k 
Few 7 Af 


it 
\ hes W, 
ve bi 


wi 
we 


zj VA Edd 

f RA Ne 

2 Ô Ji JN 
/ wi 


N / 


/\. 


\ 
4 


PP A 
| 
eN he eN /} | 


In ve 


N 


| 
\ 


. iN 
ww het ef 
Wvo ke vl \ 


wu Ns ND IN 
te fi \ A 


y 4 DER 


: KONINKLIJKE AKADEMIE 
8 és ee 


WETENSCHAPPEN. 


SN AMSTERDAM, 
NE CG. VAN DEE POST. 
ee 1858. 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN 


_ KONINKLIJKE AKADEMIE 
Ji ö % VAN 
| WETENSCHAPPEN. 


An 


A OTAKELA KEEN 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN 


DER 


KONINKLIJKE AKADEMIE 


_ VAN 


WETENSCHAPPEN. 


Afdeeling NATUURKUNDE. 


Achtste Deel. 


JAARGANG 1858, 


AMSTERDAM, 
©. G. VAN DER POST. 
1858. 


GEDRUKT BĲ W. J. KRÖBER. 


INHOUD 


VAN HET 


ACHTSTE DEEL. 


PROCESSEN-VERBAAL 


GEWONE VERGADERINGEN. 


Vergadering gehouden op den 2sten Februarij 1858 blz. 1, 


„ / np sten Maart NRA 
I " u „_ 22sten April 1 16. 
m / 7 „_ 2gsten Mei 1 „ 126, 
” H Dj] „_ 2Gsten Junij 1 1 209. 
1 ” Pi I 2den October / „261. 
„ / ” „ sgaten n / „add, 


u Pi ny 27sten November „ n_ 365. 


VI INHOUD. 


VERHANDELINGEN. 


IL, €, VAN HALL. Aanteekeningen omtrent eenige Ne- 
derlandsche' planten. … …… ……. «tet tee 

U. C‚ VAN HALL. Morphologische opmerkingen om- 
trent de Bloem. (Met eene plaat). … … … … 

V.S. M. VAM DER WILLIGEN. Over het Blectrisch 
Spectrum. V. Het Bleetrisech Spectrum in kool- 
waterstofgaz en koolzuur, en in dampen van vlugge 
Bien, Mr rdjbenzerderne Se AAE NDS 

FP, J. STAMKART. Elementair bewijs van de Reeks van 
TAYLOR met inbegrip van de zoogenaamde rest. 

J, Le C, SCHROEDER VAN DER KOLK. Henige onderzoe- 
kingen over ontsteking, als alleen uit slagaderlijk 
bloed voortspruitende. . … . . 

J, 1. C. SCIIROEDER VAN DER KOLK. Over de struc- 
tuur der longen bij de vogels. 


CL, MULDER. Bijdrage tot de kennis van den Veen- 


mol. (Met eene plaat). 


blz. 


I 


II 


u 


I 


uy 


I 


12. 


20. 


32. 


65. 


102, 


INHOUD. VIL 


E‚ H. VON BAUMHAUER. Over de keuring der koemelk, 

en over de melk in Nederland. (Met eene uitslaande 

BALEN verkl AA AEN chr TRANEN Stk oat oe renee” „ED: 
V.S. M. "VAN DER WILLIGEN. Over het Electrisch 

Spectrum. VL. Ontleding van het licht der posi- 

tieve pluim en van den negatieven draad in den 

damp van fluor-silieium enz., en bepaling der stre- 

pen en maxima, die door eenige alkali-metalen in 

het Spectrum der electrische vonk worden voort- 

GEraDE Aksi. raten eehter ahd bestraten. va ie veto s ont ALBO 
1. VAN GOGH. De stormen nabij de kaap de Goede 

Hoop in verband beschouwd met de temperatuur 

der zee. (Met twee platen en zeven uitslaande ta- 

AUD 5, Gerne EER ER 
D. BIERENS DE HAAN. Geschiedkundige Aanteekening 

over zoogenaamde onbestaanbare Wortels . … « mi 248. 
DUMONTIER. Bijdrage tot de kennis der geologische 

gesteldheid van het eiland Curacao. … …. . « . # 287. 
V.S. M. VAN DER WILLIGEN. Over het Electrisch 


Spectrum. VIT, Groves methode om de stratifie 


ea 
S 
oo 


eatienopstelheffen dip, 04 nt onteren ij 


VIE INHOUD. 


A. 


W. M. VAN HASSELT. Over het gebruik van ver- 


giftigde Boog-pijlen in Oost-Indiën (Poggi-cilanden). 


„mt. p. Buys BavLor. Uittreksel van de verhande- 


ling van den Heer sCHNEITHER, volgens besluit van 
de Akademie, in hare vergadering van den 2de 
October 1858. Meteorologische waarnemingen op 


Sumatra” von ge de zeketie Ines 


‚ VROLIK, Over het vermenigvuldigen van naalddra- 


gende boomen door wortelende uitspruitsels en daar- 
uit te voorschijn treden van nieuw plantsoen. (Met 


tineenplaten): az. ats gw tin ARR EENI ERA N 


DO 


DRUKFOUT. 


Verslagen en Mededeelingen, Deel VIII. pag. 115, reg. 


staat: voorsten band. fees: achtersten band, 


blz. 316. 
u a3l. 
„355. 


GEWONE VERGADERING 


DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 27sten FEBRUARIJ 1858. 


Tegenwoordig de Heeren : . SIMONS, H. C. VAN HALL, 
A. H. VAN DER BOON MESCH, R. VAN REES, W. VROLIK, 
J. VAN DER HOBVEN, II. J. IALBERTSMA, C. L. BLUME, 
R. LOBATTO, F. J. STAMKART, D. J. STORM BUYSING, 
C.H. D. BUYS BALLOT, M. C. VERLOREN, J. VAN GEUNS, 
A.W. M. VAN HASSELT, J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, 


J. G. S. VAN BREDA, F. C. DONDERS, en van de Let- 
terkundige Afdeeling de Heer 5. c. Gc. Boor. 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 


30 Januarij j. Ll. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


Worden gelezen brieven van de H. H. conrap, 
VAN OORDT, VOORHELM SCHNEEVOOGT, SCHLEGEL, 
V. D. WILLIGEN, strekkende ter verontschuldiging 
over het niet bijwonen dezer vergadering. — Aange- 
nomen voor berigt. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 1 


(2) 


De Secretaris brengt ter tafel eene, bij dit berigt 
door den Heer vaN DER WILLIGEN, ter plaatsing in 
de Verslagen en Mededeelingen, ingezonden vijfde ver- 
handeling over het Zeetrisch Spectrum. — Zij wordt 
in handen gesteld van de Commissie van redactie. 


Gelezen brieven van de H. H. van Rems en vAN 
oorpr, strekkende ter verontschuldiging over het 
niet vervullen hunner spreekbeurt op heden. — Aan- 
genomen voor berigt, onder aanbeveling voor het 
vervolg. 

Gelezen brieven ten geleide van boekgeschenken: 
le. van den Minister van Binnenlandsche Zaken 
CsGravenhage 20 Februarij 1858, Ne, 139, 6e Afd); 
Qo. van den Minister van Binnenlandsche Zaken 
(sGravenhage 19 Februarij 1858, Ne. 111, 5e Afd); 
3e. van den Minister van Buitenlandsche Zaken 
CsGravenhage 15 Februarij 1858, Ne, 18); 4e. van 
den Heer N. w. P. RAUWENHOFF (Utrecht 14 Febr. 
1858); 5e. van der Heer pozr (Leiden 3 Febr. 
1858); Ge. van den Heer pomiNico PrANt Secre- 
taris van de Accademia della Seienze dell’ Instituto 
de Bologna (Bologna 30 Sept. 1857); 7°. van den 
Heer fr. w. TURNWALL, Secretaris der Philological 
Society te London (Febr. 6, 1858); 8°. van den 
Heer G. A. KORNHUBER, Secretaris van het Verein 
für Naturwissenschaften te Presburg (Presburg 22 
Januarij 1858); 9e. van den Heer w. Roser, Direc- 
tor der Gesellschaft zur Beförderung der gesammten 
Naturwissenschaften (Marburg 20 Januarij 1858). — 
Wordt besloten tot schriftelijke dankzegging en tot 


(3) 


plaatsing der boekgeschenken in de boekerij. Wordt 
tevens besloten, aan het verzoek tot ruiling, tegelijk 
met de boekgeschenken door de Secretarissen der Phi- 
lological Society te London en der Vereine te Pres- 
burg en te Marburg ingediend, gehoor te geven en 
de Secretaris tot de uitvoering gemagtigd. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken: van de Heeren HoorT GRAAF- 
LAND, Secretaris van het Historisch Genootschap te 
Utrecht (Utrecht 29 Januarij 1858) en A. vULPIEN, 
Secretaris van de Société de Biologie te Parijs (Parijs 
26 September 1857). — Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris berigt, van den Heer P. v. p. STERR 
(Amsterdam 8 Febr. 1858) ontvangen te hebben 
Tabellen van waargenomen waterhoogten, welke hij 
der Commissie over de daling van den bodem in 
Nederland ter hànd stelde. 


Wordt gelezen een brief van Mevrouw de Doua- 
rière TEMMINCK geb. A. A. smissaeRT (Leiden 30 
Januarij 1858), strekkende tot berigt van het over- 
lijden van haren echtgenoot Dr. corNRAAD JACOB 
TEMMINCK, rustend lid der Koninklijke Akademie 
van Wetenschappen. De Secretaris berigt, het leed- 
gevoel der Akademie over dit verlies aan Mevrouw 
de Douarière rraincx schriftelijk kenbaar gemaakt 
te hebben. 

De vergadering verneemt deze tijding met innig 
leedwezen. en _noodigt haren Secretaris uit, tot het 


voordragen van het levensberigt van wijlen den 
1* 


(7) 


Heer vEMMINCK, waaraan door hem wordt voldaan. 
Dit levensberigt zal, volgens het besluit der jongste 
algemeene vergadering, in het binnen korten tijd uit 
te geven Jaarboek der Akademie worden opgenomen. 


De Heer van rees leest, in eigen naam en in 
dien van de H. H. sramkarT en BUYS BALLOT, 
het volgend ontwerp-antwoord aan den Mimister van 
Koloniën, op den brief Zijner Excellentie (sGra- 
venhage 23 Jan. 1858, Latt. A, Ne. 34, met drie 
bijlagen) in de voorgaande vergadering in hunne han- 
den gesteld. 


In hare vergadering van 30 Januarij j.l, werd de Na- 
tuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van We- 
tenschappen vereerd met eene missive van U.H.Ed.Gestr. 
dd. 23 Januarij 1858, La, A. N° 34, de voorlichting 
der Afdeeling inroepende ten aanzien van het door den 
Baron A. voN muMgorpr uitgedrukt verlangen, dat het net 
van meteorologische en magnetische waarnemingen, op zijne 
voorstellen op een groot gedeelte des aardbols daargesteld, 
ook tot Nederlandsch Indië mogt worden uitgestrekt. Deze 
missive was vergezeld van drie bijlagen, welke hiernevens 
teruggaan. 

Met hooge ingenomenheid heeft de Afdeeling deze me- 
dedeeling ontvangen, welke bij haar de hoop verlevendigt op 
de spoedige vervulling van eenen wensch, sedert lang door 
haar in het belang der wetenschap en voor de eer van het 
vaderland gekoesterd. Reeds in 1840 is, op voordragt van 
wijlen den Hoogleeraar w. weNcKEBACH, door de Perste Klasse 
van het toenmalig Koninklijk Instituut aan het Gouvernement 
een voorstel gedaan tot het daarstellen van meteorologische en 
magnetische waarnemingen in de Nederlandsche Koloniën. De 


(5) 

druk der toenmalige tijdsomstandigheden heeft verhinderd; dat. 
op dit voorstel gunstig beschikt-wierd. Door den Heer wENeKE- 
BACH is daarop in Maart 1848 een mieuw voorstel gedaan; 
om ten minste eenige- magnetische opnemingen met kleine 
minder kostbare werktuigen te erlangen, waarin hij er op 
wees, hoezeer de eer van Nederland dit eischte ; maar ook 
deze poging bleef zonder gevolg. Later echter zijn door 
de bemoeijingen der Perste Klasse en de ondersteuning van 
het Ministerie van Koloniën meteorologische. stations, eerst 
op Buitenzorg, daarna ook op andere plaatsen in Neder- 
landsch Oost-Indië en op Decima tot stand gebragt, welke, 
hoewel door gebrek aan toezigt en onderling verband veel 
te wenschen overlatende, echter uitkomsten geleverd hebben, 
die voor de wetenschap nict onbelangrijk geweest zijn. Waar- 
nemingen omtrent de uiting der aardmagneetkracht in onze 
bezittingen, zijn tot dusverre achterwege gebleven, en wij 
hebben aan vreemden overgelaten, onze kennis dienaan- 
gaande uit te breiden. De Afdeeling verneemt thans met 
vreugde, dat de roepstem van den hooggevierden von muMm- 
BOLDT, wiens invloed de Engelsche en Russische observa- 
toria in het leven riep, ook bij Uwe Excellentie ingang ge- 
vonden heeft; dat Nederland eindelijk op eene zijner waar- 
dige wijze deel zal nemen aan de grootste wetenschappe- 
lijke onderneming, die vroegere of latere eeuwen kunnen 
aanwijzen. 

