinct Mam- 


malia. 
J. DEANE. On the sandstone Fossils of Connecticut river. 
E. DURAND. Plantae Kaneanae Groenlandicae. 
M. J. BERKELEY and Mm. A. CURTIS. A commentary on the Synopsis Fun- 
gorum in America boreale mediâ degentium, bij L. p. DE SCHWEIMTZ. 
SILLIMAN and pANa. The American Journal of science and arts. | 


New-Haven 1856. 2e Series. Vol. XXII. N°. 64—66. 85°. 


Proceedings of the Acad. of nat. sciences of Philadelphia. 
Vol. VIII N° 3. 4. 89. 


Proceedings of the American philosophical Society. Vol. VI. 
Ne. 55. 9%, 


Proceedings of the American Academy of arts and scien- 
ces.Boston. Vol. IL. p. 185—248. 


Report of the commissioner of Patents for the year 1855. 
(Agriculture, arts and manufactures) Vol. 1—ll. Was- 
hington 1856. 82°, 


J. DANA, American geologieal History. New-Haven 1856. 4”. 
_— —- Geology of the Pacific and other regions. 


—_— Á review of the classification of Crustacea. S°. 


DUITSCHLAND. 


Jahrbücher des Vereins Alterthumsfreunden im Rheinlan- 
de. 13e Jahrg. N°. 1. Bonn 1857. 8°. 


Berichte über die Verhandlungen der Gesellschaft für Befor- 
derung der Naturwissenschaften zu Freiburg. N°. 17, 
19—21. 8°. 


ITALIË. 


Memorie dell? I.R. Istituto Veneto di scienze, lettere ed 
arti, Venezia 1856. Vol. VL. p. 8. 4°. 


Inhoud: 


G. D. NARDO. Osservazione chimoco-geologiche sul potere aggregatore 
del Ferro, @ sulla formazione del cosi detto coranto nell’ Adriatico 
bacino. 

B. BIzIo. Fermentazione latfica dei corpi delle Ostriche (Ostrea edulis 1.) 
e separazione’ del principio produttore dell’ aeido chianato ostreino. 

G. SANTINI. Osservazioni dell’ Ecclisse solare del giorno 28 luglio 1852 
fatte in diversi osservatorii di Europa. 

G. CASONI, Intorno alcune opere Idrauliche, allo scopo di migliorare la 
condizione del bacino interno al parto di Malamocco, e di regolare 
le eorrenti di riflusso a vantaggio della nuova foce apertasi davanti 
il porto medesimo. 

B. Porl. Sul Credito fondiario. 

G. RELLAvITIS. Sul calcolo approssimato degli Integrali d’ ordine su- 
periore. 

8. R. MINICH. Sulle coniche Osculatrici delle curve piane, e sopra un 
problema della geometria di posizione del Carnot. 

A. FAPANNI. Della Piantagione del frumento negli anni di carestia. 

@. CAsoNr. Sulla destinazione di un” antichissima opera murale scopérta’ 
in Venezia. 

R‚ DE VISIANL. Illustrazione delle piante nuove o rare dell’ orto botanico 
di Padova. 

“ A. GALVANI, Sopra l'estratto della Noce vomica e la maniera onde 

- ottenere la Strichnina. 

F. CAVALLL Studj sui Monti dí pieta. 


Atti dell? 1. R. Istituto Veneto di scienze, lettere. ed arti. 
Venezia 1856—1857. Tomo UH. 3° Serie 8°. 


SPANJE. 


Resumen de los trabajos Meteorologicos correspondientes al 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WETENSCH. 2 


mn dl 


no 1854. Verifieados en el real observatorio de Madrid. 
Madrid 1857. 4°. 


NOORWEGEN. 
Gaca Norvegica von mehreren Verfassern. Christiania 1844— 
1850. 2—83 Lief. fol. 
Fauna littoralis Norvegiae. Christiania 1846. fol. 


HOLMBOE. Det Norske Sprags vaesenligste ordforraad. Wien 
1852. 4°. 


MUNCH. Det Norske Folkshistorie. Christiania 1851—1857. 
4 Dl. 8°. 


De Kongelige Norske videnskabersselskabs skrifter. Thrond- 
jem 1824—1846. B. IL. III. 2. 3. IV. 1. 4°. 


Norske Universitets og Skole Annaler. Christiania 1852— 
1852. 2 Dli 8% 


Broc. Lehrbuch der Mechanik. Berlin und Christiania 
1854. 8°. 


mr. KJERUIF. Ueber die Geologie des sudlichen Norwegens. 
Christiania 1857. 8°. 


STRECKEN. Das chemische Laboratorium der Universität 
Christiania. Christiania 1854. 4°, 


caspanr. Ueber den Syrisch-ephraimitischen Krieg unter 
Jotham und Ahas. Christiania 1849, 89°, 


MUNK. Olaf Thyggvesöns Saga. 8°. 


KOREN OG DANIELSSEN. Bidrag og supplement til Pectini- 
branchiernes udviklingshistorie. Bergen 1851. S8°, 


Catalog over det Norske videnskabersselskabs Samlinger 
Kjobenhavn og Throndhjem 1808—1858. 4°. 


Geognostischen Karte von Norwegen etc. 


€, G. BRUNI. Poëmata. Lundae 1857. 98°. 


RUSLAND. 


Mémoires de l'Académie impériale des sciences de St. Pé- 
tersbourg (Sciences math). St. Petersbourg 1855. Tom. 
IX. 6e Série. 4°, 

Inhoud: 


J.F. BRANDT. Beiträge zur nähern Kenntniss der Súugetbiere Ruslands. 


Mémoires de l'Académie impériale des sciences de St. Pé- 
tersbourg (Sciences politiques etc.). St. Pétersbourg 1855. 
Tom. VIII 4°, 


Inhoud: 


B. DORN. Die Geschichte Tabaristans nach Choridemlen. 
L- STEPHANIE. Ueber einige angebliche Steinschneiden des Alterthums.' 
Der ausruhende Herakles, ein Relief der Villa Albani. 


Bulletins de la Classe Physico-Math. de Académie impé- 
riale des sciences de St. Pétersbourg. St. Pétersbourg et 
Leipzig 1856—1857. Tom. XIV. XV. 4e. 


Bulletins de la Classe Historico-Philologique de Y' Acad. imp. 
des sciences de St. Pétersbourg. St, Pétersbourg et Leipzig 
1854, 1856. Tom. XI, XIII. 4°. 


Compte rendu de Acad. imp. des sciences de St. Péters- 
bourg 1852— 1855. St. Pétersbourg 1353—1856. 8°. 


Mémoires présentés à Acad. imp. des sciences de St. Pé- 
tersbourg par divers savants. St. Pétersbourg 1854. Tom. 
VIL 4’. 


Inhoud: 


M. 5. FISCHER. Ergänzungen, Berichtigungen und Forsetzung zu der 
Abhandlung über die in der Umgegend von St. Petersburg vorkom- 
mende Crustaceen aus der Ordnung der Branchiopoden und Ento- 
mostraceen. 

M. TCHÉBYCHEV. Mémoire sur les nombres premiers. 

M. S. FISCHER. Abhandlung über das Genus Cypris, und dessen in der 
Umgebung von St. Petersburg und von Fall bei Reval vorkommenden 
Arten. 

RK. T. LOWE. Description d'un nouveau genre de Poissons de la famille 
des Murénoïdes. 


Dd 


U 


A. BUNGE. Beitrag zur, Kenntoiss der Flora Ruslands und der Steppen 
Central-Asiens. ì 

rcnÉBveneEo. Théorie des mécanismes connus sous le nom de Parrallé- 
grammes. 

GROENpWALDT. Ueber die Versteinerungen der Silurischen Kalksteinen 
von Bogosslowsk. 

MERKLIN. Die Talos-sage und das Sardonische llen 


AANGEKOCHT. 


sPAAN. Beschrijving der stad Rotterdam. Rott. 1738. S8°. 


H.F VAN SEITEN. Opgave van Legaten, giften en geschen- 
ken aan kerken en kerkelijke personen bij de Hervorm- 
den in Nederland. Amst. 1842. S°, 

G. VAN HAssmEr. Kronijk van Arnhem. Arnhem. 8°. 

s. Lots. Cronycke ofte korte beschrijvinge der stad Rotter- 
dam van 1270— 1671. ’sGravenhage 1746. 42, 

J. J. ORLERS. Beschrijving der stad Leiden. Amsterdam 
1760— 1761, 2 dl, 4? 

7. scuarP, Gedenkzuil van den Nederl. Krijgsroem 1815. 
’sGravenhage 1816. S°. 

7. TIDEMAN, De Remonstrantsche Broederschap. Haarlem 
1847. 8°. 


7. B. Goor. Beschrijving der stadt en lande van Breda. 
’s Gravenhage 1744, fol. 


J.C. A. SANDER. Geschiedkundige beschouwing der Mon- 
nikenorden. Haarlem 1822. 2 dl. 8°, 


ENGELBERTS GERRITS. Gedenkstuk van Neêrlands heldendaden 
ter zee enz. Amsterdam 1831—1834. 2 dl. S°, 


W. A. SPAEN. Proeven van Historie en Oudheidkunde. Cleve 
1808, 8° ì 
808, 82 


U == 


Echte bescheiden aangaande het gebeurde aan de Princesse 
van Oranje en‚Nassau op Hoogstderzelver reize van Nij- 
megen. Nijmegen 1787. 8°, 

RULOFFS. Amsterdam hervormd, ín drie zangen, Amsterdam 
1778, 8°, 

BONAPARTB. Doecumens, historiques et reflexions. sur la Gou- 

_ vernement de la Hollande. Brux. 1820, 3 dl. 8°, 

cHALMOT. Biographisch Woordenboek der Nederlanden; Amst. 
1198—1850. 8 dl, S°. 

J. VAN OUDENHOVEN. «Beschrijvinge der stadt en de meijerije 
van ’s Hertogenbosch, Amsterdam 1649, 4°, 

Overijsselsche almanak voor oudheid en letteren. 1836 —1855: 
Deventer 1835—1855. 38°. 

Komste van Willem IL Koning van Groot-Brittanje in 
Holland. ’s Gravenhage 1691. fol. 

AREND. Algemeene geschiedenis des Vaderlands. Voortgezet 
door 0. vAN REES. Amstérdam 1841—1857. 8. dl. -8° 


Verhandelingen van het Stolpiaansche; Legaat. 12 dl, 4°. 


Wiskundige verhandelingen, uitgegeven. door het Genootschap 
onder de spreuk: „Een onvermoeide arbeid. komt’ alles 
te boven.” 11 dl. 8°, 

Bijdrage tot de kennis en den bloei der Ned. ed 
5 dl. S°. 

Florae Peruvianae, et Chilensis Prodromus. 4 dl. fol. 

Séances et travaux de Académie des sciences morales et 
politiques. Paris 1856—1857. Tom. XVIIL Livr. 
10—12. XIX, XX, 4, 5, 8° 

E. BLANCHARD. Organisation du règne animal Livr. 19, 
20. fol. 


Annales de PAgriculture Francaise. 93 dl. 8°, 


KEN ee 


DIDRON. Annales archéologiques. 6 dl. 4? 

Coleccion de doeumentas inéditos para la historia de Pspana. 
Jordl.eS2, 

E. HEIDEN. Der Bau des vereinigten Slip- und Trocken- 
Docks in Triëst. Pin Beitrag über die Verwendung der 
Santorin-erde zu Wasserbauten. Triëst 1856. fol. 

Mittheilungen aus der Livländischen Geschichte, heraus- 
gegeben von den Gesellschaft für Geschichte und Alter- 
thumskunde der Russischen Oostsee-Provinzen. Riga und 
Leipzig 1831—1856. B. I—VIIL 1. 2. 8’. 

HAIN. Repertorium Bibliographieum. 4 dl. 8°, 

The quarterly review. N°. 198, 201, 202. 98°. 

C. G. EHRENBERG. Die Infusionsthierchen als vollkommene 
Organismen. Leipzig 1838. fol. 

C. PLINI SECUNDI. Naturalis Historiae libri XXXVII. Vol. 
VIJL S°. 

Bulletin de la société de Yhistoire du Protestantisme 
Frangais. N°. 9—12. 82, 

Tijdschrift voor Entomologie. 1 Afl. 8°, 

Annalen der Physik und Chemie. N°. 6. 8°. 

Linnaea, ein Journal für die Botanik. B. XXVIII. H. 4. 82, 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DE MAANDEN 
JULIJ, AUGUSTUS EN SEPTEMBER 1857. 


NEDERLAND. 


Verhandelingen van het Koninkl. Instituut van Ingenieurs. 
’s Gravenhage 1857. 1856—1857. Afl. 2. 1857—1858. 
Als 1. Aeg 


ane 


Inhoud 1856—1857. 2. 


'W. N. ROSE. Over de regelen welke men bij het Profileren heeft in acht 
te nemen. 

=_______— Over het mythische en conventioncele in de schoone Bouw- 
kunst, bij het verschil tusschen klassische en romantische stijlen. 

Uittreksel uit de rapporten van het voorgevallene op de Rivieren in 
Nederland in December 1855. 

H. F. FIJNJE. Nota omtrent de tafel van de Waterstanden op de Nederl. 
hoofdrivieren, gedurende het jaar 1855. 

Mededeelingen van den Minister van Binnenlandsche Zaken, betreffende 
den toestand van de haven van het Nieuwe Diep. 


1857—1858. Afl. 1. 


J. BTROOTMAN. Beschrijving van den Regen- en Uitdampingsmeter aan 
den Helder. 

N. F. MICHAELIS Beschrijving van de oorzaken der onder- en achterloops- 
heid van het stoompompgebouw de Lijnden en van de in het werk 
gestelde middelen tot herstelling. 

E. OLIVIER. Nadere nota, betrekkelijk het verhang en het vermogen van 
de Bovenmaas. 

H. C‚ BOSSCHA, Verslag van proeven, genomen te Deventer, ter bepaling 
van den besten vorm van gegoten ijzeren Balken, met inachtneming 
van de grenzen der veerkracht. 


Uittreksels uit vreemde Tijdschriften voor de leden van het 
Koninklijk Instituut van Ingenieurs. ’s Gravenhage 1857. 
1856—1857. N°. 4. 18517—1858. N°. 1. 4°. 


Inhoud 1856—1857. N°, 4. 


J. BRAIDWOOD. Brand en brandvrije gebouwen. 

L. FÖRSTER. Over de Bad- en Waschinrigtingen van den nieuweren tijd. 

Over de bereiding van Gas ter verlichting uit plantaardige stoffen. 

WELCKER. Iets over Landingsbruggen. (Floating bridges). 

REDER. Eene nieuwe inrigting tot het bewegen van Handveerponten. 

MÜLLER. Over de toepassing van Drooglegging op de openbare werken. 

Overzigt der in aanleg zijnde Spoorwegen in Zwitserland op het eind 
van 1855. 

©. Noër. Beschrijving van den aanleg van drie drooge Dokken in de 
haven te "Toulon. 

Verslag omtrent de doorgraving der Landengte van Suez. 

Over het gebruik van gegotene en zamengeperste Beton. 

S. E. ROSSER. Opene Vuurhaarden en honne zamenstelling. 

Over het gebruik van levende boomen tot Telegraafpalen. 

W. WHITEHOUSE. Over een werktuig, ter bepaling der waarde van af- 
wisselende elektrische stroomen voor gebruik bij Telegrafen. 


— KNMI == 


Noodzakelijkheid om bouwkundige kennis te bezitten, ook voor hen 
die geen architecten zijn. 

De onderzeesche Hevel. 

F. PETRINA. Over het gelijktijdig bestaan van twee Stroomen, die eene 
geleiding in tegenovergestelde rigtingen doorloopen. _ ’ 

W. E. NEWION. Toestel om onder water onderzoekingen te doen. 

F. DAvIES. Iets over gesmeed ijzeren Balken. 

©, ATHERTON. Over besparing in het vervoer van koopgoederen door 
middel van Stoomschepen. 

CALLON. Rapport aan de centrale commissie voor de Stoomtuigen, over 
de antwoorden, die van de verschillende commissiën van toezigt over 
de stoomvaart zijn ingekomen op de vragen, vervat in de Ministe- 
riëele circulaire, 

Mededeelingen en berigten. 


1857—1858. 


M, MALÉZIEUX. Verhandeling over de werken van 1847—1855 in het 
departement der Maas uitgevoerd, voor de waterdigte bekleeding van 
het kanaal van de Marne naar den Rijn. 

DUFOUR. Over de sterkte van Metaaldraden, die door galvanische stroo- 
men worden doorloopen, 

De telegrafische verbinding tusschen Konstantinopel en Egypte. 

FRISCHEN. Over Isoleerklokken van gegoten ijzer. 

PEITENKOFER. Over eene eenvoudige wijze om de dikte eener Verzin- 
king op ijzer te schatten, 

Over Overstroomingen. 

Aanteekeningen omtrent de Akoustiek. 

Over het bederf en de bewaring van werken in Steen. 

ANDERSON. Over het gebruik van werktuigen bij het vervaardigen van 
oorlogsbehoeften. 

Over het IJzer in gebouwen. 

J. C. HORN. Korte geschiedenis der Spoorwegen in Frankrijk. 

BAUR, Over het berekenen en afbakenen van de Sporen op de stations 
der spoorwegen. 


Bouwkundige bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij 
tot bevordering der Bouwkunst. Amsterdam 1857. DI. 
X. St. 3, 4°. 

Inhoud: 


VAN HOOFF. Het Zink, Handleiding voor allen, die belang stellen in de 
kennis van dit metaal en het veelvuldig gebruik dat er tot verschil- 
lende einden van gemaakt wordt. 

VAN GENDT. Vergelijking der verschillende stelsels van Verwarming. 

GODEFROY. De inrigting van Heet-water-verwarmings-toestellen, bijzon 
der met betrekking tot de heet-water-verwarming van het Augustijner 
klooster te Maagdenburg. 


ne 


Handelingen van het Provinciaal Genootschap van kunsten 
en wetenschappen in Noordbrabant over den jare 1856. 
’s Hertogenbosch 1857. 8°. 


Inhoud : 


VERHEIJEN. Bijdrage tot de geschiedenis der voormalige Schuttersgilden 
te ’s Hertogenbosch, 

RINGELING. Eenheid in de verscheidenheid, ook in de Oppervlakte der 
aarde uitgedrukt. 


Verslag van het verhandelde in de Algemeene vergadering 
van het Provinciale Utrechtsche Genootschap van kun- 
sten en wetenschappen. Utrecht 1857. 8°. 


De Vrije Fries. Mengelingen uitgegeven door het Friesch 
Genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde. Leeu- 
warden 1856. Dl. I, St. 1—4. N. R. 8° 


Werken van het Koninklijk Instituut voor taal-, land- en 
volkenkunde van Ned. Indië. Tweede Afd. Afzonderlijke 
werken (Het boek Adji-Sakä, bijvoegsel tot het Javaansch 
woordenboek). Amst. 1857, 98°, 


JACOB VAN MAERLANTS Spiegel Historiael, uitgeg. door de 
Maatschappij der Ned. Letterkunde te Leiden. Leiden 
1857. Dl. III, Afl. 2. 4°. 


Tuinbouw-Flora van Nederland en zijne overzeesche bezit- 
tingen, uitgeg. van wege de Koninkl. Ned. Maatschappij 
tot aanmoediging van den tuinbouw. Leiden 1856. DI. 
II, 11—12. Afl. 

Inhoud: = 


Proeve eener geographische beschouwing der Flora van Holland. Aan- 
teekeningen betreffende de kruidkundige wetenschap in de nagelaten 
papieren van den Hoog]. C. G. C. REINWARDT. 

Het gedenkteeken van de Flora der voorwereld in den kruidtain te 
Breslau. 

Cacteën-cultuur van Jhr. w. C. H. DE JONGE VAN ELLEMEET te Oost- 
capelle. 

EF. A. W. MIQUEL. Flora van Ned. Indië. Dichrotrichum Ternateum Rwdt. 

D. W. ROST VAN TONNINGEN. Over het Guinée-gras, Rompot Bengala: 
Paspalum Mollicomum Kth. als voedsel voor het vee. Malus (sorbus) 
Toringo Sieb. 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WETENSCH, 3 


me KME — 


5. 6. BEER. De familie der Bromeliaceën, bewerkt naar de natuurlijke 
houding, met bijzondere toepassing op het geslacht Ananassa 
Lilium giganteum in de open lucht gekweekt in Engeland. 


Annales d'Horticulture et de Botanique, ou Flore des Jar- 
dins ete. publiée par la Société royale d’horticulture des 
Pays-Bas. Leide 1857. Vol. 1. 5e—6e Lüvr. 9? 


Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid, uitgeg. door de 
Maatschappij ter He van Nijverheid. Haarlem 1857, 
2,R, DI. V, St. 4, 


Inhoud: 


B. MEYLINK. Het Paardenvleesch, een zeer geschikt voedsel. 

H. C. VAN HALL. Verhandeling over de noodzakelijkheid der verbete- 
ring van den Landbouw in de Ned. West-Indiën, inzonderheid in den 
tegenwoordigen tijd. 

G. J. HENGEVELD. Over het Rundvee en zijne verschillende soorten, ras- 
sen en veredeling. 

De Rundveehandel en Runderpest van het Russische 
Steppenvee. 
E. VAN VOORTHUYSEN. Buenos-Ayres. 


De Volksvlijt. Tijdschrift voor nijverheid, landbouw, handel 
en scheepvaart, uitgeg. door de vereeniging voor Volks- 
vlijt. Amsterdam 1857. N°. 6—7. 8%, Ì 


Programma van de Ned. Maatschappij ter bevordering van 
Nijverheid. 1857. 


Verhandelingen en berigten betrekkelijk het Zeewezen, de 
Zeevaartkunde en de daarmede in verband staande weten- 
schappen. Amsterdam 1857. Jaarg. 1857. N° 2. N. 
volgorde. 8°. 


Inhoud: í 


Kustlichten op de West-Indische eilanden enz. 

De Heer f. H. VAN VLISSINGEN. 

c. 5. BERGHUIS. Ligging van reven in de Lampongbaai. 

Zeilaanwijzing voor de Algoa-baai en Recifvuur. 

Engelsche instructiën betrekkelijk Schipbreuken. Regtszaken. Mulploon. 

5. swarT, Het eiland Perim in de straat van Bab-el-Mandeb door de 
Engelschen bezet. 

Mededeelingen of rapporten betrekkelijk Japan. 

VER BEUL, Het leven van 7. C. F. VAN SON. 


— XIX — 


TROMP En STROOTMAN. Rapport eener reis naar Bogeland en Frankrijk 
tot het opnemen van Dok- en andere bouwwerken. 

Aanteekeningen en opmerkingen betrekkelijk de Artillerie, 

H. HUYGENS. Z. M, schroefschooner Bali. 

A. AMAND. Middel tegen Brand aan boord. 


Nieuwe bijdragen voor Regtsgeleerdheiden Wetgeving. Uitgeg. 
door 5. VAN HALL en B. J. LINTELO DE GEER. Amster- 
dam 1857. Dl. VI. 8°. 

Regtsgeleerd bijblad, behoorende tot de nieuwe bijdragen 
voor Regtsgeleerdheid en Wetgeving. Uitgeg. door 5. van 
HALL en B. J. LINTELO DE GEER. Amsterdam 1856. DI. 
MI 4853 

C. W‚ MOORREES en P. J. VERMEULEN. Vervolg van JOHAN 
VAN DE WATERS Groot plakkaatboek ’slands van Utrecht 
van den vroegsten tijd af tot het jaar 1805. Utrecht 
1857. DL. 1. Afl. 3. fol. 

Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1856. 
Leeuwarden 1857. 8? 


NIJHOFF. Bijdragen voor vaderlandsche Geschiedenis en Oud- 
heidkunde. Arnhem 1857. N. R. DI. TL. St. 1. 8°. 


L. A. J. W. BARON SLOET. Marken op de Veluwe. 8°. 


Aanspraak van Mr. 5. prrks als voorzitter van het Friesch 
Genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde, tot 
opening der vergadering, gehouden 30 Julij 1857. S°. 

F. CONRAD. PInstitut royal des Ingenieurs des Pays-Bas et 
Mr. srePHENsON. S°. 

JT. L- SCHNEIPTER. Verslag omtrent de doorgraving der land- 
engte van Suez, ingediend aan de Akademie van Weten- 
schappen te Parijs. 8°. 

SICCO VAN GOSLINGA. Mémoires relatifs à la Guerre de Suc- 
cession de 1706—1711, publiés par v. A. EvERTSZz et 
G. H. M. DELPRAT, Leeuwarden 1857. 89. 


H. C, VAN HALL. Verhandeling over de noodzakelijkheid der 
3 


mn Ws 


verbetering van den Landbouw in de Ned. West-Indiën, 
inzonderheid in den tegenwoordigen tijd. 82. 

3. w. H. corpms. Het zamenstel der voornaamste Wurope- 
sche Houtsoorten. Haarlem 1857. 89. 


N. W. P, RAUWENHOFF. De bewaring der Levensmiddelen. 
Rotterdam 1857. 8°. 


M. ROEST. Nicolaas Muys van Holy. 8°. 


Lijst van gedrukte Kaarten, voorhanden in het archief der 
genie van het Ministerie van Oorlog. ’s Gravenhage 1557.8°. 


Verzamelingstabel der Waterhoogten langs den Boven-Rijn, 
Waal, Merwede enz. April—dJulij. 1857. 


De Dichtwerken van BrrpeErDIJK. Afl. 18—20. S°, 


Catalogus eener verzameling Boeken, nagelaten door am. c. 
VAN HOUTEN. Groningen 1857. 


_OOST-INDILE. 


P. BLEEKER. Achtste bijdrage tot de kennis der Vischfauna 
van Amboina. Batavia 1857, 4°, 


— Vierde bijdrage tot de kennis der Tchthyologi- 
sche Fauna van Japan. Batavia 1857. 49. 


BELGIË, 
Bulletin de Académie royale de Médecine de Belgique. 
Bruxelles 1857. Tom. XVI. 5, 6. S°, 


Inhoud Ne. 5: 


DE MEYER. Rapport de la troisième section sur une opération de Chei- 
loplastie, à la suite de lextirpation d’un cancer de la lèvre inférieure, 
pratiquée par VERHAEGHE. ì 

TALLOIS. Discussion de la communication faite par MICHAUX, sur la ré- 
section du Coude. 

Discussion du rapport de la deuxième section sur le mémoire de Mr. 
CHARTROELE, concernant l'emploi direct de l'iode pur, dans Je traite- 
ment de la Phthisie pulmonaire. 

CRANINX. Discussion du rapport de la deuxième section sur les com- 
munications de Mr. goens, intitulées: Apergu sur les épidémies de 
Grippe de 1848 et de 1855. 


en 


IN 6f es 
MICHAUX. Rapport verbal de la commission chargée d'examiner le traite 
de 'Eecrasement linéaire de Mr. CHASSAIGNER. 
Rapport verbál sur un travail imprimé de Mr. HEYFRLDER, 
relatif à la résection des deux Os maxillaires supérieurs. 


BLOMMAERT. Nederlandsche begravingswijze en grafsteden. 
Gent 1857. 8°. 


VAN HET WILLEMSFONDS. 


Vlaemsche Bibliographie, of lijst der Nederduitsche boeken, 
in België sedert 1830—1855 uitgegeven. Gent 1851, 
1857. 12°. 


CAMPENS. Leerboek der Scheikunde of chemie. Gent 1852. 12°. 


sreYAERT. Beknopte verhandeling over de bijzonderste Nij- 
verheidstakken in Vlaenderen. Gent 1852. 12°. 


SNELLAERT. Oude en nieuwe Liedjes. Gent 1852. 12°. 
BocaeRT. Toegepaste Spreekwoorden. Gent 1852. 12°. 
Volks-Almanak 1853—1857. Gent 1854—1857. 12°. 


cemeeat. Verhalen voor jonge lieden. Gent 1854. 12°. 


5 kinderen. Gent 1853, 1857. 12°. 
CAMPENs. De Gentsche Diergaarde. Gent 12°. 


ZEITERNAM. Handboek voor huis- en meubelschilders, ver- 
gulders enz. Gent 1853. 12°. 


VAN KERCKHOVEN. Volksliedjes. Gent 1854. 12°. 

De Vlaemsche zanger. Gent 1856. 12°. 

HANSEN. Lofspraek op ANTON vAN DYcK. Gent 1856. 12° 
VAN RUCKELINGEN. Vlaemsche beweging. Gent 1856. 12° 
GOUTIER. Over de welvoegelijkheid. Gent 1857. 12°. 


Verslag over de werkzaemheden van het bestuer ged. 1856. 
Gent 1857. 12°, 


_—i Kle 


FRANKRIJK. 


Mémoires de la Société de Phistoire et des beaux-arts de 
la Flandre-Maritime de France. Bergues 1857. 5°. 


Bulletin historique de la Société des antiquaires de la Mo- 
rinie. St. Omer 1857. 21—22 Livr. 8°. 


Revue agricole, industrielle et littéraire. Valenciennes 1857. 


Tom. VAN): Up IE. vl, 12 Be 


Recueil des actes de Y'Académie impériale des sciences, bel- 
les-lettres et arts de Bordeaux. Bordeaux 1856. S°. 


Inhoud: 


BAUDRIMONT. Dynamique des étres vivants. Séance publique du 10 
Dec. 1856. 

Réponse de GOUT DESMARTRES. 

HIPPOLYTE. Geoffroy Rudel (tradition poétique, 1109). 

L. ORDIKAIRE DELACOLONGE. Supplément aux expériences sur la Turbine- 
Fourneyron de Saint Médard. 


PAVET DE COURTEILLE. Conseils de Nabi Bfendi à son fils 
Aboul Khair. Paris 1857. 8°. 


F. SCHUTZ. Propagation des sciences européennes dans Pex- 
trème Orient. Nancy 1856. S°. 


ENGELAND. 


Philosophical Transactions of the royal Society of London. 
London 1856. Vol, 146. p. 2, 3. 4”. 
Inhoud p. 2: 


P. H. GOSSE. On the structure, functions and homologies of the man- 
ducatory organs in the class Rotifera. 

B. BUCKTON and A, w. HOFMANN. Researches on the action of sulphuric 
Aecid upon the amides and nitriles, together with remarks upon the 
eonjugate sulphoacids. 

W. THOMSON. Elements of a mathematical theory of Elasticity. 

E‚ SABINE, On the Lunar diurnal magnetic variation at Toronto. 

J, WELSH. Account of the construction of a standard Barometer,,and 
description of the apparatus and processes employed in the verifi- 
cation of barometers at the Kew observatory. 

J. TOMES. On the presence of Fibrils of soft tissue in the dentinal 
tubes. 


ATL — 


Jd. cHALLIS. On the problem of three bodies 

W. B. CARPENTER. Researches on the Foraminifera. 

OWEN. On the Megatherium (Megatherium Americanum, Cuvier and Bla- 
menbach). 

JAMES. On the deflection of the Plumb-line at Arthur's seat, and the 
mean specifie Gravity of the earth. 

On the figure, dimensions and mean specifie Gravity of the 
Earth, as derived from the ordnance, trigonometrical survey of Great- 
Britain and Ireland. 

A. CAYLEY, A third memoir upon Quantitices. 


De 
W. THOMSON. ‘The Bakerian lecture on the electro-dynamic qualities of 
Metals. 
W. H. MILLER. On the construction of the new imperial Standard-pound, 
and its copies of platinum, and on the comparison of the imperial 
Standard-pound with the Kilogramme des Archives. 


Proceedings of the Royal Society. Dl. VIIL. N°. 28—26. 8°. 

Lists of the members of the Royal Society from 30 Nov. 
1856, 

Meteorological observations, made at the Radcliffe observa- 


tory at Oxford in the year 1855 under the superinten- 
dence of MANUEL 5. JONHSON. Oxford 1856. 8°, 


P, A. HANSEN. Tables de la Lune, construites d'après le 


principe Newtonien de la gravitation umiverselle. Lon- 
dres 1857. 4°, 


Papers relating to the history and practice of Vaccination. 
London 1857, 4°. 


DUITSCHLAND. 


Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rhein- 
lande. Bonn 1842—1857. Jahrgang L, TL, V, VII, 
IX—XII. 8°. 


Das Koelner Mosaik. Bonn 1846. S°. 
Apollon der Heilspender. Bonn 1848. 4°. 
Die Kapitole. Bonn 1849. 4°. 


Erklärung eines antiken Sarkophags zu Trier. Borm 1350. 4°. 


— KEV 


Die Römische Villa bei Weingarten. Bonn 1851. 4°, 
Das Judenbad zu Andernach. Bonn 1853. 4°, 
Zur Geschichte der Thebaischen Legion. Bonn 1855. 42, 


De 7 laatste werken zijn uitgegeven door het Verein von Alterhums- 
freunden im Rheinlande zu Bonn. 


Sechster Bericht der Oberhessischen Gesellschaft fir Natur- 
und Heilkunde. Giessen 1857. S°. 


Die Böhmischen Exulanten in Sachsen, zur Beantwortung 
der von der Fürstlich Jablonowskischen Gesellschaft ge- 
stellten Hist. Preisfrage von c. A. PESCHECK, Leipzig 
1857. 82. 


Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft zu Halle. 
Halle 1356. B. IV, H. 1. 4. 


Inhoud: 


C. GEGENBAUR. Ueber die Entwickelung der Sagitta. 

a. scHULTZE. Beiträge zur Kenntniss der Landplanarien. 

P. HERTER. Beitrag zur Charakteristik der Thuringisch-Sachsischen Braun- 
kohlenformation. 


Verhandlungen der Physicalisch-Medicinischen Gesellschaft 
in Würzburg. Würzburg 1857. B. VII, H. 3. B. VIII, 
Ln Ten hie 


Inhoud VII, H. 3: 


rExTOR. Ueber einen seltenen Fall von innerer Brucheinklemmung. 

A. v. BEzOLD. Ueber die Vertheilung von Wasser, organischer Substanz 
und Salzen im Thierreiche. 

scHeRER. Ueber eine einfache Reaction zur Erkennung von Tyrosin, 
Leucin, Hypoxanthin, Harnsäure und eine neuen Stoff der Leber 
(Xanthoglobulin). 

— —_—_ Chemische Untersuchung menschlicher Lymphe. 

Untersuchung der Galle eines Stöhres. 

OSANN. Nachtrag zu dem Aufsatz über die Kohlenbatterie in verbesser- 
ter Form. 

SCHWARZENBACH. Untersuchung des Fruchtfleisches von Salisburia adi- 
antifolia (Gingko biloba). 

H. MÜüLLER. Ueber den Sitz des Kapselstaars, und Mittheilung neuer 
Falle. 

Ueber Veränderungen an der Choriodea bei Morbus Brightii 


rd 
f DEEL VIL — STUK 1 


ke jd nn bladz- 
che Eea egen der Voorhoofdsspier 


nev PEN EAA Wis- en Oane Weten- — 
schappen, gehouden 7 Jung 187 1. 
1 over de Alies kenmerken van het En ver- 

van G. VroLIK. 

eN ho Ae „42. 


62. 
En EN ies 81. 
id k 
de kennis der Oost- a _Orchideen en het maaksel 
100, 


lijke pn ont- 


x 


Pad ee bla. EKV 


GEDRUKT BĲ W. $. KRÖBER. 


zn AMSTERDAM, 
c. 6. VAN DER POST. 
1858. 


GEWONE VERGADERING 
DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEIIOUDEN DEN 31sten OCTOBER 1857. 


DN nd 


Tegenwoordig de Heeren: G. SIMONS, H. SCHLEGEL, 
C. H. D. BUYS BALLOT, J. L. C. SCHROEDER VAN DER 
KOLK, A.H. VAN DER BOON MESCH, J. W. ERMERINS, 
D. J. STORM BUYSING, IF. J. STAMKART, CL. MULDER, 
W. VROLIK, R. VAN REES, P. HARTING, J. P. DELPRAT, 
J. W. L. VAN OORDT, V. S. M. VAN DER WILLIGEN, 
D. BIERENS DE HAAN, C. L. BLUME, J. VAN DER HOEVEN, 
G. A. VAN KERKWIJK, W. C. H. STARING, P. ELIAS, 
W. N. ROSEf C. J. MATTHES, A. W. M. VAN HASSELT, 
A. BRANTS, J. VAN GBUNS, J. VAN GOGH, G. VROLIK, 
F. C. DONDERS, en van de Letterkundige Afdeeling 
L. A. J. W. SLOET. 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 3den October j.l. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


Worden gelezen brieven van de Heeren r. B. VAN 
DEN BOSCH, G. E‚ VOORHELM SCHNEEVOOGT en M. C, 
VERLOREN, strekkende ter verontschuldiging over het 
niet bijwonen dezer vergadering. — Aangenomen voor 
berigt. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 10 


( 146 ) 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 19. van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken (sGravenhage 3 October 1857); 29. van den 
Minister van Koloniën (‘sGravenhage 14 October 1857, 
A, No. 23); 3o. van den Heer A. VAN DER LAAN, 
namens Commissarissen voor de provinciale bibliotheek 
(Leeuwarden 5 October 1857); 4e. van den Heer 
J. T. BODEL NYENHUIS, Secretaris der Maatschappij 
van Nederlandsche Letterkunde (Leiden 8 October 
1857); 5e. van den Heer rrrrauurt, Laut.-colonel der 
genie, Directeur des études de l'école polytechnique 
(Paris le 13 Oectobre 1857); Ge. van den Heer z. 
H. WEBER, Secretaris der Königl. Sachsischen Gesell- 
schaft zu Leipzig (Leipzig 1 October 1857); 70. van 
den Heer kersring, Secretaris van het Naturfor- 
schenden Verein te Riga (Riga 3 Julij 1857); S°. van 
den Heer Krauss, Secretaris van het Verein für va- 
terländische Naturkunde in Wurttemberg (Stuttgart 
6 September 1857); 9e. van den Heer 6. FoRCHHAM- 
MER, Secretaris van het Kongelige Danske Videnska- 
bernes Selskab (Kopenhagen 30 Junij 1857). 

Wordt besloten tot plaatsing der boekgeschenken 
in de boekerij en tot schriftelijke dankzegging. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken: 19. van den Heer err DE 
BEAUMONT, Secretaris der Académie des sciences (Pa- 
rijs 29 September 1857); 2e. van den Heer wiLLrAm 
CHIMMO, in naam der Admiralty te London (London 
28 Oct. 1857); 3e. van den Heer zE. H. WEBER, 
Secretaris der Königlich Sachsischen Gesellschaft der 
Wissenschaften (Leipzig 1 October 1857); 4e. van 


(141) 


den Heer wacusmuru, Secretaris der Fúrstlich Ja- 
blonowskischen Gesellschaft (Leipzig 17 October 1857); 
5e. van den Heer A. crARMA, Secretaris der Société 
des antiquaires de Normandie (Caen 11 October 
1857); Ge. van den Heer ROEDER, Secretaris der 
Wetterauischen Gesellschaft für die gesammte Natur- 
kunde (Hanau den Isten Oetober 1857); 7°. van den 
Heer c. wreDMaNN, Bibliotheearis der Königlich Bayeri- 
schen Akademie der Wissenschaften (Munchen 24 Oc- 
tober 1857); 8e. van den Heer FORCHHAMMER, Secre- 
taris van det Kongelige Danske Videnskabernes Selskab 
(Kopenhagen 30 Junij 1857); 9°. van den Heer 
THOMAS HORSFIELD, buitenlandsch lid der Akademie 
(London 21 September 1857); 10°. van den Hertog 
VAN URSEL, buitenlandsch lid der Akademie (Brus- 
sel 19 October 1857). — Aangenomen voor berigt. 


Wordt gelezen een brief van den Minister van 
Binnenlandsche Zaken (sGravenhage 13 October 1857, 
gde Afd. Ne. 96) luidende als volgt: 


Bij mij bestaat geen bezwaar tegen het voorstel van de 
Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van 
Wetenschappen, vervat in uw schrijven van den 6den de- 
zer No, 123. Ik heb alzoo de eer u te berigten, dat de 
adviseur LoBarro door mij op heden gemagtigd wordt om 
de alsnog onder zijne berusting zijnde papieren, werktuigen 
en toestellen, behoorende tot de werkzaamheden van de com- 
missie, welke in den jare 1838 is belast geweest met de 
vervaardiging van nieuwe standaards van den meter en de 
kilogramme, bij de Koninklijke Akademie van Wetenschap- 


pen over te brengen, ten einde bij de aldaar berustende 
10 


(148 ) 


prototypen der Nederlandsche maten en gewigten te worden 
bewaard, en daarvan casu quo het, noodige wetenschappelijke 
gebruik te maken. 


Deze brief wordt aangenomen voor berigt, en de 
Secretaris gemagtigd de daarin bedoelde papieren, 
werktuigen en toestellen van den Heer LoBaTrTo over 
te nemen en te plaatsen in het Archief der Akademie. 


De Secretaris. brengt ter tafel twee brieven van 
de Heeren Hoofdingenieuren van het 10de district 
(sGravenhage 12 Junij 1857, Ne. 2037) en van het 
11de district (Middelburg 23 October 1857,N°.2714) — 
Wordt besloten beide brieven in handen te stellen 
van de commissie over de daling van den bodem 
in Nederland. 


De Secretaris berigt, van den Heer P. VAN DER 
STERR (Amsterdam 15 October 1857) ontvangen te 
hebben Tabellen van waargenomen waterhoogten, 
welke hij der commissie over de daling van den 
bodem ter hand stelde. 


De Secretaris berigt, dat de door den Heer «. 
VROLIK aangeboden verhandeling door de commissie 
van redactie ter plaatsing in de Werslagen en Mede- 
deelingen is aangenomen. 


Komt ter tafel eene door den Heer ver nvELL 
aangeboden verhandeling over ddela Degeerella en 
over Tulaeporia pseudo-bombycella. — Zij wordt in 
handen gesteld van de H.H. verRLOREN en 3. VAN 


(9) 


DER HOBVEN, met beleefd verzoek om, omtrent hare 
plaatsing in de werken der Akademie, de Afdeeling 
nader, voor. te lichten, zoo mogelijk in de eerstko- 
mende vergadering. 


De Heer VAN DER BOON MESCH berigt, ook in 
naam van den Heer Bruxm, dat zij, ten einde ge- 
volg te geven aan de hun in de jongste vergadering 
opgedragen last, in onderhandeling zijn getreden met 
de H.H. €. 5. Honre BREET te Zaandijk; maar dat 
genoemde firma, na onderzoek van de overgezonden 
monsters, verklaard heeft, dat zij voor hare fabriek 
van ongebleckt wit papier ongeschikt zijn. De 
commissie verzoekt derhalve magtiging om alsnu in 
overleg te mogen treden met de firma VAN GELDER 
EN ZOON te Zaamdijk. — Deze magtiging wordt ver- 
leend. 

me 

De Heer BIERENS Da HAAN biedt, met overleg- 
gen van eenen brief van Mevrouw de Weduwe w. 
DE HAAN geboren VAN VOLLENHOVEN; in haren naam, 
der Afdeeling eene verzameling aan van handschrif- 
ten, aanteekeningen en andere voorwerpen, behoo- 
rende tot een onvoltooiden arbeid van wijlen haren 
echtgenoot, in leven lid der Akademie, over de cZas- 
sjficatie der vlinders, maar aanleiding. van den vorm 
en het maaksel der vleugels. Mevrouw pr HAAN 
drukt daarbij den, wensch uit, dat dit werk, de 
vrucht van onderzoek en arbeid gedurende vele ja- 
ren, eenmaal moge voltooid worden. en dienstig zijn 
aan de bevordering der wetenschap. 

De vergadermg neemt dit geschenk met belang- 


(150) 


stelling en erkentelijkheid aan, en besluit dat het 
eene eervolle plaats zal verkrijgen in het Archief der 
Akademie, alwaar het ter beschikking zal zijn van 
elk, die daarvan een nader onderwerp van studie 
zoude wenschen te maken. 

De Heer scurrarL spreekt over eenige witgestor- 
vene reusachtige vogels van de Mascarenhas-eilanden, 
en licht zijne voordragt toe door afbeeldingen op 
groote schaal ontworpen. — Hij biedt daarover eene 
verhandeling aan ter plaatsing in de Verslagen en 
Mededeelingen. Zij wordt in handen gesteld van de 
commissie van redactie. 


De Heer BIERENS DE HAAN biedt voor de Ver- 
slagen en Mededeelingen eene verhandeling aan over 
eenige gevallen bij de theorie van onstadige (discon- 
nue) functiën, waar men te onderscheiden heeft, of 
het oneindige van een even of oneven, een geheele of 
gebroken vorm zij. — Zij wordt der commissie van 
redactie ter hand gesteld. 


De Heer marrinG biedt ter plaatsing in de Ver 
slagen en Mededeelingen eene Naamlijst aan van 
planten op de eilanden Tervel en Wieringen, verza— 
meld door eenige leden van het gezelschap Natura 
dur nobis et ausper te Utrecht. — Zij wordt in 
handen gesteld van de commissie van redactie. 


De Heer martiNG spreekt over eigenaardige kris- 
tallen, gevonden in een geslepen diamant hem ten 
onderzoek gegeven door den Heer vaN DE ROEVER; 


(151 ) 


hij licht zijne voordragt toe door afbeeldingen en door 
mikroskopisch onderzoek, en biedt daarover, ter plaat- 
sing in de werken der Akademie, eene verhande- 
ling aan, onder den titel van Description d'un dia- 
mant remarguable, contenant des eristaur. — lij 
wordt in handen gesteld van de H.H. 5. VAN DER 
HOEVEN en BUYs BALLOT, met beleefd verzoek om, 
omtrent haar opnemen in de werken der Akademie, 
de Afdeeling, zoo mogelijk in de volgende verga- 


dering, te dienen van berigt, voorlichting en raad. 


De Heer vAN DER WILLIGEN biedt ter plaatsing 
in de Verslagen en Mededeelingen eene verhandeling 
aan over het electrisch spectrum. — Zij wordt in 
handen gesteld van de commissie van redactie… 


_ De Heer, BIERENS DE HAAN deelt het volgende 


mede, omtrent eenen door lem waargenomen drie- 
voudigen regenboog. 


De kleuren van den gewonen regenboog zijn haar ont- 
staan verschuldigd aan de zonnestralen, die, in den regen- 
druppel doordringende, aan den achterwand eene enkele 
terugkaatsing ondergaan, om zoo den druppel te verlaten, 
en, tot ons oog komende, de kleuren van het spectrum te 
vertoonen. Deze verklaring was reeds vroeg bekend, en 
evenzeer de afmetingen van den gekleurden ring, waarvan de 
beschouwer in den regel slechts een gedeelte zien kan, daar 
het middelpunt van den regenboog, het waarnemend oog en 
de zon in eene regte lijn moeten liggen. Heeft er in den 
waterdruppel eene dubbele terugkaatsing plaats, dan ont- 
staat er een tweede regenboog van grooteren omvang, meer- 


(152 ) 


dere breedte, en waarbij de kleuren van het spectrum na- 
tuurlijk in omgekeerde volgorde moeten voorkomen. Deze 
tweede boog wordt ook dikwerf waargenomen, ofschoon ge- 
woonlijk, ten gevolge der dubbele terugkaatsing, de kleuren 
minder sterk zijn dan bij den eersten. En evenzeer ontstaan 
er opvolgende regenbogen bij eene drie-, vier- of meervou- 
dige terugkaatsing van den lichtstraal in den regendrop. 
Deze nemen echter door die meerdere terugkaatsingen tel- 
kens zooveel in lichtsterkte af‚ dat zij bijna nooit waarge- 
nomen kunnen worden. Theoretisch kan men echter, even 
als voor de beide eerste, ook hunne afmetingen bepalen: 
reeds dadelijk blijkt o. a., dat de rangorde der kleuren van 
het spectrum telkens eene omgekeerde moet zijn. Alzoo 
zullen wij bij de eerste en derde regenbogen violet aan de 
binnenzijde, rood aan de buitenzijde van den ring vinden; 
terwijl bij de tweede en vierde bogen, de kleuren van rood 
tot violet elkander zullen opvolgen. 

Het zeldzame voorkomen of liever de zeldzame zigtbaar- 
heid dezer opvolgende regenbogen heeft reeds bij den der- 
den plaats; deze toch is zoo zeldzaam, dat cArpANus zelfs 
zijn bestaan betwijfelde. Screvcnzer maakt daarvan echter 
gewag, en ook BERGMANN berigt, dat hij ze tweemaal waar- 
nam, en wel den öden en den 5den September 1759 in 
West-Gothland: bij eene telkens zeer donkere lucht zag hij 
de eerste maal de roode en gele kleur, de tweede maal 
slechts de roode, terwijl hij den straal van dien boog op 
circa 42° schat. 

Wegens het zeldzaam voorkomen van dit verschijnsel, 
blijkende uit de voorgaande aanteekeningen, hield Spreker 
het voor niet onbelangrijk, kortelijk zulk een derden re- 
genboog te beschrijven, dien hij den 10den October Ll. 
even vóór 4 uur na den middag, van de tweede verdieping 
van het huis Oostbroek, gemeente de Bildt, provincie 
Utrecht, moet waarnemen. De voorgevel is vrij juist tegen 


(153 ) 


het noorden gerigt, en hij bevond zich dus op gemeld tijd- 
stip, toen er vrij plotseling eene zware regenwolk in het 
noord-oosten zich ontlastte, in eene geschikte gelegenheid 
om de regenbogen te zien, die welhaast een halven cirkel 
vormden en tegen den daar ter plaatse althans donker zwart 
gekleurden hemel zeer scherp uitkwamen. 


Xx 
Y 
A 
C 


Ey abc cba a 


De eerste boog abABa'b' was overal zeer duidelijk, het 
meeste echter links aan den horizon bij ab, iets minder 
regts bij a'b’ (waar echter de horizon miet geheel vrij voor 
het gezigt was), het minste bij het midden AB. De tweede 
boog zy XYa'y' was mede goed te zien aan beide einden 
bij den horizon, terwijl deze bij het midden XY vrij flaauw 
was. Wat nu den derden regenboog betreft, deze lag binnen 
den eersten en sloot zich aan dezen aan (hetgeen ook met 
de afmetingen overeenkomt, die uit de theorie worden af- 
geleid); zijne breedte be was vrij juist de helft van die des 
eersten abs zijne kleuren, rood, geel en violet, waren goed 
te onderscheiden; hij was duidelijk, vooral aan het eene 
Jinksche einde be op den horizon en ook bij het midden 
BC, alwaar hij zelfs beter te zien was dan de tweede 


(154 ) 


boog XY; het minste duidelijk was deze boog aan het 
andere regtsche einde bij den horizon b'c', 

Aan den horizon was deze derde regenboog althans goed 
zìigtbaar, en hierdoor onderscheidde hij zich van de zooge- 
naamde nevenbogen, waarbij soms het geel en violet, en 
meestal slechts alleen het violet van den eersten boog zich 
binnen dezen herhaalt: in zulk geval bepaalt zich die kleur- 
herhaling slechts bij het middelste gedeelte van den re- 
genboog. 

Merkwaardig kwam het den Spreker voor, dat deze derde 
regenboog in lichtsterkte voor den tweeden althans niet be- 
hoefde onder te doen. Het verschijnsel duurde ongeveer 5 
minuten, nadat hij daarop opmerkzaam werd. 


De Heer 7. VAN DER HOEVEN verhaalt, bij het onderzoek 
van eenen Potto van Bosman (Stenops Potto of Perodic- 
ticus van BENNErT) waargenomen te hebben, dat bij dat dier 
de doornwijze uitsteeksels van den derden tot aan den ze- 
venden halswervel en van de beide bovenste rugwervelen 
met verlengde spitsen door de behaarde huid heendringen 
en aldaar met een dun hoornachtig bekleedsel bedekt wor- 
den. Deze eigenaardige gesteldheid, in twee exemplaren door 
den Spreker opgemerkt, is tot heden onbeschreven in eenig 
opentlijk bekend gemaakt werk; maar werd, blijkens eene 
mededeeling van den Heer VAN BENEDEN, echter ook reeds 
aangeteekend door den Heer Gervars, in eene ter perse 
zijnde Zoologie médicale, die door deze twee geleerden be- 
werkt wordt. Waarschijnlijk werd zij door GeRvAIS waar- 
genomen in het Museum van den plantentuin te Parijs, 
hetwelk thans ook in ’t bezit van dezen Stenops is. 


Niemand heeft 1ets verder voor te stellen, en de 
vergadering wordt gesloten. 


momma 


UEBER 
ZWEY AM BECKEN VERWACHSENE 
MÄNNLICHEN KALBER 
vos 


Dr. G. v. JAEGER, 


Ober-medicinalrath und Professor in Stuttgardt. 


Die Beschreibung dieser Missgeburt verdanke ich meinen 
verstorbenen Bruder Ober-medicinalrath carr v. JAEGER, der 
als mein Vorgaenger in der Aufsicht der Koeniglichen Na- 
turaliencabinets, die den 31 December 1801 dahin einge- 
lieferte Missgehurt frisch untersuchen konnte. Das Zwillings- 
kalb war einige Tage zuvor nach gehoerig geendeter Tragzeit 
von einer Kuh geboren worden, welche im vorigen Jahre 
2 ganz natürlich gebildete Zwillingskalber geworfen hatte. 
Das monstrose Zwillingskalb hatte 4 Stunde gelebt. Fs 
sind 2 vollkommen aussgewachsene Kalber, welche bloss 
mit dem hinteren Theile ihrer Becken zusammenhangen, 
welche etwas verschoben zu seyn scheinen. Es stehen nem- 
lich in der Mitte oder an der einen Seite des Ganzen 
ganz nahe bei einander 2 Schwanze deren einer also an 
der rechten, der andere an der linker Seite desjenigen 
Kalbs steht, dem jeder zugehoert. Zwischen diesen-und also 
auch seitwarts, jedoch naher unter dem Schwanze, der sei- 
nem Kalbe auf der rechten Seite steht, ist der gemein- 
schaftliche After. Diezer lauft nach aussen in eine etwas 
vertiefte, etwa 4 Zoll breite Furche aus, die sich von ihm 
auf der einen Scite des Monstrum herab, gegen den gemein- 


( 156 ) 


schaftlichen Nabel hin, in die Mitte des Bauchs zieht und 
sich nicht weit vom Nabel herzfoermig ausbreitet und endet, 
indess sie in ihrer übrigen Länge so ziemlich überall 
gleich schmal ist. In dieser Rinmne ist die Haut ganz von 
Haaren entbloest, feinfaltig und hochroth gefarbt. In ihrer 
Mitte lauft eine dünne strickfoermige erhabene Wulst, die 
in der herzfoermigen Erweitermig der Rinne ebenfalls einen 
kleinen herzfoermigen Knopf hat und damit aufhoert. Die 
Rander der Rinne sind in ihrer ganzen Länge mit nach 
auswarts gerichteten Haaren besezt und rings um die 
herzfoermige Brweiterung geht ein Wirbel von langeren 
besonders gegen die Spitze dieser Erweiterung gekrauselten 
buschigen Haaren. Sonst ist lediglich keine Spur von aeusse- 
ren Geslechtstheilen vorhanden. Zwischen dem Nabel und 
dem Ende der Rinne ist eine sackfoermige Wrweiterung 
in der Haut ohne alle Oefnung. 

In der Mitte des gemeinschaftlichen Pauchs ist die ge- 
meinschaftliche Nabelschnur; die Integumente haben eine 
weite Spalte, durch welche die Nabelschnur herausgeht, Sie 
ist ganz kurz abgeschmitten und besteht aus den. 2 Nabel- 
venen, den Arterien und dem vieleicht abgeschnittenen Sacke 
der Allantois, Bei Abloesung der Integumente des Bauchs 
fanden sich die Bauchmuscel von jedem Imdividuum in 
die des andern übergehend und an keine Symphysis pubis 
befessigt, von welker nichts wahrzunehmen war (2). 

Bei beiden Individuen liegt der rechte Pestikel ausser- 
halb der Bauchhoehle in seinen natürlichen Haeuten und am 
gehoerigen Orte nur etwas naher am Schenkel, als gewoehn- 
heh und gerade unter der Haut ohne etwas einem Hoden- 
sacke aehnliches. Die sackfoermige Wulst, in weleher, wie sich, 
nachher zeigte, die Urinblasen lagen war durch viele mit sul- 
ziger Lymphe erfüllte Cellulose mit der Haut verbunden. Die 
Bauchmuscel waren hier ganz dunn, oder vielmehr gespalten 
und durch diese Spalte trat eine sackfoermige Membran hervor. 


(157) 


„Jedes Kalb hatte seine eigene nach unten durch ‘das 
Peritonaeum von der des andern voellig getrente Bauch- 
hoehle, nur an der den Schwaenzen entgegengesezten Seite 
war. ein Loch in dieser von den. peritonaeis gebildeten Wan- 
dung, durch welches- die. Darmeanaele beider auf folgende 
Art mit einander communieirten : beide rechte foveae iliacae, 
so. wie der mittlere und obere Theil der Bauchhoehle waren 
mit dem jedem Individuum gehoerigen Intestinis- tenuibus 
erfüllt, beide Ilea giengen hierauf in die linke fovea iliaca 
des Kalbs, dem der Schwanz rechts sass, vereinigten sich 
hier und bildeten ein Coecum, von welchem aus sich ein 
Stück Colon fortsezte; dieses gieng durch das Loch in dem 
Peritonaeum hinüber in die fovea iliaca sinistra des Kalbs, 
dem ‘der Schwanz links: sizt, und bildete dort ein neues 
Coeeum, von -welchem sich wieder “ein Stück Colon fort- 
sezte. Dieses gieng damn noch einmal in ein. kleineres 
gleichsam gemeinschaftliches. Coecum über, und dieses sezte 
sich in ein grosses Colon fort, das endlich in das in-eben- 
dieser Seite befindliche Rectum endigte. In allen Gedaermen 
war Koth. Die Drüsen des Mesenteriums waren alle-ange- 
schwollen. Der linke Testicel jeden Inmdividuums- lag noch 
innerhalb der Bauchhoehle in seiner gehoerigen Lage und 
Form. -— Zwischen den die beiden Banchhoehlen- tren- 
nenden _Wandungen eines jeden Peritonaei- lagen beide 
ameinander durch Zellgewebe befestigte Urinblasen ; jede war 
oben in. die gemeinschaftliche Alantois geoefnet. Bei der 
Urinblase des Kalbs, welchem der Schwanzrechts sàss, war 
diese Oefnung groestentheils-mit einer sehr diünnen Membran 
geschlossen, „bei der. andern „war die, Oefnung- sehr weit. 
Die gemeinschaftliche. Alantois bildete. einen grossen durch 
die, Bauchmuscelu hervorgedrungenen Sack, welcher ‚den 
unter -der Haut, bemerkten Wulst veranlasste. Der Gang der 
Ureteren » war ‚durch das Verrrücken. der Blasen aus dem 
eentro_ des Unterleibs etwas » verandert; sie oefneten sich 


(158 ) 


aber auf die gewoehnliche Art in die Blasen. An jedem 
Blasenhalse sass ein Paar Samengefässchen; jeder war mit 
einer Prostata umgeben und in jeden oefneten sich die 
ductus ejaculatorii gehoerig. Die dem Mastdarme zunaechst 
liegende Blase oefnete sich durch eine ganz kurze Urethra 
oder eigentlich durch ein bloses Loch gerade zu in den 
Mastdarm, ganz nahe über dem Anus; ein Rudiment eines 
corporis cavernosi schien sich vom Sitzbein dieser Seite aus 
daran hinzuziehen. Der Hals der andern Blase führte in eine 
Urethra, die uinmittelbar unter der Haut der oben beschrie- 
benen Rinne vom After aus gegen den Nabel hin hief und 
in dem mittleren sackfoermigen Waulst jener Rinne lag, 
aber nur etwa 4 ihrer Länge hohl und gegen die Spitze 
hin verwachsen war; sie wurde von einem eigenen von 
dem Sitzbeine diezer Seite kommenden Corpus cavernosum 
umkleidet, das noch über den durchbohrten Theil der 
Harnroehre hinaus in die herzfoermige Erweiterung der 
obigen Rinne reichte und dort eine kleine undurchbohrte 
Hichel bildete. Alle übrige Fingeweide waren naturlich 
beschaffen. 

An dem troeken aufbewahrten Becken, das ich neben dem 
ausgestopften Zwillingskalbe vorfand, war in Folge der 
Trocknens die Spalte zwischen den beiden Kaelbern zuge- 
hoerigen Schaambeinen, auf der einen Seite des Doppel- 
beekens durch den noch zum Theil erhaltenen Symphysal- 
knorpel in ihrem untern Theile zusammengehalten, und es 
wurde daher diese Seite des Doppelbeckens zur Abbildung 
gewahlt. Auf der andern wie es schien überhaupt etwas 
schwacheren Seite des Doppelbeckens ist der Symphysal- 
knorpel, der vieleicht gleichfalls schwaecher war, entfernt, 
und die Cristae beider Ossium pubis bis zu ihrer untern 
Eeke klafften daher auf dieser Seite weit von einander. Die 
Rami descendentes beider Ossium pubis sind auf dieser 
Seite etwas schwaecher als auf der andern, Es mag dies 


(159 ) 


schon im Leben theilweise stattgefunden haben, oder nur 
eine weichere Verbindung zwisschen den Schaambeinen. vor- 
handen gewesen, und daher die Angabe meines Bruders 
veranlasst worden seyn, dass von einer Symphysis Ossium pubis 
nichts wahrzunehmen gewesen sey. Sie fehlte aber entschieden 
auf der in der Figur dargestellten Seite des Doppelbeckens 
hoechstens in ihrem oberen Theile. In ihrem vuntern Theile 
ist sie durch die knorplichte Masse noch vollkommen er- 
halten und es ist wahrscheinlich, dass auch hier der Ramus 
descendens des Os pubis jedes Kalbs mehr durch eine sehnigte 
Haut als durch Knorpel verbunden war, und dass daher auch 
auf dieser Seite die Symphysis scheinbar fehlte. Cebrigens zei- 
gen sonst alle Knochen der Becken das normale Verhaeltniss, 
und es bedarf daher auch keiner besondern Beschreibung 
im Hinzelnen, welche durch die einfache Bezeichnung der 
einzelnen Knochentheile und ihre Frlaeuterung entbehrlich 
erscheint. 

Es findet bei dieser Verwachsung zweyer Individuen am 
Beeken wieder dasselbe Verhaltniss statt, wie bei der Ver- 
wachsung der Individuenan der Brust, ohnerachtet die ge- 
genseitige Stellung beider Individuen sehr verschieden ist. 
In beiden Faellen gehoeren 2 Extremitaeten (Arm wie Fuss) 
zunaechst dem Individuum an, dessen Rückgrath zwischen 
sie tritt; es bildet jedoch bei der Verbindung der Indi- 
viduen an der Brust das Brustbein nach jeder Seite eine 
Verbindung zwischen den beiden Individuen, wie hier die 
Symphysis ossium pubis, nach der einen und andern Seite. 
Es kann also, wie bey den an der Brust vereinigter Indivi- 
duen jeder Arm als dem einen. und dem andern zugleich 
zugehoerig gedacht werden kann, ebenso bey der Vereini- 
gung am Becken jeder Fuss, als jedem der beiden Indivi- 
duen zugehoerig gedacht werden. Allein in lezterem Falle 
entscheidet die Nothwendigkeit, das die mit. dem  Rücken- 
marke des einen Individuums verbundenen Füsse eine har- 


(160 ) 


monische Bewegung des einen Individuums nach einer be- 
stimmten Richtung (vorwaerts) unternehmen koennen, und dass 
dagegen die Fisse des andern Individuums zugleich nur 
eine__diametral entgegengesezte Bewegung (rückwarts) vor- 
nehmen koennen, wodurch denn die Individualitaet beider 
auch funetionell vielmehr getrennt ist, Die Verschmelzung 
innerer Organe ist daher auch sehr beschrankt, und findet 
nur bei dem unteren Theile des Darmeanals statt, indess 
bei der Vereinigung zweyer Individuen an der Brust eine 
Verbindung mehrerer innerer Organe in der Regel beo- 
bachtet wird. 


ERKLÄRING DER ABBILDUNG. 


Die beigefügte Tafel Fig. 1, stellt das Doppelbecken vor 
des beschriebenen monströsen Zwillingskalbes. 


A. os ilium dextrum anterius. 
A’. os ilium sinistrum anterius. 
A", os ilium dextrum posterius. 
B. os ischii dextrum anterius. 
B’. os ischii sinistrum anterius. 
C. os pubis dextrum anterius. 
C'. os pubis sinistrum anterius. 
D. os. sacrum dextrum. 

D’, os. sacrum sinistrum. 

HK. cauda dextra. 

EF’. cauda sinistra. 

F. symphysis pubis anterior. 


NASCHRIFT VAN W. VROLIK. 


Bovenstaande waarneming werd mij, ter aanbieding aan 
de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gezonden 


(161 ) 


door mijn hooggeachten vriend, G. v. samceEr te Stuttgart, 
die, in weerwil van zijne reeds hoog geklommen jaren, nog 
steeds voortgaat met de belangen der wetenschap te be- 
hartigen. Door de achting alleen voor den grijzen verte- 
genwoordiger van een tijdvak der wetenschap, dat ons in 
KIELMEIJER, in G. CUVIER, in BRUGMANS en zoo vele anderen 
een grootsch verleden voor den geest brengt, zoude ik reeds 
mij gedrongen gevoelen, om een paar woorden toe te voegen 
aan de naauwkeurige beschrijving, door den Heer Oberme- 
dicinalrath gegeven, maar ik vind daartoe bovendien eenen 
grond, in de belangrijkheid zelve der waarneming. Zij vult 
eene leemte aan, die nog in de reeks dier misgeboorten bestond, 
welke van voren verdubbeld zijn. — Aan het hoofd dezer 
stelde ik vroeger *) den beroemden Siameschen tweeling, 
waarin de zamenhang geschiedt door de onderste uiteinden 
der beide borstbeenderen, en waarin de beide ligchamen 
slechts door de bovenbuikstreek te zamen hangen. — Tot 
de tweede door mij vastgestelde groep dezer verdubbeling 
van voren, waarin zij volkomen is voor de voorste of bo- 
venste ligchaamshelft, en er ineensmelting bestaat beneden- 
of achterwaarts, zoodat er daar slechts drie ledematen zijn, 
maakt, gelijk ik toen aanvoerde, den overgang een lam, 
door BARKOW +) beschreven. In deze dubbele misgeboorte 
hangen echter nog de beide borstbeenderen te zamen, ter-' 
wijl in de waarneming van Jarcer de beide kalveren slechts 
door den onderbuik en de bekkens blijken zamen te hangen. 
Hierdoor vult zij eene gaping aan, welke in den jare 1840 
nog in de beschrijving der dubbele misgeboorten bestond, 


*) Zie mijne Verhaudeling. over dubbele misgeboorten, in N. Verh. 
tler Berste Klasse van het Kon. Nederl. Instituut enz., D. IX. bl. 67. 
Amsterdam 1840. 


f) J.C L. BaRKOW, Monstra animaliun duplicia per anatomen 
tlagsta, T, 1, p. 70. Lipsiae 1828. 


VERSL. EN MEDED: AFD. NATUURK. DEEL VII. 1 


( 162 ) 


en maakt zij een meer geleidelijken overgang tot de waar- 
neming van WALTER *), in 1775 beschreven, waarin, bij 
een pas geboren kind, volkomen verdubbeling van boven, 
maar vereenvoudiging benedenwaarts bestaat. De scheiding 
naar voren is in de waarneming van JAEGER grooter dan in 
die van wALrER, in welke de borstbeenderen met hunne 
punten te zamen hangen, terwijl bij het kalf van JARGER 
‚de beide borstkassen volkomen gescheiden schijnen te wezen, 
Laat in deze door sarerr beschreven misgeboorte de ach- 
terste schaambeensvereeniging wegvallen, de heupbeenderen 
zamenkomen «en ineensmelten, en men heeft ongeveer den 
vorm, welke door waurer beschreven werd, Ik verheug mij, 
door mijnen achtingswaardigen vriend tot deze aanvulling 
in staat gesteld te zijn. 


*) J. c. WALTER, Observationes anatomicae, Berolini 1775, 


BEOBACHTUNG 
EINES 
STIERKALBS MIT EINEM NEBENKOPFE, 
vor 


Dr. G. V. JAEGER. 


Obermedicinalrath und Professor in Stuttgardt. 


Pe 


Bin sonst vollkommen normal gebildeter Stierkalb stellt 
die seltene Missbildung einer dem groeseren Kopfe auf dessen 
rechter Seite befindlichen kleineren Nebenkopfs dar. Es scheint 
mir am zweckmasigsten zuerst die Beschaffenheit des Knochen- 
baues beider Schädel anzugeben, in dem ohnedies über 
die weichen Theile der Koepfe wenig zu sagen ist, wovon 
Fig. 2. eine ungefaehre Darstellang des frischen Fxemplars 
gibt. Der groesere Kopf Fig. 3 ist regelmässig gebildet 
mit Ausnahme des Unterkiefers, dessen beide Aeste so zur 
Seite gedreht sind, dass die Backzahne des linker Astes 
die oberen Backzahne unmittelbar berühren, aber doch 
etwas nach innen stehen. Die oberen und unteren Back- 
zahnen rechter Seits sind durch einen fast 2 weiten 
Zwischenraum getrennt, und beide Unterkieferaeste in ihrem 
vorderen Theile so nach rechts gedreht, dass die S Schnei- 
dezahne der Zwischenkieferknochens, nicht gegenüber stehen 
sondern die 4 des rechten Unterkieferastes voellig nach 
aussen gekehrt sind. Der hintere Theil des linker Unter- 
kieferastes ist voellig normal, aber der hintere Theil des 
rechten Ástes ist von oben nach unten vertieft, und während 
der Gelenksfortsaz auf regelmässige Weise mit der Ge- 

1 


(164 ) 


lenksgrube des Schlafbeins articulirt, ist der Processus 
coronoïdeus verkürzt und sein seitlicher Rand nach aussen 
gebogen. Im dem Zwischenraum zwischen diesem Fortsaz 
und den untern etwas flach gedrückten Wand der rechten 
Orbita des groeseren Kopfs A ist der kleinere B. einge- 
schoben. Die Verbindung des lezteren mit A ist durch 
einen senkrecht von der Mitte des hinteren Theils der 
Gaumenflache sich erhebender Wortsätze und seine nach hinter 
sich erstreckende flache -Ausbreitung vermittelt, indem der 
hintere flache Theil desselben sich an die innere Seite des 
linken Flugelfortsatzes von A anlegt. Von hier geht eine 
unregelmasige knoecherne Saeule zu dem unvollstandigen 
Hinterkopfe von B. Diese Knochensaeule enthalt in ihrem 
unteren Theile rudimentaere oder verkümmerte und ver- 
schmolzene Bullae osseae und geht sodann in ein ana- 
logon der Pars sphenoïdea ossis occipitis über, dessen 
unterer ‘Theil durch die sich nach hinten fortgesezte und 
sich mit ihren Spitzen berührenden Processus temporales 
der beiden Wangenbeine zu einer art von Cirkelbogen 
schliesen. Unter der Mitte desselben findet sich eine schmale 
Kmochenschuppe, vieleicht als Rudiment der Wangenbein- 
fortsatze der Schlaefenbeine, von welchen jedoch kein weiterer 
Theil vorhanden ist. Bs schhiesen vielmehr die angeführte 
mit ihren Spitzen sich berührende Schlaefenfortsatze und die 
Stirnfortsaetze der Wangenbeine einen leeren Raum ein, der 
durch den rudimentaeren Processus sphenoïdalis in zwey 
ungleiche Halften getheilt ist. Die der rechter Seite von A 
anliegende Angenhoehle von B ast der Kleinheit des Schä- 
dels B entsprechend, aber ziemlich regelmässig; nur ist 
zwischen dem Processus frontalis des Wangenbeins und dem 
ihm entgegenstehenden Fortsatze des Stirnbeins ein klei- 
ner Zwischenraum, indess auf der ausseren oder rechten 
Seite von B eine vollständige Verwachsung dieser Port- 
saetzes statt findet und ebendamit die Augenhoehle bedeutend 


( 165 ) 


kleiner wird. An dem Schädelgewoelbe von B lässt srch nur 
eine von hinten nach vornen gehende feine Spalte als Spur 
etner Laengsnath erkennen, der zugleich eine der Länge 
nach gehende HErhoehung entspricht, an welche sich von 
jeder Seite eine: kurze Erhoehung anschhiest. Nach vornen 
endigt. sich das Schädelgewoelbe in einen unregelmässigen 
breiter und flacher Fortsatz. Dieser scheidet aber die Thra- 
nenbeine, sodann die ihm zur Seite liegende Nasenbeine; 
diesen schliesen sich weiter nach aussen die Zwischenkiefer- 
knochen an; leztere vereinigen sich nach vornen und bilden 
so eine ziemlich dem normal entsprechende Form. Allein nur 
auf der linker Seite von B ist der Zwischenraum zwischen 
dem ausseren und mmittleren Wortsatze des Zwischenkiefer- 
kmochens erhalten; auf der ausseren oder rechten Seite von: B 
war sie durch eine Spalte- angedeutet. In jedem Oberkiefer- 
kmochen von B wie in A finden sich je drey Milchback- 
zahne von mormaler Fornr, aber die von B etwas kleiner als 
die von A. Die Backzahne im Unterkiefer von A sind voellig 
normal. An dem Sehedel von B kann nur der Fortsatz als 
Rudiment eines Unterkiefers der Analogie mit andern dop- 
pelten Kalbskoepfen nach angenonmmen werden, das aber 
keine Function als Unterkiefer hatte. Es diente vielmehr 
der Unterkiefer von A. auch für die obere Backzahne von 
B, wenigstens auf der einer Seite. 