Het is der Afdeeling aangenaam, aan Uwe Excellentie te 
kunnen berigten, dat zij zich volkomen kan vereenigen met 
de maatregelen tot daarstelling der waarnemingen in Oost- 
Indië, door den Hoofddirecteur van het Meteorologisch en 
Magnetisch Instituut te Utrecht voorgeslagen en welke ook 
in alle hoofdzaken met de aanwijzingen van den Baron 
VON HUMBOLDT overeenkomen. Omtrent enkele punten ver- 
oorlooft zich de Afdeeling eene korte toelichting bij te 
voegen. 


(6) 


Te regt wordt door gemelden Hoofddirecteur de noodza- 
kelijkheid aangewezen, dat miet alleen de eerste inrigting 
der waarnemingen in Oost-Indië aan een wetenschappelijk 
persoon worde opgedragen, maar deze, als Directeur dier 
waarnemingen, eene vaste en blijvende betrekking verkrijge. 
Hij toch zal als het ware-de ziel moeten zijn der geheele 
onderneming. De werkzaamheden, die hem wachten, zijn 
veelvuldig. Behalve de voortdurende leiding der waarne- 
mingen in het observatorinm op Java, zal hij door brief- 
wisseling den ijver der waarnemers op de meteorologische 
nevenstations moeten aanvuren, hen met goeden raad bijstaan, 
hunne waarnemingen verzamelen en voor den druk gereed 
maken. Het is ook wenschelijk, dat hij van tijd tot tijd 
de mevenstations bezoeke: miet alleen om de instrumenten 
te verifiéren, maar ook om tevens zooveel mogelijk mag- 
netische opnemingen te doen, welke veel kunnen toebren- 
gen tot de maauwkeurige bepaling van den loop der mag- 
netische lijnen in onze bezittingen. 

De te benoemen Directeur zal zich, vóór zijne afreize naar 
Java, voor zijne aanstaande werkzaamheden door een kort 
verblijf aan een der magnetische observatoria in Hingeland 
moeten voorbereiden, tusschen welke de keuze met overleg 
van den Generaal sanixm kan geschieden. Dit verblijf, het- 
geen slechts weinige weken behoeft te duren, is noodig om 
hem practisch met de instrumenten en methoden van waar- 
neming bekend te maken. 

In overeenstemming met den Hoofddirecteur van het In- 
stituut te Utrecht meent de Afdeeling, dat er geene nood- 
wendigheid bestaat om het op te rigten observatorium te 
Batavia te vestigen. Misschien zoude Buitenzorg, wegens 
zijne gezonder ligging, de voorkeur verdienen. De beslis- 
sing hiervan schijnt echter aan den te benoemen Directeur, 
na gedane lokale inspectie en onder goedkeuring van het 
Hooge Bestuur van Nederlandsch Oost-Indië, te kunnen 


(er) 


worden overgelaten. Ook omtrent het getal en de plaats 
der meteorologische stations is het moeijelijk, thans reeds 
eene afdoende bepaling vast te stellen. Hoewel in het al- 
gemeen het behoud der thans bestaande stations is aan te 
raden, zal echter de Directeur, op Java aangekomen, beter 
over hunne doelmatige verdeeling en over de mogelijkheid 
om in het daar ‘aanwezige personeel geschikte waarnemers 
te vinden, kunnen oordeelen. Hen twaalftal stations aan de 
kusten, over Java en de verdere eilanden verspreid, bene- 
vens een paar stations op grootere hoogte op Java, schijnen 
voor het uitgebreide terrein, door onze bezittingen ingeno- 
men, miet te veel. 

Eindelijk veroorlooft de Afdeeling zich, aan Uwe Bxecel- 
lentie in bedenking te geven, om, tot opwekking van den 
ijver der waarnemers op de nevenstations, aan elk hunner 
eene kleine gratificatie toe te kennen. 


De Afdeelimg vereenigt zich met dit ontwerp-ant- 
woord, en beslut dat het den Minister van Koloniën 
zal worden toegezonden. 


De Heer 3. vAN DER HOEVEN leest, in eigen naam 
en in dien van den Heer Brume, het volgend verslag 
voor, op de in hunne handen gestelde Beschrijving 
van Palembang, aangeboden door Dr. scuNeiremr, 
Officier van Gezondheid 2e Klasse op het eiland 
Timor. 


De Koninklijke Akademie van Wetenschappen heeft in 
onze handen gesteld eene Beschrijving van Palembang, door 
Dr. scuNerrer, Officier van Gezondheid 2e. Klasse, aan haar 
aangeboden; en zij verlangt ons advies, of deze verhande- 
ling voor hare werken geschikt is. 

Tot ons leedwezen mogen wij tot eene opneming van 


(8) 


deze Beschrijving in de Verhandelingen der Akademie miet 
aanraden. Niettegenstaande den ijver en de vlijt des Schrij- 
vers, welke lofwaardig zijn, draagt dit opstel vele sporen, 
dat de kennis der natuurkundige beginselen ontbreekt, die 
vereischt wordt om aan dergelijk eene beschrijving eene 
wetenschappelijke waarde te geven. Het uitvoerigst ge- 
deelte is het eerste hoofdstuk, eene topographie van Palem- 
bang bevattende. Het belangrijkste is hier de beschrijving 
eener formatie van den Boven Lamatang, die, volgens den 
Schrijver, ten onregte voor bruinkolen zoude gehouden zijn, 
maar daarentegen eene steenkolenformatie wezen zoude. 

Wat in het tweede gedeelte over klimaat «en meteorolo- 
gie gezegd is, laten de twee eerst benoemde Rapporteurs 
gaarne aan het onderzoek en de beoordeeling van den der- 
den Mederapporteur over. Wat over de flora en de die- 
renwereld van Palembang gezegd is, kan niet anders dan 
onbeduidend worden genoemd; terwijl het daarenboven ook 
in schraalheid van berigten nog blijken genoeg oplevert 
van gemis aan kennis? Wij behoeven slechts te vermel- 
den, dat Prochili en een Alligator onder de dieren van 
Sumatra opgenoemd zijn; zoodat wij aan de vreemde op- 
gave, dat op dat eiland de Koala (Lipurus cinereus) zou 
voorkomen, een dier hetgeen tot nog toe alleen in Austra- 
lië gevonden is, geen gezag kunnen toekennen. Ook het- 
geen over de ethnographie van Palembang gezegd is, kan 
op geene wetenschappelijke waarde aanspraak maken. 

Het stuk is met eene vreemde hand, of liever door on- 
derscheidene met het onderwerp niet bekende personen af- 
geschreven. De Schrijver verontschuldigt zich dearover in 
eene zijn stuk begeleidende missive. Maar al kon ook 
bij het drukken het een en ander gemakkelijk verbeterd 
worden (wermeerden trachiet b. v. in verweerden): bij de 
eigennamen van plaatsen enz. zou dit moeijelijk zijn, en 
de Schrijver had in allen geval beter gedaan zelf zijn 


(9) 


stule behoorlijk na te lezen en te verbeteren. Wij kunnen 
en mogen niet anders aanraden dan tot beleefde terugzen- 
ding, met dankbetuiging aan den Schrijver voor de door 
hem genomen moeite, Den uittreksel van het opstel kon 
misschien voor de Verslagen en Mededeelingen der Akade- 
mie dienen; maar zou echter ook dan nog met behoed- 
zaamheid moeten worden herzien. Het zou ongetwijfeld 
beter in Indië zelve onder de oogen des Schrijvers in een 
of ander Tijdschrift kunnen worden gedrukt. 


De Heer Burs BALLOT voegt daaraan het volgende 
toe: 


Het stuk van Dr. rr. scHNEIEER over de Topographie 
van Palembang, welks beoordeeling ook mij door de Ko- 
ninklijke Akademie van Wetenschappen vereerend werd 
toevertrouwd, moet ik, even als de beide andere geachte 
beoordeelaars, voor de Verhandelingen der Akademie vol- 
strekt afraden : niettegenstaande er vele wetenswaardige za- 
ken in vermeld worden, die van den ijver en onderzoekings- 
geest van den Schrijver getuigen. Vele onnaauwkeurighe- 
den en gemis van waarborgen, dat er geene vergissing of 
verwisseling van namen heeft plaats gehad, en zoo ja, waar 
die dan te vinden zijn, noodzaken mij daartoe. Ten op- 
zigte van de eigenlijke topographie en de mededeelingen 
over de fauna en flora van Sumatra's Oostkust vereenig 
ik mij dus geheel met het reeds uitgebragte rapport. 

In een onderdeel van dat geschrift, over de klimatologie 
handelende, kwamen meer juist bepaalde gegevens voor, na- 
melijk maandelijksche en jaarlijksche gemiddelde tempera- 
turen van 1845 tot 1852. Ik had gelegenheid die te 
vergelijken, voor zoo ver 1951 en 1852 aangaat, met de 
waarnemingen van den Heer Officier van Gezondheid 1ste 
Klasse, van Leem te Palembang, en heb uit die vergelijking 


(107) 


de overtuiging verkregen, dat zij met zorg bepaald zijn. 
Geregeld is de temperatuur te Lahat door Dr. r. scuNermEr 
0,9 C hooger bepaald dan door den Heer van zeer; hetgeen 
kan toegeschreven worden dat Luahat nader aan vulcanisch 
terrein en niet in moerassen gelegen is, zoodat daardoor 
de temperatuur hooger kan zijn niettegenstaande het hoo- 
ger is gelegen; maar het kan ook zijn, dat de thermometer 
niet behoorlijk geplaatst was of zelf te hoog wees. Op 
verschillende wijzen beproefd, konden deze cijfers, op ééne 
opgaaf na, den toets doorstaan. De opgaven van de heer- 
schende winden zijn wel een weinig te algemeen: men zou 
ze meer in juiste numerische verhoudingen willen kennen; 
maar ook deze komen overeen met de aanteekeningen uit 
de Journalen van 300 tot 500 schepen aan het Konink- 
lijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut verzameld. Er 
komen verklaringen voor, beweringen en uitdrukkingen, welke 
voor het minst vreemd schijnen; maar toch zijn er ook 
bijzonderheden vermeld over het aanzien des hemels, de 
vorming der wolken en andere verschijnselen, die men on- 
gaarne zou zien verloren gaan, vooral daar zij betrekking 
hebben op eene plaats, waarvan nu nog zoo goed als niets 
openlijk bekend is. 

Daarom geloof ik het aan de Akademie als wenschelijk 
te mogen voorstellen, dat dit gedeelte van het werk van 
Dr. scHNeIreRr, des noods vergeleken met hetgeen wij van 
elders weten, en gezuiverd van enkele min juiste uitdruk- 
kingen, waartoe de Schrijver aan de Akademie het regt 
geeft, worde opgenomen in de Verslagen en Mededeelingen. 


De vergadering vereenigt zich met de eonclusiën 
der heide verslagen, en besluit, dat de aangeboden 
Topographie van Palembang niet in de werken der 
Akademie zal worden opgenomen, maar dat, onder 
beleefde dankzegging aan den Schrijver, hem zal 


CI) 


worden voorgesteld een uittreksel daarvan te doen 
opnemen in de Verslagen en Mededeelingen der Af- 
deeling. 


Ter vervulling zijner spreekbeurt, deelt de Heer 
IH. C. VAN HALL l® eenige morphologische opmer- 
kingen mede omtrent de Bloem; 2° eenige aantee- 
keningen omtrent de Nederlandsche Flora. Hij licht 
een en ander toe met medegebragte voorwerpen en 
afbeeldingen, als ook met het oorspronkelijk Hand- 
schrift der Flora Lapponica van LINNAEus, en biedt 
daarover twee verhandelingen aan, ter plaatsing in 
de Verslagen en Mededeelingen der Akademie. — Zij 
worden in handen gesteld van de Commissie van 
redactie. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de ver- 
gadering wordt gesloten. 


AANTEEKENINGEN 
—_ OMTRENT 
BENIGE NEDERLANDSCHE PLANTEN. 
LOOR 


H.C. VAN MALE. 