Diesen Bemerkungen über dem Verhaeltnisse der knoe- 
ehernen Theile beider Koepfe kann ich wenige über die 
weichen Theile beifügen, die sich mehr auf die aussere 
Form beider Koepfe beziehen, Das Gehirn und die Nerven, 
so wie die Gefússe konmten leider nicht genauer untersucht 
werden, doch bietet schon das verhaltnissweise Gewicht des 
Gehirns beider Koepfe ein Interesse: dar. Das Gehirn von 
A hatte nemlich ein Gewicht von 6 Unzen und 10 Granen, 
das von B nur von einer halben Unze und 11 Granen. 
Dem geringeren. Gewicht entsprach auch die geringere Aus- 


( 166 ) 


bildung des Gehirns von B, das ich jedoch bedaure nicht 
im Einzelmen angeben zu koennen, indem das ovale Hirn 
von B sehr weich war. 

Die Augen von A waren, wie die übrigen weichen 
Theile, vollkommen gebildet, ebenso schien auch das nach 
anssen gelegene rechte Auge von B dem ausseren Ansehen 
nach ziemlich regelmäsig gebildet, doch waren die Auglieder 
etwas verdreht. Anstatt des Augapfels fand sich eine mit 
Haaren besezte Warze, welche aus der Mitte der Augen- 
hoehle ihren Ursprung nahm, in der Tiefe der Augenhoehle 
mit einer weissen Haut überzogen war, und im Ganzen einen 
Trichter darstellte, an dessen Spitze sich eine Oefnung mit 
einem schwarzen Puncte befand, wahrscheinlich einer Reste 
der Chorioidea, von der auch in dem linken (dem Kopfe A 
anliegenden) Auge von B, eine Spur sich fand. Die 
Augelieder von B waren, so wie die ganze den Augapfel 
representirende Masse kleiner als e und in der kleineren 
und tieferen Augenhoehle verborgen. Der Augennerve dieser 
Seite von B war schief gegen A gerichtet und mit einer 
Haut verbunden, welche einen, wie es schien, dem Auge 
von B und dem Auge von A gemeinschaftlichen mit wäss- 
riger Flussigkeit gefüllten Sack darstellte. 

Am meisten fällt bei dieser Missgeburt der Mangel eines 
Analogons von Unterkiefer auf, der allerdings dadurch auch 
nicht blos functionel sondern auch morphologisch entbehr- 
lich scheint, weil die Backzähne von B zum Theil auf die 
des Unterkiefers von A passen, und also, wenn jeder Kopf 
B an der Aufnahme und Verkleinerung der Nahrung Theil 
nahm, dies in Verbindung mit dem Unterkiefer von A 
nothdurftig geschehen konnte. Vergleicht man indess die 
Beschaffenheit der mach inmengelegenen Aeste der beiden 
Unterkiefer des Doppelkopfs eines Kalbs, mit gemein- 
schaftlicher Augenhoehle, aber vollkommener Ausbildung 
des Gesichtstheils beider Köpfe, und des ausseren Astes des 


Ge JAEGER 


uterkiefer 
ehnlichke 
em genam 
fortsatzes, 
joppelkop 
Joppelköp 
Prennung 
[rennuug 
ier besc 
Stufe der 
der eine 
normalen 
ieser Str 


esonder 


voerpers 
Dagegen 
ersten Anl 
us, die 
und für 
bis zum 
Beeken d 


beschrieben 


*) Ein ül 
lich Apfeln 
Nehenapfel 
Duplieität c 


VERSL & MED, NAT AFI/KON-AKAD DV 


“. 
(167 ) 


Uuterkiefers jedes Kopfs, so zeigt sich allerdings einige 
Aehmlichkeit des genannten Wortsatzes von B mit dem bei- 
dem genannten Doppelkopfs verinderten Gelenks-und Kronen- 
fortsatzes, womit sich die beiden inneren Unterkieferaeste des 
Doppelkopfs dicht aneinander legen. Eine Reihe solcher 
Doppelköpfe von Kälbern ergibt eine der Ausbildung und 
Prennung der beiden Koepfe entsprechende Ausbildung und 
Trennung beider Unterkiefer. Es scheint daher in dem 
hier beschriebenen Nebenkopfe gleichsam die niedrigste 
Stufe der Entwicklung der Koepfe gegeben zu seyn, bei 
der eine groesere Annüherung des groeseren. Kopfs zur 
normalen Bildung auf Kosten des kleineren Statt findet *). 
Dieser Stuffe von Missbildung am Kopfe, entsprecht die 
abgesonderte Bildung von blos mit der Oberflache des 
Koerpers zusammenhangenden überzahligen Pxtremiteiten. 
Dagegen bilden die mehr ausgebildete Doppelkoepfe den 
ersten Anfang der Trennung zwever Individuen vom Kopfe 
aus, die mehr oder weniger weit rückwarts fortschreitet, 
„und für welche dann die Trennung beider Individuen 
bis zum Becken oder ihre ausschliesliche Vereinigung am 
Becken das entgegengesezte Extrem, wie in der zuerst 
beschriebenen Missgeburt, darstellt. 


„ ERKLÄRUNG DER ABBILDUNGEN, 


Fig. 2. Kopf eines Stierkalbs A mit einem Neben- 
kopfe B in frischem Zustande. 
Fig, 3. Die Scelettirte Koepfe A und B. 


*) Ein ähnliches Verhaltniss findet bey doppelten Früchten nament- 
lich Apfeln Statt, indem meist der eine der beiden Apfel nur wie ein 
Nebenapfel erscheint, wenn gleich urspriinglich cine gleichfoermige 
Duplicitit des Pistills in der Bluthe Statt fand. 


* 


(168 ) 
NASCHRIFT VAN W. VROLIK. 


Even gelijk aan de eerste waarneming van den Moog- 
leeraar JAEGER veroorloof ik mij ook aan deze eenige woor- 
den toe te voegen. Bedrieg ik mij niet, dan behoort deze 
merkwaardige verdubbeling van het hoofd eens kalfs tot die 
heteradelphen, welke ik in mijne Verhandeling over dub- 
bele misgeboorten tot den eersten hoofdvorm bragt, en 
hecht zij zich aan de waarnemingen in den jare 1540 door 
SANDIFORT bekend gemaakt*). Het is dus geen eigenlijk 
dubbel hoofd, maar een bijkomend onvolkomen hoofd, aan 
een ander, meer volmaakt, toegevoegd en daarvan als ware 
het een aanhangsel. Ik heb vroeger daarvan een groot aan- 
tal waarnemingen -bijeengebragt, waaronder echter geene over- 
eenkomt met de door sArGeR aangebodene, waarom ik ook 
de bekendmaking van deze wenschelijk achtte. Opmerkelijk 
is aan het boventallig hoofd het gemis van onderkaak, dat 
in dergelijk geval ook reeds door sANprrorr bij een pas 
geboren lam, en door curur bij eene pas geboren kat was 
waargenomen. De aanhechting van het boventallig hoofd kan 
op verschillende wijze geschieden. Zoo als zij hier plaats 
heeft, werd zij vroeger nog niet door mij opgeteekend. Ik heb 
haar toen opgegeven als op de kruin, aan het verhemelte, 
aan de onderkaak geschiedende, maar eene aanvoeging zij- 
waarts, gelijk aan deze, werd niet door mij vermeld. Zij 
komt mij belangrijk voor, wegens de toenadering, welke er 
door ontstaat tot de verdubbeling zijwaarts, waarvan de 
allereenvoudigste vorm toch eene tweehoofdige misgeboorte 
is. In dien zin mag de waarneming van JAEGER een schakel 
heeten, welke de heteradelphen met de zijwaartsche verdub- 
beling verbindt. 

#) G. SANDIFORT, Beschouwing van eenige zeldzaam voorkomende 


misvormingen aan het hoofd van viervoetige dieren, in N. Verh. d. 
eerste klasse van het Koninkl, Nederl. Inst, enz. D. VIII, bl. 155 


en volgg, Amsterdam 1840. 
Pes 


OVER DE 
DOORGRAVING DER LANDENGTE VAN SUEZ. 


DOOR 


F. W. CONRAD,* 


De verwezenlijking van een der schoonste denkbeelden 
van onzen tijd nadert met rassche schreden. 

De Roode en Middellandsche zeeën, sints eeuwen geschei- 
den, zullen weldra door. een groot scheepvaartkanaal ver- 
eenigd worden, waardoor aan de vloten van alle volken een 
nieuwe gemakkelijker en korter waterweg geopend wordt 
tusschen het Oosten en het Westen der wereld. 

Die beslissing, Mijne Heeren! is bij mij niet twijfelachtig 
meer. Wat eene verouderde politiek daartegen ook in het 
duister en in het openbaar heeft aangevoerd, welke magtige 
tegenstand daarbij is ondervonden, welke middelen daartegen 
ook zijn in het werk gesteld: de waarheid is door dien 
nevel heen gebroken; de belanghebbenden, door ruimere in- 
zigten gedreven, verklaarden zich krachtig ten gunste der 
zaak, en de wetenschap schonk haren steun aan eene on- 
derneming, die tot de belangrijkste van onze eeuw mag 
gerekend worden. 

De opening van het kanaal van Suez (teregt heeft 


*) Voorgedragen in de gewone Vergadering der Natuurkundige 
Afdeeling van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te 
Amsterdam, den 28sten Nov, 1857. 


(170) 


de Internationale Commissie dat opgemerkt) is noodzake- 
lijk geworden voor de tegenwoordige ontwikkeling der be- 
trekkingen tusschen Muropa en Azia. De handel-scheepvaart 
vordert dien nieuwen weg met onweerstaanbare geestkracht. 

Bij andere gelegenheden heb ik het reeds gezegd, en ik 
herhaal het hier: de toekomst gaat zwanger van groote om- 
keering. De schroef, door stoom gedreven, doorklieft binnen 
weinige jaren alle zeeën der wereld. Hulp-stoomvermogen, 
met zeilvaart gepaaxd, beantwoordt in het vervolg aan al de 
vereischten van snelheid, van zekerheid en van weinige 
kostbaarheid, en de vooruitgang van den scheepsbouw en 
van de scheepvaart vordert van zelf de opheffing van den 
slagboom, die nu nog in den kortsten weg, het O. van het 
W. gescheiden houdt, 

De bewonderingswaardige ontwikkeling van zeevaart en 
handel bij alle beschaafde volken; de vooruitgang der we- 
tenschappen, die deze beweging ondersteunt, zoo niet te- 
weeg brengt; de overtuiging, dat er geene zaak is die eene 
grootere waarde heeft dan de tijd, en dat dus snelheid een 
eerste vereischte geworden is: doen de behoefte zien aan 
een verkorten weg tusschen het O. en het W., en die wer 
wordt op de wereldkaart aangewezen in de doorgraving van 
de landengte van Suez. 

Ik zal hier niet treden op het veld der oudere geschie- 
denis, reeds zoo veelmalen behandeld. Genoeg zij het hier- 
omtrent op te merken, dat de kanalen, door de ouden ge- 
maakt, nimmer eene vereeniging van de beide zeeën hebben 
bedoeld; maar dat men zich vroeger altijd bepaald heeft 
tot kanalen ter verbinding van de Roode zee met den Nijl; 
zoodat het voor onzen tijd bewaard was, deze zaak van een 
verhevener standpunt te zien: de regtstreeksche gemeenschap 
namelijk van de Roode met de Middellandsche zee. 

De overlevering, dat de oppervlakte van de Roode zee 
aanmerkelijk hooger lag dan die van de Middellandsche zee, 


(171) 


had wortel geschoten in de denkbeelden van allen, die de 
kanalisatie der landengte tot een onderwerp maakten hun- 
ner overdenkingen; en toen NAPOLEON 1 Egypte veroverd 
had, en eene zijner eerste zorgen een onderzoek betrof van 
deze zaak, werd die dwaling ongelukkigerwijze bevestigd- 
Men bevond dat er tusschen het hoogwater te Suez en den 
laagsten stand van de Middellandsche zee een verschil be- 
stond van 9,908 el. De Ingenieur reeìère, die van eene 
regtstreeksche gemeenschap tusschen de beide zeeën, eer 
als van eenen wensch, dan als van een uitvoerbaar ontwerp 
gesproken heeft, bepaalde zich tot de voordragt eener her- 
opening der oude kanalen tusschen. de Roode zee en den Nijl. 

Staatkundige gebeurtenissen hebben de voortzetting de- 
zer zaak belet, en hoewel door enkele geleerden betwijfeld, 
bleef men echter nog vele jaren in het denkbeeld van het 
bestaan van dit aanmerkelijk verschil in den stand der beide 
zeeën, totdat rustiger tijden andere inzigten deden ontstaan, 
en een nieuw onderzoek witlokten. 

In 1846 vereenigden zich de Heeren STEPHENSON, ‘rA- 
LABOT en NEGRELLI met eenige anderen, en deden zeer 
naauwkeurige waterpassingen uitvoeren door den Heer Bour- 
pALOUm, bekend door zijne groote ervaring in dat soort van 
werk. Deze waterpassingen werden met de grootste zorg 
uitgevoerd, met behulp van uitmuntende instrumenten, van 
een kundig personeel, en met al de gemakken die daartoe 
gevorderd konden worden. De juistheid van dat werk heeft 
geen twijfel meer overgelaten. 

De uitslag daarvan was: de zekerheid, dat men zich in 
de vroegere bevinding vergist had, en dat er geen verschil 
van belang tusschen de beide zeeën bestond. 

De Heer ravaBor maakte die uitkomst in 1847 wereld- 
kundig, en deze omstandigheid deed de zaak een nieuw 
tijdperk intreden. 

Het was te verwachten, dat er door deze uitkomst ver- 


(172) 


schillende ontwerpen zouden ontstaan, die zich in het alge- 
meen tot twee stelsels bepaalden, bekend onder de benamin- 
gen van Tracé direct en Tracé indirect. De [eer NrorELIT, 
later medelid der Internationale Commissie, was van den 
aanvang af een voorstander van het Prac# direct; de Heer 
TALABOT gaf een ontwerp uit volgens het P'racf indirect: 
de Heer srepneNsoN heeft in beiden bezwaren gevonden; 
de Heer BARAULT maakte een ontwerp openbaar, dat gere- 
kend kan worden tot het stelsel van een Prac# indirect te 
behooren, en de beide Pgyptische Ingenieurs, movereL Bey en 
LINANT Bey gaven hun proefontwerp volgens het Prace direct. 

De Heer FERDINAND DE LESSEPS, in 1854 het denkbeeld 
van een groot zeekanaal opvattende, verkreeg daartoe in No- 
vember van dat jaar van Z. H. momamarp saïp Pacha de 
concessie, en teregt begrijpende, dat dit kanaal niet kon 
worden uitgevoerd, zonder in de eerste plaats den steun der 
wetenschap te hebben verkregen, zoo werd aan eene Inter- 
nationale Commissie bestaande uit Ingenieurs en Zeevaart- 
kundigen van verschillende natiën, een onderzoek in den 
ruimsten zin, en eene beslissing der zaak, voor zooveel de 
kunst aanging, opgedragen. *) 


%) De Internationale Commissie is zamengesteld als volat: 

F. W. Conrap, Hoofd-Ingenieur van den Waterstaat te ’s Hage: 
Voorzitter. 

Harris. Kapitein bij de O. I. britsche marine te Londen. 

Jaurès. Kapitein ter zee bij de keizerlijke fransche Marine lid 
van den Admiraliteitsraad te Parijs. 

Lenaze. Hoofd-Ingenieur der werken van de Vistule te Berlijn. 

Tarussou, Hydrographisch Ingenieur van de keizerlijke marine 
van Frankrijk te Parijs. Secretaris. 

Mac CLEAN, Ingenieur te Londen. 

Cn. MANBig. Ingenieur te Tsonden. Secretaris. 

Monresino. Direeteur der publieke werken te Madrid. 


DE Neerenur, Inspeeteur generaal der Spoorwegen van Ovsten- 
rijk te Weenen. 


(173 ) 


_De commissie kwam 830 October 1855 voor het eerst te 
Parijs bijeen. Haar werd alle ruimte gegeven tot beoor- 
deeling dezer zaak, zonder eenige andere bepaling dan die 
der belangen van de gemeenschap tusschen Europa en Indië. 
Z. H. de Onderkoning deed meermalen verklaren, dat hij 
geen programma hoegenaamd voorschreef, en dat, alhoewel 
het voornaamste doel van het onderzoek het proefontwerp 
zijner Imgenieurs betrof, hij echter geenerlei grens stelde 
aan de wetenschap, en de Commissie derhalve uitnoodigde 
hare onderzoekingen uit te strekken tot al de ontwerpen, sints 
vijftig jaren voorgesteld, opdat er geen twijfel mogt over- 
blijven omtrent het beste middel tot vereeniging der beide 
zeeën; dat in één woord hetgeen hij verwachtte, was: de 
gemakkelijkste en de zekerste oplossing van het vraagstuk, 
zoowel als de voordeeligste voor Europa, voor Egypte en 
voor den wereldhandel. 

De Commissie besloot bij hare eerste vergadering al dade- 
lijk, dat, om hieraan met behoorlijke kennis van zaken te 
voldoen, een deel harer leden, waarbij ik de eer had te be- 
hooren, zich naar Egypte zou begeven, ten einde op het 
terrein zelf, de ontwerpen tot vereeniging der beide zeeën 
te onderzoeken en de voornaamste grondbeginselen vast te 
stellen. Hunne bevindingen moesten daarna aan de beslis- 
sing der geheele Commissie worden onderworpen. 

Hieraan is gevolg gegeven. In Junij 1856 kon de ge- 
heele Commissie zich te Parijs weder vereenigen. De hooge 
belangrijkheid en het beslissende van haar oordeel inziende, 


 Parrocara. Minister van publieke werken van het koningrijk 
Sardinie te Turin. 
Reraup Inspecteur generaal, en ‚lid van den Raad van Bruggen 
en Wegen te Parijs. 
Renper. Ingenieur te Tsonden. (Sedert overleden.) 
RiGauLr pr GENOUILUs. Schout bij nacht bij de keizerlijke Ma- 
rine van Frankrijk te Parijs. 


(174) 


heeft zij de haar opgedragen taak met zorg en met, omzig- 
tigheid behandeld, doeh sprak zij ook hare overtuiging 
krachtig en zonder aarzeling uit. 

Het rapport der Commissie werd vervolgens den Onderko- 
ning aangeboden, en is in December 1856 openbaar gemaakt. 

Bij dat rapport zijn de ontwerpen van LEPÈRE, TALABOT 
en BARAULT, alsmede dat van eene voeding uit den Nijl, 
op daarbij vermelde gronden, die wij hier niet zullen her- 
halen, verworpen, en is het Tracé direct als de beste, de 
eenvoudigste, de eenigste oplossing van het vraagstuk aan- 
genomen. Het proefontwerp van MOouGeL Bey en ziNANT Bey, 
dat volgens dat beginsel was opgemaakt, werd door de 
Commissie naar aanleiding harer beschouwingen gewijzigd, 
en het is dat gewijzigde ontwerp, dat ik thans zoo kort 
mogelijk zal verklaren. 

Het is daartoe echter volstrekt noodzakelijk, een beknopt 
overzigt van Egypte, van den Nijl en van de landengte van 
Snez te doen voorafgaan. 


Epypte. — Egypte, wel eens genoemd eene groote Oasis, 
gelegen in eene uitgestrekte woestijn, bestaat uit dat gedeelte 
van de vallei van den Nijl, dat begrepen is tusschen de 
katarakten en de zee. Begrensd tusschen twee bergketens, 
nagenoeg evenwijdig aan elkander loopende, die het van 
Libye en van de Roode zee afscheiden, vormt het boven 
Caïro eene vallei van 200 uren gaans lengte en 3 à 4 
uren gaans breedte. Dit is Hoog- en Middel-Egypte. Het 
breidt zich vervolgens uit tusschen de heuvels, die deze 
bergketens naar het N. W. en het N. O. voortzetten, en het 
vormt tusschen Caïro, Alexandrië en Pelusium, de uitge- 
strekte driehoekige vlakte, die Neder-Bgypte uitmaakt. 

De Nijl had vroeger zeven täkken, waarvan de twee uiter- 


(175 ) 


ste zich uitstrekten naar Alexandrië en naar Pelusium, en 
de geheele vlakte omvatteden. Hij verdeelt zich tegenwoordig 
beneden Caïro in twee takken, gaande naar Rosette en naar 
Damiate, waardoor Neder-Egypte in drie provinciën ver- 
deeld wordt: Béheré ten W., Delta in het midden, en Cher- 
kié ten O. En 

Deze drie provinciën zijn doorsneden door eene menigte 
kanalen, die zich uitstorten in de lagunes, gelegen langs 
den oever der zee tusschen Alexandrië en Pelusium. Deze 
kanalen, gegraven tot bevloeijing der landen, zijn vrij al- 
gemeen bevaarbaar gedurende het tijdperk dat de Nijl hoog 
is, en na den grond vruchtbaar gemaakt te hebben, dienen 
ze tot een gemakkelijk vervoer der producten. Het eenige 
kanaal, dat meer bepaald voor den handel dient, is dat van 
Mahmoudiéh, dat eene lengte heeft van meer dan 20 uren 
gaans. Het verbindt den Nijl met de haven van Alexandrië. 
Het is in 1819 onder MOHAMMED Arr gemaakt en korte- 
lings door de zorgen van den tegenwoordigen Onderkoning, 
onder directie van moverL Bey in den korten tijd van 22 
dagen op nieuw over de geheele lengte uitgediept; hetgeen 
alseen voorbeeld kan dienen van hetgeen men, des noodig, 
in Egypte bij magte is te doen. 

De bergketen ten O. tusschen de vallei van den Nijl en 
de Roode zee heeft eene vrij aanmerkelijke hoogte tot aan 
de lijn, gaande van Caïro naar Suez. Van deze lijn afge- 
rekend, daalt zij plotseling, zich in eene punt verlengende 
in de rigting van het ‚N. O. tot„aan de zand- en kiezel- 
vlakten, die den grondslag uitmaken van de landengte. 

De vallei van den Nijl is vrij duidelijk afgescheiden van 
de kom der landengte van Suez, die niets is dan eene 
woestijn. Deze afscheiding is echter tegenwoordig niet vol- 
komen, en bij hooge rivierstanden verspreiden de Nijlwa- 
teren zich nog over de landengte, naar het N. door het meer 
Menzaléh, en naar het midden door de vallei Toumilat, die 


(176 ) 


gevormd wordt door eene daling van het terrein, tusschen 
de laatste heuvels van de bergketen en de vlakten van 
zand en kiezel. 

De Nijlwateren hebben het geheele terrein, dat zij bij 
hooge rivierstanden besproeijen, overdekt met eene laag slib, 
waarvan de dikte vermindert naarmate men zich verder van 
den stroom verwijdert. Deze nederzetting der slibben, welke 
den beteelbaren grond van Egypte uitmaakt, rust op eene dikke 
laag zeezand, die nog met zout doorweekt is. 

Het bed van den Nijl toont overal de verdeeling aan 
van twee afgescheiden lagen. Deze afscheiding vormt een 
vlak, zacht naar de zee hellende, en nagenoeg het vlak van 
den laagsten rivierstand volgende. De kwel van het water 
door het zeezand onderhoudt in den ondergrond eene voort- 
durende vochtigheid, die door de laag beteelbaren grond tot 
de oppervlakte opstijgt. Deze neiging tot klimming der 
zoutdeelen, waarvan de ondergronden doordrongen zijn, zou 
den grond onvruchtbaar maken, indien deze niet jaarlijks 
door het zoete water van den Nijl werd afgewasschen. 

De afwassching der landerijen is in Fgypte de eerste voor- 
waarde voor iedere beteling. Van daar dan ook die menigte 
kanalen, die Neder-Egypte in alle rigtingen doorsnijden om op 
alle punten het water te brengen, dat is: groeikracht en leven. 

Deze kanalen dienen zoowel tot bevloeijing der landerijen 
als tot ontlasting van het water, nadat ze daarmede bedekt 
of afgewasschen zijn; zoodat, wanneer de monden dezer ka- 
nalen op de rivier werden afgesneden of hunne uitloozingen 
in zee werden belet, dit de zekere middelen zijn om iedere 
bebouwing in Neder-Egypte onmogelijk te maken. 


2. 


De Nijl. — Van de katarakten tot in zee, over eene 
lengte van 300 uren gaans, ontvangt de Nijl geen enkelen 


(177 ) 


stroom; zijn bed heeft eene gelijkvormige breedte, die 
men gemiddeld kan schatten, in Hoog- en Middel-Egypte 
op 1200 ellen, en in Neder-Bgypte op 600 ellen. Hij 
stroomt kalm en zonder verhinderingen van het Z. naar 
het N. door eene gelijke vlakte, overdekt door zijne aan- 
slibbingen, en zacht hellende naar de zee. De helling van 
deze vlakte is van de katarakten tot Caïro 1 el per Ned. 
mijl, en van Caïro tot de Middellandsche zee 0,50 el per 
Ned. mijl. 

„De Nijl wast en daalt langzaam met eene volkomene re- 
gelmatigheid. Men zou dit een jaarlijks getij kunnen noe- 
men. Nadat zijne wateren van Junij tot in September 
voortduren:l gerezen zijn, dalen ze weder regelmatig van 
October tot in Mei. De hoogte van den was, die ver- 
mindert maarmate men lager op de rivier komt, verschilt 
het eene jaar met het andere, maar tusschen enge grenzen. 
De minste rivierstand is ongeveer op 4 van de hoogste. 

De Nijlwateren zijn altijd troebel, voornamelijk gedurende 
de rijzende periode, Hen gering gedeelte van de slib blijft 
op de overstroomde landen liggen en verhoogt den grond- 
slag; het grootste gedeelte wordt naar zee afgevoerd. Be- 
halve de slib voert de ‘stroom op den bodem het zand mede, 
dat daarin door den wind gebragt wordt, of dat door den 
stroom van de oevers wordt afgerukt. Deze zanden, die op 
den Boven-Nijl een groot aantal platen vormen, blijven tot 
op een grooten afstand wan de zee. Op 20 Ned. mijlen 
van de riviermonden toont het terrein van den rivierbodem 
slechts weinig zand, als verloren in de massa slib. De 
verlandingen, die door de rivier in zee gebragt worden, zijn 
bijna witsluitend shibachtie. \ 


ed 


De landengte. Van het uiteinde van den AÁrabischen 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, DEEL VII. 12 


(178) 


zeeboezem tot aan „den oever van de Middellandsche zee, 
heeft de landengte van Suez, in eene regte lijn gemeten, 
eene lengte van 113 Ned. mijlen. | 

De kaart, die ik de eer heb hierbij te voegen, kan met 
een oogopslag de gedaante der landengte doen zien. 

Tusschen de Roode zee en de golf van Pelusium, van 
het, Z. maar het N., bestaat er eene daling in het terrein, 
die zeer merkbaar is, vooral bij de Bittere meren-en bij 
het meer Timsah. Deze daling heeft wel eenige hoogere 
gedeelten. tusschen eerstgenoemde meren en het meer Tim- 
sah, en tusschen laatstgenoemd meer en het meer Menzaléh. 
Maar met uitzondering van twee korte drempels, die van 
Serapium en die van El Guisr, is de landengte een in 
de lengte gevormd dal. 

Omtrent het midden, dat is, omtrent het meer Timsah. 
bestaat er nog eene andere laagte, nagenoeg regthoekig aan 
de eerstbedoelde aansluitende, die zich uitstrekt tot aan de 
aangeslibde gronden van de Delta, 

Dit is de vallei Toumilat (Ouaddée of Waddé Toumilat) 
zijnde het oude land van Gosen, de vroegere woonplaats 
‘der Hebreërs, van waar zij onder het geleide van Mozes 
zijn uitgetrokken. N 

Deze verlaging van het terrein van het meer Timsah 
naar Buibeïs (het oude Bubaste) is zeer geschikt tot het 
maken van een kanaal, om de binnenlandsche scheepvaart 
van Weypte gemakkelijk te vereenigen met de zeevaart; die 
langs de grenzen zal gaan. De vallei Toumilat wordt bij 
sterken was van den Nijl door het rivierwater gevuld, dat 
dan zelfs soms tot in het meer Timsah komt, en misschien 
vroeger tot in de Bittere meren kwam. 

Bij ons bezoek van deze streken, vonden wij Nijlslib in den 
omtrek van het meer Timsah, volkomen gelijk aan de slib, 
die de landen van Neder-Bgypte en van de Nijlvallei bedekt. 

De bodem van het meer Timsah bestaat grootendeels uit 


(179 ) 


zout, waarvan ik hier eene kleine hoeveelheid ter bezigti- 


ging aanbied. Het is in denzelfden staat, als het door mij 
van den bodem is opgeraapt. 


4. 


Rigting. Zoo vele bezwaren er bestaan tegen de indi- 
recte lijn, in betrekking tot het geheele waterstaatkundige 
systema van. Neder- en Middel-Egypte; zoo vele gemakken, 
zoo. veel eenvoudigheid biedt daarentegen de directe lijn 
aan, met de zekerheid van een onkostbaar onderhoud. 

Volgens het proefontwerp van. mouceL Bey en LINANT 
Bey, moest het kanaal beginnen in het O. deel van de golf 
van Suez; ongeveer 20 Ned. mijlen regt doorloopen naar 
het N. tot in de kom der Bittere meren; door deze meren 
gaan; den drempel van Serapium doorsnijdende, zich rigten 
naar het meer Timsah; door dit meer gaan, en den drempel 
van El Guisr omloopende langs den O. oever van het 
meer Menzaléh, tusschen de ruïnen van het oude Pelusium 
en het kasteel van Tinéh uitkomen in den zeeboezem van 
Pelusium, dat is in de Middellandsche zee. 

De ontwerpers van het proefontwerp, zich grondende op 
de peilingen van 1847, hadden den mond van het kanaal 
gebragt ten O. van Tinéh, dewijl men toen nog niet ge- 
vonden had dat de gevorderde diepte elders digter bij den 
oever bestond. 

De Commissie, het grootste gedeelte der bovengenoemde rig- 
ting goedkeurende, bragt echter den mond van het kanaal ruim 
28 Ned. mijlen meer ten W., om twee voldingende redenen. 

Ten eersten, omdat de sedert langs de geheele kust op 
last der Commissie en onder leiding van een harer leden 
door den hydrographischen Ingenieur LAROUSSE met naauw- 
keurigheid gedane peilingen in dat gedeelte, de diepte van 
8 à 10 ellen aantoonden op slechts 2300 à 3000 ellen 

12* 


( 180 ) 


van de kust; en ten anderen, omdat het genoegzaam bleek, 
dat op dit gedeelte van de kust, de reede veilig was, en 
het onder zeil gaan der schepen met alle winden gemakke- 
lijk zou zijn. 

De thans aangenomene lijn wordt op de kaart aangetoond. 


5. 


Waterstanden. Van 1846 tot 1856 werden er acht ver- 
schillende waterpassingen gedaan. Vijf dezer waterpassingen 
zijn gedaan in de directe lijn tusschen Pelusium en Suez, 
en drie langs eene indirecte lijn, gaande van Caro, aan 
de eene zijde naar Rosette en Damiate, en aan de andere 
zijde naar Suez. ' 

Deze waterpassingen, die in het rapport der Commissie 
naauwkeurig gemeld worden, hebben den uitslag opgeleverd, 
dat men kan aannemen dat de gewone middelbare stand 
van de Middellandsche zee te Tinéh 2,32 el is onder het 
verkenningspunt op den hoek van den trap der kaai voor 
het hotel te Suez. 

De aan weerszijden der landengte, gedurende eenigen tijd 
in de Roode zee en in de Middellandsche zee gedane waar- 
nemingen, mede bij het rapport der Commissie gevoegd, 
hebben de uitkomsten opgeleverd, die in de hierbij gevoegde 
tabel verzameld zijn. Tk heb die witkomsten aan vier ver- 
schillende nulpunten gereduceerd, eensdeels ten gemakke van 
verschillende beschouwingen, en anderdeels, omdat er nog 
(zooals bij ons te lande met het A. P. het geval is) geen 
legaal nulpunt is vastgesteld, waaronder of waarboven de 
diepten of hoogten gerekend worden. 

De daarvan opgemaakte tabel, die ik ook aan het Kon. 
° Instituut van Ingenieurs heb aangeboden, kan welligt later 
tot de keuze van een vast nulpunt voor de waarneming 
in de beide zeeën en voor het kanaal geleiden. 


(181 ) 


„De verschillende hoogten van de beide zeeën worden op 
de tabel aangewezen. 

‚De resultaten der gedane waarnemingen hebben een on- 
derwerp uitgemaakt van naauwkeurige berekeningen, die 
vermeld worden in eene afzonderlijke nota, door het mede- 
lid onzer Commissie, den hydrographischen Ingenieur Lrevs- 
SOU, opgemaakt, en bij het rapport der Commissie gevoegd, 
vooral om te onderzoeken welken invloed een geheel door= 
gaand kanaal, of de tusschenplaatsing van een ruimen 
boezem,” zooals de Bittere meren zijn, kan hebben op de 
snelheid van den stroom in het kanaal. 

Deze berekeningen hebben doen zien, dat de verdeeling 
van “het kanaal in twee gedeelten met tusschenstelling van 
den boezem der Bittere meren, daarvoor de meest voor- 
deelige omstandigheden oplevert. 

6. 
“Grondboringen. Tusschen de Roode zee en de Middel: 
landsche zee zijn 19 grondboringen gedaan. 

Wanneer men de opgaven dezer grondboringen nagaat, 
van „welker juistheid de Commissie zich op het terrein 
zelf verzekerd heeft, en waarvan de bijzonderheden door het 
medelid onzer Commissie, den Inspecteur generaal RENAUD, 
naauwkeurig zijn uiteengezet, dan ziet men dat het kanaal 
van Suez over de geheele lengte van ruim 147 Ned. mij- 
len met zeer weinige uitzondering zal gaan door twee voor- 
name grondsoorten, namelijk: kleisoortige gronden, van Suez 
tot aan de Bittere meren, en vaste zandgronden, van de 
Bittere meren tot in de golf van Pelusium. 

Geene dezer grondsoorten geeft eenige moeijelijkheid voor 
de uitgraving. 

Wat aangaat de beweeglijke zanden, die volgens het ge- 
meen gevoelen het behoud van het kamaal zouden bedrei- 
gen, — dit is eene ijdele vrees. 


(182) 


De op het terrein gedane onderzoekingen hebben bewe- 
zen, dat de geheele landengte volkomen vast is, hetzij door 
de daarop liggende kiezel, hetzij door de daarop groeijende 
struikgewassen. 

Een nog grooter bewijs bestaat er in de belangrijke over- 
blijfselen, die de oude kamaalwerken na zoovele eeuwen in 
de woestijn hebben overgelaten. Indien de beweging der 
zanden op den grondslag der landengte de uitwerking had 
gehad, die men daaraan wel eens heeft toegeschreven, zou- 
den die overblijfselen: reeds lang verdwenen zijn; terwijl men 
ze nu nog op zeer vele plaatsen terugvindt. 

Het bestaan van de ruime daling der Bittere meren be- 
wijst niet minder, dat de zandverplaatsingen door den wind 
weinig belangrijk zijn; want deze kom, hoe groot ook, was 
anderszins lang gevuld. 

Een ander feit, hoe gering ook op zich zelf, is: dat 
bij onze eerste reis door de woestijn de teekenen van een 
vroeger kamp van het vorige jaar bij het oude Migdol 
duidelijk door ons zijn opgemerkt, en dat ik bij mijne 
tweede reis hetzelfde van een kamp van onze eerste reis 
heb gezien; zoodat ook toen de kleine dammetjes, die 
men rondom de tenten opwerpt, zich nog volkomen zigt- 
baar vertoonden. 

De oppervlakte van den grond, noch de ondergronden 
van de landengte, leveren dan miet het minste bezwaar op 
tot het maken en behouden van het kanaal. 


Sluizen. De Commissie heeft op de in het rapport vermelde 
gronden het denkbeeld verworpen eener voeding van het 
kanaal wit den Nijl, en besliste dat het door zeewater zou 
worden gevoed. 

Hiertoe boden zich twee systema’s aan, 


(183 ) 


1? Het kanaal kon door sluizen zijn afgesloten te Suez 
ente Pelusium. 

„2% Het kanaal kon geheel open zijn, en aan de scheep- 
vaart een kunstmatigen Bosphorus aanbieden. 

Tei voordeele eener afsluiting door sluizen meende men 
te kunnen aanvoeren, dat de waterstand. in het kanaal 1 el 
à 1,50 el hooger gehouden wordende, dit eene niet onbe- 
langrijke mindere uitgraving zou vorderen; dat ze zouden 
beletten dat het kanaal aanslibde, hetzij van de zijde van 
Pelusium, hetzij van de zijde van Suez, en dat er noch 
vloed, moek eb, noch eenige stroom in het kanaal zou be- 
staan. Doch eene meer bepaalde beschouwing deed zien: 
datde waterstand in het kanaal niet merkbaar verhoogd 
kon worden wanneer de boezem der Bittere meren daar- 
tusschen bleef; en dat deze verhooging maar 0,64 el kon 
bedragen, indien het kanaal onafgebroken doorliep van de 
eene zee naar de andere. 

De bezuiniging in de uitgraving zou dan betrekkelijk 
onbeteekenend zijn; ze zou zelfs te miet gaan door de meer- 
dere kosten van de bedijkingswerken door de meren. 

„Bij gunstige winden zullen de schepen in grooten getale aan- 
komen, zoodat daarvoor, zoowel als voor reparatiën, ten minste 
een dubbel stel sluizen te Suez en te Pelusium zou noodig 
zijn. Ër zouden dan menigvuldige schuttingen vereischt wor- 
den, waardoor het waterverlies, gevoegd bij de aanzienlijke 
uitwaseming in deze streken, en bij de kwel, de kanaal- 
verhooging zeer zou verminderen, totdat die bij de doode 
tijen zelfs geheel verloopen zou. Het zou daarom raadzaam. 
zijn, het kanaal met sluizen toch op dezelfde diepte te 
graven, alsof ze er niet waren; zoodat het beoogde doel 
eener verhooging, van de waterlijn in het kanaal, er niet 
door verkregen wordt. 

De opslibbingen of verzandingen, waartegen men zich door 
eene afsluiting met sluizen zou willen vrijwaren, zijn bij 


(184 ) 


tange na niet zoo te vreezen als men dat welligt onderstelt. 

De Roode zee, waarvan de wateren op de reede van Suez 
zeer helder, en waarin de stroomen en golven zwak zijn, kan 
niet dan eene kleine hoeveelheid zand, nimmer slib aanvoe- 
ren, en hoewel er in de Middellandsche zee veel slib is 
door den Nijl aangevoerd, kan die slib in het kanaal niet 
binnenkomen. 

Wat het zand aangaat, de Nijl brengt zeer weinig zand 
aan bij zijne mondingen. In de Middellandsche zee be- 
weegt zich het zand weinig anders dan op den bodem, door 
eene vereenigde werking van golven en van den stroom, 
en dit houdt op zoodra de woeling van het water ophoudt. 

Het weinige zand, dat tusschen de hoofden van de haven 
van Saïd kan binnenkomen, zal den mond van het kanaal 
niet kunnen bereiken. ' 

De stormen zijn zeldzaam in de golf van Pelusium, en 
hoe hevig men die ook onderstelle, kunnen ze niet veel 
schade doen, daar ze slechts kort duren, en omdat ze in 
hunne uitwerking door den stroom uit het kanaal tegen- 
gewerkt worden; want de stroom zal bijna altijd de strek- 
king hebben van de Roode naar de Middellandsche zee, en 
slechts bij zeldzame uitzondering van de Middellandsche zee 
naar de Bittere meren. 

De sluizen geene nuttige uitwerking opleverende tegen 
de bezwaren van zand en slib, zoo blijven alleen hare on- 
gemakken over, namelijk : belemmering voor de scheepvaart 
door tijdverlies van het schmtten, oponthoud voor reparatiën, 
en verhinderingen in het binnenkomen en uitvaren. 

De vraag bleef dus alleen over, of het kanaal, zonder af- 
sluiting door sluizen, al de waarborgen kon hebben van 
behoud, en of de stroom, die er zal ontstaan van de eene 
zee naar de andere, niets oplevert, waardoor de kanaaloevers 
of bermen aan vernieling worden blootgesteld. 

De Bittere meren eens gevuld zijnde, zullen een stand- 


(185) 


vastigen waterpassen stand behouden, en een zeer voldoen- 
den tusschenboezem of middelaar voor de stroomsnelheid 
uitmaken. Het is daarin, dat men de hulp gevonden heeft, 
die volgens de meening der Commissie (onder behoorlijke 
voorzorgen bij het wijdere gedeelte van het kanaal) de ver- 
Jangde uitwerking hebben zal. 

Naar aanleiding van deze beschouwingen heeft men zich 
met gerustheid bepaald tot een geheel open kanaal zonder 
sluizen, wet tusschenstelling van den grooten waterboezem 
der Bittere meren. Hoewel het kanaal door de Bittere meren 
dus onbedijkt blijft, zal het echter zoo nabij den oever wor- 
den gebragt, dat eene afschutting door open schutdammen, 
zoo als dat bij ons te Lande bij het groot Noordhollands 
kanaal in het Alkmaarder Meer gedaan is, altijd nog ge- 
makkelijk zal kunnen geschieden, wanneer de ondervinding 
de noodzakelijkheid daarvan mogt aantoonen. 


: 8. 


Afmetingen. De diepte van het kanaal ís bepaald op 
eene vaarbare diepte van S ellen. 

Deze diepte is volkomen voldoende voor de tegenwoor- 
dige scheepvaart tusschen Wuropa en Indië. Wanneer er 
later behoefte tot meerdere diepte ontstond, kan die ten al- 
len tijde gemaakt worden. 

De breedte van het kanaal is algemeen bepaald op 80 
ellen op de waterlijn en 44 ellen op den bodem, van het- 
welk alleen is uitgezonderd het gedeelte van de Roode zee 
tot de Bittere meren, zijnde eene lengte van 20 Ned. mijlen, 
waarvoor eene meerdere wijdte is aangenomen, namelijk 100 
ellen op de waterlijn en 64 el op den bodem. 

Deze bepalingen van wijdte, die voor eene verre toekomst 
voldoende zijn voor alles wat de groote scheepvaart kan 
vorderen, berusten op het beginsel, dat het kanaal breed ge- 


(186 ) 


noeg moet zijn, dat twee schepen elkander voorbij varende, 
er nog ruimte genoeg overblijve voor een derde schip, dat 
om de eene of andere reden onderweg mogt stilliggen, waarbij 
dan nog 20 el gevoegd zijn voor het gemak der beweging. 

De meerdere wijdte tot 100 el, voor het gedeelte van 20 
Ned. mijlen tusschen de Roode zee en de Bittere meren, is 
daaraan gegeven om te gemoet te komen. aan eenige bezwaren, 
die voor de scheepvaart tegen de steenglooijingen van dat 
gedeelte geopperd zijn. Men is hier te gemakkelijker toe 
overgegaan, omdat deze verwijding juist komt in dat ge- 
deelte, waar de stroom soms snel genoeg zou kunnen zijn 
om de oevers te beschadigen. 

Het spreekt wel van zelf, dat er daarenboven van afstand 
tot afstand uitwijkplaatsen zijn, die reeds ontstaan door de 
Bittere meren, het meer Timsah, en een gedeelte van het 
meer Menzaléh. 

De glooijingen zijn bepaald op tweemaal de hoogte. 

Bij iedere glooijing op 1 el onder de waterlijn eene berm 
of banket, breed 2 ellen. 

Tot doortogt der schepen door het kanaal heeft men het 
voornemen, een systema van ketting-trekkracht (Touage) toe 
te passen. 

Ik ben bij eene zeer belangrijke proef van dit systema op 
de Seine tegenwoordig geweest, en het is mij voorgekomen, 
dat het bij dit kamaal van goede toepassing kan zijn; 


9. 


laven van Suez. De mond van het kanaal te Suez is 
gebragt in het O. deel van de reede. De voorhaven is ge- 
plaatst bij eene steil nedergaande diepte. Zij ligt in de 
rigting N. W. en Z. W. en is beschut van de ruime zee; 
de schepen kunnen met de meest heerschende winden ge- 
makkelijk binnenkomen. 


(187 ) 


„De reede van Sucz is ruim en veilig. Zij kan 500 sche- 
pen van alle grootten bevatten. Zij heeft eene diepte van 
5 tot 13 ellen en een ‘uitmuntenden ankergrond. 

Twee diepe en rnime doorgangen komen in zee uit, dwars 
door, eene rotsbank op eene diepte van 16 à 17 ellen. Zij 
veroorloven bij alle gelegenheden de ankerplaats te kunnen 
verlaten. 

_ Ten 4. W. van deze bank vormt de punt van Attaka, 
genaamd Ras-el-Abadiéh, eene tweede ankerplaats van groote 
oppervlakte en eene gelijksoortige veiligheid. 

De reede van Suez heeft alle vereischte hoedanigheden, 
om den mond van het kanaal der twee zeeën mt te maken. 

Het voorkanaal zal worden ingesloten door steenstortingen 
tot de diepte van 6 ellen, en van daar door eene uitdieping 
worden vereenigd met het gedeelte der reede, waar. eene 
diepte van 8 à 9 ellen gevonden wordt. 

Het W. hoofd is lang 1800 ellen. 

… Het 0. hoofd 2000 ellen. 

De wijdte van de haven is bepaald op 300 ellen. 

‚De rigting der havenhoofden, hun profil en constructie 
kan op de hierbij zijnde kaarten en teekeningen gezien worden. 

De noodige materialen worden in de nabijheid gevonden. 


10. 


„Haren van Said. Een der belangrijkste werken van het 
ontwerp is de mond van het kanaal aan de zijde van de 
Middellandsche. zee, waaraan de Internationale Commissie 
ter vereering des onderkonings den naam van haven van 
Saïd gegeven heeft, 

De zeeboezem van Pelusium strekt zich uit van de punt 
van Damiate ten W. tot aan kaap Casius ten O. Hij kan 
verdeeld worden in twee deelen, afgescheiden door een eenig- 
zins convex gevormd gedeelte, dat naar de zee gekeerd is. 


(188 ) 


Het oostelijke deel is meer bepaald de zeeboezem van 
Pelusium. 

Het westelijk deel die van Dibéh. 

Langs den geheelen zeeboezem bestaat het strand uit fijn 
zand, zonder slibdeelen. Het strand wordt gevormd. door 
eene smalle langs de kust strekkende strook land (Lido) 
van slechts 100 à 150 ellen breedte, die het meer Men- 
zaléh van de zee afscheidt en sints-eeuwen bestaan heeft. 

Bij kaap Casius zijn eenige lage zandduinen. 

De boghaz of openingen in deze landstrook zijn door 
de oude Nijlmonden gemaakt; het zijn: 

1%, De mond vanden alouden Pelusischen Nijl-arm, ge- 
naamd mond van Tinéh. 

2%, De mond van den Tanisischen arm, genaamd Oum Wareg. 

3°, De mond van Gemiléh. 

Het strand van Pelusium is sints 20 eeuwen niet merk= 
baar veranderd, en de smalle strook, die het omgeeft van 
Damiate tot kaap Casius, kan in zijn geheel als onveran- 
derlijk beschouwd worden. 

De W._N. W. winden heerschen hier gedurende 2 van 
het jaar, voornamelijk in den winter. Het zijn deze win- 
den, die de stormen aanvoeren, welke echter zeldzaam zijn 
op de kusten van Weypte. 

De N. N. O. de O. en de Z. winden zijn zeldzamer en 
zwak. Bij fraai weder in den zomer ontstaan er meermalen ligte 
koeltjes uit het N. O. en 4. O. of uit het Z. W. en N. W. 

De aanhoudende afwisseling der zee- en landwinden, die 
N. zijn bij dag en Z. bij macht, zal het in- en witloopen 
van de haven zeer bevorderlijk kunnen zijn. 

De stroomen in de golf van Pelusium zijn zwak en wis- 
selen af naar den wind. 

De helling van den bodem is zacht en regelmatig. De 
sterkste helling is op ongeveer 18 Ned. mijlen ten _N. Wa 
van Oum Waree, ‘alwaar de diepte van S el niet verder dan 


(189 ) 


2300 el van de kust verwijderd is, en deze diepte blijft 
over eene uitgestrektheid van ruim 20. Ned, mijlen op den- 
zelfden afstand van de kust, 

Op de bij het rapport der Internationale Commissie uiteenge- 
zette gronden, is men tot het besluit. gekomen, dat de haven 
van-Saïd niets-te vreezen. heeft van verzandingen of aanslib- 
bingen van den Nijl, en alleen van hetgeen door N.W. en 
NO, stormen zou kunnen worden aangevoerd ; zoodat, wan- 
neer de havenhoofden zoo lang gemaakt worden, dat zij dáár 
eindigen waar de eigenlijke slibbodem begint, het zand 
niet in de haven komen zal. 

Indien er al verzandingen mogten plaats hebben, zullen 
ze niet zoo aanmerkelijk zijn, of ze kunnen - gemakkelijk 
door gewone. hulpmiddelen opgeruimd worden. 

„Het maken van een zeebreker (Brise lame) voor den 
mond, van. de haven van Saïd’ is een onderwerp-geweest van 
belangrijke overwegingen. 

„Het, nuttige of het soms onvermijdelijke van zulk een 
kunstwerk valt niet te ontkennen voor plaatsen, waarde 
natuur geene aan de behoeften beantwoordende reede ge- 
vormd heeft. Hetzij dit eene bedekte, reede (Lade abritge) 
of eene opene reede (Rade foraine) moge zijn, eene zeeha- 
ven. zonder reede is voorzeker altijd eene onvolkomen zaak, 
en het al of niet noodig zijn. van eenig kunstwerk, waardoor 
het beoogde doel kan verkregen worden, hangt dus geheel 
af van hetgeen er voor de plaats hebbende scheepvaart ge- 
vorderd wordt, en van de plaatselijke omstandigheden. 

In het proefontwerp, van movceL Bey en miNanr Bey 
was een zeebreker voor de: haven ontworpen. Daar het ka- 
naal echter op een punt van den zeeboezem uitkomt, waar 
eene veilige reede gevonden wordt, zoo heefb dit tot de be- 
slissing geleid, dat het maken van zulk een zeebreker 
voor de thans ontworpen haver kam worden geacht niet 
noodie te zijn. 


(190 ) 


Tot bescherming van den ingang der haven, zal de wes- 
telijke havendam verder in zee worden voortgezet dan de 
oostelijke, en in den voorgestelden vorm tot eene voor deze 
haven voldoende beschutting dienen. 

De ankergrond en de veiligheid van de reede van Pe- 
lusium laten niets te wenschen over. Om allen twijfel daar- 
omtrent weg te nemen, heeft 4, H. de Onderkoning ge- 
durende vier maanden, van 9 Januarij tot 6 Mei, van dit 
jaar eene korvet in de golf van Pelusium op die reede 
doen overwinteren. Op deze korvet bevond" zich, behalve 
den Bgyptischen kommandant met de noodige equipage, een 
bekwaam Fransch zeeofficier, de Heer Prmacrer, die met 
het doen der dagelijksche waarnemingen belast was. 

De vier maanden van verblijf van kapitein PaILIGRET op 
de reede van Peluzium zijn bij uitzondering stormachtiger ge- 
weest dan gewoonlijk, zooals dat uit zijne openbaar gemaakte 
rapporten blijkt. Op den 3den Februarij van dit jaar be- 
vond ik zelf mij gedurende een der door hem vermelde 
stormen met de stoomboot de Meéandre op zee tusschen Jaffa 
en Alexandrië, nabij de golf van Peluzium, en ik kan de 
getuigenis van kapitein enracrer bevestigen, waar hij zegt, 
dat men wel geen heviger orkaan kan hebben. 

Niettegenstaande de hevigheid van dien storm, zegt ka- 
pitein pumacrer, bleek het, dat de korvet, dank den goeden 
ankergrond en de kalmte van de zee op de reede, niet 
het: minste van haar anker gedreven was. 

Ditzelfde is bij iederen storm door hem op deze reede 
ondervonden, zoo als dat in zijne rapporten vermeld wordt. 

Het is dan teregt, dat deze proef als volkomen beslissend 
geacht is. 

De haven van Saïd blijft dan, even als die van Suez, vrij 
en open, of liever: het kanaal eindigt te Saïd door twee 
evenwijdige hoofden zonder eenig ander werk. 

De wijdte van het voorkanaal is bepaald op 400 el, en 


(191 ) 


dit is volkomen voldoende” voor de daarvan te vorderen 
behoeften. 
„Het W. of N. hoofd heeft eene lengte van 3000 el en 
bereikt de diepte van 10 el. 
„Het O. of Z. hoofd 2500 el en komt tot de diepte van 
8,50 el. 
De rigting, het profil en de constructie der hoofden 
worden. op: de kaarten en teekeningen duidelijk aangewezen. 
„De hoofden moeten gemaakt worden van natuurlijke steen- 
blokken, «waarvoor de noodige materialen hier nergens in 
de, nabijheid te verkrijgen zijn. De eilanden Cyprus, Rho- 
des en Scarpanto, die niet zeer ver verwijderd zijn, zullen 
daartoe echter zeer goede materialen opleveren. Het trans- 
port van daar heeft niets buitengewoons, wanneer men b. v. 
invaanmerking neemt, dat men bij ons in Nederland: den 
steen voor de zeewerken veel verder, tot zelfs uit Noor= 
wegen. halen. moet. 


11. 

„Meer „Timsah. Ik “moet nu nog met een enkel woord 
spreken over de aan te leggen binnenhaven aan het meer 
‘Eimsah, en … over: het Zoetwater-kanaal, dat van Caïro-tot 
aan dat meer gegraven wordt. ú 
„Het, meer Timsah heeft eene oppervlakte van ongeveer 
2000 bunders, en de natuur geeft er alle gemakken tot 
het maken van eene binnenlandsche haven,” geschikt tot 
verzorging. en reparatie van schepen, en tevens om te die= 
nen tot vereenigingspunt van de rivier- en binnenlandsche 
scheepvaart. van Egypte met de groote vaart naar Indië. 

De haven van Timsah-zal dan ook ruim van de noodige 
kaaijen, dokken en verdere inrigtingen voorzien worden, die 
naat mate der behoeften zullen worden gemaakt. 

Zoetwater-kanaal. Het Zoetwater-kanaal, komende uit 


(192 ) 


den Nijl tot in het Zeekanaal, is een volstrekt vereischte 
tot volmaking van het geheele ontwerp. 

}. ds het onvermijdelijk tot uitvoering der werken van 

het Zeekanaal, zoo voor de transporten van materialen, als 
om zoet water aan te voeren in de woestijn, naar Suez en 
naar Said. 
„_2°, Is het van het grootste nut voor Egypte, voor de 
Maatschappij, die de werken doet uitvoeren, en tot be- 
sproeijing en ontginning van uitgestrekte terreinen,” die 
slechts zoet water behoeven om vruchtbaar te worden. 

83°. Moet daardoor het geheele land, dat het doorloopt, 
in gemeenschap gebragt worden met de beweging der scheep- 
vaart tusschen Suez en Saïd, 

De Commissie heeft het beginsel van dit kanaal goed- 
gekeurd, tevens met twee vertakkingen, gaande van het meer 
“Timsah evenwijdig aan het, Zeekanaal, aan de eene zijde 
naar het N. naar Saïd, en aan de andere zijde naar het 
Z. naar Suez, ten einde ook die plaatsen van zoet water 
te voorzien. 

Het Egyptische gouvernement heeft zich van den aanvang 
af dà forfait belast met het maken van dit kanaal. Het 
heeft bij mijne laatste reis in Egypte een deel uitgemaakt 
mijner bemoeijingen; en daarna zijn er door dat gedeelte 
der Commissie, aan hetwelk de beslissing omtrent de de 
tails van dit kanaal was opgedragen, bepalingen gemaakt, 
waarnaar de witvoering wordt geregeld. 

Dit kanaal verdient, wat het kunstmatige aangaat, eene ge- 
heel afzonderlijke behandeling, welke de grenzen dezer spreek- 
beurt verre zou overschrijden, en ik meen mij daarom thans 
tot de volgende zeer algemeene opgaven te moeten bepalen. 

Het verschil tusschen den hoogst bekenden stand van den 
Nijl te Caïro bij den mond van de Khalig Zafraniéh, en 
den laagsten waterstand van de Middellandsche zee is 
20,04 el. 


(193 ) 


“Het maximum van breedte van het Zoetwater-kanaal zal 
zijn op de waterlijn 25 el. 

„Op den bodem 19 el. 

Met eene trapsgewijze vernaauwing. 

De diepte 2 el onder de laagste waterstanden in het 
kanaal. 

De wijdte der sluizen 12 ellen. 

De lengte der schuttingen 54 ellen. 

De mond van het kanaal (prise d'eau) is bepaald tusschen 
Kasr-el-Nil en Boelakiëh, in den mond van het in 1837 
gegraven kanaal Khalig Zafraniëh. 

Het kanaal volgt de Khalig Zafranith, het oude kanaal 
door Caïro als zijtak opnemende, tot Kafr-el-Hamza, van 
waar het N. O. gaat langs Abou Zabel, en voorts langs 
den kant der woestijn tot Menayéh. Het rigt zich verder 
naar Bulbeis en van daar naar Gowarni, ten zuiden van 
het begin van de vallei Toumilat. 

Van Abou Zabel tot Gouarni gaat het kanaal nergens 
door bebouwde landen, het terrein bestaat overal uit kic- 
zel, zand en klei. Deze gronden hebben slechts besproeijing 
noodig om vruchtbaar te worden. 

Te Gouarni deden zich twee rigtingen op, de eene ten 
Z., de andere ten N. van de vallei Toumilat. 

De eerste lijn had bezwaren uit hoofde der hooge dui- 
nen, die zich in deze rigting bevinden; doch de tweede, 
gaande van Gonarni, eerst dwars door de vallei Toumi- 
lat, langs Abasséh, en voorts ten N. de vallei tot aan 
het meer Timsah, bood in alle opzigten de meeste voor- 
deelen aan. 

Het eenigste bezwaar tegen deze lijn was, dat de vallei 
door het kanaal wordt doorsneden; hetgeen echter thans ook 
in eene zekere mate het geval is door den dijk van Abas- 
séh, die de vallei ook in twee deelen scheidt. Er moeten 
dus twee duikers onder door het kanaal gemaakt worden, 


VERSL, EN MEDED. AFD. NATUCRK. DEEL VII. 13 


(194 ) 


opdat de ‘inundatiewateren van den Nijl al de gronden van 
de vallei kunnen blijven besproeijen. 

Dit bezwaar was wan te weinig belang, om daaraan 
de groote voordeelen op te offeren, die de N. rigting 
aanbiedt. Het is dan ook tot die lijn, dat men beslo- 
ten heeft. 

12. 


Kosten. — De kosten van het geheele ontwerp zijn vol- 
gens naauwkeurige bij het Rapport der Internationale Com- 
missie overgelegde berekeningen, begroot als volgt: 


Voor het zeekanaal met havens en verdere francs. 

IVC de B dend rsr aac SD 
Het zoetwaterkanaal… … … . … dns 9,000,000 

Bedraagt 143,851,595 
Administratie enz. 24 pOt, en see 3,578,164 
onvoorziene kosten 10 POtreomin ore zi ren wenend dese 
Te zamen _162,000,000 

Verdere kosten van mogelijke uitbreiding, 

intresten van het kapitaal gedurende de 

uitvoering enz., is nog gesteld eene som b 

False ermede dte withers AO 000 
Zoodat het maatschappelijk kapitaal gere- 

kend wordt op … … ae 7 -200,000,000 

Het blijkt daaruit dat de kan: werken, zoo als ze 
thans ontworpen zijn, zullen kunnen worden gemaakt voor 
162 millioen francs, dat is, wanneer men de franc op 47} cents 
steltsmaorm eunskamens …_… … f 76,950,000 
En voor de mogelijke ten enz. 3S mil- 

lioenkefranes, sdatrasenhuslreunttersddat ew 18,050,000 
Maakt voor het maatschappelijk kapitaal . f 95,000,000 

Zegge: Vijf en negentig millioen guldens. 

Men ziet daaruit voor welke betrekkelijk geringe som 
deze groote zaak kan worden daargesteld. 


(195 ) 


13. 


Kustlichten. Eene veilige vaart langs de kusten van de 
Middellandsche zee en door de Roode zee behoort voor- 
zeker tot de noodzakelijke vereischten, om het zeekanaal te 
kunnen gebruiken. 

Op de Afrikaansche kust van de Middellandsche zee 
zijn er slechts zeer weinig kustvuren. Van Tripoli tot 
Alexandrië ontmoet men geen enkel licht. Van Alexandrië 
tot Beyruth even min; en in de Roode zee is er volkomen 
gemis aan verlichting. 

Het is daarom noodzakelijk geoordeeld dat de kust, van 
de punt van Marabout te Alexandrië tot minstens 20 uren 
gaans beoosten Pelusium, behoorlijk verlicht worde door 
kustvuren, die ook des daags tot zeebakens dienen kunnen, 
en daartoe gemakkelijk van elkander onderscheiden in vorm 
te maken zijn. 

Wat de Roode zee aangaat. De vuurtoren van Raz Ma- 
kab, ten Z. O. van de reede, en de lichten op de koppen 
der havenhoofden, zijn voldoende voor de golf van Suez: 
Maar er zijn in de Roode zee verscheidene punten, die 
noodzakelijk verlicht moeten worden. Door de zeevaart- 
kundige leden der Commissie, die de Roode zee bevaren 
hebben en ze volstrekt niet gevaarlijk achten, zijn daartoe 
onder anderen aangewezen het eiland Shadwan en het eiland 
Jubal, waar uitnemende ankerplaatsen zijn. Men kan daarbij 
voegen Djeddah, ongeveer in het midden gelegen, en, bij 
het inkomen van de Roode zee en de straat van Bab-el- 
Mandeb, het eiland Perim, waarop de Engelschen zich 
thans’ mede gevestigd hebben; hetgeen (dit zij in het voor- 
bijgaan opgemerkt) de reeks hunner vaste punten in den 
weg over Suez naar Indië (Gibraltar, Malta, eiland Perim 
en Aden) volkomen maakt. 


De beide zeeën, die door het kanaal van Suez vereenigd 
13* 


( 196 ) 


worden, bieden dan geene gevaren of moeijelijkheden aan, 
die door de zeelieden ernstig gevreesd kunnen worden, en 
ik geloof, dat de scheepvaart dan ook met zekerheid en 
voordeel den nieuwen weg zal nemen, dien het kanaal van 
Suez aanbiedt. 

De Internationale Commissie heeft hare overtuiging uit- 
gesproken, dat de aanmerkelijkste en meest in het oog val- 
lende feiten iederen dag meer en meer bewijzen, hoezeer dit 
werk bij den tegenwoordigen staat der internationale betrek- 
kingen gevorderd wordt. De standvastige vooruitgang in de 
werktuigkunde en de scheeps-constructie brengt de grootste 
veranderingen te weeg in de zeevaart. De stoom is bij 
oorlogschepen reeds meerendeels in de plaats getreden van 
de zeilen; de schroef is bij voorkeur het bewegingswerk- 
tuig geworden, dat daarbij gebruikt wordt. Bij de En- 
gelsche oorlogs-marine is die verandering bijna volkomen; 
ze zal het weldra zijn; bij die van andere valken: zulk 
een onschatbaar voordeel kan niet meer gemist worden. 

Die verandering kan miet missen ook bij de handels- 
marine ingevoerd te worden. Hoewel dit uit den aard der 
zaak langzamer zal zijn, die omwenteling zal echter overal 
plaats” hebben, en Nederland moet in die beweging niet 
achterblijven, indien het niet te laat wil komen, om te 
deelen in al de voordeelen, die de versnelde vaart aanbiedt. 

Het is niet te gelooven, Mijne Heeren, dat men dan nog 
zou voortgaan een tweemaal zoo langen weg te kiezen door 
eene altijd gevaarlijke zee, wanneer de mogelijkheid wordt 
aangeboden van eenen weg, die de helft korter en veel 
aninder gevaarlijk is. 


[eel 
Ca 


Gevolgen. Welke gevolgen het kanaal van Suez voor den 
haudel in het algemeen, en voor die van iedere natie in 


(197) 


het bijzonder hebben zal, is eene. kwestie van het hoogste 
gewigt. 

Verscheidene Regeringen en bijzondere Maatschappijen 
ebben dat vraagstuk tot een onderwerp gemaakt hunner 
onderzoekingen. De Nederlandsche Regering is daarin miet 
achtergebleven: de benoeming van eene Commissie, waar- 
van ik de eer heb lid te zijn, aan welke dit belangrijk 
vraagstuk is voorgelegd, is daarvan het bewijs. Ik mag den 
uitslag van het onderzoek dier Commissie miet vooruitloo- 
pen; maar mijn persoonlijk gevoelen is te dezen aanzien 
niet twijfelachtig. 

Bene beweging ùr handel en zeevaart, waarvan men de 
voorbeelden in de vroegere geschiedenis te vergeefs zal zoe- 
ken, zal het gevolg zijn van de dooreraving der landengte 
van Suez. 

Het spreekt wel van zelf, dat de voordeelen, die daar- 
door aan Puropa zullen toevloeijen, in eene zekere even- 
redigheid zullen zijn tot de natuurlijke ligging der ver- 
schillende landen, die van den nieuwen waterweg gebruik 
maken, en dat daaruit door het eene meer, door het andere 
minder voordeel zal getrokken worden; doch de voordeelen 
der verkorte gemeenschap zijn voor allen, in mijm oog, var 
dien aard, dat ze voor de minst gunstig gelegen landen nog 
ruim en gewietig zijn. 

Wij mogen niet naijverig zijn wanneer het ook ande- 
ren welgaat, en wanneer aan andere landen welligt nog 
meerder voordeel zal toevloeijen dan aan ons: het deel, dat 
Nederland met zijne koloniën daarin kan te beurt valler, 
zal rijk genoeg zijn om het ons dankbaar te doen erkennen. 

Onze O. IL. koloniën kunnen daardoor tot eem ongeken- 
den trap van welvaart worden opgevoerd, en wanneer het 
onzer koloniën welgaat, is het dan Nederland niet, die 
daarvan rijke vruchten plukt? 

Op den nieuwen weg maar Indië doet zieh tevens nog 


(198 ) 


een uitzigt op, waar de handel een ruim veld zal vinden 
om nieuwe bronnen van welvaart te openen. 

De oevers van de Roode zee, vooral langs de Afrikaan- 
sche kust, zijn nog weinig bekend; de binnenlanden van 
Afrika, een geheel werelddeel, vol van de rijkste voortbreng- 
selen, ligt daar voor allen open. Nieuwe betrekkingen kun- 
nen daar aangeknoopt, nieuwe werkzaamheid kan daardoor 
in den handel opgewekt worden; en het valt niet te ont- 
kennen, dat de handel in Nederland een spoorslag noodig 
kan hebben, niet alleen om zijn standpunt te behouden, 
maar om met de beweging van anderen mede te gaan, en 
pogingen aan te wenden, ten einde ze zoo mogelijk te over- 
treffen. 


14. 


Slot. Ziedaar, Mijne Heeren ! U zoo beknopt mogelijk het 
ontwerp verklaard, welks daarstelling een gedenkteeken zal zijn 
van het tijdvak dat wij beleven; een werk, waarover het 
nageslacht oordeel zal vellen en in zegening zal houden, 
wanneer de ondervinding ‘zal doen zien, dat daardoor nieuw 
leven, nieuwe beweging, rijkdom en welvaart worden uitge- 
stort over alle volken der aarde. 

En nog verder mogen onze blikken zich wenden, nog 
ruimer is de gezigteinder, die zich voor ons opent. Be- 
schaving en verlichting, verspreiding van al wat goed, van 
al wat nuttig is over geheel het menschdom, kunnen de ge- 
volgen zijn van deze versnelde gemeenschap tusschen al 
de deelen der wereld. 

De Akademie van wetenschappen van het Keizerlijk In- 
stituut van Frankrijk, aan welks oordeel het rapport van 
de Internationale Commissie onderworpen werd, verklaarde 
bij monde van den Heer CHARLES DUPIN: 

„Dat het ontwerp en de voorgestelde middelen van uit- 
„voering voor het zeevaartkanaal van Suez, de waardige 


(199 ) 


jpvoorbereidselen waren tot eene voor het geheele mensche 
plijke geslacht nuttige onderneming. 

Ik zal mij gelukkig rekenen, wanneer Gij, Mijne Heeren! 
daarover geen ongunstiger oordeel uitspreekt. 

Ik mag hier den wensch herhalen, door de Internationale 
Commissie bij het slot van haar rapport uitgedrukt: 

„Moge onze arbeid het oogenblik verhaasten, waarin 
„alle andere moeijelijkheden, dan die uit den aard der za- 
pken zelve voortspruiten, zullen zijn opgeheven, en de 
kunstmatige Bosphorus van Suez geopend zal zijn voor 
‚de zeevaart van alle natiën. 

Dat oogenblik, Mijne Heeren! is nabij. De laatste te- 
genstand, hoe magtig ook, zal weldra vallen voor de stem 
der wetenschap, voor de krachtige uitspraak van het alge- 
meer belang van handel en zeevaart, en voor den stelli- 
gen wil van Europa en van Indië, 


AANTEEKENING 

oven 
EN NADERE BESCHRIJVING 
VAN EEN INDIVIDU DER 
GROOTSTE TOT NU BEKENDE GIFT-SLANGEN 
vir Er 
GESLACHT DER NAJA’. 

Door 


A. W. M. VAN HASSELT. 


wed 


Wanneer men als algemeenen regel mag aannemen, dat 
de grootste soorten en individuën uit de dierenorde der 
Ophidiï worden aangetroffen onder de z. g. txnocui of miet 
vergiftige slangen, zoo moet toch van de andere zijde wor- 
den erkend, dat ook onder de Serpentes venenati, ofschoon 
dan meer bij uitzondering, betrekkelijk groote, of althans 
lange slangen kunnen voorkomen. 

Giftige slangen van 5 à 6 voeten, of van 1} tot hoog- 
stens 2 meters, zijn niet eens bijzonder zeldzaam; zelfs be- 
reiken verscheidene soorten die lengte, bijv. Crotalus horri- 
dus van Zuid-Amerika, T'rigonocephalus (Botkrops) tunceo- 
latus van Martinique, de tevens armdikke Vipera rhinoceros 
en andere species van het geslacht Vipera aan de Goud- 
kust (door scrrearn beschreven), de Vipera ariëtans van 
Zuid-Afrika, Naja (Dendroaspis) Jamesonii, mede uit 
Afrika, Bungarus annularis van Java, de Hydrophis fuli- 
ginosus en H. nigrocinctus uit de Stille Zuidzee, en enkele 


(201 ) 


anderen, onder welke ik van sommige groote Dipsas-soor- 
ten met opzet zwijg, als volstrekt niet voldoende overtuigd , 
dat deze en andere Ophidiens opisthoglyphes van DUMÉRIL 
inderdaad tot de giftslangen moeten worden gebragt. 

Ware vergiftige slangen echter, die eene manslengte nog 
te boven gaan, worden, bij mijn weten, niet dan bij hooge 
uitzondering cntmoet. De grootste, die ik beschreven heb 
gevonden, verkregen eene lengte van =& 3 meters. Hiertoe 
behooren bijv. een exemplaar van P'rimeresurus ophiophagus 
puUMÉRIL, uit het Musée nationale de Paris, van bijna 3 
meters, of ruim 9 Fr. voeten ; een exemplaar van Crotulus 
(Lachesis) mutus uit Brazilië, volgens opgave van sPIX, van 
8 meters of 10 Eng. voeten; en een exemplaar van Ma- 
madryas ophiophagus uit Bengalen, door cantor beschre- 
ven, van 8 meters 2 palmen, of 10 king. voeten en 8 
duimen. 

Het is eensdeels uithoofde der zeldzaamheid van het voor- 
komen (of misschien liever van het gevangen worden) van 
zóó groote of lange giftslangen, anderdeels wegens de be- 
paling der soort, dat ik het niet geheel onbelangrijk heb 
geacht, de aandacht der Akademie voor eenige oogenblikken 
te vestigen op den kop en de huid van een zeer groot individu, 
hetgeen mij reeds voor eenigen tijd door ons veel geacht cor- 
responderend medelid, den Heer wassiNK, op spiritus uit 
Nederlandsch Indië is toegezonden, zooals ik bij dezen de eer 
heb, het aan de Akademie te vertoonen. Terwijl een paar 
exemplaren, die daarvan in het Parijsche Museum schijnen 
te worden gevonden, geschonden. zijn door gedeeltelijke ver- 
brijzeling van den kop, ziet men, dat dit voorwerp in bij- 
zonder goeden staat en ombeschadigden toestand verkeert. 
Daarenboven bereikt één van die exemplaren slechts de 
lengte van „près de trois mètres,” terwijl dit individu na- 
genoeg 3} meter of bijna 11 Rhijul. voeten haalt! 

Het is zeer opmerkelijk, dat de overige soorten van het 


(202 ) 


geslacht Naja (waartoe deze slang behoort) nimmer deze 
lengte bereiken %), en ten anderen, dat de U thans ver- 
toonde slang niet alleen de grootste Naja-soort, maar te- 
vens de langste van alle andere giftslangen voorstelt. 
Deze slang behoort tot de Serpents vénimeur colubriformes 
van SCHLEGEL, of (hetgeen met andere woorden op dezelfde 
afdeeling betrekking heeft) tot de Protéroglyphes conocer- 
gues van DUMÉRIL en BIBRON. Hare physiognomie strookt 
geheel en al met die der Najidae, of der Elapina van 
VAN DER HOEVEN, terwijl de ten duidelijkste blijkende uit- 
zetbaarheid van den hals geen twijfel toelaat, dat zij eene 
soort is van het geslacht Naja. Evenzoo moet zij hoogst 
waarschijnlijk worden gebragt tot het ondergeslacht Mama- 
dryas van CANTOR, Dendroaspis van FrrziNGER (niet van SCHLE- 
GEL), of Frümneresurus van DUMÉRIL en BIBRON, zooals uit 
de zeer groote achterhoofdsschilden, de groote bijkomende of 
auxiliaire achterhoofdsschilden en uit de deels enkelvoudige, 
deels verdeelde onderstaartschilden mag worden opgemaakt. 