CRUCITERAE, 


Sencbiera didyma PERSOON, dat is Coronopus didymus 
sm, wordt als eene twijfelachtige inlandsche plant opge- 
geven in den Prodromus Flora Batavae 1850, p. 29. 
Zij was echter reeds in de Bijdrage tot de Natuurkundige 
Wetenschappen, 1 (1826) bl. 147—148, opgegeven, als 
zijnde door den Heer pe Beyer gevonden langs paden en 
onder heggen te Ubbergen bij Nijmegen, waar zij, volgens 
zijn schrijven, uit geen toevallig nedergeworpen zaad konde 
zijn opgekomen. Ik had die plant echter toen nog niet, 
zelf, van die groeiplaats gezien. Thans echter in het bezit 
van het Herbarium van dien verdienstelijken kruidkundige, 
kan ik zijne opgave allezins bevestigen. De door hem be- 
waarde exemplaren toch zijn zeker van die soort en komen 
volkomen overeen met exemplaren derzelfde plant, welke ik 
uit Frankrijk en België bezit. Daar de plant ook aan de 
Elbe bij Altona gevonden wordt en in het westen van 
Engeland voorkomt, is er in deze groeiplaats ook niets vreemds 
te vinden. 


DROSLRACEAE. 


Drosera longifolia L., dat is Dr. intermedia HANNE, is, 


(43 ) 


gelijk men weet, eene op onze veenachtige heidevelden 
zeer algemeene plant. Zoo vond ik-haar, onder anderen, 
door geheel Drenthe op genoemde grondsoort, tusschen en 
met de Drosera rotundifolia L. zeer algemeen verspreid. Op 
ééne plaats echter in laatstgenoemd gewest, en wel zeer 
digt aan de grenzen van de provincie Groningen, bij Oos- 
terbroek (onder Eelde), vond mijn zoon H. VAN HALL, Con- 
servator aan ’s Rijks Herbarium te Leiden, in den nazomer 
van 1853, en op dezelfde plaats weder in 1854, een zeer 
groot aantal exemplaren van eene tot dusverre niet dan als 
zeer twijfelachtig opgegevene plant *), namelijk: 

Drosera anglica HUDSON, dat is Dr, longifolia zAYNp, 
van de vorige reeds op het eerste gezigt aanmerkelijk ver- 
schillende door meerdere grootte en eene opgerigte, miet aan 
den voet nedergebogene en daarna weder oprijzende, bloem- 
steng, die tweemaal langer is dan de bladen. De exem- 
plaren, welke ik der Akademie hierbij aantoon, zijn van 
die groeïplaats van Al Sept. 1854. In den omtrek groei- 
den ook de heide andere inlandsche soorten van dit geslacht, 
zoodat zij zeer gemakkelijk te vergelijken en te onderschei- 
den waren. i 

Ik meen de benaming Dr. anglica te moeten behouden, 
niettegenstaande vele der nieuwere sehrijvers de benaming 
van HAYNE, Dr. longifolia, voor deze plant gewoon zijn aan 
te nemen. Immers ik houd het daarvoor, dat de plant, welke 
LINNAEUS Dr. longifolia noemde en onder anderen in zijne 
Flora Lapponica p. 11 vermeldde, als overal in Lapland met 
de Dr. rotundifolia vermengd voorkomende, werkelijk de- 
zelfde soort is, die ook in Nederland, op gelijksoortigen 


*) In de Handelingen toch der Vereeniuïng voor de Nederlandsche 
Flora (Letterbode 1847, 2, blz. 212) leest men, dat deze soort waar- 
schijnlijk niet bij ons voorkomt en dat wat men. daarvoor opgegeven 
heeft, waarschijnlijk is Drosera intermedia HAYNE. . 


(14) 


grond, zoo algemeen is, en die door HAYNE als Dr. inter- 
media is beschreven. Ik geloof dit vooral ook, omdat 
WAHLENBERG, in zijne Flora Lapponica (Berolini 1812) p. 
15, de opgave van LINNAEUsS omtrent zijne Dr. longifolia 
allezins bevestigt en daarenboven de grootere Drosera an- 
glica smrru vermeldt als eene verscheidenheid daarvan, die 
alleen in de meer zuidelijke deelen van Zweden (ir austra- 
lioribus nostris regionibus) gevonden wordt *). 


CAPRIFOLIACEAE. 


In de aangehaalde Prodromus Florae Batavae wordt 


*) Bij het nazien voor deze soort van het oorspronkelijk handschrift 
der Flora Lapponica, door LiNNAEus eigenhandig geschreven en door 
mij vroeger van de familie BURMAN overgenomen, viel mijne aan- 
dacht op eene bijzonderheid in zijne behandeling van het geslacht 
Juncus, welke ik hierbij wil opgeven, tevens om de aandacht der 
Akademie op dat niet onbelangrijk handschrift te vestigen. Ik bedoel 
de aanduiding, reeds door riNNArus zelven, in dat handschrift van 
het veel later door anderen voorgesteld geslacht Zuzula. Hij zegt 
daaromtrent: „Zuziola (aliis Luzula) nomen plantarum supervacaneum 
„ac relictum, olim in hoe genere usurpatum: (herba Luziola vulgo) 
ee ee « dictum genus ob diversam faciem et fructificationem 
„PILL app. 166.” 

Tot dit genus brengt hij Zuzula campestris L. spicata, L. spadicea, 
L. pallescens en L. pilosa der nieuweren, welke ook door alle kruid- 
kundigen thans, onder den naam Zuzula, van het geslacht Juncus 
worden afgescheiden. 

Alhoewel nu de aangehaalde woorden uit het handschrift van 
LINNAEUS niet in zijne gedrukte Flora Lapponica (Amst. 1737) zijn 
overgenomen, blijkt hieruit evenwel, dat LINNAEUS reeds toen de ge- 
grondheid der afscheiding van het geslacht Zwzula van Juncus shad 
ingezien, op soortgelijke wijze als DECANDOLLE in 1815 in het Derde 
Deel zijner Flora Frangaise (p. 158), sprekende van de soorten van 
Luzula, dit doet met de volgende woorden: „Les anciens botanistes, et 
3. BAUHIN en particulier, les désignoïent sous le nom de gramen luzulae. 
D'où j'ai le nom générigue de Luzula .. ” 

In genoemd handschrift van LINNAEUS zijn eenige Zweedsche woor- 


den tusschengevoegd, welke mij niet helder zijn en welke ik daarom 
niet heb overgenomen. 


(15) 


op bl. 107 van Sambucus Ebulus L. slechts ééne groei- 
plaats, bij Nijmegen, opgegeven, en gevraagd of die plant 
werkelijk zoo algemeen is, als men dit uit de, vooral door 
DE GORTER, opgegevene groeiplaatsen zoude moeten op- 
maken ? 

Ik antwoord, dat het mogelijk is, dat de plant sedert 
DE GORTERS tijd hier te lande minder overvloedig geworden 
Is, maat dat er toch, naar mijn inzien, geene reden is, om 
de opgaven van DE GORTER in dit opzigt te wantrouwen ; 
aangezien deze plant van de andere inlandsche soort van 
Sambucus, S. nigra, zeer gemakkelijk en duidelijk is te 
onderscheiden, en ik zelf vóór vele jaren, in Augustus 1828 
(en dus na de uitgave mijner Flora Belgi Septentrionalis), 
op een der door pe Gorter vermelde groeiplaatsen, bij Wijk 
te Duurstede, de Sambucus Ebulus gevonden heb en nog 
in mijn Herbarium bewaar. Dr. 5. wrrewAALL zond mij 
reeds vóór geruimen tijd een exemplaar van den Waaldijk 
bij Nijmegen, dat ook met de door pe correr vermelde 
groeiplaatsen tusschen Gend en Bemmel; te Ochten en 
„Ommeren en aan den dijk tusschen Lienden en Kesteren 
vin de Betuwe’ vrij wel overeenkomt. De Heer porN- 
SEIFFEN vond, gelijk hij mij berigtte, dezelfde soort achter 
de kerk te Beusekom; dus ook al weder niet ver van Wijk 
te Duurstede en Asch bij Buren, Leerdam en Heukelum, 
welke groeiplaatsen door pr GorTER vermeld zijn. Ook be- 
zit ik fraaije exemplaren uit het Herbarium van DE BEYER 
bij Nijmegen gevonden. 


GENTIANACEAE. 


Ten aanzien van eene zeer zeldzame plant, behoorende 
tot de Gentianaceae, ben ik mede in staat gesteld, de ge- 
grondheid der opgaven van DE GORTER te bevestigen. Deze 
toch had, in zijne Flora VIT Provinciarum Belgi, de 


(16 ) 


Chlora perfoliata L. opgegeven, als groeijende omtrent 
Brielle en op Staalduin buiten ’s Hage. Wimuramr, die, 
zoo als men weet, eene reis door Nederland gedaan heeft, 
had medegedeeld (Beiträge V‚ p. 41), dat pr GOmrER zich 
vergist had en dat die zoogenaamde Chlora perfoliata van 
DE GORTER niets anders was dan Saponaria Vaccaria L. 
Het was alleen op dien grond, gelijk ik heb opgeteekend 
in de Mlora Belgü Sept. L, p. 340—341, dat ik Sa- 
ponaria Vaccaria onder de inlandsche gewassen heb opge- 
nomen. 

Aangenaam was het mij daarom, van een mijner vroegere 
leerlingen, Dr. G. VAN HENNEKELER, thans te Middelburg, de 
echte Chlora perfoliata L. te ontvangen, en wel verzameld juist 
uit de nabijheid der stad Brielle, alhoewel maar op ééne plaats, 
doch daar in menigte groeijend, namelijk op het weinig 
bekende groene strand tusschen Rockanje en Oostvoorne. 
Hij voegt er bij, dat hij in de meeste exemplaren, welke 
hij van deze zeer kennelijke plant vond, S bloembladen en 
8 meeldraden, maar in verscheidene niet meer dan 7 vond, 
en dat de bloem zich na den middag steeds sluit. Hij vond 
ze aldaar bloeijende in September 1854, en de gezondene 
exemplaren laten geen den minsten twijfel omtrent de 
echtheid dezer soort over. Men behoort alzoo Sapona- 
ria Vaccaria niet langer als inlandsch aan te nemen, maar 
wel Chlora perfoliata, op het gezag van pr Gomer, door 
latere waarnemingen bevestigd *). 


SALICACEAE, (Salicineae). 


De welbekende Laurierwilg (Saliv pentandra L.) waar- 


*) Het inlandsche dezer Chlora is wel vermeld in de Zetterhode 1855, 


blz. 288, maar zonder dat de naam van den vinder daarbij was op- 
gegeven. î 


(17) 


van nog slechts eene enkele groeiplaats in Nederland be- 
kend was en die in de Prodromus Florae Batavae bl. 
245 als „/Aangeplant?” wordt opgegeven, is, naar mijn 
inzien, eene goede inlandsche soort, op vochtige zandgron- 
den, ontwijfelbaar in het wild, bepaaldelijk in Drenthe en 
het aangrenzend deel van Groningen, voorkomend. Ik vond 
haar tusschen Uffelte en Dieverderbrug, en digt bij Die- 
verderbrug zelf in Drenthe, en aan de Drentsche Punt bij 
Groningen; terwijl zij mij later door Dr. 5. A. w. Porr, in 
zeer duidelijke exemplaren van Onstwedde in de provincie 
Groningen is toegezonden. 


NAJACEAE. 


Najas major ror is 1848 en in 1849 gevonden in 
de rivier de Reest bij Meppel, en mij van daar toegezon- 
den door Dr. a. vos mouwink te Meppel, die, geloof ik, 
als de eerste vinder dezer soort in ons vaderland moet be- 
schouwd worden. 


ORCHIDEAKE. 


De zeldzame Malaris paludosa sw. is het eerst in ons 
vaderland gevonden door A. pe Bever, gelijk reeds in 
mijne Flora Belgi Sept. I, bl. 631 (Amst. 1825) op- 
gegeven is. In het Herbarium van pe BEYER staat, bij 
de daar gevondene exemplaren, met zijne eigene hand bij- 
geschreven „langs een uitgeveenden waterpoel achter den 
Bouwhof de Drievoort in de Wychensche heide met en tus- 
schen Andromeda polifolia’” Stellige exemplaren dier zelfde 
soort bezit ik van Scheemda in de provincie Groningen, 
(Zie Flora Belgi Sept. 1, 3, bl. 853); uit de weenen 
van Achttienhoven bij Utrecht, gevonden door den Heer 
P. M‚-E‚ GEVERS DEYNOOT, en uit het witte veen te Haren 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, DEEL VIII. 2 


(18) 5 


bij Groningen, de laatste gevonden door de Heeren s. x. 
STRATINGH El _W. KENT, 


LILIACEAE. 