Tot zooverre deed er zich bij de bepaling dezer slang 
geene zwarigheid op; doch wat de soorts-bepaling betreft, 
ben ik op eenige moeijelijkheden gestuit. 

Vooreerst kan de meening worden geopperd, dat zij 
slechts een zeer oud en buitengemeen groot voorwerp is van 
Naja bungarus, het eerst door scrrreeL (volgens jonge 
voorwerpen, van 07,5 à 0,6 lengte) beschreven (Essai, IL, 
p. 476, PL. XVIL, F. 8 et 9, en Verhandelingen over de 
natuurlijke geschiedenis der Nederlandsche Overzeesche be- 
zittingen. Zoölogie, Reptilia, b. 72, Leiden 1859—1844). 
Inzonderheid zouden hiervoor pleiten de vorm van de ach- 


*) Tot de langste soorten van Naja behoort nog, behalve de reeds 
genoemden, de Naja angusticeps A. SMITH, uit Zuid-Afrika, volgens 
DUMÉRIL en BIBRON eene eigene soort, die tot 8 Eng. voeten 7& duim. 
lang kan worden. 


(203 ) 


terhoofdsschilden, de verdeeling der onderstaartschilden en 
de in vorm van de overigen verschillende reeks schubben 
op het midden van den rug. Daarenboven zijn ook scnre- 
eers individuën dezer soort afkomstig van Sumatra en 
Java. «Van den anderen kant intusschen stemmen de kleur 
en de teekening in geenen deele overeen met die van ons 
exemplaar *). Aangenomen dat de spiritus grooten in- 
vloed kan hebben uitgeoefend op de grondkleur, ontbreken 
echter bij mijne slang ten eenenmale de talrijke, afwisse- 
lende s(repen of banden, die bij N. bungarus werden ge- 
vonden; er zijn ook geene zwarte randjes aan de onder- 
buiksschilden, althans volstrekt niet duidelijk, voorhanden. 

In de tweede plaats komt hier in aanmerking de Ma- 
madryas  ophiophagus van cANrTor (Catalogue of Reptiles 
inhabiting the Malayan peninsula and islands. Calcutta, 
1847, p. 116 en 117). Ofschoon ook deze soort, zoowel in 
vindplaats en grootte, als in de beschrijving der wezenlijke 
kenmerken van de kopschilden, van den staart, van de op- 
perkaakstanden, enz. overeenkomt met mijn exemplaar, 
wordt insgelijks de kleur en miet minder de teekening der 
banden of strepen zoo afwijkend opgegeven 4), dat hier 


T) »Le dessus est d'un Heu noir, orné de nombreuses bandes plus 
claires, assez étroites, dirigées en arrière et se touchant sur le dos 
en formant un angle; celles du cou sont plus larges et jaunâtres ; 
on en voit quatre de semblables sur la tête. Le dessous de cette 
partie est jaune, mais cette teinte passe bientot au bleuâtre, couleur 
qui occupe toutes les parties inférieures. et qui est relevée par les 
bordures noires des lames.”’ 


+) «Olive-green above; the shields of the head, the scales of the 
neck, posterior part of the body and of the tail edged with black; 
the trunk with a number of distant, oblique, alternate black and 
white bands, converging towards the head; the throat and anterior 
part of abdomen impure gamboge; the rest of the scuta and scu- 
tella bluish grey, marbled with black or pale yellowish green; with 


( 204 ) 


dezelfde bedenking toepasselijk is als op MN. bungarus sCHrE- 
GEL, die dan ook door caNror, naar mijn oordeel teregt, 
als een jong individu van zijnen /amadryas ophtophagus 
wordt aangemerkt. 

Ten derden vind ik bij pumÉmr et BrnnoN (Erpétologie 
VIL 2, p. 1246, Paris 1854), eene overigens weinig uit- 
voerige beschrijving van hunmen Primeresurus ophiophagus, 
en het is deze slang, die, ook in vindplaats en grootte, 
nog de meeste gelijkheid heeft met dit exemplaar. Ook deze 
is evenwel niet volkomen: 1°. zijn bij hem de rug en zij- 
schubben ivoor-wit, met bruine randjes; 2°. is de opvol- 
ging der verdeelde en onverdeelde onderstaartschilden eenig- 
zins anders *), en 38°. past vooral hunne geheele synonymie 
niet op deze slang. Immers moet Naja elaps van SCHLEGEL 
hier geheel worden uitgesloten. Coluber ikuhéka van Lrs- 
SON (omtrent welke ik echter slechts heb kunnen raadplegen 
eene afbeelding van den kop, ontleend aan de Woyage de 
la Coquille par purenmey, Atlas Reptiles, N°. 5, mij wel- 
willend toegezonden door den Hoogleeraar 3. vAN DER HOE- 
VEN), schijnt mij mede toe, niet tot deze soort te behooren. 
Dan blijven over Naja bungarus scnreceL en lamadryas 


a narrow submarginal brown line.”” Intusschen voegt CANTOR over 
de kleur daarbij nog deze opmerking: «The Malayan indivi- 
duals are of a lighter colour, more inclining to yellow than those 
observed in Bengal.”” In eene vroegere beschrijving dezer slang 
door CANTOR (in Proceedings of the Zoöl, Society. 1838, p. 37) wordt, 
deze diagnose gevonden: » Superne olivacco-viridis, strijs sagitta= 
libus nigris cinctus, abdomine glauco. nigro-marmorato.'” 


*) Desnietfemin is hier het voorkomen eener herhaalde afwisseling 
in de opvolging van de onverdeelde en verdeelde staartschilden (door 
DUMÉRIL kenmerkend voor zijn geslacht P'rimeresurus genoemd) aan= 
wezig, even als bij mijn exemplaar. ScureGeL en CANTOR spreken 


bij hunne species slechts van de eenvoudige opvolging van onver- 
deelde door verdeelde subeaudalia. 


( 205 ) 


ophiophagus CANTOR, omtrent welke, onderling zeer over- 
eenkomende, species ik reeds het groote verschil in teeke- 
ning met dit exemplaar heb doen opmerken. 

Wanneer wij nu hunne synonymie buitensluiten, dan kan 
deze slang Trimeresurus ophiophagus DUMÉRIL zijn; doch 
wanneer wij die aannemen, — in de veronderstelling, dat 
pumériw slechts verzuimd heeft gewag te maken van de ban- 
den of strepen op de door hem en anderen beschreven 
slangen dezer soort, — zoo kan ik zijnen naam evenmin 
voor dit exemplaar aannemen, als dien van Naja bungarus 
of Hamadryas ophiophagus. 

In het laatste geval durf ik niet beslissen, of wij hier 
slechts eene zeer oude variëteit voor ons hebben van de 
Naja bungarus van SCHLEGEL (alsdan welligt het best te 
noemen Naja bungarus, varietas tota flava), — dan wel, of 
beide twee afzonderlijke species uitmaken van het genus 
„Naja, subgenus Frimeresurus. 

Indien dit zoo ware (hetgeen aan de erpetologen moet 
worden overgelaten), zoo zou ik voorslaan, de onderhavige, 
alsdan nog onbeschrevene soort, te bestempelen met den 
naam van Naja (Dendroaspis rrrzincer, Hamadryas CANTOR, 
Trimeresurus puMÉRIL) ingens. 


BESCHRIJVING. 


Vaderland. Azië; t. w. Borneo of Sumatra (voor ons 
individu); Cochinchina en Nieuw- Guinea of Papoewa (voor 
de exemplaren van puMÉRIT). 

Lengte. De kop 0,08, de romp 2,56, de staart 0m,79; 
alzoo de geheele lengte 3,48. 

Schubben. Glimmend, glad of ongekield, groot, ovaal- 
lancetvormig; de middelrij vertoont eenige afwijking van 
dezen vorm, door hare iets of wat hoekige of meer 
hexagone schubben; in de nabijheid van den staart, en 
vooral op den staart zelven, nemen de overige schubben- 


(206 ) 


rijen insgelijks dezen vorm aan en worden dan al meer 
en meer voorzien van een bruin-zwart randje; bovendien 
zijn zij, inzonderheid naar het uiteinde van den staart toe, 
niet meer dakpanvormig over elkander geplaatst, doch als 
mosaïkvormig ingelegd. Over het midden van den tronk 
in 15 lengte-rijen gerangschikt; aan het halsgedeelte ver- 
schilt haar gtal van 15 tot 21. *%) 

Buikschilden. Zijn groot, bereiken eene breedte van 0m,01, 
en zijn ten getale van 247 aanwezig. Geel, zonder rand. 

Staar!schilden. Hebben de volgende merkwaardige verdee- 
ling: 20 onverdeelde + 1 verdeelde + 3 onverdeelde 
+ 715 verdeelde, — 99 +f). Zij zijn geel, doch voorzien 
met een bruin-zwart randje. 

Kleur. De kleur der schubben en schilden is, met uit- 
zondering der beschrevene bruin-zwarte randjes aan de la- 
gere rugschubben, de staart-schubben en schilden, doorgaan- 
de bruinachtig geel, op sommige plaatsen zelfs licht geel. 
Wanneer men de opperhuid van de schubben verwijdert, 
vertoonen deze eene witte kleur 8). f 

Teekening. Kop, hals, buik en rug zijn zonder vlekken, 
strepen of banden, en zonder brilvormige teekening op den 


*) Naja bungarus van SCHLEGEL heeft 19 reeksen van schubben; 
voor Mamadryas ophtophagus vind ik het getal niet vermeld. 


+) Naja bungarus (van Sumatra) heeft 252 buikschilden + 23 
onverdeelde + 118 verdeelde staartschilden, — Hamadryas ophio- 
phagus heeft 215 ad 256 scuta abdominalia, + 13 ad 32 scuta 
subeaudalia, + 63 ad 96 scutella subcaudalia. — Trimeresurus 
ophiophagus heeft 254 gastrostèges en 112 urostèges (de laatste al- 
dus: 2 verdeelde + 12 onverdeelde + 98 verdeelde). 


$) Ik merk dit laatste iu het bijzonder op, omdat pumériv van 
zijne exemplaren, die misschien pas waren vermeld, schrijft: dat de 
middelste sehubben eene schoone witte kleur hadden («un blanc 
d'ivoire"”). 


(207 ) 


hals. Alleen verschijnt, bij uitzetting van den hals, de 
kleur van de huid tusschen en onder de schubben bruin zwart, 

De kop. Is vrij groot, eenigzins afgeplat, met een lig- 
ten indruk op de middellijn; iets meer langwerpig dan 
breed, staande deze verhouding als 4: 3 ; met stompen snuit 
en met duidelijke afscheiding van den hals. 

De kopschilden, Leveren devolgende bijzonderheden op : 
het scutum verticale,- de scuta frontalia, supraciliaria en 
mentalia zijn de gewone van deze familie of van dit ge- 
slacht; insgelijks de 7 labialia geheel als bij Naja tripu- 
dians, doch veel grooter; geen scutum loreum of frenale; 
1 scutum praeoculare, 8 scuta postocularia; de tempora- 
lia groot, in 4 paren, waarvan het voorste paar veel groo- 
ter is dan de overige; de occipitalia zijn opmerkelijk 
groot, en, hetgeen de bijzondere aandacht verdient, als zeer 
kenmerkende voor deze soort of zelfs voor dit onderge- 
slacht, van achteren ten wederzijde ingevat door 3 paren 
bijkomende of auziliaire achterhoofdsplaten, van welke het 
middelpaar bijzonder ontwikkeld is. 


(Natuurlijke grootte). 
a a Zeer groote achterhoofdsschilden. 
b b b Merkwaardige grootte en plaatsing der 3 bijkomende achterhoofds- 
platen. 


(208 ) 


De oogen. Hebben cirkelronde pupillen, zijn betrekkelijk 
groot en geheel zijdelings van den kop geplaatst onder de 
eenigzins uitpuilende supraciliaria. 

De neusgaten. Lijn wijd en doorboren de nasaalplaat in 
eene schuinsche rigting. 

Het opperkaaksbeen. Draagt van voren één volkomen ge- 
vormden, stevigen, slechts weinig achterwaarts gebogen, vastzit- 
tenden gifthaak, met eene iets breedere basis en eene lengte 
van 0m,012; deze is grootendeels gesleufd, doch ook ten 
deele kanaalvormig vergroeid. Onmiddelijk achter hem, doch 
in eene meer liggende houding en niet vastgegroeid, volgt 
een kleinere, doch voor het overige analoge réserve-gift- 
haak; bij het wegprepareren van den giftzak aan dezelfde 
zijde, vertoonde zich, aan de basis van dezen, nog een tweede 
zeer klein, nagenoeg losliggend réserve-gifthaakje. Achter- 
waarts aan hetzelfde been worden, op een afstand van 
0O,0l van den grooten of voorsten gifthaak, twee vastzt- 
tende, doch sterke, slechts zeer weinig gebogene, kleine, 
gewone tandjes digt bij elkander aangetroffen. 

De tronk. Is eylindrisch; de hals is duidelijk vatbaar 
voor uitzetting, zooals bovendien door de schuinsche rig- 
ting der schubben, als door het grooter aantal rijen daar 
ter plaatse, wordt uitgewezen. 

De staart. Is lang, staande tot de geheele lengte als ruim 
1:4 *); hij loopt uit in een min of meer driehoekig, vrij 
gelijkmatig dik, hoornachtig hard en stomp uiteinde. 

De levenswijze van deze slang is mij niet bekend. 


*) Bij Naja Bungarus staat deze lengte als 1:5. 


OVER 
HET ELECTRISCH SPECTRUM. 


DOOR 


V.S. M. VAN DER WILLIGEN. 


IE 


HET ELECTRISCH SPECTRUM IN VERSCHILLENDE GAZSOORTEN 
EN BĲ VERSCHILLENDEN DRUK. 


1. De Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen schreef 
in de laatste jaren twee prijsvragen uit, die te zamen als 
een geheel vormden en eene volledige kennis konden ge- 
ven omtrent het eigenlijk wezen van het licht, dat door 
electriciteit werd voortgebragt. De eerste vraag, over de 
eigenlijke vonk, werd beantwoord door masson, die zich 
reeds gedurende geruimen tijd met het onderzoek van het 
spectrum en de lich-tintensiteit dezer vonk had bezig ge- 
houden, en de onderzoekingen van FRAUENHOFER eù wWHEAT- 
STONE had voortgezet. De tweede vraag verlangde een on- 
derzoek naar het wezen van de donkere lagen, die onder 
bepaalde omstandigheden optreden in het bekende pluim- 
licht, dat in eene luchtverdunde ruimte kan worden voort- 
gebragt. Deze vraag wacht, voor zoo ver mij bekend is, nog 
op een antwoord. Naar mijne opvatting zal echter het ant- 
woord op deze tweede vraag dienen te worden voorafgegaan. 
door eene volledige ontleding en beschouwing van het spec- 
trum van de pluim en van het negatieve licht. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, DEEL VII. 14 


(210 ) 


In de Verslagen en Mededeelingen der Akademie, Deel 
IV p. 280, komt een klein stukje van mij voor, Over het 
het in lagen verdeelde licht in het electrisch ei. Dit was 
een uitvloeisel van de onderzoekingen, “waarmede ik mij toen 
bezig hield en waardoor ik tot eene nadere kennis om- 
trent het wezen dier lagen hoopte te geraken; het be- 
vatte het experimenteel bewijs, dat laagvorming als eerste 
voorwaarde eene vertraging in den tijd der ontlading, dus 
een eindigen duur dezer ontlading, vooronderstelde. Sints 
dien tijd heb ik mij voortdurend met het onderzoek van 
de electrische pluim en van het licht in eene luchtver- 
dunde ruimte bezig gehouden, wel overtuigd dat een na- 
der onderzoek hieromtrent ons een stap nader zoude bren- 
gen, zoo niet tot het wezen der electriciteit, dan toch tot 
hare wijze van voortplanting en overgang door gazsoorten 
en door de stof in het algemeen, tot de rol, die hierbij door 
de stof wordt vervuld, en tot de inwendige constitutie der 
onderscheidene stoffen. 

2. Masson *) heeft door zijne proeven voldoende aan- 
getoond, dat in de electrische vonk strepen voorkomen, die 
verschillend zijn al naar gelang de metalen verschillen, die 
als polen dienen, en tevens dat er andere strepen zijn, die 
bijv. in lucht voor alle metalen constant zijn. ANGsTRÖM 1) 
heeft dit onderzoek, wat aangaat het tweede punt, uitge- 
breid, en aangetoond, dat bijv. waterstof licht-maxima geeft, 
die niet in dampkringslucht voorkomen; dat verder kool- 
zuur en zuurstof de strepen in het minst breekbare deel 
van het spectrum niet of althans zeer flaauw (dit mag 


%) Annales de Chimie 3° Serie T. XXXI p. 295, en Verhandelin- 
gen van de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen ; Mémoire 
sur Vétincelle electrique Vol, XI. Stuk 1. 1854, 


+) POGGENDORFF's dnnalen 1855, 'T, XCIV p. 141, Optische Un- 
tersuchungen. 


(211 ) 


af hangen van de meerdere of mindere zuiverheid) teruggeven ; 
terwijl in het meer breekbare blaauwe en violette einde nog 
steeds strepen voorkomen, waaromtrent mij nog miet is ge- 
bleken af zij dezelfde zijn als de luchtstrepen, dan wel an- 
dere mieuw bijgekomene. Eindelijk bleek uit de onderzoe- 
kingen van Anesrröm, dat stikstofoxyd en stikstof de- 
zelfde strepen gaven als dampkringslucht, uitgezonderd 
misschien de eene of andere blaauwe, die mag zijn bijge- 
komen of verdwenen, maar waaromtrent ik weder niet durf 
beslissen, bij het volkomen gebrek aan scherpte, dat aan de 
meeste strepen in het blaauwe en violette deel van het 
spectrum eigen is. d 

Masson heeft zijne proeven gedaan met wrijvings-electri- 
citeit en met de vonk van den inductie-toestel van ruum- 
KORFF; zijn prisma was van sterk brekend flintglas en 
de afwijkingen werden gemeten op een gewonen gonio- 
meter van BABINEr. Ánosrröx schijnt alleen wrijvings- 
electriciteit te hebben gebezigd; zijn prisma was een 
flintglasprisma met een brekenden hoek van 46° 34’ 47” 
van MERZ en de hoeken werden gemeten met een theo- 
doliet, die naar het schijnt eene aflezing tot in secunden 
toeliet. 

3. Daar mijne waarnemingen op dit gebied reeds een be- 
langrijken omvang hebben verkregen, besloot ik nu reeds 
een eerste gedeelte daarvan publiek te maken, om dit la- 
ter van tijd tot tijd door andere te laten volgen. Behalve 
de analyse van het spectrum der vonk in dampkringslucht, 
verschijnt alzoo hierbij het spectrum der vonk in een gaz, 
dat strepen geeft, die bijzonder van die der dampkrings- 
lucht afwijken, en verder nog het spectrum van de posi- 
tieve pluim en van het negatieve licht in eene luchtver- 
dunde ruimte. Het spectrum der vonk in gewone lucht, 
stemt bijna volkomen overeen met dat van ANGSTRÜM en is 


in zoo verre slechts eene herhaling daarvan, die dan toch 
14% 


(212 ) 


wel voor eene bruikbare bijdrage zal kunnen gelden. Wat 
betreft de andere genoemde spectra, deze geloof ik, dat tot 
nog toe miet zijn gepubliceerd. Als electriciteitsbron heb 
ik voortdurend gebezigd een inductiestoestel van rruMKORTr, 
groot model met condensator, die in werking gebragt werd 
door zes elementen van erovE van de gewone grootte en 
waarbij de geïnduceerde stroom ook nog gecondenseerd werd 
naar de wijze van Grove, door eene Leidsche flesch van 15 
vierkante decimeters bekleede buitenste oppervlakte. De 
afwijkingen der onderscheidene strepen werden gemeten met 
een goniometer van BABINEr, die tot minuten kon worden 
afgelezen en waarop een gelijkzijdig flintglasprisma van 
MERZ geplaatst werd, dat ik ten vorige jare zelf in de fa- 
briek had besteld en van het meest brekende flintglas is, dat 
men mij kon leveren. De hoogte van dit prisma bedraagt 
ongeveer 3,3 centimeters en elk der zijden zijner doorsnede 
is ongeveer 2 centimeters; de brekingscoëfficient bedraagt 
volgens de bijgevoegde: opgaven van arenz 1,643226 en 
het verstrooijend vermogen 0,0687787. Met genoemden 
goniometer, die echter in naauwkeurigheid niet geëvenre- 
digd is aan de voortreffelijkheid van het prisma, vond ik 
de volgende afwijkingen met zonlicht. 


Voor de 
Red afwijking. de brekings-coëfficient 
B 49° 21',88 1,63190 of in log. 0,2126949 
C 84,20 1,63598 ri 0,2132473 
D 50° 5/, 7 1,63925 _ „ _ 0,2146449 
EF 48! AT 1,64635 3 0,2165163 
F 51° 21,10 1,65269 / 0,2181909 
G 52° 43', 6 1,66514 ri 0,2214520 


De tiende deelen in de minuten ontstaan hier, doordien deze 
uitkomsten het midden van drie metingen zijn ; de afwijkin- 
gen werden bepaald links en regts van het nulpunt, waar- 


(213) 


door men van deszelfs ligging onafhankelijk wordt; en voor 
alle deze strepen is het minimum van deflectie genomen. 

„De zuiverheid van het glas liet niets te wenschen over, 
zoodat in het volgende de voornaamste onnaauwkeurigheden 
alleen aan den goniometer kunnen worden geweten. 

4. Als polen gebruik ik bij voorkeur metaaldraden van 
ongeveer één millimeter dik, die aan een vonken-mikrometer 
kunnen worden aangebragt, waardoor hun afstand telkens 
kan worden geregeld. Ik heb gebezigd: rood koper, zink, 
ijzer, lood, tin, zilver, goud (dukatengoud), platina en cad- 
mium, vervolgens antimonium, bismuth, nikkel en aluminium, 
welke laatsten onder den vorm van stukjes in koperen kokertjes 
aan den vonken-mikrometer werden bevestigd; en eindelijk 
heb ik gazkool gebruikt (in de gaz-retorten door destillatie 
verkregen) en goed uitgedroogde houtskool. 

Om proeven met onderscheidene gazsoorten en in eene lucht- 
verdunde ruimte te kunnen doen, heb ik mij door den Heer 
BUDDINGH te Arnhem een glazen cilinder van plus minus 6 cen- 
tim. middellijn met leêren doos laten vervaardigen, voorzien 
met de noodige kranen om eerst een luchtledig te vormen en 
dan, na afsluiting, een ander gaz te laten instroomen. Deze 
cilinder is daarenboven aan twee tegenovergestelde zijden 
doorboord en met stukjes parallelglas gedekt, om een onder- 
zoek van het licht op polarisatie en dergelijken toe te laten. 

Bij de hier onder te vermelden proeven miet chloor echter 
heb ik mij van een gewoon kolfje of molglas moeten be- 
dienen, waarin de pooldraden geïsoleerd door den mond wer- 
den ingebragt ven dan luchtdigt afgesloten; dewijl anders 
de koperen dekstukken en stangen van mijnen cilinder te 
veel zouden lijden. Voor deze proeven was ook eene ver- 
mijding van valsche refractie, en dus ook het aanbrengen 
van een stukje parallelglas geheel onnoodig, daar eene on- 
relmatige breking van het licht, eer het op de sleuf van 
den goniometer valt, niets schaadt. 


(214) 


De gebezigde luchtpomp is eene kraan-luchtpomp van 
BECKER naar het laatste model. Of zij een beter vacuum 
dan hoogstens van 2 millim. kon geven, zoude ik betwijfelen. 
Gewoonlijk kon ik de lucht tot 3 à 4 millim. wegnemen. 

5. Bragt ik nu twee metaaldraden van de genoemde 
dikte in den vonken-mikrometer, dan had ik het binnen zekere 
erenzen in mijne magt om, of alleen de karakteristieke me- 
taalstrepen, of wel deze strepen gemengd met de luchtstre- 
pen te zien. Groote toenadering namelijk der draden doet 
bijna volkomen de luchtstrepen verdwijnen en alleen de 
metaalstrepen overblijven. Voor een tamelijken afstand der 
draden. worden beide soorten van strepen gezien en voor 
nog grooter afstand nemen vooral de luchtstrepen in in- 
tensiteit toe en verdwijnen eenige metaalstrepen; of wel 
deze laatste worden, zooals Anasrröm opmerkte, alleen nog 
in de nabijheid der polen gevonden. Platina heeft in gewone 
lucht hoogstens een paar karakteristieke strepen, die daarbij 
nog moeijelijk zijn waar te nemen ; daarom is, vooral voor 
grootere afstanden, het spectrum van platina bijna het zui- 
vere luchtspectrum. IJzer heeft in lucht weinige zeer 
flaauwe karakteristieke strepen; daarom is ook het spectrum 
tusschen ijzer voor grootere afstanden bijna het zuivere 
luchtspectrum. _Coaks geven op grootere afstanden slechts 
twee of drie karakteristieke strepen, waarvan er twee zeer 
flikkeren en telkens verdwijnen, en die allen misschien nog 
wel uit vreemde inmengsels ontstaan; alzoo is ook het spec- 
trum van ecoaks bijna een zuiver luchtspectrum. Wordt 
de eondensatie van den geïnduceerden stroom naar GROVE 
opgeheven, dan verliezen alle strepen hare scherpte en 
daarenboven blijven dan slechts de helderste over. 

6. Wanneer de draden al te dun genomen worden, dan 
wordt, zelfs bij den gewonen druk der lucht, de negatieve 
draad spoedig te warm, hetgeen bij luchtverdunning nog 
veel eer plaats heeft; de overgang der vonk wordt dan 


(215 ) 


veel gemakkelijker in de door aanraking met dezen ver- 
hitten draad verwarmde lucht; weldra gaat dan de elec- 
triciteit. niet meer als vonk maar als pluim over, en in 
een enkel oogenblik springt soms de wijze van overgang 
van den eersten vorm in den tweeden; de temperatuur van 
den negatieven draad rijst dan al verder en weldra gloeit deze 
draad en smelt af wanneer het metaal daarvoor vatbaar is, 
zooals. bijv. ijzer. Het spectrum is dan natuurlijk ook geheel 
in een anderen vorm overgesprongen; men neemt dan de 
strepen waar, die in het licht in eene luchtverdunde ruimte 
worden gezien, gemengd met nog eene enkele metaalstreep ; 
hiertoe is bijzonder platina en ijzerdraad geschikt, en het 
verschijnsel gelukt vooral bij een kleinen afstand der pool- 
draden. Met mijne blokjes coaks komt bij zeer groote toe- 
nadering gedeeltelijk dat spectrum van het electrisch licht 
in eene luchtverdunde ruimte voor den dag; maar dit is 
ten andere gemengd met de bekende strepen of intensiteits- 
maxima, die in alle koolwaterstof-vlammen voorkomen, en 
die dus kenschetsend zijn voor kool, en die hier vrij wat 
gemakkelijker kunnen. worden waargenomen en bestudeerd 
dan in de helderste vlam. Dan, hierop zal ik in een an- 
der stukje terugkomen. 

7. Wanneer de draden met water worden bevochtigd, 
dan wordt het geheele spectrum met een dun floers over- 
togen, zeker wel ten gevolge van den waterdamp, die het 
licht eenigzins verstrooïit en dempt; maar tevens komen dan 
in het spectrum de beide eerste strepen voor, die in eene der 
volgende tafels als karakteristiek woor waterstof zijn opgege- 
ven. Daarom houd ik dan ook de eerste dezer strepen, voor 
zoo ver zij altijd met meer of minder intensiteit in het spec- 
trum van alle metalen wordt waargenomen (de streep 2 uit de 
tafel voor dampkringslucht), eenvoudig voor een uitvloei- 
sel, en dus voor een bewijs van het aanwezig zijn, van wa- 
terdamp. De metaalstrepen- echter worden hierbij, wat 


(216 ) 


hare intensiteit betreft, in het minst miet veranderd, en 
dan nog schijnbaar versterkt, omdat de zamenhangende tin- 
ten (de zoogenaamde teintes plates van MASSON) van het 
spectrum vooral door de vochtigheid worden verzwakt. Zoo- 
dra het water van de pooldraden verdampt is, komt de 
sodium- of kaarsstreep eenige oogenblikken veel sterker 
voor den dag, zeker omdat door het water het spoor van 
keukenzout, dat op den draad aanwezig was, werd opgelost 
en naar het uiteinde van den draad gevoerd, of wel omdat 
het water zelf misschien een spoor van keukenzout be- 
vatte. Dat die sodium-streep immer bijna op alle metalen 
wordt waargenomen, kan ons niet verwonderen, sints de on- 
derzoekingen van svan *) hebben doen zien welk eene uiterst 
kleine hoeveelheid keukenzout voldoende is, om in eenige 
vlam die streep voor den dag te brengen, en wanneer men 
daarbij bedenkt, hoe vaak de metaalstukjes, die als polen 
gebezigd worden, door de handen gaan en hoe algemeen 
verbreid het chlorsodium in de natuur wordt gevonden. 
Wanneer de draden met een druppel zoutzuur worden be- 
vochtigd, worden de metaalstrepen ook zeer verlevendigd 
ten koste van de teintes plates. Salpeterznur en zwavelzuur 
op de draden gaven eene versterking van de roode water- 
streep en overigens hetzelfde effect als water. 
Overeenstemmend met de werking hier door zoutzuur 
uitgeoefend, vond ik bij mijne latere proeven, dat zoodra de 
metalen in chlorgaz begonnen te verbranden, hetgeen bijv. 
bij koper en ijzer spoedig optrad, wanneer ik de inductie- 
toestel te lang liet voortwerken zonder afbreken, waardoor 
de eene pooldraad spoedig de noodige hoogere tempera- 
tuur bereikte, dat dan in het spectrum alle karakteristieke 
strepen van het metaal plotseling met groote intensiteit 


*) Poce. Annales. Vol. C. p. 306. 1857. Ueher die prismatischen 
Spectra der Flammen von Kohlenwasserstoffverbindungen. 


(217) 


optraden, zelfs zulke, welke in dampkringslucht zeer zwak 
werden gezien en hoogst, moeijelijk te erkennen waren. Bij 
die verbranding werd door het metaal eene chlorverbinding 
aangegaan, die vlugtig was en de metaaldeeltjes in den 
uitersten toestand van verdeeling levert, en daarom juist 
zoo bijzonder geschikt schijnt om de karakteristieke strepen 
te voorschijn te brengen. Eene nadere overweging echter 
van hetgeen hieruit valt af te leiden, zou mij nu te ver voe- 
ren, en voegt eerst bij latere beschouwingen. 

8. Het aanbrengen echter van zoutzuur op de pooldra- 
den bragt mij op eene andere wijze om de karakteristieke 
strepen op te sporen, die ik hier nog in het voorbijgaan 
wil vermelden. Zoodra ik bijv. chloruretum-calciù op de 
pooldraden bragt, traden nieuwe metaalstrepen in het spec- 
trum op, die ongetwijfeld aan de kalk toebehooren. Ik 
heb toen op een paar pooldraden van een metaal, dat geene 
merkbare eigene strepen bezat, en wel op platina, achter- 
eenvolgend kleine hoeveelheden gebragt’ van zwakke oplos- 
singen van chloruretum-calcii, chloruretum-barii, chloruretum- 
strontii, mitras-calcii enz. en telkens amdere metaalstrepen 
verkregen, die ongetwijfeld karakteristiek zijn voor de me- 
talen dezer verbindingen. De chlorureta schijnen hiervoor 
bijna bij uitsluiting geschikt; met zwavelzure zouten ge- 
lukte mij de proef, zoo ver ik weet, in het geheel niet; 
doch nitras-calcii was bruikbaar, waarbij ik echter niet durf 
beweren, dat dit nitraat in allen deele zuiver was van alle 
sporen van chloruretum. 

Hierdoor werd dus een geheel nieuw veld voor mijne onder- 
zoekingen geopend, waardoor ik alle metalen zonder onder- 
scheid in het electrisch spectrum kon brengen; maar mijne 
onderzoekingen zijn, wat dit deel aangaat, nog niet gesloten. 

9. Als resultaat van meer dan 20 waarnemingen, op de 
meest verschillende metalen volbragt, geef ik hier in Tafel A 
een overzigt van de strepen, die voor alle metalen in damp- 


(218 ) 


kringslucht gemeen zijn, en die dus aan de inwerking der 
electriciteit op de lucht moeten worden toegeschreven, be- 
houdens de streep 2, die waarschijnlijk uit de aanwezigheid 
van vochtigheid ontstaat, en de sodium-streep, op 50° 5', 
die ik alleen als punt van vergelijking in de tafel opnam. 
Alle waarnemingen hebben plaats gehad bij dien stand van 
het prisma, waarbij deze sodium-streep het minimum van 
deflectie onderging. Wil men de tafel zoodamg inrigten 
dat de sodium-streep dezelfde afwijking als de streep D van 
het zonne-spectrum heeft, dan moeten eenvoudig alle afwij- 
kimgen met 0',7 worden verhoogd. De eerste kolom geeft 
het nummer der streep, om haar later gemakkelijk te kunnen 
aanwijzen; de tweede hare afwijking ; de derde gemerkt 1 hare 
betrekkelijke helderheid naar schatting, waarbij 1 de geringste 
mate van nog merkbare intensiteit aangeeft; de vierde gemerkt 
IT eindelijk hare breedte, waarbij strepen, met a, b,e end 
gemerkt, in breedte steeds toenemen, terwijl die, waarachter 
e enz. geplaatst is, al meer en meer een dof voorkomen 
bezitten en zacht in hare omgeving uitvloeijen ; deze laatste 
moeten meer als lichtmaxima dan als scherp begrensde 
strepen worden beschouwd. Even voor de streep 12, - 50° 
431,5, — bestaat misschien nog een stelsel van twee À drie 
fijne doch flaauwe strepen, gelijk aan dat van 9—11, maar 
waarvan ik nog niet als zeker durf stellen, dat het bij alle 
metalen voorkomt en dat nog nader bepaald moet worden. 

Men moet deze tafel beschouwen als de zamenvatting van 
alle strepen, die aan alle metalen gemeen zijn, zonder deze 
daarom echter bij allen van gelijke helderheid te vooron- 
derstellen; want de streep 13 bijv. die bij eenige meta- 
len vrij helder is, valt bij koper juist tusschen zeer heldere 
metaalstrepen, waardoor zij dikwijls naauwelijks kan wor- 
den gezien. Maar ik durf niet beslissen, of dit louter een ge- 
volg is van den sterkeren indruk, die door de heldere omge- 
vende strepen in het oog wordt voortgebragt, dan wel eene 


(219) 


demping van het lichtend vermogen der lucht, een werkelijk 
uitdooven der undulaties van de aetherdeeltjes der lucht. 

Van streep l tot 15 ingesloten liggen allen op een re- 
gelmatig zamenhangend spectrum, waarin zeer goed alle 
deuren voorkomen; maar te rekenen ongeveer van streep 
15 verliest het spectrum langzamerhand zijnen zamenhang, 
en de strepen zijn verder als het ware slechts zoovele meer 
of min uitvloeijende maxima van licht, die op een donke- 
ren achtergrond te voorschijn komen. 


A. 
STREPEN IN DAMPKRINGSLUCHT. 

Afwijking. Krin AT: Afwijking. I IT. 
1e (49°30' linen 2 EEN Jhr 
2 z| 33’ Sunt 22 48! Jada 
En Weer a NE allan 
4, bl TC Dn Smrdul) 

EN: 25 55’) 3 b 
5*S 5015 4 el 26 =| 59 2 Á 
Me) ZE a 1 

Sod. 5’ a aje 15 kre 

1 28 Ure wl, 
6 16 3 a 

% 1 5 29 22 2 d 

7 Nie DNG "je fj 

p 30 25 1 e 
Ss 284 Harie: fi 

' 31 28 vd 
9 30 Aae{d 

di 1 82 33’ dean 
10 © 31'5 1 Dalks f 

2 551 33 97 peegoid 
ll 5 93.5 1 b 

; 34 41'5f lire 

12 43'5 Oase: 5 î 
À Û 35 54 leefd 
13 56 B) c 36 2 515 2 
Bende 615 Beal EEn 45 ik Ì { 

dbemoen vat vontBole E Á 

a 38 26 TR 
W65 17 1 e 

© , 39 32 jn Ye 
Tre 265 Wendel je 

: ' 4.0 4.0 TM 

18 2 82 PA 41 51 int 
19 5 33' 2 bb 
20 35 ee) di) 


_ 10. Tafel B bevat hetgeen ik omtrent het spectrum in 


*) De strepen 5* en 7” zag ik dubbel terwijl Anosrröm 7 en 15 
als dubbel opgeeft. 


(220 ) 


koolzuur aanteekende; de streep 13 der lucht is hier 
vervangen door eene andere, die meer in de omgeving ver- 
vloeit, en een weinig grootere afwijking bezit. De zamen- 
stelling der tafel is uit zichzelve klaar: de eerste kolom 
geeft de afwijkingen, de kolom 1 de relatieve helderheid, 
de kolom II de breedte der strepen, en de kolom LUL de 
luchtstreep waarmede zij overeenkomen. De afwijkingen tus- 
schen dit spectrum en dat in lucht zijn overigens gering ; 
want alleen in het blaauwe en violette deel schijnt verder 
nog eenig verschil te bestaan, even als bij Anesrröm, zonder 
dat ik nog durf aannemen dat dit onderscheid inderdaad 
bestaat, daar immers zulk eene wijziging van het spectrum 
wel zou kunnen worden verklaard uit een moeijelijker over- 
gang der vonk, waardoor het zich zoo volledig niet kon 
ontwikkelen, ten gevolge van de grootere digtheid van kool- 
zuur-gaz. Dat de voornaamste strepen der lucht, die in het 
groen en oranje voorkomen, hier zeer verzwakt zijn, stelt de 
waarneming boven allen twijfel, daar zij bij toenemende 
zuiverheid van het koolzuur-gaz al meer en meer afnemen; 
waarom ik ze in de tafel ook slechts als punten van ver- 
gelijking opnam en geene maat voor de betrekkelijke hel- 
derheid daaraan toevoegde, dewijl deze in volkomen zuiver 
koolzuur-gaz gelijk o zou moeten zijn. Alleen zij hier nog 
opgemerkt dat de uitvloeijende lichts-verheffing 50° 57',5 
ligt ter plaatse waar men in het spectrum van kool-water- 
stof vlammen en in het electrisch spectrum van coaks wanneer 
deze op een kleinen afstand worden gebragt het grootste 
licht-maximum waarneemt. 


B. 
STREPEN IN BIJNA ZUIVER KOOLZUUR. 
Afwijking. ii II. II. 
49° 83’ 2 c 2 
sl5 — c L 
50 15 — c E) 


Ki 


5 == Sodium 


(221 ) 


Afwijking. LL BEE 
185 — 7 
515 4 f 

Tl es 15 
195. 2 e 
23’ 1 kj 
485 3 d 
545 4 h 
hb 2 g 
52° 26 3 d 
365 4 js 
52' 2 h 


Een enkele maal werd op 51° 0'5, dus vóór 51° 11’, nog 
eene flaauwe streep gezien. 

11. Tafel C heeft betrekking op de zuurstof; de maxima 
5le 20' en 51° 26',5 schenen hier versterkt en verschoven 
ten aanzien van die in dampkringslucht; overigens gelden 
hier, wat betreft het verdwijnen der strepen in het oranje en 
groen en het optreden van eenigzins verplaatste maxima in 
het blaauw en violet, dezelfde opmerkingen als voor koolzuur. 


C. 

STREPEN IN BIJNA ZUIVERE ZUURSTOF. 
Afwijking. I. II. UI. 
49° 32'5 3 C 2 

51 4 c 4 
50° 1/5 c 5 
18'5 c 7, 
51° 11'5 c 15 
20’ 2 d 
265 2 f 
46'5 1 h 
555 2 he 22 
58'5 2 
52°21'5 2 d 
41'5 2 h 


(222) 


12. Tafel D bevat mijne waarnemingen in waterstof en stemt 
geheel in met de uitkomsten van Anesrröm. Het eerste 
maximum is eene heldere scherp begrensde streep ; het tweede 
maximum vloeit links en regts uit en heeft eene breedte 
im het veld van den kijker van plus minus 6'; het derde is 
veel zwakker van licht, vloeit links en regts langzaam uit 
en heeft wel de dubbele breedte van het vorige maximum. 
Bij eenige onzuiverheid der waterstof kwamen de luchtstre- 
pen flaauw te voorschijn. 


D. 

STREPEN IN BIJNA ZUIVERE WATERSTOF. 
Afwijking. IL. 1. II. 
49°33'5 5 c 2 
50m Akte dl c 5 
Bl vrl Apoel 
52305 2 k 


{ 

Ook in stikstof-oxyd en stikstof-oxydul heb ik waarne- 
mingen gedaan; de uitkomsten verschilden echter niet merk- 
baar van die in gewone lucht, waarom ik ze hier achter- 
wege laat. Alleen scheen in stikstof-oxyd het maximum 
omtrent 51° 17’ en in stikstof-oxydul dat omtrent 51° 
26/,5 sterker dan in lucht. 

Met koolzuur, waterstof en zuurstof heb ik proeven ge- 
daan, waarbij het gaz door eene met chloruretum-calcii ge- 
vulde buis, en dus gedroogd, in den cilinder binnenstroom- 
den; maar het bleek mij weldra, dat daardoor geen merk- 
baren invloed op de waarnemingen werd uitgeoefend, en ik 
hield het droogen, dat hier plaats had, voor zoo goed als 
eene denkbeeldige en onbereikbare volkomenheid, daar toch 
immer vochtigheid inwendig aan de wanden van den cilinder 
kon blijven hangen. Daar nu de waarnemingen hierdoor niet 
werden gewijzigd, heb ik alzoo verder deze gazsoorten en de 
vorige eenvoudig wit eene blaas met kraan in den cilinder la- 


ater 


( 228 ) 


ten binnenstroomen en ze spoedig na de bereiding gebezigd, 
om mij te vrijwaren voor de gevolgen der diffusie door de 
wanden der blaas. Alleen kan het versterkte maximum 51° 
17’ en 51° 26,5 in stikstof-oxydul en stikstof-oxyd aan 
vochtigheid worden toegeschreven, daar het tweede maximum 
voor water zeer nabij deze punten gelegen is. 

13. Tafel B bevat mijne waarnemingen in chlorgaz, en 
ik hecht daaraan een bijzonder gewigt, omdat daarin voor 
het eerst nieuwe duidelijke en zeer heldere scherpe strepen 
voorkomen in het groene deel van het spectrum, die niet 
in het luchtspectrum worden aangetroffen. Chlor geeft, 
wat betreft deze strepen, een spectrum, dat zeker zoo niet 
beter dan toch stellig even goed karakteristiek is als dat 
der lucht. Als polen heb ik gebezigd: platina, goud, zilver, 
koper, coaks en zink ; maar enkele dezer metalen, vooral zink 
dan koper en goud, vormen spoedig met het chlor verbin- 
dingen, die zeer hygroskopisch zijn; de draden worden dan 
nat en alle verdere waarneming wordt hoogst moeijelijk, daar 
het spectrum ten gevolge dezer vochtigheid spoedig als met 
een floers overtogen schijnt, en de strepen een dof voorko- 
men verkrijgen; dit geldt echter miet voor zilver en pla- 
tina en veel minder voor coaks. De eenige streep, waar- 
omtrent hier nog eenige twijfel zoude kunnen ontstaan, of 
zij wel juist hare plaats inneemt, is de zeer heldere 50° 
52,5, die zeer na zamenvalt met de streep, die goud, zilver 
en ook platina volgens massoN gemeen hebben; doch ook 
op coaks is zij bijzonder goed zigtbaar en zuiver bepaald 
geworden. Het blaauwe en violette deel van het spec- 
trum heb ik voor chlor achterwege gelaten om zijne ge- 
ringe lichtsterkte, waardoor hier dezelfde opmerkingen 
gelden als bij koolzuur, daar ik niet juist konde uitmaken, 
of eenig maximum, dat ik waarnam, toekwam aan chlor, dan 
wel aan de lucht, waarmede het altijd in meerdere of min- 
dere mate gemengd bleef. 


(224 ) 


E. 
STREPEN IN BIJNA ZUIVER CHLORGAZ. 
Afwijkiug. L II. IL. 
Begin van het goed 49° 23! 


5 33! 3 c 2 
ä) pls Bali Chdaa 
Er [ 15) 
apres a _ Sodium. 
er c 7 
Ai 4 a 
4 a 
af 5 a 
5 a orda al 
5 nn 5 b 
c 15 
51° ‘9 3 b 
fBedesd 
' en c 15 
sl nors le Salve 
= gard Aerd 
E 30/15) 4 a 
B 32255 4 a 
\ 3475) 5 a 


De streep 50°52'5, die vooral in helderheid uitmunt, 
valt zoo als reeds werd opgemerkt bijna zamen met de streep, 
die goud, zilver en platina gemeen hebben, en ligt zeer nabij 
eene heldere koperstreep. 

14. Wanneer ik nu mijne uitkomsten vergelijk met die 
van ANGSTRÖM, dan geloof ik dat hier, wat betreft in de 
eerste plaats het luchtspectrum, volkomene overeenstem- 
ming tusschen ons bestaat; terwijl mijn spectrum, wat vol- 
ledigheid betreft, stellig niet voor dat van den Zweedschen 
Natuurkundige behoeft onder te doen, daargelaten echter 
de naauwkeurigheid in de bepaling van de juiste plaats der 


(225) 


strepen, dewijl ANGsrRÖM met volkomener theodoliet heeft 
waargenomen. Ten aanzien der overige gazsoorten, waarin 
ook Anesrröm heeft waargenomen, bestaat ook eene volko- 
mene overeenstemming tusschen ons. Maar in het chlor 
heeft Ancsrröm niet waargenomen, en hierin meen ik juist 
voor het eerst een spectrum te hebben aangewezen, dat, 
na dat der waterstof, als geheel onderscheiden van dat van 
dampkringslucht kan worden aangemerkt. Omtrent het 
waterstof-spectrum zij alleen hier nog opgemerkt, dat men, 
na de velerlei waarnemingen met eenvoudig bevochtigde 
draden, ‘waarbij ik de beide eerste maxima duidelijk waar- 
nam, in het midden behoort te laten, of de waargenomen 
maxima aan waterstof dan wel aan waterdamp toekomen ; 
daar toch de waterstof altijd wel eenigzins vochtig kan zijn 
of bij de aanwezigheid van zuurstof water kan worden ge- 
vormd (door de electrische vonk), en daar onze waarnemin= 
gen met chlorureta hebben geleerd, welke kleine sporen 
van eenig ligchaam voldoende zijn, om de karakteristieke 
strepen te doen optreden. 

15. Ik hecht eindelijk een bijzonder gewigt aan de om- 
standigheid, dat in de verschillende gazsoorten bij geringe 
onzuiverheid door dampkringslucht de karakteristieke strepen 
der dampkringsluchtmede voor den dag kwamen; dewijl daaruit 
‚ blijkt, dat het bepaalde stelsel van strepen geldt voor den 
overgang der electriciteit als vonk bij een bepaalden druk in 
het omgevende gaz, doch dat het overigens onafhankelijk is 
van den meerderen of minderen staat van verdunning van het 
gaz, dat is van de meerdere of mindere onderlinge verwijde- 
ring zijner deeltjes, en dewijl daaruit tevens blijkt, dat de 
intensiteit der bedoelde strepen afhangt van het grooter of 
kleiner aantal luchtdeeltjes, dat te gelijker tijd aan de wer- 
king der vonk onderworpen wordt. 

Vooral wilde ik deze opmerking doen voorafgaan, omdat 
uit het nu volgende zal blijken, dat de zamenstelling van 


VERSL. EN MEDED. AFD, NATUURK. DEEL VII. 15 


(226 ) 


het spectrum en de ligging zijner maxima geheel anders 


worden, wanneer de electriciteit onder den vorm van pluim- 
licht in eene luchtverdunde ruimte overgaat. In deze 
ruimte toch is dan mog dezelfde dampkringslucht aanwezig, 
maar sterk verdund, misschien wel even verdund als toen 
zìj zoo even in koolzuur verdeeld was; maar de druk, waar- 
onder deze verdunde lucht verkeert, is nu veel geringer, 
en de wijze van overgang der electriciteit is veranderd en 
onder den invloed van deze veranderingen of wel van eene 
van beiden is het spectrum van zoo even in zijne natuur 
geheel en al gewijzigd en in een ander omgezet. 

16. De tafel F bevat mijne waarnemingen op het licht, 
dat om den negatieven draad gloort en op de positieve 
pluim of meer bijzonder op het lichtende vonkje, dat zich 
op de uiterste punt van den positieven draad vestigt, Dit 
spectrum is geheel onafhankelijk van de natuur van het 
metaal, dat als polen dient. Zooals reeds uit de aanmer- 
kingen, onder de tafel geplaatst, blijkt, zijn de strepen, vooral 
die in het positieve licht, naar beïde zijden langzaam uit- 
vloeijend en zonder scherpe grenzen. Hier bestaat dus eene 
opvolging van heldere strepen en donkere tusschenruimten, 
die langzaam in elkander overgaan en waar de afstanden 


tusschen de maxima bijna overal gelijk zijn. Axosrmör 
maakt de opmerking, dat de luchtstrepen in het speetrum 
zeer weinig aan interferentie-strepen doen denken en noch 
met absorptie noch met interferentie in eenig dadelijk ver- 
band schijnen te staan. Hier daarentegen vindt men stre- 
pen, die volkomen aan interferentie doen denken, aan een za- 
mengesteld licht, dat in zijne verschillende deelen interfe- 
rentie ondergaan heeft en nu, door het prisma ontleed," de 
opvolgende maxima en minima toont, even ongeveer als licht, 
dat interferentie ondergaan heeft in een mica-blaadje in den 
bekenden toestel van wrepe. 

De omstandigheid, dat in het negatieve licht de strepen 


(221) 


van het positieve flaauw voorkomen em evenzoo de maxima 
der megatieve pool, hoezeer dan ook verflaauwd, de regel- 
matigheid der strepen in het positieve licht komen versto- 
ren, kon doen vermoeden dat bij mijne proeven de sleuf 
van den gomiometer gelijktijdig door het licht van den nega- 
tieven draad en door dat der positieve {pluim werd be- 
straald. Doch ik heb dikwijls genoeg den negatieven draad 
op grooten afstand der positieve pluim, en de pluim op 
grooten afstand van den negatieven draad, waargenomen 
zoodat in het eerste geval aan geene bestraling door de 
positieve pluim en in het tweede geval aan geene bestra- 
ling door den negatieven draad kon worden gedacht; waar- 
door ik mij volkomen van de onhoudbaarheid van die 
vooronderstelling heb overtuigd. Imtegendeel, men moet 
aannemen, dat het electrisch licht zamengesteld is uit twee 
reeksen van afwisselende maxima en minima, door wier su- 
perpositie het negatieve zoowel als het positieve spectrum 
wordt gevormd ; waarvan dan het eene (z), waar de maxima 
en minima op grootere afstanden geplaatst zijn, voorname- 
lijk aan den negatieven draad behoort, terwijl in het posi- 
tieve licht dit stelsel en een ander (y), waarin de on- 
derlinge afstanden der maxima veel geringer zijn, bijna met 
gelijke intensiteit optreden. Wil men een bewijs, dat het 
stelsel (z), dat is dat met de onderling meer verwijderde 
maxima, ook zijne eigene minima heeft, dan lette men slechts 
op de bijzondere donkere afscheiding tusschen 50° 4Sen 50° 
DS’ in het positieve spectrum, die bij sterkere verdunning 
meer en meer toeneemt, en op de bijzonder geringe inten- 
siteit van 52° 28' in het negatieve spectrum, die, volgens het 
stelsel (4) der digter bij elkander gelegene maxima, een 
maximum moet zijn, en toch ver beneden de verwachte 
lichtsterkte blijft. Houdt men deze vooronderstelling van 
de superpositie van twee stelsels van maxima en minima 
vast, dan zal men ook geenszins verwonderd zijn over de 
15* 


2 


uazurlb 


uazuolf 


(228 ) 


betrekkelijke onregelmatigheid, die blijkbaar volgens de waar- 
nemingen in de onderlinge afstanden der digter bij elkander 
geplaatste maxima van de tweede soort bestaat. Overigens 
bestaat na 50° 48’ geene zamenhangende tint meer in een 
der beide spectra: men vindt verder niets dan maxima, 
die door volkomen donkere tusschenruimten van elkander 
zijn gescheiden. Voor de herhaling dezer proeven behoeft 
men geene buis met parallelglas voorzien: elk ei of elke 
buis, waarin dit licht tot stand komt, kan dienen, daar 
het voor het onderzoek geheel onverschillig is, welke onre- 
gelmatige breking of diffusie het licht mag hebben onder- 
gaan eer het de sleuf van den goniometer bereikt. De 
condensatie maar GROVE van den geïnduceerden stroom blijkt 
bij deze proeven geheel onnoodig en nutteloos, bij een aan- 
hondend doorwerken van den inductie-toestel begint ook 
hier in het luchtledige de negatieve draad te gloeijen, vooral 
wanneer zij dun is, 
FE. 


STREPEN IN ZEER VERDUNDE DAMPKRINGSLUCHT WANNEER 
HET BEKENDE PLUIMLICHT OPTREEDT. 


A. B. 
OP DEN NEGATIEVEN DRAAD. OP DE POSITIEVE POOL. 
Aanmer- Aanmer- 
Afwijking. En kingen. Afwijking. T. kingen. 
È z=zí 49° 2 = a flaauw 
8 EE) 21’ — en donker. 
De 25/15 — jveel flaau-|| S _… 25'15 — )vrij helder, 
Ze js 34’ 5) wer dan op || El | Str. 34 —5) Fant flaauw 
ze 50/5 de positievel| 3 =S 50'5 _ — _Juitvloeijend. 
pool. 
-e 54 — _jook flaau-|S ‚5 54 — __}zeer helder 
ER jer 50° 5'25 ple dan op SEZ jStr.50° 5'25 —t)pen scherp 
me 19/ de positieve || S, “5 19’ _— _Ybegrensd. 
pool, 


*) Waterstof-streep. 


+). Kaars- of sodium-streep, 


(229) 


A. B. 
OP DEN NEGATIEVEN DRAAD. OP DE POSITIEVE POOL. 
Aanmer- i Aanmer- 
Afwijking. Tè kingen. Afwijking. Te kingen. 
Donkere af- 
scheiding 22 — vrij scherp 
begrensd. 
Begin van het : 
groen 25’ — _ zeerflaauw. BE in eeN 3 |aeer nauw 
S a e 48/25 uitvloeijend- 
[Strepen53'25) 5 1ste maximum. 
58'5 { 2 _uitvloeijend. (Strepend 8) 4 
51e 75 1 COMET ME 
a) \ 95 2 
8 125 3 _ scherper. 2 15'25 1 
23'25 1 En’ 22/25) 4 zeer breed. 
2125 3 _ scherper. N edn 1 flaauw en 
breed. 
33’ 1 zeer dof. 3315 4 
zi 4615) 5 24e maximum. … el 4315 3 fijner. 
EE 5 54 } 4 _ flaauw uit-l| 22 53/25 4 _ breeder. 
85 vloeijend. 83 
$ GEENT) 52° 5’ 4 
17'5 1 U 20e 
te 2115 4 z 28’ 3 
E 40/25 2 2 39’ 4 
bl 54 5 3de maximum. : 55' 4 
515) 3 _uitvloeijend, 
53° 125 3 
s 19’ 1 
53939 4 5 3125 2 
j 5175 A 


In het positieve licht zijn de helder roode en de oranje 
band beiden bezet met fijne streepjes of ribbetjes, op ieder 
ongeveer zeven in getal. 

De streep 49° 34! is de bekende waterstreep, die aan 
vochtigheid moet worden toegeschreven en bij grooter ver- 
dunning langzaam verdwijnt. 


(230 ) 


50° 5' 25 is de bekende sodiumstreep, die eveneens bij 
grooter verdunning langzaam verdwijnt. 

De strepen gelegen tusschen 50° 22’ en 51’ 23' zijn 
miet gemakkelijk juist te zien en vorderen eene goede ver- 
dunning der lucht. b 

De strepen voor negatief en positief licht, die ik voor de- 
zelfde houd, zijn nevens elkander gesteld; de verschillen in 
de opgegeven afwijkingen laten zich zeer gemakkelijk ver- 
Klaren uit haar flaauw uitvloeijend voorkomen en de 
fouten der waarneming, die slechts eene aflezing tot minu- 
ten toeliet. 

Alle strepen na 519 23' zijn links en regts flaauw uit- 
vloeijend en hebben eene breedte van ongeveer 6 minuten 
in het veld van den kijker; alleen de strepen op den nega- 
tieven draad 51° 22,5 en 51° 27,25 waren betrekkelijk 
vrij scherp, en de strepen van 51° 6,75 tot 15',25 op de 
positieve pool waren ook belangrijk smaller. 

De drie maxima van het negatieve licht zijn aan de minst 
breekbare zijde scherp begrensd, maar vloeijen aan de an- 
dere zijde zachter uit en met de volgende streep zamen, 
zooals door de aangehangen zamentrekkings-teekens wordt 
aangewezen. Hieruit laten zich ook nog de verschillen in 
de afwijkingen voor dezelfde punten in het positieve en 
negatieve licht verklaren. 


Er blijft mij nog over, met een enkel woord terug te 
komen op de fijne ribbetjes, die ik op den tweeden rooden 
band en op den oranje band in het positieve licht waarnam. 
Deze zag ik vooral dan, wanneer het luchtledig zoo vol- 
komen mogelijk was en wanneer de sleuf juist op de sterk 
verlichte punt van den positieven draad was gerigt. Deze 
ribbetjes kunnen werkelijk als afwisselingen in de intensiteit 
van het licht zelf bestaan en wachten dan op eene verkla- 
sing, gelijksoortig met die, welke eens van de andere af- 


(231 ) 


wisselende maxima en minima zal worden gegeven, of wel 
zij kunnen worden toegeschreven aan interferentie van het 
licht in de sleuf van den toestel, waarvoor vooral de plaat- 
sing van de sleuf tegenover het lichtende uiteinde van 
den draad en dus de bestraling door een enkel lichtend 
punt zeer gunstig is. Om deze zaak uit te maken, zoude 
de sleuf op betrekkelijk zeer verschillende afstanden van 
het lichtende punt moeten kunnen worden gebragt, of wel 
moeten geplaatst worden tegenover een punt der pluim, dat 
ver genoeg van dat glimmende uiteinde was verwijderd ; 
maar het licht zelf is te zwak, en het licht der genoemde 
banden in de eigenlijke pluim neemt te spoedig af, en daar- 
enboven is ook mijn goniometer een hiertoe te onvoldoend 
instrument, dan dat ik zulk een onderzoek met vrucht 
zoude kunnen ondernemen. Voor het oogenblik laat ik dus 
de beslissing in dezen rusten, en ik zal maar het een of 
ander middel omzien om met mijnen toestel het onder- 
zoek tot een gewenscht einde te brengen. 

17. Hier zoude ik geleidelijk kunnen overgaan tot eene be- 
schrijving mijner waarnemingen omtrent de spectra der ver- 
schillende metalen, tot het opgeven der lengten van undu- 
latie voor de verschillende strepen van het luchtspectrum 
en van het spectrum in het luchtledige, waarover reeds 
MASSON met een enkel woord sprak en waarvoor ik reeds 
eene parabolische formule gereed heb, berekend naar de 
coëfficienten van breking der zes boven opgegeven strepen 
van FRAUENHOFER, verbonden met de lengten van undula- 
tie, welke FRAUENHOFER voor deze strepen heeft gevonden, 
en eindelijk ook om te gewagen van de strepen in het 
spectrum der vonk in verschillende vloeistoffen, waarvan mas- 
soN ook reeds gewag maakte. Vele spectra zijn reeds door 
mij waargenomen en ik heb reeds vele uitkomsten en waar- 
nemingen opgezameld; maar voor het oogenblik wensch ik 
deze nog te laten rusten, omdat ik nog veel aan een nader 


(232) 


onderzoek wil onderwerpen en nog vele uitkomsten onder- 
ling wil vergelijken; zoo als ik hier ook de spectra in ver- 
schillende gazsoorten bij groote verdunning met stilzwijgen 
voorbijging, omdat mijne waarnemingen ten dezen aanzien 
mij nog niets merkwaardigs hebben geleerd, en omdat ik 
met een luchtpomp geen ander vacuum mogelijk acht dan 
dat, waarin na lang pompen een spoor van dampkrings- 
lucht overblijft, en omdat ik beproeven wil om met mijne 
betrekkelijk gebrekkige hulpmiddelen een vacuum daar te 
stellen, waarin alleen eenig ander zuiver gaz in zeer ver- 
dunden toestand is overig gebleven. 


Aan dit stuk wordt eene plaat toegevoegd, waarin 
de strepen voor dampkringslucht (tabel A), voor chloor- 
gaz (tabel E) en voor verdunde lucht (tabel F) zijn 
afgeteekend, daar deze de schoonste zijn. Bene mi- 
nuut heeft hier de waarde van één millimeter. De 
breedte der banden is in de teekening weêrgegeven, 
maar de breedte der strepen is niet altoos juist zoo 
als ik ze zag, dewijl deze dan vaak fe breed zouden 
zijn geworden, waardoor de duidelijkheid der teeke- 
ning dikwijls zoude zijn verloren gegaan. 


40. 


VSM VANDER WILLIGEN o het clectrèsch Jjpectrum 


Pig ltatel A 


blech Spectrum u damphrings lucht voor alle metaten 
/ 15 Jo. 
F [ 
Ï { 
Î 
Î 
- Í Ï 
Lig tafel Kb. 
blectrisch Spectrum in bijna zterver lor-gax voor alle metalen 
— Ze 
| 
Ï 


rg MI tarèl.F_A 


bleetrtsch Spectrum dernegatteve draad in cen hachtverdurade ruunte 


2 


Fig WV tatètl F 


Mectrisch Spectrum der posthieve plume in eene lachtverdunde raùnte 


Te e ze 
Á 8 
ji 8 
| Í 
| 
b | 
| ĳ jd 
en 


VERSL & MED.NAT. AFD. KON. AKAD. D, VIT 


GEWONE VERGADERING 


DER AFDEELING 


WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 28sten NOVEMBER 1857. 


tcd 


Tegenwoordig de Heeren: G. SIMONS, J. VAN GOGH, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, J. VAN GEUNS, 
C. H. D. BUYS BALLOT, M. C. VERLOREN, W. VROLIK, 
D. J. STORM BUYSING, G. A. VAN KERKWIJK, G. VROLIK, 
R. LOBATTO, F. C. DONDERS, C. J. MATTHES, P. ELIAS, 
P. HARTING, A.H. VAN DER BOON MESCH, R. VAN REES, 
J. VAN DER HOEVEN, C. L. BLUME, F. J. STAMKART, 
PF. W. CONRAD, A. W. M. VAN HASSELT, en van de 
Letterkundige Afdeeling de Heeren: H. 7. KOENEN, 
L. J. F. JANSSEN. 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 3lsten October j.l. wordt gelezen, goedgekeurd 
en vastgesteld. 


De Secretaris berigt schriftelijke kennisgeving ont- 
vangen te hebben van de Heeren DELPRAT, VAN DER 
WILLIGEN, G. J. MULDER, VOORHELM SCHNEEVOOGT, 
BIERENS DE HAAN €en VAN DER KUN, dat het hun, 
om verschillende redenen, onmogelijk is deze verga- 
dering bij te wonen. — Aangenomen voor berigt. 


(234 ) 


Wordt gelezen een brief van den Heer er. MULDER, 
gelijke verontschuldiging bevattende met het berigt, 
dat deze afwezigheid den Heer murper te meer leed 
doet, vermits het zijn voornemen was, aan de Afdee- 
ling de uitkomsten mede te deelen van zijn zoölo- 
gisch onderzoek van den gewonen Veenmol (Gryllotalpa 
vulgaris), door praeparaten en teekeningen gestaafd. 
Hij wenscht dit nu later te doen, wanneer hij ver- 
zoeken zal zijnen arbeid in de Verslagen en Mede- 
deelingen op te nemen, om ze bescheidenlijk naast die 
van het hooggeacht rustend medelid neêr te leggen. — 
Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris berigt, onder begeleidend schrijven, 
gedagteekend Delft den 17den November 1857, van 
den Heer R. LoBATTO, naar aanleiding der magtiging 
van Z. Exe. den Mimister van Binnenlandsche Za- 
ken, gedagteekend den 18den October jl, Ne. 96, 
(2e Afd), ontvangen te hebben de onder ZEd. be- 
rustende aanteekeningen betrekkelijk de werkzaam- 
heden der Commissie, welke in den jare 1838 belast 
is geweest met de vervaardiging van nieuwe stan- 
daards van den Meter en de Kilogramme naar de Pa- 
rijsche prototypen, als ook de daarbij behoorende 
meetwerktuigen en andere toestellen. — Een en an- 
der is alsnu in het archief der Akademie geplaatst. 

De vergadering ontvangt deze kennisgeving met 
belangstelling. 

De Heer LoBarro verzoekt extract uit de notulen 
van het alhier vermelde, ter zijner verantwoording. — 
De Secretaris wordt gemagtigd om dit wittreksel te 
verleenen. 


De Secretaris berigt, van de HH. c. en P. v. D.STERR 
(Helder 10 Nov./1857, Amsterdam 7 Nov. 1857) 
ontvangen te hebben Zubellen van waargenomen wa- 
terhoogten, welke hij der commissie over de daling 
van den bodem ter hand stelde. 


De Secretaris geeft kennis, het im de jongste ver- 
gadering vermelde geschenk van Mevrouw de Weduwe 
DE HAAN ontvangen en in het archief der Akademie 
geplaatst te hebben. — De vergadering ontvangt 
deze kennisgeving met erkentelijke belangstelling. 


De Secretaris berigt, van de HH. srrons en vooR- 
HRLM sCHNEEVOOGT de kennisgeving ontvangen te 
hebben, dat het hun onmogelijk is, om hunne spreek- 
beurt heden te vervullen. — Aangenomen voor ken- 
nisgeving, onder aanbeveling voor het vervolg. 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 19. van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken (s Gravenhage 4 en 17 November 1857); 
go. van den Minister van Buitenlandsche Zaken (sGra- 
venhage 18 November 1857); 3°. van den Heer n. A. 
5. w. sLoET (Arnhem 23 November 1857; 4°. van 
den Heer c. 7. muuper (Utrecht 19 November 1857); 
5e. van den Heer 5. c. pr BRUNET (Amsterdam 7 No- 
vember 1857); 6e. van den Heer EHRENBERG, Se- 
cretaris der Königl. Pr. Akademie der Wissenschaften 
(Berlin 24 Oct. 1857); 7°. van den Heer P. CASSEL, 
Secretaris der Königl. Akademie te Erfürt (Erfürt 
13 November 1857); Se. van den Heer J. ROSENTHAL, 
Secretaris der Physikalisch-Medicinischen Gesellschaft 


(236 ) 


te Würzburg (Würzburg 1 Nov. 1857); 9e. van den 
Heer Rr. MAIER, Secretaris der Gesellschaft zur Be- 
forderung der Naturwissenschaften zu Freiburg (Frei- 
burg 8 Nov. 1857); 10e. van den Heer corpeerr, 
Voorzitter van de Schlesische Gesellschaft für Vater- 
ländische Kultur (Breslau 20 Sept. en 24 Oct. 1857); 
11e, van den Heer Pe. T. WAHLBERG, Secretaris der 
Akademie te Stockholm (Stockholm 10 Julij 1857); 
12e. van den Heer 7. neNry, Secretaris der Smith- 
sonian Institution (Washington, United States of Ame- 
rica, Julij 1857). 

Wordt besloten tot plaatsing der boekgeschenken 
im de boekerij, en tot schriftelijke dankzegging. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken: 19. van den Bibliothecaris 
van Zijne Maj. den Koning ('s Gravenhage 21 No- 
vember 1857); 2°. van Zijne K. Hoogheid rrepr- 
RIK, Prins der Nederlanden (s Gravenhage 24 No- 
vember 1857); 39. van Hunne Excellentiën de Ministers 
van Binnenlandsche Zaken (23 Nov. 1857), Buiten- 
landsche Zaken (20 Nov. 1857), Marine (26 Nov. 
1857), Finantiën (24 Nov. 1857), Hervormde Eere- 
dienst (25 Nov. 1857), Oorlog (24 Nov. 1857), 
Roomsch Katholijke Eeredienst (24 Nov. 1857), Jus- 
tatie (23 Nov. 1857); 4e, van den Heer VOLLENHOVEN, 
Chef der 5e Afdeeling bij het Departement van Bin— 
nenlandsche Zaken ('s Gravenhage 23 Nov. 1857); 
De, van den Heer mazrru, Secretaris Generaal van 
het Departement van Buitenlandsche Zaken (s Gra 
venhage 22 November 1857); 6e. van den Commis- 
saris des Konings in de provincie Noord-Holland 


(237 ) 


(Haarlem 21 Nov. 1857); 7°. van Burgemeester en 
Wethouders der stad Amsterdam (Amsterdam 25 Nov. 
1857); 8e. van den Heer Noorpzmex, Bibliothecaris 
der Tweede Kamer van de Staten Generaal ('s Graven- 
hage 25 Nov. 1857); 9e. van de Bibliothecarissen 
der Hoogescholen te Leiden (20 Nov. 1857), te 
Utrecht (22 Nov. 1857), te Groningen (23 Nov. 1857); 
10e. van den Hoofddirecteur van het Kon. Nederl. 
Meteorologisch Instituut (Utrecht 26 Nov. 1857); 
11e. van den Heer A. VAN NAAMEN, Secretaris der 
Overijsselsche Vereeniging enz. (Zwolle 26 Nov. 1857); 
12e. van den Heer vAN siJPESTEYN, Secretaris van 
het Koninklijk Instituut van Ingenieurs ('s Graven- 
hage 23 November 1857); 13°. van den Heer 7. Ex- 
SCHEDE, in naam van het Tweede Genootschap van 
Teylers Stichting (Haarlem 19 November 1857); 
14e. van den Heer D. F. VAN DER PANT, Secretaris 
van het Bataafsche Genootschap der proefondervin- 
delijke wijsbegeerte te Rotterdam (Rotterdam 26 Nov. 
1857); 15e. van den Heer m. HOOFT GRAAFLAND, 
Secretaris van het Historisch Genootschap te Utrecht 
(Utrecht 24 Nov. 1857); 16°. van den Heer J. A. VAN 
EYkK, Secretaris der Vereeniging voor Volksvlijt (Am- 
sterdam 23 Nov. 1857); 17°. van den Heer 5. PiJN- 
APPEL, Secretaris van het Koninklijk Instituut voor 
de Taal-, Land- en Volkenkunde in Nederlandsch 
Indië (Delft 19 Nov. 1857); 18e. van den Heer 
C. WIEDMANN, Bibliothecaris der Koenigl. Bayerische 
Akademie der Wissenschaften (Munchen 19 Nov. 1857); 
19e. van de Professeurs Administrateurs du Muséum 
d'Histoire Naturelle (Paris 19 Nov. 1857); 209. van 
den Heer A. BRruLuú, Bibliothécaire archiviste de l'Aca- 
démie des sciences, arts et belles lettres de Dyon 


(238 ) 


(Dyon 25 Nov. 1857); 210. van den Heer mUDrs 
DE LONGCHAMPS, Secretaris der Societé Lännéenne de 
Normandië (Caen 24 Nov. 1857); 22°. van den Heer 
CHESTON MORRIS, Secretaris der Academy of Natural 
Sciences of Philadelphia (Philadelphia 19 May 1857); 
23e. van den Heer cm. B. rrreo, Secretaris der 
American Philosophical Society (Philadelphia 20 May 
857); 24e, van de Biblhothecarissen der Royal mé- 
dical and chirurgical Society (Londen 10 Nov. 1857); 
25e. van den Heer waurBrrG, Secretaris der Aka- 
demie te Stockholm (Stockholm 10 1857). — 
Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris brengt ter kennisse van de verga- 
dering, dat de voor de Verslagen en Mededeelingen 
aangeboden verhandelingen van de HH. Brum», scHLE- 
GEL, BIERENS DE HAAN € VAN DER WILLIGEN door 
de commissie van redactie zijn aangenomen. De Heer 
VAN REES, lid der commissie van redactie, doet op- 
merken, dat de door den Heer BIERENS DE HAAN 
aangeboden verhandeling hem, wat den inhoud be- 
treft, allezins waardig toeschijnt om in de Verslagen 
en Mededeelingen opgenomen te worden, maar dat zij, 
wat den vorm betreft, hem. door de talrijkheid der 
uitgebreide formules veel geschikter voorkomt tot 
de uitgave in 49 formaat, weshalve hij meent te 
moeten voorstellen, dat zij worde beschouwd als aan- 
geboden voor de verhandelingen in quarto. 

De Voorzitter stelt dien ten gevolge genoemde 
verhandeling van den Heer BIRRENS DE HAAN in 
handen van de HH. vaN rees en LoBATTO, met be- 
leefd verzoek, om, omtrent hare plaatsing in de wer- 


(239) 


ken der Afdeeling, haar nader voor te lichten, zoo 
mogelijk in de volgende vergadering. 


De Secretaris brengt ter tafel twee nieuwe door 
den Heer vaN DER WILLIGEN, voor de Verslagen en 
Mededeelingen ingezonden verhandelingen over Met 
electrisch Spectrum. — Zij worden in handen gesteld 
van de commissie van redactie. 


De Secretaris biedt twee verhandelingen aan, in- 
gezonden door den Heer Dr. G. JarGER te Stutt- 
gart, ter plaatsing in de Verslagen en Mededeelingen, 
de eene onder den titel van Veder zwey am Beeken 
verwachsene Münnlichen Kalber, de andere onder dien 
van Beobachtung eines Shierkalbs mit einem Neben- 
kopfe. — Zij worden in handen gesteld van de com- 
missie van redactie. 


Wordt gelezen de volgende brief, onder dagteeke- 
ning van ’s Gravenhage 17 Nov. 1857, 3° Afd., 
Waterstaat, ontvangen van Zijne Excellentie den Mi- 
nister van Binnenlandsche Zaken. 


Het zal der Akademie niet onbekend zijn gebleven, dat 
de aan de Waalzijde te Nijmegen plaats hebbende verzak- 
king, in den laatsten tijd aanmerkelijk is toegenomen. 

De Hoofdingenieur van den Waterstaat in Gelderland 
en de eerst aanwezende Militaire Ingenieur te Nijmegen, 
daartoe door mijn Ambtgenoot van Oorlog en door mij 
uitgenoodigd, hebben, na plaatselijk onderzoek betrekkelijk 
de verzakking, het verslag uitgebragt, dat met twee daarbij 
behoorende teekeningen hiernevens wordt overgelegd. 


(240 ) 


De Gemeente-architect heeft op dit verslag eenige be- 
merkingen medegedeeld, vervat in het kopijelijk bijgaande 
stuk, waaromtrent een nader rapport door den Hoofd- 
ingenieur in Gelderland d.d. 26 October j.l. mede als bij- 
lage hiernevens gevoegd, is uitgebragt. 

De aan den Inspecteur van den Waterstaat, FERRAND, ge- 
rigte vraag, of iets, en, zoo ja, wat van Rijkswege in dezen 
te doen zij, heeft aanleiding gegeven dat ook deze amb- 
tenaar een plaatselijk onderzoek heeft bewerkstelligd, waar- 
van de uitslag in zijn rapport van 11 November j.l. No. 
943, kopijelijk hierbij te mijner kennis is gebragt. 

De Gemeenteraad van Nijmegen is tot de uitvoering van 
het door den Inspecteur aangeprezen werk genegen, doch 
heeft eene belangrijke ondersteuning van Rijkswege ge- 
vraagd. 

De Staatsraad Commissaris des Konings in Gelderland 
heeft mij onder anderen in overweging gegeven, een nieuw 
opzettelijk en voortgezet onderzoek te doen plaats hebben 
door eene nieuwe commissie, uit leden der Natuurkundige 
Afdeeling van uwe Akademie. 

Ik acht de zaak van genoegzaam belang om aan dat 
verlangen te voldoen, en heb mitsdien de eer, ook namens 
mijn Ambtgenoot van Oorlog, de Natuurkundige Afdeeling 
der Akademie te verzoeken omtrent de zaak, na, zoo dit 
noodig mogt worden geacht, het terrein te hebben opge- 
nomen, de Regering van raad te dienen. 

Het zal wel overbodig zijn, uwe Afdeeling op het wen- 
schelijke te wijzen eener spoedige behandeling, zullende het 
mij aangenaam zijn, de bijgaande stukken na gemaakt ge- 
bruik te mogen terug ontvangen. 


De Voorzitter maakt hierop de vergadering be- 
kend met den inhoud van het bij dezen brief gevoegd 
rapport van den Inspecteur van den Waterstaat in 


(241) 


de 1° Inspectie, en stelt voor, dat de brief des Mi- 
nisters met zijne bijlage in handen worde gesteld 
van de HH. conrap en DELPRAT, met beleefd ver- 
zoek, om daarop zoo spoedig mogelijk de Afdeeling 
te dienen van ontwerp-antwoord aan den Minister. 

Eene korte wisseling van gedachten ontstaat over 
de vraag, of het ter bespoediging niet wenschelijk 
zoude wezen, dat de benoemde commissie gemagtigd 
wierd, om, zonder verdere beoordeeling en mede- 
werking der Afdeeling, haar verslag aan den Minister 
van Binnenlandsche Zaken in te dienen, en dat zij 
daarvan later de Afdeeling kennis deed dragen. De 
Heeren J. VAN DER HOEVEN, VAN REES, HARTING, 
DONDERS, KOENEN, STAMKART, de Voorzitter en de 
Secretaris nemen aan de beraadslaging deel, waarbij 
wel het wenschelijke der bespoediging erkend wordt, 
maar tevens wordt aangedrongen op het gevaarlijke 
van het stellen van een dergelijk antecedent, dat bo- 
vendien in strijd is met $ 9 van het Reglement van 
orde, als ook op het onmiskenbaar mandaat des Mi- 
nisters aan de Afdeeling, en niet aan eene commissie 
van haar. 

Na sluiting der beraadslaging vereenigt de ver- 
gadering zich eenpariglijk met het voorstel van haren 
Voorzitter, met vrijlating aan de commissie, om, zoo 
zij meent, dat de beraadslaging over haar ontwerp 
geen uitstel toelaat, den Voorzitter uit te noodigen 
tot het bijeenroepen van eene buitengewone verga- 
dering. 


De Voorzitter stelt aan de orde de beraadslaging 
over het ontwerp-antwoord aan den Minister van 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 16 


(242 ) 


Finantiën, op den brief Zijner Excell. van den 10den 
Junij jl., Afd. Accijnsen, Ne. 15. 

De Heer van Rems leest daarop het volgend ont- 
werp voor, waarmede zijne beide mede-gecommit- 
teerden zich hebben vereenigd, en dat hij meent te 
mogen laten gelden als strekkende tot beantwoor- 
ding van het eerste of meer physisch gedeelte van de 
vraag des Ministers. 


De Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie 
van Wetenschappen ontving in hare vergadering van 30 
Junij jl. een brief van Uwe Excellentie d.d. 10 Junij 
1857, Afdeeling Accijnsen, N°. 15, waarbij de voorlichting 
der Afdeeling gevraagd werd omtrent eenige door de bran- 
ders tegen de thans gebruikelijke wijze van opneming en 
herleiding van het ruwnat ingebragte bezwaren. Volgens 
hunne meening zouden de slappe gedestilleerde vochten niet 
met juistheid kunnen gewogen en herleid worden, wegens 
de onzuivere en olieachtige deelen, welke zich daarin be- 
vinden en invloed op hun specifiek gewigt uitoefenen, ter- 
wijl ook de vochtweger en de herleidingstafels niet de 
juste betrekkelijke sterkte zouden aanwijzen. De Afdeeling 
heeft thans de eer, hare beschouwingen omtrent dit onder- 
werp aan het oordeel van Uwe Excellentie te onderwerpen. 
Zij zal daarbij in de eerste plaats de door Uwe Excellen- 
tie gestelde vragen trachten te beantwoorden, in de veron- 
derstelling, dat het, te onderzoeken vocht geene vreemde 
bestanddeelen bevat; om daarna de zamenstelling van het 
ruwnat en den mogelijken invloed der olieachtige deelen 
op de juistheid der opneming te behandelen. 

Ten aanzien der herleidingstafels acht de Afdeeling zich 
verpligt, dadelijk op een verzuim opmerkzaam te maken, 
waaruit eene niet onbelangrijke onnaauwkenrigheid kan 
ontstaan. De herleidingstafels geven namelijk voor elke 


(243 ) 


aanwijzing van den vochtweger en van den thermometer 
de ware sterkte des vochts, uitgedrukt door het getal kan- 
nen grondlikeur, welke bevat zijn in of kunnen voortge- 
bragt worden met 100 kannen van het vocht, gemeten op 
55° F. Daar nu de meting van het vocht niet op 55°, 
maar op de toevallige temperatuur bij de opneming ge- 
schiedt, is het noodig, dat het gemeten volumen van het 
vocht herleid worde tot datgeen, hetwelk het bij 55° zoude 
innemen. In de korte aanwijzing, welke de tafels vooraf 
gaat, wordt deze herleiding ook voorgeschreven; maar- de 
tafels, welke daartoe zouden moeten dienen, ontbreken. Het 
gevolg is, dat zij door de beambten der administratie niet 
aangewend wordt, en dus de brander te veel of te weinig 
betaalt, naarmate de temperatuur bij de meting hooger of 
lager is dan 55°. Het zoude niet moeijelijk geweest zijn, 
de tafels zoodanig in te rigten, dat de correctie, door de 
herleiding van het volumen tot 55° ontstaande, er in bevat 
ware, gelijk dit door rrArres in zijne vierde tafel en door 
GAY LUsSAC in zijne Table de richesse en alcool gedaan is. 
Deze correctie kan bij sterke gedestilleerde vochten tot 14 
procent stijgen; bij het ruwnat echter, dat weinig alcohol 
bevat en daardoor een geringer uitzettings-coëfficiënt heeft, 
is deze correctie steeds kleiner, en bedraagt zij bij 30° verschil 
van temperatuur nog niet } procent, zoodat hare verwaar- 
loozing hier van minder belang is. 
Hoewel de wijze, waarop de herleidingstafels berekend 
zijn, in der tijd niet schijnt te zijn bekend gemaakt, is het 
echter uit hare overeenstemming met de derde tafel van 
TRALLES hoogst waarschijnlijk, dat deze daarbij als grond- 
slag gediend heeft. Wanneer men aanneemt, dat de sterkte 
van den watervrijen alcohol gelijk staat met 197,3 pCt. vol- 
gens de in de herleidingstafels aangenomene eenheid, — of 
omgekeerd, dat 100 maten grondlikeur 50,7 maten watervrijen 


alcohol bevatten, — en men tevens opmerkt, dat bij rrarres 
16” 


(244 ) 


de eenheid van soortelijk gewigt die van het water bij 
89° Eis, terwijl de Nederlandsche vochtweger tot het nul- 
punt inzinkt in water van 60°, vindt men bij eene zorg- 
vuldige vergelijking der beide tafels geene noemenswaardige 
verschillen. Daar nu aan de tafels van rrALLES ook nu nog 
door de meest bevoegde schrijvers, bij voorb. Burzemms, 
Lehrbuch der Chemie, 3° Aufl, Bd, VII, p. 150, poc- 
GENDORF, in Mandworterbuch der Chemie, 2e Aufl, 1857, 
Bd, 1, p. 511, de voorkeur boven andere gegeven wordt, 
mogen de herleidingstafels „geacht worden op een goeden 
grondslag te berusten. Intusschen vindt men bij rrALLKS 
de soortelijke gewigten slechts van 5 tot 5-pCt. alcoholge- 
halte. Om dus een volledig oordeel te vellen over de deug- 
delijkheid der herleidingstafels, zoude het noodig zijn, te we- 
ten welke methode bij de interpolatie voor de tusschen- 
gelegen procenten gevolgd is. 

Het bezwaar der branders heeft echter een anderen 
grond. De herleidingstafels geven de sterkte van het vocht, 
slechts in geheele procenten aan: de breuken zijn wegge- 
laten. Dit moge voldoende zijn bij gedestilleerd van 90 of 
100 pCt, zooals bij latere afstokingen verkregen wordt; bij 
het veel slappere ruwnat, welks sterkte gewoonlijk tusschen 
20 en 25 pCt. ligt, wordt eene naauwkeuriger bepaling ver- 
eischt. Wil men hier tot op één honderdste van de belast- 
bare hoeveelheid grondlikeur zeker zijn, zoo moet de sterkte 
niet in procenten, maar in vijfde procenten worden aange- 
geven. 

Dit is echter met den thans gebruikelijken vochtweger 
voor ruwnat, die slechts in tiende graden verdeeld is, niet 
mogelijk. Volgens de tafels is, bij 55° A, de aanwijzing 
des vochtwegers in vochten van 20 en 25 pCt. sterkte 1°,9 en 
2°,3; voor 5 pCt. verschil in sterkte is dus slechts 0°‚4 ver- 
schil op den vochtweger. Van daar dat, gelijk in den brief 
van Uwe Bxeell. reeds is opgemerkt, de tafels bij denzelf- 


(245 ) 


den graad des vochtwegers soms twee verschillende sterkten 
aanwijzen. 

Men zal dus, om de naauwkeurigheid van één honderdste 
van de belastbare hoeveelheid grondlikeur te bereiken, vocht- 
wegers moeten gebruiken, die vijf maal verder gaan, en dus 
vijftigsten van graden aangeven, waardoor in de bepaling 
van het soortelijk gewigt van ruwnat eene naauwkeurigheid 
van P à 2 tienduizendsten verkregen wordt. De vervaardi- 
gip var zulke vochtwegers schijnt aan geen belangrijk be- 
zwaar onderhevig. Zij behoeven hoogstens twee graden te 
omvatten, b.v. van 1°, 5 tot 3°, 5, en zijn dan geschikt voor 
gedestilleerd van alle sterkten tusschen: 16 pCt. en 31 pCt., 
en ‘bij alle temperaturen van 80° tot 85° PF. Behoudt men 
dus dezelfde lengte en dikte der buis als bij de tegen- 
woordige vochtwegers voor ruwnat, die van 0° tot 10° gaan, 
zoo zal alleen aan den bol een vijfmaal grooter volumen 
moeten gegeven worden, hetgeen tevens eene vijfmaal groo- 
tere: kwikmassa als ballast noodzakelijk maakt. De schaal- 
deelen daarentegen zullen even groot zijn als thans, en 
men zal op den nieuwen vochtweger vijftigste graden met 
dezelfde scherpte kunnen aflezen, als thans tiende graden. 

Het is welligt niet overtollig, de overige omstandighe- 
dén, die op de juistheid der aanwijzing van den vochtweger 
invloed hebben, kortelijk na te gaan; ten einde daaruit 
blijke, dat, bij inachtneming der noodige voorzorgen, de 
hier vereischte naauwkeurigheid werkelijk te bereiken is. 

Het volumen van den glazen bol verandert met de tem- 
peratuur. De vochtweger; bij eene zekere temperatuur ge- 
gradueerd, zal dus bij eene andere ophouden het soortelijk 
gewigt juist aan te wijzen. Voor deze bron van onnaauw 
keurigheid is echter reeds door rrarres in zijne derde ta- 
fel de noodige correctie aangebragt. Zij geeft de soortelijke 
gewigten der alcoholische mengsels niet zoo als zij werkelijk 
zijn, maar zoo als zij gevonden worden bij gebruik een 


(246 ) 


glazen vochtwegers, die bij 609 #/, gegradueerd is. Deze 
temperatuur is ook de normaal temperatuur van den Neder- 
landschen vochtweger. De correctie heeft dus onveranderd 
in de herleidingstafels der administratie kunnen overgaan. 

De buis behoort volkomen eylindrisch te zijn. Wijkt zij 
merkbaar van dien vorm af‚ zoo geven de aanwijzingen van 
de in gelijke deelen verdeelde schaal onjuiste uitkomsten, 
Een bekwaam werkman kan echter de fout, uit de niet 
volkomen eylindriciteit der buis ontstaande, bij het maken 
der schaal elimineren. Hij meme de inzinking van den 
vochtweger niet slechts in twee, maar in meer vochten van 
verschillend en vooraf door hydrostatische weging naauw- 
keurig bepaald soortelijk gewigt waar. Hierdoor verkrijgt 
hij op de schaal meerdere vaste punten, naar welke hij hare 
verdeeling regelt. 

Eene laatste en belangrijke oorzaak van storing vindt 
men in het opklimmen van het vocht langs de oppervlakte 
der buis, ten gevolge van capillaire werking. Het gewigt 
van den opgeheven vochtring, dat zich bij dat des vocht- 
wegers voegt en hem lager doet. zinken dan anders het ge- 
val zoude zijn, is veranderlijk met den toestand der 
oppervlakte van het glas, met de natuur van het vocht en 
met zijne temperatuur. Maar deze storende oorzaak bestaat 
ook bij het gradueren der buis, tijdens de vervaardiging 
des vochtwegers. Is zij dus bij het later gebruik even groot 
als toen, zoo kan hieruit geene fout ontstaan. Men bereikt, 
dit voor het grootste gedeelte, indien 1° de oppervlakte 
der buis steeds zuiver gehouden en dus vóór het gebruik 
van alle stof en vettigheid gereinigd wordt, 2° de gra- 
duering plaats heeft bij eene gemiddelde temperatuur door 
indompeling in hetzelfde vocht, voor welks meting de vocht- 
weger bestemd is, dus in het onderhavige geval in slappe 
mengsels van alcohol en water, of bij voorkeur in ruwnat. 
De verandering, die het gewigt des opgeheven vochtrings 


(241 ) 


bij hoogere of lagere temperatuur ondergaat, blijft dan al- 
leen onverbeterd over, maar is te gering om in aanmerking 
te komen. 

Bij het aanwenden der gemelde voorzorgen zal dus de 
nieuwe vochtweger de verlangde naauwkeurigheid bezitten 
en aan alle billijke eischen der branders voldoen. Het be- 
hoeft miet gezegd te worden, dat de tafels ook hiermede 
overeenkomstig moeten worden uitgebreid, zoodat de aan- 
wijzingen des vochtwegers in vijftigste graden en de sterkte 
in vijfde procenten aangegeven worden. 

Tot verzekering eener goede uitkomst, is echter vooral 
noodig, dat de vochtwegers, welke aan de beambten der ad- 
ministratie worden afgegeven, vooraf door een deskundige 
aan eene zorgvuldige verificatie worden onderworpen, waarbij 
elke vochtweger onderzocht worde in ten minsten drie proe- 
ven ruwnat van verschillende sterkte, wier soortelijke ge- 
wigten naauwkeurig bekend zijn. 

Bezit de deskundige eenen normaalvochtweger, van welks 
deugdelijkheid hij zich vooraf verzekerd heeft, zoo is het 
voldoende, de te onderzoeken vochtwegers in drie of meer 
proeven ruwnat met dezen te vergelijken, zonder dat het 
noodig is hare soortelijke gewigten te kennen. Geen vocht- 
weger moet worden goedgekeurd, bij welken de afwijking: 
één schaaldeel of meer bedraagt. 

Daar verder de temperatuur van het vocht een belangrijk 
element is bij de bepaling der sterkte, zullen ook de ther- 
mometers, welke de beambten bezigen, aan eene verificatie 
moeten onderworpen zijn geweest. Het schijnt zelfs miet 
overbodig deze van tijd tot tijd te herhalen. De ondervin- 
ding toch heeft geleerd, dat het nulpunt der meeste ther- 
mometers zich na hunne vervaardiging allengskens verplaatst, 
zoodat de temperatuur één of twee graden te hoog aange- 
geven wordt. Wen verschil van 1° £. heeft, bij de tempe- 
ratuur van 55 tot 60°, op de bepaling van de sterkte var 


(248 ) 


ruwnat ongeveer een even grooten invloed als een verschil 
van W/so graad in de aflezing des vochtwegers. De bepaling 
van de temperatuur van het vacht moet dus op 1° £, nu 
zeker zijn. 


De Voorzitter deelt daarop de volgende nota mede, 
heden ochtend van den Heer G. 3. MULDER ontvan- 
gen, met de kennisgeving, dat hij, tegen zijnen wil, 
door een plotselijk opgekomen beletsel, op het oogen- 
blik dat hij zich tot de reis naar Amsterdam gereed 
maakte, daarin verhinderd is geworden. 


Het zij mij veroorloofd, een woord aan deze Afdeeling 
der Akademie te rigten. De Regering wenscht onderzocht 
te hebben, of de tafels, naar welke belasting geheven wordt 
op gedestilleerd, voor slappen spiritus al of niet fouten be- 
vatten, fouten betreffende de hoeveelheid alcohol, die naar 
de bestaande tafels is aangegeven, en of bovendien de foe- 
sel-oliën van invloed zijn. Dat doel der Regering is prij- 
zenswaardig: maar hoe daaraan te voldoen? 

Bepalen wij ons bij het eerste, bij het toetsen der be- 
staande tafels ten aanzien van het alcoholgehalte, dat zij 
aanwijzen. 

Die bekend is met den omvang van zulk een onderzoek, 
zal erkennen, dat de Akademie er niet aan voldoen kan. 
Elk onzer is in de maatschappij werkzaam, en zulk een 
arbeid eischt voortdurend werk, onafgebroken voortgezet. 
Wat de Regering vraagt is in geen jaar volbragt, zoo men 
niets anders doet. Ik spreek van den slappen spiritus alleen. 
En het werk, zoo het vertrouwen zal verdienen, moet min- 
stens dubbel gedaan worden, door onderzoekers, die van 
elkanders uitkomsten geene kennis,dragen dan aan het einde. 
En een derde „moet er zijn, om de verschillen te vereffenen, 
verschillen, die miet zullen uitblijven. 


(249 ) 


Om twee hoedanigheden van absoluten alcohol, zijn ver- 
mogen om te verdampen en om water uit de lucht aan te 
trekken, zijn de bepalingen van dezen aard hoogst penibel. 
En de uitzetting van vochten door de warmte te bepalen, 
van zulke vochten en van zoo velen, is een reuzenwerk. 
Grein heeft er vier jaren over gewerkt, van 1790 tot 1794, 
en tweemaal zijne verkregen uitkomsten weggeworpen. 

Het zal blijken, dat geen lid der Akademie het wenscht 
te ondernemen, en dat ik dus waarheid gesproken heb, dat 
de Akademie het niet doen kan; niet om de bijzondere 
bekwaamheden die hier gevorderd worden, maar om den 
tijd en de inspanning. 

Maar ik meen, dat de wensch der Regering, die toetsing 
wil ter bevordering der waarheid, der regtvaardigheid, door 
ons met belangstelling moet opgenomen worden. 

De Nederlandsche tafels — wij hebben het zoo even ge- 
hoord — zijn kopiën van tafels van een vreemdeling. Die 
vreemdeling was ‘een Pruis, die in 1811 door de Berlijn- 
sche Akademie met deze zaak belast werd. Hij, rrALLES, 
nam de bepalingen van cirPiN, en rekende die om, van ge- 
wigt tot maat. 

In Nederland heeft men dus voor de wet op het gedes- 
tlleerd een vertrouwen in den tweeden graad geschonken : 
aan GILPIN, door het intermediair van TRALLES, aan een 
Engelschman door een Duitscher. 

Na 1824, waarin GAY Lussac aan deze zaak gearbeid 
heeft, is zij miet behandeld; de uitkomsten van GAY LUSSAC 
verschillen van die van GrrPIN en TRALLES, maar de grond- 
slagen zijn ook jeenigzins anders. Of hij zelf, en zoo ja, 
hoe? — proeven heeft genomen, is niet gebleken. 

Yr zijn hier twee wegen open: 

1°. Eenvoudig aannemen op geloof, dat het ongeveer wel 
zoo wezen zal als Grrern in 1794 gezegd, en TRALLES in 
1811 omgerekend, en de Regering van Nederland later van die 


(250 ) 


twee Heeren het overgenomen heeft. In dat geval moeten 
de klagten van branders of anderen, die belasting moeten 
betalen op spiritus, worden afgewezen, en de wet gehouden 
worden voor uitspraak te doen. 

2°, Of, de zaak moet niet door, maar van wege de Aka- 
demie tot in het hart aangepakt worden. 

Van wege de Akademie beteekent: dat b. v. de Akade- 
mie drie deskundigen aan de Regering voordrage, en dat 
deze, onder de leiding van eene commissie uit de Akademie, 
het werk volbrengen, en wel niet voor slappen spiritus alleen, 
maar ook voor sterkeren, voor alle soorten van spiritus; 
want morgen kunnen anderen klagen, die sterkeren spiritus 
inkoopen. En het werk is één geheel: die het instrumen- 
teel. heeft voor slappen spiritus, heeft het voor de geheele zaak, 

Deze drie deskundigen zouden ruim moeten bezoldigd en 
van het noodige voorzien moeten worden. 

Werd er dan eene commissie wit uw midden benoemd, 
waarin de eerste en tweede benoemden onzer tegenwoordige 
commissie gezeten waren, om den arbeid te leiden, dan 
kon men uitnemende grondslagen eener wet verwachten, 

Zoo ik een voorstel deed tot het 2e of laatste, zou ik 
misschien moeten strijden om dat voorstel te beschermen. 
Zoo verre strekt mijn mandaat niet, en ik mag mij dus be- 
palen met de zaak in het licht gesteld te hebben, waarin 
zij behoort te staan, naar mijn inzien. 

Wat nu de foesel-oliën betreft: haar invloed kan niet 
anders worden. aangetoond, dan op dezelfde wijze, waarop 
het geheele onderzoek behoort te geschieden. Zooverre hier 
mijne ervaring strekt, zijn op dit punt de klagten der bran- 
ders overdreven. Maar het behoort te worden onderzocht, 
en het zou dan aan hen kunnen worden opgedragen, die 
het overige werk zouden volbrengen, 

Zonder dat overige werk, meen ik, dat men het punt 
der foesel-oliën wel kan laten rusten. 


(251 ) 


Even zoo is mijn oordeel over het invoeren van gevoe- 
liger areometers. Naauwkeurig moeten die areometers. ver- 
vaardigd zijn, dat behoeft niet opgemerkt te worden. Maar 
de uitgebreidheid der schaal grooter te maken, komt mij 
voor, de zaak in den vorm en niet in het hart aan te tas- 
ten. Van een minder gevoelig werktuig onderscheidt men 
minder naauwkeurig; maar, daar de grondslagen van het 
geheele gebouw in 1794 zijn opgetrokken, en men, met 
allen eerbied voor het werk van crireiN, weet, hoe weinig 
bepalingen van dien tijd intact gebleven zijn, zou ik mij 
bezwaard achten, mede voor te stellen, dat gevoeliger areo- 
meters de zaak in iets zouden verbeteren. 

Vergeten wij niet, dat de proeven van GILPIN genomen 
zijn, niet met absoluten alcohol, maar met een spiritus van 
0,825, zooals die door enkel destillatie op het sterkst 
kan verkregen worden, namelijk spiritus, ongeveer 89 pCt. 
absoluten alcohol bevattende; dat GrrPiN van dat vocht met 
water 40 verschillende mengsels heeft gemaakt door weging ; 
dat mrarres die heeft herleid tot maat. 

De waarborgen, dat het grondvocht van GrrPiN van 0,825 
werkelijk 89 pCt. absoluten alcohol heeft bevat, konden 
niet voldoende geacht worden. Trarres heeft nu in 1811 
bepaald, hoeveel alcohol bevat was in een vocht van 0,825 
bij 60e £. Maar deze methode van aanvulling is onnaauw- 
keurig; ik ken althans geene methode, waarbij men uit 
een mengsel van alcohol en water, met zooveel naauwkeu- 
righeid als het hier gevorderd wordt, de hoeveelheden be- 
palen kan, en de synthetische wijze leidt hier tot nog 
grootere fouten. 

Bij deze proef heeft rrarLEs eene andere gevoegd, na- 
melijk de densiteit bepaald van absoluten alcohol, wat cir- 
PIN niet gedaan had. _ 

Maar waarop ik met nadruk wijzen mag, is: dat Gizein 
menige bron van fouten in zijne bepalingen gevoerd heeft, 


(252 ) 


groote fouten, zoodat elk een, die zijne methode kent, da- 
delijk verklaart: zoo kon de waarheid niet juist gevonden 
worden. 

Ik mag de vergadering niet vermoeijen; maar ik ben 
bereid, het gezegde toe te lichten. 

Op die gronden meen ik, dat gevoeliger areometers de 
zaak niet verbeteren. 

Hiermede moge mijne taak in dezen eindigen. 


Na deze kennisneming ontstaat eene beraadslaging, 
waaraan de HH. vAN REES, VAN DER BOON MESCH, 
DONDERS en de Voorzitter deelnemen. Im haar wor- 
den ter spraak gebragt: de toezending aan den Mi- 
mister van het voorgelezen ontwerp-antwoord op het 
eerste gedeelte der vraag; de overweging, dat daarin 
grootendeels reeds eene oplossing gelegen is van het 
geheele vraagstuk, zooals het door den Minister is 
gesteld; de min of meer wenschelijke toevoeging daar- 
aan van de nota van den Heer xuuper, vooral bij 
de overtuiging, dat de tegenwoordige Minister van 
Finantiën, door zijne kennis aan natuurwetenschap, 
in deze aldus bijeengevoegde betoogen eene genoeg- 
zame voorlichting zal vinden tot vaststelling van zijn 
eigen beslut. Waartegenover worden gesteld: het 
zonderling en bij de Afdeeling ongewoon verschijnsel, 
dat zij aanvankelijk slechts de helft van eene haar 
voorgelegde vraag beantwoorde; de mogelijkheid, 
dat het latere antwoord op het tweede gedeelte der 
vraag in strijd konde zijn met hetgene vroeger aan 
den Minister werd medegedeeld, en dat im allen ge- 
val daarmede de wenschelijke eenheid van beant- 
woording zoude worden verbroken. Tegen welk alles 
weder wordt aangevoerd: dat de door de branders 


gemaakte bezwaren zeer overdreven zijn, en dat de 
hoofdbedenkingen van den Heer MUuLpER op eene 
meer omvattende interpretatie van den brief des Mi- 
nisters berusten. 

Na sluiting der beraadslaging stelt de Voorzitter 
voor, dat, onder dankzegging aan de commissie, al- 
leen het voorgedragen ontwerp-antwoord den Minis- 
ter van Fimantiën zal worden gezonden, met de ken- 
nisgeving, dat het tweede gedeelte der vraag van 
Ae Excell. later zal worden beantwoord. 

De vergadering vereenigt zich, met 19 tegenover 
2 stemmen en l stem buiten advies, met dit voor- 
stel, en besluit dien overeenkomstig. 

De Heer van rers herinnert, dat zijne toevoeging 
aan de commissie slechts met het doel geschiedde, 
om daarin de physische wetenschap vertegenwoordigd 
te zien, dat hij in het nu door de Afdeeling aan- 
genomen ontwerp zijne taak meent volbragt te heb- 
ben, en derhalve zijn ontslag uit deze commissie ver- 
zoekt. Dit ontslag wordt verleend, onder dankbetuiging 
voor de bewezen dienst, en met. uitdrukking van het 
verlangen, dat, zoo zijne voorlichting later mogt. blij- 
ken gevorderd te worden, ons geacht medelid haar 
der Afdeeling niet onthoude. 

De commissie, in wier handen de aangeboden ver- 
handeling van den Heer ver muerw werd gesteld, 
verzoekt en erlangt uitstel, tot de volgende vergade- 
ring, voor het indienen van haar verslag daarop. 


De Heer 5. VAN DER HOEVEN leest, in eigen naam 
en in dien van den Heer Burs BALLOT, verslag voor 


( 254 ) 


op de in hunne handen gestelde verhandeling van 
den Heer rrarrinG. Het luidt als volgt: 


Ons geacht medelid marrive heeft in de jongste verga- 
dering der Natuurkundige Afdeeling van de Koninklijke 
Akademie van Wetenschappen eene verhandeling aangebo- 
den. over een Diamant, waarin. vreemde ligchamen waren 
ingesloten, die zich onder eene zwakke vergrooting als dra- 
den of haren. vertoonen. Het onderzoek met het mikroscoop 
toonde hem, dat deze fijne draden zuilen zijn met een vier- 
kant tot basis, en mikrochemisch onderzoek op die plekjes, 
waar de kristallen op de geslepen oppervlakte waren door- 
gesneden, met tot kookhitte verwarmd koningswater en 
protocyanuretum potassii et ferri, bragt hem tot de mee- 
ning, dat de ingesloten kristallen uit ijzerpyriet bestonden. 

De behoedzame wijze, waarmede bij dit onderzoek is 
voortgegaan, zoowel in het voorloopig bepalen van den aard 
van het edelgesteente als diamant (wit zijne hardheid en 
specifiek gewigt), als vervolgens in het nasporen van den 
aard der ingesloten kristallen, vertoont ons een leerrijk 
voorbeeld van natuurkundig onderzoek. Ook behelst dat 
onderzoek een nieuw feit, terwijl de vroeger bekende voor- 
beelden van vreemde, in diamanten ingesloten stoffen niet 
tot kristallen betrekking hadden, maar veeleer voor eene 
vegetale ontbondene stof moeten gehouden worden. Het is 
daarom ook, dat wij meenen, dat de Akademie deze ver- 
handeling met de bijgevoegde afteekeningen in hare wer- 
ken, met dankzegging aan den Heer ramrinG, behoort op 
te nemen. Wij kunnen echter niet ontkennen, dat de be- 
paling der zelfstandigheid als pyriet aan twijfeling onder- 
hevig blijft, en dat er, streng genomen, veelligt niet meer 
bewezen is, dan dat die zelfstandigheid ijzerhoudend is. 

De strepen op de oppervlakte van de cubische kristal- 
len van pyriet loopen in drie rigtingen, evenwijdig aan de 


(255 ) 


drie assen van het kristal. Hier schijnen zij in twee naast 
elkander liggende vlakken, loodregt op eene zelfde as. Al 
nemen wij nu aan, dat vele eubi zich tot eene quadratische 
zuil vereenigd hebben (iets, hetgeen bij pyriet evenwel, 
zoover ons bekend is, anders nog miet werd waargenomen) 
dan zouden toch deze strepen anders moeten gerigt zijn. 

Wij spreken daarom den wensch uit, dat de Heer rar- 
TING het onderzoek naar de ingesloten stof nog verder 
voortzette, of zoo dit, ‚om de ongunstige omstandigheden 
en de mikroscopische kleinheid der zuiltjes niet wel mo- 
gelijk is, zijne meening, die anders om vele redenen van 
analogie zoo verrassend is, meer als eene waarschijnlijke, 
dan als eene stellige uitkomst voorstelle. 


De vergadering vereenigt zich met de conclusiën 
van het verslag, en besluit dien overeenkomstig dat 
de aangeboden verhandeling in de werken der Af- 
deeling zal worden opgenomen, en dat aan den 
Schrijver de bedenking der verslaggevers zal worden 
medegedeeld, opdat hij daarvan des verkiezende ge- 
bruik make. 


De Heer conrap spreekt over de doorgraving der 
landengte van Swez, hicht zijne voordragt toe door 
een groot aantal medegebragte kaarten, en biedt 
daarover eene verhandeling aan, ter plaatsing in de 
Verslagen en Mededeelingen. Zij wordt in handen 
gegeven van de commissie tot redactie. 


De Heer vaN masseLT toont aan de vergadering 
een zeer groot exemplaar, nagenoeg 34 N. E. lang, 
van eene Giftslang, behoorende tot het geslacht Vaja 


( 256 ) 


en tot eene vermoedelijk nieuwe soort, waarvoof hij 
den naam van MN. gens voorstelt. Hij biedt daar- 
over eene aanteekening aan, ter plaatsing in de /er- 
slagen en Mededeelingen, welke in handen wordt ge- 
steld der commissie van redactie. 


Vernuts de laatste Zaturdag der maand de tweede 
kersdag is, wordt, op voorstel van den Voorzitter, 
besloten, om de eerstkomende gewone vergadering der 
Afdeeling te doen plaats hebben op den eersten Za- 
turdag der maand Januarij van den jare 1858. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen en de 
vergadering wordt gesloten. 


en 
rexTOr. Ueber die Verdiekung der Schädelknochen bei Apoplexia inter- 
meningea 
B. VIT, 'H. 1: 


KÖrLIKER. Untersuchungen zur vergleichenden Gewebelehre, angestellt 
in Nizza im Herbste 1856. 

LINHART. Ueber die Entzundungen der Bursae mucosae patellares. 

BRUNNER. Vollständige Anurie, linkseitige Nierenatrophie, rechtseitige 
Pyelitis, Thrombose der Renalvenen. 

MmüurLeR. Ueber Entwicklung der Knochensubstanz, 


Wurttembergische naturwissenschaftliche Jahreshefte. Stutt- 
gart 1857. 8ste Jahre. H. 3. 18de Jahr. H. 2. &. 


Inhoud Sste Jahrg. H. 3: 


PLIENINGEN. Siebenundzwanzigsten und achtundzwanzigsten Jahreshe- 
richt über die Witterungsverbältnisse im Wartenberg. 
— Beobachtungen zu Stut:gart während der Sonnenfinsterniss 
vom 28 Juli 1851. 


Inhoud 13er Jahrg. H. 2: 


FEHLING. Chemische Untersuchung einiger Quellen des neuen Stuttgar- 
ter Mineralbades hei Berg. 

FRAAS. Geognostisches Profil einiger Bohrlö:her im Scuttgart-Canstatter 
Thale. 

A. opper. Die Juraformation Englands, Frankreichs und des sudwest- 
liehen Deutschlands. 


Verhandlungen des zoologisch-botanischen Verein in Wien. 
Wien 1856. B. VL. 8°. 

Separatabdruk naturwissenschaftlichen Abhandlungen aus den 
Schriften des zoologisch-botanischen. Vereins in Wien. Wien 
1856. 8°. 

H. vrRcHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy- 
siologie und für klinische Medicin. Berlin 1857. B. XI. 
Eads se: XI Hao w8t. 

GRUNERT. Archiv der Mathematik und Physik. B. XXVI. 
H. 2. XXIX. H. 1, 2. Greifswald 1857. S°. 

Jahrbuch der K. K. Geologischen Reichsanstalt. Wien 1856. 
1de Jahrg. N'. 1—8. 87. 

Mittheilungen der K. K. Geographischen Gesellschaft. Wien 
1857. 1 Jahrg. H. 1. & 


BOEKGESCII. DER KON. AKAD. V. WEFENSCH. 4 


— XXVI — 


Astronomische Nachrichten. Altona 1857. B. XL. 4°. 


Zeitschrift des Deutsch Oesterreichischen Telegraphen-Vereins. 
Berlin 1857. Jahrgang IV. H. 3—6. 4°. 


JONAS. Der Geist im Universum. Amsterdam 1858. 38°. 


Vierteljahrs-Catalog aller neuen Erscheinungen im Felde der 
Litteratur in Deutschland. Leipzig 1857. 8° 


Medicinischer Catalog des antiquarischen Bücherlagers von 
LÄMMLIN. Schaffhauzen 1857. 12°. 


ITALIË. 


Memorie della reale Accademia delle scienze. Napoli 1856— 
185%. Vol. KE: Fac, 12.4? 


Rendiconto della Societa reale Borbonica, Accademie delle 
scienze. Napoli 1856. Anno V. 


Atti dell? Imp. Reg. Istituto Veneto di scienze, lettere ed 
arti. Venezia 1856—57. Tom. IL. 3—S8. S°. 


RUSLAND. 


Mémoires de l'Académie de Kasan. 1851, 1852, 1855, 
1856. 8°. et 4°. 


Verzameling van wetenschappelijke bijdragen door de Hoog- 
leeraren der Keizerlijke Universiteit te Kasan, ter herin- 
nering van haar 50jarig bestaan. Kasan 1857. 8’, 


Archiv für die Naturkunde Liv-, Esth- und Kurlands (Her- 
ausgegeben von der Dorpater Naturforscher Gesellschaft). 
Dorpat 1854, 1856. B. [. 1ste Serie. B. I. 2de Serie. 8°. 


B. I, 1ste Serie. Inhoud: 


A. G. SCHRENK. Uebersicht des obern silurischen Schichtensystems Liv.- 
und BEsthlands, vornämlich ihren Inselgruppe. 

A. GOEBEL. Der heilsame Meeresschlamm an den Küsten der Insel 
Oesel. 
En Ueber das Bedingende der Färbung in den grauen und gel- 

ben Dolomiten und Kalksteinen der obern silurischen Gesteingruppe 


Liv- und Esthlands. 


NIN 


c. scnMmipr. Die Salzquellen zu Staraja-Russa, mit Rueksicht auf die 
Möglichkeit des Erbohrens sudwürdiger Soolen in den Ostseepro- 
vinzen. 

kKümtz Ueber den täglichen Gang der Wärme zu Dorpat. 

Müpuer. Die Bisbedeckung des Embach in Dorpat. 

G. V. SIVERS. Die Flussfahrt auf dem Embach, von dessen Ausfluss aus 
dem Wirzjarid bis Dorpat. 

G. BAUCKER. Vermessung des Embachs, seiner Profile. 

PETzZHOLDT. Wodurch werden die grauen Dolomite der oberen siluri- 
schen Gesteingruppe Liv- und Esthlands gefarbt ? 


GOEBEL. Untersuchung eines am Ti Mai 1855 auf Oesel niedergefalle- 
nen Meteorsteins. 


B. I. 2de Serie: 


F. SCHMIDT. Flora der Insel Moon, nebst orographisch-geognostischer 
Darstellung ihres Bodens. 

G. C. GIRGENSOHN. Uebersicht der bis jetzt bekannten Laub- und Le- 
bermoose der Ostseeprcvinzen. 

E. VON WAHL. Die Süsswasser Bivalven Livlands. 

T. SCHMIDT. Flora des silurischen Bodens von Esthland, Nord-Livland 
und Oesel. 

H. A. DIETRICH. Blicke in die Cryptogamenwelt a Ostseeprovinzen. 


A. T. KUPFFER. Ueéber der Winfluss der Wärme auf die elas- 
tische Kraft der festen Körper und ins besondere der 
Metalle. St. Petersburg 1856. 4°. 


Bulletin de la Société Impériale des Nataralistes de Mos- 
cou. 1856—1857. Année 1856. N°. 2—4, 1857. N°. 
ll EP 


Inhoud 1856. N°. 2 


EVERSMANN. Les Noctuelites de la Russie. 

€. STEVEN. Verzeichniss der auf der Taurischen Halbinsel wildwachsen- 
den Pflanzen. 

G. FRAUENFELD. Die Linsengallen der Oesterreichischen Eichen. 

KESSLER. Zur Ichthyologie des südwestlichen Russlands. 

KiRÉEvSKY. Deseription d'une Chaux carbonatée sur des monticules de 
sable dans les steppes de l'Asie centrale. 

BOGDANOFF. Note sur le pigment des plumes d'oiseaux. 


N°. 8. 


DE CHAUDOIR. Mémoire sur la famille des Carabiqucs. 
KIREEVSKY. Observations esquissées pendant un voyage aux steppes de 
Asie centrale. 
4% 


dt! On 


MERCKLIN. Nacktiägliche Bemerkungen zur Kartoffelkrankkeit. 
HERMANN, Untersuchung des Wassers der Narsan-Quelle. 


SEMA 


koLeNaTr Meletemata entomologica Hemipteroram Heteropteroroum 
Caucasi, Harpagocorisiae monographice dispositae. 

HOLMBERG. Bemerkungen auf cinen geognostischen Reise nach Ost- 
Finnland. 

JAEGER. Ueber einen durch ringformige Erböhungen (Wachsthumsrin- 
ge?) ausgezeichneten höchst wahrscheinlich fossilen Stosszahn des 
Elephanten. 

MEJAKOFF. Catalogue des oiseaux observés dans le Gonvernement de 
Wologda. 


150 Nen 


HERMANN. Untersuchung über Niobium. 

KIPRYANOFF. Fisch-Veberreste im Kurskschen eisenhaltigen Sandsteine. 

REGEL Zwei neue Cycadeen, die im botanischen Garten zu Petersburg 
kultivirt werden, nebst Beiträge zur Kenntniss dieser Familie. 

NORDENSKIOLD. Ueber Lazarstein und die mit demselhen vorkommen- 
den Mineralien. 

CZERNAY. Beobachtungen über das Variiren der Artkennzeichen der 
Süsswasserfische in der Umgegend von Charkow. 

BECKER. Naturhistorischen Bericht vom Jahre 1855, und cinige Bemer- 
kungen über das Todten und Fangen der Insekten. 

BÜTTNER. Das wandern der Thiere. 

ROMANOvsKY. Ueber die verschiedenheit der beiden Arten Chilodus 
tuberosus Gieb., und Dierinodus okensis Rom. 


Sitzungsberichte der Dorpater Naturf. Gesellschaft. Dorpat 
1854—55. blz. 1—190. S°, 


VAN DE COMMISSIE VOOR INTERNATIONALE 
RUILING. 


H. Nicorer. Atlas de Physique et de Metéorologie agri- 
coles. Paris et Versailles 1855. plano. 


Results of a Series of Meteorological observations made in 
obedience to instructions from the regents of the univer 
sity, at sundry Academies in the State of New-York, 
from 1826 to 1850 inclusive. Compiled from the origi- 


Tt NN Te 


nal returns and the annual reports of the regents of 
the University, by Franklin B. Hough. Albany 1855. 4°. 

Proceedings of the national Institute. Washington 1855. 
Malte IN 4dlsr2 ani 

BRUMBY. An address on the sphere, interest and importance 
of Geology, delivered December 8, 1849, in the Hall of 
the House of Representatives. Columbia 1849. 8°, 

Communication from the Governor, transmitting the Report 
of Alexander Vattemare on the universal exhibition at 
Paris. Albany 1856. 8%. 


GESCHENK VAN DEN HEER D. BIERENS DE HAAN. 


G. MONGE. Géométrie descriptive. Paris 1811. 4°. 

J. G. GARNIER. Élémens de Géométrie. Gand 1818. 8. 

J. B. VAN MONS. Pharmacopée usuelle. Louvain 1821—22. 
Tom. LI. 8? 

c. Bossur. Traités de calcul Différentiel et de calcul Inté- 
gral. Paris An. VL. Tom. LIL. S°. 

POrIEk. Traité de Géométrie descriptive. Paris 1817. 82°. 

L. DE KIRCKHOFF. Considérations pratiques sur les Fièvres 
intêrmittentes. Amsterdam 1825. S°. 

A. DUNCAN. Observations on Mercury. Edinburgh 1772. 12°. 

WRICHT. An address to persons afflicted with Deafness. Lion- 
don 1820. 12°. 

T. GATAKERI. De Novi instrumenti stylo. Londini 1648. 4”. 

J. Meurs. Theseus Ultrajecti. 1684. 4’. 

Athenae Atticae. Lugd. Bat. 1624. 4°. 

P. JANSSEN. Tractatus Theologicus de Aegvilibrio demeriti 
peccati. Teutoburgi 1753. 4°. 


rde / 5 ; 
G. D'ARNAUD. Variarum Coniecturarum. Leovardiae 1744. 4°. 


En mn 


VALLAN in praxin medieam L. Ryverii etc. 333 pag. MS. 4”. 
J. A. T. THUANI. Historia Concilii Tridentini. 


MONTEGGIA. Praktische Abhandlungen über die venerischen 
Krankheiten und ihre Heilart. Wien 1804. 8? 


voceL. Ueber den Nutzen und Gebrauch der Seebäder. Sten- 
dal 1794. 12°. 


GÜNrHeR. Kurzer Entwurf der anatomischen Nervenlehre. Dus- 
seldorf 1784. 12°. 


Verhandelingen der Herste Klasse van het Holl. Instituut. 
Amst. TSL. DT. 45% 


Het voordeel en het gemak van gelijke Maten en Gewig- 
ten. Amst. 1834. 8°, 


A. MOLL. Brieven over het Zeebad. Arnhem 1824. S°. 


Nieuw Interestboek. 12°. 


AANGEKOCHT. 

F. ARAGO. Astronomie populaire. Paris et Leipzig 1857. 

Ao LNG EE 
Journal des Savants. Mai— Juillet 1857. 4? 
Bibliothèque universelle de Genève. Mai—Juin 1857. S?, 
Polytechnisches Journal. B. 144. 8? 
Annales de Chemie et de Physique. Tom. L. S°. 
Götlingische gel. Anzeigen. Stuck 105—122. 


VAN REES. Algemeene geschiedenis des Vaderlands. DI. [IT 
2de St. 


ROGGE. Geschiedemis der staatsregeling voor het Bataafsche 
volk. Amst. 1799, S%. 


Pres 


EKD 


TEN GESCHENKE ONTYANGEN IN DE MAAND 
OCTOBER. 


NEDERLAND. 


Natuurkundige Verhandelingen van de Holl. Maatschappij 
van Wetenschappen te Haarlem. Haarlem 1857. 2e Verz. 
Deel XIII. 4°. 


Inhoud: 


G. R‚ WAGENER. Beiträge zur Entwicklungs-geschichte der Eingewei- 
dewürmer. 

J. BosQueT. Notice sur quelques Cirripèdes réeemment découverts dans 
Je terrain crétacé du Duché de Limbourg. 


Nieuwe reeks van Werken van de Maatschappij der Ned. 
Letterkunde te Leiden. Leiden 1857. Dl. IX. S°. 
Inhoud: 
A. C, OUDEMANS. Woordenboek op de gedichten van G. AZ. BREDERO. 


Handelingen der jaarlijksche algemeene vergadering van de 
Maatschappij der Ned. Letterkunde te Leiden, gehouden 
den 19den Junij 1856. 


Mijdschrift ter bevordering van Nijverheid. Haarlem 1857. 
Dl. V, St. 5. 8%. 
Inhoud: 


Handelingen der tachtigste algemeene vergadering, gehouden 21 en 
22 Julij 1857. 

Prijsvragen. 

Verslag van het verhandelde op het eerste Ned. Nijverheidscongres, 
gehouden 23 en 24 Julij 1857. 


Verhandelingen en berigten betrekkelijk het Zeewezen, de 
Zeevaartkunde en de daarmede in verband staande we- 
tenschappen. Amst. 1857. Jaargang 1857, N° 8. 8°. 


Inhoud : 


J. swarT. De Zeekaarten, uitgegeven door de Engelsche Admiralitvit 
van Aug. 1855 tot Aug. 1856. 

Lijst der Ned. schepen, die in 1856 zijn verloren geraakt. 

F. FOKKENS. Aanteekeningen betrekkelijk mijn verblijf te Sidney. 


„ 


mn BERN er 


Extract uit het verslag der cominissie tot het verbeteren der Indische 
Zeekaarten. 

J. VAN GOGH. Tets over de waarnemingen der zeelieden en de toepas- 
sing daarvan op de vaart naar Java. 

De Staatsbegrooting voor de Marine over 1857, 

De Nederl. Marine en hare administratie. 

Staat der Koopvaardijvloot op Ll Jan. 1857. 

Vergelijkende opgave der Zeeschepen, waarvoor in 1855 en 1856 voor 
de eerste maal Nederl. zeebrieven zijn uitgereikt. 

Vergelijkende staat der Koopvaardijvloot op 31 Dec, 1855 en 1856. 

Opgave van het aantal schepen, in 1849 tot 1856 in Nederland in- en 
uitgeklaard. 

P. J. Burskes. De Havenwerken in de Tafelbaai. 

J. SWART. Nieuwe reis naar de Noordpoolstreken ter nasporing van 
FRANKLIN. 

Miswijzing van het kompas om Groot-Brittannië. 

P. A. LEUPE. De Houtmans Abrolhos in 1827. 

IH. J. V. MALDEGHEM. Rapport betrekkelijk de berging van Projectilen 
en Artilleriebehoeften aan boord van Z. M. Fregat de Ruiter. 

J. A. Ve D. VELDE. Rapport omtrent de proeven met het scheepsge- 
schut, genomen op de Teteringsche heide nabij Breda. 

Iets over de draagbare Vuurwapenen. 

Iets over het Vuren. 

Koninklijk Instituut voor de Marine te Willemsoord. 


Annales d'Horticulture et de Botanique, ou Flore des jar- 
dies du Royaume des Pays-Bas. Leiden 1857. DL IT. 
Lävr. 9—12. 

Plantae Indiae Batavae orientalis, quas in itinere per in- 
sulas archipelagi Indici Javam, Amboinam, Celebem, Ter- 
natam, aliasque, annis 1815—1821, exploravit c. G. c. 
REINWARDT. Jussu Augustissimi Gurriermr [ÌIL, digessit 


et illustravit G. m. DE vrresE. Lugduni Batavorum 1857. 
Fasc. IL 42, 


Mededeelingen en berigten van de Geldersche Maatschappij 
van Landbouw over 1857. [IL S’. 

Archiv für die Holländische Beiträge zur Natur- und Heil- 
kunde. Utrecht 1857. Dl. 1, H. 3. 8°. 

w. VROLIK. Rapport Àà PAcadémie des sciences de Dyon sur 
une brochure offerte par L. F. EMMANUEL ROUSSEAU avant 
pour titre: De la dentition des Cétacés. S°. 


— KRENI — 


EL. dp. JANSSEN. Oudheidkundige Verhandelingen en Me- 
dedeelingen. Arnhem 1857. 8°. 


5. H. scHOETEN. Geschiedenis der Christelijke Godgeleerd- 
heid gedurende het tijdperk des Nieuwen Testaments. 
Leyden 1857. 8°. 


—________—— Dogmatices Christianae initia. Lugdum Ba- 
tavorum 1857. Se. 


J. VAN LEEUWEN. Alphabetisch register op het Groot Plak- 
kaat- en Charterboek. Workum 1857. S?. 


Het Pantheïsmus, wijsgeerig stelsel onzer dagen, naar de 
groote wijsgeeren Jezus van Nazareth en BARUCH VAN 
SPINOSA. Amst. 1857. S°. 


Aegyptische monumenten van het Ned. Museum van Ond- 
heden te Leyden, uitgegeven op last der Hooge Regering 

“door c. reemans. Leyden. 18° Af, of 11e Afl. van de 
II Afdeeling. fol. 

Flora Batava. 182e Afl. 4°. 

Verzamelingstabel der Waterhoogten langs den Gelderschen 
IJssel, Boven-Rijn, Waal, Merwede, enz. Augustus 1857. 

De Dichtwerken van BILDERDIJK. 21ste Afl. 52. 


Aanwinsten van de Penningverzameling van het Friesch 
Genootschap in de jaren 1856—57. Sv. 


Catalogus van twee zeer aanzienlijke verzamelingen gouden, 
zilveren en Ned. Hist. Gedenk- en Legpenningen, Rid- 
derorden, enz., nagelaten door wijlen den Heer ze. c. 
SCHETSBERG. Amst. 1857. 8°. 


BELGIE. 


N. J. VAN DER HEYDEN. Notice rédigée d'après le Nobiliaire 
de Belgique et d'autres ouvrages et documents authen- 
tiques, sur la très-ancienne noble maison de KERCKHOVE, 


BOEKGESCII, DER KON, AKAD,. V,‚ WETENSCH. 5 


mk 2D eed 


dite VAN DER VARENT, et sur son représentant actuel M. 
le Vicomte JOSRPH-ROMAIN-LOUIS DE KERCKHOVE-VARUNT 
Anvers 1857. 8°. 

JOBARD. Histoire d'une Bulle de gaz. Cosmogénie amusante. 
Bruxelles et, Leipzig 1857. 12°. 

FRANKRIJK. 

Société des antiquaires de la Morimie. Bulletin historique. 
S. Omer 1857. 6e Année. Livr. 23—24. 8°. 

Bulletin de la Société des antiquaires de Picardie. Amiens 
1857. Année 1857. N°. 3. S°. 

Société Impériale d’agrieulture, sciences et arts de lar- 
rondissement de Valenciennes. Valenciennes 1857. 46 An- 
née, N°. 3, 4, 

ENGELAND. 

Bibliotheca Indica; a collection of Oriental works, published 
under the patronage of the Court of Directors of the 
East India Company and the Superintendence of the 
Asiatic Society of Bengal. Calcutta 18551856 ‚N°. 52— 
140. 4°, en S°. 


AMERIKA. 
J. PAGE. Track-survey of the rivers Salado, Parana, Uru- 
guay and Colastiné. 1855. 
DUITSCHLAND. 
W. G. HANKEL. Veber die thermoelektrischen WEigenschaften 
des Boracites. Leipzig 1857. 


P. A. HANSEN. Auseinandersetzung einer zweckmässigen Me- 


thode zur Berechenung der absoluten Störungen der 
kleinen Planeten. Leipzig 1857. S?, 

Berichte über die Verhandlungen der Kömg. Sachsischen 
Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Math. Phys. 
Classe). Leipzig 1857, Dl. VIII, 2. IX, 1. 8% 


EM — 


Inhoud Deet VIIL 2: 


HormeIsTEr. Uebersicht neueren Beobachtungen der Befruchtung und 
Embryobildang der Phanerogamen. 

propiscm Ueber die im fünften Buch der Conica des Apollonius be- 
handelte Aufgabe. 

Mögius. Ueber die im vorstehenden Aufsatz erwähnte Stelie in LE- 
GENDRE's Auflösung der Apollonischen Ausgabe. 

ScHEERER. Mineralogische Charakteristik des Prosopit. 

scnröMrvem. Ueber den Satz vom Parallelogramm der Kräfte. 

mörrus. Theorie der collinearen Involution von Punktenpaaren in einer 
Ebene und im Raume. 

HANker. Ueber farbige Reflexion des Lichtes von mattgeschliffenen 
Flächen bei und nach dem Eintritte einer spiegelnden Zurückwerfung. 

weer. Kritische und experimentelle Widerlegung der von VvOLKMANN 
gegen die Untersuchungen des Verfassers über die Elastienät der 
Muskeln aufgestetlten Emwürfe u. Beobachtungen. 


Deel IX. 1: 


HANSEN. Einleitende Bemerkungen zu seiner zweiten Abh. Auseinan- 
dersetzung einer zweekmässigen Methode zur Berechoung der abso- 
laten Störungen der kleinen Planeten. 

Zusatz zu den Sonnentafeln von HANSEN und OLUSSEN. 
scurömivcu. Ueber ein allgemeines Princip für Reihenentwickelungen. 
uoemeister. Ueber die Fortpflanzuog der Desmidieen und Distomeen. 
Mögius. Veber imaginäre Kreise. 
progisen. Kinige Bemerkungen über die Fusspunktslinien insbesondere 

die der Kegelschnitte. 

senrömiLcn. Reduction eines vielfachen Integrales. 


Württembergische Naturwissenschaftliche Jahreshefte. Stutt- 
gart 1857. Jahrgang VIII, 3 H. 2e Abth. XI, 3 H. 82, 


Inhoud. J. VEL 3 H. 2 Abth. 


TU. PLIENINGER. Belodon Plieningeri. u. yv. Mever. Kin Saurier der 
Keuperformation. 


NE 7 
me Resultate dreissigjähriggs. Beziehungsweise sechzigjähri- 
ger Met. Beobachtungen zu Stuttgart und andern Stationen des Lan- 
des, von 1825 bis zum Jahr 1854 einschliesslich. 
Zeitschrift des Deutsch-Oesterreichischen Telegraphen-vereins. 
Berlin 1857. Jahrgang IV, H. 7—9. 4’. 


z. A. GRONERT. Archiv der Mathematik und Physik. Greifs- 
wald 1857. Theil XXIX, H. 3. 8%. 


5 


— NXXVI — 
ITALIË, 
C.S. FENICIA. Cenno sul vortice di Cariddi. Napoli 1857. 12°. 


Giornale Bibliografico delle due Sicilie dal’ introduzione 


della stampa Finoggi. 
ZWEDEN ex NOORWEGEN. 


Kongl. Vetenskaps Akademiens Handlingar. Stockholm 1854 — 
1855. 8°, 4?, 
Inhoud 1853: 8 


€. w. BLOMSTRAND. Nägra bidrag till Kännedomen om Tennets Brom- 
och Jodföveningar. 

N. J. ANDERSSON. Om Galapagos-oörnes vegetation. 

C. STENHAMMAR. Skandinaviens Compromyzinae granskade och beskrifne. 

W. LILJEBORG. Oefversigt af de inom Skandinavien hittills funna arterna 
af slägtet GAMMARUS FABR. 


Inhoud 1854: 


A. ERDMANN. Utö Jernmolmsfält i Stockholms Län beskrifvet. 
H. VON POST. Om Sandäsen via Köping i Westmanland. 
C.J. DANIELSSON HILL. Om Arithmetisk Quadratur. 


Inhoud 1855: 


C.J. SUNDEVALL. Om Fiskyngels utveekling. 
== Om phonetiska bokstäfver. 

A. E‚ ROLMGREN. Forsök till uppställning och beskrifning of de í Sverige 
funna Tryphonider. 

A. ERDMANN. Om de iakttagelser öfver Vattenhöjdens och Vindarnes 
forändringar, som nyligen blifort vid ätskilliga fyrbaks-stationer kring 
Sveriges kuster tillvägabragta; jemte Tabellariska sammandrag af ob- 
servationerna för ären 1852—55. 


Ars-berattelser om Botaniska Arbeten och Upptacter for 
aren 18451548, 185354 till Kongl. Vetenskaps- 
Akademien afgifven af ® 5. wxsrröm Anpenson. Stock- 
holm 1855, 1856, 1857. 8. 


Berättelse om framstegen i Insekternas, Myriapodernas och 
Arachnidernas Naturalhistoria för 1851 —1854 till Konel. 
Vetenskaps Akademien afeifven af ec. 11. vorreman. Stock- 
holm 1854, 1857. 8. 


EE en 


Oefversigt af Kongl. Vetenskaps-Akademiens förhandlingar. 
1854, 1856. Stockholm 1855,.1857. 8°. 


Om forflutna tiders svenska Ordboksföretag Tal 1 Konel. 
Vetenskaps- Akademien af B. v. Beskow. Stockholm 1857.8°, 


Exposition des opérations faites en Lapponie, pour la dé- 
termination d'un are du Méridien en 1801, 1802 et 
1803; par Mrs. ÖFVERBOM, SVANBERG, HOLMQUIST et PA- 
LANDER. Redigée par 5. SVANBERG et publiée par YAca- 
demie des Sciences. Stockholm 1805. 8°. 

A. ERDMANN. On de iakttagelser öfver vattenhöjdens och 
Vindarnes voräündringar etc, 4°. 

P. H. MALMSTER. Infusorier sàsom intestinaldjur hos mennis- 
kan. Stockholm 1857. 8°. 

Nagra ord till belysning af den Geologiska Kartan ofver 
Fyris ans Dalbäcken. Stockholm 1857. S°. Met twee 
kaarten van A. ERDMANN. 


DENEMARKEN. 


Oversigt over det Kgl. Danske Videnskabernes Selskabs for-, 
handlinger og dets Medlemmers arbeiden i Aaret 1856. 
Kjobenhavn 1856. 8°. 


P. A. HANSEN. Supplément aux tables du Soleil. Copenha- 
gue 1857, 4°. 

RUSLAND. 

Correspondenzblatt des Naturforschenden Vereins zu Riga. Jahr- 
gang 1846, 1847, 1849— 1856. Riga 1847—1857. 8°. 

Arbeiten des Naturforschenden Vereins zu Riga. Rudolstadt 
1848. B. IL. S°. 

Der Kais. Universität Dorpat zu ihrem funfzigjährigen Ju- 
belfeste am 12 December 1852 widmet hochachtungsvoll 
der Naturforschenden Vereins zu Riga eine chemische Ana- 
lyse des Wassers aus der Dina und aus einem der in 


rr ERKNIEL — 


Riga befindlichen artesichen Brunnen, unter Vorausschiekung 
eines Uebersicht der bisherigen Wirksamkeit des Vereins. 
Riga 1852. 4. 

Biographie von Dr. MAGNUS GEORG VON PAUCKER. Dorpat 
185585. 

C. HL. PANDER. Monographie der fossilen Fische des Siluri- 
schen Systems der Russisch-Baltischen Gouvernements. 
St. Petersburg 1856. 4°. 

—______—_—_— Veber die Placodermen des Devonischen Systems. 
St. Petersburg 1857, 4. 


AANGEKOCHT, 


B. G. srRuvrus. Bibliotheca Historica. Ed. 1. G. MENSE. 
Lapsiae 1782—1804, 11 dl.” 8? 


c. GESNER. Bibliotheca umiversalis, sive Catalogus omnium 
scriptorum locupletissimus, in tribus linguis, Latina, 
Graeca et Hebraica. Tigur 1545. fol. 


5. v. carus. Teones Zootomicae. (Die wirbellosen There). 
Leipzig 1857. 1ste Hälfte. fol. 


Oeuvres de FRANCOIS ARAGO. Instructions, rapport et no- 
A 


tices sur les questions à résoudre pendant les Voyages 
scientifiques. Paris et Leipzig 1857. Tom. IX. 8. 

c. KRAMM. De levens en werken der Holl. en Vlaamsche 
Kunstschulders, Beeldhoë wers, Graveurs en Bouwmeesters, 


van den vroegsten tot op onzen tijd, Amsterdam 1857. 
Dl. T, Afl. 1—3. IL, Af. 1. 8°. 


O. VAN REES. Algem. Geschied. des Vaderlands, van de vroeg- 
ste tijden tot op heden. Amst. 1857. D. III, St, 2. 8°, 


Dijdschrift voor Entomologie onder redactie van 7. v_ p. HOE- 


— NXXIX — 
VEN, M. C. VERLOREN El S.C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. 
’sGravenhage 18572 Afl. S°, 


J. J. F. NOORDZIEK. Archiefwezen 1826—1852. ’s Graven- 
hage 1853. 8°. 

Journal des Savants. Aout, Septemb. 1857, 4°. 

Annales de Chimie et de Physique. Sept. Oct. 1857. S°. 

Bibliothèque universelle de Genève. Juillet, Aout, Sept. 
1557. 89. 

Bibliographie de la France. Journal général de PLmprime- 
rie et de la Läbraime. N°. 56—46. S°, 

POGGENDORFF. Annalen der Physik und Chemie. N°. 7—9. 8°. 

DINGLER. Polytechnisches Journal. B. CXLV, 56. CXLVI, 1. 

TROSCHEL. Archiv für Naturgeschichte. Jahrg. 22, H. 4—6. S°. 


VON SCHLECHTENDAL. Linnaea. Journal für die Botanik in 
ihren ganzen Umfange. B. XXVIII, H. 5. Se. 

Verhandlungen des Vereines zur Beförderung des Garten- 
baues in den Konigl. Preussischen Staaten. Jahre. IV, 
5 Lief. S°, - 

zvczorp. Bibliotheca Historico-Naturalis. Jahrg. VIL, Heft 
WDS: 


— XL — 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DI MAAND 
NOVEMBER. 


NEDERLAND. 


Uittreksels wit vreemde Tijdschriften voor de Leden van 
het Koninkl. Instituut van Ingenieurs. 1857—1858. 
’s Grav. 1857. N°. 2. 4°. 


Inhoud: 


G. BANER. Over het berekenen en afbakenen van de Sporen op de sta- 
tions der spoorwegen. 

Verbeterd Geschut van ARMSTRONG. 

De Gasregulators van YOUNG. 

De geoctroijeerde Oliekannen van FENN. 

Nieuwe wijze om Palen in den grond te drijven. 

BESSEMER. Nadere verbeteringen in het vervaardigen van IJzer en Staal. 

J. A. ROEBLING. Verslag omtrent de voltooijing van de Niagara-spoorweg- 
hangbrug. 

Havenhoofd en Zeebreker te Glenelg in Zuid-Australië, gebouwd door 
W. BENNET HAYS, Alsmede eenige beschouwingen over de werking 
der Golven. 

H. HUBBE. Aanteekeningen over de deuren van de groote Sluis te Great- 
Grimsby en over de aanwending van Waterdruk tot het bewegen van 
groote lasten. . 

De ijzeren Pijlers of bekleedingwerken der Westminsterbrug te Londen. 

Werktuig om Hout te buigen. 

Ontworpen aanleg van Telegrafen in West-Indië. 

nier. Over eene nieuwe toepassing der Electriciteit. 

De onderzeesche Rijweg van Holcomb. 

LATTERRADE Verhandeling over de Stadia en de verschillende wijzigin- 
gen, die bij de gewone opnemingen van het terrein kunnen worden 
ingevoerd. 

P. pugois. Toestand der werkzaamheden aan den Spoorweg van Kaïro 
naar Suez, Opbrengst van den Spoorweg van Alexandrië naar Kaïro. 

H. B. SEARS. Over middelen om onderzeesche werken, tot het vak van 
den ingenieur behoorende, gemakkelijk te maken. 

Iets over bogten met kleinen straal in Spoorwegen. 

Proefnemingen omtrent het verwen met Olieverw. 


De Volksvlijt. Tijdschrift voor nijverheid, landbouw, han- 
del en scheepvaart, uitgegeven door de Vereeniging voor 
Volksvlijt. Amst. 1857. N°. S—9. 8°, 


— WN 


Statistiek van den Handel en de Scheepvaart van het Ko- 
ningrijk der Nederlanden over het jaar 1856, uitgege- 
ven door het Departement. van Financiën. ’s Grav. 1857. fol. 

Verslag van den toestand der provincie Gelderland, gedaan 
aan de Provinciale Staten van dat gewest. Arnhem 
1849— 1857. 8°. 

Verzamelingstabellen der Waterhoogten langs den Boven-Rijn, 
Waal enz. 

G.J. MULDER. Scheikundige verhandelingen en onderzoekin- 
gen, Rotterd. 1857. Dl. 1. Afl. 8. 5%. 

Duae Epistolae Amatoriae. Zonder naam des dichters en zon- 
der adres. 12°. 

J. J. F. NOORDZIEK. Archiefwezen 1826—1852, met eene 
korte opgave van den inhoud van eenige Boekerijen. 
’s Grav. 1853. S°, 

Catalogus van regtsgeleerde werken, voorhanden bij den 
Boekh. fr. murrer. Amst. 1855. S°. 

Catalogus eener uiterst seldzame verzameling van Holl. 
Bijbels, Psalmen, Imcunabulen, Geestel. Laederen, enz, 
Verz. door Fr. MULLER. Amst. 1857. 8°. 

Catalogue de Livres Orientaux, contenant une belle col- 
lection de bibles en langues orientales, grand nombre de 
livres hebreux en éditions rares des 16° et 17° siècles, 
et en manuscrits etc. Amst. 1857. S°. 


BELGIË. 
R. CHALON. FABRICE DE LA BASSECOURT, Pasteur de l’Église 
Wallonne d'Amsterdam. Bruxelles 1557. 8". 
AMERIKA. 
Transactions of the American Philosophical Society, held 
at Philadelphia. Philadelphia 1857. Vol XI. p. 1. 4? 
Inhoud: 


E. DUBAND. Biographical memoir of the late Fr. A. MICRAUX. 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WETENSCH. 6 


nn dt 


D. WETHERILL On Adipocire and its formation. 
J. L. Le conrw. Revision of the Cicindelae of the United States. 
E_ HALLOWELL. On a new genus of Boidoe from Cuba. 


Proceedings of the American Philosophical Society. Vol. 
MID 


Imhoud: 


E. HALLOWELL. Notice of some new and rare species of Scincidae in 
the collection of the Academy of Natural sciences of Philadelphia. 
J. LEIDY. Notice of remains of the Walrus discovered on the coast of 

the United States. 

Descriptions of the remains of fishes from the Carboniferous 

Limestone of Illinois and Missouri. 
Remarks on Saurocephalus and its allies. 
Observations on the extinct Peccary of North- America. 
Remarks on the structure of the feet of Megalonyx. 
ADAMSON. Notes on certain modes of measuring minute Intervals of 

Time. 


Memoirs of the American Academie of arts and sciences. 
Cambridge and Boston 1857. N.S. Vol. VL; p. 1. 4°. 
Inhoud: 


D. FREUDWELL. On the practicability of constructing Cannon of great 
caliber, capable of enduring long-continued use under full charges. 

C. BECK. The age of PETRONIUS ARBITER. 

G. P. BOND. On the use of Equivalent Factors. in the method of least 
squares. 

W. H. EMORY. Magnetie observations on the Boundary line between 
the United States and Mexico, made in 1855. 


Smithsonian contributions to knowledge. Washington 1857, 
Vol. IX. 4». 
Inhoud: 


L. W. MEECH. On the relative intensity of the Heat and Light of the 
Sun upon different latitudes of the carth. 

E. HITCHCOCK. Illustrations of Surtace geology. 

B. MAYEN. Observations on Mexican History and Archacology, with a 
special notice of Zapotee remains as delineated in Mr/ 3. G. Sáw- 
kKiN’s Drawings of Mitla, enz. 

w. GIEBS and r. A. GENTn. Researches on the ammonia Cobalt basis. 


Annual report of the board of regents of the Smithsonian 
Institution. Washington 1857. 8°. 

J. RHEES. An account of the Smithsonian Institution, its 
founder, building, operations etc. Washington 1857. 8°. 


EE TS 


Proceedings of the Academy of natural sciences of Phi- 
ladelphia. Vol. VII, 5, 6, 82. 


Act of incorparation and by-laws of the. Academie of na 
tural sciences of Philadelphia. Philadelphia 1857. 8%, 


Transactions of. the Michichan-state. agriculture Society. 
Lansing 1856. Vol. VI. 8°. 


Transactions of the Academie of science of St. Louis. St. 
Louis. Vol. 1. S°. 
Inhoud: 


EVANs and SsHUMARD. New Fusfils. 

PROUT. New species of Productus. 

scuieL. Glyeerin. 

HILGAKD. Phyllotaxis. 

KocH. Mastodon remains. 

SEIFFARTH. Burnt brick from Nimeveh. 

WISLINENUS. Indian stone graves. 

SHUMARD. New fossil Grinvidea. 

LITTON BELCHEK's artesian well. 

B. SILLIMAN, B. SILLIMAN JR. and J. D. DANA. The Ame- 
rican „Journal of “science. and arts. New Haven 1857. 


Vol. XXII. 

The U. S. Naval, Astronomical Expedition to the Southern 
Hemisphera, during the years 1849—1852. Washing- 
ton 1857. 40, 

Report of the superintendent of the U. S. coast survey 
for 1855. Washington 1856. 4°. 

Report of the board of Agriculture of the state of Ohio 
for the year 1855. Chillicothe 1856. 8°. 

Report on Insanity and Idioey in Massachusetts by the: 
commission on Lunacy. Boston 1855. 80. 

DUITSCHLAND. 


Denkschriften der Kais. Akademie der Wissenschaften. Gr: % 


Nat. Cl). Wien. 1857. B. XIIL 4’. 
6* 


== AM 


Inhoud: 


PARTSCH. Uber den schwarzen Stein in der Kaaba zu Mekka. 

DIESING. Sechzehn Arten von Nematoideen. ’ 

UNGER. Das System der Milchsaftgange in Alisma Plantago. 

REUSS, Neue Fischreste aus dem Bömischen Pläner. 

ETTINGSHAUSEN. Ueber die Nervation der Blätter bei den Celastrineen. 

vorer. Ueber die Richtung der Haare am menschlichen Körper. 