Fritillaria Meleagris L. zag ik in menigte in lage veen- 
achtige graslanden bij Haren in de provincie Groningen, 
niet ver van den Horenschen dijk. 

Lilium croceum CHAIx en REICHENBACH (dc. 996!) dat 
is Lilium bulbiferum B croceum PrRSOON, is in de laatste 
jaren in overgroote menigte gevonden in de essen (blijvende 
roggevelden) van Drenthe en het zuidoostelijk gedeelte 
(Westerwolde) van de provincie Groningen. De Heer G. A. 
VENEMA zond mij daarvan exemplaren, gevonden te Onst- 
wedde (in Westerwolde) ; de Heeren Studenten s. », STRATINGH 
en H. DE VRIES REILINGE van bij Gieten (Drenthe). Ik 
zelf zag die op 12 Julij 1853 in groote menigte „bloeijend 
op de es te Zuidlaren (Drenthe), vooral tusschen de win- 
terrogge, maar voor een gedeelte ook tusschen de zomer- 
rogge. De hoeveelheid daarvan was zoo aanzienlijk, dat 
enkele deelen dier roggevelden op eenen afstand er geheel 
oranje-rood van uitzagen, even als men wel eens de tarwe- 
velden (bij Utrecht enz.) rood van de klaprozen (Papaver 
Rhoeas L.) zien kan. e 

In de Letterbode van 1854, bl. 252 wordt gemeld, 
dat men bollen van eene leliesoort bij Assen, Ootmarsum 
en Zuidlaren ‚gevonden heeft. Dit is buiten twijfel de 
hierboven genoemde Lilium croeeum of de gewone oranje- 
lelie onzer tuinen. 


JUNCACEAE. 


Juncus filiformis L. is mij toegezonden in zeer duide- 
lijke exemplaren, van tusschen Veele en Wedde in de 
provincie Groningen, \gevonden door Dr. 3. A. w. POTT. 


(19) 


GRAMINEAE, 


Bromus erectus HUDSON, eene plant, welke in Engeland, 
Duitschland, Frankrijk, België, Luxemburg en bij Maase 
tricht groeit, was tot dusverre nog niet in onze Noorde- 
lijke gewesten gezien, tot zij mij onlangs werd gegeven 
door den Heer s. z. srrarinGm Med. Cand. te Groningen, 
die haar in Junij 1857 op den Reitdijk bij Groningen ge- 
vonden had; waaromtrent hij de volgende bijzonderheden 
opteekent: „Omstreeks 1840 is een gedeelte van den Reit- 
dijk digt bij Groningen verbreed en opgehoogd met ballast, 
door Engelsche schepen medegebragt. De stukken krijt 
aan de oppervlakte van den dijk en de schraalheid van het 
gras aldaar toonen dit duidelijk aan. Op deze geheele 
lengte’ groeit, waarschijnlijk reeds sedert dat jaar 1840, 
zeer welig de genoemde Bromus erectus; doch schijnt daar 
vroeger aan de aandacht ontsnapt te zijn.” 


2% 


MORPHOLOGISCHE OPMERKINGEN 
OMTRENT 
DE BLOEM; 
noor 


H.C. VAN HALE. 


Het is algemeen en, naar ik geloof, met regt aangeno- 
men, dat al de verschillende deelen der bloem, uit ge- 
metamorphoseerde bladen ontstaan zijn, met uitzondering 
van de as of middelspil, die, voor verre het grootste ge- 
deelte, als een verlengsel van den tak, als zijn laatst inter- 
nodium (of internodia) te beschouwen is, en met uitzondering 
van de ovula, die men weder met de bij het blad ge- 
plaatste knoppen zoude kunnen vergelijken. Doch ook de 
as of middelspil der bloem is slechts voor het grootste ge- 
deelte of in de meeste gevallen als een verlengsel van den 
tak te beschouwen; want de vruchtstoel, of het gynopho- 
rum, in dit geval door sommigen als podogyniwm onder- 
scheiden, is dikwijls aan te merken als een zamengroeisel 
der bladsteelen van de folia carpellaria. 

De erkenning van den bladachtigen aard, om mij zoo 
uit te drukken, van deze en andere deelen der plant, ligt 
ook reeds opgesloten in de benamingen, welke men in 
onze taal voor hen bezigt, en op welker vaststelling de 
leer der geduantewisseling van de bladen, zoo als die door 


(21) 


GOETHE *), maar vooral door pECANDOLLE en vele Fran- 
sche en andere organographische schrijvers is voorgedragen; 
voorzeker geen invloed gehad heeft. 

Men spreekt van steunbladen (stipulae), bloeibladen (fo- 
lia floralia), schutbladen (bracteae), kelkbladen (sepala), 
bloembladen (petala), aan alle welke woorden het woord 
Blad ten grondslag ligt, dat weder met plaat en andere 
woorden in de beteekenis van een dun, vlak, breed deel 
in verband schijnt te staan. 

Volgens 5. eriMM j), is het woord blad ook reeds taal- 
kundig verwant aan de woorden bloeijen en bloem. 

Wanneer wij dan nu de verschillende reeksen van dee- 
len, waaruit de bloem bestaat, de zoogenaamde werticilli 
florales, met bladen vergelijken, zoo kunnen wij die ver- 
gelijking èn in de aanhechting op den tak of op zijne 
voortzetting, de as der bloem, èn in de nervuur, èn in de 
beharing, èn in vele gevallen in de gedaante, èn in de 
betrekkelijke plaatsing der deelen, op eene vrij duidelijke 
wijze voortzetten. 

Even als de bladen dikwijls in eene uitgerekte schroef- 
lijn geplaatst zijn (folia sparsa), zoo zijn de deelen der 
bloem geplaatst in eene verkorte schroeflijn, die hierdoor 
een krans schijnt. Even als de bladen, bij Pandanus, 
Dracaena en andere dikwijls, vele bijeen, in eene schroeflijn 
geplaatst zijn (folia spiralia), zoo ziet men ditzelfde bij de 
talrijke meeldraden der Nymphaea enz. en bij de vrucht- 
beginsels van Ranunculus, Anemone, enz. 

De betrekkelijke stand der kelkbladen, bloembladen enz: 
is oorspronkelijk wverwisselend (alterneerend), dat is, dat 
een hooger geplaatst deel steeds geplaatst is boven de 


%) J. w. von coerne, Versuch die Metamorphose der Pflanzen zu er- 
klüren. Gotha 1790. 


-_t) Zie Monv und scnurenteNpaL, Botanische Zeitung 1853, p. 419. 


opene “ruimte tusschen twee lager geplaatste deelen van 
een vorigen krans. Even zoo zal men bij kransvormende 
gewone bladen, duidelijk b. v. bij Merium Oleander L., 
zien, dat de bladen van eenen krans steeds met die van 
den vorigen en van den volgenden verwisselen, 

In het voorbijgaan merk ik hierbij op, dat-die verwis- 
seling ook plaats heeft bij kransvormende takken, duidelijk 
b. v. bij vele soorten van Araucaria, met geringe afwij- 
kingen, die natuurlijk moeten ontstaan, wanneer, zoo als 
somtijds gebeurt, een vijftakkige krans, een viertakkigen op- 
volgt of andere zoodanige veranderingen in het getal der 
takken voorkomen; maar ook dan nog ziet men de ver- 
wisseling dier takken mog zooveel mogelijk plaats heb- 
ken, en ziet men bijna nooit een tak — en even zoo een 
blad — vlak boven een anderen tak of een ander blad 
geplaatst. Dat zoodanige verwisselende plaatsing der dee- 
len voor al hunne verrigtingen. van veel nut is, wijl 
daardoor elk deel meer onbelemmerd de heilzame werking 
van lucht, licht en andere uitwendige invloeden kan ge- 
nieten, is in het oog vallend en behoeft niet mader aange- 
wezen te worden. 

Bij de bloemen is de stand van eenig deel vlak boven 
een ander deel, b. v. een bloemblad vlak boven. een kelk- 
blad, zeldzaam, maar komt toch oneindig meer voor dan 
bij de bladen. Men ziet. het bij de MBerbertdaceae en 
enkele andere familiën, bij welke-dit gemis van verwisse- 
ling der deelen met regt als een hoofdkenmerk dier na- 
tuurlijke plantenafdeelingen beschouwd wordt. 

De reden nu, waarom dat gemis van verwisseling bij 
de bloemen algemeener is dan bij de bladen, is, naar mijn 
inzien, daarin gelegen, dat de bloemdeelen gemetamorpho- 
seerde bladen zijn, maar door deze metamorphose fijner 
geworden, teederder, kleiner en voor een gedeelte geabor- 
teerd. _ Voorbeelden, dat kransen van gewone. bladen abor- 


(23 ) 


teeren, zijn zeldzaam, — ik kam mij althans daarvan: op 
het oogenblik geen. voorbeeld herinneren —; maar bij de 
bloemdeelen komt het menigmaal voor, dat eene geheele 
reeks van deelen, een gansche verticillus floralis, geheel 
of bijna geheel verdwenen is, waardoor dan van zelf het 
geregeld alterneeren der verschillende kransen onmogelijk 
wordt. 

Ten aanzien van de inplanting der deelen is het alge- 
meen bekend, dat, even. als men de bladen zeer dikwijls in 
een bladsteel (petiolus) en eenen boord of schijf (lamina 
of limbus) kan verdeelen, men even zoo de bloembla- 
den dikwijls kan verdeelen in een steelgedeelte, het za- 
geltje of de unguis, b.v. Dianthus, en een vrij, uitgespreid 
gedeelte, boord of schijf; even zoo de meeldraden, welker 
filamentum den bladsteel, de anthera de bladschijf verte- 
genwoordigt; zelfs ‘in de folia carpellaria kan men, zoo 
als wij straks zagen, de bladschijf in den wand der ovaria, 
den bladsteel in het podogynium herkennen. 

Maar, welke is nu de oorzaak, dat de kelkbladen (sepala) 
zoo. ver ik mij althans herinner of in alle afbeeldingen, 
die mij voor oogen gekomen zijn, gezien heb, nooit ge- 
steeld zijn? Waarom ontbreekt bij dit veranderd blad de 
steel ten allen tijde? 

Ik meen mij dit op deze wijze te moeten verklaren. 
Vroeger *) heb ik reeds getracht aan te toonen, dat van 
bladeren en daarmede vergelijkbare deelen de topeinden 
altoos het eerst gevormd worden, en dat de bijgroeijing van den 
voet veelal eerst later plaats heeft. Zoo ziet men in den 
knop van een Rhododendron mazinnum, midden in den 
winter, de axtherae bijna geheel gevormd, maar van de ji- 
lamenta nog slechts een flaauw spoor. Zoo in vele an- 


*) Tijdschrift voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, uitge- 
geven. door het Koninklijk Nederl, Instituut 1. (1847) bl, 88— 30. 


(24) 


dere bloemen. De toppen van de bloembladen en andere 
deelen hebben reeds hun eigenaardigen vorm, terwijl de voet 
dier deelen nog weinig ontwikkeld is. 

Bij Cobaea scandens b. v. *) is de kelk in den bloem- 
knop, de geopende bloem, en‚ waar zij om de vrucht is blijven 
zitten, steeds even groot: maar de bloemkroon (corolla) eerst 
meer dan tweemaal kleiner, later tweemaal grooter dan de 
kelk; van de meeldraden (stamina) zijn de helmknopjes (an- 
therae) reeds in den bloemknop in hunne volkomene grootte ; 
maar de helmdraden (filamenta) aan hunnen voet dan nog 
bijkans onzigtbaar ; van den stamper (pistillum) is het vrucht- 
beginsel (ovarium) reeds bijna geheel gevormd, in den bloem- 
knop te gelijk met den stempel (stigma) aanwezig: maar 
het stijltje (stylus) dan nog korter dan het vruchtbeginsel, 
terwijl het later wel zes maal langer wordt. 

Wanneer nu de top gevormd és, kan het bijgroeijen van 
het meer naar den voet van elk deel toe geplaatst ge- 
deelte, doorgaans ongestoord geschieden bij den stamper, de 
meeldraden en de bloembladen, omdat deze door den kelk 
beschut, en dus week en voor verandering vatbaar zijn; 
maar, daar de kelk zelf in de meeste gevallen geheel on- 
bedekt is, zal zijn nog niet geheel gevormd benedendeel, 
dat anders eene soort van bladsteel zoude hebben kunnen 
worden, zich niet verder kunnen ontwikkelen, omdat het 
door de werking van uitwendige invloeden te ras stijf en 
van buiten droog wordt en onvatbaar vaor verdere ontwik- 
keling, die bij den kelk doorgaans alleen aan het vrij blij- 
vend topeinde geschiedt. Om dezelfde reden ziet men ook 


nooit de schubben der gewone bladknoppen — zijnde ver- 
anderde bladen of steunbladen — van eenen steel voorzien. 