BATHKE, Untersuchungen über die Aortenwurzeln und die von ihnen 
ausgehenden Arterien der Saurier. 

HEGER. Auflösungsmethode für ulgebraische Duchstabengleichungen mit 
einer einzigen unabhängigen Buchstabengrüsse. 


Denkschriften der Kais. Akademie der Wissenschaften (Philos. 
Hist. Cl). Wien 1857. B. VIIL 4’. 


Inhoud : 


SCHLECHTA-WSSEHRD. Die Osmanischen Geschichtschreiber der neueren 
Zeit. 

VON MEILER. Die Heeren von Hindberg und die von ihnen abstam - 
menden Geschlechter van Ebersdorf und Pilichdorf. 

HAMMER-PURGSTALL. Encyklopädischen Werken der Araber, Persen und 
Türken. 

PFIZMAIER. Die Geschichte des Reiches U. 

MIKLOsICH. Die Wurzeln des alt-Slavonischen. 

worr. Ueber die beiden wiederauf gefundenen Niederländischen Volks- 
bücher von der Köninginn Sibille und von Huon van Bordeaux. 

SCHLECHTA-WSSEARD. Bericht über drei neue Quellen zur modernen 
Geschichte des Osmapnischen Reiches. 


Sitzungsberichte der Kais. Akad. der Wissenschaften 
(Math. Natur. Cl). Wien 1857. B. XXIII. H. 2. 
XXIV. H. 1. 2. 8% 


Inhoud: B. XXIII. 2. 


piesiNG. Vierzehn Arten von Bdellideen 

V. PERGER. Studien über Deutsche Pflänzen-namen. 

V. SONKLAR. Der neuerliche Ausbruch des Suldnergletschers in Tirol. 

JÄGER. Das Os humeroscapulare der Vögel. 

REDTENBACHER. Bezuglich der Zuerkenning des Monthyon-Preises an 
Prof. A. scurörTER für dessen Entdeckung des amorphen Phosphors. 

WESELSKYUND BAUER. Analyse einer kürzlich aufgefundenen Mineral- 
quelle bel Gumpoldskirchen. 

NEUDÖRFER. Der hydrostatische Apparat in der Chirurgie. 

SCHROTTER. Ist die krystallinische Textur des Eisens von Einfluss auf 
sein Vermögen magnetisch zu werden ? 

pour. Veber ein neues Sonnen-ocular. 


B. XXIV. 1. 


ezerMmax. Ueber das Verhalten des weichen Gaumens beim Hervor- 
bringen der reine Vocale. 

gcuMmivr. Diagnosen neuer Frösche des zoologischen Cabinets zu Kra- 
kau. 

ETTINGSHAUSEN. Bericht ùber den Arithmometer des Herrn THOMAS. 

scurörrer. Ueber die Ursache des Tones beider chemischen Harmonika. 

pEER. Ueber das Vorkommeu eines Schleuderorganes in den Fruchten 
verschiedener Orchideen. 

HAIDINGER. Bemerkungen über die Krystallographisch optischen Ver- 
hältuisse des Phenakits. 

rocuLeper. Mittheilangen aus dem chemischen Laboratorium der Uni- 
versität zu Prag. 

zZANTEDEsCHI. Ricerche sul Calorico raggiante. 

perTzvaL. Bericht über optische Untersuchungen. 

perGer. Ueber die Vervielfältigung von Lichtbildern (Photographien) 
durch Atzungen und Galvanoplastiek. 

ZENGER. Ueber eine neue Bestimmungsmethode des Ozone Sauerstoffes. 

HARNSTEIN. Ueber die Bahn der Calliope und ihre Opposition im 
Jahre 1859. 

uerrui. Ueber den Amphibien-Kreislauf von Amphipnous und Monop- 
terus. 

Korxitzer. Die am lebenden Herzen mit jedem [lerzschlag vor sich 
gehenden Veranderungen aus den anatomiscben Verhältnissen des 
Herzens abgeleitet. 


B. XXIV. 2. 


HaURr. Paläontologische Notizen. 

AuLÉ. Ueber die Bahn der Laetitia. 

Löw. Geber die Bahn der Leda. 

scamipr. Die Höhlen des Oetscher. 

CzerMax. Ideen zu einer Lehre vom Zeitsinn. 

uuLastwErz. Ueber die Phloretinsäure. 

—_—___—_— Notiz über die Achillea-Säure. 

NaACHBAUR. Ueber einige Derivate der Gallussäure. 

cru. Ueber Kohlensäare-bestimming der atmosphärischen Luft. 

BUKEISEN. Mineral-Analysen. 

gorverr. Untersuchungen zur näheren Kenntniss des Baues der quer- 
gestreiften Muskelfaser. É 

neeeen. Beiträge zur Naturgeschichte der Insecten. 

piorrowsKr. Eine neue Reaction auf Eiweisskörper und ihre nüheren: 
Abköómmlinge. 

gäcer. Ueber Symmetrie und Regularität als Eintheilungsprincipien des 
Thierreichs. 

PELZELN. Neue und weniger gekannte Arten der Kaiserlichen ornitho- 
lagischen Sammlung. 


on Sj erg 


Sitzungsberichte der Kais. Akad. der Wissenschaften (Phi- 
los. „Hist. Cl). Wien. 1857. B, XXIIL, 8%, 


Inhoud: 


PFIZMAIER. Drei Abhandlungen aus dem Nachlasse des er. voN HAMMER- 

PURGSTALL. f 
Die Geschichte des Reiches U. 

NÖLDEKE. Ueber das Kitâb Jamini des Abû Nasr Muhammad ibn Abd 
al Gabbâr al Utbi. 

SCHRÖER. Deutsche Weihnachtspiele in Ungern. 

MikLosicH. Die Wourzeln der alt-Slavonischen Sprache, 

worr. Ueber die beiden wiederaufgefundenen Niederländischen Volks- 
bücher von der Königinn Sibille und von Huon von Bordeaux; 

FICKER. Ueber einen Spiegel Deutscher Leute und dessen Stellung zum 
Sachsen- und Schwabenspiegel. 

UNGER, Der Stock im Disen der Stadt Wien. 

BANITZ. Beiträge zur Erklärung des sovoxkves II. 

MAX, Zur Kritik alt-Baierischer Geschichte. 

BOLLER. Nachweis, dass das Japanische zum Aral-Altaischen Stamme 
gehört. 

FICKER. Ueber die Echtheid des kleineren Oesterreichischen Freiheits 
briefes. 

CnMEL. Die Oesterreichischen Freiheitsbriefe. 

PFIZMAIER. Geschichte des, Hauses Tschaô. 

V. KARAJAN. Bericht über die Thätigkeit der historischen Commission 
der Kais. Akademie der Wissenschaften, während des Akademischen 
Verwaltungsjahres 1855—1856. 

Bericht über die Thätigkeit der Commission zur Heraus- 
gabe der Acta consiliorum saeculi XV, während des Akademischen 
Verwaltungsjahres 1855—1856. 


Fontes rerum Austriacarum. Oesterreichische Geschichts- 
quellen, 2e Abth. Diplomataria et Acta (Urkundenbuch 
zur Geschichte Siebenbürgens 1e Theil). Wien 1857. 
BaVS 


Abhandlungen der Königl. Akademie der Wissenschaften. 
zu Berlin 1856. Berlin 1857. 4”. 


Inhoud: 


G. ROBE, Veber die heteromorpben, Zustiünde der Kohlensauren. 

pove. Ueber die täglichen Veranderungen der Temperatur der At- 
mospbäre. 

Veber die Rückfalle der Kalte im Mai. 

KARSTEN. Organographische Betrachtung der Zamia murieata Willd, 

KLOTSCH, PHILIPP SCHÖNLEIN's botanischer Nachlass auf Cap Palmas. 


IKN S= 


mügrEn. Ueber neue Echirodermen des Eifeler Kalkes. 

LICHTENSTEIN. Ueber einige Nord-Amerikanische Hirsch-arten. 

perers. Ueber die Chiropterengattungen Mormops und Phyllostoma. 

BRAUN. Ueber Partlienogenesis bei Pflanzen. 

KUMMER. Theôrie der idealen Primfaktoren der complexen Zahlen, 
welche aus den Wurzeln der Gleichung @”!=—=1 gebildet sind, wenn 7 
ein znsnmmengesetzte Zahl ist. 

FRENDELENBURG. HERBARTS praktische Philosophie und die Ethik der 
Alten. 

Ueber LrIBNIzENS Entwurf einer allgemeinen Charak- 
teristik … 

5. Grim. Ueber der Personenwecksel in der Rede. 

piursen. Der Rechtsgelehrte ‘und Taktiker PATERNUS, ein Zeitgenosse 
der ANTONINE. 

GEkmArv. Veber die Hesiodische Theogonie. 

scuorr, Ueber die sogenanten Indo-Chinesischen, Sprachen, insonderheit 
das Siamische. 

Leesrus. Usber die Götter der vier Blemente bei den'Aegyptern. 

PANOFKA. Dichterstellen und Bildwerke in ihren “Svechselseitige Bezi- 
echungen. 

rEesius. Ueber die XXII Aegyptische Königsdynastie, nébst einige Be- 
merkungen zu der XXVI und anderen Dynastieen des Neuen Reichs. 

BUSCHMANN. Die Pima-sprache und die Sprache der Koloschen. 

Die Lautveränderung aztekischer W örter in den websi 
Spraclien und die sonorischen Endung ame. 

pierenicr. Veber dás Verhaltniss der neu geschlossenen Ehen zu der 
Anzahl der gleichzeitig Lebenden. 

HOMEYER. Ueber die Informatio ex speculo Saxonum. 

DIRKSEN. Ein Beitrag zur Auslegung der epigraphischen Urkunde einer 
Städreórdnung fur die Latinische Burger-gemeinde zu Salpensa. „ 

PeRTzZ. Ueber die gedruckten Ablasbriefe von 1453 und 1455. 


Monatsbericht „der König. Preuss. Akademie der Wissen- 
schaften zu Berlin. Berlin 1857. Januarij— August 
1857. 8%. 

Vier-und-dreissigster Jahres-bericht der Schlesischen Gesell- 
schaft für Vaterländische-Kultur. Breslau 1857. 4°. 

J. 6. GALLE. Grundzüge der Schlesischen Klimatologie. 
Breslau 1857, 4°. 

Zeitschrift für die gesammten Naturwissenschaften, heraus- 
geg. von dem Naturw. Vereine für Sachsen und Thü- 
ringen in Halle. Berlin 1856, 1857..B. VIII, IX. S°. 

Berichte über die Verhandlungen der Gesellschaft für „Be- 


en EEV 


förderung der Naturwissenschaften zu Freiburg. N°. 25— 
ND te 

5. A. GRUNERT, Archiv der Mathematik und Physik. Greifs- 
wald 1857. Th. XXIX. 4. 98°. 


P. CASSEL. Henneberg, ein fliegendes Blatt. Erfurt 1857. 98°. 
Die Engländer in Delhi. Erfurt 1857. 8°. 
J. MürrLeR. Vierteljahrs Catalog. Leipzig 1857. 8°, 
RUSLAND. 


Mémoires de Académie Impériale des sciences de St. Pé- 
tersbourg (Sciences Math. Phys. et Natur.). St. Péters- 
bourg 1857. 6me Serie, Tom. VIII 4° 


Inhoud:  ” 


D, STRUVE. Expéditions chronon:étriques de 1845 et 1846, 
Beobachtungen des Bielaschen Cometen im Jahre 1852, 

TCHEBYCHER. Sur l'intégration des différentielles qui contiennent une 
racine carrée d'un Polynôme du troisième ou quatrième degré. 

0. sTRUVE. Positions géographiques, déterminées en 1847 par le Lieute- 
nant-colonel rEMM dans le pays des Cosaques du Don. 

OSTROGRADSKY. Mémoire sur la théorie générale de la Percussion. 

BOUNIAKOVvSKY. Sur les Diviseurs numériques invariables des fonctions 
rationnelles entières. 

©. STRUVE. Positions géograph. déterm. en 1848 par L. C. LEMM dans le 
gouvernement de Novgorod. 

KOKSCHAROFF. Ueber die Russischen Topase. 

KUPFFER. Ueber den Einfluss der Wärme auf die elastischen Kraft der 
festen Körper und ins besondere der Metalle. 


AANGEKOCHT. 


F. VAN MIERIS. Verhandeling over het zamenstellen der Ge- 
schiedenis. Amst. 1826. Se. 


Vaderlandsche Historie, beginnende met het jaar 1752, 
waarmede de Heer WAGENAAR eindigt. Amst. 1781— 
1784, 12 din. 8°. 


ï dri der ee 
ct Geslacht der en „Door 


RENE De EN PT 


n nde ont- 5 


ONS bz. were. Nt 
gl Ene 


eg "AAO 


Ze behoorende vs 


IN 


jet 


GEDRUKT BĲ W. f. KRÖLE 


N MEDEDELINGEN 


ie 


NKLIJKE AKADEMIE 


ond entree tt 


eee 


4 


denn aen end de ei ehehe hele dd jn 


NAAMLIJST VAN PLANTEN 
OP DE 
EILANDEN TEXEL EN WIERINGEN 


VERZAMELD DOOR EENIGE LEDEN 
VAN HET GEZELSCHAP 


NATURA DUX NOBIS ET AUSPEX. 


MEDEGEDEELD DOOR 


P. HABTING. 


In den loop van dezen zomer, namelijk van 1 tot 10 
Julij, deed ik een natuurhistorisch togtje op de Zuiderzee, 
in gezelschap van de H.H. Dr. A. 7. BERGSMA, P. Q. BROND- 
GEEST, H. W. SCHROEDER VAN DER KOLK, P. TEMPLEMAN VAN 
DER HOEVEN, H. C. DIBEITS en H. A. MIDDELBURG, allen 
studenten aan de Utrechtsche Hoogeschool en leden van bo- 
vengenoemd gezelschap. 

Daar wij een gedeelte van dien tijd op de eilanden Texel 
en Wieringen doorbragten, zoo verzuimden wij niet van 
deze gelegenheid gebruik te maken, om nader bekend te 
worden met hunne flora, welke tot hiertoe, op eene enkele 
uitzondering na, nog door niemand onderzocht was. 

Een verblijf van drie dagen (6—9 Julijj op het eerste 
der genoemde eilanden, en van slechts anderhalven dag (4—6 
Julij) op het laatste, was, wel is waar, te kort om al de 
planten te verzamelen, die aldaar groeijen ; maar daar die korte 
tijd goed besteed en de eilanden in verschillende rigtingen 
doorkruist werden, zoo geloof ik toch de verzekering te mogen 
geven, dat zeer weinige op dit tijdstip bloeijende planten ons 
ontsnapt zijn, terwijl ook nog eenige verzameld werden, die 
òf reeds gebloeid hadden, òf eerst later bloeijen zouden. 

De vegetatie eener streek staat in het naauwste verband 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 17 


(258 ) 


met. hare geologische gesteldheid. De tijd ontbrak ons echter 
om op deze eenen meer dan oppervlakkigen blik te werpen. 
Het zij derhalve voldoende, hier aan te stippen, dat het 
grootste gedeelte van beide eilanden uit eene diluviale vor= 
ming bestaat. Beide, maar vooral Texel, verheffen zich tot 
eene niet onbelangrijke hoogte boven de zee. De bodem van 
het diluviale gedeelte bestaat grootendeels uit een mengsel van 
fijn zand met leem; het betrekkelijk aandeel van beide be- 
standdeelen is verschillend op onderscheiden punten. In dien 
bodem zijn verder talrijke gerolde steenen van allerhande 
grootte bevat, die geheel diegene herinneren, welke in den Urk- 
schen bodem en elders in ons noordelijk diluvium voorkomen. 

Duinvorming, en wel op eene zeer groote schaal, komt -al- 
leen langs de noord- en westkust van Texel voor. Daar- 
entegen bestaat de bodem van beide eilanden voor een ge- 
deelte ook uit ingepolderde gronden, die vroeger door de 
zee overdekt waren. Op Wieringen bevindt zich aan de 
zuidzijde de polder Waard-Nieuwland, die sedert 1846 in- 
gedijkt is. Op Texel zijn vier zulke polders, namelijk voor- 
eerst de polder Waal-en-Burg, welks eerste bedijking reeds 
dagteekent van 1488, doch na eene overstrooming in 1533, 
weder op nieuw in 1617 herhaald is *, Van mieuwere 
dagteekening zijn: het Bijerland, dat in 1835, en de kleine 
polder de Eendragt, die in 1846 bedijkt is. Deze drie 
polders maken eigenlijk een zamenhangend geheel uit en 
vormen het grootste gedeelte van den noordwesthoek des 
eilands. Met den aan de zuidwestzijde gelegen Prins-Hen- 
drikspolder, mede in de jaren 1846— 1847 bedijkt, stellen 
deze gezamenlijke poldergronden ongeveer een derde van 
het geheele eiland daar. 

De bodem in deze polders is derhalve, althans wat de 


*) Deze én de overige jaartallen zijn ontleend aan de zeer naauw- 
keurige en fraaije kaart van Texel door J, 1. KIKKERT 1854. 


(259 ) 


bovenste lagen betreft, geheel als een zeealluvium te be- 
schouwen. Hij is zamengesteld uit klei en zand in wisse- 
lende betrekkelijke hoeveelheden; maar te midden van deze 
bestanddeelen, vertoont de grond — namelijk in de nieu- 
were polders — nog overal de duidelijke sporen van zijnen 
oorsprong, daar er talrijke schelpen van Cardium edule, Mya 
arenaria en van andere zeeweekdieren in verstrooid liggen. 
Alleen dit gedeelte van den bodem is ook doorsneden door 
eigenlijke sloten, waarin echter brak water is, ten gevolge 
waarvan dan ook de zoetwaterplanten, die elders in het bin- 
nenland de sloten en andere stilstaande wateren bewonen, 
op deze eilanden ontbreken en door andere vervangen worden. 
Overigens is er zoowel op Wieringen als op Texel in 
het diluviale gedeelte een aantal putten, die goed drinkbaar 
water leveren. 

Na dit weinige te hebben laten voorafgaan, blijft mij 
nog slechts over, hier iets over de zamenstelling der lijst 
zelve te zeggen. De determinatie der medegebragte plan- 
ten is verrigt door den Heer #. c. prBerrs, daarin van 
tijd tot tijd bijgestaan door den Heer A. 7. BERGSMA: 
Later heeft de Heer Dr. c. M. VAN DER SANDE LACOSTE, 
die eene groote ervaring heeft in de kennis onzer inland- 
sche gewassen, en die in de lente van dit jaar Wieringen 
met gelijk doel bezocht, op mijn verzoek deze determina- 
tie nog eens herzien en daarin eenige verbeteringen gemaakt, 
waarvoor ik hem mijn opregten dank betuig. 

Daar het voor de kennis van de flora. eener streek van 
eenig gewigt is, ook te weten hoe groot ongeveer het betrek- 
kelijk getal individu’s is, waardoor elke plantensoort wordt 
vertegenwoordigd, zoo zijn in de lijst achter de namen der 
planten de cijfers 1, 2, 3 of & gevoegd. Het cijfer 1 duidt 
aan, dat er van die plant slechts één of eenige zeer weinige 
exemplaren gevonden zijn; 2 beteekent weinige, 3 vele, 4 
zeer vele exemplaren. 

Ie 


(260 ) 


Deze cijfers geven tevens gelegenheid, om de florae der 
beide eilanden uit dit oogpunt onderling te vergelijken ; 
waarbij het blijken zal, dat, in weerwil hanner nabuurschap 
en de groote overeenkomst in bodemgesteldheid, er toch 
nog eenige, moeijelijk geheel te verklaren, maar daarom wel- 
ligt te meer de aandacht verdienende verschillen bestaan. 
Zoo b. v. was Lgyeopsis arvensis op Wieringen eene der ec- 
meenste planten, die op het geheele diluviale gedeelte langs 
de wegen en in de bebouwde velden in menigte werd aan- 
getroffen. Op Texel vonden wij daarentegen deze plant in 
het geheel niet in het diluviale gedeelte des eilands ; maar 
slechts één exemplaar werd op den laatsten dag van ons 
verblijf ontdekt achter het aan den voet der noordelijke 
dumen gelegen Hijerlandsche huis. Ik voer dit voorbeeld 
hier aan, om daarop en op andere dergelijke in de lijst 
vermelde gevallen, de opmerkzaamheid te vestigen van hen, 
die later onze eilandenflora tot een onderwerp van meer 
opzettelijke nasporing zullen maken dan wij zulks vermog- 
ten uithoofde van de kortheid des tijds, welke bovendien 
nog aan verscheidene andere zaken besteed moest worden. 
De snelheid, waarmede de inzameling geschied is, en de be- 
perkte plaats in het ruim van het schip, dat ons tot ver- 
blijf strekte, hebben ook verhinderd dat de groeiplaatsen 
der planten met die naauwkeurigheid zijn kunnen vermeld 
worden als voor eene locaal-flora wenschelijk is te achten. 
Mogen anderen, onder gunstiger omstandigheden, weldra dit 
verzuim herstellen. Naar mijne overtuiging leveren onze 
eilanden aan dengene, die de wetten wil leeren kennen, 
welke de verspreiding der planten beheerschen, een vrucht- 
baar veld van onderzoek op, en eene zorgvuldige vergelij- 
king van de florae dezer eilanden onderling en met die der 
naburige kust, met inachtneming van alles wat den plan- 
tengroei wijzigen kan, zoude voorzeker een verdienstelijke 
arbeid zijn. 


( 261 ) 


Egquisetaceac. 
Equisetum arvense L. 
Gramineae. 
Oynosurus cristatus. L. 
Holcus lanatus. L. 
Apera spica venti. Brauv. 
Agrostis Spica venti. L. 
Agrostis stolonifera. L. 
vulgaris. Wrirm. 
Psamma arenaria. R. S. 
Arundo arenaria. L. 
Phragmites communis. Trixtvs. 
Arundo phragmites. L. 


Festuca rubra 7 arenaria. Kocu. 


Festuca cinerea. D. C. 
Lolium perenne. L. 
Bromus racemosus. L. 
Elymus arenarius. L. 
Hordeum murinum. L. 

Cyperaceae. 
Scirpus maritimus. L. 
Eriophorum angustifolium. Rozen. 
Alismaceae. 
Friglochin maritimum. L. 
palustre. L. 
Alisma Plantago. L. 
Juncaceae- 
Juncus effusus. L. 
Orchideae. 
Orchis Morio. L. 
Najadeat. 
Zostera marina. L. 
Urticacecac. 
Urtica wrens. L. 
dioica. 1. 


Tex. (2) 
Tex. (3) 
Tex. (5) 
Tex. (2) 
Tex. (4) 
Tex. (2) 
Tex. (2) 
Tex. (3) 


Tex. (1) 
‘Fex, (3) 


Pex. (2) 


Wier. (2) 
Wier. (3) 
Wier. (2) 
Wier. (2) 
Wier. (2) 


Wier. (2) 


Wier. (3) 
Wier. (2) 


Wier. (3) 


‚ Wier. (3) 


Wier. (2) 
Wier. (2) 
Wier. (3) 
Wier(5) 
Wier. (2) 
Wier. (4) 


Wier. (3) 
Wier. (3) 


(262 ) 


Chenopodeae. 

Salicornia herbavea. L. 
Halimus Portulacoïdes. Wauun, 

Atriplex EE L. 
Atriplex littoralis. 
— rosca. L. 
Chenopodium albium. L. 
Salsola Kali. L 


Polygoneac. 


Polygonum Persicaria. L. 

—___—_—__—_— aviculare. L. 

Rumer Acetosa. TL. 

nd crispus. L. 

—_—___ conglomeratus. Munnay. 
Elaeagneae. 

Hippophaë Rhamnordes. L. 
Plantagineae. 


Plantago major. L. 


— —_ lanceolata. L. 
—__— maritima. L. 
coronopus. L. 
Plumbagineae. 
Statice elongata. Horrx. 
Statice Armeria. L. 
Staticee Limonium. L. 
Dipsaceac. 
Succisa pratensis. Mörcn. 
Scabiosa succisa. L. 
Compositae. 


Eupatorium cannabinum. L. 
Tussilago Farfara. L. 
Aster Tripolium. L. 

Bellis perennis. L. 

Filago germanica, L. 
Gnaphalium uliginosum. L. 


Tex. (2) 
Tex. (L) 
Tex. (3) 
Tex. (4) 
Mesa) 


Wier. (2) 


Wier. (4) 


Wier. (2) 


Wier. (3) 
Wier. (2) 
Wier. (3) 


Wier. (2) 


Wier. (3) 
Wier. (3) 
Wier. (2) 
Wier. (1) 


Wier. (3) 
Wier. (2) 
Wier. (1) 
Wier. (1) 


( 263 ) 


“ 


Pulicaria dysenterica. GärrN. Tex. (1) 
Jnula dysenterica. Is, 
Achillea Millefolium. L. Tex. (4) _ Wier: (4) 
Matricaria Chamomilla. L. Tex. (4) Wier. (4) 
Artemisia maritima. L. Tex. (3) Wier. (2) 
Senecio vulgaris. L. Tex. (2) Wier. (2) 
——_ Jacobaea B discoïdeus. Kocu. Tex. (3): Wier. (3) 
Centaurea cyanus. L. Wier. (2) 
nnn 01 (1 VDE Tex. (2) 
Onopordon Acanthium. La Tex. (2) 
Cirsium lanceolatum. Scor Tex. (2) Wier. (2) 
See arvense. Soor. 'Eex.(2), Wier. (2) 
Lappa minor. D. C. Tex. (2) Wier. (2) 
Arctium Lappa. L. 
Hypochoeris radicata. L- Tex. (3) Wier. (3) 
Sonchus arvensis. L. Tex. (2) 
asper. Virr. Tex. (2) 
= oleraceus. L. Tex. (1) 
Taraxacum officinale. Wrce- Tex.(4) Wier. (2) 
Leontodon Taraxacum. L. 
Crepis virens. Vrru. Tex. (2) 
Campanulaceae 
Campanula rotundifolia. L- Tex. (2) 
Jasione montana. L. Wier. (FE) 
Rubiaceae. 
Galium Aparine. L. Tex. (2) 
— — palustre. L. Tex. (4) _ Wier. (4) 
——— verum. L. Tex. (4) 
Gentianeae. 
Erythraea centaurium. Pens. Tex.(2) 
Labiatae. 
Prunella vulgaris. 1. Tex. (4) _ Wier. (4) 
Glechoma hederavea. L. Tex. (1) 
Lamium album. L. Tex. (1) Wier. (L) 


Ballota foetida. Lau. Tex. (1) 


(264 ) 


Asperifoliae. 


Lycopsis arvensis. L. Tex. (1) Wier. (4) 
Symphytum officinale. L. Tex. (1) 
Myosotis intermedia. Taxk. Wier. (2) 


Myosotis arvensis. L. 
Convolvulaceae. 


Convolvulus arvensis. L. Tex. (3) _ Wier. (4) 
Solanaceae. 
Hyoscyamus niger. 1u, Tex. (1) 
Solanum Dulcamara. L. Tex. (1) 
Scrophularineae. 
Euphrasia officinalis. L. Wier. (3) 
—__—_——_ Odontites. L. Wier, (4) 
Rhinanthus major. Wuen. Tex. (1) Wier. (4) 


Rhinanthus crista gall. L. 
Primulaceae. 
Anagallis arvensis. L. Wier. (1) 
Anagallts phoenicea. D. C. 
Umbelliferae. 


Eryngium maritimum. L. Tex. (1) 
Berula angustifolia. Kocn. Tex. (2) 
Sium angustifolium. L. 
Oenanthe Phellandrium. Laa. Tex. (2) _ Wier. (2) 
— fistulosa. L. Tex. (3) Wier. (2) 
Pastinaca sativa. L. Tex. (2) 
Torilis nodosa. Gäwrx. Tex. (2) 
Crassulaceae. 
Sedum acre. L. Tex. (4) __ Wier. (2) 
Ranunculaceae. 
Ranunculus acris. L. Tex. (3) Wier. (3) 
—________ seeleratus. L. Tex. (2) Wier. (2) 
Fiammula. L. Wier. (1) 
aguatilis. Kocu. Wier. (2) 


Papaveraceat. 


Papaver Rhoeas. U Wier. (1) 


(255 ) 


Fumaria officinalis. L. 
Cruciferae. 
Cochlearia Armoracia. L. 
Capsella bursa pastoris. Möncr. 
Thlaspi bursa pastoris. L. 
Sisymbrium officinale. Scor. 
Sophia. L. 
Cakile maritima. L. 
Laepidium ruderale. L. 
Caryophylleae. 
Stellaria media. Vr. 
Alstne media. L. 
Lychnis flos cuculi. L. 
Agrostemma Githago. L. 
Lepigonum marginatum, Kocu. 
Arenaria martina. SMITH. 
Cerastium arvense. L. 
triviale. Link. 
Malvaceae. 
Malva vulgaris. Ferries. 
Malva rotundifolia, L. 
Hypericineae. 
Hypericum tetrapterum. Fres. 
Hypericum quadrangulare. Sm. 
Geraniaceae. 
Erodium cicutarium. Smrru. 
Geranium dissectum. L. 
—_—___—___— molle. L. 
“Oenothereae. 
Epilobium parviflorum. Smrrn. 
Epilobium pubescens. Roru. 
Halorageae. 
Hippuris vulgaris. L. 
Lythraricae. 
Lythrum Salicaria. L. 


Tex. 
Tex. 


Tex 


Tex. 
Tex. 


Tex 


Tex. 


Tex. 


Tex 
Tex 


Tex. 


Tex. 


Tex. 


Tex. 


Tex. 


Lex. 


a) 


(4) 
(2) 


Wier. (2) 


Wier. (3) 


Wier. (2) 
Wier. (2) 


Wier. (3) 


Wier. (3) 
Wier. (2) 


Wier. (3) 
Wier. (1) 


Wier. (2) 


(266 ) 


Rosaceae. 


Jèubus caestus. L. Tex. (L) 
Potentilla anserina. L. Lex. (3) Wier. (3) 
Papilionaceae. 
Ononis spinosa. L. Tex. (2) _ Wier. (3) 
Prifolium pratense. L. Tex. (4) _ Wier. (4) 
— arvense. L. Tex. (2) Wier. (2) 
- repens. L. Tex. (4) Wier. (4) 
—_—__— procumbens. L. Tex. (3) 

: filiforme. L. Wier. (3) 
Lotus corniculatus. L. Wier. (4) 
—_—__ uliginosus. Seu. lexaif2) 

Ervum hirsutum. La. Tex, (1) Wier. (1) 
Vicia Cracca. L. Tex. (2) Wier. (2) 
sativa. L. Wier. (2) 


OVER 
HET ELECTRISCH SPECTRUM; 


DOOR 


V.S. M. VAN DER WILLIGEN *). 


Lul 


HET SPECFRUM DER ELECTRISCHE VONK TUSSCHEN 
COAKS EN HOUTSKOOL VERGELEKEN MET DAT EENER 
KOOL-WATERSTOFVLAM. 


1. In een eerste stukje in deze Mededeelingen, heb ik 
doen opmerken, in tegenstelling der resultaten van ANG- 
srröM, dat de kool eigenaardige karakteristieke maxima in 
het electrisch spectrum geeft, even goed als de metalen, 
mits de spitsen digt tot elkander gebragt worden, en dat 
deze maxima volkomen zamenvallen met die van kool-wa- 
terstofvlammen, welke zoo naauwkeurig door svAN zijn on- 
derzocht. Hierbij gaat eene tafel, waarin de maxima van 
het spectrum eener gewone olielamp en van dat der elec- 
trische vonk van den toestel van RHUMKORFF tusschen, zeer 
vaste gaz-coaks (door drooge destillatie in de retorten ver- 
kregen) en tusschen goed uitgedroogde houtskool vergeleken 
zijn met die in het spectrum eener gewone stearine-kaars 
(eene bougie van BRANDON). De corresponderende punten 
in al deze spectra zijn op dezelfde lijn geplaatst, Onder 
begin groene band bijv., moet men den aanvang verstaan van 
een maximum van intensiteit, dat aan de minst breekbare 


”) Bij de Verhandeling over dit zelfde onderwerp, voorkomende 
op blz. 209 en volgg. is eene plaat gevoegd. Omtrent haar dient 
opgemerkt te worden, dat al de nummers aldaar betrekking hebben 
op het luchtspectrum, Tafel A, 

De punten van Tafel A. en B. zijn zooveel mogelijk vertikaal on- 
der elkander gebragt, wanneer zij gelijke afwijking hadden, en even 
zoo die van Lafel PF, A, en Tafel F, B, 


(2658 ) 


zijde scherp was begrensd of flaauw uitvloeide, en aan de 
meest breekbare zijde steeds zacht in de omgeving verliep. 

2. De sodiumstreep, die zoo algemeen in de natuur is 
verbreid en meer bijzonder als kaarsstreep bekend is, kwam 
in al deze spectra voor en werd steeds als punt van ver- 
gelijking aangeteekend. Alleen door de verbranding van 
sulphuretum carbonii is het mij tot nog toe gelukt eene 
vlam daar te stellen, waarin deze sodiumstreep miet voor- 
kwam; werd zij hier al eene enkele maal aangetroffen, dan 
was zij zeer ligt te verklaren uit onreinheid van het plati- 
na-schaaltje, waarin de vloeistof verbrandde. Van de andere 
bekende maxima der vlam was bij sulphuretum carbonii niets 
te onderkennen; niettegenstaande ik die maxima, hoewel de 
vlam, zwak licht heeft, toch had moeten bespeuren bij de 
groote oefening, die ik door langdurige waarneming hierin 
verkregen heb. Alzoo geeft sulphuretum carbomii de eenige 
vlam in wier spectrum ik tot nog toe noch maxima noch 
strepen heb gezien, Wanneer dus de chemici eene vlam verlangen 
om door kleurverandering de aanwezigheid van sporen van 
metalen te kunnen aantoonen, dan verdient daarvoor vooral 
de vlam van sulphuretum carbonii in aanmerking te komen. 

De beide maxima in het groen (2 en 3 der kaars) op 
50°19' en 50°56' waren bij mij breede banden, waarvan de 
tweede verreweg het helderste en breedste was, en die aan 
de minst breekbare zijde (vooral de tweede) scherp waren 
begrensd en aan den meest breekbaren kant flaauw in den 
eigenlijken gekleurden grond van het spectrum vervloeiden. 
De theodoliet van svAn bezat veel sterker vergrooting dan 
mijn goniometer; waar hij alzoo afgescheiden strepen waar- 
nam, moest ik mij met de waarneming van een breeden 
band vergenoegen. 

Het daarop volgende maximum op 51°4S' was veel zwak- 
ker van licht en bestond wit een doffen band, die links en 
regts even zacht in de omgeving vervloeide. 

Het daarna aangeteekende maximum op 52°35' is eene 


(269 ) 


min of meer scherp begrensde blaauwe streep, die slechts 
een paar malen zeer flaauw in de kaars werd waargenomen. 

Het laatste maximum der kaars op 52°46’,5 is eene vrij 
heldere en gemakkelijk erkenbare breede blaauwe streep + 4. 
breed, die ik, vóórdat ik de waarnemingen van svaN kende 
en vóór mijne verdere onderzoekingen, om hare groote hel- 
derheid meende te moeten beschouwen als een uitvloeisel 
der stoffen (borax?) waarmede de pit der bougies gedrenkt 
wordt, maar die nu gebleken is, even karakteristiek te zijn 
voor kool als al de behandelde maxima. 

3. Al deze maxima komen, blijkens de tafel, even goed 
voor in het electrisch spectrum tusschen coaks en houtskool, 
hoewel eenige hier slechts met eene verminderde intensiteit 
(bijv. het laatste) worden teruggevonden, hetgeen echter wel 
aan toevallige omstandigheden zal zijn toe te schrijven. 

Daarenboven komen in het electrisch spectrum op coaks 
en kool nog drie nieuwe strepen, 2%, 3* en 6%, op 50°24, 
50°4S' en 53°0' voor, waarvan de beide eerste in eene ze- 
kere betrekking schenen te staan tot de bijgelegen maxima 
der vlam, terwijl nog daarenboven bij de eerste 50°24’ het 
nabijgelegen maximum, in het geval van houtskool, zich 
tot vóór haar schijnt uit te strekken. Deze strepen zijn 
echter eenig en alleen karakteristieke strepen van de kalk, 
waarmede èn coaks èn kool verontreinigd zijn; waarvan een 
ieder zich zal overtuigen door een minimum van chlorure- 
tum calciï in oplossing als een kleinen droppel te bren- 
gen in het electrisch spectrum, dat tusschen twee zuivere 
platinadraden wordt gevormd. Zoolang een dezer platina- 
draden, die als pooldraden dienen, nog met een minimum 
ehloruretum-calcii verontreinigd is, worden de genoemde 
strepen in het spectrum waargenomen, en daarenboven nog 
twee of drie in het rood, die toteen helderen breeden band 
zamenvloeijen, en eindelijk nog een heldere groene band, die 
zeer digt bij het maximum 50°19' der kaars aanvangt. Hen 
en ander zal ook nog gemakkelijk zijn na te gaan, zoodra 
ik mijne waarnemingen op kalk in deze Mededelingen zal 
vermelden, waartoe ik bij voorraad verwijs. 


(210) 


an an aca 


al 


"uliz o7 quliyos Nvas uwA = 


doaags op orp ‘umjasaeey dop g doougs op ueA uliz voy epuoropuodsoaror 


op {z lin ‘pjoeoa uorvep yr qou, Jop Uo YuMZ dooz joAoot ‘uowouodive nm prom [ooysjnoy ur orp wp doors od 
‘OPsdoppoy JOY [VLAO Homoddoa st 94 04 do g waurve LEN | 

‘Proydepjoy eAarejor dop Suggetos adoyozuo (ra oua -T uouwojoy op Suaduryliags 

op stayjor UoAod wowwojoy opooMg op Svurxeur dop stourwumu op areedoq wrerasaueg op 1ooA woroy ogsvoo ad 


0 eECISOMNEEI PPH #9 


SC -TE Ss oAnvEIG:PIEH 
OF daaus onee 
EEG doougs omuvergsr 

fx Bueg 

$ AAMEBEIG 

‚Or uifogr | pod 
pueg 

Giek, euord uwdog 
AT doagg 

E95 doos 

— Suptoyosje otoyuodr 

id doors 

CE5 _ purg ouooaf uidog 
E06 __ dooagsumrpog 


moods yosrgaoja gay ur 
[ooysjuoy 1004 
BUIXe 


G 


L 


OF daougs onverg 5 
GPC SPURL(S SEU 
dr (FUD EES 
&86 WT LOT 5 
ee) opu 
putq 
G,EG í ugol8 WDog e 
ST daours #8 
E85 opu 
Bid | daons #5 
| pueq 
G1E5 usor uIdog 
Ge Og _ doaagsumrpog — 
gL 


-wngoads WoSsLUINP JA ut 
jooyzed TooA 
eUIXE WN 


[PF 58 dooags oanverg 


pueg 
‚EP e1G oamBEIQ WIdogr 


pueg 
2,9E-0E vuo0IS uidogr 


‚GE Oe doors uarpog 


“WvjAarjo IUOMID aus ur 
VUIXe NN 


GOF.58 _daaugs onnverg 
(E8c58 _daaugs oaneug 
‚ve opurdg,  puegq 
ST, UI REE, Goed 
‚68 uitg \ opo 
m8 opu 
48 FI oJStopjoH 
‚9e pueq ouaoas uidogy 
G,Ie purg 
pueq 
6108 / _ auooup udag 
G 06 daaagsumrpog 


‘SLEDY AULRIJS AUDI 
Suiw[AgaA ouda ur 
BWIXe 


ry 
G 


1 


C 21E ) 


Wanneer men de electrische vonk zonder condensatie van 
den geïnduceerden stroom. tusschen houtskool laat overgaan, 
geraakt deze spoedig werkelijk in brand; dan wordt het 
kalkspectrum hierbij duidelijk en volkomen weêrgegeven, 
hetgeen terugwijst op het kalkgehalte der houtskool, en 
waarbij de karakteristieke maxima der kool geheel en al 
door de heldere maxima der kalk onkenbaar worden ge- 
maakt. 

Mogt men al een enkel zwak maximum der kaars: niet 
op cgaks of houtskool terugvinden, dan zal men wel willen 
toegeven, dat de omgeving in het coaks- en koolspectrum 
veranderd is, waardoor al ligt zulk een maximum kan wor- 
den overdekt. 

4. Ik hecht bijzonder veel gewigt aan deze overeenstem- 
ming van de maxima der kool-waterstofvlammen met die 
van kool en coaks. Al aanstonds toch kan men hieruit be- 
sluiten, dat die maxima in de vlam allerwaarschijnlijkst niet 
aan kool-waterstof- zelve moeten worden toegeschreven; daar _ 
immers bij den overgang der vonk tusschen coaks of kool 
kwalijk aan de vorming van kool-waterstof kan worden ge- 
dacht. ‘Len tweede bestaat er ook geen bijzondere grond 
om deze maxima aan koolzuur toe te schrijven. Zoowel in 
de vlam als door de electrische vonk, wordt er stellig kool- 
zuur gevormd, maar even zeker is in beiden fijn verdeelde 
kool aanwezig. De strepen in de electrische spectra der 
metalen. toonen aan, dat zulk soort van stoffen in den 
toestand van fijnste verdeeling, in het electrisch spectrum 
karakteristieke strepen. geven die, wijl zij ook in andere 
gazsoorten (als stikstof en chlorgaz) zijn waargenomen, on- 
afhankelijk van het proces der oxydatie zijn. En niette- 
genstaande mijne aanhoudende oplettendheid, heb ik, wan- 
neer de vonk in koolzuur tusschen platinadraden over- 
sprong, niets kunnen terugvinden wat op. het koolspectrum 
terugwees, behalve alleen eene eenigzins breedere en ver- 


(ANA) 


vloeijende streep ter plaatse van de luchtstreep 14, die ook 
reeds door mAsson werd waargenomen en misschien ookfdoor 
Anasrröm, ter plaatse dus zoo ongeveer van het sterkste groene 
maximum van kool op 50°56'; doch die dan nog even goed 
uit de ontleding van het koolzuur zoude kunnen worden af- 
geleid. De allerwaarschijnlijkste opvatting is alzoo, dat de be- 
doelde maxima karakteristiek zijn voor koolstof zelve; eensdeels 
vloeit dan hieruit voort, dat de kool karakteristieke maxima 
heeft; en ten anderen hebben wij hierin weêr eene nieuwe en 
gewigtige proef, dat namelijk kool even als de metalen in massa 
gloeijende, een effen en regelmatig spectrum geeft, waarin alleen 
teintes plates (van Masson) voorkomen, terwijl zij of in de vlam 
of in de electrische vonk in fijn verdeelden toestand aanwezig, 
maxima en strepen in het spectrum te voorschijn roept. Pen 
stukje houtskool, dat goed in gloed is, zal, hoe sterk ook 
aangeblazen, in zijn spectrum niets dan effen tinten geven; 
maar bij het kleinste vlammetje dat optreedt, geeft het ter- 
stond de maxima, en daarondef in de eerste plaats de ka- 
rakteristieke sodiumstreep. Al leerde het onderzoek van het 
electrisch spectrum ons niets anders dan die enkele waar- 
heid, dan nog was het resultaat daarvan van groot ge- 
wigt; maar ik hoop, dat de bepaalde vergelijking der stre- 
pen in de spectra van de verschillende metalen, ons nog 
een dieperen blik zal doen slaan in de constitutie der stof. 

5. Zooals boven reeds vermeld werd, geeft houtskool, 
zoodra zij onder de inwerking der electrische vonk in brand 
geraakt, volkomen het kalkspectrum. De warmte bij gewone 
gloeijing of bij verbranding van houtskool in de vlam, schijnt 
niet voldoende, om de kalk onder dien vorm te leveren, waarin 
zij strepen geeft. De overeenkomst is overigens bij de electri- 
sche vonk zoo volkomen, dat men het spectrum van houts- 
kool in dien toestand ten volle kan houden voor dat der 
kalk en zelfs in plaats hiervan kan nemen. 

6. Ik heb nog eene geheel andere reeks van waarnemin- 


(213) 


gen, waaruit blijkt, dat door een druppel vlugge of vette 
olie op de draden tusschen welke de electrische vonk over- 
springt, dezelfde maxima als in de vlam worden voortge- 
bragt. Deze proef wordt gemakkelijker gedaan, wanneer 
men eindelings in een dun glazen buisje twee dunne metaal- 
draden bevestigt, zoo dat de uiteinden niet al te ver van 
elkander blijven, en vooraf eenige druppelen bergamot- of 
terpentijnolie, alkohol of aether in het buisje brengt, waar- 
door de draden telkens bij eenig schudden op nieuw met 
vloeistof bevochtigd worden. Steeds zal men dan met groote 
helderheid de maxima der kool-waterstofrlammen in het 
electrisch spectrum zien optreden, zoodra als de vonk over- 
gaat; hiervoor is echter de condensatie van den inductie- 
stroom naar de methode van erover overbodig en zelfs bij 
voorkeur niet aan te wenden. Onderscheidene dezer laatste 
proeven waren oorspronkelijk bestemd om den invloed te 
ontdekken, welke door de aanwezigheid van eenigen damp 
op de constitutie van het electrisch licht werd uitgeoefend ; 
ten slotte is nu daaruit gebleken, dat die damp werd ontleed, 
waardoor het onderzoek werd gestuit, en waaruit voor mij 
als direct proefondervindelijk resultaat was af te leiden, dat 
ik mij in het vervolg alleen met enkelvoudige of bepaald 
onontleedbare gazsoorten of dampen moest vergenoegen. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NAIUURK. DEEL VIT. 18 


OVER 


HET PERCTRISCH" SPECTRUM: 


poor 


V.S. M. VAN DER WILLIGEN. 


Li. 
HET SPECTRUM DER ELECTRISCHE VONK IN VLOEISTOFFEN. 


1. Masson zegt reeds op het einde zijner verhandeling 
in de Annales de Chimie in eene noot, dat hij ook in het 
spectrum der electrische vonk, die door vloeistoffen over- 
ging, strepen had waargenomen. — Zelfs met draden, die 
niet met lak omkleed waren, gelukte het mij met mijten 
inductiestoestel eene vonk te doen overgaan in eene niet- of 
slecht-geleïdende vloeistof, wanneer de draden slechts digt 
genoeg bij elkander gebragt werden; mijne platinadraden 
heb ik echter voor alle zekerheid nog met lak omkleed ge- 
had, om de vonk des té beter te doen overspringen. De 
strepen in het spectrum in vloeistoffen waren vooral voor 
mij van gewigt, zoolang ik nog niet ten volle overtuigd 
was, dat de aan de dampkringslucht eigenaardige strepen 
voor andere gazsoorten werden gewijzigd ; en daarom wenschte 
ik na te gaan, of die strepen, welke in dampkringslucht 
voorkwamen, ook in vloeistoffen werden aangetroffen. Zoo- 
lang ik nog niet verzekerd was, dat de strepen, die aan 
alle metalen gemeen waren, aan het omgevende gaz toebe- 
aoorden, bleef een onderzoek der vonk in vloeistoffen aller- 
gewigtigst. è 

2. De bijgevoegde negen spectra geven de uitkomsten 


(275) 


mijner waarnemingen. Die strepen, welke ik op grond mij- 
ner onderzoekingen op pooldraden, die met water, olie enz. 
bevochtigd waren, of wel op grond mijner waarnemingen op 
de kaarsvlam of in waterstof gemakkelijk konde terugbren- 
gen tot de vloeistof, waarin de vonk oversprong, hebben 
in elk spectrum in de eerste kolom een nummer verkre- 
gen. Men ziet, onder die allen speelt de eerste roode wa- 
terstof-streep eene hoofdrol; eene oppervlakkige vergelijking 
met de spectra, die ik reeds heb beschreven, zal terstond de 
identiteit dezer genummerde strepen met reeds bekende aan- 
toonen. Voor zoo ver ik in het onzekere verkeerde, of 
eenige streep onder deze rubriek der vloeistof-strepen paste, 
heb ik haar in de kolom 1 steeds een vraagteeken toege- 
voegd. De overige strepen, die werden waargenomen, zijn 
allen karakteristiek voor de gebezigde metalen, zooals mij 
uit vergelijkende proeven genoegzaam bleek en zooals ik 
hoop dat uit mijne later publiek te maken waarnemingen 
op die metalen zelve gemakkelijk zal zijn af te leiden. 

3. Van de zoo karakteristieke strepen van het lucht- 
spectrum, die vooral in het groen en geel zoo sterk zijn 
en aan alle metalen gemeen zijn, werd hier niets waarge- 
nomen. Alzoo blijkt uit deze waarnemingen ten klaarste, 
dat die strepen, welke in de lucht bij alle metalen voorko- 
men, inderdaad „afhangen van de lucht zelf, uitgenomen de 
roode streep op 49°34!, die aan den daarin aanwezigen wa- 
terdamp zal moeten worden toegeschreven. Ten tweede blijkt 
hieruit op nieuw met eene hooge mate van waarschijnlijkheid, 
dat de eigenlijke metaalstrepen geheel onafhankelijk zijn van 
eenig oxydatie-proces, daar de vlugge oliën zeer weinig zuur- 
stof bevatten en de strepen hier te voorschijn komen zonder 
toetreding der dampkringslucht. 

„De sodiumstreep, die ook hier weder bijna immer voor- 
kwam, mag ontstaan uit eene kleine inmenging van keu- 


kenzout in de vloeistof of nit onreinheid der metaaldraden. 
18” 


( 276 ) 


4. Bij de proeven met vette of vlugge oliën werd de 
vloeistof al zeer spoedig zwart onder de inwerking der 
vonk; een bewijs dat er ontleding en afscheiding van kool 
plaats had. Op de oppervlakte vormden zich daarbij woort- 
durend gazbellen, die bij nadering eener vlam ontploften, 
en dus kool-waterstof of waterstof moeten hebben bevat. 
Een en ander is volmaakt in overeenstemming met de 
maxima, die in de spectra werden gezien en die op fijn 
verdeelden kool wezen. 

5. Om die maxima, die hier de voornaamste zijn — na- 
melijk die der ontledingsproducten van de vloeistof — het 
sterkst waar te nemen, doet men best door geene condensatie 
naar de methode van crove in den geïnduceerden stroom 
aan te brengen. Het schijnt, dat bij den trageren over- 
gang der electriciteit, zooals die bij het opheffen van 
genoemde condensatie weêr optreedt, ecensdeels het omlig- 
gende medium meer tot de overvoering der electriciteit 
wordt gebezigd en ten andere ook de ontleding dezer mid- 
denstof beter plaats grijpt. Daarenboven kunnen ook nog 
zonder condensatie de pooldraden iets verder uit elkander 
blijven, hetgeen bij deze lastige proeven, waar de draden 
zoo uiterst digt tot elkander moeten worden gebragt, geen 
gering gemak oplevert. Met condensatie echter worden de 
metaalstrepen der polen veel beter zigtbaar. 

Men moet zich niet voorstellen, dat de maxima of strepen 
altijd even goed zijn waar te nemen: dikwijls valt dit zeer 
moeijelijk, daar zij in het niet zelden zeer heldere spectrum 
slecht zijn te onderscheiden, en zoodra de vloeistof troebel 
wordt vaak zeer moeijelijk zijn te onderkennen. De verzame- 
ling van spectra die ik hier heb opgegeven heeft mij belang- 
rijke inspanning en veel tijd gekost, en wel te meer, omdat 
bijv. in water de afstand der draden, waarbij eene vonk over- 
sprong, zoo uiterst gering was. 


(211) 


1e 23: 
Spectrum met platinadraden Spectrum met platinadraden 
in vette olie. in gedestilleerd water. 
Afwijking. Is Afwijking. 3 

1 Roode str. 49° 34 — 1 Roode streep 49°34' helder. 

2 Begin groen _ 50°22'5 — Groene str. 50°30' _flaauw. 
Streep 32! flaauw. Groene str. 47’ — 
Streep 46' flaauw. Gr. blaauwe str. 51° 7’ flaauw. 

3 Begin groon 56’ — 4 Blaauwe str. 27’ breed. 

8. 4. 
Spectrum met platinadraden Spectrum met ijzerdraden” 
in cajeput-olie. in vette olie. 
Afwijking. L. Afwijking. ' E 

1 Roode str. 4934 — _k Roode str. 49° 34! —— 
Groene str. 50745 — Oranje str. 50° 5’ sodium. 

3 Begin groen 5d — 2 Begin groen IG) — 

Groene str. 20’ — 

Groene str. 23' — 

Groene str. EEN — 

Groene str. 43’ — 

Groene str. 51 — 

3 Begin groen 57 — 

5. 6. 
Spectrum met ijzerdrader Spectrum met rood-koperdraden 
in alkohol. in vette olie. 

Afwijking. 1 Afwijking. I. 

1 Roode str. - 49984! _— 1 Roode str. 49°34/ — 
Groene str. 50247! _— Oranje str. 50° 5! — 
Groene str. 55 — Groene str, 12: — 
Blw.str. beg. band 52°23’ } 2 Begin groen 23’ — 
Blaauwestr. einde 82’ Î Groene str. 52 — 
Blaauwe str. 43! — 8 Begsjgroen 56: — 
Blaauwe str. 50' _— 5 Begin blaauw 5148’ — 

Blaauwe str. 52°12/ ze 


8 


Spectrum met rood-koperdraden 
in terpentijn. 


(278) 


8. 


Spectrum met rood-koperdraden 
in cajeput-olie. 


Afwijking. 8 Afwijking. 

1 Roode str. 49934’ — _1 Roode str. 49°34’ 
Groene str. 50°18’ zt Groene str. 50°12' 
Groene str. 5052! — Groene str. 53’ 
Groene str. 59 — Blaauwe str. 51°53' 
Blaauw begin 51°40' ? 


Deze laatste plaats, waar een blaau- 
we band begon, gaf tevens de helder- 
ste plaats van dezen band, 


n 9 
Spectrum met ziukdraden 
in vette olie. 
Afwijking. EE 
1 Roode str. 49°34’ — 
Roode str. 43! — 
Roode str. 52 — 
Roode str. 58! — 
Oranje str. 50° 5' sodium. 


25u? 


22' 


Groene str. 
2 Begin groen 


3 Begin groen 56 — 
Breede groene 51°20' dubbel, 
Blaauwe str. 32 — 
Blaauwe str. 42 — 
Blaauwe str. 47'5 — 


6. Alleen om eene zuurstof houdende vlugge olie te 
bezigen, heb ik met het oog op mogelijke oxydatie-verschijn- 
selen ook cajeput-olie gebezigd, die voor dit doel onder 
de beste moet worden gerekend. Ik wilde onderzoeken of 
daardoor ook eigenaardige strepen, misschien wel zuurstof- 
strepen in het spectrum werden geleverd; maar door de 
proef werd deze vraag ontkennend beantwoord, 


(219 ) ‘ 


7. Als regtstreeksche resultaten van deze onderzoekingen 
mogen wij dan vaststellen: 

1° Wanneer de electrische vonk door ecne vloeistof: over- 
springt, heeft er ontleding plaats, en in het spectrum vindt, 
men maxima en strepen, die karakteristiek zijn voor de 
vloeistof zelve of hare ontledings-producten. 

2°. Tevens treden in het spectrum de strepen op, die 
karakteristiek zijn voor de metalen, die als polen dienen. 

3. De eigenlijke strepen, die in dampkringslucht voor 
den dag komen, zijn hier geheel verdwenen. 

4°. De metaalstrepen, die in het electrisch spectrum 
voorkomen, zijn geene verbrandings- of oxydatieverschijn- 
selen; want ook hier, waar de dampkringslucht was af- 
gesloten en de vloeistof vaak geene zuurstof onder hare 
constituërende elementen bezat, waren zij nog zigtbaar. 
ene waarheid, die ook op andere wijzen kan worden be- 
wezen. Zoo zijn dan ook de karakteristieke maxima in het 
electrisch spectrum van kool of in kool-waterstofvlammen 
geene verschijnselen van oxydatie. 

S. Hiermede kan ik mijne onderzoekingen, voor zoo vern 
betreft, den invloed der omgevende media op de-ligging en 
de natuur der strepen, als gesloten beschouwen. In de stuk- 
jes over het electrisch spectum, die ik verder successievelijk 
aan de Akademie hoop aan te: bieden, zal ik mijne waar- 
nemingen verzamelen omtrent. de- strepen, die- door verschil- 
lende metalen worden voortgebragt. Eerst aan het einde 
van dat onderzoek kan met vrucht iets worden beproefd 
ter opsporing: van den band, die de strepen voor eene zelfde - 
stof onderling verbindt, of van eenige verhouding, die mogt 
bestaan tusschen de plaats dezer maxima in het spectrum en 
eenige andere grootheid voor de-onderscheidene stoffen. An- 
dere media dan de reeds gebezigde, liggen niet onder mijn 
bereik; voorshands bestaat daaraan ok geene behoefte, en 
die, welke ik gebruikt heb, zijn met genoegzaam verschil 


(280 ) 


lende metalen gebezigd. Nog ééne wijze wil ik beproeven, 
om eenig gaz op het oogenblik zijner wording onder den 
invloed van een krachtigen galvanischen stroom in het 
spectrum te laten optreden, en mogt die mij gelukken, dan 
hoop ik reeds in een volgend stukje daarvan verslag te doen. 

9. Men houde onder het oog, dat de strepen te zamen 
genomen stellig verreweg het kleinste gedeelte licht leve- 
ren, dat in het totale licht der electrische vonk is begre- 
pen; al dat overige hicht vinden wij in het spectrum in 
de effen zamenhangende tinten terug. Mogt het derhalve al 
gelukken, den oorsprong en het wezen der strepen te ver- 
klaren, dan blijft dit verreweg grootste gedeelte van het 
licht nog onverklaard. Dit zal moeten worden beschouwd 
als het eigenlijke wezen der vonk, als licht voortgebragt 
door gloeijende massa’s, die uit een te groot aantal molecu- 
len zijn zamengesteld, dan dat zulke fijne verschillen, als 
door de strepen worden aangewezen, nog zouden kunnen 
worden waargenomen. Zoo als een gloeijende zilverdraad 
een homogeen spectrum geeft zonder strepen, terwijl zilver 
in fijn verdeelden toestand zijne karakteristieke strepen 
levert, en zoo als koper in massa gloeijende een homogeen 
spectrum levert, gelijk aan dat van zilver, terwijl het in 
fijn verdeelden toestand gloeijende eigenaardige strepen toont 


onderscheiden van die van zilver. 


> 


MED A G 
VAN DE HEEREN 
A.H, VAN DER BOON MESCH ex G. J. MULDER 
OVER HET DOOR DEN HEER 
F. W. CONRAD 


MEDEGEBRAGTE WATER VAN DE DOODE ZEE. 


» 


Ons geacht medelid, de Heer conrap, heeft aan de Na- 
tuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van We- 
tenschappen eene flesch met water uit de Doode zee, ver- 
zameld gedurende zijne reis in 1857, aangeboden, die in 
onze handen gesteld is, om dit water te onderzoeken, zoo 
wij dit noodig en belangrijk achtten. Daar het water uit 
de Doode zee reeds achtmaal is ontleed, zoo zouden wij 
mogelijk hebben kunnen volstaan met op die vroegere ont- 
ledingen te wijzen en ons de moeite van een nieuw on- 
derzoek te besparen; doch daar ons geacht medelid zich de 
moeite getroost heeft dit water te verzamelen en op zijne 
reizen mede te voeren, ten einde het aan de Natuurkun- 
dige Afdeeling der Akademie te kunnen aanbieden; daar 
hierdoor eene zeldzame gelegenheid gegeven werd, om vroe- 
gere waarnemingen te toetsen, en daarenboven sommige 
vroegere ontledingen, om verschillende redenen, geene of 
weinig waarde hebben, — zoo hebben uwe gecommitteerden 
gemeend den moeijelijken boven den gemakkelijken weg te 
moeten kiezen. 

Het water uit de Doode zee is het eerst in 1778 ont- 
leed door MACQUER, LAVOISIER en LESAGE. Zij vonden het 
sp. gewigt 1,240, en volgens hunne witkomsten, berekend 


(282 ) 


op 100 deelen en de zouten in watervrijen toestand geno- 
men, was dit water zamengesteld uit: 


Chlor-natrium . .... 6,250 
Chlor-magnesium .  …… 10,175 
Chlor-calcium …..... 8,254 
24,679 
WD teen 15,321 
100,000. 


Ofschoon de methode van ontleding, in die dagen ge- 
volgd en bestaande im eene zeer onvolkomene scheiding der 
bestanddeelen door kristalschieting, geene naauwkeurige uit- 
komsten leveren kon, wat de betrekkelijke hoeveelheid der 
zouten betreft, zoo is het evenwel opmerkelijk, dat in de abso- 
lute hoeveelheid tusschen de uitkomsten van deze en van latere 
ontledingen geene zoo groote verschillen worden opgemerkt. 


De tweede ontleding van het bedoelde zeewater is ver- 
rigt door ALEXANDER MARCET en TENNANT in 1807, _Vol- 
gens hunne opgave was het sp. gewigt 1,211, en de zamen- 
stelling van het water, berekend naar de door hen ver- 
kregene uitkomsten, de volgende: 


Chlor-natrium. ..... 9,712 
Chlor-magnesium .. . … 10,519 
Chlor-caleium .. 3,745 
Zwavelzure kalk .... 0,058 
"24,034 
NVALEr: Teena mene tte 15,966 
100,000. 


Twee jaren later werd het water uit de Doode zee ont- 
leed, doch op eene minder naauwkeurige wijze dan door 
MARCET en TENNANT was gevolgd, door krarrorg. Het sp. 
gewigt van dit water, dat 50 jaren was bewaard, was 1,245, 


(283 ) 


en de zamenstelling, berekend naar de opgeteekende uit- 
komsten, was: 


Chlor-natrium. ...... 1,80 
Chlor-magnesium ..... 11,36 
Chlor-caleium. ...... 5,20 
â 34,36 
Niestern 15,64 
100,00. 


De vierde ontleding van dit water geschiedde in 1818 
door Gar-Lussac. Het spec. gewigt was op 17° C. 1,2283 
en de zamenstelling de volgende: 


Chlor-natrium . ... .… 6,95 

Chlor-calcium . . ....… 8,98 

Chlor-magnesium ….... 15,11 
Zwavelzuur zout. .... een spoor 

26,24. 

Mater yrbst laate add 13,76 

100,00. 


In 1822 werd dit zeewater onderzocht door HeraBsrapr. 
Deze bevond het spec. gewigt op 15,5° C. 1, 240, en geeft 
de zamenstelling aldus op: 

Chlorwaterstofzuur.. .. 0,507 
Zwavelzure kalk .... 0,004 


Zwavelzure natron ... 1,597 
Chlorid-ijzer ...... 0,335 
Chlor-kalium., ..... 0,275 
Chlor-natrium ..... 4,859 
Chlor-calcium. « .... 4,250 
Chlor-magnesium. . .. 15,755 

27,582 
ME ENE … 72,418 


(284 ) 


Om onderscheidene redenen heeft deze ontleding minder 
waarde, en MARCHAND heeft reeds de opmerking gemaakt, 
dat het door destillatie verkregen vrij chlorwaterstofzuur 
niet als zoodanig in het zeewater aanwezig was, maar ge- 
vormd door de ontleding van chlor-magnesium. 


In 1827 maakte c. G. auerrN de door hem met voor- 
beeldige naauwkeurigheid gedane ontleding van het water 
uit de Doode zee openbaar. Het sp. gewigt was op 16°,2, 
1,21223, en de zamenstelling, door MARrCHAND volgens de 
latere ontdekkingen betreffende de zamenstelling der ver- 
bindingen uit de verkregen en opgegeven uitkomsten be- 
rekend, was de volgende: 


Chlor-natrium. .. - . 1,0393 
Chlor-caleimm. .... 3,336 1 
Chlor-magnesium . .. 12,1666 
Brom-magnesium ... _0,4427 
Chlor-kalium.. . ... 1,0864 


Chlor-aluminium ... _ 0,1436 
‚ Chlor-manganium. . . _0,1611 
Chlor-ammonium . . . _ 0,0075 
Zwavelzure kalk ... 0,0523 

244356 
WEBER eneen „… 75,5644 

100,0000. 


De bepaling van het bromium, een jaar vroeger eerst 
ontdekt, kon miet naauwkeurig zijn, en met behulp van 
chlore, aether en kali afgescheiden, moest de hoeveelheid 
van het brom-kalium, als vermengd met chlor-kalium, te hoog 
uitvallen. 


In 1839 maakte APJON de door hem gedane ontleding 
van het water rit de Doode zee bekend, Het spec. gewigt 


(285 ) 


werd door hem bevonden 1,153, en de zamenstelling was de 
volgende: 


Chlor-natrium. ...-- 7,839 
Chlor-caleium ...-«» 2,438 
Chlor-magnesium sbs ai 15876 
Chlor-kalium. .. .. «« 0,852 
Brom-magnesium .... 0,201 


Chlor-manganium . -. - _ 0,005 
Zwavelzure kalk -….. 0,075 


drenken 81,214 
100,000., 


In 1849 werd door m. r. MARCHAND de ontleding van 
het water uit de Doede zee, door hem met groote zorg be- 
werkstelligd, openbaar gemaakt. Het sp. gewigt was op 
19° C. 1,1841 en op 13° C. 1,1859, en de zamenstelling 
was de volgende: 


Chlor-natrium. ....- 6,578 
Chlor-calcium . . . « » « 2,894 
Chlor-magnesium .... 10,543 
Chlor-kalium ....-.. 1,398 
Chlor-aluminium ... - 0,018 
Brom-magnesium . ... 0,250 
Zwavelzure kalk. .. .. 0,088 
Kiezelzuur .....-.« 0,003 

21,772 
Ar TN ONE 78,228 

100,000. 


Het water uit de Doode zee, door den Heer CONRAD 
medegebraet, was vervat in eene zoogenaamde halve flesch 
van groen glas, met eene kurk gesloten, en omkleed met 
een cylinder van blik, insgelijks gesloten, en bedroeg nog 
geen } Ned. kan. Het water bezat een zwakken reuk 


(286 ) 


van zwavelwaterstofgas, en was bij het overgieten in eene 
andere flesch aanvankelijk helder, doch werd weldra troebel 
en daardoor bruinachtig zwart gekleurd. Na 24 uren rust 
in eene gesloten flesch was het water helder; de aanvan- 
kelijk zwakke reuk van zwavelwaterstofgas was verdwenen en 
een bruinachtig zwart nederslag had zich afgezet. Het wa- 
ter bezat noch alkalische noch zure reactie, doeh eenen 
zeer zoutachtig bitteren smaak. Het meêrslag, op een afge- 
wogen filtrum verzameld en op 100°C, gedroogd, bedroeg 
0,5088 gramm. en bleek bij nader onderzoek wit zwavel en 
zwavel-manganium te bestaan en eenig slib. Door een uit- 
gebreid qualitatief scheikundig onderzoek bleek het, dat dit 
water bevatte chlore, bromium, zwavelzuur, een spoor van 
kieselzuur, kalium-, caletum-, magnesium-, aluminium- en 
een spoor van ijzer-verbinding. De laatste werd slechts zwak 
door rhodan-kalium aangeduid. Door niet een reagens, ook 
niet door het gevoelig herkenningsmiddel van morir, de 
benzol, werd iodium aangewezen. 

Het spec. gewigt van dit water was op 22° C. == 1,1796. 

Uit het bekende en reeds dikwerf beschreven scheikundig 
onderzoek bleek het, dat dit- water 21,77 pCt. vaste bestand- 
deelen bevatte, en op de volgende wijze was zamengesteld: 


Zwavelzure kalk. ... 0,0855 


Chlor-calcium . . … …. 2,853 
Chlor-aluminium. .. . 0,691 
Brom-magnesium. ... 0,270 
Chlor-magnesium ... 7,456 
Chlor-kalium. .. .. . 2,050 
Chlor-natrium ..... 8,846 
KEE Er 0,004, 
Chlorid-ijzer.*. . . . . sporen 
MCE Po (5 


100,0009. 


(281 ) 


Deze ontleding is uitgevoerd door Dr. R.S. TJADEN MOD- 
DERMAN. Had xaArcHAND in 1849 in dit zeewater geen 
jodium aangetroffen, ook in het onderhavige was het op 
geenerlei wijze te vinden. Als wij eindelijk het spec. ge- 
wigt, door de verschillende onderzoekers opgeteekend, en 
de gevondene hoeveelheden der bestanddeelen in de, ontle- 
dingen, die de meeste waarde hebben, onderling vergelijken, 
dan vinden wij hierin eene groote verscheidenheid. Hier- 
over moeten wij ons evenwel minder verwonderen; daar het 
zoutgehalte verschilt naar het jaargetijde, naar de meerdere 
of mindere nabijheid van het instroomend Jordaanwater, 
naar de verschillende diepte en de meerdere of mindere na- 
bijheid der kust, waarop het is geschept. 

De Heer coxran heeft de Natuurkundige Afdeeling der 
Akademie aan zich verpligt, door haar in de gelegenheid 
te stellen, kennis te nemen van een water, zóó belangrijk 
als dat der Doode zee, die volgens gewijde en ongewijde 
schrijvers de verdelgde steden Sodom en Gomorra bedekt, 
door haar aanmerkelijk zoutgehalte alle andere soorten van 
zeewater overtreft, zoodat daarin noch planten noch dieren 
leven en zij den naam van Doode zee niet ten onregte 
draagt, en op wier oppervlakte de asphalt ronddrijft. 


Amsterdam, den 46den Drcember 1857. 


GEWONE VERGADERING 
DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 2den JANUARIJ 1855. 


ti 


Tegenwoordig de Heeren : e. SIMONS, J. P. DELPRAT, 
A. H. VAN DER BOON MESCH, R. VAN REES, F.W. CONRAD, 
A. W. M. VAN HASSELT, W. C. II. STARING, J. VAN GOGH, 
D. J. STORM BUYSING, J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, 
F. J. STAMKART, C. J. MATTHES, C. H. D. BUYS BALLOT, 
G. E. VOORHELM SCIHNEEVOOGT, W. VROLIK, P. HARTING, 
M. C. VERLOREN, J. G.S. VAN BREDA, F. C. DONDERS, 
H. J. HALBERTSMA, V. S. M. VAN DER WILLIGEN, en 
van de Letterkundige Afdeeling de Heer w. Morr. 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 2Ssten November j.l. wordt gelezen, goedgekeurd 
en vastgesteld. 


Worden gelezen brieven van de Heeren > w. 1. 
VAN oORDT (Rotterdam 29 Dec. 1857), vAN DER 
KUN (\sGravenhage 30 Dec. 1857), Lonarro (Delft 30 
Dec. 1857), Rr. B. VAN DEN BOsCH (Goes 29 Dec. 
1857), strekkende tot verontschuldiging over het niet 
bijwonen dezer vergadering, om verschillende rede- 
nen. — Aangenomen voor berigt. 


( 289 ) 


Worden gelezen brieven van de H.H. w‚N. Rosm 
(Rotterdam 8 Dec. 1857), G. A. VAN KERKWIJK eden 
sterdam 18 Dec. 1857), strekkende ter verontschul- 
diging over het niet vervullen hunner spreekbeurt op 
heden. — Aangenomen voor berigt, onder aanbeve- 
ling voor het vervolg. 


Worden gelezen Eend ten geleide van boekge- 
schenken: 1e. van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken (‚s Gravenhage 23 Dec. 1857); 2°. van den 
Heer pr Borpes, Secretaris van het Genootschap ter 
bevordering van genees- en heelkunde (Amsterdam De- 
cember 1857); 3°. van de redactie der Bijdragen tot. 
de kennis en den bloei der Nederl. gymmasiën voor 
1853—1856 (Utrecht 31 Dee. 1857); 4©. van den 
Heer BrieN, Bibliothecaris der Académie impériale 
de médecine te Parijs (Parijs Ll Nov. 1857); 5°. van 
den Heer LorENr»B, Secretaris der real Academia de 
ciencias de Madrid (Madrid 1 Aug. 1857); 6°. van 
de Academy of science of St. Louis, Staat Missouri 
in de Vereenigde Staten van Amerika. 

Wordt besloten tot schriftelijke dankzegging en tot 
plaatsing der boekgeschenken in ze Ber der 
Akademie. 

Wordt tevens besloten de voorstellen tot wederkee- 
rige ruiling van boekwerken, in genoemde briefwis- 
seling geschied door het archaeologisch Genootschap 
te Luxemburg en door de Academy of science of St. 
‚ Louis, aan te nemen, en de Secretaris gemagtigd daar- 
aan gevolg te geven. 