Die aan de lucht blootgestelde oppervlakte toch der schub- 
ben wordt te vroeg stijf en droog, om ook haar beneden- 


*) Zie de hier achter geplaatste afbeelding. 


(25 ) 


deel, den steel, zoo dat er in beginsel aanwezig mogt zijn, 
tot ontwikkeling te brengen. Bij den gewonen Syring 
(Syringa vulgaris) b. v., waar die schubben ontwijfelbaar 
veranderde gewone bladen zijn, ziet men alle de aan de 
lucht blootgestelde deelen dier schubben bruin van kleur 
en verdroogd, en, als in het voorjaar die knoppen zich be- 
ginnen te openen, groeijen de buitenste knopschubben niet meer 
aan, als zijnde daartoe te droog en te stijf, maar wel de 
binnenste, omdat hun benedendeel week en voor verdere ont- 
wikkeling vatbaar gebleven is. Men ziet deze laatste schub- 
ben zich dan ook verlengen, met den top, die vroeger aan 
de buitenlucht blootgesteld was, bruin en verdroogd, maar 
van onderen, het bedekt gedeelte, groen en frisch. De nog 
meer binnenwaarts (of wat op hetzelfde nederkomt, boven- 
waarts) geplaatste schubben zijn door de bedekking der bui- 
tenste geheel frisch gebleven, verlengen zich meer, en de 
allerbinnenste gaan geheel in gewone, gesteelde bladen over. 
Op gelijksoortige wijze heeft dit bij vele andere gewassen 
plaats — en de bladknop (gemrma) is in dat opzigt zeer 
goed met den bloemknop (alabastrum) te vergelijken. 

Wanneer er eene uitzondering mogt worden gevonden op 
den hierboven opgegeven regel, en er eene plant bestond 
met gesteelde kelkbladen, zoude dat waarschijnlijk eene zoo- 
danige zijn, waarbij de kelkbladen door daar om heen ge- 
plaatste schutbladen (brasteae) of andere beschutting geheel 
en al bedekt waren. 


De grondvorm (type) der bloem, is de regelmatige, met 
al hare kransen behoorlijk ontwikkeld. Bekend is het ech- 
ter, «dat daarvan vele afwijkingen plaats hebben, doch zóó, 
dat ook in eene schijnbaar onregelmatige bloem de regel- 
matige grondvorm nog kan worden nagespoord, of, in som- 
mige misvormingen, weder als op nieuw te voorschijn treedt. 


(26) 


Tot dien geregelden grondvorm behoort ook de aanwe- 
zigheid èn van meeldraden (stamina), èn van stampers (pis- 
tilla), zoodat, als een van beide ontbreken, dit slechts door 
misdraging (abortus) geschiedt. 

Dit blijkt onder anderen daaruit, dat men in vele man- 
nelijke bloemen beginselen (rudimenta) van stampers, en in 
vele vrouwelijke bloemen beginselen van meeldraden ziet. 
Bij vele schrijvers is dit aangeteekend, en duidelijk onder 
anderen afgebeeld door den Hoogl. Brumr bij het geslacht 
Modecca in de Rumphia L, tab. 48—50. 

Bij Lychnis sylvestris sonkvnr (L, diurna stBrnore) 
ziet men met het bloote oog 10 beginselen van meeldraden 
rondom den stamper der vrouwelijke bloem, en Ll beginsel 
van een stamper midden tusschen de 10 meeldraden van 
de mannelijke bloem. Zoo ook bij Lyehnis dioica W. (L. 
vespertina sierHore). lets diergelijks zal waarschijnlijk bij 
vele mannelijke of vrouwelijke bloemen gezien worden, vooral 
uit geslachten, waarvan de soorten anders gewoonlijk twee- 
slachtie zijn, gelijk bij Rumea acetosa L. in het anders 
hermaphrodite geslacht Aumes. 

Onder bijzondere omstandigheden kunnen de beginselen 
of van meeldraden of van stampers zich ontwikkelen, waar- 
door een flos unisemualis verandert in een flos hermaphro- 
ditus. Hiertoe heeft betrekking de volgende, naar het mij 
voorkomt, niet onbelangrijke waarneming. 

Op den 7den Junij 1854 vond ik tusschen Groningen en 
Haren op vele mannelijke bloemen van Lychnis sylvestris 
de Uredo antherarum D.C. *) in menigte, zoodat deze 
antherae. bijna geheel vernietigd waren. Hierdoor scheen 
de groeikracht meer op het pistillum te zijn overgegaan. 
Althans het daar aanwezig beginsel van een pistillam was 
in deze bloemen ontwikkeld ruim ter helft der grootte, die 


*) Zie prcaNpouue Flora Francaise V‚p. 79, 


(21) 


het gewoonlijk inde bloeijende plant bereikt en was met 
zijne 5 stijltjes zeer duidelijk zigtbaar. 

Later heeft mijn zoon mH. VAN HALL, Conservator aan 
’s Rijks Herbarium te Leiden, op Lychnis dioiea W. (L. 
vespertina siBruore) hetzelfde gezien in de duinen bij 
’s Gravenhage, 22 Julij 1854. 

Met deze mogelijke en werkelijk nu en dan plaats heb- 
bende ontwikkeling dier beginselen in flores unisexuales 
staat in verband de zoo dikwerf waargenomene verandering 
van mannelijke of vrouwelijke in tweeslachtige bloemen, waar- 
van vele schrijvers voorbeelden aanhalen, en onder anderen 
SCHNIZLEIN dit, bij den Beuk, zeer duidelijk afgebeeld heeft 
in MORL und SCHLECHTENDAL, Bot. Zeitung 1850, ps 745, 
tab. VII, fig. 1. Bij de Maus is het een gewoon verschijnsel, 
dat er zich zaden vormen in de, anders mannelijke, bloei- 
pluim aan den top der plant. Omgekeerd, heeft de Hoogl. 
G. VROLIK, inhet Tijdschrift voor Wis- en Nat. Wetenschappen 
van het Kon. Ned. Instituut IV (1851), bl. 197 —202, eene be- 
schrijving en afbeelding gegeven van eene vrouwelijke, doch 
van boven mannelijke bloemaar der Mais. Volgens scrwARzz 
ontwikkelen zich bij de komkommer de beginselen van meel- 
draden in de vrouwelijke bloemen, wanneer de mannelijke 
bloemen in die plant worden weggesneden. Bij vele eenhuizige 
en tweehuizige planten ziet men soms tweeslachtige bloemen 
tusschen de alleen mannelijke of alleen vrouwelijke ontstaan *). 

De ontwikkeling dier rudimentaire organen is de geheele 
oorsprong der zoogenaamde polygamdsche planten, waarin 
men namelijk tweeslachtige bloemen en mannelijke en vrou- 
welijke op denzelfden stam ziet. Duidelijk vooral is dit 
bij de soorten van Mschdoorn (Acer) +). 


*) Zie mijn Handboek der Kruidkunde, Groningen 1846, bl, 87 en 
200—201, en de daar aangehaalde schrijvers. 
_ f) Zie ricHARp, Nouveaur éléments de Botanique, 7e éd, Paris 1846, 
p. 523, fie. 430. 


(28) 


Bij dit alles zal men, in navolging van zink (El Phil. 
Bot. ed. 2. 1, p. 234), onderscheid moeten maken tus- 
schen eene ware diclinia, zooals bij Quercus, Betula enz. 
waarbij de mannelijke bloem eeu anderen bouw vertoont 
dan de vrouwelijke, en eene walsche diclinia, zooals bij de 
meeste Grassen, Palmen, Acer, Lychnis enz., waarbij de 
vrouwelijke bloem in het algemeen denzelfden bouw heeft 
als de mannelijke. Bij de laatste zal de verwisseling der 
geslachten veel vaker voorkomen dan bij de eerste, in welke 
zij echter niet geheel ontbreekt, zooals bij Fagus enz. aan- 
getoond is. 

Die geslachtsveranderingen in de bloem kunnen echter 
ook nog eene andere oorzaak hebben: de geheele verandering 
namelijk van meeldraden in stampers en van stampers in 
meeldraden *). Drcanporze (Organographie pl. 59, fig. 3} 
heeft het eerst eene afbeelding gegeven van Papaver som- 
niferum, waarin een der om den stamper staande meeldra- 
den in een stamper veranderd was. Gorrpeerr verhaalt, dat 
hij in 1832 te Weenen aan de daar verzamelde vereeni- 
ging Natuuronderzoekers een exemplaar van een maankop 
heeft laten zien, waaraan alle meeldraden in zaaddoozen van 
meerdere of mindere volkomenheid veranderd waren, en dat 
deze en enkele andere aanverwante misvormingen door een 
zijner leerlingen bekend gemaakt en afgebeeld zijn +); dat 
hij echter in 1849 in de nabijheid van Breslau een geheel 
veld met op die wijze gevormde maankoppen gezien heeft, 
zoodat er soms 50—60 zoodanige uit meeldraden gevormde 
zaaddoozen rondom de grootere middelste zaaddoos stonden, 
ja, dat niet alleen in de hoofdzaaddoos, maar ook im vele 
zijdelingsche, volkomen rijpe zaden gevonden werden. Hij 


*) Zie mijn aangehaald Mandboek bl. 87. 


1) Dr. HAMBURGER, Symbolae quaedam ad doetrinam de plantarum me 
tumorphost. Wratislayiae 1842, 


(29) 


heeft van die zaden uitgezaaid, en gezien dat die zonder- 
linge misvorming van Papaver officinale GMELIN, zooals 
hij de soort noemt, ook door zaad zich voortplant *); ge- 
lijk zij dan ook {hans in onze plantentuinen wel aange- 
troffen wordt. 

Het vreemde, in den eersten oogopslag, van deze vol- 
slagene verandering van mannelijke in vrouwelijke deelen 
en omgekeerd (welk laatste echter zeldzamer is), vervalt 
voor een groot gedeelte als men nagaat, dat èn de manne- 
lijke èn de vrouwelijke deelen der bloem, beide veranderde 
bladen zijn, en dat die verandering dus weinig meer ver- 
wondering kan baren dan de zoo algemeene overgang van 
meeldraden in bloembladen bij de zoogenaamde dubbele 
bloemen. Eenige schrijvers, zooals seugerr (Populäre Bo- 
tanik, 3e Ausg. 1855, p. 45) spreken dan ook van de 
meeldraden onder den naam van meelbladen (Staubgefüsse 
oder Staubblätter), en van den stamper onder den naam van 
vruchtbladen (Fruchtblätter), in welke volslagene naamsver- 
andering ik echter geen nut zie. 


VERKLARING DER AFBEELDINGEN. 
Alle volgende afbeeldingen zijn van Cohaea scandens, 
geteekend in October 1834; in natuurlijke grootte. 


Fig. 1. 


De bloemknop (alabastrum)} van buiten gevormd uit 5 
zeer digt op elkander aangedrukte kelkbladen (sepala) van 
eene zeegroenachtige kleur en van ongeveer dezelfde grootte 
als later in de geopende bloem en tijdens de rijping der 
vrucht (fig. 8). 


*) Zie MonL und SCHLECHTENDAL, Bot. Zeitung 1850 p. 514 en 664. 


30 ) 
Fig. 2. 


Dezelfde bloemknop, waarvan 2 kelkbladen weggenomen 
zijn; zoodat men zien kan de nog groene (in de afbeelding 
donkere) éénbladige, van boven 5-lobbige bloemkroon (co- 
rolla}, welke op dat tijdstip kleiner is dan de kelk en zelfs 
kleiner dan de daarboven uitstekende meeldraden. 


Fig. 3. 

De stamper (pistillum), de meeldraden (stamina) en het 
honigbakje (nectarium) uit denzelfden bloemknop. De helm- 
knopjes (antherae) hebben reeds hunne natuurlijke grootte ; 
de Aelmdraden (filamenta) zijn nog bijkans onzigtbaar, 


Het vruchtbeginsel (ovarium) is bijna geheel gevormd, maar 
het stijltje (stylus) nog zeer kort. 


Fig. 4. 


Een meeldraad aan de binnenzijde gezien, 
Fig. 5. 


De bloem bijna geopend; de bloemkroon reeds veel 
grooter, maar nog groen; de helmdraden en het stijltje zoo 
gegroeid, dat de stempel (stigma) nog een weinig lager 
dan de helmknopjes blijft. De haren aan den voet der 
meeldraden vervullen de geheele holte rondom het vrucht- 
beginsel. 

De kleurverandering begint in de helmknopjes, die vroe- 
ger geel waren. 

Als de bloem geheel geopend is, is de kleur der bloem- 
kroon eerst geelachtig-groen, later bleek-paarsch. 


Fig. 6. 
De bloem geheel geopend; de helmdraden zeer lang ; 
het stuifmeel uitgestort; het stijltje lang, maar toch iets 


korter dan de helmdraden; het honigbakje veel honig af- 
scheidend. 


FEenOomen 


fbeelding 
roon (co- 
k en zelfs 


) en het 
De helm- 
grootte ; 


tbaar, 


nd, maar 


eds veel 
tijltje zoo 
nig lager 
voet der 
t vrucht- 


die vroe- 


er bloem- 


eer lang; 
toch iets 
honig af- 


Á 


VERS MED NAT AUD KUN AR AD DAI 


(31) 


E Fig. 7. 
De bloem reeds lang geopend; de kleur der bloemkroon 
donker-paarsch; de helmdraden slap; het stijltje lang, lan- 
ger dan de bloemkroon en van boven in een driedeeligen 
stempel uitloopend; het honigbakje vergroot, maar geen ho- 
nig meer afscheidend. 
Fig. 8. 


De hangende vrucht, bijna rijp, van den blijvenden kelk 
omgeven. 


OVER 
HET PLECTRISCH SPOCTRUM. 
DOOR 


V.S. M. VAN DER WILLIGEN. 


V. 


HET ELECTRISCH SPECTRUM IN KOOL-WATERSTOFGAZ EN KOOL- 
ZUUR EN IN DAMPEN VAN VLUGGE OLIËN. 


1. Op het Verein Deutscher Naturforscher, dat voor 
eenigen tijd te Bonn werd gehouden, maakten de luchtle- 
dige buizen voor de proeven met den toestel van ruuM- 
KORFF, welke door arrssLeR waren gemaakt, een bijzonde- 
ren opgang. Door tusschenkomst van den Heer krep heb 
ik vier van de bedoelde buizen van den Heer Gerssren 
ontvangen. Zij hebben verschillende vormen en zijn onge- 
veer 2 à 2} decimeter lang; aan de witeinden zijn zij met 
ingesmolten platina-draden voorzien, en het schijnt dat zij 
eene of andere vlugtige zelfstandigheid inhouden en met de 
blaaspijp zijn toegesmolten. Zoo als zij dus worden afgele- 
verd, bevatten zij een spoor eener vlugtige zelfstandigheid 
en een gering spoor misschien ook van dampkringslucht. 

Het licht van den negatieven draad was in allen, zoo- 
dra de geïnduceerde stroom doorging, meer of minder 
blaauw, even als in verdunde dampkringslucht; maar de 
positieve pluim was in twee daarvan rood, en ging gedu- 
rende de proef langzamerhand in een rosachtig-rood over; 
in de beide anderen is zij groen, in. de eene vrij groen, 


(33) 


en in de andere meer witachtig. De bekende lagen ver- 

toonen zij allen; maar deze zijn in de beide groenen veel - 
fijner dan in de rooden, Overigens berust het eigenaardige 

dezer buizen in bolvormige verwijdingen en enge vernaau- 

wingen, waardoor het effect bijzonder wordt verhoogd. 

2. In afwachting der chlorureta van de meer zeldzame 
alkaliën en aarden, die ik besteld heb, heb ik mij door 
het raadselachtige vooral in de kleur tot een nieuw onder- 
zoek of liever tot terugkeer tot een vroeger onderzoek la- 
ten verleiden; en ik wil de witkomsten hiervan aan de 
Akademie mededeelen, in het vertrouwen, dat elk nieuw on- 
derzoek op een nieuw terrein haar niet geheel onwelkom 
zal zijn. Vooreerst heb ik im de beide buizen met rosach- 
tige pluim de ribbetjes van de oramje en roode banden op- 
gezocht, die ik in verdunde dampkringslucht, bij mijne vroe- 
gere onderzoekingen, in het spectrum van de positieve pluim 
in die banden vond. Geholpen door de geringe dikte van 
het glas dezer buizen en de sterke contractie, die zij over 
eene grootere uitgestrektheid hadden verkregen, vond ik 
die ribbetjes al terstond terug, op den oranjeband acht in 
getal. Hier stond de sleuf van den gomiometer niet meer 
tegenover een lichtend punt, en kon dus niet meer aan 
eene eigenlijke interferentie worden gedacht; de uitgestrekt- 
heid daarenboven, waarvan het licht op de sleuf viel, was 
minstens een halven centimeter breed; de bedoelde ribbetjes 
zijn dus even karakteristiek voor dit pluimlicht als de 
blaauwe en violette strepen, die op grootere onderlinge af- 
standen verder op in het meer breekbare deel worden aan- 
getroffen. Overigens leerden deze spectra niets bijzonders; 
zij waren volkomen gelijk aan die van de positieve pluim 
in dampkringslucht, welke ik vroeger beschreef; de oranje 
band toonde hier aan zijne minst breekbare zijde een 
maximum van licht, dat meer of min naar eene scherpe 
streep geleek. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 3 


3. De beide buizen met groene pluim echter gaven een 
geheel ander spectrum dan de beide eerstgenoemden. De 
waterstreep vooreerst, op 49°84', afwijking, werd in een 
van de twee weder flaauw waargenomen. Maar verder op 
gaven zij beiden vijf maxima, geheel gelijksoortig met die, 
welke ik als stelsel (xe) bijzonder in het spectrum van den 
negatieven draad voor dampkringslucht in mijn eerste stukje 
heb opgegeven, doch op veel kleinere afstanden; doch bui- 
ten deze maxima konde ik geene strepen ontdekken, be- 
halve twee à drie flaauwe in het rood, die ik geen naauw- 
keurig onderzoek waardig keurde. De afwijkingen dezer 
maxima zijn in nevensgaande tafel 1 opgegeven met de 
relatieve trappen van helderheid. Met spectrum van den ne- 
gatieven draad liet zich al spoedig niet meer onderzoeken ; 
maar, zoo als uit het volgende blijken zal, is mij dit on- 
derzoek onnoodig geworden. 


ls 
MAXIMA 


IN DE POSITIEVE PLUIM EN HRT NEGATIEVE LICHT IN 2 
BUIZEN VAN GEISSLER, FN VERDUND MI, C, EN IN DE 
DAMPEN VAN VLUGGE OLTËN. 


Afwijking. 


49 34! Waterstr. 
Helderheid. 
Iste M. 56,5 Rood 3 
2de 50’23! Groen 4 
gede 545 Groen 5 
dde 5131/25 Blaauw 4 
Die 5214,6 Violet 1 


4. Ik kende nu de zamenstelling van het licht; maar 
het raadselachtige was mij nog niet opgeheven en veeleer 
toesenomen. Weldra echter zoude het mij blijken, dat ik 
hier slechts te doen had met een spectrum, dat mij vroe- 
ger dikwijls bij de hand. was geweest, maar dat ik, geheel 


(35) 


met andere denkbeelden vervuld, over het hoofd had gezien. 
Zoodra de buizen namelijk eenigen tijd gediend hadden, 
waren zij aan de uiteinden zwart geworden en de beiden 
met groene pluim daar ter plaatse volkomen ondoorzigtig, 
hetgeen niet weinig werd vermeerderd door een bijgekomen 
metaalachtigen neêrslag. Hierin lag ook de reden, waarom 
ik het spectrum van den negatieven draad in deze buizen 
niet nader konde onderzoeken, daar weldra niets meer van 
de uiteinden van het licht kon worden gezien. Genoeg, 
het was niet meer twijfelachtig, dat hier kool was afge- 
scheiden; en ik besloot, dat alle vier de buizen een spoor 
van eene kool-waterstofverbinding (eene vlugge olie) moes- 
ten bevatten, en wel die met groene pluim in veel groo- 
ter hoeveelheid dan die met roode pluim. Alle informaties, 
welke ik tot nog toe bij den maker hiet inwinmen, bleven 
zonder resultaat, en ik besloot dus den weg van het on- 
derzoek in te slaan, om in dezen tot een gewenscht einde 
te geraken. 

5. Allereerst ben ik begonnen met zwaar kool-waterstof, 
H? U, te onderzoeken, dat men mij op de bekende wijze 
wit alkohol en zwavelzuur bereid had. Dit gaz heb ik 
gebragt in de vroeger beschreven cilindrische buis met pa- 
rallel glas en kranen van den Heer Bumpinem. Zuiver was 
het stellig nimmer bij mijne volgende proeven; altijd zal 
er wel een spoor van dampkringslucht en van waterdamp 
in aanwezig zijn geweest. Ik heb toen vooreerst, bij zij- 
nen gewonen toestand van digtheid, dus zonder eenige 
verdunning, de vonk van RHUMKORFF’s inductie-toestel, onder 
aanwending van de condensatie naar GROVE, tusschen twee 
gereinigde platinadraden laten overspringen. De platina- 
draden werden al spoedig zwart en met fijn verdeelde kool 
bezet, welke uit het gaz werd afgescheiden. Welke ontle- 
dingen en zamenstellingen hier echter verder, onder den 


invloed der vonk, hebben plaats gegrepen, kan ik niet be- 
3* 


(36) 


slissen en wil ik liever aan het meer afdoend oordeel van 
scheikundigen overlaten. Als het midden van 5 waarne- 
mingen bevat de bijgaande tafel IL het spectrum der vonk 
in zwaar kool-waterstofgaz. Ben vlugtige blik doet terstond 
bemerken, dat wij hier vereenigd terugvinden al hetgeen 
ik vroeger in het spectrum tusschen coaks en houtskool, of 
in het spectrum in waterstof als karakteristiek heb aange- 
troffen; maar, wat betreft de koolmaxima, alles op veel 
uitgebreider schaal, veel naauwkeuriger en veel meer in bij- 
zonderheden afdalende. Het is dus te vermoeden, dat wij 
hier de spectra hebben der constituerende elementen of omdat 
deze inderdaad door de electriciteit van elkander zijn ge- 
gescheiden; of wel, dat wij hier de spectra hebben der ele- 
menten, dewijl het zamengestelde gaz geheel de karakteris- 
tieke strepen der zamenstellende elementen overneemt. In 
de tafel zelve zijn aanmerkingen genoeg opgenomen, om hare 
zamenstelling en den oorsprong der onderscheidene strepen 
toe te lichten. 


In 
MAXIMA EN STREPEN 


IN HET ELECTRISCH SPECTRUM VAN ONVERDUND H, C 
TUSSCHEN PLATINADRADEN. 


Voorko- Kleur. Afwij- Helder- Aanmer- Luchtstre- 

men. king. heid, kingen. pen. 
Streep Rood 49:34’ 5 _ Waterstr. 2 
Streep Rood Sel 4 
Streep Oranje 54 2 | 1ste Groep 
Streep Geel 58! 2 | met eene 5 
Streep Geel 502,5 2 helderh. 
Streep Geel 5,5 8 | 8 

| helderh. van 

Streep Groen 18',5 3 er: grond 7 


Voorko- Kleur. 
men. 

Streep Groen: 

Streep Groen 

Streep Groen 

Streep Groen 

Streep: Groen 

Streep Groen 

Streep Groen 

Streep Groen 

Streep Groen 

Streep Groen 

Begin band. Blaauw 

Begin van 

gr. helderh. 

Maxim. 

Einde van 

gr. helderh. 

Einde van 

band. 

Begin band. Blaauw 

Streep Blaauw 

Streep Blaauw 

Einde band. Blaauw 

Midden band. Blaauw 

Midden band. 

Midden band. 