Worden ingebragt de volgende brieven tot dank- 


a 
VERSL. EN MEDED. AFD. NATUUEK. DEEL VII. 19 


( 290 ) 


“zegging voor ontvangen boekgeschenken. 19. van den 
Heer mormuysen, Biblhiothecaris van het Athenaeum 
te Deventer (Deventer 12 Dec. 1857}; 2°. van den 
Heer w. c. BACKER, Secretaris van Curatoren van 
het Athenaeum illustre (Amsterdam Deeember 1857); 
80. van den Heer o. vaN RrEES, Secretaris van het 
Provinciaal Utrechtsch Genootschap van kunsten en 
wetenschappen (Utrecht 7 Dec. 1857); 4e. van den 
Heer POLMAN KRUSEMAN, Secretaris van het Zeeuwsch 
Genootschap van wetenschappen (Middelburg 3 Dec. 
1857); 5e. van den Heer cv. pr BorDESs, Secrctaris 
van het Genootschap ter bevordering der genees- en 
heelkunde (Amsterdam 30 Nov. 1857); 6e. van den 
Heer c. R. HERMANS, Bibliothecaris van het provin- 
ciaal Genootschap van kunsten en wetenschappen in 
Noord-Braband ('s Hertogenbosch 26 Nov. 1851); 
71°, van den Heer c. PANCKER, Secretaris van het 
Genootschap te Mittau (Mittau December 1851); 
80, van den Heer rasvr, Bibliothecaris der Acadé- 
mie royale de Savoie (Chambery 24 Dec. 1857); 9e. 
van den Heer w. HAIDINGER, Directeur der K. K. 
geologischen Reichsanstalt te Weenen (Weenen 23 
Oetob. 1857); 109. van den Heer rorrterLm, Se- 
cretaris der K. K. geographischen Gesellschaft te 
Weenen (Weenen 23 Oct. 1857); 11°, van den Heer 
M. GETZ, Secretaris van het Senckenbergisch Ge- 
nootschap te Frankfort (Frankfort 4 Oct. 1857); 
12e. van den Heer weBer, Secretaris van het na- 
tur-hiústorisch Verein der Preussischen Rheinlande in 
Westphalen (Bonn 9 October 1857); 18°. van den 
Heer LORENTR, Secretaris de real Academia de cien- 
cias de Madrid (Madrid 3 Junij 1857); 14°, van 
den Heer GARNIER, Secretaris der Société des anti- 


(291 ) 


quaires de Picardie (Amiens 15 December 1857). 
Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris berigt, dat de verhandelingen van 
de Heeren vAN DER WILLIGEN, JAEGER, CONRAD en 
HARTING door de commissie van redactie voor de 
Verslagen en Mededeelingen zijn aangenomen. 


De Secretaris berigt, van de Heeren P. vaN DER STER 
(Amsterdam 5 Dec. 1857) en c. v. p: ster (Helder 24 
Dec. 1857) ontvangen te hebben Zuóe/len van waargeno- 
men waterhoogten. — Zùj werden der conmmissie over de 
daling van den bodem in Nederland ter hand gesteld. 


De Secretaris berigt, van den Heer Rr. LOBATTO 
ter vervulling zijner spreekbeurt ontvangen te heb- 
ben eene verhandeling, onder den titel van Bijdrage 
tot de oplossing der hoogere magts vergelijkingen, be- 
stemd voor de Verslagen en Mededeelingen. — Zij wordt 
in handen gesteld van de commissie van redactie. 

De Secretaris brengt ter tafel eene voor de Ver- 
slagen en Mededeelingen van den Heer Buys BALLOT 
ontvangen Bijdrage tot het vinden van de imaginaire 
wortels eene hoogere magts vergelijking. — Lij wordt in 
handen gesteld van de commissie van redactie. 


De Heer conrap leest, in eigen naam en in dier 
van den Heer peLrPraT, verslag voor over den brief 
van den Minister van Binnenlandsche zaken, met 
daarbij behoorende stukken, betreffende de plaats- 
hebbende verzakkingen te Nijmegen, in de jongste 
vergadering in hunne handen gesteld. 

19* 


(292 ) 


‘Daarop ontstaat eene wetenschappelijke wisseling 
van denkbeelden, waaraan de Heeren HARTING, CON- 
RAD, DELPRAT, STORM BUYSING en STARING deelne- 
men. De vraag wordt gedaan, of er op de plaats 
der verzinking voldoende boringen gedaan waren, ten 
einde vooral het eigenaardige te onderzoeken van het 
bestaan eener ader loopzand tusschen twee leembanken 
te Nijmegen; hetgeen wenschelijk werd geacht. De 
Heeren Rapporteurs antwoorden, dat er wel boringen 
geschied zijn; doch, dat deze, ofschoon voldoende 
om de beginselen te kunnen vaststellen, waarop het 
advies aan den Minister is gegrond, echter niet diep 
genoeg waren voortgezet, om er verdere gevolgen uit 
te kunnen afleiden, tot beoordeeling vooral van den 
aard der gronden, en dat dus ook het doen van 
nieuwe en diepere boringen reeds aan de Rapporteurs 
uit een wetenschappelijk oogpunt wenschelijk was 
voorgekomen. Zij hadden daartoe zich tot den Heer 
STARING gewend, met het verzoek, om den onder hem 
berustenden toestel aan het gemeentebestuur te Nij- 
megen te zenden, welk bestuur bereid was, de bo- 
ringen te doen bewerkstelligen. De Heer STARING 
heeft aan dezen wensch gehoor gegeven, en bevestigt 
zulks nader. _Rapporteurs wenschen daarom der 
Afdeeling voor te stellen, dat de hun opgedragen 
commissie nog niet worde ontbonden, opdat zij in 
de gelegenheid mogen worden gebragt, om de resul- 
taten dier bormgen nader mede te deelen. Zij meenen 
echter dat het onnoodig is, deswegens het rapport aan 
den Minister op te houden, dat in allen geval op 
waarnemingen steunt, voldoende tot vaststelling der 
daarin voorgedragen beginselen. 

Vervolgens komen ter sprake: het vermoeden, dat 


(293 ) 


de verzinking-reeds 10 à 15 jaren geleden begon; de 
buitengewoon lage waterstand heden, en het voorge- 
vallene in den jare 1821 te Vreeswijk bij het maken 
der sluizen aldaar, toen, bij het diep uitmalen der 
sluisput, de op eenigen afstand gelegen huizen bet 
gonnen te scheuren. 

Na sluiting der beraadslaging heeft dé vergadering 
zich eenpariglijk met het voorgelezerr verslag vereenigd, 
en besloten in den bedoelden zin de commissie nog 
niet te ontbinden. 

De Heer conrap leest daarop het volgend ont— 
werp-antwoord voor aan den Minister. 


Het heeft Uwer Pxeellentie bij hare geëerde aanschrijving 
van den 17den November jl, 3de Afdeeling, N’. 28, be- 
haagd, aan de Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke 
Akademie van Wetenschappen eenige hiernevens teruggaande 
stukken, betrekkelijk eene plaats hebbende grondverzakking 
aan de Waalzijde te Nijmegen, te doen toekomen. 
Daarbij heeft Uwe Excellentie verlangd, in overeenstem- 
ming: met den: Heer Minister van Oorlog, dat van wege de 
genoemde Afdeeling der Akademie een nieuw en opzettelijk 
onderzoek zoude plaats hebben. 

Aan dit vereerend verlangen gevolg gegeven hebbende, 
door dat onderzoek aan twee onzer medeleden, de H.H. 
CONRAD En DELPRAT, op te dragen, hebben wij thans de eer; 
het verslag door die leden opgemaakt, waarmede de Natuur- 
kundige Afdeeling zich vereenigd heeft, aan Uwe Excellen- 
te aan te bieden, vergezeld van teekeningen en bijlagen. 

Uit dit verslag. zal Uwe Excellentie ontwaren, dat onze 
beide medeleden van oordeel zijn, dat die verzakking vam 
geheel plaatselijken aard en binnen enge grenzen beperkt 
is. Hare scherpe afscheiding van den vasten grond aan de 


(294 ) 


stadszijde doet genoeg zien, dat alleen verdieping in den 
ondermijnden grond nog verder te verwachten is. 

Die ondermijning, door uitspoeling. van loopzand bij een 
voorbeeldeloos lagen rivierstand zal door den nazakkenden meer 
vasten grond van lieverlede ophouden; doch daar die uit- 
spoeling, volgens het gevoelen onzer beide medeleden, niet 
aan eenige verandering in het bed der rivier en dus ook 
niet aan de gevolgen van werken in de rivier is toe te 
schrijven, zijn zij van oordeel, dat nu toch de gebouwen 
op den verzakkenden grond zijn of worden opgeruimd, de 
eenvoudige voortdurende aanvulling of ophooging van dien 
grond, spoedig aan die beweging een einde zal maken, en 
dat werken in de rivier zelve, hier niet geëtscht worden. 

Bene meer onmiddellijke afdoende voorziening, bestaande 
in het bij gedeelten opruimen van den verzakkenden grond 
tot op den vasten bodem en het weder aanvullen met vaste 
klei of dergelijke aardsoort, waarbij kon gevoegd worden 
het bezetten van het rivierbed met steenstortingen, zoude 
kostbaar en niet zonder gevaar zijn voor de gebouwen aan 
den rand van den afscheurenden en verzakkenden grond. 

De Afdeeling meent om die reden dit middel, hoe afdoend 
ook, niet in voorslag te mogen brengen; maar Uwer Pxcel- 
lentie te moeten aanraden zich liever bij het eerstgenoemde 
middel te bepalen. 


De vergadering vereenigt zich met. genoemd ont- 
werp, en besluit dat het met het voorgedragen rap- 
port, de overgelegde teekening en tabellen den -Mi- 
nister zal worden gezonden, onder toevoeging der 
vraag, of er bij Zijne Excellentie bedenking is tegen 
het drukken en opnemen van dit verslag met zijne 
bijlagen in de Verslagen en Mededeelingen der Aka- 
demie. 


(295 ) 


De Heer VAN DER BOON MESCH leest, in eigen 
naam en in dien van den Heer G. J. MULDER, ver- 
slag voor over Aef water der Doode Zee, door den 
Heer coNrap mede gebragt en in hunne handen ge- 
steld. De vergadering besluit dat dit verslag opge: 
nomen zal worden in de Verslagen en Mededeelingen 
der Afdeeling. 


De Heer verLOREN draagt, in eigen naam en in 
dien van den Heer 5. VAN DER HOEVEN, verslag voor- 
over de in hunne handen gestelde verhandelingen 
van den Heer ver HveLL over Adela: Degeerella, Ta- 
laeporia Pseudo-bombyeella, Ornin argyropenella en 
Tiehobia Verhuellella. H.H. Verslaggevers treden 
in eene algemeene beoordeeling daarvan. Bij herha- 
ling zoekende naar de redenen, welke den Heer ver 
HUELL noopten, haar der Akademie, in plaats van 
der redactie. van het algemeen bekende werk van den 
Heer srpp *) aan te bieden, — doen zij hulde aan 
den onvermoeiden ijver, als ook aan het uitstekend 
en keurig talent van den zoo verdienstelijken Schout— 
bij-Nacht vergverL; stellen zij voor, ZHEd. Gestr. 
den dank toe te brengen der Afdeeling voor de toe- 
zending dezer verhandelingen, waardoor hij haar in 
staat stelde kennis te nemen van zijne belangrijke 
onderzoekingen en van zijne afbeeldingen; maar 
meenen. zij, om redener in het rapport breedvoerig 
witeengezet, gegrond vooral op Art. 3 litt. e‚ van 
het organiek Reglement, de plaatsing liever in het 
werk van den Heer srerp dan in de werken der 
Akademie te moeten aanraden. 


*) Beschouwing der Wonderen Gods in de minst geachte schepselen, 
of Nederlandsche Insecten, Amsterdam 1762—1857.. 


( 296 ) 


Hieraan hechten Heeren Verslaggevers eenige al- 
gemeene beschouwingen omtrent het werk van den 
Heer serP, zoowel wat zijn doel, zijnen aard en 
zijne strekking, als wat de behoefte betreft, welke 
het heeft aan ondersteuning; waaruit zij tot het voor- 
stel geleid worden, dat een afschrift van hun ver- 
slag den Minister van Binnenlandsche Zaken met een 
bijgevoegd schrijven worde gezonden, waarin de Af- 
deeling te kennen geve, dat zij, vernomen hebbende, 
dat door de redactie van srpp Nederlandsche In- 
sekten enz. een verzoek om ondersteuning van dat 
werk, aan de Regering is gerigt, zij de vrijheid neemt, 
om dit afschrift Zijner Excellentie aan te bieden, als 
bewijs van hare belangstelling in genoemd werk, en 
van haren wensch, dat het nog voortdurend in stand 
zal kunnen worden gehouden. 

Bij de over dit verslag gevoerde beraadslaging, 
waaraan de H. H. w. VROLIK, VAN DER BOON MESCH, 
pONDERS en de Voorzitter deelnemen, wordt op den 
voorgrond gesteld, dat het rapport eene tweeledige 
strekking heeft: 1°. het niet aannemen der aangebo- 
den verhandelingen voor de werken der Akademie, 
met bijgevoegden raad,-dat de inzender ze der re- 
dactie van het werk van den Heer srrp aanbiede; 
2°, dat de Afdeeling zich tot den Minister van Binnen- 
landsche zaken wende, met uitdrukking van den 
wensch, dat de uitgave van genoemd werk door de 
Regering worde ondersteund. De H. H. vrouk, 
VAN DER BOON MESCH en DONDERS betreuren deze 
vermenging van twee geheel onderscheiden zaken. 
Zij doen opmerken, dat de Afdeeling alleen uit- 
spraak heeft te doen over het opnemen in hare 
werken, en, bij gevorderde afwijzing, ongeregtigd 


Le X d Ti 
pen js d r 


aan vr her) wit nn 5 da 
n nnen nie sot tihe é 


et 


(UNRAD en DELPRAT over de Vervakkrng fe MNEMEGEN 
Ve 


Sf 
ee HE zantel hervor ACN) MeLyfit Aa fe 


\ 


\S 


voronedevan det lervorn wlgon Á bin A 
Áo 


erwecnde Aerters 


LOE 
dr Aureon | 
Pete 


| Te | JU W DL OUD 


z e Pm 
A/S . 

ENA van Mel (error walgen Ae bin AE 
e 


' Hesen 


ersland) 2 92 


weerstand A6 


ROLF ed 


25e 


VERSL & MED. NAT AFD KON AKAD D, VI ke en — br oder Ch 


CS 5 
ie Aho 5 (4 EO 


ze) - ) 

er aablng aan de Har hr Ig emelnen 
„8 ) „ 

chagl B, 1) Zn den ED chloe 


Py B 


En 
leraar 
a, LE 


sd 


S 


5 


DOM RS - 


Lith Meger & Cz 


LANRAD en DEIPRAT over de Verzahheng Le VEMEGEN 


pnegens female 


egermeands Mehdtet 


2 yr 
A vl Arno 


Mor À L 
Hager wor eMagelvorbgn haren 
an ( Wo 5 
Le | JAN 


| 
VAoogd on berbci 


Maal n Va 


E32 


lhensbaar 


1 
Dewoondt 


aat 


VERSL & MED, NAT. AFD, KON AKAD.D. VIT 


Lush Meier ge C? 


| 
4 


(297 ) 


is daaraan eenen raad tot plaatsing elders toe te 
voegen; en vooral dat zij niet naar de gronden 
heeft te zoeken, welke iemand, door geen titel met 
haar verbonden, nopen, zijn werk haar aan te 
bieden, gronden, welke zij billijkerwijze mag ver- 
wachten, geene andere te wezen dan het verlangen, 
om, door het oordeel der Akademie voorgelicht en 
gesteund, eigen arbeid ook door haar verspreid te 
zien, en dat daarom ook geëischt mag worden, dat 
de eommissie zich stellig verklare omtrent de vraag : 
of zij, zonder terugzigt op eenig werk, waarin de op- 
neming zoude kunnen geschieden, de aangeboden ver- 
handelingen ongeschikt acht, om een gedeelte uit te 
maken der werken, door de Afdeeling uitgegeven. 

De Heer VveRLOREN antwoordt, dat ook alsdan, 
hoewel nu alleen in eigen naam sprekende (wegens 
de afwezigheid van den tweeden Rapporteur), de 
verhandelingen, gelijk zij daar liggen, hem tot het 
opnemen in de werken der Akademie minder ge- 
schikt voorkomen. Hij komt voorts terug op de 
verklaring, welke men van Art. 3 litt. 6 en ec van 
het organiek Reglement in verband met $ 10, Regl. 
van Orde heeft gegeven, waarmede hij zegt zich 
niet te kunnen vereenigen. «Het geldt hier niet een 
uitgegeven boekwerk, ter beoordeeling aan de Aka- 
demie „gezonden ; maar een voorstel van leden der 
Akademie, in het belang der wetenschap. Hun rap- 
port stelt geenszins voor, een verzoek aan de Re- 
gering te rigten, ter ondersteuning van het werk 
van „SEPP,- maar slechts het zenden van een afschrift 
van het Rapport aan den Minister van Binnenland- 
sche Zaken, waarvan naar welgevallen zoude kun- 
nen worden gebruik gemaakt. 


(298 ) 


De Secretaris stelt voor, dat de Afdeeling, na 
het advies harer commissie ten deze gehoord te 
hebben, besluite hem te magtigen tot beleefde te- 
rugzending der aangeboden verhandelingen, onder 


dankbetuiging en met mededeeling der wetenschap-- 


pelijke aanmerkingen in het verslag bevat, zonder 
eenige daarbij gevoegde raadgeving omtrent aanbie- 
ding aan het werk van den Heer srrr. De verga- 
dering vereenigt zich met 14 tegen 4 stemmen met 
dit voorstel *). 

Omtrent het tweede voorstel wordt door de H.H. 
VROLIK, VAN DER BOON MESCH en DONDERS op den 
voorgrond gesteld: dat de vergadering daarop heden 
geen besluit kan nemen; dat zij, zoo zij dit in be- 
raadslaging wilde brengen, eene commissie behoorde 
te benoemen tot onderzoek en voorlichting; dat, met 
het oog op een antecedent en tevens ook op de 
reglementaire bepalingen, de Afdeeling eene lastge- 
ving der Regering behoort af te wachten, voordat 
zij «over eenig uitgegeven boekwerk haar oordeel 
bekend make. 

Na sluiting der beraadslaging wordt met 14 te- 
gen 4 stemmen besloten het tweede voorstel der 
commissie voorloopig ter zijde te stellen. 


De Heer vaN rees rapporteert, in eigen naam 
en in dien van den Heer LoBATTO, over de in hunne 
handen gestelde verhandeling van den Heer BIRRENS 
DE HAAN. De slotsom van hun advies is de ver- 
klaring, dat deze verhandeling, zoowel wegens het 


*) De H H. STARING, STORM BUYSING en VOORHELM SCHNEEVOOGT 
hadden vóór de stemming de vergadering verlaten. 


(299 ) 


belangrijke van het onderwerp voor de theorie der 
integraalrekening als wegens de grondigheid der be- 
werking, naar het aan H.H. Rapporteurs toeschijnt, 
allezins waardig is om in de werken der Akademie 
te worden opgenomen. 

De vergadering. vereenigt zich met de conclusiën 
van dit rapport, en besluit tot het opnemen der aan- 
geboden verhandeling in hare werken. 


De Heer sramkarT rapporteert, in naam der com- 
missie over de daling van den bodem in Nederland, 
op den in hare handen gestelden, brief van den 
Hoofdingenieur van den Waterstaat (Middelburg 
23 October 1857, Ne. 2714). De slotsom daarvan 
is, het overleggen van een ontwerpbrief aan ge- 
noemden Hoofdingenieur, waarmede de vergadering 
zich vereenigt en tot de toezending besluit. 


De Heer w. vrouik ziet, wegens den ver gevor- 
derden tijd en de vermoeide aandacht der vergade- 
ring van de voordragt af‚ waartoe hij zich had 
voorbereid, en stelt zich voor, haar in de volgende 
vergadering te houden. 


De Heer nArTING onthoudt zich om gelijke re- 
den van breedvoerige uiteenzetting van waarnemin- 
gen, onlangs door hem gedaan omtrent de bloed- 
ligchaampjes van den in den Zoologischen tuin te 
Amsterdam levenden Cryptobranchus Japonicus. Hij 
vergenoegt zich met daarover eene aanteekening 
aan te bieden, ter plaatsing in de Verslagen eu 
Mededeelingen der Afdeeling, onder den titel van 


( 300 ) 


Note sur les corpuscules sanguins du Cryptobranchus 
Japomieus. Lj wordt in handen gesteld der commissie 
van redactie. 


De Heer VAN DER WILLIGEN biedt voor Versla- 
gen en Mededeelingen eene nieuwe bijdrage aan 
over het Mectrisch Spectrum. Zij wordt in han- 
den gesteld van de commissie van redactie. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen en de 
vergadering wordt gesloten. 


VERSLAG 
VAN DE HEEREN 
F. W. CONRAD ex J. P. DELPRAT 


OVER 


DE VERZAKKING TE NIJMEGEN. 


Zngediend aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, volgens besluit 
der gewone vergadering van de Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke 
Akademie van Wetenschappen te Amsterdam *). 


Bij de laatste gewone vergadering der Natuurkundige 
Afdeeling van de Koninklijke Akademie van Wetenschap- 
pen zijn in onze handen gesteld de stukken betreffende 
de plaats hebbende verzakkingen te Nijmegen, die bij mis- 
sive van Z. B. dén Minister van Binnenlandsche Zaken dd. 
17 Nov. 1857. No. 28, 3e Afd. Waterstaat, waren toegezon- 
den en waaromtrent door de Regering den raad der Afdee- 
ling is ingeroepen. 

Na aandachtige lezing dezer stukken hebben wij begrepen 
dat het tot vestiging van ons oordeel volstrekt noodzake- 
lijk was, een locaal onderzoek te doen van den tegenwoor- 
digen toestand der verzakking. 

Begunstigd door den buitengewoon lagen rivierstand, 
waardoor wij de fondamenten van den tegenwoordigen kade- 
muur in het drooge konden bezigtigen, heeft dat zE 
op Dingsdag den 15den dezer plaats gehad. 


*) Zie Proces-verbaal der gewone vergadering van den 2den Ja- 
nuarij 1858, in Verslagen en Mededeelingen, D. VII.bl 291 en vlg. 


( 302 ) 


Wij deelen U, Mijne Heeren! daaromtrent thans onze 
bevindingen mede, en wij onderwerpen ons advies aan uwe 
beslissing. 

Op de door de zorg van den Stadsarchitect van Nij- 
megen op ons verzoek opgemaakte en hierbij aangeboden 
kaart, wordt. de verzakking aangeduid, zoowel in plan als 
door drie dwarsprofillen door de letters AB, CD en EI 
aangewezen, zoodanig als zij zich bij ons bezoek vertoonde. 

Langs de stadszijde wordt de verzakking begrensd door 
eenen vaststaanden kant, zich teekenende volgens eene lijn, 
gaande van het punt G (alwaar de kademuur gescheurd en 
omtrent eene palm afgeweken is) en volgende de rigting langs 
H. 1. K. L. tot bij het veer en bruggenhoofd, alwaar zij 
te niet loopt; uitmakende eene lengte van 140 à 150 
ellen. 

Deze lijn teekent-overal eene steil nedergegane zakking 
van gronden, zonder dat daarbij tevens vooruitschuiving 
ontdekt wordt. í 

De kademuur bij G, waarvan de bovenkant gelegen is 
11,45 el boven A.P, schijnt niet gezakt, en bij de gron- 
den aan de binnen- of stadszijde van de lijn G H IKL 
is de verzakking ook niet merkbaar. Daarentegen zijn de 
gronden aan de rivierzijde van deze lijn sterk gezakt, het- 
welk. op het ergste gedeelte ruim 1 el bedraagt. Deze 
zinking vermindert allengskens naar L, alwaar-zij te niet 
loopt en zich nu door geringe scheurtjes begint te toonen. 

De breedte van de sterkste zinking wordt op de kaart 
door de donkere tint aangetoond, en is hoogstens van 4 
tot 5 ellen breed. Im dit gedeelte wordt nog dagelijks 
eenige beweging bespeurd; daarin bevindt zich het huis 
van VOOGD en VERBERK, de kraanpoort en het wachthuis 
thans afgebroken, de galerij voor de vischmarkt, waarvan 
de kolommen op twéé na, die op het vaste gedeelte staan, 
zijn weggezakt, en de galerij bij het houten commiesen- 


(303 ) 


huisje, die mede is afgebroken, zoo als die voorwerpen dui- 
delijk op de kaart worden aangewezen. 

Langs de rivierzijde wordt de verzakking begrensd door 
den kademuur, die bij G is afgescheurd en even beneden 
dat punt G thans gelegen is 10,81 el boven A.P, en dus 
0,64 el lager. De kademuur is over de geheele lengte van 
ongeveer 140 ellen tot aan het punt M bij het veerhoofd 
gezakt, ofschoon niet zoo sterk als bij G, daar zij bij N 
op 10,90 el en bij O op 10,92 el boven A.P. bevonden 
wordt; zoodat, wanneer men onderstelt dat de bovenkant 
van den kademuur waterpas gelegen heeft, die verzakking 
0,43 à 0,45 el zoude bedragen. Niet onwaarschijnlijk heeft 
echter de kademuur altijd eene zekere daling gehad tus- 
schen de punten G en M, daar het laatstgenoemde punt 
nog onveranderd schijnt, en nu op 11,18 el + A.P. 
ligt. Daaruit kan men opmaken, dat er bij den bovenkant 
van den kademuur tusschen de punten G en M, dat nog 
vaste punten zijn, een verschil in hoogte bestaan heeft 
van 0,32 el. 

Van de kraan tot het veerhoofd, zijnde eene lengte van 
ruim 60 ellen, heeft de kademuur eene geringe uitwijking 
of bogt naar de rivierzijde; doch overigens zijn aan dien 
muur geene gebreken van belang te ontdekken. 

De in 1796 en 1823 omgevallen oude muren liggen 
nog vóór den tegenwoordigen kademuur en strekken daar tot 
eene stevige voorberm in de rivier. 

De fondamenten van den kademuur zijn in goede orde, 
en aan de daartoe behoorende paalwerken is geene verzet- 
ting te bespeuren. 

De kraan op de kaart door eene zwarte tint aangeduid, 
is volgens opgaven in het geheel ongeveer 0,40 el gezakt 
en schijnt niet van hare standplaats afgeweken. 

Uit deze korte omschrijving meenen wij te mogen opma- 
ken, dat wij hier te doen hebben met eene plaatselijke 


(304) 


bijna volkomen verticale neêrzetting of verzinking van een 
deel grond langs den rivieroever. Die verzinking is het 
sterkste maar de landzijde, en vermindert naarmate zij de 
rivier nadert. 

Daar de verzakkingen aan zeer van elkander verschil- 
lende. oorzaken kunnen worden toegeschreven, zoo zij het, 
ons vergund, ter verduidelijking van ons uit te brengen 
gevoelen, daaromtrent de volgende algemeene opmerkingen 
vooraf te doen gaan. 

Men kan bij verzakkingen langs rivieroevers drie hoofd- 
werkingen onderscheiden : 

1°. Plotseling werkende verzakkingen, meestal zonder 
opkoming van gronden, binnen- moch buitendijks; aan wel- 
ke de maam van werzinkingen kan gegeven worden. 

29, Langzaam werkende verzakkingen, met opkoming 
van gronden binnen- of buitendijks, die onder den naam 
van verzakkingen behooren teworden gerangschikt, 

30, Verschuivingen of afschuivingen van gronden. 

De eerstgenoemde, of verzinkingen, ontstaan: onder het 
profil van den dijk of van de berm door ontgronding der 
grondslagen, veroorzaakt door verborgene wellen, loopzand 
of. andere onbekende oorzaken, en daaruit volgende plotse- 
linge instorting der ontstane holten, of aan de buitenzijde 
door sterke ondermijning der grondslagen. door den stroom, 
of aan de binnenzijde door zware doorkwellingen van het 
buitenwater, versterkt door verborgene grondwellen. Zij tee- 
kenen zich niet door opkoming van gronden binnen of 
buitendijks. 

De bij sub. 20. genoemde verzakkingen ontstaan of aan 
de buitenzijde door een slechten grondslag, ineendrukking 
der grondslagen en verlies van behoorlijk tegenwigt, of aan 
de binnenzijde door doorkwelling van het buitenwater en 
doorweeking der gronden, waaruit het profil des dijks be- 
slaat, of ook door grondwellen, versterkt door het buiten= 


( 305 ) 


water, zoodat de grondslag des dijks langzaam ondermijnd 
wordt. k 

Zij zijn altijd vergezeld van opkoming van gronden bin- 
nen- of buitendijks. 

De sub 3°. bedoelde afschuivingen zijn eenvoudige los- 
latingen van nieuwlings aangebragte gronden, die niet 
voldoende met het oude terrein verbonden zijn. Ook bij 
andere hellende aardlagen kunnen: aanhoudende regens, 
doorweeking van den nieuwen grond, en soms te digte 
plaatsing van bermslooten aan de binnenzijde, en schaardijken 
zonder goede bermen aan de buitenzijde, daarvan de oorza- 
ken zijn. 

Wanneer men deze meer algemeen gestelde verklaringen 
vergelijkt met hetgeen te Nijmegen is voorgevallen, dan 
komt men tot het besluit, dat de ondervonden werking 
in de gronden behoort tot den aard dergenen, die onder 
den naam van verzinkingen moeten begrepen worden. 

Bestaat er omtrent den waren aard van het verschijnsel 
geen twijfel, zooals wij daarvan de overtuiging hebben, dan 
zal men ook met vertrouwen de door ons voor te stellen 
middelen tot herstel kunnen aanwenden. 

Overgaande tot de beschouwing der waarschijnlijke oor- 
zaken, waardoor de verzinking te Nijmegen kan ontstaan 
zijn, meenen wij daaromtrent het volgende in het midden 
te moeten brengen. 

Er kunnen onzes inziens drie hoofdoorzaken bestaan : 

1°. Bene werking van de zijde des bergs. 

2°. Bene werking van de zijde der rivier. 

38°. Bene werking in het midden tusschen de teê des 
bergs en de rivier. 

De verzinking, zooals zij zich tegenwoordig vertoont, 
scheidt zich, zooals wij dat hiervoor omschreven hebben, 
bijna steil af van de vastere gronden, volgens de lijn G 
H I K L op de hierbij overgelegde kaart aangeduid. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 5 20 


ie) 


(306 ) 


Wij hebben de woningen die op den rand der verzinking 
staan bezigtigd, en daaraan geene kenteekens kunnen ont- 
dekken dat zij in de plaats hebbende beweging hebben 
gedeeld. Bij de verder meer bovenwaarts staande huizen is 
dit evenmin het geval. Van een hek, op de teekening door 
de letters a.b.c.d. aangewezen, staande voor de galerij, be- 
vonden zich drie palen b.c.d. in de gezonken gronden, en 
de vierde paal a. in den vasten en onbewogen grond. De 
drie eerstgenoemde palen waren mede gezakt, en de laatst- 
genoemde paal was nog in zijn vorigen stand aanwezig; 
desniettegenstaande was de rigting van het hek en der vier 
palen bewaard gebleven. De pomp bij de vischmarkt, op 
de teekening bij e. aangewezen, staat op den rand van het 
vaste gedeelte; men heeft niet opgehouden daarvan een veel- 
vuldig gebruik te maken, zonder dat dit eenigen invloed 
gehad heeft op de verzinking. De beide kolommen, bij 
f. en g., van de galerij van de vischmarkt zijn mede staande 
gebleven, terwijl al de overigen verzakt zijn. 

De afscheiding van de verzinking met de daartegen aan- 
sluitende vaste gronden van den berg, is langs de geheele 
lijn met veel zekerheid zigtbaar, en heeft althans aan „de 
oppervlakte eene bijna regtstandige rigting. Wen en ander 
heeft ons tot de overtuiging gebragt, dat er hier aan geene 
vooruitschuiving of afzakking van de grondlagen van den 
berg kan worden gedacht. 

Aan eene werking van de zijde der rivier, voor zooveel 
aangaat de verdieping of verondieping van de stroombaan, 
kunnen wij evenmin geloof hechten. 

Wij hebben de oude kaart van het riviervak voor Nij- 
megen van 1742, die ten Stadhuize aanwezig is, nage- 
gaan, de daarop staande peilingen daarvan overgenomen en 
door geteekende profillen zooveel mogelijk vergeleken met 
die van 1856. 

Wij hebben de eer, eene tabel dezer peilingen met ge- 


(301 ) 


zegde profillen- hierbij over te leggen. Voor zooveel de 
cijfers vertrouwd, de peilraaijen en de plaatsen der peilin- 
gen op ongeveer dezelfde punten gerekend kunnen worden, 
kan men daaruit opmaken, dat de stroomhaan van de 
rivier in dat ruime tijdvak van 114 jaren voor het Rot- 
terdamsche koffijhuis werondiept en benedenwaarts verdiept 
is; hetgeen echter, naar onze meening, niet anders is dan 
eene geringe verplaatsing van de stroombaan, die waar- 
schijnlijk in der tijd door de bovenwaarts gelegen krib 
veroorzaakt is, doch geen invloed heeft kunnen hebben op 
de verzakking van den oever. Langs de kade schijnt geene 
noemenswaardige verandering in den bodem van de rivier 
te zijn voorgevallen. 

Indien de verzinking in eenig onmiddellijk verband stond 
met de stroombaan van de rivier, dan zou men vóór de 
verzinking eer eene verondieping van den bodem hebben 
moeten ontdekken; dewijl zulk eene verzinking niet zoude 
hebben kunnen plaats hebben, dan vergezeld van eene op- 
koming van gronden van den bodem der rivier. 

Men kan dan, volgens onze meening, als vrij zeker aan- 
nemen, dat de werking van den stroom in de rivier mede 
niet als oorzaak der verzinking kan worden beschouwd. 

De krib even boven Nijmegen gelegen, is op de oude 
kaart van 1742 aangeteekend. 

Zij wordt op die kaart gemeten ter lengte van 32 Gel- 
dersche roeden, dat is 121 Ned. ellen. Zij is nu, door 
ons op het terrein gemeten, bevonden lang te zijn 50 Ned. 
ellen. Zij is dus in’ dat tijdvak werkelijk ingekort, hetgeen 
ook overeenkomt met eene verzekering van den Heer Bur- 
gemeester van Nijmegen en van den Stadsarchitect, dat 
dit gedeeltelijk in de laatste 20 jaren het geval is geweest. 

Deze krib, van tijd tot tijd ingekort, heeft de strekking 
om. de stroom op de stad aan te wijzen, en deze moet bij 


het langer zijn van de krib, vroeger, hooger op tegen de 
Ss ; ser, 5 p TES 
20* 


( 308 ) 


stad zijn gerigt geweest. Het verdient opmerking, dat dit 
bij het gedeelte van den stadsoever, dat toen tegenover de 
aanvallende rigting van den stroom gelegen was, volstrekt 
geene gevolgen schijnt gehad te hebben voor de kade, die 
tegen die rigting gekeerd was. 

De inkorting van de krib heeft dus alleen ten gevolge 
gehad eene geringe verplaatsing van de stroombaan, meer 
benedenwaarts; doch men kan niet zeggen dat de kade der 
stad daardoor sterker dan vroeger is aangevallen. 

Het komt ons alzoo voor, dat eene verdere inkorting 
der krib alleen ten gevolge kan hebben, dat de stroombaan 
zich nog iets meer benedenwaarts zoude verleggen. Wij 
gelooven zelfs, dat daardoor eenige verondieping van den 
bodem langs den oever vóór de stad zou kunnen ontstaan, 
die wel eens mnadeelig voor de scheepvaart kon worden; 
doeh wij gelooven ook, dat die uitwerking voor de tegen- 
woordige verzinking van geen nut zou zijn, dewijl wij het 
verband ontkennen, dat er zou zijn tusschen de bestaande 
verzinking en de stroombaan van de rivier. 

Wij hebben de fondamenten van den kademuur met 
naauwkeurigheid kunnen bezigtigen, daar wij ze bij den 
tegenwoordigen buitengewoon lagen waterstand in het drooge 
langs konden gaan, en de koppen der palen zelfs boven 
den grond verheven waren. Wij bevonden die paalrijen 
nog volmaakt goed in orde te lood overeind staande, zon- 
der eenige vooroverbuiging, en zonder dat er iets aan te 
ontdekken was, dat kon doen vermoeden dat zij waren voor- 
uitgeschoven of in beweging geweest. 

De oude kademuur, die op den 21sten Pebruarij 1828 
beoosten de kraan ter lengte van nagenoeg 38 Ned. ellen 
is omgevallen, lag nog op dezelfde plaats vóór den nieu- 
wep muur. Het staande gebleven gedeelte van dien ouden 
muur maakt zelf tegenwoordig eene stevige gemetselde voor- 
berm van den nieuwen muur uit, terwijl het plat neêrge- 


(309 ) 


vallen gedeelte de beschuttende- werking van eene plasberm 
oplevert. 

De nieuwe muur is van het punt G tot het punt P on- 
geveer te lood maar beneden gezakt. Daarbij is de kade- 
muur van het punt P tot het punt M van de regte lijn 
naar de rivierzijde uitgeweken, en heeft dit gedeelte eene 
gering gebogen rigting gekregen; doch het was ook te ver= 
wachten, dat zulk eene belangrijke verzinking van gron- 
den als hier heeft plaats gehad, wel niet zoo zuiver te lood 
kon geschieden, zonder eene schadelijke drukking achter te- 
gen den kademuur uit te oefenen, waardoor deze dan ook 
althans iets naar de rivierzijde moest doorbuigen. 

De kraan is mede gezakt, zooals dat uit de gevonden 
verschillen van het peilmerk van Krayenhoff gebleken is. 
De bout van Krayenhoff, moetende liggen 13,194 el + A.P, 
wordt thans 0,40 el lager bevonden. 

De nederzakking van de kraan is dan ook wel niet zóó 
te lood kunnen geschieden, dat dit gebouw na zulk eene 
beweging: nog volkomen regt zou staan, indien dit al vroe- 
ger het geval is geweest. De kraan helt nu in de rigting 
van Noord en Zuid naar de rivierzijde over, zooals blijkt 
uit eene op den 7den December dezes jaars gedane opme- 
ting, die aantoont dat dit gebouw aan drie zijden 0,06 el, 
0,09 el en 0,10 el sleept, dat is achterover, en aan eene zijde 
0,05 el vliegt, dat is voorover helt. Dit is evenwel van zulk 
een geringen invloed, dat nog altijd de kraan is blijven 
werken zonder dat het werktuig verandering heeft ondergaan. 

Wij meenen dus te kunnen besluiten, dat er bij deze 
verzinking noch van de zijde des bergs noch van de zijde 
der rivier eenige regtstreeksche werking heeft plaats gehad, 
en dat het voorgevallene behoort tot de gevolgen van mis- 
schien zeer diep liggende verzinkingen der ondergronden 
tusschen de teê des bergs en de rivier. 

Wat is nu de oorzaak van die verzinking ? 


(310 ) 


Naar onze meening hebben verscheidene oorzaken daartoe 
medegewerkt: 

1°. Het kan als zeker gesteld worden, dat er op de 
eene of andere wijze eene holle of ongevulde ruimte in de 
ondergronden ontstaan is, die geruimen tijd met eene daar- 
over gevormde korst kan overdekt geweest zijn, nog lang 
sterk genoeg om de boven liggende gronden te dragen, 
en die, zoolang de holte bij zekere rivierstanden door water 
gevuld was, nog eenigen wederstand bood. Deze korst lang- 
zamerhand verminderd, afgesleten of onsterker wordende, en 
het water zich bij een lageren rivierstand terugtrekkende, 
heeft zich eindelijk begeven; de boven opliggende gronden 
zijn in de holte gestort, en de verzinking is gevolgd. Die 
holte strekte zich hoogst waarschijnlijk ook uit onder het 
verzakte gedeelte van den kademuur, en daar deze muur 
met de daartoe behoorende palen vertikaal is gezakt, moet 
die uitholling althans lager dan het ondereind der palen 
ontstaan zijn; reden te meer, om hier aan geene ondermij- 
wing van de rivierzijde door stroomaanval te kunnen denken, 

29, Daar het ontstaan van deze holte volgens vroegere 
onderzoekingen miet wel aan oude kelders of riolen kan 
worden toegeschreven, zoo schiet hier niet anders over dan 
haar aan eene ader loopzand toe te schrijven, die zich on- 
der de verzinking uitstrekt en ook door de boringen wordt 
aangeduid. Dit loop- of welzand heeft door allerlei kleine 
kanaaltjes gemeenschap kunnen hebben met de rivier, waar- 
door het langzamerhand is weggestroomd, en eindelijk de 
holte gevormd heeft, waardoor de verzinking ontstaan is. 
De strekking der verzinking, zooals de kaart die door de 
donkere tint aantoont, kan deze stelling steunen. 

80, Zoo lang de rivierstand hoog, en de geheele breedte 
van den stedelijken oever tot tegen de teê des bergs met 
water verzadigd was, kon het loopzand niet wegstroomen ; 
maar de rivierstand lager wordende, werd het evenwigt 


(31 ) 


verbroken, de wegvloeijing mogelijk, en de instorting, dat 
is de. verzinking, moest, volgen. 

Wanneer „mende geschiedenis dezer verzinking nagaat, 
dan merkt men daarbij op, dat zij in het voorjaar van 
1854 eerst merkbaar geworden is, en dat zij in 1855, 56 
en 57 meer en meer is waargenomen, altijd nadat de hooge 
waterstand, boven of gelijk met den kademuur, was afgewis- 
seld door een ageren rivierstand, die zelfs soms lager dan 
de fondering. van den kademuur gedaald was. 

4°, Na het ontstaan der holte, die bij het meer en meer 
wegloopen ‘van het loopzand grooter en grooter moest wor- 
den, en zich ook in de lengte naar de rigting van de 
ader loopzand en van den stroom moest uitstrekken, kwam 
de stand van het vallende water ook weldra op de hoogte 
van die, grondlagen waar eene. meerdere poreusheid bestond, 
en waarbij het dus niet geheel onwaarschijnlijk is, dat het 
zakwater uit den berg komende de gelegenheid vond, zich 
daarbij te voegen en tot de uitspoeling van de bedoelde 
holte mede te werken. 

Bene en andere stellingen aannemende, ontstaat natuur- 
lijk de vraag: wat men tot herstel kan aanraden. 

Daar wij de eerste oorzaak van de voorgevallen verzin- 
king, noch aan eene werking van den berg, noch aan cene 
aanvalling van den stroom kunnen toeschrijven, achten wij 
ook alle middelen, die mogten strekken die werkingen te- 
gen te gaan, zonder nuttige uitwerking en dus overbodig. 

Wij meenen dat het hier alleen geldt eene ontstane holte 
die ingezakt is, waarvan de aard zonder eene diepe op- 
graving niet ie bepalen valt, doch waarvan wij de over- 
tuiging hebben dat zij bestaat, en dat deze holte dus een- 
voudig moet worden aangevuld met betere gronden, waar- 
bij dan eenige de digtheid bevorderende werken kunnen 
worden gevoegd, ten einde de aangevulde verzinking voor 
nieuwe uitspoelingen te beveiligen. 


(S12 ) 


Het zekerste middel zoude ongetwijfeld zijn : 
De verzinking bij gedeelten zoo diep mogelijk op te 
_ graven, het loopzand daaruit te halen, en alles met beste 
klei of vaste grondsoorten aan te vullen ; vervolgens voor 
den voet van den kademuur en voor den ouden omgevallen 
muur eene zware steenstorting te brengen, en daarna den 
kademuur weder tot de vereischte hoogte op te trekken. 

Maar wanneer men bedenkt, dat de verzinking nog wel 
toeneemt in diepte, althans aan de stadszijde, maar niet 
in horizontale uitgebreidheid, en dat de gebouwen op dit 
bewegend gedeelte nu toch zijn weggeruimd, — dan zouden 
wij van oordeel zijn, dat men voor alsnog met de eenvou- 
dige ophooging der verzinkende plaatsen zou kunnen vol- 
staan. Van lhieverlede toch zal de ontstane holte door den 
nazakkenden grond worden opgevuld en daardoor de oor- 
zaak van verdere verzinking worden weggenomen. 

Wij althans meenen in den tegenwoordigen stand van 
zaken geene aanleiding te vinden, om der Akademie aan te 
raden meer kostbare middelen ter voorziening, aan ’s Lands 
Regering aan te bevelen, en wij mogen ten slotte niet na- 
laten op te merken, dat, al mogten wij in deze zaak ook 
misgezien hebben, het door ons aangeraden werk in ieder 
geval vroeger of later behoort te worden gedaan. 


‘sGravenhage, den 30sten December 1857. 


LCN Hel 


UIULGEN 
(ONRAD en DELPRAT 7 


elijk Op te 
3 met beste 
lgens Voor 


omgevallen 


daarna den 
trekken, 


E nog wel 
Maar Miet 
En op dit | 
an zouden 

€ eenvou. 
nnen vol. 
door der, 


P_de oop. 


tand van 
Ne aan te 
’s Lands 
niet na. 
aak ook 


in ieder 


rd CP 
Lith v Meger 

KAD.D VIT 

VERSL4MED NATAFI KOR AKAD. DV 

SL&MED NAT AFD 

VERSL4ME 


(313) 
DWARSPEILINGEN OVER DE RIVIER DE WAAL, 


gedaan door den Heer BereriNckK, in het jaar 1742, bij eenen 
waterstand van 4 voeten Rijnl. aan de peilschaal te Nijmegen. 


VOOR HET TEGENWOORDIGE ROTTERDAMSCHE KOFFIJHUIS. 


DIEPTE DER RIVIER IN 1742. 


Breedte Afstanden EK 
der rivier der peilingen Met eem Dat is in 
op de van © waterstand | Nederlandsche Fm aan 
kaart den kademuur. | van & voet | maat, met een En 
gemeten. Rijnlandsch | waterstand van of 2,90 ‘el aan 


aan het Nijme-|1,26 el aan het 


gensche peil. | Nijmeg. peil. het Nijmeg. peil. 


voel. 
11 8.45 5.09 
14 4,40 6.04 
17 5.84 6.98 
19 5.96 7.60 
194 6.04 1.68 
197 6.12 7.76 
194 6.12 “146 
20 6.28 1.92 
20 6.28 1.92 
214 6.75 8.39 
E 214 6.75 8.39 
Es) 21 6.59 8.23 
® 20 6.28 1.92 
et 19! 6.12 1.76 
Z 16 5.02 6.66 
5 141 4.55 6.19 
z 14 4.4.0 6.04 
[Gj 11% 8.68 5.32 
Ne) 97 8.06 4.70 

Ed 

6 1.88 3.52 
55 RD, 3.36 
47 1.49 fj 3.13 
81 1.10 | 2.74 
4 In 0.47 | 2.11 
268.50 | 2 0.63 | 2:21 
| 218.00 2 0.63 2.27 
| 287.50 | 2 0.63 2.21 


(314 ) 


PEILINGEN VOOR DE KRAANPOORT. 


dl DIEPTE DER RIVIER IN 1742. 
Breedte Afstanden re 
vergete en | teng | modena |Gereueserd aan 
kaart | den kademuur. van 4 voet, | maat, met een watessnd 
gehelen. Fijnlandach | waterstand van | of 2,90 elan 
FEerischië pe Nijmeg. peil. et NRE 
el. voel. 

ged, maa 2 0.680 | WEE 

| 9.50 1, 22 | TORD 

19.00 13 4032 | DER 

23:50 nt | 17 5.34 | 6.98 

88.00ma | 419 5.96 1.60 

4TDOn al 21 6.591 an 8:29 

57.00 21 65% arl. 8:29 

66.50 213 6.15. =| 8.39 

5 76.00 20 6.28 1.92 

Ed 85.50 19 5.96 1.60 

8 95.00 174 5.49 7.13 

© 104.50 15 4.71 6.35 

E 114.00 121 3.84 - 5.48 

Ee) 123.50 11 | 8.46 | 5.10 

} 153.00 81 2.61 4,33 

5 142.50 =i EE. LS 

ES 152.00 pn 2.28 3.92 

161.50 6% 2.12 8.76 

171.00 6 1.88 8.52 

179.50 Ber | FI 3.21 

189.00 BE US rame 2482 

198.50 Ee OS 2.42 

208.00 1 DEE 2.19 

217.50 EREA A 2.19 

| 221-003 al a | | — 


CONLEAD en DELPMAT overde Verz g le Ni 


UNC Genre 


ether 


Pa 


CONRAD en DELPRAT over de Verzaktung te NYMEGEN 


Bormmtei 


VERSL& MED.NAT AFD KON AKAD D VIT Luth vw Meyere C2 


PEILINGEN BĲ HET VAK VAN DE GIERBRUG. 


DIEPTE DER RIVIER IN 1742. 
rel Ee Ee | Met een Dat is mT ee 
op de | ie à waterstand Wederlandiche rn 
kaart | den kademuur. { van & voet | maat, met een raten 
gemeten. pd wael Ven of 2,90 el aan 
| (enso Ha Ninieg. peil. het Nijmegpell. 
5 Er JE voel. ref, lan 
eea be 17: 549 »| 018 
| 9.50 14 4.39 | 6.03 
| 19.00 Ten a Wh 
28.50 al em en 
38.00 18 5.89 1.58 
41.50 | 19 5.96 7.60 
! 57.00 18} 5.80 144 
| 66.50 1e 6.12 1.16 
ET 16.00 20 6.28 1.92 
2 85.50 174 5.49 7.13 
2 95.00 18% 5.81 1.45 
E 104.50 15! 4,87 6.51 
2 114.00 13 4.08 | 5.72 
z 123.50 1 3.45 5.09 
8 183.00 87 2.15 4.39 
142.50 1 2.207 3.54 
2 152.00 53 1.80 3.44 
161,50 43 1.49 3.13 
171.00 4 1.26 2.90 
179.50 B) 0.94 2.58 
189.00 13 0.55 2.19 
198.50 Jen 0.47 2.1 
208.00 1 0.31 1.95 
217.50 | — — 
227.00 — — — 
| 


De meest benedenwaards gelegen krib had in 1742 de 
lengte van 32 Geldersche roeden, dat is 121 Nederl. el- 
len; — en is nu gemeten op50 Nederl. ellen, 


BĲDRAGE 
TOT HET 


ONDERKENNEN VAN DE IMAGINAIRE WORTELS 


IN EENE 
HOOGERE MAGTS VERGELIJKING 
DOOR 


C. HI. D. BUYS BALLOT. 


De methode naar srurM is de eenige, waardoor wij met 
wissen tred en in juist aangewezen rigting voortgaan, als wij 
het aantal imaginaire wortels eener vergelijking bepalen; doch 
zij vereischt het zoeken van den grootsten gemeenen deeler 
tusschen de gegevene vergelijking en de van haar afgeleide, 
zooals wij steeds die zullen noemen, welke door differen- 
tiatie uit haar verkregen wordt. Wel kan deze bewerking 
bekort worden, maar toch altijd blijft zij omslagtig; ook 
is het substitueren van verschillende waarden voor # soms 
nog noodig; daar men miet altijd volstaan kam met slechts 
+ 0 en — oo te substitueren, waardoor men alleen te 
weten komt hoevelen van de wortels imaginair zijn, niet 
waar zij zijn gelegen, di. hoe groot de reëele termen van 
die wortels zijn. Men heeft toch steeds met eene verge- 
lijking van hoogeren dan van den vierden graad te doen; 
niet alleen, omdat men eene vergelijking van den vierden 
graad nog dadelijk kan oplossen; maar ook, omdat de an- 
dere methoden, tot het bepalen van de imaginaire wortels 
aangegeven, nog doelmatig en bruikbaar zijn tot en met 


(317 ) 


dezen graad, en pas voor hoogere graden omslagtiger 
worden. 

Bijna even direct worden wij tot ons doel gevoerd door 
de methode van Prof. crärre *). Naar deze zal men uit de 
vergelijking eene andere maken, wier wortels hoogere mag- 
ten van de wortels der eerste zijn. Encxe zegt in het Ber- 
liner Astronomisches Jahrbuch 1841, S. 282, dat men van 
eene vergelijking van den 7den graad ook als zij zes ima- 
ginaire wortels heeft, in twee À drie uren de wortels zoo 
verre benaderen kan als logarithmen met zeven decimalen dit 
toelaten. Maar heeft men dan niet reeds te veel moeite ge- 
daan, daar men toch doorgaans zich weinig om de imagi- 
naire wortels heeft te bekommeren en men slechts wenscht 
ze als zoodanig te onderkennen. Wij zullen vergelijkingen 
uit het stuk van RNckr als voorbeelden aanhalen voor onze 
onderkenningsmanier, omdat het dan althans blijkt, dat wij 
de vergelijkingen niet naar die manier gekozen hebben, 
maar wij integendeel die hebben genomen, welke als moei- 
jelijk werden beschouwd. | 

Zeer bruikbaar schijnt mij de zoo veel oudere, met die 
van HORNER, voor zoo ver de wijze van benadering aan- 
gaat, verbonden methode van Bupan. Uit het rapport in 
de Académie des Sciences te Parijs uitgebragt over de ver- 
handeling van Mm. puemé, (sur la resolution des équations 
nwmérigues Compt. Rend. 1851 p. 586) blijkt, dat ook de 
Heer puerú van die methode is uitgegaan en dat hij daarop 
heeft voortgebouwd. Door uitbreiding en wijziging schijnt 
hij ze nog volkomener te hebben gemaakt. Echter laat ook 
zij ons nog hier en daar in onzekerheid, en het is daarom 
welligt niet overbodig, zelfs miet na het onderzoek, maar 


*) Die Auflösung der höheren numerischen Gleichungen als Beant- 
wortung einer von der Königl. Akad. d, Wiss. zu Berlin aufgestellten 
Preisfrage. Zürich 1837. 


( 318 ) 


het verband tusschen de coëtticiënten der vergelijking in #, 
en tusschen die van de coëfficiënten der vergelijking in 
v — p., door den Heer 1onarro in 1856 aan de Akademie 
medegedeeld, ook nog de volgende opmerkingen te maken. 
Indien men deze, of vóór alle andere onderzoekingen, of in 
den loop daarvan toepast, zal men het langdurige van her- 
haald beproeven aanmerkelijk bekorten. 

In alles veronderstellen wij, dat wij ons vooraf van het 
niet aanwezig zijn van gelijke wortels hebben overtuigd, 
zooals dat bij vergelijkingen met geheele coëfficiënten, waar- 
van die der hoogste magt gelijk aan de eenheid is, zoo ge- 
makkelijk geschiedt door het onderzoek van de twee laatste 
coëfficiënten. Indien er meer stellen gelijke wortels kunnen 
zijn kan dit kenteeken onzigtbaar worden, wat scHNuse niet, 
genoegzaam doet uitkomen, maar bij vergrooting of verklei- 
ning der wortels zal het toch weder te voorschijn komen. 
Men zal dan weldoen die gelijke wortels, zoo zij er zijn, 
vooraf te verwijderen. 


De vergelijking in dien vorm gebragt, noemen wij dan: 
am A gmt HB gm? JC gt3……. +Rz? Sz Tl. 


Zoodat drie opvolgende letters van het alphabet ook 
drie opvolgende coëfficiënten aangeven, welke natuurlijk ook 
nul kunnen zijn. 

Wij herinneren ons niet, eene opzettelijke toepassing te 
hebben vermeld gezien van het schoone theorema van Ar- 
BERT GIRARD, waardoor de sommen van de magten der 
wortels eener vergelijking in functie van de coëfficiënten 
dier vergelijking worden gegeven. En toch kan dat the- 
orema. dikwerf het aanzijn van imaginaire wortels doen 
kennen en twee paren verraden. Wij noemen de kenmerken 
van het aanwezig zijn dier paren, kenmerken der eerste soort 
die wij ook in de eerste plaats behandelen. 


(319 ) 


A. Letten wij enkel op de sommen van de tweede en vierde 
magten der wortels, daar de sommen der onevene magten 
geene kenmerken geven en die der zesde en hoogere mag- 
ten op te uitvoerige berekening te staan komen, in verhou- 
ding tot de gevoeligheid van het reactief, welke voor de 
sommen der vierde magten het gunstigst is, zoo valt in 
het oog: 

1. Alleen voor imaginaire wortels a &  y/ — 1 kun- 
nen die sommen nul of negatief zijn. 

a) De som der tweede magten van twee imaginaire wor- 
tels vat ay/ — Ll is 

2 (a? —a*) 
en wordt dus nul of negatief als «? > a° is. 
Evenzoo geeft een tweede paar b 48 y/ —l1 


wid 2 (br — 7) 
en indien er nu nog reëele wortels zijn, e,d, zoo is de voor- 
waarde, dat de som -der vierkanten nul wordt of negatief, 


Date) HOB) Het HALO. 

b) De vierde magten van deze wortels worden uitgedrukt 
door 
(ata 1) H(a—ay—l)t =2(af Hat) 1Za?a?, 
en wordt dus negatief, als deze uitdrukking î 
of 2 {(a?—a°)?—4at at} negatief is, d.i. indien 
a: > haten < Ba? ; zoodat alzoo dit kenmerk higter de 
aanwezigheid van imaginaire wortels verraadt, dan het eerst- 
genoemde, omdat de factor van den tweeden of imaginairen 
term a niet zoogroot behoeft te zijn om de sommen der vierde 
magten, als om die der tweede magten negatief te maken. 

Ken paar voorbeelden moge voldoende zijn. 

In zi 8? 425z Zr 36 == 0 


zijn de gelijke wortels 3 dadelijk aangeduid, omdat 42 en 


( 320 ) 


86 den gemeenen factor 3 hebben, wiens quadraat in 36 is 
begrepen en overigens voldoet. 

Het eerste kenmerk 1 a) schijnt niet te voldoen, want 
de som der tweede magten is 


282 2X25e=l4 


en dus niet negatief. Ook niet nul, maar te klein. Want, 
als de som van vier wortels 8 is, is natuurlijk de som der 
tweede magten in het ongunstigste geval 16; alzoo moeten 
er imaginaire gedeelten bij zijn, en men heeft dus twee ge- 
lijke en twee imaginaire wortels aangewezen. 

De zesde magtsvergelijking 


at Hasard le=0 


geeft tot som der vierkanten 2? of A* — 2B —= + 3, een 
getal boven de onderste grens, welke £ is, maar toch voor 
zes wortels gering waarom wij verder zoeken. 

Maar de som der vierde magten is 


Zi AZ:_2BE H3CE- AD; 


dus zijn imaginaire wortels, minstens één paar aangeduid, 
Omgekeerd geeft de vergelijking van FourreR, door ENCKE 
aangehaald Berl. Jahrb. 1841, p. 330, 


Zr Barr 6 == 0, 


voor de som der vierkanten + 4: dus weinig; maar voor 
de som der vierde magten 28: dus veel meer ja zelfs te 
veel; zoodat het wel miet waarschijnlijk is dat de wortels 
alle zes imaginair zullen zijn, maar toch zeker, dat er ne- 
gatieve quadraten onder de positieve waren, dat is: imagi- 
nair wortels, bij welke de «>> is dan de a. Het nu vol- 
gende kenmerk duidt werkelijk aan dat er ten minste twee 


(321 ) 


zijn, en er is nog een kenmerk der tweede soort, waar- 
door een tweede paar onmiddellijk verraden wordt. 

2. Alleen voor imaginaire wortels kan de som van de 
evene magten der omgekeerde wortels negatief zijn. 

a) De som van de omgekeerde tweede magten van een 
„paar wortels a ay — 1 is 


2 (a? —a?) 
(a? ee a°)? d 


en hangt dus weder er van af of > of <a is. 

Het zal van de overige wortels en van de grootte van a 
afhangen, welke der beide kenmerken duidelijker is. Dit 
laatste wordt fijner, als a kleiner dan de eenheid is of ge- 
maakt is. 

b) Evenzoo is het met de som van de vierde magten 
der omgekeerde wortels. 

Een paar a+ ay” 1 geeft 


1 ie Tema (g teef ab Ban”) 
(a tay/—1)*  (a—ay/—l)f (a? + a°)* 


En 2 {(a? Haa? a} Á 
EE (a? or a?) 


Indien reeds a? + a? <1 is, is het meer dan drie 
malen zoo gevoelig, omdat « slechts even grooter dan 4; a* 
behoeft te wezen, even als vroeger, en het nog daarenboven 
door eene vierde magt van eene breuk gedeeld wordt. 

De laatst opgegeven vergelijking van den zesden graad geeft 


DE, 


en zoo worden weder twee imaginaire wortels aan den dag 
gebragt, terwijl in die van rOUuRIER 


S__2RT—=—13 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII, 21 


(322) 


is, en dus ook die ten minsten twee imaginaire wortels heeft. 
Want 

3. Het is onmogelijk, dat een zelfde paar imaginaire 
wortels te gelijk de beide genoemde kenmerken te voorschijn 
roept, en zoowel de som van de tweede magten der wor- 
tels als van de tweede magten der omgekeerde wortels gelijk 
nul maakt. Want alleen de drie eerste termen, of de vijf 
eerste, (als men de sommen der vierde magten te hulp 
roept) bepalen het aanzijn van imaginaire wortels, hoe men 
ook de laatste overigen, dus ook, hoe men ook de vijf of 
drie laatsten verkieze te wijzigen, en omgekeerd. Het is alzoo 
onmogelijk, dat die gelijktijdige negativiteit van de tweede 
of vierde magten der wortels en der omgekeerde wortels 
van één zelfde paar wortels zou afhankelijk zijn. 

Eigenlijk is het dus overbodig op te merken: dat, als w? 
de som van de vierkanten der overige wortels is, (moge nu 
w? zijn — bt + of — be He? Jd? of enz.) 
onmogelijk 

2 (a? — a) Hw? of 2 (d — a) Hb He, 
te gelijk met 
2 2 
nm 
(a° + «°) b c 


nul of negatief kan zijn. Het valt echter ook ligt in het 
oog, als men er op let, dat het eerste vereischt 


ZZi? of Za > Za? tb HC? + enz. 


het andere 


lere Dn ali a al ot 
Zaar>ZaP Ea r + + En ze + enz. 


Al neemt men toch a ook nog zoo klein, wat het voordee- 
ligste is, zoo is daarom toch «? niet zoo klein, en zijn 


(323 ) 


4 4 
« « 

toch de termen 5 en — enz. te groot om door 2a° te 
2 ds 


worden opgewogen. Want reeds voor het grensgeval b == c 
is er slechts gelijkheid mogelijk, en eigenlijk spreken wij 
hier slechts over vergelijkingen van den vijfden of hoogeren 
graad, waar de vorige redenering hare volkomene strengheid 
verkrijgt. Voor de vierde magten zal het dus bij vergelij- 
kingen van den vierden graad zeker nog mogelijk zijn, dat 
een zelfde paar imaginaire wortels ze nul maakt, dewijl men 
dan dezelfde coëfficiënten gebruikt in beide gevallen. 


Sata — (at —a) bi et 
kan nog met 
8 ata? — 2 (a? — «?) 
(a? + «°)* 
te gelijk nul of negatief zijn, maar niet meer als er nog vijf 
of meer andere reëele wortels zijn en geen andere imaginaire. 
4. Alleen voor eene vergelijking, waarin imaginaire wor- 
tels voorkomen, kan de som van de vierkanten’ enz. der 
wortels kleiner zijn dan in eene der afgeleide vergelijkin- 
gen; want misschien heeft deze laatste een paar imaginaire 
wortels minder dan de oorspronkelijke, en wint zij dus 
daardoor meer dan zij verliest door het kleiner zijn der 
reëele wortels en het missen van een wortel. Bij vergelij 
kingen, die tot hoogen graad opklimmen, zal dit minder 
plaats grijpen. 
Zij de som van de vierkanten der wortels in eene ver- 


z 1 1 
tata 


gelijking 
A? —2B =p? dus 2B= A* —p?, 
zoo zal 
Alm lie Pm (m— 2) hrge pige 
me 


2 


EON 


mogelijk zijn, als p? niet te groot is; want wij kunnen 
daarvoor schrijven 
AS (m— 12m (m— 2) A2 — an (m2) p? == mp? J m1? 
of 

A? — 2mp? = m°? 1?, 
dus positief of mogelijk als 


bn Dr 
ae am S 2 ml 


In de vergelijking 
EEE | 

zijn dus dadelijk vier imaginaire wortels gevonden; want 

2X12 

10—1 


pl 


en 


=—=36 == X3 XG RT. 


Een zelfde onderzoek zou naar de sommen van de vierde 
magten kunnen worden ingesteld, maar hier zou weder de 
grootere fijnheid miet beantwoorden aan de uitvoerigheid 
van het onderzoek. In het geheel is dit kenmerk niet aan- 
gevoerd, omdat wij het ooit noodig zouden hebben; want, 
het beoordeelen, hoeveel de vierkanten der wortels minstens 
moeten bedragen, indien zij allen reëel zijn, geeft veel meer 
licht; maar het is een kenmerk, dat in het algemeen voor 
de theorie der vergelijkingen eenig belang heeft. 

5. Nog kan men voor de afgeleide vergelijking de som 
van de quadraten der omgekeerde wortels onderzoeken, 
waarvoor men dus andere coëfficiënten, miet de drie laat- 
ste, maar de drie voorlaatste gebruikt. Is de som nega- 
tief of te klein, zoo heeft ook de oorspronkelijke vergelij- 
king imaginaire wortels: minstens evenveel als de afgeleide, 
misschien meer dan deze. 


(325 ) 


In de meeste leerboeken vindt men bij de behandeling 
van de methode van Fourier de lijn, welke de vergelijking 
zal voorstellen, zoo regelmatig slingerend aangegeven, alsof 
van de afgeleide lijn telkens de tangens evenwijdig aan de 
as liep, dat is, als of telkens, ook voor een paar imaginaire 
wortels, een absoluut minimum van waarde plaats greep; 
terwijl toch zeer wel de lijn tusschen twee reëele wortels 
der oorspronkelijke vergelijking, in plaats van twee, vier of 
meer buigpunten kan hebben en ziet aan de as evenwijdig 
behoeft te loopen, hetgeen voorgesteld wordt door imagi- 
naire wortels ook in de afgeleide vergelijking. 

Ook seimrzer *) vergeet dit op te merken en ziet hier- 
door minder imaginaire wortels dan er zijn. 

In zijne vergelijking 

drdl=0 
vinden wij drie paren imaginaire wortels: de twee eerste 
omdat A, B,C,D nul zijn en nog een paar, omdat de som 
van de vierkanten der omgekeerde wortels slechts 1 be- 
draagt; hetgeen te weinig is. Seirzer vindt uit de afge- 
leide vergelijking 
62510 


dit laatste paar door zijne substitutie 
Idd 


terwijl die zelfde vergelijking ons leert, dat er daarom reeds 
vier zijn, welke aan de vier imaginaire wortels dezer afge- 
leide vergelijking beantwoorden. Past men deze beschouwing 
toe miet slechts op de eerste, maar ook op de tweede en 
verdere afgeleide vergelijkingen, zoo zal men daardoor ook 
soms aan de overige coëfficiënten kunnen zien, of een paar 


*) S. Srirzen, Allgemeine Aflösung der Zahlengleichungen mit einer 
oder inehreren unbekannten. Wien 1851. 


(326 ) 


imaginaire wortels in de opgegevene vergelijking schuilt, 
Men kan ze dan veel gemakkelijker in, of liever door de 
afgeleide vergelijkingen ontdekken; waartegen alleen het be- 
zwaar overstaat, dat zij soms, en wel indien het de eenvou= 
digste imaginaire wortels zijn, bij differentiatie verdwijnen, 
gelijk in het boven vermelde voorbeeld, waar echter ook 
dat onderkend wordt. 

Men kan ze gemakkelijker ontdekken; want terwijl wij 
straks zullen zien dat R? << Q S imaginaire wortels verraadt 
en Q*< PR zelfs andere dan die door den regel van de 
tweede magten ontdekt worden, heeft men nu als afgeleide 
vergelijkingen : 
mam JA (ml)am2 LL 43QeHURetS=0 
en 

mm Len2 Am 1)(m am 343.P2243.2Qe HRO 

De eerste geeft als kenteeken 

4R2Z6QS, 
hetgeen ligter plaats grijpt dan 
4 R?Z4QS; 
de tweede geeft 
36 Q? <ASPR of 3 APR, 
dat ligter plaats grijpt dan 
8Q<3PR. 


Op gelijke wijze vindt men ook voor vroegere coëfficiën- 
ten eenigzins scherpere kenmerken. De winst wordt echter 
ook hier bij verdere voortzetting steeds geringer. 

Zoo kan men in een nde magtsvergelijking waarin de 
termen voorkomen 


vene EPI PIT II, 


(327 ) 


vier imaginaire wortels onderkennen, welke ook de voor- 
gaande of laatste termen zijn, omdat in haar 


100°<18NP, of 10.92<18.2.23 
en 


8Q? < APR, of 3X49 4.28.19. 


B Ik ga over tot de kenmerken der tweede soort, waarbij 
ik het zoo even aangehaalde beginsel, dat ik sedert lang 
bij de behandeling van dit hoofdstuk der hoogere algebra 
met vrucht aanwendde, nader zal bewijzen. 

Het leidende theoretische beginsel is het volgende: 

Positieve wortels brengen met noodzakelijkheid evenveel 
en slechts evenveel afwisselingen in de teekens der termen 
mede. Wat noodzakelijk is kan men niet weg nemen, en 
wat men wegnemen kan is niet noodzakelijk. Dus, als ik 
hier afwisselingen kan wegnemen, zonder positieve wortels 
te verwijderen, dan zijn die afwisselingen door imaginaire 
wortels te weeg gebragt. 

6. Nu kan men twee afwisselingen doen verdwijnen 
zoodra eenige coëfficiënt minder is dan de meetkunstig mid- 
denevenredige tusschen den voorgaanden en den volgenden 
waartusschen de afwisselingen bestaan, door eenvoudig te 
vermenigvuldigen met z + r (r de reden). 

Laat toch drie opvolgende coëfficiënten D,E, F de aan- 
gewezen betrekking hebben, dan kan men ze schrijven 


+D Dre), + Dr? 

en men verkrijgt na vermenigvuldiging met # + 7 
D4Cr, + De, +De. 

Was nu C positief, zoo ziet men dadelijk, dat twee afwis- 


selingen verdwenen zijn. Was C negatief en tevens onge- 
lukkigerwijze Cr >> D, zoo zou men gehad hebben 


tet 


(328 ) 


__en nu verkregen hebben 


Saki nen et, 


hetgeen dus, hoe ook de overige coëfficiënten waren, een 
verlies van twee afwisselingen medebrengt. 

Zelfs behoeven het miet de naaSt-volgende en voorgaande 
coöfficiënten te zijn, maar zal men ligt de gevallen zien, waarin 
men ook tusschen verder gelegen coëfficiënten, door te ver- 
menigvuldigen met #* + 7 of 2? + r enz. afwisselingen kan 
doen verdwijnen, en dus imaginaire wortels kan aantoonen. 

In 


mala 3a beth Hb — 10 HO 


zijn dus dadelijk volgens de opgegeven kenteekens drie paren 
unaginaire wortels zigtbaar; want 


16 —2 XT is te klein, 

100 — 2 X 6X9 is negatief, 
Be 5 XT insgelijks negatief. 
de 5 X6 insgelijks negatief. 


De twee eerste vergelijkingen dienen als kenmerken der 
eerste, de twee laatste als kenmerken der tweede soort ; zoodat 
deze vergelijking derhalve geen reëele wortels heeft. 

7. Want, indien meer van deze kenteekens 


C2—BDZO,E—DFZO, O2 FH 0 enz. 


te gelijk plaats grijpen, dan worden daardoor even zoovele 
paren imaginaire wortels aangeduid, behalve die, welke 
door de sommen der vierkanten, dat is door de kenteekens 
der eerste soort worden gegeven. Wanneer men namelijk 


E 
als kleinste verhouding stelt D’ 20 vermenigvuldige men 


E „at: 
met r + D’ waardoor dan slechts twee afwisselingen zul- 


(329 ) 
len verdwijnen, de overigen zullen blijven bestaan, en de 
sommen der vierkanten, (nadat men ne an heeft afge- 
trokken, omdat men met dat bedrag de sommen van de 


vierkanten der wortels en der omgekeerde wortels heeft 
verhoogd door het invoeren van dien mieuwen wortel 


Lz= 


zullen dezelfde gebleven zijn. Maar van de 


D ) 
overgebleven afwisselingen kan men nu weder door eene 
andere vermenigvuldiging twee doen verdwijnen en dan we- 
der twee. 

Men mag echter nooit in twee dergelijke voorwaarden 
twee zelfde coëfficiënten opnemen, en bijv.: 


met C2—BD <0 en DCE ZO 


tot het aanwezen van twee paren besluiten, omdat het be- 
wijs niet voor dat geval geldt. Ook ziet men aan den anderen 
kant, dat in een Zn de magtsvergelijking alleen dan juist 
n kenteekens voorkomen, als men de 2u +1 coëfficiënten 
zoo in drietallen afdeelt, dat telkens slechts één coëfficiënt 
aan twee dergelijke drietallen gemeenschappelijk is. 

Dit met algemeene coëfficiënten en omgekeerd aan te too- 
nen, zou hoogst omslagtig zijn; maar het is voldoende op 
te merken, dat men door eene vergelijking, die reeds haar 
getal reëele en imaginaire wortels heeft, met enkel reëele 
factoren van den eersten graad te vermenigvuldigen, onmo- 
gelijk zulke betrekkingen tusschen coëfficiënten kan invoe- 
ren, die de mogelijkheid toelaten, dat men deze nieuwe 
afwisselingen doe verdwijnen, door welke kunstgreep ook, 
anders dan door het wegnemen van positieve wortels, waartoe 
natuurlijk het veranderen van positieve in negatieve wor- 
tels behoort, bij het kleiner maken van de wortels. Dat is: 
verdwijnbare afwisselingen zijn door imaginaire wortels te 
voorschijn gebragt. 


( 330 ) 


Als algemeene gevolgen van het behandelde kunnen wij 
opnoemen : 

1. Vergelijkingen, wier coëfficiënten in eene geometrische 
reeks toenemen of sneller toenemen, hebben zooveel moge- 
lijk imaginaire wortels. 

2. Wederkeerige vergelijkingen van den 2m— 1, wier 
middelste termen grooter of kleiner zijn dan zekere grenzen, 
hebben 47 imaginaire wortels. 

De wederkeerige magts vergelijking van den derden graad 
heeft dus geene imaginaire wortels, als A<&<— 1 of >> 8 maal 
de uitersten is, gelijk men ook ligt ziet; omdat 


a3tAztArtle=0=(et1) (2? +(A—l)e +1) 
is. Dat is: » is in dat geval nul. 

Bij de zevende magts vergelijking moet C >> Bzijn: an- 
ders zijn er 2 of 6 imaginaire wortels; maar toch mag A C 
niet grooter dan B? wezen, daar er in dat geval 2, 4 of 6 
zouden kunnen zijn, naarmate van de verhouding tusschen 
A2 en 2B. 

Bij eene wederkeerige vergelijking van 4m + 1 graad, 
kan men ook den wortel # —= — 1 afzonderen, waardoor wij 
weder eene vergelijking van den 41m graad verkrijgen. 

3. Zoodanige vergelijking van den 4m graad, heeft 
dan 4m, zooveel mogelijk imaginaire wortels, indien de 
coëfficiënten tot aan de hoogste in eene geometrische even- 
redigheid of sterker klimmen; zelfs is het alleen noodig, dat 
elke coëfficiënt van evene orde minder zij dan het product 
van zijne beide naburen. 

Eene vergelijking van den 4m + 3 graad zou men welligt 
door haar met een positieven wortelfactor te vermenigvuldigen, 
of door haar te integreren, duidelijker kunnen doen spreken. 

Er kunnen echter zeer wel imaginaire wortels in eene 
vergelijking voorhanden zijn, welke niet onmiddellijk aan de 
som der vierkanten of aan de andere kenteekens kunnen 


(331) 


herkend worden. Reeds zijn middelen vermeld om voor de 
eerste soort het reactief gevoeliger te maken door differen- 
tiatie, door integratie, door het minimum der som te zoe- 
ken, of door de som der bekende of ten naasten bij bekende 
reëele wortelguadraten, of, voor de laatste coëfficiënten, om- 
gekeerde wortelquadraten er af te trekken. Maar ook dan 
vinden wij nog niet altijd de imaginaire wortels; want voor 
de quadraten moet toch altijd a? — a? >>0 en voor de 
vierde magten «? < 3 a? >> }a? zijn. Die laatste gebruikt 
men echter niet zoo ligt, en het is dus wenschelijk, a klei- 
ner te kunnen maken zonder dat men « verandert. 

Zeer eenvoudig is het middel, om de wortels der verge- 


an Àe 3 
lijking — te verminderen, omdat men voor de quadraten 
m 


alleen de drie eerste termen behoeft te kennen. Daarenbo- 
ven maakt men daardoor de som der quadraten tot een 
minimum, en behoeft nu zelfs alleen-te zien, of B positief 


blijft; de drie eerste coëfficiënten worden daardoor toch 
Pa 
2m 


1, 0 en B— 


Het is ook nog daarenboven wenschelijk, omdat zoo ge- 
lijke wortels beter in het oog vallen, als er meer dan een 
paar aanwezig is. 

Zoo had serrzer geene. moeite behoeven te doen voor het 
oplossen van zijne vergelijking 

zi Said ld + Srtl=0 
indien hij de wortels kleiner had gemaakt. De nieuwe ver- 
gelijking ware dan geworden 


1025 =0 
die twee gelijke wortels z?=—= 5 laat zien. 


Nen voorlaatsten coëfficiënt zoo te doen verdwijnen, is 


(332 ) 


iets omslagtiger, daar men de vergelijking wel eerst dient 
om te keeren. Men houde in het oog, dat A2—2 B <0 
en S2—2RT&Z0 niet meer noodzakelijk vier imaginaire 
wortels aangeven, indien niet in dezelfde vergelijking de 
twee voorwaarden te gelijk plaats grijpen. 

Onderkent men dus niet onmiddellijk vier der imaginaire 
wortels aan deze kenteekens der eerste soort, zoo zoeke men 
liever eerst de kenteekens der tweede soort duidelijker te 
doen spreken door soortgelijke middelen, en wel naar de 
Hornersche methode. Want, dat zij zich niet openbaren, 
komt daar van daan, dat in de wortels # — a day —l 
a te groot is in vergelijking tot «. Ook bij een enkel paar 
imaginaire wortels, bij eene vergelijking van den tweeden 
graad, kan men door vermenigvuldiging de afwisselingen 
niet doen verdwijnen, indien « < 8 a? is. 

a Zarda da) 
geeft, 
Bt (plaat F (a F@—Zap)at(+He)p=0, 
ot 
Ai Ht de + 
indien 
p—Za en ata —Zap>0 


zijn, en wel te gelijk; maar 


pta en (Heap 
eischt, dat 
CERN 
zij. 
Nog minder is dit het geval, indien een positieve wortel er 
bij is; dan moet a nog kleiner wezen ten opzigte van «. 
Im 2? — 2e 4 1 — 0 kan men de afwisselingen nog doen 
verdwijnen door vermenigvuldiging met # +-p,p >2 <37 
te nemen, en men heeft dus nog al eenige vrijheid ; maar was 


fj 


ee dn dd 


np 


( 333 ) 


ook de factor e—1l er nog in, zoodat de vergelijking was 
23 dT=0 

dan is dit slechts even mogelijk door p= 3 te nemen, 

en zoo wij w —?2 er bij hadden gehad, en dus de verge- 

lijking was 

(22 Ar HT) (ee Art He 140, 


zoo zou wel het kenmerk der eerste soort hebben blijven 
bestaan, maar niet dat der tweede. Echter treedt ook dat 
weder duidelijk te voorschijn, wanneer wij de wortels 1 klei- 
ner maken 

24 Ile l4=0 


bed: ea8 
at A Binn 
a eg 
To 

1 


Peek be Be-0; 
waar de imaginaire wortels dadelijk in het oog vallen. 
In de vergelijking 
An Bren Oe D 
att l=0 
zijn nog twee wortels onbekend gebleven, de relatie C?— B D 


Is nog positief. Veranderen wij eerst w in — w en verklei- 
nen wij de wortels van 


aber art 10 met 0.7 
zoo komt 
ae 32 2SbatH 0162? 4 03315 22 + + 


en wij zien, dat ook die twee wortels imaginaire wortels zijn. 
e] 


\ 


(334 ) 


Het zal ons zoo altijd eens gelukken door slechts a kleiner 
te maken. 

Er komt nog bij, dat, indien eens a eene breuk gewor= 
den is, wij met voordeel de vergelijking der omgekeerde 
wortels onderzoeken; omdat dan a en « beiden in reden van 

1 
(Et e) 
verkleinende, a ver onder de « kunnen brengen. Dan heeft 
echter de methode van BupaN bij die gelegenheid de wor- 
tels zeker aan den dag gebragt. 


vergroot worden, en wij dan weder de wortels 


BĲDRAGE 
TOT DE 
OPLOSSING DER HOOGERE MAGTS VERGELIJKINGEN. 
DOOR 


B. LOBATTO. 


$ 1. In den tweeden jaargang van het Zeitschrift für 
Mathematik und Physik, uitgegeven door Dr. scnrömircr 
en Dr. B. wirzscner, heeft Prof. proriscu te Leipzig, een 
onderzoek medegedeeld omtrent de kenmerken ter bepaling 
van het aantal bestaanbare wortels van hoogere magts ver- 
gelijkingen, welke slechts uit drie termen zamengesteld, en 
alzoo begrepen zijn in den algemeenen vorm 


Fa) =amtn aamdb=0, 


waarin m en n geheele positieve getallen aanwijzen, terwijl 
a en b alle mogelijke positieve en negatieve getallen-waar- 
den kunnen hebben, zoodat hieruit ten opzigte van de 
teekens dezer beide laatste grootheden de navolgende vier 
vormen kunnen ontstaan, te weten: 


Do amina dbe0, 
(LI) amtn amb, 


(LI) amtn dagmtb=0, 
(EV) gmn Lagm—_b=0. 


Met betrekking tot de getallen-waarden van de expo- 


(336 ) 


nenten mm + n en m behooren daarenboven vier verschillende 
gevallen onderscheiden te worden, en wel: 


uee mn even en mm even, 

Zes mn even en m oneven, 
B mn oneven en mm even, en 
4°, m-n oneven en m oneven, 


welke elk afzonderlijk op de wier onderscheidene vormen 
der gegevene vergelijking F(r) — O0 zijn toe te passen. 
Hierbij wordt stilzwijgend ondersteld, dat die exponenten 
onderling ondeelbaar zijn, dewijl in het tegenovergestelde 
geval de vergelijking steeds tot eene lagere magt zoude 
kunnen worden teruggebragt. 

$ 2. De Heer progiscu heeft zijn onderzoek gegrond 
op de beschouwing van den vorm en de ligging ten op- 
zigte der coördinaten-assen van verschillende kronmme lijnen, 
welker vergelijkingen in een naauw verband staan met de 
grondvergelijking F (x) — 0, waaruit vervolgens de verlangde 
voorwaarden van bestaanbaarheid, zoo mede de bepaling 
der teekens en grenzen van de bestaanbare wortels door 
hem afgeleid worden. 

$ 3. Zonder eenigermate te willen te kort doen aan de 
verdienste der handelwijze, waarvan de geachte schrijver zich 
hierbij bediend heeft, zij ons echter de opmerking vergund, 
dat zijne meetkunstige beschouwing der zaak in deze ge- 
mist kan worden, en er een veel eenvoudiger weg aan te 
wijzen is om tot de oplossing van het voorgestelde pro- 
blema te geraken, waartoe de tegenwoordige bijdrage moge 
strekken. 

Het is ons namelijk gebleken, vooreerst: dat de bekende 
regel van prscamres in de meeste gevallen hier voldoende 
is om omtrent het aantal bestaanbare wortels der vergelij- 
king uitspraak te kunnen doen, en wijders, dat in die ge- 
vallen, waarin de toepassing van den gezegden regel onze- 


(“331 ) 


kerheid overlaat, men van eene der eigenschappen van de 
hoogere magts vergelijkingen gebruik kan maken om tot 
eenig stellig kenmerk ter bepaling van het aantal bestaan- 
bare wortels te geraken. De bedoelde eigenschap laat zich 
als een onmiddellijk gevolg beschouwen eener bekende stel- 
ling, hierop nederkomende: dat, indien F(x) — 0 eene né 
magts vergelijking voorstelt, welker wortels allen bestaanbaar 
zijn, deze de grenswaarden zijn der 2 — 1 bestaanbare wor- 
tels der afgeleide vergelijking H, (4) = 0, en ook omge- 
keerd, tusschen twee op elkander volgende wortels van deze 
laatste, een “wortel der vergelijking F(x) — 0, zal gele- 
gen zijn; waaruit volet: dat, indien men de n— 1 wor- 
tels der vergelijking F‚(w) — 0 achtervolgens substitueert 
in F(@), de teekens dezer functie eene geregelde rij van 
variatiën zullen opleveren, zoodat elke permanentie van tee- 
kens, welke zich bij zoodanige substitutie mogt vertoonen, tot 
kenmerk van een paar onbestaanbare wortels kan strekken. 

$ 4. Op deze laatste eigenschap nu, van welker juist- 
heid men zich overigens door eene meetkunstige beschou- 
wing der zaak gemakkelijk kan overtuigen, berust de han- 
delwijze, welke ons vrij spoedig tot dezelfde uitkomsten als 
die van Prof. proriscH zal leiden *). 


*) Bestond er een eenvoudig hulpmiddel om voor elke n? magts 
vergelijking F (z)—=0, zonder vooraf de waarden van de wortels 
der afgeleide vergel. F‚(z)=0 te kennen, de rij van teekens te 
bepalen, welke F(x) voor die verschillende wortel-waarden ople- 
vert, het problema, om het aantal bestaanbare en onbestaanbare wor- 
tels eener hoogere magts vergelijking te bepalen, zou weinig bezwaar 
opleveren. Het gewigtige theorema van stTuRM heeft wel is waar. 
hierin reeds uit een theoretisch oogpunt op eene voldoende wijze 
voorzien. Jammer slechts, dat het van de praktische zijde steeds 
naar eene minder omslagtige handelwijze doet wenschen. Dat de stel- 
ling, waarop ons tegenwoordig onderzoek rust, hier met goed ge- 
volg aan te wenden is, laat zich verklaren uit de omstandigheid, 
dat de wortels der afgeleide vergel. W,(z)=0 hier gemakkelijk te 
vinden zijn, zooals uit den text nader zal blijken, 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 22 


( 338 ) 


Wij zullen ons in de eerste plaats bezig houden met de 
bepaling van het aantal bestaanbare wortels der voorge- 
stelde vergelijking, en vervolgens eene benaderingsmanier 
doen kennen om de getallen-waarden dezer wortels met een 
voldoenden graad van naauwkeurigheid te berekenen. Wat 
het eerste gedeelte van onzen arbeid betreft, zoo zullen wij, 
even als Prof, progiscu, het onderzoek op elk der vier ge- 
vallen, die ten opzigte van het even of oneven zijn der 
exponenten kunnen plaats vinden, afzonderlijk van toepassing 
maken. Wij beginnen alzoo met de beschouwing van het 

ë 


1ste GEvar. 
mn even en me even. 
$ 5. De vergel. (I) 
mn ag git nd b= 0 


zal, blijkens den regel van “prscAmres, die, voor zooveel 
de positieve wortels betreft, insgelijks bij de onvolledige 
vergelijkingen geldig is *), hoogstens twee positieve wortels 
kunnen hebben, en aangezien zij door even groote negatieve 
waarden van w voldaan wordt, zal zij tevens twee negatieve 
wortels, en alzoo in het geheel hoogstens vier bestaanbare 
wortels, en wel twee paren van gelijke, doch in teekens ver- 
schillende, wortels kunnen hebben. Het komt er dus thans 
nog op aan om uit de coëfficiënten der vergelijking eenig 
kenmerk af te leiden ter beslissing, of de vier genoemde 
wortels al dan niet bestaanbaar zijn, waaromtrent de voor- 
melde regel ons in het onzekere laat. Te dien einde de 
vergel. FP, (2) = 0 wit de differentiatie van F (z) opma- 
kende, bekomen wij 


FE, (@)=am lm Fn) ot — ma} =0. 


*) Zie onze Lessen over de hoogere Algebra, bìadz. 36. 


( 339 ) 


Hieruit volgt 

ma 

mn’ 

waarbij het dubbele teeken gevoegd is, uithoofde » hier 
even verondersteld is. 


Voor den wortel es = 0 wordt F(z)=b, dus positief. 
ma 


mn, 


v= Oven == 


Voor de beide andere waarden # —= + 


heeft men 


a ma \ na ma ze 
le ee Ed hmm eee ere 5 


Tot de bestaanbaarheid van eenigen wortel tusschen 0 en 


tE 2 wordt dus gevorderd dat de voorgaande uit- 
Km dn 5 5 


komst negatief zij, dat is, dat men hebbe 


ea 1 na sb 
m + dj (A ) 4 
dus ook 
a men br 
5 En 5 mm” es 
of 


amd (nm + n)ntn 


br mn” 


>0, 


welke ongelijkheid wij voortaan gemakshalve zullen voor- 
stellen door 


Ae 05 
en ma 
Evenzoo zullen wij de waarde van # == [2 — — , welke 
n 


aan de vergelijking FP, (er) = 0 voldoet, ter bekorting door 
de letter « aanwijzen. 
22% 


(340 ) 


Daar nu F'(e) voor == dE oo wederom, positief wordt, 
mogen wij tot het besluit komen, dat, indien A >>0, de 
vergelijking zal hebben twee positieve wortels, de eerste 
<a en de tweede >> a, en daarenboven twee negatieve 
wortels van gelijke grootte als de beide positieve. 

Is echter A < 0, dan heeft de vergelijking geen enkelen 
bestaanbaren wortel. Immers, wit de waarde van F,(z), 
opgemaakt in de onderstelling van F,(z)—=0, blijkt dat 
F(w) voor se —=a een minimum wordt, en eene positieve 
waarde verkrijgt ingeval van A <0. Zij kan dus niet nul 
noch negatief worden voor eenige waarde van z tusschen 
O en «, terwijl zij voor waarden van e@ >a, blijkens het 
positieve teeken van F, (z) steeds aangroeijende zijnde, even- 
min door nul kan gaan. 

S 6. De vergelijking (LI) 


emtn ab) 


zal, uithoofde de laatste term negatief is, volgens eene be- 
kende eigenschap noodzakelijk een positieven en een nega- 
tieven wortel hebben. De toepassing van den regel van 
DESCARTES toont echter aan, dat de vergelijking hoogstens 
één positieven en één negatieven wortel kan hebben, zoo- 
dat hier slechts twee even groote, doch met tegengestelde 
teekens aangedane wortels bestaanbaar zijn. Wegens de ne- 
gatieve waarde van den laatsten term zal F(x) voor z = 0 
en # == a eene permanentie van teekens vertoonen ; waaruit 
volgt dat er tusschen O en «& onbestaanbare wortels gele- 
gen zijn. F(x) wordt echter wederom positief voor z == oo. 
Derhalve liggen de beide bestaanbare wortels tusschen 
Ja en + oo, en tusschen — « en — w. 


$ 7. De vergel. (LLL) 
gmtntagmtb=0 


zal, blijkens hare zamenstelling, geen positieven noch ne- 
gatieven wortel kunnen toelaten. Al hare wortels zijn mits- 


(341 ) 


dien onbestaanbaar, zoo als zulks daarenboven bevestigd 
wordt door de vergelijking F‚(x) == 0, welke, behalve 
x= 0 geene bestaanbare wortels bezit. 

$ 8. Ten opzigte der vergel. (IV) 

E omtnhaam—b==l 


valt hetzelfde op te merken als ten aanzien van verg. (II), 
namelijk dat zij op denzelfden grond slechts een positieven 
en een even grooten negatieven wortel kan hebben. 

In het hier beschouwde geval is de vergel. (I) de eenig- 
‘ste, welke een paar gelijke positieve en een paar gelijke 
negatieve wortels kan hebben, waartoe vereischt wordt dat 
A == 0 zij, vermits z —= « alsdan een gemeenschappelijke 
wortel wordt van de vergelijkingen F (z)== 0 en F, (z) = 0. 


2de GEVAL. 
mn even en mm oneven. 


$ 9. Geene der vier vergelijkingen zal thans twee even 
groote wortels met tegengestelde teekens kunnen hebben. 
Volgens den regel van pescartes heeft de vergel. (L 

S 5 S 


pmtnaamdb==0 


hoogstens twee positieve wortels, terwijl uit de verandering 
van # in — z terstond blijkt dat zij geen enkelen nega- 
tieven wortel kan hebben. Die beide wortels zullen we- 
derom bestaanbaar zijn, bijaldien A >> 0, en tot grenzen 
hebben O en «, en « en oo. Zij zullen aan elkander ge- 
lijk worden, indien de coëfficiënten aan de vergel. A == 0 
voldoen. 
$ 10. Uit de teekens der vergel. (IL) 


emtnagm—b=0 
laat zich dadelijk opmaken dat zij slechts een positieven en 


een negatieven wortel kan hebben, die hier niet meer aan 
elkander gelijk zijn. 


(342 ) 


Nademaal b thans negatief is, zal A altijd >> 0 zijn, 
zoodat F(O) en F(«) beide negatief wordenzede positieve 
wortel ligt alzoo tusschen « en @. De vergelijking zelve 

„toont echter aan, dat az” >> a en dus w >> 17” a moet zijn; 
en omdat 7” a > «, zal men voor die grenzen kunnen 
aannemen a en oo. 

$ 11. De vergel. (LI) 


gmtn tag” db—=0 


kan wederom geen enkelen positieven wortel hebben. 

Door verandering der positieve in negatieve wortels 
neemt die vergelijking blijkbaar den vorm van vergel. (L) 
aan, zoodat zij twee ongelijke negatieve wortels kan hebben, 
bijaldien A > 0, de eerste gelegen tusschen 0 en — « en 
de tweede tusschen — « en : 

$ 12. Hven als vergel. (II) zal de vergel. (LV) 


pmindaamb=l) 
slechts een enkelen positieven en een enkelen negatieven wor- 


tel kunnen hebben. De grenzen van dezen laatsten zijn 
— dt eN — 0. 


3de GEVAL. 
m Ee n oneven en m even. 


$ 18. Wegens het positieve teeken van hb, zal de ver- 
gel. (I) 
pAn + b—=060 


stellig een negatieven wortel hebben, terwijl de regel van 
DESCARTES, na verandering van ev in — w, aantoont dat zij 
slechts één dusdanigen wortel kan hebben. Even als in 
het eerste geval laat zich betoogen, dat de vergelijking nog 
twee bestaanbare positieve wortels toelaat, bijaldien aan de 
voorwaarde A >> 0 voldaan wordt. De grenzen zijn ook 
hier 0 en «‚, en « en @. 


( 343 ) 
$ 14. Op dezelfde gronden als voren kan de vergel. (LL) 
gmtn aam—b=0 


slechts één enkelen positieven wortel hebben, terwijl zij 
blijkbaar geen. enkelen negatieven kan toelaten. 
$ 15. Evenzoo blijkt terstond dat de vergel. (LI) 


a 
emtntagnmtb==0 


geen enkelen positieven wortel toelaat, en na verande- 
ring van r in — « slechts eene variatie van teekens op- 
levert, waaruit volgt dat zij maar één bestaanbaren nega- 
tieven wortel kan hebben. 
$ 16. De vergel. (LV) 
emtntarm—b=0 


kan volgens den regel van prscarres slechts één positieven 
wortel hebben. Na verandering van z in — @ neemt zij 
den vorm van vergel. (Laan, en zal dus nog twee onge- 
lijke negatieve wortels kunnen toelaten, indien aan de voor- 
waarde A >> 0 voldaan wordt, welke wortels ‘wederom aan 
elkander gelijk worden, ingeval van A == 0. 


4de Grvar. 
mA n oneven en m oneven. 
$ 17. Het positieve teeken van b in de vergel. (L 
gmdn aomtb=0 
wijst op het bestaan van minstens één negatieven wortel, 
terwijl uit den regel van pescarres volgt, dat de verge- 
lijking slechts één dusdanigen wortel hebben kan. 

De beide positieve wortels, door de twee opvolgende 
variatiën aangewezen, zullen alleen dan bestaanbaar zijn, 
indien wederom aan de voorwaarde A >> 0 voldaan wordt. 
De vergelijking kan dus hoogstens drie bestaanbare wortels 
toelaten. 


(344) 


$ 18. Door in de vergel. (LI) 
gmnanm—b= 0 


Ein — wm te veranderen, meemt zij den vorm van vergel. 
(1) aan, waaruit even als voren het besluit, op te maken 
is, dat zij slechts een positieven wortel heeft, en daarenbo- 
ven twee negatieve wortels zal hebben, bijaldien A, > 0; 
zoodat zij, even als vergel. (L), hoogstens drie bestaanbare 
wortels kan toelaten. 

$ 19. De vergelijkingen (LI) en (LV) 


emintagutb=0 
gund aem—b=0 


zijn blijkbaar van dien aard, dat de positieve wortels van 
de eene met de negatieve van de andere overeenkomen, en 
zoo ook omgekeerd. É 

Het is duidelijk, dat de eerste geen positieven wortel 
bezit, terwijl zij volgens den regel van prscarrtes slechts 
één enkelen negatieven toelaat. De vergelijking (HL) laat 
alzoo maar één bestaanbaren wortel toe, welk besluit even- 
zeer geldig is ten aanzien der vergel. (IV), waarvan de be- 
staanbare wortel positief zal zijn. 

Al onze voorgaande uitkomsten stemmen volkomen met 
die van Prof. progrscm overeen, en zijn, gelijk men ziet, 
op eene eenvoudige wijze verkregen, zonder tot vreemde 
hulpmiddelen toevlugt te nemen. 

$ 20. De verschillende door ons hiervoren behandelde 
gevallen strekken zich tot een aantal van zestien uit, zoo- 
dra men daarbij tevens op de teekens der coëfficiënten a 
en b in de algemeene vergelijking 


gmdntagnJb=0 


afzonderlijk acht geeft. Ten einde echter een gemakkelijk 
overzigt te leveren der uitkomsten, in die verschillende ge- 
vallen verkregen, zullen wij die vergelijkingen slechts in 


(345 ) 


twee hoofdsoorten of categoriën verdeelen; te weten in de 
zoodanige, welker aantal bestaanbare wortels aan geene be- 
paalde betrekking tusschen de coëfficiënten verbonden is 
en zich onmiddellijk uit de toepassing van den regel van 
DESCARTES laat opmaken, — en de zoodauige, waarbij dat 
aantal van het vervullen der voorwaarde A >> 0 afhanke- 
lijk is. 

Stellen wij te dien einde m J- n—=2Ziof Zi +1, 
en mm == 2k of 2 k + 1, naar dat die exponenten evene 
of onevene getallen aanwijzen, dan bekomen wij de navol- 
gende negen gevallen, tot de eerste categorie behoorende. 


1. e?i +aer?k Hb Geen enkele bestaanbare wortel. 
9. r2iltar? kl 5=0 wr 
Cg Ki Slechts één positieve wortel. 

3. mil ag?k —_bel) 
4. m2 ag?ktljb=0 . 

E Ee + } Slechts één negatieve wortel. 
5. z2itlkag?k Jb==0 
6. 2?i jar?k —b= ì} Twee gelijke wortels met tegen- 
1.2 —ac?k —b—=0) gestelde teekens aangedaan. 
8. z2i HagPktl_ bh al Een positieve en een negatieve 
9. m2 —ar?ktl_b=0} wortel. 


Tot de tweede categorie behooren de navolgende zeven 
gevallen. 


Ll. z2f —aa?ktlb==0 Geen enkele wortel, of twee po- 
sitieve wortels, naardat A S 0. 

2. ?i Haa?ktltbe=() Geen enkele, of twee negatieve 
wortels, naardat A S 0. 

3. wi —ar?k Hb) Geen enkele wortel, of twee pa- 
ren gelijke wortels van tegenge- 
stelde teekens, naardat A So. 


(346 ) 


4, a2ihlaa?ktl_b==0f Slechts één positieve wortel, of 
5. v2itlk aa?k —b —=0f een positieve en twee negatieve 
wortels, naardat A S 0. 


6. o2tl_ap%tlb e= 0) Slechts één negatieve wortel, of 
7. mil ao?k Jb ==0g een negatieve en twee positieve 
wortels, naardat A S 0. 


Het blijkt hieruit, dat de gegevene vergelijking in geen 
geval meer dan drie ongelijke wortels kan hebben, waaron- 
der slechts twee positieve of twee negatieve zullen voorko- 
men, welke alleen dan aan elkander gelijk worden, bijaldien 
aan de voorwaarde A — 0 voldaan wordt. 

$ 21. Bene bijzondere benaderingsmethode voor de op- 
lossing onzer vergelijking, was reeds in 1849 bekend gemaakt 
door den heroemden Gauss in zijne belangrijke Beiträge zur 
Theorie der algebraïschen Gleichungen. Die, welke wij thans 
zullen mededeelen, vordert slechts het gebruik der gewone 
logarithmentafels, zonder dat het noodig zij, hierbij tevens 
tot de goniometrische functiën, noch tot eene afzonderlijke 
hulptafel toevlugt te nemen. 

Bij vergelijking met de methode van Gauss, zal de onze, 
naar wij vertrouwen, eenvoudiger en gemakkelijker in de 
uitvoering bevonden worden. 

Wij zullen onze methode insgelijks slechts op de posi- 
tieve wortels van toepassing behoeven te maken, dewijl men 
door verandering van «in — w altijd in de gelegenheid is 
de negatieve wortels in positieve te doen overgaan. 

Van de vier onderscheidene vormen, waarvoor onze ver- 
gelijking vatbaar is, zullen dan eeniglijk de drie navol- 
gende, te weten 

onintargm—b=) 
grtn apmb=() 
BMAR arn b—= 0 


( 347 ) 


' 
behoeven in aanmerking te komen, vermits de vierde, 
gudntaamtb==0, 


geen enkelen positieven wortel toelaat. 
$ 22. Beginnen wij dan met de vergelijking, behoorende 
tot den eersten vorm 


gmt arb 0. 
Stellen wij hierin 
_ B arn be U ze k 
mi 4 ven Pierke 
dan herleidt zich de vergelijking tot deze meer eenvoudige 
yutnhymek, 
waaruit zich terstond laat opmaken, dat y > of < 1 zal 
zijn, naardat k > of < 2 is. 
k 
In het eerste geval is ymtn > gy” en dus > mes in 
k 
het tweede ymtn Zy Fà 
Zij verder 


k k 
rime en u Sg sE.2) 


gesteld; geldende hierin het bovenste of benedenste tee- 
ken, naardat k > of < 2 is. 

Door het elimineren van y tusschen de beide laatste ver- 
gelijkingen, ontstaat de navolgende ter bepaling van de on- 
bekende z, 


k\n 
asgr=ls) (l zeten, 
of, tot de Logarithmen overgaande, 


an Log. (1 + 2) — (im + n) Log. (1 2) = n Log. G | 


(348 ) 


Voor het geval van k >> 2, heeft men dus op te lossen 
de vergelijking 


k 
m Log. (1 + 2) — (m + n) Log. (1 — 2) =n zog (5) (A) 


en voor het geval van k<< 2, de vergelijking 
12 
(mm + 7) Log. (Ll + 2) — m Log. (l— 2) =n Log. 5) (A) 


_ waarin 2 noodzakelijk tusschen Q en 1 gelegen is. 

Het differentiaal quotient van het voorste lid in elke 
dezer vergelijkingen steeds eene positieve waarde hebbende, 
toont aan, dat de functie zelve voor toenemende waarden 
van z op eene onafgebroken wijze toeneemt van O tot ce; 
zoodat met elke gegevene waarde van & slechts ééne enkele 
waarde van z en dus ook van y kan overeenstemmen, waar- 
door tevens bevestigd wordt dat de voorgestelde vergelij- 
king slechts één positieven wortel toelaat. Op grond hier- 
van kan de benadering der waarde van z, zoodra men 
reeds twee nabijgelegen grenswaarden bekend heeft, vrij 
spoedig volbragt worden, zooals uit het straks te geven 
voorbeeld in getallen nader zal kunnen blijken. Uit de 
eenmaal berekende waarde van z laat zich nu y terstond 
bepalen met behulp der formule 


IetEnz 
=| |. 
lez 


waaruit verder volgt 
ze 
er TE 
of wel 


1 
Log. # —= _{Log.a + Log. (1 + 2) — Log. (Ll + 2)}, 
n 


elke van welke Logarithmen reeds in den loop der bereke- 
ning gevonden is. 


(349 ) 


$ 23. De vergelijking van den tweeden vorm, 
gmtn_aom—b==0, 


Is voor eene gelijke wijze van behandeling vatbaar. 
Door dezelfde substitutie als voren, verandert zij in 


yon —_ yr == k. 
Hier zal y noodzakelijk >> 1 zijn, dewijl, in het tegen- 
gestelde geval, k negatief wordt. 
Stellen wij dan 


k k 
pgrkneslet) en pr=g led), 
dan volgt hieruit ter bepaling van z, 


k\n 
etDrel,) (2— Im, 


of 
m Log. (z + 1) — (m + n) Log. Er heg. 


waarin z alle positieve waarden “> 1 kan hebben. 
Ingeval van k << 2, zal men de voorgaande vergelijking 
aldus schrijven 


2 
(m + 7) Log. (2 — 1) — m Log. (z 4 1) —= n Log. Ee’ 
zijnde thans 


C+ 1) zat DE 


e, —= 


EE Ee 


Het voorste lid van elke der voorgaande vergelijkingen 
als functie van z differentiërende, zal men terstond ontwaren, 
dat die functie, ingeval van k >> 2, voor toenemende waarden 
van z steeds afnemende, doch toenemende is, in geval van 
k < 2; zoodat elke dezer vergelijkingen slechts een enke- 
len positieven wortel toelaat, hetgeen dus met de vergelij- 
king in rz eveneens zal plaats vinden. 


( 550 ) 


$ 24. Beschouwen wij thans de vergelijking van den 
derden vorm, 
vmdn arm b=0. 
Voor # =y ia gaat zij over in 
yutnyn= —k, 
waaruit blijkt dat y << 1 is. Stellen wij alzoo 


UTS nie Wesen yrs E (2 + 1). 
2 2 
Derhalve 
k\rn 
(z— 1) Mm == (5) (z + ljmn, 
of, omdat z >> 1 en dus £<< 2 moet zijn, zal men hebben 
2 
(an + n) Log. (z + 1) — m Log. (2 — 1) = n Log. E 


Het voorste lid dezer vergelijking differentiërende, zal 
men gemakkelijk inzien, dat die functie voor alle waarden 


2 m 
van z gelegen tusschen 1 en 1 + — steeds afnemende, daar- 
n 


; 2m 
entegen toenemende is vooralle waarden van z > 1 + —. 
n 


Die functie bereikt dus hare minimum waarde voor 


À 
zel + ee „ Bedraagt nu die waarde meer dan n Log. Ee 


zal er geene waarde van z aan de vergelijking kunnen vol- 
doen, en deze laatste zal derhalve geen enkelen bestaan- 
baren wortel toelaten. Tot de bestaanbaarheid der beide 
wortels tusschen O en oo, in de oorspronkelijke vergelijking 
volgens de teekens aangewezen, wordt alzoo gevorderd, dat 
2 


2 
(m + n) Log. 2 E + ni — m Log. zee n Log. 
n 


zij, 


( 351 ) 
of 


m\. m n 
(m + 7) Log. ( + el < m Log. — — n Log. 
n n 


(mm + 1) Log. (m + n) < m Log. m + n Log. D 


dus 


mmnn amtn 


(mm + nmr WT << mmnh gen 


of wel 
amtn (m + 7) mn 
br mun 
als kenmerk van bestaanbaarheid der beide wortels, even als 
reeds hiervoren ($ 5) langs een anderen weg gevonden is. 
Voldoen dan de coëfficiënten a,b, aan die voorwaarde, 
zoo heeft men twee verschillende waarden van z te benade- 


2m 
ren: de eene gelegen tusschen 1 en 1 + —, en de an- 
n 


2 
dere > 1 + Se Deze berekend hebbende, vindt men 
n 


wederom de beide positieve wortels door de formule 


zl 
ve wel) 


of 
Log. = Log. a + Log. (2 — 1) — Log. (+ 1)}. 


$ 25. Zoodra men in elk der hiervoren behandelde ge- 
vallen eene waarde z' voor z verkregen heeft, welke slechts 
weinig van de waarheid afwijkt, zal men het daaraan nog 
ontbrekende gedeelte A z op de navolgende wijze met vol- 
doenden graad van naauwkeurigheid kunnen bekomen. « 


( 352 ) 


Zij het voorste lid der vergelijking in z gemakshalve 
door p(z) voorgesteld, en Ò het positieve of negatieve ver- 
schil tusschen wp (z) en de juiste waarde p (z), dam zal 
men, z door 2’ + A z vervangende en hierbij de tweede 
en hoogere magten van het kleine verschil Az verwaar- 


, lp (2 
loozende, voor p (2) mogen schrijven p (z') + 5 ©, Ane 
dz 
waaruit volgt A z == ; terwijl uit den gang der be- 
dy (s) 
dz 


nadering zal kunnen blijken of Az met het positieve of 
met het negatieve teeken zal aangedaan zijn. Aldus zal 
men in het geval der vergelijking van den eersten vorm 


($ 22) 
k 
m Loy. (1 + 2) — (m + n) Log. (l — 2) — n Log. PS 


vinden 
1 


Oe LE 
M m mn 
142! Hi lg 


Ae = 


M de modulus van het gewone Logarithmenstelsel zijnde, zoodat 
men E =— 2,3 kan stellen. 

Soortgelijke formules voor Az bekomt men in elk der 
overige gevallen, zooals uit de navolgende voorbeelden na- 
der zal kunnen blijken. 

$ 26. Ter toepassing onzer hiervoren verklaarde benade- 
ringswijze strekke thans de vergelijking 


zl +28 zi — 480 —= 0, 
zijnde dezelfde welke door Gauss tot voorbeeld gekozen is. 


In deze vergelijking, welke tot de eerste der drie vormen 
behoort, isa = 28, b=—=480, m4, n=}. 


Ter berekening der waarde van k in eene der vergelij- 
kingen (A) van $ 22, heeft men, dewijl 
n Log. k —= n Log. b — (m + n) Log. a, 
Log. b — 2,68124124 Log. a —= 1,44715805 
3 Log. b — 8,0437237 7 Log.a = 10,1301062 
3 Log. 2— 0,9030900 


11,0331962 
3 Log. b— 8,0481237 
k 2 
Hier is k < 2 n Log. an 2,9594725 


De op te lossen vergelijking is derhalve 
7 Log. (1 2) — 4 Log. (1 — 2) — 2,9894125 
welke den positieven wortel der gegevene vergelijking zal 
moeten doen kennen. 
Bij de eerste benaderingen der waarde van z kan men 


volstaan door het gebruik van Logarithmen me slechts drie 
of vier decimalen. 


Om tot eene ruwe benadering van z te geraken, zou men hier 
Log. (L + 2) door M z en Log. (l — 2) door — Mz kunnen 
vervangen, dan volgt hieruit 11Mz =—=11 X 0,43 z == 2,989, 
dus z— 0,6 ten naasten bij. 

Met deze waarde van z beginnende, vindt men 


7 Log. 1,6 — 4 Log. 0,4 — 3,0203 te groot, 
Voor ze —= 0,5, 
7 Log. 1,5 — 4 Log. 0,5 —= 2,4367 te klein. 


De waarde van ze ligt dus tusschen 0,5 en 0,6, doch 
nader bij de laatste dan bij de eerste. 
Men beproeve nu z == 0,59 dan komt er 


7 Log. 1,59 — 4 Log.9,41l — 2,9586 te klein. 
z ligt dus tusschen 0,59 en 0,6, terwijl de verschillen in 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 23 


( 354 ) 


plus of minus weinig van elkander afwijken. Uit dien hoofde 
stelle men 


Zev 045 Dip ds verschil 
7 Log. 1,595 — 4 Log. 0,405 — 2,98952, + 0,00005. 
Voor z — 0,5949 verschil 


7 Log. 1,5949 — 4 Log. 0,4051 — 2,98887, — 0,00062. 
z ligt alzoo nader bij 0,595 dan bij 1,5949, 


Zij thans z — 0,59499 verschil. 
7 Log. 1,59499 — 4. Log. 0,40501=2,98944.32,—0,0000293, 

De benadering is als nu zoo ver gevorderd, dat het ont- 
brekende gedeelte door de formule van $ 25 aan te vullen 
is. Men heeft namelijk hier 


2,35 | 
MS 4 
TES dd alie, 
Na is 
7 4, 
Ö — 0,0000293, — — — 4,389 ,islksh seird 
1,59499 0,40501 
Dus 
za EK HD =— 0,0000047 bijna. 


14;389 
De waarde van z == 0,5949947 zal dus de waarheid meer 
nabijkomen, zoo als door de volgende proef bevestigd wordt. 


Log.0,4050053—=9,6074607 Log.1,5949947 =0,2027593 


8,4298428* 1,4193151? 
5,4298425 
2,9894723 


zijnde een verschil in minus van slechts 2 eenheden in de 
laatste. decimaal. Met de gewone Logaritmentafels van 7 
decimalen zou het doelloos zijn, de benadering verder voort 


(355 ) 


te zetten, dewijl de laatste decimaal steeds eenige onzeker- 
heid overlaat. 


Voor de waarde van den wortel z heeft men de navol- 
gende berekening, gegrond op de formule 


l—z 
ze eli). 


Log.a _—1,4471580 
Log. (Ll — z) — 9,6074607 
1,0546187 

Log. (Ll + 2) —= 0,2027595 
z® 8518594 


Log. « = 20, 2839531 
of 


z== 1,922884; 
welke uitkomst met die van Gauss volkomen overeenstemt. 
$ 27. Om wijders de negatieve wortels te berekenen, ver- 
vange men zr door — z, hetgeen de vergelijking doet over- 
gaan in 
ms 480 —=0, 


zoodat zij thans tot den derden ‘vorm behoort, waarbij het 
voorafgaande onderzoek naar de al of niet bestaanbaarheid 
der beide als positief aangewezen wortels vereischt wordt; 
dat is, of aan de voorwaarde 


. amn (nm + n) mn 
bn mmnn 
al dan niet voldaan zij ($ 24). Nu is in ons geval 
amtn 287 47,77 4.77 
bn 480% 45120 102.32 


en 


(m + 7) mh 17 4.77 
mmnr 4438 45, 337 


(356 ) 


1 
en omdat TE >, go 20 wordt hier aan de gestelde 


voorwaarde voldaan. De beide negatieve wortels der oor- 
spronkelijke vergelijking zijn derhalve bestaanbaar, en moe- 
ten berekend worden uit de vergelijking 
7 Log. (z + 1) — 4 Log. (z — 1) — 2,9894125. 

De kleinste waarde van z ligt tusschen 1 en 33 en de 
grootste is > 84 ($ 24). 

Voor z == 2 wordt het voorste lid der vergelijking gelijk 
aan 7 Log. 8 > 2,989. z is dus > 2. 

Voor z== 3, komt er 

7 Log. 4 — 4 Log. 2 — 10 Log. 2 — 3,010 te eroot. 

Voor z= 4 

1 Log. 5 — 4 Log. 3 — 2,984 te klein. 


z ligt tusschen 3 en 4, 


Voorz, 3,2 

7 Log. 4,2 — 4 Log. 2,2 — 2,99307, verschil + 0,00360. 
Voorz — 3,3 

7 Log. 4,3 — 4 Log. 2,5 — 2,98837, verschil — 0,00110. 
Voor z=—= 3,25 


7 Log.4,25 — 4 Log. 2,25 — 2,99001, verschil + 0,00054, 
Voor z = 3,26 

1 Log. 4,26 — 4 Log. 2,26 — 2,98943, verschil —0,00004.. 
Aangezien deze laatste waarde van z reeds een gering 


verschil oplevert, kan men thans de verdere benadering met 
behulp der formule 


2,3 X ò 


7 
1 dell 


beproeven. Nu is 


7 
ade; 77 kN 
4,26 zoe bl 
Dus 
2,3 X 0,00004 
Nn — 0,00071 
el 0,13 ú 
en 


2 == 3,26 — 0,00071== 3,25929. 
Met deze waarde van z vindt men 
7 Log. 4,25929 — 4. Log. 2,25929 — 2,9894124, 
welke uitkomst slechts ééne eenheid in de laatste decimaal 
van de waarheid afwijkt. Ter berekening van- z heeft men 
wijders 
Log. a == 1,441158G 
Log. (2 — 1) = 0,3539720 
1,3011300 
Log. (2 + 1) = 0,6293374 
1,1717928 
De 


Log.  — 0,3905976 
z=—= 2,458089 
zijnde dezelfde uitkomst als die door cAuss verkregen. 
$ 28. Er blijft nog overig den tweeden negatieven wortel 


te berekenen. 
z moet thams >> 3,67 zijn. Het blijkt spoedig dat z 
tusschen 4 en 5 gelegen is. 


Voor z=—=4,l 
7 Log. 5,1 —4 Log. 3,1 =2,98755, verschil — 0,00192. 
Voor z —= 4,2 


7 Log. 5,2— 4 Log 3,2==2,99140, verschil + 0,00193. 
Voor z == 4,15 
7 Log. 5,15 — 4 Log.3,15 = 2,98943, verschil — 0,00004. 


( 358 ) 


Voor z == 4,151 


7 Log.5,151—4Log.3,151==2,9894469, verschil —0,0000256. 


De benaderingsformule thans toepassende, heeft men 


an laad. 3,151 == 1,269, 
dus 
Als == 2 IODOESG =— 0,000654 
0,09 Oger’ 
en 


z == 4,151654. 
Hieruit vindt men 


7 Log. 5,151654 — 4 Log. 3,151654 — 2,9894125, 


welke uitkomst tot in de laatste decimaal naauwkeurig is. 


Wijders ter berekening van z, 


Log.a — 1,4411580 
Log. (s — 1) = 0,4955386 


1,9456966 

Log. (s + 1) = 0,7119467 
1,2337499 

3 mrt 

Log. — 0,4112499 

x= 2,57/804 


even als bij Gavss. 

De drie bestaanbare wortels der gegevene vergelijking 
zijn mitsdien 

1,922884, — 2,458089 en — 2,577804. 

$ 29. Tot tweede voorbeeld onzer benaderingsmethode 

kiezen wij de cubische vergelijking. 
Tm bi 0, 

welke tot den tweeden vorm ($ 23) behoort, en slechts één 
positieven wortel kan hebben. Men heeft hier 


( 359 ) 


am bz=b meal n=. 


De beide overige wortels zullen onbestaanbaar zijn, uithoofde 


28 35 
DE ze 
Wijders is 
ki rn == 25 . 
am 8 


2 Log. k—= Log. 25 — Log. 8 — 0,4948500 
2 Log. 2 — 0,6020600 


2 
2 Log. an 0,1072100, dusk < 2. 


De op te lossen vergelijking in z is alzoo 
3 Log. (e — 1) — Log. (z + 1) — 0,1072100. 
ii Blijkbaar moet => 2 zijn. Stellende dan 
Z-=ò, komt er 
3 Log. 2 — Log. 4 = Log. 2 — 0,3010 te groot, 

zeligt dus tusschen 2 en 3. Men verzekert zich spoedig 
dat z > 2,6 en < 2,1. 

Voor z — 2,65 komt er 
3 Log. 1,65 — Log. 3,65 — 0,0902te klein. 

Voor z — 2,66 
3 Log. 1,66 — Log. 3,66 — 0,0966te klein. 

Vóor z == 2,67 
8 Log. 1,67 — Log. 3,67 == 0,1035te klein. 

Voor 2, 2,68 
3 Log. 1,68 — Log. 3,68 — 0,11006te groot. 

Voor z —= 2,675 
3 Log. 1,675 — Log. 3,615 — 0,10677 te klein. 

Voor z —= 2,676 
8 Log. 1,676 — Log. 3,616 — 0,10743, verschil + 0,00022, 


(360 ) 


De laatste waarde van zis dus wat te groot. Door toe- 
passing der benaderingsformule heeft men 


8 1 
en —__ == 0,27, Ò == 0,00022 
1,676 RA) 8,676 2 ’ ’ 
Derhalve 
2, 0,00022 
Az= 2 Bens 0,00033 


1,52 
en 
z ==2,616—0,00033 — 2,67567. 


Voor deze nieuwe waarde van z vindt men 
verschil 
3 Log.1,67567 — Log. 3,167567—=0,1072290,+0,0000190. 
Die waarde blijkt dus nog een weinig te groot te zijn. 
Door thans de benaderingsformule op nieuw toe te pas- 
sen, ten einde nader aan de waarheid te komen, heeft men 


B) 1 


= 1,790, —_—— == 0,272, 
1,67567 3,67567 
dus 
2,3 Xx 0,0000190 
Az=— A == 0,0000288 
1,518 
en 


z=—=2,67567— 0,0000288== 2,6756412. 
Voor deze laatste waarde van 5 vindt men 
3 Log. 1,6756412 — Log. 3,16756412 = 0,1072102, 


verschillende slechts 2 eenheden in de laatste decimaal. 
Hieruit volgt verder 


(361 ) 
Log. a — 0,8010800 
Log. (z + 1) — 0,5653331 
0,8663631 
Log. (z — 1) — 0,2241811 
„ 0,6421820 


Log: « — 0,3210910 
z == 2,094551, 
welke uitkomst tot in de laatste decimaal overeenstemt met 
de meer naauwkeurige waarde, volgens de benaderings-me- 
thode van HORNER verkregen *). 


*) Zie onze Lessen over de Hoogere Algebra, bladz. 96. 


OVER 
HET ELECTRISCH SPECTRUM. 
DOOR 


V.S. M. VAN DER WILLIGEN. 


IV. 


HET SPECTRUM VAN DEN NEGATIEVEN GLORENDEN DRAAD 
EENER KRACHTIGE GALVANISCHE BATTERIJ. 


1. In het laatste stukje, dat ik de eer had, der Akademie 
over het electrisch spectrum aan te bieden, gaf ik ten slotte 
de hoop te kennen, om nog op eene andere wijze dit spec- 
trum in eenig gaz te onderzoeken, en wel op het oogen- 
blik dat dit gaz geboren werd. Ik had toen het oog op 
den negatieven glorenden draad eener krachtige batterij, zoo- 
als die onder anderen in geconcentreerd en meer verdund 
zwavelzuur kan worden verkregen op de wijze, die mens 
in overeenstemming met MACKRELL en anderen, zal beschre- 
ven vinden in mijne Proeven betreffende den galvanischen 
Lichtboog *). Toen ik die proeven beschreef, zag ik nog 
iets geheïmzinnigs in dat glorende licht van den negatie- 
ven draad; en toen ik, nu voor ongeveer een jaar, voor 
andere proeven weder zulk eene krachtige batterij (van 48 
elementen van Grove) had opgesteld, onderzocht ik het spec- 
trum van een platinadraad, die, als negatieve pool in zwa- 
velzuur dienende, met een helder glorend licht was omge- 
ven; maar ik vond daarbij eenige zeer heldere strepen die 
mij vreemd en onverklaarbaar voorkwamen. 


%) Proeven betreffende den galvanischen Lichtboog. Deventer, 5. DE 
LANGE, 1854, 


(363 ) 


2. Voor eenigen tijd besloot ik dit punt nader te on- 
derzoeken, en ik stelde daartoe op nieuw eene Grovesche 
batterij van 48 elementen op, met zwak salpeterzuur en 
verdund. zwavelzuur (één deel zwavelzuur en 5 deelen wa- 
ter). Daar het hier meer om groote spanning dan wel om 
groote hoeveelheid der electriciteit te doen was, meende ik 
de kosten van nieuw salpeterzuur te kunnen nitwinnen; 
dat, hetwelk ik gebruikte, had vroeger reeds gediend. Met 
deze batterij, hoewel zij op verre na het vermogen niet be- 
zat, dat zij met geconcentreerd salpeterzuur kon verkrijgen, 
kon ik toch, een dunnen platina-, koper- of ijzerdraad in of 
tegen verdund zwavelzuur brengende, het electrisch licht 
der negatieve pool verkrijgen. 

3. Het platinadraad, dat ik gebruikte, werd vooraf door 
gloeijen, indompelen in geconcentreerd salpeterzuur, en af- 
wasschen in gedestilleerd water zooveel mogelijk gereinigd. 
De draad liet zich tot eene zekere diepte als negatieve pool 
in het verdund zwavelzuur inbrengen en gaf daarbij het 
bedoelde blaauwachtige, glorende licht, waarin van tijd tot 
tijd heldere vonkjes werden opgemerkt. Hoewel de diepte, 
waartoe de draad kon worden ingedompeld, slechts gering 
was, bleek het licht toch sterk genoeg om prismatisch te 
worden ontleed. Deze prismatische analyse gaf de strepen, 
die in nevensgaande tafel zijn aangeteekend; de strepen, 
waarnevens eene a geplaatst is, zijn karakteristieke platina- 
strepen, die ik van tijd tot tijd meer op platina heb waar- 
genomen, en wier ontstaan hier door de voorafgaande zui- 
vering en behandeling met salpeterzuur, en een daarmede ge- 
paard aantasten der oppervlakte zeer schijnt te zijn bevor- 
derd; de strepen 1 en 2 zijn uit mijne vroegere tabellen 
genoegzaam bekend; de streep 7 kan wel het tweede wa- 
terstofmaximum zijn; de overige nog aangeteekende strepen 
behooren misschien aan het platina, of het een of ander 
waarmede zijne oppervlakte verontreinigd was, of wel aan de 
dampkringslucht of aan de waterstof, doch zonder dat ik 


( 364 ) 


voor het oogenblik haren juisten oorsprong weet aan te 
wijzen. De strepen 1 en 2 waren betrekkelijk zeer hel- 
der; de beide a waren nog duidelijk te zien; maar de ove- 
rige waren uiterst flaauw. Behalve deze strepen valt hier 
nog eene uiterst zwakke zamenhangende tint (teinte plate 
van MASSON) op te merken, ongeveer in het groen en blaauw- 
groen waar de meeste strepen lagen, terwijl verder of 
links, of regts in het speetrum geene zamenhangende tin- 
ten meer werden gevonden. Dat de meeste dezer strepen 
en deze zamenhangende tint zoo flaauw waren kan niet 
verwonderen, daar het te ontleden licht zelf reeds zoo zwak 
was. 


SPECTRA VAN DEN NEGATIEVEN DRAAD IN VERDUND ZWAVELZUUR. 


. 


Afwijking der strepen. Afwijking der strepen. Afwijking der strepen. 
Platina, IJzer. Koper. 

1 Rood 49°33',5 2 1 Rood 49°34' 2 1 Rood 49°34' 2 
2 Geel 50° 5’ 2 2 Geel 50°22'| 1 2ecGroen 50°12’, 1 
3 Groen 1} 8 Geel 26’ | 2 BeGroen 52’ 3 
Aa Groen 33,5 1 4 Groen begin 36’ streep? de Gr. blaauw 56 di 
5a Gr.blaauw 48 1 56 Groen 46’ 1 5e Gr.blaauw5l® 2’ 1 
6 Gr.blaauw5l?® 8} _ 64 Groen 50' «2 6 Blaauw 26’ £ 
7 Blaauw 25' _} _ 75 Groen 54’ 1 7 Blaauw 55' 4 

S5Gr.blaauw51l" 1’ 1 
De eerste kolom geeft de num- 97 Gr.blaauw 51°20' , 2 De eerste kolom geeft de 

mers der strepen, cre TOA Cr Blaast 93 \ 1 nummers der strepen, de | 

de relatieve helderheid. Hi Er Blaguw ’’o8? f 1 Zan de relatieve helder- 

12 Blaauw 5211’ « 

185 Blaauw 32'| 1 

145 Blaauw Ee 2 

15 Blaauw 46,5 IR 

16 Blaauw 50,5 {1 

17 Blaauw Ph sk 


De eerste kolom geeft de num- 
mer der strepen, de derde 
de relatieve helderheid, 


( 365 ) 


Uit deze proef bleek mij nu, dat de heldere strepen, die 
ik vroeger op den lichtenden platinadraad had waargenomen, 
eenig en alleen het gevolg waren geweest van koperdeelen, 
waarmede zijne oppervlakte moet verontreinigd zijn geweest. 

4. De ijzerdraad, die ik gebruikte, konde ik niet veel 
verder dan tot aan de oppervlakte van het verdunde zwa- 
velzuur brengen: zoodra ik hem iets dieper trachtte in te 
brengen, eindigde de buitengewone toestand en ging de 
stroom onder sterke electrolyse als gewoonlijk zonder licht- 
verschijnselen door. De prismatische analyse van het licht, 
dat aan zijne punt werd gezien en dat betrekkelijk vrij 
sterk was, gaf de strepen, die in de tafel zijn aangeteekend 
en die of aan ijzer (gemerkt met b), of aan waterdamp, of 
waterstofgaz, of dampkringslucht zijn toe te schrijven. Het 
is dns eigenlijk het spectrum der heldere punt en van de 
lichtende vonkjes en niet van het glorende licht. Zamenhan- 
gende tinten konde ik echter in dit spectrum al zeer moeije- 
lijk of in het geheel niet bespeuren. 

5. Met koperdraad had ik dezelfde moeijelijkheid als met 
ijzerdraad. Ook dit konde ik niet merkbaar in de vloeistof 
indompelen; maar ik moest aan de oppervlakte blijven om 
nog het verlangde licht te verkrijgen. De ontleding gaf de 
strepen uit de tafel, die of aan koper (gemerkt met €), of 
wel aan waterstof of dampkringslucht zijn toe te schrij- 
ven. Van zamenhangende tinten kon ik alleen iets waar- 
nemen in het blaauw, hoewel het licht hier, even als bij 
ijzer, betrekkelijk zeer sterk was. 

6. Behalve verdund zwavelzuur heb ik ook ammonia li- 
guida en eene oplossing van nitras strontii als electrolyten 
beproefd; maar deze bleken te slechte geleiders te zijn, om 
het verschijnsel te geven. Een electrolyt, waarin aan de 
negatieve pool eenig ander gaz dan waterstof zou worden 
afgescheiden, en die voor deze proeven kon dienen, zal men 
wel bezwaarlijk aangeven. 


( 366 ) 


Een weinig van de oplossing van nitras strontii in het 
verdunde zwavelzuur gedruppeld, gaf terstond een praecipi- 
taat van sulphas strontii, maar tevens met den ijzerdraad 
als pool, ook terstond de bekende strontiumstrepen in het 
negatieve licht. 

7. Deze waarnemingen gelden nu inderdaad het spee- 
trum der electrische vonk in waterstof, op het oogenblik 
dat het geboren wordt. De resultaten vallen zamen met die, 
welke vroeger voor de vonk in waterstof werden gevonden, 
en de gevonden strepen, vooral de eerste heldere roode, too- 
nen ten duidelijkste de aanwezigheid van waterstof aan, 
zoodra men aanneemt, dat de bedoelde maxima karakteris- 
tiek zijn voor waterstof, en niet aan waterdamp behooren. 

8. Hven als bij die vroegere proeven in waterstof, en 
tevens ook zooals plaats had, indien men de draden, waar 
tusschen de vonk overging, bevochtigde (en bijzonder wan- 
neer die draden digt bij elkander gebragt werden) de za- 
menhangende tinten (teintes plates van Masson) voor cen 
groot deel verdreven of verzwakt waren, zoo was er ook 
bij deze proeven geen of slechts een gering spoor van za- 
menhangende tinten te ontdekken, vooral niet in het rood. 
Pen en ander doet mij vermoeden, dat die zamenhangende 
tinten voor het grooter deel aan het omgevende gaz zijn 
toe te schrijven, daar de grootere metaaldeeltjes, waarop ik 
aan het einde van mijn vorig stukje wees, in al deze ge- 
vallen toch wel in het spectrum aanwezig konden zijn. Het 
sterke licht, dat onder gewone omstandigheden in deze za- 
menhangende tinten wordt aangetroffen, zoude dan aan de 
dampkringslucht zijn toe te schrijven, en de sterke tegen- 
stelling — het volkomen gebrek aan eene roode zamenhan- 
gende tint in de nu beschreven proeven — zoude zich zeer 
goed laten rijmen met het onderscheid tusschen positieve en 
negatieve pool in eene verdunde ruimte; daar het licht der 
positieve pool rood, en dat der negatieve blaauw of violet is. 


( 367 ) 


Door deze proeven geloof ik toch iets nader te zijn geko- 
men tot de constitutie der electrische vonk. Vele waarnemin- 
gen en proeven zullen zeker noodig zijn eer dit onderwerp 
is afgewerkt; maar ik zal mijnen tijd in dezen niet nut- 
teloos besteed achten, wanneer het maar mag blijken, dat 
ik althans den regten weg heb ingeslagen. De glorende 
negatieve draad eener krachtige batterij, de tegenstelling in 
het voorkomen van het licht der positieve en negatieve 
pool, het kemschetsend verschil tusschen positieve en nega- 
tieve pool in het luchtledige, de merkbare tegenstelling in 
de constitutie van beider licht, en de bekende proef van 
LULLIN of PICrET, — zijn zoovele verschijnselen, die onder- 
ling in een maauw verband moeten staan en die zeker tot 
eene nadere kennis van het electrisch licht zullen leiden. 
Juist daarom acht ik een stelselmatig onderzoek van al 
deze punten, in onderling verband, en een herhaald waarne- 
men en maauwkeurig nagaan van al hetgeen hiermede in 
betrekking kan staan, hoogst nuttig en wenschelijk. 


NiO: TAR 
SUR Les 
CORPUSCULES SANGUINS 
Du 
CRYPTOBRANCHUS JAPONICUS. 
pam 


P. HARTING. 


Il y aura bientôt dix-sept années, que Mr. 7. VAN DER HOEVEN 
ijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie, 
T. VIIL p. 270) fit connaitre le fait remarquable, que le 
Reptile singulier, communément désigné sous le nom de 
grande Salamandre du Japon, possède des corpuscules 
sanguins, qui, parmi ceux des animaux, dont le sang a été 
examiné, ne le cèdent en longueur qu’à ceux du Proteus 
anguineus, tandis qu’ils les surpassent en largeur. 

D'après les mésures de MF". vaN DER HOEVEN, faites sur 
des corpuscules sèchés sur une lame de verre, la lon- 
gueur moyenne serait de , de millim., et la largeur 
moyenne de >; de mallim. Or MF. r. waaner (Beiträge 
zur Vergleichenden Phystologie, Leipzig 1838, p. 11), 
avait trouvé que les corpuscules sanguins du Protée ont 
un diamètre moyen longitudinal de „, de ligne ou de 
ze millim., et un diamètre transversal de „by à *p de 
ligne ou de >> À ss de omillim., soit en moyenne de „'} de 
millim. 

Le même individu, qui a fourni le sang pour la déter- 
mination de ar. VAN DER HOEVEN vit toujours encore au 


(369 ) 


Jardin zoologique d'Amsterdam. Il a maintenant une lon- 
gueur de 1,06 mèt. da bout du museau jusqu'ì celui de 
la queue. La bienveillance de Monsieur wesTeRMAN, Direc- 
teur du Jardin, dont le zèle éclairé se plait à favoriser toute 
recherche scientifique, m'a permis de réitérer cet examen. 
J'ai tiré quelques gouttes de sang d'une légère blessure, faite 
à la queue de Yanimal. Après les avoir regues dans un verre 
de montre, je les ai mesurées tout de suite à l'état frais, 
avee un microscope, que j'avais apporté à cet effet. 

Voici les résultats de ces mesures, consignés dans Pordre 
tel qu’ils furent obtenues. 


CORPUSCULES SANGUINS ROUGES. NOYAUX. 


Diam.longitudinal. transversal. Diam.longitudinal. _transversal. 
51,8 mmm 31,0 mmm 20,3 mmm 17,9 mmm 
B vS), 32,5 4 Keren, 18,3 ‚/ 
45,4 26,4 
56,0 Bi Shen» WOB nf ENG 
40,7 80,0 / IN HBI 
55,8 7 44,6 
88,9 / 29,0 1852 7 12,8 
36,9 4 29,8 / 

ATI op 31,9 


49,0 I 30,5 ” 


CORPUSCULES SANGUINS BLANCS, 


Diam, longitudinal transversal. 
15,6 mmm 12,8 mmm 
146 B bien 14 Oer 
20,3 nich hd 


Par comséquent il résulte de ces mesures, que: 
le diamètre longitudinal des corpuscules sanguins rouges 


varie de 36,9 mmm (;y mm) à 56 mmm (4; mm), et qu'il 
1 
214 


est en moyenne de 46,8 mmm ( nun); 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 24 


‚ 


(370 ) 


le diamètre transversal est de 26,4 mmm (7'p mam) à 44,6 
mmm (37 mam), en moyenne de 32,8 mmum (sy mm). 

Ces résultats ne diffèrent que très peu de ceux, obtenus 
antérieurement par M. vaN per HOEVEN. Ce mest que le 
diamètre longitudinal des corpuscules, que j'ai trouvé en 
moyenne un peu plus petit. 

Cependant en considérant le nombre restreint des mesu- 
res, et la différence assez notable entre leur minimum et 
maximum, on comprend que cette différence des deux ré- 
sultats peut encore être à peu près comprise dans les li- 
mites de lerreur probable du résultat moyen. Hn effet le 
calcul, fait selon la méthode cannue, indique 2,1 mmm. pour 
la grandeur de cette erreur probable, de sorte que les extrêmes li- 
mites entre lesquelles oscille le diamètre longitudinal moyen 
probable est de 44,7 mram (oa, mm) et de 48,9 mmm 


(Fore mm). 


La forme des corpuscules sanguins, déterminée par le 
rapport entre les deux diamètres, variede 1 : 1,25 à 1: 1,70. 
En moyenne ce rapport est de 1:1,43. Pour le Prot/e, 
en partant des données de M. waaner, je trouve que ce 
rapport est de 1:2,24. Par conséquent les corpuscules san- 
guins de cet animal ont une forme beaucoup plus allongée, 
que ceux du Cryptobranchus. Mais ces derniers se rappro- 
chent par leur forme de ceux des Salamandres et des Tri- 
tons. Pour la Salamandra maculata ce rapport est de 1:1,5; 
pour les diverses espèces de Tritons de 1: 1,4. 

Malgré cette plus grande longueur des corpuscules san- 
guins du Protée, ils ne sont cependant pas plus grands que 
ceux du Cryptobranchus, car ceux-ci les surpassent en lar- 
geur. En les considérant comme des disques à surface ellip- 
tique, Pon trouve que laire moyenne de cette surface est 
pour les corpuscules du Proteus 1099 mmm carrés (str de 
millim. carré), et pour ceux du Cryptobranchus de 1205 
mmm carré) (py de millim. carré). Ces derniers sont par 


(371 ) 


conséquent les corpuscules sanguins les plus gros que lon 
connaisse. 

Laire moyenne de la surface des corpuscules sanguins de 
Phomme est de 42 mmm carrés (oatpg de millim. carré). 
Par conséquent il faudrait environ 29 corpuscules du sang 
humain pour couvrir l'étendue de la surface d'un seul des 
ecorpuscules du Cryptobranchus. 

Les noyaux, quoique devenant plus distinctement visi- 
bles par le dessèchement, sont pourtant déjà très évidents 
dans les corpuscules frais (Voyez la fig. le). Ordinairement 
le noyau occupe le centre du corpuscule, mais quelquefois 
il est excentrique, ainsi que cela s'observe aussi dans plu- 
sieurs des corpuscules sanguins des Tritons, auxquels d’ail- 
leurs an volume près ressemblent ceux du Cryptobranchus, 
sous tous les autres rapports. 

Le diamètre longitudinal des noyaux varie entre 16,5 
mmm (zp mmm) et 20,8 mmm (Ay mm), et est en moyenne 
de 18,8 munm (3's mm). 

Leur diamètre transversal est de 12,6 mmm (Jg zum) à 
17,9 mmm. (lg mam), en moyenne de 14 mam (7; num). 

Le rapport entre les diamètres moyens est donc 1 : 1,34, 
de sorte que les noyaux, comparés aux corpuscules, en dif- 
fèrent par une largeur relativement un peu plus grande. 

Au reste la grandeur des noyaux ne répond aucunement 
d'une manière quelque peu stable à celle des corpuscules, 
ainsi qu'on peut le voir en comparant les diamètres consi- 
gnés à la page 369. Le plus grand des corpuscules mesurés 
contenait en effet le plus petit. des noyaux. Cependant il ne 
faudrait pas en conclure, que les noyaux décroissent à me- 
sure, que les corpuscules augmentent en volume, car par 
contre le plus grand des noyaux mesurés se trouvait dans 
un corpuscule, dont le diamètre longitudinal surpassait de 
beaucoup la moyenne. 


Quant aux corpuscules blancs, qui présentent anssi ab- 
24* 


(372) 


solument le même aspect que ceux des: Tritons, je n'en ai 
mesuré que trois. La moyenne du diamètre longitudinal, 
qui est de 16,8 mmm (#2; min) et celle du diamètre trans- 
versal, qui est de 15,2 mmm (gg vam) se rapprochent assez 
de celles des deux diamètres des noyaux; mais en général 
les corpuscules blancs ont une plus grande largeur et une 
raoindre longueur. Aussi le rapport entre les deux diamè- 
tres est de 1:1,1. Quelques uns sont presque sphériques, 
d'autres plus allongés ressemblent complètement aux noyaux. 

Après quelques minutes le sang, que j'avais regu dans 
un verre de montre, comme je Pai dit gi-dessus, s’était coa- 
gulé. Fn Étendant un peu de ge liquide visqueux sur une 
lame de verre, je vis que le liquide contenait toujours parmi 
des corpuscules, ayant une figure tout à fait normale, un 
certain nombre d'autres corpuscules, dont la figure s’était 
plus ou moins alterée. Quelques uns s’étaient allongés en 
pointe, et avaient acquis une figure pyriforme; d'autres 
étaient devenus rémformes; d'autres encore avaient subi une 
dépression des deux côtés; en un mot ces corpuscules avaient 
pris des formes très variées, que Pon pouvait encore chan- 
ger et multiplier à Yinfini en agitant et étirant le sang coa- 
gulé avec une baguette ou quelque autre instrument. 

Pour ceux, qui ont examiné le sang des Tritons en des 
circonstances analogues, ce phénomène n’a rien de nouveau : 
les corpuscules sanguins de ces animaux se difformant Pune 
manière semblable par les mêmes causes mécaniques. 

Aussi n'en aurais-je pas fait mention ici, ne fut ce que 
les corpuscules très grands du Cryptobranchus montrent d'une 
manière beaucoup plus évidente, que ceux des Tritons, le 
plissement de la membrane, qui constitue Yenveloppe ex- 
térieure des corpuscules. C'est aussi pour cette raison, que 
ju représenté quelques uns de ces corpuscules difformés 
(fg. 2). 


VERSL-&MED.NAT- AFD KON AKAD-DVIL Zijl? ie 


GEWONE VERGADERING 


DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 30sten JANUARIJ 1858. 


Tegenwoordig de Heeren: &. sIMONS, J. P. DELPRAT, 
„A. H. VAN DER BOON MESCH, R. VAN REES, F. W. CONRAD, 
A. W. M. VAN HASSELT, J. VAN GOGH, C. J. MATTHES, 
J. L.C. SCHROEDER VAN DER KOLK, C. H. D. BUYS BALLOT, 
G. E. VOORHELM SCHNEEVOOGT, W. VROLIK, P. ELIAS, 
J. G. S. VAN BREDA, M. C. VERLOREN, F. C. DONDERS, 
C. L. BLUME, F. J. STAMKART, D. BIERENS DE HAAN 


en J. VAN GEUNS. 


Het proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 2den Januarij j.l. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. = 


Worden gelezen brieven van de Heeren 5. «a. s. 
VAN BREDA En VAN DER KUN, strekkende ter veront- 
schuldiging over het miet vervullen hunner spreek- 
beurten op heden. — Aangenomen voor berigt, onder 
aanbeveling voor het vervolg. 


(374) 


Wordt berigt, dat de HH. srorm BUYSING, VAN 
OORDT, VAN DEN BOSCH En VAN DER WILLIGEN, hetzij 
schriftelijk, hetzij mondeling, kennis hebben gegeven 
van de redenen, welke hen beletten deze vergadering 
bij te wonen. — Aangenomen voor berigt. 


Komt ter tafel een brief, geteekend AaNEs D'ALTON 
geb. raven, en porrs raven (Berlijn 15 December 
1857), het berigt bevattende van den dood huns 
vaders, den beroemden c.p. Raver, in leven geas- 
sociëerd lid der Vierde Klasse van het voormalig Ko- 
ninklijk Nederlandsch Instituut. — De vergadering 
neemt daarvan met leedwezen kennis. 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken van: 19. den Minister van Buitenlandsche 
Zaken (s’ Gravenhage 20 Jan. 1858); 2e. van den 
Minister van Binmenlandsche Zaken (\s Gravenhage 
18 Jan. 1858); 83°. van den Heer DoNKERSLOOT 
(Amerongen 9 Januarij 1858); 4°. van den Heer 
E. SCHUNCK, Secretaris van de Literary en Philoso- 
phical Society te Manchester (Manchester 16 Nov. 
1857); 5e. van den Heer Krauss, Secretaris van het 
Verein für Vaterländische Naturkunde in Wurttem- 
berg (Stuttgart 28 Dec. 1857); 6°. van den Heer 
G. KÖHLER, Secretaris van de Oberlausitzische Ge- 
sellschaft der Wissenschaften (Görlitz 16 Januarij 
1858); 7e. van den Heer c. morst, Secretaris der 
Koniklijke Universiteit te Christiania (Christiania 
10 November 1857). 

Wordt besloten tot plaatsing der boekgeschenken 
in de boekerij, en tot schriftelijke dankzegging. 


(375) 


Wordt gelezen een brief van den Heer c. Horst, 
Secretaris der Körigl. Norwegische Universität te 
Christiania (Christiania 7 Nov. 1857), ten geleide 
van eene bronzen medaille, geslagen ter eere van 
Dr. curistOPH HANSTEEN, bij gelegenheid van zijn 
vijfagjarig ambtsjubilaeum. — Wordt besloten tot 
plaatsing der medaille in de penningverzameling der 
Akademie, en tot schriftelijke dankzegging. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken van: le. den Heer terrine, 
Secretaris van het Friesch Genootschap van Geschied-, 
Oudheid- en Taalkunde (Leeuwarden 9 Januarij 1858); 
2e, van den Heer rorBes, Secretaris der Royal So- 
ciety te Edimburg (Edimburg 1 December 1857). 
Aangenomen voor berigt. 


Wordt gelezen een brief van den Minister van 
Binnenlandsche Zaken ('s Gravenhage 9 Januarij 1858, 
litt. C, 3e Afd), waarin dank wordt gezegd voor 
het ontvangen verslag, betrekkelijk de Verzakhiug te 
Nijmegen, met de kennisgeving dat Zijne Excell. 
gaarne zal zien dat dit belangrijk stuk met de Bij- 
lagen in de Verslagen en Mededeelingen der Afdee- 
ling worde opgenomen, en met verzoek, dat daarvan 
25 afdrukken, tegen betaling der kosten, mogen wor- 
den gezonden aan het Departement van Binnenland- 
sche Zaken. — Aangenomen voor berigt, met lastge- 
ving aan den Secretaris, om aan het verlangen van 
den Minister gevolg te geven. 


Wordt gelezen een brief van den Secretaris gene- 


(376) 


raal bij het Ministerie van Binmenlandsche Zaken 
C Gravenhage 31 December 1857, 3e Afdeeling, Wa- 
terstaat), ten geleide van eene beschikking van den 
Mimister van Binnenlandsche Zaken, omtrent de door 
4. Excell. goedgekeurde oprigting van eenen, naar het 
ontwerp van den Heer sramkarT, te vervaardigen 
Gelijmeter op het eiland Urk. 

Wordt besloten deze kennisgeving aan te nemen 
voor berigt, onder dankzegging aan den Minister voor 
de beleefde mededeeling, en een afschrift daarvan 
als ook van het contract met den aannemer te doen 
toekomen aan de Conumissie over de daling van den 
bodem mm Nederland. 


De Secretaris berigt, van den Heer p. VAN DER STERR, 
met begeleidend schrijven (Amsterdam 5 Januarij 1858) 
ontvangen te hebben twee Tabellen van waargenomen 
Waterhoogten, welke hij der Commissie over de da- 
ling van den bodem in Nederland ter hand stelde. 