Streep begin 

band. Blaauw 

Streep einde 

band. Blaauw 

Streep Blaauw 


Streep 


(37) 


Afwij- Helder- Aanmer-- Luchtstre- 
king. heid, kingen. pen. 
23" 83) Groep B van Kaars 
26! 8 \ svAN, gemidd. of 
29’ 3 ( helderbh. Coaks. 
83! tnz 8 
gemidd:. hel- 
89,5 1{ derh. vanden. 
grond 
46 3 Platina. 
58 5 inlse y van 
SVAN met Kaars 
51° 0,75 4 > eenegemidd. of 
ee Coaks. 
9,25 2} 
le arn van 
11/,25 í gep grond. 15 
18',75 2\ 
22,15 8 
25',54 3 Water- 
stof. 
29',75 8 
zap Del 
helderh. van 
} den grond 1 
’ groep d van 
De 25 Ee met Kaas 
Á eene gemidd, 
29, 5 \ nelderh delen 
53', 5 k 3 
52° 5! 2 breede band. 
15’ jl 
21’ 1 breede band. 
33’ 
32,5 8 Water- 
stof. 
40,5 1 
, Ed 
47! 3 & van SVAN, Ket 
58’ 3 


(35) 


6. Toen overgaande tot het eigenlijke doel van mijn on- 
derzoek, heb ik het pluimlicht en den negatieven glorenden 
draad in verdund kool-waterstof onderzocht. De kleur der 
pluim was al terstond even witachtig groen als in de licht- 
“groene buis van GEIsSLER, en daarenboven was die pluim 
ook volkomen in lagen verdeeld. Het licht van den negatieven 
draad was nog blaauwachtig violet, even als in dampkrings- 
Jucht, doch veel witter en wel eenigzins naar het groene 
overhellende. De ontleding gaf mij terstond in het spectrum 
alle vijf de maxima terug, die ik in de groene buizen.van 
GerssLeR had gevonden. Tusschenstrepen, zooals het stelsel 
(y) in verdunde dampkringslucht, merkte ik in de pluim 
niet op, behalve misschien weder eene enkele in het rood; 
maar, bij eene meer merkbare verontreiniging van het gaz 
door dampkringslucht, kwamen in het blaauwe deel van 
het spectrum der pluim de onderstrepen der dampkrings- 
lucht, dat is die van het stelsel (4), voor den dag. De 
negatieve draad gaf evenzeer de genoemde vijf maxima, bijna 
altijd eenigermate onzuiver en gemengd met het stelsel (w) 
der dampkringslucht ; zonder dit zoude zich ook moeijelijk 
de blaauwe kleur van het negatieve licht laten verklaren. 
Ik was spoedig zoo overtuigd van de volkomene identiteit 
van deze maxima in verdund kaol-waterstof en van die in 
de onderzochte buizen, dat ik voor de boven gegeven af- 
wijkingen het midden koos uit 12 waarnemingen, gedeel- 
telijk op die buizen en gedeeltelijk in kool-waterstof ver- 
kregen. Zooals men uit die tafel L ziet, valt het derde 
maximum bijna zamen met het eerste maximum voor het 
stelsel (a) in dampkringslucht, waardoor eene afgescheiden 
waarneming hoogst moeijelijk is en waardoor ik de beide 
maxima voortdurend als zamenvallend moest aanmerken *). 


*) Ik heb voor de bekende afwijkingen van het stelsel (x)in damp- 
kringslucht en voor die der vijf hier behandelde maxima, met behulp 
eener voorloopige formule en naar de gegevens in mijn eerste stukje, 


vd 


(39) 


De plaatsen van den negatieven platinadraad, waar fijn ver- 
deelde kool was nedergeslagen, gaven altijd een meer wit- 
achtig licht. 

1. Mijne onderzoekingen omtrent een en ander waren reeds 
afgeloopen, toen ik het eerste stuk van POGGENDORFFS Anna- 
len (vol. CIII) voor dit jaar ontving, en daarin de beide 
stukken van PLÜCKER aantrof, waarin de buizen van GEISSLER 
nader worden beschreven. Mijn vermoeden omtrent de 
vlugge oliën welke daarin bevat zijn, werd daardoor vol- 
komen bevestigd; hoewel uit het daar gezegde miet direct 
voortvloeit, dat mijne buizen juist vlugge olie bevatten, 
Bij het inzien van vroegere waarnemingen vond ik, dat ik 
ook een paar malen in verdund koolzuur, de hier behan- 
delde vijf maxima had waargenomen. Prücker spreekt (art. 
836 p. 105) van buizen met koolzuur waarin de pluim 
fraai groen is. Ek besloot dus, op. nieuw proeven met ver- 
dund koolzuur te nemen, en te beproeven in hoeverre het 
mij mogt gelukken, het gaz daarbij zuiver van damp- 
kringslucht te houden. Ek heb daartoe het gaz laten bin- 
nenstroomen in den beschreven cilinder van BEDDINGH en 
ging het daarop eenvoudig door mitpompen verdunnen, waar- 
bij langzamerhand dampkringslucht moest binnendringen. 


de lengten der undulatiën in tien millioensten van een mill. berekend, 
welke daarvoor moesten worden aangenomen, en gevonden: 


voor dampkringslacht voor kool-waterstof 
diff. diff. 
Iste 50° 53’ 25 lengte 5216 531 Iste lengte-6077 442 
ade 512 46:75 4 4685 575 der eri 5635 431 


3de 522 54’ iS 4210 3de … 5204 406 
4de > 4798 574 
5de …„ 4424 


De differentiën van een zelfde stelsel zijn bijna gelijk, zooals voor 


interferentie-strepen wordt gevorderd. Hare trapsgewijze vermindering 


mag zich ligtelijk laten verklaren door in de formule voor de ontwikkelde 
veerkracht hoogere magten dan de eerste in rekening te brengen. 

De differentiën ongeveer voor hetzelfde punt in beide stelsels, na- 
melijk 406 en 531, staan in reden als 100 tot 130. 


(40) 


Meermalen mislukte mij de proef, daar ik eene roode pluim 
verkreeg met de karakteristieke strepen van het stelsel (4) 
van dampkringslucht; maar de oorzaak hiervan was niet 
zoo zeer gelegen in het langzamerhand binnendringen der 
dampkringslucht, dan wel in eene werkelijke onzuiverheid 
van het gaz, daar ik weldra in de blaas waarin het kool- 
zuur bevat was, ten gevolge van zijne krachtige diffusie 
en groot specifiek gewigt, wel niet anders dan een meng- 
sel van dampkringslucht en koolzuur, kon verkrijgen. Ik 
besloot dus, het koolzuur in een gewonen gazometer te la- 
ten opvangen. Men heeft mij in ons laboratorium op nieuw 
koolzuur wt krijt, marmer en zoutzuur bereid en in een 
gazometer opgezameld, waarbij echter vrij wat verloren ging, 
ten gevolge van zijne belangrijke absorptie in water. Ik 
heb toen op nieuw bij zijnen gewonen druk de electrische 
vonk daarin laten overspringen en de strepen in het spec- 
trum bepaald. De uitkomsten hiervan zijn zamengevat in 
tafel ILL, welker zamenstelling met die der vorige overeen- 
komt. Door behoorlijk aangebragte en afgeleide correcties 
is deze tafel vergelijkbaar gemaakt met tafel B uit mijn 
eerste stukje, wier plaats zij bestemd is in te nemen. De 
overgang der vonk is in koolzuur veel moeijelijker dan 
in dampkringslucht, zooals ik vroeger reeds opmerkte, en 
daarom moeten hier de draden veel digter bij elkander ge- 
bragt worden. Men kan zich dikwijls helpen door een ge- 
deelte van het gaz weder uit te pompen, waardoor zijn 
druk wordt verminderd en de draden verder van elkander 


kunnen worden gebragt, zonder dat nog de wijze van over- 
gang der electriciteit verandert. 


(41) 
HI. 
STREPEN IN HET SPECTRUM DER ELECTRISCHE VONK IN 


ONZUIVER KOOLZUUR TUSSCHEN PLATINADRADEN. 


Ee II. 
Afwijking. Helderheid Lucht- 
en breedte. strepen. 


1 49°25',5 15 
2 33! 5e 2 water 
3 37! DE 
A2 39’ PE 
5 & 44 le 
6 50',7 Je 4 
7 54’ 26 
8e 57,5 le 
9 B | 501,9) 4e 5 
® 
10 vAf 45 
u 8 7,5 925 
Kost, 7 9,9 25 
13 1,8 25 
14 16,9 25 
15 18,5 4e 7 
16 30',5 da _ platina 
De A EE 
5’ a __ platina 
19 £ 46! 15 
20 8 50’ 65 
OT 52 15 
92 Seeds 
23 5l° 47 2e 
B 10,7 _ 5e 15 
17’ 2e 
26 \ 255 1f 17 
NINE, 
29 & 50'9b 5e 
30 2 59'1 | 3e 
31 5 | 5244 le 
32 has HOGE dee 
33 ‚261 3e 
5 Ù 1 
25 4 | de 0 
36 5: 42 od 
37 5 | 52 | 3d 
38 \ 53° 8,5 1d 
39 31,9 2d 


(42) 


8. Vervolgens heb ik het grootste gedeelte van het gaz 
uitgepompt, waardoor de overgang der electriciteit van vonk 
in pluimlieht wordt omgezet. De pluim, die ik nu in ver- 
dund koolzuur verkreeg, was groen, en de negatieve draad 
was met een witachtig blaauw licht omkleed. In die pluim 
vond ik werkelijk de vijf maxima van verdund kool-water- 
stof terug, die bij grootere onzuiverheid door dampkrings- 
lucht — bij haar langzaam binnensluipen — met de strepen 
van het stelsel (4) der dampkringslucht gemengd werden. 
De negatieve draad gaf meestal de vijf bedoelde maxima 
zeer slecht en bijna immer gemengd en verdrongen door 
de maxima van het stelsel («) der dampkringslucht, welke 
weldra alleen overbleven. Hieruit bleek dan ten dui- 
delijkste, dat onze vijf maxima in de buizen van GrrssLER 
en in verdund kool-waterstof eenvoudig de karakteristieke 
maxima zijn voor verdund koolzuur, welks vorming zich 
gemakkelijk laat verklaren uit het spoor van dampkrings- 
lucht, hoe gering ook, dat immer moet aanwezig zijn ge- 
weest. Wij hebben dus hierin een tweede stelsel van 
maxima, gevonden, overeenkomende met het stelsel (a) voor 
dampkringslucht, geldende voor een ander bepaald en vrij 
onontleedbaar gaz. { 

9. Niet tevreden nog met de bewijskracht, die ik door 
de aanwending van kool-waterstofgaz had zien geboren wor- 
den, had ik mij ook mog gewend tot de vlugge oliën. L[k 
heb daartoe eene glazen buis vam drie decimeter lang en 
ongeveer één centimeter wijd en van boven voorzien met 
een koperen dekstuk, waarin een klein gaatje was gemaakt, 
dat, met een schroefje kon worden gesloten, op de lucht- 
pomp geschroefd. Deze buis had mij vroeger reeds bij mijne 
onderzoekingen omtrent de stratificatie gediend, en ik heb haar 
weder onder zoovele andere overblijfselen van dat onderzoek 
opgezocht, hetwelk ik hoop, dat te ggniger tijd nog vruchten 
zal dragen. Deze buis rook nog sterk naar bergamotolie, die 
er misschien vóór een half of wel een geheel jaar was inge- 


(48) 


bragt. Op de luchtpomp geplaatst, vormde zich in haar, 
na voldoend uitpompen, de pluim en het negatieve licht 
zeer goed; maar, bij ontleding, konde ik daarin alleen de 
strepen der stelsels (x) en (y) voor dampkringslucht vin- 
den en geen spoor van de kool-waterstofmaxima, De pluim 
was rood, het negatieve licht blaauw; de pluim vertoonde 
overigens zeer schoone stratificatie. Van zelf was ik zoo 
teruggevoerd tot het onderzoek der pluim, die ik op een 
vroeger standpunt mijner onderzoekingen zoo menigmalen 
had beschouwd. Ik bragt nu op nieuw door het schroef- 
gaatje van het dekstuk een weinig vlugge olie in de buis 
en onderzocht, na behoorlijk verdunnen der lucht, de pluim, 
die zich in hare dampen vormde. En terstond was de 
kleur der pluim witachtig groen en het negatieve licht wit- 
achtig blaauw; de pluim was zeer goed gestratifiëerd, en 
het spectrum gaf mij, zoowel in het negatieve als in het 
positieve licht, de vijf kool-waterstof maxima, 

Nu kan ik zeer eenvoudig beschrijven hetgeen zich om- 
trent kleur en zamenstelling der pluüm in vlugge oliën 
laat opmerken. Bij voldoende hoeveelheid van den damp der 
olie is de pluim witachtig groen en haar spectrum vertoont 
de vijf aangeteekende maxima van verdund kool-waterstof- 
gaz; maar bij vermindering der oliedampen, zooals bij 
aanhoudend uitpompen moet plaats hebben, gaat de pluim 
langzamerhand in het bekende rosachtig-roode over, omdat 
dan de dampkringslucht de overhand verkrijgt, en dan ver- 
toonen zich ook de karakteristieke maxima en onderstre- 
pen (de stelsels (x) en (y)) der verdunde dampkringslucht. _ 
Wanneer echter nog eene merkbare hoeveelheid olie in het 
vacuum aanwezig is, dan kan het licht der pluim ook in 
het rosachtig roode overgaan zoodra er eenige merkbare hoe- 
veelheid dampkringslucht binnendringt, en dan kan in het spec- 
trum der pluim ook de reeks van maxima der kool-water- 
stofverbindingen worden teruggevonden, echter meer of min- 


(44) 


der verflaauwd en gemengd met de maxima der dampkrings- 
lucht, al naar gelang van de relatieve verontreiniging van 
den oliedamp met lucht. In de beide eerste gevallen, waarin 
de vacua betrekkelijk zeer volkomen zijn, hetzij dan dat de 
oliedamp en zijne producten of dat de lucht de overhand 
hebbe, is de pluim gestratificeerd; maar in het laatste ge- 
val, waarin het vacuum minder volkomen is, miste ik de 
Jagen, die misschien te fijn zijn, dan dat zij nog zouden 
kunnen worden waargenomen. 