De Secretaris berigt, dat de voor de Verslagen en 
Mededeelingen aangeboden verhandelingen van de 
H.H. LOBArTO, BUYS BALLOT, VAN DER WILLIGEN 


en HARTING door de Commissie van redactie zijn aan- 
genomen, 


Komt ter tafel een brief van Dr. FR. SCHNEITER, 
gedagteekend mor Koepang 25 Junij 1857, den 
2gsten Jamuarij j.l. bij de Akademie door scheepsge- 
legenheid ontvangen, en strekkende ten geleide van 
eene door hem gestelde Zopograplie van Palembang, 
welke hij der Akademie ter plaatsing in hare werken 
aanbiedt. 


E 


. 


(317) 


Deze Topographie wordt in handen gesteld van de 
HH; 5. VAN DER HOEVEN, BLUME €en BUYS BALLOT, 
met beleefd verzoek, om, omtrent het opnemen daar- 
van in de werken der Afdeeling, haar in eene vol- 
gende vergadering te dienen van berigt, voorlichting 
en raad. 


Wordt gelezen een brief van den Heer ver HUELL 
(Arnhem 14 Januarij 1858), mm substantig imrhou- 
dende het berigt, dat bij 4. H. E. Gestr. in behoor- 
lijke orde terug ontvangen zijn de door hem aange- 
boden verhandelingen met hare bijlagen en een uit- 
treksel van de daarop door H.H. verslaggevers ge- 
maakte aanmerkingen; dat hij hoogst gevoelig is 
voor den toegekenden lof, en den Secretaris verzoekt 
de tolk te wezen zijner gevoelens van levendige er- 
kentelijkheid bij de H.H. veRLOREN en’ VAN DER 
HOEVEN, voor hunne uitvoerige, leerrijke en regt- 
vaardige beoordeeling, en voor de zoo vleijende als 
vereerende gevoelens voor den schrijver zelven aan 
den dag gelegd. De Heer ver mumuu doet daarop 
eenige aanmerkingen volgen, welke hoofdzakelijk daarin 
bestaan, dat het bevreemdend mag heeten, dat er geen 
anatomisch onderzoek geschied is omtrent het aanwe- 
zen van vleugelscheden bij de poppen der geheel 
vleugellooze wijfjes van de geslachten Zu/aeporia en 
Psyche, en dat het hem duister blijft, waarin het 
verschil bestaat tusschen deze beide geslachten. De 
Heer ver nverL zegt, getracht te hebben, om zijne 
afbeeldingen. zoo getrouw mogelijk naar de matuur 
te volgen, en,‚ daar de wijze van zien, vooral bij 
mikroskopische voorstellingen, zoo dikwijls verschilt, 


(378 ) 


meent hij te mogen veronderstellen, dat de verge- 
lijking met de natuur alleen over de waarheid der 
afbeeldingen kan beslissen, en dat dit van Jdela 
degeerella geldt, welke welligt eene andere soort kan 
zijn. Wat de afbeelding betreft van den mannelijken 
vlinder van Zulaeporia pseudo-bombycella, heeft schrij- 
ver in zijne beschrijving aangevoerd, dat de sieraden 
op de vleugels bij sommigen duidelijk, bij anderen 
flaauw en bijna eenkleurig zijn, en dat hij een der 
sterkst gekleurden tot voorbeeld heeft gekozen. Daar 
hij geene andere soorten van het genus Zu/aeporia 
kent, kan hij niet beslissen of de door hem beschre- 
ven vlinder eigentlijk 7! pseudo-bombycella of eene 
andere soort is. 

Wat het onzekere betreft omtrent Orie argyro- 
pennella, komt het den Heer ver nur, voor, dat 
de duidelijke kenteekenen der larve van dit insekt, 
en de eigenaardige zilverglans op de vleugels van 
zijn vlinder, waarvan de naam ontleend is, genoeg- 
zaam schijnen te bewijzen, dat het deze soort moet 
zijn, ten ware er nog andere insekten mogten wezen, 
op Larix azende en met de beschreven soort sterk 
overeenkomende, welke aan schrijver onbekend ble- 
ven. Hij sluit zijnen brief met een terugslag op zijn 
krijgsmansleven in verband met de beoefening der 
natuurwetenschap, waartoe het edel beroep van zee- 
officier een ruim veld openlegt ; weshalve hij het wen- 
schelijk acht, dat de aandacht onzer zee-officieren 
van Hooger hand en met nadruk, zooals zulks bij 
de Britsche Marine geschiedt, op dit punt moge wor- 
den gevestigd, en hij de vrijheid neemt, de Akademie 
im het belang der wetenschap daarop opmerkzaam 
te maken. 


(379) 


Wordt besloten dezen brief aan te nemen voor 
berigt. 


Wordt gelezen een brief van den Minister van Ko- 
loniën (\sGravenhage 23 Januarij 1858, Lett. A, 
N°, 34), van den volgenden inhoud: 


Door den Baron ALEXANDER VON HUMBOLDT is het ver- 
langen te kennen gegeven, dat het, grootendeels op zijne 
voorstellen en volgens zijne aanwijzingen op een groot deel 
der aarde daargestelde, net van meteorologische en magneti- 
sche waarnemingen ook tot Nederlandsch Indië worde uit- 
gestrekt. 

Het nevensgaande uittreksel van een daartoe betrekkelijk 
schrijven des Heeren von mumBoLDr, aan den tegenwoordigen 
Gouverneur-Generaal van Nederlandsch Indië gerigt, zal de 
Wis- en Natuurkundige Afdeeling nader inlichten op welke 
wijze hij de zaak zou wenschen geregeld te zien. 

Niet ongenegen om, in het belang der wetenschap, te 
trachten aan de wenschen van dezen grooten geleerde te 
gemoet te komen, heb ik mij in de eerste plaats gewend 
tot het Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut, 
met het verzoek, mij zijne gedachten omtrent het plan van 
den Baron von mumsorpr, zooals dat in zijn hiernevens- 
gaanden brief, gerigt aan den Kolonel rDwArD SABINE, is 
uiteengezet, wel te willen doen kennen, en mij voorts, onder 
globale opgave van de kosten, welke aan de aanschaffing 
der werktuigen zouden verbonden zijn, te willen mededeelen, 
of het Instituut in de gelegenheid zoude zijn, een persoon 
aan te wijzen, geschikt en genegen, om de leiding der be- 
doelde waarnemingen in Indië casu quo op zich te nemen. 

Ten gevolge van die uitnoodiging heb ik van den Hoofd- 
directeur van het genoemd Instituut ontvangen het rapport, 


gedagteekend 6 October 1857, N”. 206, hetwelk ik de cer 


(380 ) 


heb der Wis- en Natuurkundige Afdeeling hiernevens in 
originali aan te bieden, met beleefd verzoek, het Departe- 
ment van Koloniën nopens de onderwerpelijke aangelegen- 
heid wel te willen dienen van voorlichting. 

Bij uw rapport zal ik gaarne de overgelegde stukken 
terugontvangen. 


De Voorzitter deelt daarop den open brief mede 
van den Baron ALBXANDER VON HUMBOLDT aan den 
Kolonel kpwarp SABIND, als ook een uittreksel van 
het schrijven van dezen beroemden geleerde aan den 
Gouverneur-Generaal van Neêrlandsch Indië, en legt 
het rapport over van den Hoofddirecteur van het Ko- 
ninklijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut te 
Utrecht. 

Wordt besloten een en ander in handen te stellen 
van de H.H. VAN RERS, STAMKART Een BUYS BALLOT, 
met beleefd verzoek, om daarop, zoo mogelijk in de 
volgende vergadering, de Afdeeling te dienen van 
ontwerp-antwoord aan den Minister van Koloniën. 


De Heer vaN DER BOON mescH deelt, ter vervul- 
ling zijner spreekbeurt, aan de Afdeeling mede het 
Scheikundig onderzoek van drie soorten van Galstee- 
nen, gedurende het leven uit het menschelijk ligchaam 
verwijderd, en heldert het gesprokene op door de be- 
schouwing van de voorwerpen en van hunne afbeel- 
dingen. Hij geeft ten slotte eene beoordeeling van 
de verschillende wijzen, waarop men getracht heeft 
de vorming der galsteenen te verklaren. De spreker 


zal zijne verhandeling later aan de Afdeeling aan- 
bieden. 


(381 ) 


De Heer w. vrou rigt de aandacht der verga- 
dering op eene belangrijke misvorming. Zij betreft het 
gemis van het regter sleutelbeen, waargenomen bij 
eenen man van 55 jaren, sjouwerman van beroep, 
die, blijkens daarvan ontvangen berigt, nooit over 
zwakte of moeijelijke beweging van den regterarm 
had geklaagd, maar met dezen alles verrigte wat hem 
door zijne kostwinning werd opgelegd. — Spreker 
had ook in het lijk opgemerkt, en aan de toehoor- 
ders zijner anatomische lessen ‘doen aanschouwen, dat 
de spierverhouding was zooals gewoonlijk, dat is met 
het gewone overwigt ter regter zijde. 

Hij brengt alsnu in de eerste plaats ter aanschouwing 
de door hem bewaarde borstkas van dit individu, waar- 
omtrent hij de volgende bijzonderheden opteekent: 

1. Scheeve stand van het borstbeen, waarin het handvat 
regts veel lager en korter is dan links. De gewrigtskuil van 
het sleutelbeen ontbreekt aldaar, en de gewone'halvemaans- 
wijze insnijding aan den bovenrand van het handvat wordt 
gemist. De drie gewone segmenten van het menschelijk borst- 
been zijn door synostose volkomen ineengesmolten. 

2. Op de tweede regter rib vertoont zich een ondiepe 
kuil, tusschen twee verdikte en ruwe plekken. Bij de ont- 
leding bleek zij eene soort van gewrigt te wezen, gevormd 
tusschen het ravenbekswijze uitsteeksel en genoemde rib, om- 
geven door eene bursa mucosa, met vocht gevuld. 

3. Daartoe heeft zich aan het schouderblad het, ravenbeks- 
wijze uitsteeksel schuins naar beneden en naar binnen om- 
gebogen, en is het met zijnen wortel gaan aanwrijven tegen 
genoemde ribvlakte, waardoor zich aldaar eene gewrigtsvlakte 
heeft gevormd. In het schouderblad valt voorts op te mer- 
ken, dat zijne graat, meer dan gewoonlijk, zich aanvankelijk 
naar boven rigt en daarna met den schoudertop of het acro- 
mion zich naar voren ombuigt, waardoor dit laatste eén 


( 382 ) 


bijna horizontalen stand krijgt. Merkwaardig is daarbij de 
wijziging van het schoudergewrigt, waarin de gewrigtskuil 
zich benedenwaarts verlengd, en het hoofd van het opperarm- 
been zich evenzeer verlengd, versmald en afgeplat voordoet 
met eene „geringe hyperostose aan den onderrand. 

4. In de bovenste rugwervelen vertoont zich een zeer ge- 
ringe graad van zijdelingsche kromming (scoliosis). 

Hierna doet Spreker in eene afbeelding de afwijkingen ken- 
nen, welke zich in de weeke deelen openbaren. Een duidelijke 
peesachtige boog verbond den schoudertop met het handvat 
des borstbeens. Aan dezen peesachtigen boog hecht zich de 
monnikkapspier (m. trapezius s. cucullaris), welke zich veel 
meer dan gewoonlijk naar voren ombuigt, en schier den 
buitenrand van den sterno-mastoideus raakt. 

Met dezen peesachtigen boog, welke ineensmelt met de 
fascia deltoidea, verbinden zich ook de sleutelbeensgedeelten 
der delta- en der groote borstspier, welke tusschen elkander 
de sleuf overlaten, waardoor de vena cephalica heengaat. De 
boog vervangt derhalve het sleutelbeen. 

Aan den sterno-cleidomastoideus ontbreekt benedenwaarts 
het sleutelbeensgedeelte of de cleidomastoideus, welke intus- 
schen van boven wel aanwezig is. Hierdoor is deze spier 
van boven breed, en op de gewone wijze gehecht aan het 
tepelachtig gedeelte van het slaapbeen en aan de bovenste 
halfcirkelvormige lijn van het achterhoofd; maar versmalt zij 
zich benedenwaarts, om zich te hechten aan het handvat 
des borstbeens, en zich te verbinden met den peesachtigen 
boog, welke het sleutelbeen vervangt. 

Evenwijdig met en achter dezen boog loopen twee spier- 
bundels, welke den mm. subelavius vervangen. De bovenste 
komt achter de inplanting van den sterno-mastoideus van 
het handvat des borstbeens; de onderste van de eerste rib, 
digt bij haar kraakbeen. Beiden begeven zich achter den 
boog naar het schouderblad, alwaar zij zich vasthechten 
aan de fascia supraspinata en aan het acromion. Deze 


(383 ) 


beide spierbundels laten eene ruimte tusschen elkander over, 
waardoor de vena cephalica heengaat. Onder den boog 
door en over de eerste rib heen, gaan op de gewone wijze 
de armzenuwvlecht en de okselvaten. In de overige hals- 
spieren vertoont zich geene afwijking; maar het zal wel 
overbodig wezen te zeggen, dat de vorm van het trigonum 
cervicale inferius zich door de rigting naar voren van den 
m. trapezius en door het gemis van cleidomastoideus op 
belangrijke manier wijzigt. 

Aan deze beschrijving en objective aanwijzing voegt Spre- 
ker eenige algemeene beschouwingen toe, waarbij hij wijst: 

1. Op de buitengemeene zeldzaamheid van het gemis van 
sleutelbeen, waarvan hem tot heden slechts eene waarneming 
is bekend geworden, vermeld door MARTIN, in ROUX, Journal 
de Médecine, Tome XXIII, p. 458, waarin het sleutelbeen 
nog ten deele door een verlengsel van het schouderblad werd 
vervangen. Deze waarneming is door de beroemdste anato- 
mische schrijvers, 5. P. MECKEL, R. WAGNER, HENLE, HYRTL, 
overgenomen, zonder dat er immer een tweede geval werd bij- 
gevoegd. 

Het nu waargenomen gemis wordt nog te meer merk- 
waardig, omdat de ondervinding leert, dat, als zelfs de bo- 
venste extremiteiten door aangeboren misvorming ten volle 
ontbreken, nooit de halve gordel gemist wordt, door schou- 
derblad en sleutelbeen gevormd. 

2. Op de beteekenis, welke het sleutelbeen blijkt te 
hebben als voorste ‚boog van den gordel, door welke de 
bovenste extremiteiten zich met den romp verbinden. Het 
dient om de schouders van de borstkas verwijderd te hou- 
den en tevens steun te geven aan het schoudergewricht. 
Om die reden vindt men het bij al de zoogdieren, die hunne 
voorpooten tot klimmen, tot graven, tot grijpen, tot vliegen 
gebruiken, zooals de Quadrumanen, de Edentaten, de Mar- 
supialiën, de Rodentia, de Cheiropteren; en mist men het daar- 
entegen, waar de woorpooten slechts beweeglijke steunpunten 


(384 ) 


des ligchaams zijn, zooals in de Den-, de Twee- en de 
Veelhoevigen. Bij geen dier zal uit dien hoofde de behoefte 
aan sleutelbeen grooter moeten zijn dan bij den mensch, 
wegens de, menigvuldigheid en de kunstvaardigheid der be- 
wegingen, welke hij met zijne voorste of bovenste ledematen 
uitoefent. Vandaar welligt de spoedige beenwording des 
sleutelbeens, waaraan AmrsroreLes reeds den naam gaf van 
ostfov mooroyeves, en de zeldzaamheid van zijn gemis. 

8. Op de bevestiging van het doel des sleutelbeens, door 
deze waarneming, waarin toch de belangrijke afwijkingen in 
het beenstelsel niet anders dan gevolgen kunnen heeten van 
het aangeboren gemis van den dwarsbalk, welke den schou- 
der van den romp verwijderd houdt. Als zoodanig mag 
vooral gelden de kuil op de tweede rib en het onware ge- 
wrigt, aldaar met het ravenbekswijze uitsteeksel gevormd ; 
voorts ook de ombuiging in de graat des schouderblads. 
De kuil toch is ongetwijfeld het uitwerksel der wrijving, 
hier mogelijk geworden, doordien het schouderblad niet van 
den romp verwijderd werd gehouden, en de ombuiging der 
graat kan wel niet dan het gevolg heeten van de meer kracht- 
volle ontwikkeling en werking van den trapezius. De vor- 
ming der kuil kan men gelijkstellen aan hetgeen op de 
buitenvlakte des darmbeens geschiedt na ontwrichting des 
dijbeens, en de ombuiging der graat herinnert eenigzins 
hare gesteldheid bij den Pteropus. 


De Heer ponpers spreekt over de Zwergie van het 
accomodatievermogen der oogen en den invloed, dien 
de convergentie der gezigts-assen op de grenspunten 
der accomodatie wtoefent, met praktische toepassing 
op het gebruik van brillen. död 

In de eerste plaats merkt hij op, dat men tot dusverre 
verzuimd heeft een vergelijkbaren maatstaf vast te stellen 
voor de energie der accomodatie, en toont het hooge gewigt 


(385 ) 


en de volstrekte behoefte daarvan aan. Dien maatstaf ont- 
leent hij aan het digtste en verste punt, waarvoor het oog 
zich kan accommoderen. De afstand dezer punten wordt op- 
tometrisch bepaald, hetzij met, hetzij zonder lenzen, en in 
het eerste geval door eene eenvoudige formule gevonden. 
Uit die beide punten wordt voorts berekend welke de brand- 
puntsafstand eener lens zou moeten zijn, die de van het 
digtste punt uitgaande stralen eene rigting zoude geven, 
alsof zij van het verste punt uitgingen. Deze lens wordt 
voorondersteld als een meniscus op de voorvlakte der lens 
crystallina geplaatst te zijn, wijl de accommodatie voor de 
nabijheid op eene toenemende bolheid van de voorvlakte der 
lens crystallina werkelijk berust. De energie van het accom- 
modatievermogen is alsdan =— 1 :a, waarbij a de brand- 
puntsafstand van gezegden meniscus, in Parijsche duimen 
uitgedrukt, beteekent. Op die wijze werden, onder mede- 
werking van den Heer mac cIrrAvRY, Officier van gezond- 
heid, bestemd voor Oost-Indië en tijdelijk gedetacheerd bij 
den Spreker, reeds ‘eenige bepalingen gedaan, zoo wel bij 
myopie en presbyopie, als bij normale accommodatiegrenzen, 
voorts op verschillenden leeftijd en bij zekere ziektetoestan- 
den, die later zullen worden medegedeeld. 

Tot den invloed van de convergentie der gezigts-assen op 
de grenspunten der accommodatie overgaande, zet Spreker 
de gevolgde methoden tot quantitative bepaling uiteen. 
Vooreerst blijkt, dat myopen een minder concaaf glas be- 
hoeven, om voor evenwijdige stralen te accommoderen, dan 
uit hun verste punt bij convergerende gezigts-assen zou wor- 
den vermoed. Dit verschil leert den invloed eener bepaalde 


wé 


convergentie kennen. Voorts worden prismatische glazen ge- 


zigts-assen, door de sterkte der concave glazen, waarderen: in 


VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 25 


( 386 ) 


de verte duidelijk kan gezien worden, bepaald, hetgeen on- 
geveer het derde van het totale accommodatievermogen als 
beschikbaar leert kennen, bij evenwijdige gezigts-assen. Win- 
delijk gebruikt men convexe glazen, om bij sterkere con- 
vergentie te kunnen waarnemen, en bepaalt hierbij de ins- 
gelijks zonder die glazen of met zwakkere glazen verkregene 
grenspunten der accommodatie. Deze proeven eischen veel 
volharding en naauwkeurigheid. Spreker. kan den gezegden 
invloed dan ook nog niet naar vaste wetten aangeven, of 
graphisch door de abscissen en ordinaten eener kromme lijn 
verzinnelijken. Zooveel staat echter vast, dat bij converge- 
rende gezigts-assen het verste punt, zoowel als het digtste, 
nader. bij het oog komen. 

Hieruit ná volgt onmiddellijk, dat de myoop, die zonder 
bril in de nabijheid met sterk convergerende gezigtsassen 
ziet, miet voor zijn verste punt, geaccommodeerd is. Hij 
oefent dus eenzijdig zijne accomodatie voor de nabijheid, 
stelt: het oog, door de convergentie zelve, voortdurend aan 
sterke spierdrukking bloot en is doorgaans met het aange- 
zigtsvlak maar beneden gekeerd, waardoor de congestie en 
de drukking der vochten in het oog vermeerderd worden: 
Het gevolg hiervan is doorgaans steeds toenemende myopie, 
ten ade van verlenging der gezigts-as (stapkyloma pos- 
ticum), waardoor het gezigtsvermogen zelfs ten slotte wordt 
bedreigd. Daarom acht Spreker bij sterke myopie het ge- 
bruik van een bril bij lezen, schrijven enz, zeer aanbeve- 
lingswaardig. Den graad der myopie drukt hij eenvoudig uit 
door de formule —, waarbij m de negative brandpunts- 
afstand is der concave glazen, in Parijsche duimen uitge- 
drukt, die voor het scherp zien van verwijderde voorwerpen 
„ worden vereischt. Bij eene myopie van + tot 4 schijnt het 
gebruik: van een bril reeds wenschelijk, bij sterkere graden 
van 4 tot volstrekt, noodzakelijk; waarbij men evenwel 
glazen geven moet, die het verste punt op niet meer dan 


(381 ) 


ongeveer 14 Parijsche duimen brengen (5, — +; — 3), waarbij 
n de negative brandpuntsafstand is der daartoe vereischte 
glazen, afgezien van den invloed der geringe convergentie 
op 14 duim afstand. 

Bij presbyopie moet men convexe glazen geven, zoodra 
die gemak opleveren. De verhouding tusschen convergentie 
der gezigts-assen en eene bepaalde inspanning van het accom- 
modatievermogen blijft dan beter bewaard, en eene boven- 
matige inspanning, en dat wel bij weinig convergerende 
gezigts-assen, wordt voorgekomen. Spreker eindigt met den 
wensch, dat het vooroordeel tegen een doelmatig gebruik 
van brillen moge ophouden. Worden zij elders te veel, in 


Nederland worden zij, naar zijne ervaring, te weinig ge- 
bruikt, 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de ver- 
gadering wordt gesloten. 


8 } 7 ’ 
„Buiter « ans nlet norme tga al 
gepiest En TTL es ad 
ware olbengeing among crose chang) 
aoe al arten” aaide: 
ofer Prummel 
emo sor gn vergen lade dd 2 orn opoe 
sipteped aptte vor Grrsdeorieheneid wd Niv Ag nbe 
abrmengtetnns! nig Aid eatent ved werdde 
ws tor oritheriet zedloogke sovmorksngvatie chinone 
itrel. isuanboof:. gonst Iafromsoor sede 
malts otmveibernijn unbeaett rvnbraelgn ‘ogen 
gien Leto gtebwens . satie. zennt {ot dehiaos 
8 be ke Ë 


Fok 


ij # fak 
4a{obr af-nol he 


er Bij tat. > le nrd Natte mre, dre 


eas on TA rde” bil ank, „Pet a merten ref 


ae ad 


ran, $ make: it en dd 


ais me le) verd 
wedn oid deet 


ws ide itis à 


— XX — 


Vaderlandsche Historie ten onmiddellijken vervolge van wa- 
GENAARS Vaderl. Historie. Amst. 1788—59. 3 dln. 8°. 


Bijvoegsels en aanmerkingen voor de Vaderlandsche Historie 
van J. WAGENAAR. Amst. 1799, 4 dln. 8°. 


„ VAN HASSELT. Stukken voor de Vaderl. Historie. Arnhem 
en Amst. 1792—93. 4 dln. S°. 


. BORGNET. De Nederlanden onder Koning rrurs IL. Amst. 
1852. 8°. 


. BEELOO. Noord-Holland en de Noord-Hollanders in den 
vrijheidsoorlog tegen Spanje. Haarlem 1852. 8% 


. VAN SCRIECK. Van ’t beghin der eerster voleken van 
Buropen insonderheyt van den oorspronck ende saecken 
der Nederlandren, XXIII boeken. tYpre 1614. fol. 

. A. VAN SPAEN. Oordeelkundige inleiding tot de Historie 
van Gelderland. Utrecht 1801—05. 4 dln. 8°. 


‚ VAN wiN. Historische en Letterk. Avondstonden ter op- 
helderinge van eenige zeden der Nederlanderen enz. Amst. 
1800. 8°. 


» V. SLICHTENHORST. XIV boeken van de Geldersse ge- 
schiedenissen. Arnhem 1653. fol. 


„ Goos. Nieuw Nederl. Caertboeck, waerin volkomentlycker 
als oyt te voren vertoont werden de XVII Nederlanden. 
Amst. 4°. 

 P. VAN GRONINGEN. Geschiedenis der Watergeuzen. Ley- 
den 1840. S°. 

‚ DE GELDER. Aardrijkskundige beschrijving van het ko- 

ningrijk Holland. Amst. 1809. 98°. 


DE KANTER en J. AB UTRECHT DRESSELAUIS. De provincie 


BOEKGESCII. DER KON. AKAD. Y. WETENSCH. 


Zeeland. Middelburg 1824. 8°, 


P. DE LARUÊ. Staatkundig en heldhaftig Zeeland. Middelburg 
1736. 4e, 


ri 


EE 


Pp. De zaRvë. Geletterd Zeeland. Middelburg 1741. 4? 

Archieven van Amsterdam aangaande de vroegere privilegiën 
van deszelfs poorters en inwoners. Amst. 1821. 8° 

G. W. VAN OOSTEN pr BRUYN. De stad Haarlem en haare 
geschiedenissen. Haarlem 1765. fol. 

A. MOONEN. Korte chronyke der stadt Deventer. Deventer 
1714. 82. 

H.N. VAN mr. Geschiedkundige en plaatselijke beschrijving 
van de stad Zutphen. Zutphen 1830. S°. 

A. KEMPS. Leven der doorluchtige Heeren van Arkel, ende 
Jaarbeschrijving der stad Gorinchem. Gorinchem 1656. 4°. 

D. DE GRAAFF. Verhaal betrekkelijk het beleg, bombarde- 
ment en de overgave van Gorinchem in 1813—1S14. 
Gorinchem 1814. 8% 

J. F. VAN CORTGEEN V. D. GOUDE en C. BooTH. Chronijk en 
beschrijving van Utrecht. Amst. 1745. S°. 

G. VAN SANDWIJK. Kronijkmatige en geschiedkundige be- 
schrijving van Purmerende. Purmerende 1839. 8? 

G. C. HAAKMAN. Rhenen en omstreken. Amersfoort 1847. 8°, 

G. VAN BNST KONING, Het huis te Ilpendam. Amst. 1836. 8°. 

w. A. Rijksvrijheer, van spaeN. Historie der Heeren van 
Amstel en van IJsselstein en van Mijnden. Den Haag 
1807. 8% 

0, G. HELDRING. Wandelingen ter opsporing van Bataafsche 
en Romeinsche Oudheden, Legenden, enz. Amst. 1839. 8? 

Staatkundige Historie van Holland. Amst. 1760—1762, 
Dl. IX_—_XIII. 4°. 

Annales sive Historiae rerum Belgicarum. Francofurti 1580. 
fol. 

P. HEUTERI. Opera historica Burgundica, Austriaca, Belgica. 
Lovanii 1651. fol. 


ne 


G: Lem. Teatrum Belgicum. Amst. 1690, 2 din. 4? 
Historia di Flandra del Cardinal Bentivoglio. Venetia 1561. 4°. 


D. DE IBARRA. Las guerres de los Estados Baxos, desde el 
ano de MDLXXXVITI—MDXCIX. Amberes 1625. 4% 


G. GROEN VAN PRINSTERER. Archives ou correspondance iné- 
dite de la maison d’Orange-Nassau. Leide 1836—1837. 
Pom’ HU, IV: 8% 

pEwez. Histoire particulière des provinces Belgiques. Bruxel- 
les 1816. 3 dln. S°. 


F. SCHILLER. Geschichte des Abfalls der Vereinigten Nieder- 
lände von der Spanischen Regierung. Carlsruhe 1827. 80. 


J. visser. Uitvinding der Boekdrukkunst. Amst, 1767. 40, 

DE LA SERNA SANTANDER. Dictionnaire Bibliographique 
choisi du quinzième siècle. Bruxelles 1805—1807. 3 
din. 8°. 

P. MARCHAND. Dictionnaire historique, ou Mémoires critiques 
et littéraires. La Haye 1758. fol. 

F. A. eBemr. Allgemeines bibliographisches Lexikon. Leip- 
zig 1821, 4e, 


Bibliothecae a Panzero. Norimbergae 1806— 1807. 3 din. 12°. 


J. R. VAN EERDE en P. VAN LIMBURG BROUWER. Catalogus 
librorum bibliothecae universitatis quae Groningae est. 
Groningae 1833, 1841. 2 dn. fol. 


Catalogus der letterkundige nalatenschap van J. KONING. 
2 dn. Se. ” 


' hd 
Catalogus bibliothecae quae studiis inservüt viri clarissimi 
G. DE WAL. Groningae 1885. 80, 


Bibliotheca Eerdiana, sive Catalogus librorum, qui studis 
inservierunt viri clarissimi J. R‚ VAN EERDE. Gronin- 


gae 1836. So. ' - 
7 


ee 


Catalogus bibliothecae quae studiis inserviit viri clarissimi 
J. G. DE CRANE. Leowardiae 1843. 50, 

W. SIEWERISZ VAN REESEMA. Redevoering over dicht- en 
letterkundige genootschappen in ons vaderland. Leyden 
1850. 80, 


VAN REES. Algemeene geschiedenis des Vaderlands. DI, HT. 
Afl. 8. 30, 

Bibliothèque universelle de Genève. Octobre 1857. 

Annales de chimie et de physique. Nov. 1857. 

Bibliographie de la France. No. 47, 50. 

POGGENDORFF. Annalen der Physik und Chemie No. 10, 1857. 

DINGLER. Polytechnisches Journal. B. CXLVI. H. 2, 3. 


FRORIEP’s Notizen aus den Gebiete der Natur- und Heil- 
kunde. B. III. Ne, 8—22. 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DE MAAND 
DECEMBER. 


NEDERLAND. 


Verhandelingen van het Genootschap ter bevordering der 
Genees- en Heelkunde te Amsterdam. Amst. 1857. DI. 
II, 2. 4°. 

Archief, vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in 
betrekking tot Zeeland, uitgegeven door het Zeeuwsch 
Genootschap der wetenschappen. Middelburg 1857. St. 
UI. 8°. 

Inhoud: 


J. P. VAN visvmrr. Historische beschrijving der voormalige stad Rei- 
merswaal. 


== KE ee 


= pr wixp. Mededeeling omtrent een bundel Autographen uit de XVIe 
eeuw, deels in cijterschrift vervat. 
Levensschets van wijlen den ‘Generaal-majoor P.J. AG- 


KERMANS. 
VAN DEINSE. Over het Strandregt, zooals het voorheen in Zeeland gel- 
dende was en uitgeoefend werd. 


Bijdragen tot de kennis en den bloei der Ned. Gymnasiën 
voor 1854—1856. Utrecht 18551857. go, 

West-Indië, Bijdrage tot de bevordering van de kennis der 
Ned. West-Indische Kolomiën. Haarlem 1858. Dl. II. 
4, 80, 

Inhoud: 

L. C‚ B. Over de taak en de eischen der Lagere School. 

DONDERS Een BERLIN. Archiv für die Holländischen Bei- 
träge zur Natur- und Heilkunde. Utrecht 1857. B. 
I. 4,80. ï 


Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde. Jaarg. 1857, 80. 
Algem. Konst- en Letterbode. Jaarg. 1857. 
5. Dirks. Hen flinke Brief. 120. 
De Dichtwerken van BILDERDIJK, 22, 23 afl. 
BELGIË. 
Mémoires de l'Académie Royale de Médecine de Belgique. 
Bruxelles 1857. Tom. IV. 1. 40. 


Mémoires des Concours et des Savants étrangers, publiés 
par lAcad. Roy. de Médecine de Belgique. Bruxelles 
1856—1857. Tom. II. 2. 3. 40. 


Bulletins de l'Académie Royale de Médecine de Belgique. 
Bruxelles 1857. Tom. XVI. 7—10. 90. 


Inhoud: 


MARTENS. Rapport de la cinquième section sur un travail imprimé de 
M. te oëns, intitulé: Etude Hygiénique sur influence que les éta- 
blissements industriels exercent sur les plantes et sur les animaux qui 
vivent dans leur voisinage. 

FRANGOIS. Rapport de la commission chargée d'examiner le Mémoire 


IV 


de M. le Docteur Brinosra fils, intitulé: Quatre cas de Croup dans 
trois desquels l'opération de la tracheotomie a été pratiquée. 

FALLOT. Rapport de la commission chargée d'examiner le mémoire de 
M. RIEKEN, intitulé: Quelques notions sur \'Uroscopie et sur son état 
actuel dans différents pays, surtont en Allemagne et en Angleterre. 

MARINUS. De la Vaccine et de la revaecination au point de vue de Ja 
préservation de la petite vérole et de leur influence sur la santé et 
la vie de l'homme. 

BOULVIN. Rapport de la deuxieme section sur deux communications de 
M. pe LARVE, intitulées: lune, de la Créosote contre l'Erysipèle; et 
l'autre, des FEmétiques contre le Croup. 

ERANGOIS. Rapport de la commission qui a examiné un mémoire sur 
la Lèpre par Don 5, T‚ M. DE GRACIDA Y BERNAL. 

MARTENS. Rapport de la commission chargée d'examiner une commu- 
nication du Ministre de l'Intérieur, relative à des accidents, observés 
à la suite du sarclage de \Heracleum (Sphondylium L). 

VAN COETSEM. Rapport de la deuxième section sur une notice de M. 
HAMBURSIN, rélative à la Scarlatine épidémique quia régné à Namur, 
en 1855. 

Rapport de la commission qui à été chargée d’ examiner 
un travail manuserit de M. BURIN Du BuIssON, sur la présence du 
Manganèse dans le sang et de sa valeur thérapeutique. 

GouzÉe. Rapport de Ia troisième section sur la substitution de la fé- 
cule de Bryone à l'Amidon dans la confection des bandages, proposée 
par M. PASQUIER NALINNE. 

SEUTIN. Rapport de la troisième section sur une observation de M. cer - 
MAIN, relative à Expulsion d'un Haricot introduit dans les voïes uri- 
naires d'un homme. 

MARINUS. Rapport de la commission chargée d'examiner une notice de 
M. wasseIGe, relative à des modifications apportées à I' Instrument de 
M. van Huever, destiné à exercer des tractions sur 'extrémité pel- 
viepne dans certains cas d'accouchement. 


Catalogue des livres de la bibliothèque de l'Académie 
Royale de Médecine de Belgique. Bruxelles 1857. 80. 


FRANKRIJK. 


Mémoires de l'Académie Lmpériale de Medecine, Paris 1857. 
Tom. XXI. 40. 


Inhoud: 


L.J. BAUCHET. Histoire anatomo-pathologique des Kystes. 

A. L. J. BAYLE. Y a-til un signe général des Altérations du Sang dans 
les maladies, et des signes particuliers pour chacune de ces altéra- 
tions ? 

P. SILBERT. De la Saignée dans la grossessc. 


ce HE 


MICHEL. Du Microscope, et de ses applications à l'anatomie pathologi- 
que, au diagnostie et au traitement des maladies. 

E. P. POTERIN DU MOTEL. Études sur la Mélancolie et sur le traitement 
moral de cette maladie. 

HecQver. Mémoire sur la Rougeole épidémique qui a régné à Abbeville 
(Somme) pendant l'année 1855. 


Mémoires de Médecine, de Chirurgie et de Pharmacie Mi- 
hitaires. Paris 1857. 2 Serie, tom. XXIX, 80. 


Inhoud: 


De la Morve et du farein communiqués par infection mediate ou im- 
médiate du cheval à l'homme de guerre, et des moyens pratiques 
propres à en diminuer la fréquence dans l'armée. 

J. LACRONIQUE. Observation de Farcin chronique. 

J. PERIER. Des abcès du Foie, considérations à l'occasion d'un cas de 
guérison d’abcès hépatique. 

BARUDEL. Notice sur quelques Maladies mixtes, observées dans les hô- 
pitaux de Constantinople. 

BLANVILLAIN. Le Typhus en Crimée. 

BAZIN. Etudes sur le traitement de la Méningite granuleuse. 

FrOPPO. Notes sur le traitement des Varioles pendant le deuxième se- 
mestre 1856, à l'hôpital militaire de Lille. 

VALETTE. Mémoire sur la Congélation des pieds et des mains. 

MAUPIN. Des Congélations au point de vue de leur traitement par les 
opérations. 

Note sur les Amputations primitives et consécutives, faites en 
Orient, et considérées au point de vue de la signifieation de leurs 
résultats. 

LEPRIEUR. Essai sur’ les métamorphoses du Trachys pygmaea, insecte 
de la famille des Buprestides. 

BOURLIER. Note sur un procédé simple pour doser et reconnaitre la Sa- 
licine contenue dans un sulfate de quinine fraudé par cette sub- 
stance. 

C. SCHMIDT. Note sur la composition de l'eau de la rivière Oued-el- 
Malah et sur le dépôt cristallin qui en couvre les bords. 

PASTORET et CHOULETTE. Rapport médico-légal ayant pour but princi- 
pal la constation des Taches de sang sur un burnous. 

ROUSSIN. De lIodure de plomb photographique. 

BERIGNY. Recherches et observations pratiques sur le Papier ozonomé- 
trique. 

Instruction sur l'emploi des Faux minérales naturelles et sur le service 
des hôpitaux thermaux militaires. 


Revue agricole, industrielle et littéraire. Valenciennes 1857. 
Tom. IX, 5, 80. 


WEN zee 


L'Institut, Journal universel des sciences et des sociétes 
savantes en France et a l'étranger, 25° année. 


ENGELAND. 


Medico-chirurgical Transactions, publ. by the Royal me- 
dical and chirurgical Society of London. London 1857. 
Vol. XL: 80. 

DUITSCHLAND. 

Abhandlungen der Math. Phys. Classe der Koenigl. Bayer. 
Akademie der Wissenschaften. München’ 1857, B. VIII, 
1. 40, 

Inhoud: 


A. VOGEL und 6. C. nerscHaver. Veber Bleyesquiphosphat. \ 

C. F. SCHOENBLIN. Ueber einige neue Reihen chemischer Berubrungs- 

wirkungen. 

HARLESS. Die statischen Momente der menschlichen Gliedmassen. 

F. ZANTEDESCHI. De Mutationibus quae contingunt in speculo solari fixo. 

A. WAGNER. Neue Beiträge zur Kenntniss der fossilen Säugthier-ueber- 

reste von Pikermi, 

©. F. SCHOENBEIN, Mittheilungen über metallische Superoxyde. 

. LAMONT, Resultate aus den an der Königl. Sternwarte veranstalteten 
meteorologischen Untersuchungen, nebst Andeutungen über den Ein- 
fluss des Clima von München auf die Gesundheiusverhaltnisse der 
Bewohner. 

€, F. SCHOENBEIN. Ueber das Verhalten des Birtermandelöles zum Sauer- 

stoffe. 


Abhandlungen der Philos. Philol. Classe der Koenig). Bayer. 
Akademie der Wissenschaften. München 1857. B. VII. 
Desmo d 

Inhoud: 


0. JARN. Die Wandgemälde des Columbariums in der Villa Pamfli, mit 
Erläuterungen. 
G. M. THOMAS. Studien zu Thukydides. 
F. THIERSCH. Epikrisis der neuesten Untersuchungen des Erechtheums 
auf der Akropolis zu Athen. 
Ueber das OIKHMA bei Pausanius. 
C. F. NAEGELSBACH, Emendationes et explicationes Aeschyleae, 


Gelehrte Anzeigen, herausgegeben von Mitgliedern der K. 


Bayer. Akademie der Wissenschaften. München 1857. 
B. XLIV. 40, 


es 


— Wa 


K. HOFMANN. Veber die Gründung der Wissenschaft Altdeut- 
scher Sprache und Literatur. Festrede. München 1857. 8. 


C. F. P. Vv. MARTIUS. Denkrede auf CHRISTIAN SAMUEL 
wers. München 1857. 4°. 


7- B. W. VON HERMANN. Ueber den Anbau und Prtrag des 
Bodens im Königreiche Bayern, München 1857. 4°. 


sorry. Ueber die Physik der Molecularkräfte. Miinchen 
1857. 4°. 

Quellen und Erörterungen zur Bayerischen und Deutschen 
Geschichte. München 1857. B. IV. S?°. 


Annalen der Königlichen Sternwarte bei München. Mün- 
chen 1857. B. IX. 8°. 


Magnetische Ortsbestimmungen an verschiedenen Puncten 
des Königreichs Bayern. München 1856. Th. IL. 8°. 


Verhandlungen des Naturhistorischen Vereines der Preussi- 
schen Rheinlande und Westphalens. Bonn 1856, 1857. 
Jahrg. XIII. 4. XIV. 1, 2. &°, 


Inhoud XIV, 1. 2: jer Bl 


TROSCHAL. Beobachtungen über die Fische in den Eisenmeeren des 
Saarbrücker Steinkohlengebirges. 

CORNELIUS. Uber Termiten. 

ZEILER. Versteinerungen der älteren Rheinischen Grauwacke. 

BECKHAUS. Beiträge zur Krijptogamenflora. 

SANDBERGER. Vergleichender Beitrag zur Fauna der warmblütigen 
Wirbelthiere des Mittelrheins. 


V. BRINKHORST. Neue Krebse aus des Maestrichter Kreide. 
BERGEMANN. Kobaltmanganspath. 


P. WIRIGEN. Flora der Preussischen Rheinprovinz und der 
zunächst angränzenden Gegenden. Bonn 1857. 12°. 


Verhandlungen des Vereins für Naturkunde zu Presburg 
Presburg 1856, 1857. Jahrg. 1856—1857. 30. 


Jahrbuch der K.K. Geologischen Reichsanstalt. Wien 1856 , 
1857. Jahrg. VIL. 4, VIIL. 1. 2. 80. 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WETENSCH. 8 


VN 


Publications de la Société pour la recherche et la conser- 
vation des Monuments historiques dans le Grand-Duché 
de Luxembourg, constituée sous le patronage de sa Ma- 
jesté le Roi Grand-Duc. Luxembourg 1548—1857. 
Anneés 1847 —1856. 40, 


SPANJE. 


Memorias de la real Academia de Ciencias de Madrid. 
Ciencias Naturales. Madrid 1857. Tomo IV. 4e. 
Inhoud: 


LUCAS DE OLAZABAL. Suelo, clima, cultivo, agrario y forestal de la 
provincia de Vizcaya. 

F. N. Y GARZA. Discurso sobre la necesidad de una deseripcion com- 
pleta de la Cordillera de Sierra-Morena con relacion à los tres 
reinos de la historia natural. 

A. R. ZARCO DEL VALLE. Discurse qoe en contestacion al de el fr. n. 
XY GARZA en el acto de su reception como Acadêmico numerario. 

J. E‚ DEL BAYO. Ensayo de uno deseripcion general de la estructura 
geológica del terreno de Espaïia en la peninsula. 

J. VIDAL. Catalogo de las aves de la Albufero, 


RUSLAND. 


B, DE KOEHNE. Description du Musée de feu le Prince 
BASILE KOTSCHOUBEY d'après son catalogue manuscrit, et 
Recherches sur Yhistoire et la numismatique des Colonies 
Grecques en Russie, ainsi que des Royaumes du Pont 
et du Bosphore Cimmérien. St. Pétersbourg. 1857. 2 
DI Rorer dn: 

Observationes Astronomicas institutas in specula Universi- 
tatis Caesareae Dorpatensis. Dorpati 1825, 1827, 1830. 
1838— 1842, 1845, 1850, 1856. Vol. 1, VII— 
XIV. 4°. 

J. H. MÄpLER. Untersuchungen über die Fixstern-systeme. 
Mitan und Leipzig 1847, 1848. 2 DL. fol. 

Fr. 6. w. srRuvp. Beschreibung der unter Allerhöchtem Kai- 


serlichen Sehutze von der Universitat zu Dorpat veran- 
stalteten Breitengradmessung in den Ostseeprovinzen Russ- 


rn BN 


lands, ausgeführt und bearbeitet in den Jahren 1821—1831. 
Dorpat 1851. 2 DI. 4°. 


Catalogus novus Stellaram duplicium et 
multiplicium. Dorpati 1827. fol. 


Index scholarum in Unmiversitate Litteraria Caesarea Dorpa- 
tensi. Dorpati 1857. 4°. 


HOFFMANN. Quaedam ad doetrinam de luxatione femoris ex 
causis internis oriunda spectantia. Dorpati 1856. 83. 


SZYMANOWSKI. Additamenta ad ossium resectionem. Dorpati 
1856. 8°. 


SEEBERG. Disquisitiones microscopicae de textura membranae 
pituitariae nasi. Dorpati 1856. 89°, 


HARTMANN. Additamentum ad dijudicandam pleurarum in 
respirando interse rationem. Dorpati 1856. S?. 


Horst. Variae theoriae de Trachomatis natura et causis 
propositae ratione critica dijudicatae. Dorpati 1856. 8°. 


STRAUS. De claviculae percussione. Dorpati 1857. 8°. 


HAGENTORN. Disquisitiones pharmacologicae de quarumdam 
Convolvulacearum resimis institutae. Dorpati 1857. S°. 

SAWICKI. Quaedam de efficaci foliorum Sennae et radicis 
Rhei substantia disquisitiones. Dorpati 1857. 83°. 

HUGENBERGER. (uaedam ad Coxemorphosin, qua remedium 
iritidi et iridochorioiditidi adhibendum. Dorpati 1857. 82. 

LIEBIG. Investigationes quaedam pharmacologicae de ex- 
tracto filicis maris aethereo. Dorp. 1857. 8°. 

HOERSCHELMANN. De lithiasi organorum Uropoëticorum, rès- 
pectu praesertim casuum Dorpati observatorum habito. 
Dorp. 1857. 8°. 

WERNER. De capsulis suprarenalibus. Dorp. 1857. 39, 


SZYMANOWSKI. Adnotationes ad Rhinoplasticen. Dorpati. 
1857. 58°. È 
8 * 


EN en 
ERICHSEN. De floribus Arnicae montanae. Dorp. 1857. S°. 
KRICH. Experimenta quaedam pharmacologica de Oleis 
Ricini, Crotonis et Euphorbiae lathyridis. Dorp. 1857. S°. 
BRAUN. Lienis in homine exstirpatio. Dorp. 1857. 8? 


BERTHENSON. Nonnulla de Neochondroplasmatum articularium 
origine et cura. Dorp. 1857. 8%, 


REYHER. De Trachomatis initiis, statisticis de eo notationi- 
bus adjunctis. Mitaviae 1857. 8°. 


ASMUSs. Das vollkommenste Hautskelet der bisher bekann- 
ten Thierreihe. Dorpat 1856. 8° 


VORKAMPFF. Vergleichung der Kurländischen Rechtsbestim- 
mungen über die Bürgschaft mit den einschläügigen Ge- 
meinrechtslichen. Mitau 1856. S°, 


LEHMKUHL. Die Verpfändung von Nichteigenthum nach 
gemeinem Rechte. Dorp. 1856. 5°. 


KRÖGER. Weber den Einfluss der Abtheilung auf die Erb- 
folge mach Livländischem Landrecht. Riga 1857. 8% 


uriN, Ueber die Ehrenverletzung nach Russischem Recht. 
Dorpat. 1857. 8°. 


GESCHENKEN VAN DEN HEER SIX. 


Jahrbucher des Vereins von Alterthumsfreunde im Rhein- 
lande. 6de Jahrg. 1. 2. S°. Jahrg. 1. 


G. SPASSKY. Inscriptiones Siberiacae. Petropoli 1822. 4°. 

SALMASI, De Fibulis Antiquorum vestrariis, Neomagi. 1753. S°. 

cuperus. De Aris et Lapidibus votivis ad Neomagum, Neo- 
magi 1788. 8°. 

FONTANI. Hpistolae de Columna milliaria c. rrasamt etc. 
supra Neomagum fossa. Neom, 1783, 5°, 


ad 


Re 


PONTANI. De monumentis sepulcralibus praesidiariorum mi- 
litum Romanorum. Neom. 1783. 8°, 


GRONOvIE. De Lucernis veterum reconditis. Neom. 1783. S°. 


LINCINIUS. Gevondene Oudheden op de Winseling, Len- 
nepekamer en den Roomschen voet, Nijmegen 1802, 8°. 


Catalogus van eene uitmuntende verzameling Penningen 
betreffende de stad Amsterdam enz, nagelaten door wij- 
len den Hr. w. c. espre. Amst. 1842. 


Catalogus van Penningen en Munten, nagelaten door den 
Hr. A. VAN BIJNKERSHOEK VAN HOOGSTRATEN. S°. 


Catalogue d'une collection de Monnaies et de Médailles du 
moyen Àge et des temps modernes de tous les pays de 
Europe. Anvers 1554. SP, 


AANGEKOCHT. 


Vaderlandsche Historie, vervattende de Geschiedenissen der 
Vereenigde Nederlanden, ten vervolge van wAGENAARS 
Vaderlandsche Historie. Amst. 1786—1811. 47 DI. 8°. 


Algemeen register op de Vaderl. Historie, vervattende de 
Geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden. Amst. S°. 


Bijvoegsels en aanmerkingen, bestaande in noodige nalee- 
zingen voor de Vaderl. Hist. van J. WAGENAAR, door 
H. VAN WIJN. Amst. 1797—1801. 2 Dl. S°. 


Register op de Bijvoegsels en naleezingen van WAGENAARS 
Vaderl. Historie. Amst. 1798. 8°, 

zLurors. Geschiedenis der Nederlanden. Gron. 1835—1837. 
ODIS. 


Li: PH. C, VAN DEN BERGH. Gedenkstukken tot opheldering 
der Ned. Geschiedems. Leiden 1842, 1845. 2 Dl S°. 


EN 


L. PH. ’C, VAN DEN BERGH. Correspondance de Marguerite 
d'Autriche, Gouvernante des Pays-Bas de 1506—1528. 
Leiden 1845. 8°. 


VAN BOLHUIS. De Noormannen in Nederland. Utrecht 1834, 
1835. 2 Dl. 8°. 


Verspreide Letterarbeid van wijlen vaN Bornuis. Utrecht 
1846. 8°, 


Volksgebruiken der Nederlanders bij het vrijen en trou- 
wen. 82, 


Amsteldamsche Jaarboeken. Amst. 1781. 3 DI. S°. 

VAN DEN BOGAERDE. Het distrikt St. Nikolaas, voorheen 
Land van Waes. St. Nikolaas 1825. 3 DI, 90, 

M. BALEN. Beschrijvinge der stad Dordrecht. Dord. 1677. 4°. 


SCHELTEMA. Peter de Groote, Keizer van Rusland, in Hol- 
land en te Zaandam. Amst. 1814. 2 Dl. 8°. 


paspoort. Beschrijving van Zeeland. Middelb. 1820. 8°. 
Staatkundige Historie van Holland. Amst. 1786—1791. 
6 Dl. 40, 


O0. VAN REES. Algem. Geschiedenis des Vaderlands enz. Amst. 
1857. Dl. III. 9. 80, 


C. DE KONING. De voorvaderlijke Levenswijze en Gewoonten 
hier te lande. Amst. 1810. So. 


J. VAN DEK HOEVEN, VERLOREN E@n SNELLEN VAN VOLLEN- 
HOVEN. Tijdschrift voor Entomologie. ’sGrav. 1857. 3 
Afl. 80, 

P. A. mIeLm. Bibliotheek van Pamfletten, Traktaten, Plak- 


katen en andere stukken over de Nederl. geschiedenis 
enz. Amst. 1857. 4e stuk. 40, 


H. STEPHANUS. ‘Thesaurus Graecae Linguae. Parisiis. Oct. 
VIII. 5. fol. 


DR 


C. PLINKI seCUNDI Naturalis Historia. Gothae 1858. Vol. 
VII. 80. > 


Journal des Savants. Oet.— Nov. 1857. 40. 


WURTZ et VERDET. Anmales de Chimie et de Physique. Pa- 
ris 1857. 3e, Serie. Dec. 1857. 80. 


Bibliographie de la France. No, 51—52. 80, 


POGGENDORFF. Annalen der Physik und Chemie. Leipzig 
1857. Bd. 11. 80. 


DINGLER. Polytechnisches Journal. Stuttgart 1857. B. 
CXLVI. 4. 80, 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DE MAAND 
JANUARIJ 1858. 


NEDERLAND. 


Verhandelingen, uitgeg. door Teylers tweede genootschap. 
Haarlem 1857. XXVIII St, 40. 


Inhoud: 


W.G. BRILL. Over de aesthetische waarde der klassieke en der mo- 
derne Dichtvormen. 


Uittreksels uit vreemde Tijdschriften voor de Leden van 
het Koninkl. Instituut van Imgenieurs. ’s Gravenhage 
1857. 1857—1858. No. 3, 40, 


Inhoud: 


Proefnemingen omtrent het verwen met Olieverw. 

DE LA ROCHE-PONCIE en LIEUSON. Verslag aan den Minister van Marine 
over de keuze eener bergplaats voor den Modder, uit de haven en 
de reede van Lorient te baggeren. 

Zelfwerkende Schutdeur van den Heer cHAUBART. 

PLUYETTE. Over het gebruik van Plaatijzer in funderingen van hydrau- 
lische werken, 

De Theems, in verband beschouwd met het verkeer en den gezond- 
heidstoestand in Londen, 


ome, EKV 


De geoctroijeerde bewegelijke cirkelvormige Zaag van wieurieLp en 
HARRISON. ke 

SMITH. Over de verschillende handelwijzen om gehouwen Steen te ver- 
harden en duurzamer te maken. 

Mijnontstekingen aan de Holyhead-haven. 

Vergelijking tusschen de goede eigenschappen van Touwwerk van ijzer- 
draad en van hennep. 

Gegroefde Schroef. 

N. ARNOTT. Over Verwarming en Ventilatie, 

RICHTER. Over de bereiding van Telegraafpalen. 

Hiep. Over verscheidenheid der werking van even sterke stroomen 
op BElektro-magneten. 

PLACE. Over de oorzaak van den nederslag van koper op de poreuse 
potten der Daniëlsche batterij, en over de middelen om dien te 
voorkomen. 

Verbeterd werktuig tot het indrijven van Palen. 

De denkbeelden van rARADY omtrent het voorbestaan van Kracht. 

Over de exploitatie der Zwitsersche telegrafen in het jaar 1856. 

Beweegbare Stoomkraanwagen van FAIRBAIRN. 

Verbeteringen aan Hoogovens. N 

MURRAY. Verkruijing van den Vuurtoren van Sunderland. 

Münrz. Slijtaadje van Wielvellingen. 

Over het wederstandsvermogen van gegoten ijzeren Balken. 

Over het Staal van den Kapitein vcuArIus. 

De lekken-zoeken van MACCAUD. 

PAULUS. Toestel om met een gedeelte van het gewigt van den tender 
het gewigt van de Locomotief te versterken. 

KAUMANN. Toestel ter beproeving van Spoorwagenassen. 

CRAMPTON. Trapvormige Roosters voor locomotiven en andere stoom- 
ketels. 

Over het branden van Steenkolen in loeomotiven op de Fransche 
spoorwegen. 

Drijfwerktuig door paarden van Piner. 

wir. De Profilograaf van DUMOULIN. 

RENLEAUX. Waterpeilglas met zelfwerkende afsluiting. 

Atmospherische Kraan van CLAPARIDE. 

PFANZEDER. Tiendeelige Weegschaal met luchtbel. 

RICHTER. Over eene IJsstopping in den Wezer tusschen Rekum en 
Elsfleth. 

KAVEN: Over Funderingen met gemetselde blokken van gebakken steen. 

PRITTWITZ. Over morte). 


Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid, Haarlem 1857. 
Dl. V. 6, 80, 


Inhoud : 


Berigten over het Fabriekwezen in het jaar 1856, opgemaakt uit de 


== DM == 


Verslagen van eenige departementen en leden, correspondenten der 
Ned. Maatsch. ter bevordering van Nijverheid. 


De Volksvlijt. Tijdschrift voor Nijverheid, Landbouw, Han- 
del en Scheepvaart, uitgegeven door de vereeniging voor 
Volksvlijt. Amst. 1857. N°. 10—12. 


JACOB VAN MAERLANTS Spiegel Historiaal, uitgeg. door de 
Maatsch. der Ned. Letterkunde te Leiden. Leiden 1857, 
ONNENE 3. 468 


DONDERS en BERLIN. Archiv für die Holländischen Beiträge 
zur Natur- und Heilkunde. Utrecht 1857. DI. 1.4. S°, 


MEES. Historische Atlas van Noord-Nederland van de XVI 
eeuw tot op heden. Rotterdam 1857. Afl. 8 fol. 


MOORREES en VERMEULEN. Vervolg van JOHAN VAN DE 
WATERS Groot Plakkaatboek ’s lands van Utrecht, van 
den vroegsten tijd af tot het jaar 1810. Utrecht 1857. 
DL. L. 4 fol. 


H. VAN HALL. Dissertatio Botanica inauguralis, continens 
Observationes de Zingiberaceis. Lugduni-Batavorum 1858. 
4e, 

BAERDT VAN SMINIA. Vervolg van het overziet van de Alba 
Amicorum uit de XVIde en XVI[de eeuwen. Workum 
1857. S0, 


Verslag van eenige Alba Amicorum uit 
de XVIde en XVIIde eeuwen 120, 


Verzamelingstabel der waterhoogten langs den Boven-Rijn, 
Waal, Merwede enz, October en November. 
De Dichtwerken van BirpeERDIJK, Afl. 24, 80, 
Algem. Konst- en Letterbode No, 1—5. 
FRANKRIJK. 
Formulaire pharmaceutique à l'usage des hopitaux militai- 
res Frangais, redigé par le conseil de santé des armées, 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD. Vv. WEFENSCI. 9 


mm IXVIT 


et approuvé par le Ministre seerétaire d’état au Dé- 
partememt de la Guerre. Paris 1857. 80, 


Bulletin de la Société des Antiquaires de Picardie. Amiens 
1857. Année 1857. N°. 4. 8? 

Revue agricole, industrielle et litteraire. Valenciennes 1857, 
Dec, 1857. 80, 


ENGELAND. 


Transactions of the Royal Society of Bdinburgh. Edinburgh 
1857. Vol. XXL 4. 4e. 


Inhoud: 


GREGORY. On New forms of Marine Diatomaeeae, found in the Firth 
of Clyde and in Loch Fine. 

pAvy. On the Urinary Secretion of fishes, with some remarks on this 
secretion in other classes of animals. 

LIsTER, On the minute structure of involuntary Muscular Fibra. 

MAXWELL. On a Dynamical Top, for exhibiting the phenomena of the 
motion of a system of invariable form about a fixed point, with some 
suggestions as to the Earth's Motion. 

ANDERSON. On the products of the destructive Distillation of Animal 


matters. 
Boore. Ou the application of the theory of probabilities to the ques- 
tion of the combination of Testimonies or Judgments. 


Proceedings of the Royal Society of Edinburgh. Vol ILL 
No, 47, 

The Atlantis. A register of literature and science, conducted 
by members of the Catholic University of Lreland. Lon- 
don 1858. Ne, IL, Jan. 82, 


AMERICA. 
Track survey of the river Paraguay N°. 11—13. 
DUITSCHLAND. 
Mittheilungen der K, K, Geographischen Gesellschaft. Wien 
1851. Jaarg. 1. 2,.8% 


Zeitschrift des Deutsch-Oesterreichischen Telegraphen-vereins, 
Berlin 1857. Jahrg. IV, 10—l1, 4e, 


mn 


GRUNERT. Archiv der Mathematik und Physik. Greifswald 
1857. Th: XXX. 1, 80. 

Gemeinnutzige Wochenschrift. Organ für die Imteressen der 
Technik, des Handels, der Landwirthschaft und der Ar- 
menpflege. Wurzburg 1857. Jahrg. VIL 8? 

J. vrcror cARUS. System der thierischen Morphologie. Leip- 
zig 1853. 8°. 

—_—__—______ Zur naehern Kenntmiss des Generations- 
wechsels. Leipzig 1849. 8°. 

Ueber die Werthbestimmung zoologischer 
Merkmale. Leipzig 1854, 8°. 

Jahresbericht über die im Gebiete der 
Zootomie erschienenen Arbeiten. Leipzig 1856. No, 1. 80, 

Der Wustenroder Leopard, ein Römisches Cohortenzeichen. 
Herausgeg. vom Vorstande des Vereins von Alterthums- 
freunde in den Rheinlanden. Bonn. 1857. 40. 

Sammlung der Urkunden für die Geschichte des Markgraf. 
thums Oberlausitz, im Auftrage der Oberlausischen Ge- 
sellschaft der Wissenschaften. Goerlitz 1856. B. IL. 80. 

FOCKENS. Ueber die Luftwurzeln der Gewächse. Gottingen 
1856. Se, 

ZWITSERLAND. 

Bulletin de la Société Vaudoise des Sciences naturelles. 

Lausanne 1857. N°. 31—41. 82, 


ITALIE, 


Q- SELLA. Sulle forme cristalline di aleuni sali di Platino 
e del Boro Adamantino. Torino 1857. 4°. 
Sulle forme cristalline del Boro Adamantino. 
Secunda memoria. Torino 1857. 4e. 
Memoires de Acad. Royale de Savoie. Seconde série, Cham- 


béry 1851. Tom. IL. 80, 
g% 


— LXVII- 


NOORWEGEN, 
Det Kongelige Norske Frederiks Universitets Aarsberefning. 
1854—55. Christiania 1857. 8°, 


Index Scholarum 1856—1857. 4°. 


norst. Morbus, quem radesyge vocant, quinam sit qua- 
namque ratione e Scandinavia tollendus? Christ. 1817. 5°. 


— — Om Sygepleien i Straffeanstalterne i Norge. Christ. 
1841. 80. 
voss. Inversio Vesicae urinariae. Christ. 1857. 4°, 


KJERULF. Besvarelse af den af det Akademiske Collegium 
d. 23e Mai 1854 fremsatte Prisopgave N°. 6. Alt un- 
derkaste de forskjellige 'Theorier, der ere fremsatte om 
Dannelsesmaaden af de uskiktede Bjergarter i Christia- 
nias Overgangsformation, en videnskabelig Prövelse, samt 
veie dem mod himanden, S°. 

Nyt Magazin for Naturvidenskaberne, Christiang 1856— 
1857. B. IX, X. 1. '90. 


Inhoud: 


D. FORBES. Om Parallelstructuren i de aeldre Bjergarten. 

9. C‚ HORBYE. Notitser om det erratiske Phaenomen i Lofoten, Senjen 
og ved Tromso. 

T. KJERULF, Besvarelse af den af det Akademiske Collegium d. 23 
Mai 1854 fremsatte Prisopgave N°, 6: „Alt underkaste de forskjel- 
lige Theorier, der ere fremsatte om Dannelsesmaaden af de uskike 
tede Bjergarter i Christianias Overgansformation, en videnskabelig 
Prövelse, samt veie dem mod hinanden. 

J. KOREN. Intberetning til Collegium Academicum over en paa offent- 
lie Bekostning foretagen zoologisk reise i sommeren 1850. 

C. LANGBERG. Om Indretvingen og Brugen af Bunsens Photometer. 

M. SARS. Bidrag til Kundskaben om Middelhavets Littoral- Fauna. Rei- 
sebemaerkuiger fra Italien. 

D. FORBES. Gaecologiski Untersogelser over det metamorphiske Terri- 
torium ved Norges Sokyst. 

MULLER. Mineralnotiser. 

T. KaeroLr. Ueber die Geologie des südlichen Norwegens. 

SARS. Noele Ord om Medusernes udvikling. 

MEJDELL. Geologiske Forholde i Kongsbergegnen. 


EK 


« 


Boeck. Syphilisationsforsog. Christ, 1853. 8°, 


Klinik over Hudsygdommene og de syphilitiske syg- 
domme i 1852. Christ. 1858. 8°, 


Discussion i det Norski Medicinske Selskab i Christiania 
angaaende syphilisationen. Christ. 1857. S°, 


Bidrag til Kundskaben om de sygdomme i Nervesystemet, 
der kunne opstaae som folge of Syphilis. 8°, 


Forhandlinger ved de Skandimaviske Naturforskeres. Christ. 
1847, 1857. 8°. 

NORMAN. Quelques observations de Morphologie végétale, 
faites au jardin botanique de Christiania. Christ. 1857. 8°. 


HÖRBYE. Observations sur les phénomènes d'érosion en 
Norwége. Christ. 1857. 4e. 


sars. Bidrag til Kundskaben om Middelhavets Littoral- 
Fauna. Reisebemaerkninger fra Italien. 


Beretninger om Sygdomsforholdene in 1842— 1843 1 Dan- 
mark, Sverige og Norge. Christ. 1847. 80. 


HOLMBOE. Oeuvres complètes de N. m. ABEL, avec des no- 
tes et développemens, rédigées par ordre du Roi. Christ. 
1839. 4°, 

Horst. Statistiske Tabeller vedkommende Underviisnings- 


voesenets tilstand i Norge ved udgangen of aarct 
1837—40. Christ. 1840. fol. 


Statistiske Tabeller for Kongeriget Norge aaret 1846— 
1855. Christ. 1856—57. 4°. 


suNpr. Om Dodeligheden i Norge. Christ. 1855. 12°. 
— — Om Giftermnal ï Norge. Christ. 1855. 12°. 
——_ Om Soedeligheds tilstanden i Norge. Christ. 1857. 12°. 


Samling af Fundatser, Gavebreve og Testamenter, vedkom- 
mende i Kongeriget Norge. Christ. 1855. B. IL. 2. 8°. 


ee (RNN 


AuBrrT. Beiträge zur Lateinischen Grammatik. Christ. 1556.9°, 
Semina Horti botaniei Christianiensis. 


Beskrivelse til Kartet over den Norske kyst fra Christi- 
ansand til Lindesnaes, a Arendal til Christiansand. Met 
4, kaarten. 

RUSLAND. 


PAUCKER. Erklärende Anmerkungen zu Aeschylos Agamem- 
non, vers 40 bis 71. Mitau 1857. S°. 


AANGEKOCHT. 


POGGENDORFF. Biographisch-Literarisches Handwörterbuch zur 
Geschichte der exacten Wissenschaften, enthaltend Nach- 
weisungen über Lebensverhältnisse und Leistungen von 
Mathematikern, Astronomen, Physikern, Chemikern, Mi- 
neralogen, Geologen usw. aller Völker und Zeiten. Leip- 
zig 1858. 1 Lief. 8e. i 


DINGLER. Annalen der Physik und Chemie 1857. N°. 12, 
8°, 


Polytechnisches Journal. B. CXLVI. 5. 6. S°, 
Annales de Chimie et de Physique, Janvier 1858. 8°, 
Bibliothèque universelle de Genève. Dec. 1857. 8°. 


Bibliographie de la France. Journal général de Pimprimé- 
rie et de la libraire. N°. 3—ö. 80, 


AK 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DE MAAND 
FEBRUARIJ 1858. 


NEDERLAND. 
Annales Academici 1853—1854. Lug. Bat. 1857, 4°. 


Nieuwe reeks van werken van de Maatschappij der Nederl. 
Letterkunde te Leiden. Leiden 1557. Dl. X. 8%. 


Berigten van het Historisch genootschap, gevestigd te Utrecht. 
Utrecht 1857. Dl. VI. 1. 82, 


Kronijk van het Historisch genootschap, gevestigd te Utrecht. 
Utrecht 1856. 3° Serie. Dl. IL. 58°. 


Register op de kronijk van het Hist. genootschap, geves- 
tigd te Utrecht. Jaargangen 1846—1854. 2e gedeelte 
Letter N—Z. Utrecht 1857. 5°, 


Bouwkundige bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij 
tot bevordering der bouwkunst. Amst. Dl. X: 4. 4. 


Inhoud: 
W.C. vAN GOOR. Beschrijving van het gebouw voor kantongeregt, tee- 
kenschool enz. aan de markt te Gouda. 
Tijdschrift van de Ned. Maatschappij ter bevordering van 
Nijverheid. Haarlem 1858. Dl. VL. 1. 8°. 


Inhoud: 


VAN VOORTHUYSEN. Het aanleggen van spoorwegen in Nederland. 

HENGEVELD. Over het rundvee en zijne verschillende soorten, rassen 
en veredeling. 

VAN HALL. Invloed van den warmen en droogen zomer van 1857 op 
land en tuinbouw. 

Mededeelingen betreffende het Fabrijkwezen. 


A. C. OUDEMANS Een N. W. P. RAUWENHOFF. De scheikundige. 
verschijnselen bij de kieming der Planten-zaden. 83°, 


J, H. DONKER CORTIUS eN J. HOFFMANN. Proeve eener Ja- 
pansche spraakkunst. Leyden 1857. 82, 


— LXXII — 


J, HOFFMANN. Overzigt van de meest gebruikelijke vormen 
van het Japansch cursiefschrift Wirokana, met opgave van 


de Chineschen karakters, waarvan ze zijn afgeleid. Ley- 
den 1857, 


Algem. Konst- en Letterbode N° 6—9. 
BELGIË, 


Bulletin de Académie Royale de Médecine de Belgique, 
2e Serie. Bruxelles 1857. Tom 1, 1. 8? 


FRANKRIJK. 
Société Impériale d’Agriculture, Seiences et Arts de Yar- 
rondissement de Valenciennes. 1858. N°. 7. 8? 


A. DE LONGPÉRIER. Dissertation sur quelques monnaies épis- 
copales do Strasbourg et de Constance. Paris 1857. 8°, 


R. C. CARRINGTON. A Catalogue of 3735 cireumpolar Stars 
observed at Redhill in the Years 1854, 1855 and 1856, 
and reduced to Mean positions for 1855. London 1857. 
fol. 

DUITSCHLAND. 


Württembergische naturwissenschaftliche Jahreshefte. Stutt- 
gart 1858. Jahrg. XIV. 1. 8°. 


Inhoud: 


Nekrolog auf Director v SEYFFER. 

KRAUSS. Nekrolog auf Dr. LECHLER. 

FRAAS und DEFFNER. Geognostische Karte vom BERIRK KIRCHHEIM. 

v. KURR. Bohrende Meerthiere und Röhrenbildungen in Gesteinen. 

JÄGER. Fledermänse, Sandsteinkugeln und Fussabdrücke. 

KRAUSS. Seltne Varietäten von Sängethieren und Vögeln: 

Einige Wurttembergische Fische. 

opper. Pterodactylus Banthensis. 

ESER. Geognostische umgebung von Rom. 

FLEISCHER. Missbildete Pflanzen. 

NEUBERT. Bemerkungen über Blüthensticle. 

ZENNECK. Ideen über eine Winterbotanik. 

KOLB. Americanische Saturnien in Stuttgart ausgeschlüpft. 

BINDER, Geognostisches Profil des Eisenbahn-Einschnittes von Geislin- 
gen nach Amsetten. 


HE INHOUD 


DEEL Vil. — STUK 3. 


f ' bladz. 
Naamlijst van Planten op de eilanden Texel en Wieringen, verzameld 


door eenige leden van het gezelschap Natura dux Nobis et base 

Rr Medegedeeld door P. HARTING . . .. 4 oen 
R) Over het Electrisch Spectrum. Door V.S. M. vaN DER WILLIGEN. 
__H. Het Speetram der electrische vonk tusschen coaks en houtskool 

he __vergeleken met dat eener kool-waterstofvlam … … . … … … . 267. 

haak UL Het Spectrum der electrische vonk in vloeistoffen … . . . …. 274. 
Verslag van de Heeren A. H. vaN per Boor Mescu en G. J. Mur- 
DER over het door den Heer F. W. Corman medegebragte water 


van. de Doode,zeer. sens mt en ee „281, 
N Govone vergadering der Afdeeling Wis- en Natnurkundige Weten- 
schappen, gehouden 2 Januarij 1858 . ... MEt: 1e IEEE 


A Verslag van de Heeren F. W. Conxrap en J. P. Derprar over de 


: is verzakking te Nijmegen. Met twee Platen en drie Tabellen … … . 301. 
Bijdrage tot het onderkennen van de Imaginaire Wortels in eene hoo- 
gere magts vergelijking. Door C. H. D. Burs Barvor . . . . 316. 
‚ Bijdrage tot de meen der hoogere magts vergelijkingen. Door R. Lo- 
8 MATTO EE ER ENE OUDEN ES LEE 
___Over het Electrisch aen Door V.S. M. van per WILLIGEN. 
$ b TY. Het Speetrum van den negatieven glorenden draad eener krach- 
Ì Kieesee vamache” batterijns tt, rte A Et gren 869 


be 
Note sur les corpuscules sanguins du Cryptobranchus Japonicus. Par 
SP- Harting. Meteene Plaat. ……. 5 et 0 4 868. 


_ Gewone vergadering der Afdeeling Wis- en Nataurkundige Weten- 
schappen, gehouden 30 Januarij 1858 . … … . .- PE Sn 


WN verzikt der door de Koninklijke Akademie van Waes ont- 
ed aangekochte boekwerken. . . . . . . . blz. XLIx—LXxII. 


Hierbij zijn gevoegd de tabel en de zes kaar- 
ten, behoorende bij de Verhandeling van den 
Heer Conrap, gedrukt in het vorige stuk. 


GEDRUKT BIJ W‚ J. KRÜLER. 


BANANEN KV VAN A aA) ef 

To KN ranflan an sn, EAN, N f 
ban Wee AN nn | À | 
GAN ENEN ANN a AA ER / \ ik 


ENN 
MAANEN 


zaa\/azeen 
AAR ZAAR 


\ 


| AAAR 
\ÁAAARN „AAA 


Npe 


We AN 
AN n PN, NI 
\ NAAN JAT, f u 


} iS rd 


wets M 
Ne AEN