Wat eindelijk betreft het stel buizen, nebwelk ik ver- 
langde te onderzoeken: de roode en groene, zooals ik ze 
verdeelde, verschilden oorspronkelijk alleen naar het schijnt 
door haar betrekkelijk gehalte aan vlugge olie, hetgeen zich 
nog op andere wijze duidelijk toont; want de lagen in de 
roode buizen zijn veel grover dan die in de groene, waar- 
door wij waarschijnlijk op een volkomener vacuum der cer- 
ste worden teruggewezen, en daarenboven is de hoeveelheid 
afgezette kool in de roode buizen stellig veel kleiner dan 
in de groene, geheel in overeenstemming met de grootere 
spanning der oliedampen, die in de tweede soort werden 
opgesloten. Im de buizen, waarin oorspronkelijk de hoe- 
veelheid vlugge olie te gering was, heeft zich geene vol- 
doende hoeveelheid koolzuur gevormd; in die daarentegen, 
waarin oorspronkelijk de hoeveelheid vlugge olie toereikend 
was, heeft zich eene belangrijke hoeveelheid koolzuur ge- 
vormd, is veel onverbrande kool afgezet, en is waarschijnlijk 
al de zuurstof verteerd. 

Een oogenblik vermoedde ik, dat de natuur der olie 
hier van invloed konde zijn, al naar gelang deze namelijk 
zuurstofhoudend of miet zuurstofhoudend was. Daarom 
heb ik beide soorten van oliën gebruikt: terpentijnolie, 
cajeputolie, citroenolie, bergamotolie en rosmarijnolie ; maar 
allen gaven hetzelfde zoo even omschreven resultaat, het- 
geen zich, van achteren beschouwd, wel laat verklaren, daar 


(45 ) 


immers, bij mijne wijze omde proef te doen, altijd zuur- 
stof genoeg moest binnensluipen, al ware het, dat in een 
goed afgesloten vacuum de meer of minder volkomene oxy- 
datie der kool ook afhankelijk kon zijn van het primitieve 
gehalte aan zuurstof der olie. 

10. In het afgesmolten vacuum van een barometer, 
dat vroeger de Heer GerssLer te Amsterdam voor mij had 
vervaardigd en hetwelk ik in een stukje over het in lagen 
verdeelde licht (Verslagen en Mededeelingen, Deel IV) be- 
schreef, had ik in het spectrum van de pluim en van den 
negatieven draad reeds voor lang zwakke flaauwe maxima 
waargenomen, die ik, zooals men zegt, miet te huis konde 
brengen en die ik daarom aan aanwezige kwikdampen had 
toegekend. Ik heb die buis nu weder ter hand genomen, 
en vond nu daaronder al spoedig vier maxima der ver- 
dunde kool-waterstofverbindingen en van verdund koolzuur, 
en zelfs het vijfde, hoewel zwak, terug ; zoodat er niets voor 
de kwikdampen overblijft dan misschien eenige fijne streep- 
jes in het rood en een enkel flaauw violet maximum. 
Zelfs de bekende roode waterstreep, op 49° 34’, wond ik 
op de positieve lichtende punt, van den platinadraad zeer 
duidelijk terug. Het licht der pluim is hier witachtig 
groen en daarenboven in lagen verdeeld. Deze beide laatste 
verschijnselen had ik vroeger ook aan kwikdampen toegeschre- 
ven, daar werkelijk een paar kwikdruppels in de buis aan- 
wezig zijn. Maar thans is mij ook deze buis geen raad- 
sel meer: de maker heeft eenvoudig bij de afsmelting der 
buis met de blaaspijp een minimum van ontledingsproduc- 
ten van olie (waterdamp en koolzuur) in het vacuum ge- 
bragt, hetgeen hij wel niet ontgaan kon. En daarom moet 
al zulk soort van buizen eene pluim met groenachtig 
wit licht leveren, waarin bij ontleding de karakteristieke 
maxima van waterdamp en koolzuur moeten worden terug- 
gevonden. Zoo is dan de constitutie van het pluimlicht 


(46) 


een gevoelig reagens geworden voor een minimum van eenig 
gaz (althans koolzuur en dampkringslucht) dat in eenige 
buis mogt aanwezig zijn. 

11. Verder heb ik, even als vlugge oliën, ook alkohol, 
aether en verdund azijnzuur in de buis gebragt. Het spec- 
trum leverde op het eerste oogenblik niets bijzonders, al- 
thans gelukte het mij niet, eenig maximum of eenige streep 
waar te nemen; maar weldra traden, even als in vlugge 
oliën, de vijf maxima op, blijkbaar ten gevolge van kool- 
zuurvorming. Het zal dus zeer moeijelijk zijn, met zamen- 
gestelde en gemakkelijk ontleedbare zelfstandigheden proe- 
ven te doen, daar gedurende het proces van den overgang 
der electriciteit al zeer snel eene omzetting der elementen 
plaats grijpt. 

12. Eene vergelijking der vijf gevondene maxima met 
de uitkomsten, in de andere hierbij gevoegde spectra opge- 
geven en met de speetra, die ik in vroegere stukjes be- 
handelde, toont, dat het tweede en derde dezer maxima 
vallen in de nabijheid van of wel op plaatsen, waar in het 
spectrum in onverdund kool-waterstof en in de spectra 
van de onderscheidene vlammen verzamelingen van strepen 
of maxima worden aangetroffen. Voor het oogenblik is 
deze overeenstemming van geen bijzonder gewigt en zoude 
eene diepere beschouwing mij te verre voeren, waarom ik 
het eenvoudig voldoende acht, haar te hebben aangewezen. 
Evenzeer als in art. 5 zouden wij hier kunnen zeggen, dat 
of het element dat in het zamengestelde gaz is opgenomen 
zijne eigene strepen geeft, of wel, dat het gaz de strepen 
of maxima zijner elementen (misschien gewijzigd en ver- 
plaatst) kan overnemen. Het kan zeer wel zijn, dat ik iets 
zoude hebben te wijzigen in hetgeen ik vroeger gezegd heb 
over de overeenstemming in de spectra van kool-waterstof- 
vlammen en het spectrum der electrische vonk tusschen 
coaks; maar liever blijf ik voor het oogenblik buiten deze 


he hehe aken ee dn er nn 


(47) 


overwegingen, daar ik in deze reeks van stukjes zoo weinig 
mogelijk van het veld der ervaring wilde afwijken en een- 


voudig proeven en uitkomsten van waarnemingen wenschte 


te resumeren. ' 

13. Even als met vlugge oliën, heb ik in eene andere 
doch soortgelijke buis, ongeveer 2 centimeters wijd, nog proe- 
ven gedaan met sulphuretum carbonùü. Terstond nadat de 
druppel in de buis werd gebragt, verkreeg ik voor de pluim 
een spectrum, dat van het begin (den minst breekbaren 
kant) tot 52° ongeveer toe, met fijne streepjes was bezet, die 


- bij 51° 30' + 5’ uit elkander lagen, en die misschien wel 


aan onontleed sulpharetum carbonii behooren. Nadat ech- 
ter het pluimlicht eenigen tijd had voortgeduurd, kwam 
het stelsel onzer vijf maxima voor den dag, dat zich al 
helderder en helderder ontwikkelde, zonderling genoeg, ook 
begeleid door de roode waterstreep en gepaard met eenige 
zeer flaauwe strepen, welke hier en daar tusschen hen ver- 
deeld waren. Het licht van pluim en negatieven draad 
was vuil geel, waarbij echter de negatieve draad in eene 
spheer van voortgezet positief licht was gehuld, dat zich 
tot zeer ver om hem uitstrekte; de pluim was daarbij 
schoon gestratifiëerd, terwijl de wanden der buis met af- 
gezette zwavel werden bedekt. De uitkomsten mijner me- 
tingen, zoo ne mogelijk vergelijkbaar gemaakt met die in 
verdund kool-waterstof, zijn vervat in tafel IV, waarin tevens 
de relatieve trappen van helderheid zijn aangegeven; deze 
hoofd-strepen, of liever maxima, zijn hier weder een natuurlijk 
gevolg van de verbranding der kool en vorming van kool- 
zuur; de tusschenstrepen, die hier zijn opgegeven, geven 
mogelijk wel de verklaring van de zwakke tusschenstrepen 
in de buizen van eerssreR en ook van die in de buis, 
welke de Heer crrssrer te Amsterdam voor mij verväar- 
digde, en het zonderling optreden der waterstreep zoude ik 
liever willen toeschrijven aam een zesde minder breekbaar - 


(48) 


maximum, dat zich daar ter plaatse ontwikkelde en onge- 
veer met die streep zamenviel, daar het voorkomen dezer 
streep immer zeer dof was. Proeven in de dampen van 
chlor-zwavel, die ik in het werk heb gesteld, hebben mij 
geene maxima of strepen geleverd. 
IV. 
MAXIMA EN STREPEN 


DER POSITIEVE PLUIM IN ONTLEDEN DAMP 
VAN SULPHURETUM CARBONII, 


awijage vo ee 
M.? 49°34 3e 
42,1 1d 

Lee M. 55,6 de 
50° 6,9 14 

10',3 2e 

gie M. 22',8 4e 
39',8 2d 

gie M. 55/7 5e 
4de M. _ 51°82',4 de 
ie M. _ 52°15',8 3e 


Het speetrum van den negatieven draad gaf deze zelfde 
maxima, maar het eerste roode veel zwakker, en de roode wa- 
terstreep in het geheel niet. Somtijds was het spectrum van 
den negatieven draad bijna geheel zuiver van alle lucht- 
maxima. Het positieve spectrum zag ik zeer dikwijls zonder 
eenige luchtstreep. 

Het eerste maximum van kool-waterstof 49° 55’ 6 geeft 
waarschijnlijk ook de verklaring van den sterken verlichten 
rand van den oranje band in de roode buizen van GEISSLER, 


14. Het kon wel niet anders, of ik moest ook in dezen 
de werking van den waterdamp onderzoeken. Door een paar 
druppels water in de buis werd terstond het licht van pluim 
en negatieven draad paarsch, maar daarenboven zeer ver- 
zwakt. De roode waterstreep trad terstond op, op 49° 85’, 
en nog daarenboven op den uegatieven draad eene vrij 


(49) 


scherpe groene, op 51° 27’ *), ter plaatse dus waar het 
tweede maximum voor waterstofgaz bij de electrische vonk 
ligt (tafel D van mijn eerste stukje), maar veel scherper be- 
grensd; welke groene streep, hoewel zwakker, ook in de pluim 
werd teruggevonden, terwijl daarenboven de negatieve draad 
op sommige plaatsen geelgroen verlicht was, tegenover welke 
punten de goniometer dan zeer sterk de bekende sodium-streep 


‚ leverde, als had het daar aanwezige chlorsodium slechts op 


den waterdamp als oplossingsmiddel gewacht, om vlugtig 
te worden en zijne karakteristieke streep te geven. Ove- 
rigens leerde dit onderzoek niets bijzonders: de strepen der 
dampkringslucht werden, vooral op de negatieve pool, zeer 
goed teruggevonden. Deze groene streep, 51°27', verdween 
langzamerhand bij voortdurend pompen; daarom moeten in 
tafel F van mijn eerste stukje, tafel A, voor den negatie- 
ven draad de valsche streep 51°27',25, en evenzoo, tafel B 
voor de positieve pluim de even valsche streep 51°26',25 
worden geschrapt, even goed als de strepen 49°34' en 
50°5',25, die ik reeds terstond had uitgezonderd en als 
vreemd aan het luchtspectrum erkend. 

__ 15. Ten aanzien van het gezegde op het einde van 
art. 5 en in art. 12 wensch ik hier nog bij te voegen, 
dat een zamengesteld gaz zeer goed, ten aanzien van zulke 
diep ingrijpende verschijnselen als licht en electriciteit, de 
kenteekenen zijner zamenstellende elementen in zich kan 
opnemen; vooral daar ik, misschien met grooter mate van 
waarschijnlijkheid, hier voor de gazsoorten eene wijze van 
zamenstelling — welke men die van het beweeglijk even- 
wigt mag noemen — kon aannemen, gelijksoortig met die, 
welke wirrIAMSON en CLAUSIUS f) voor vloeistoffen ver- 
onderstelden. 


*) De waarden van de lengte der undulatie voor de roode en deze 
groene streep voor waterdamp zijn 6581 en 4862, 


f) PoGGENpDorFF, Ann. CI, p. 338 et sq. 


VERSL, EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VIII. 4 


(50) 


Bij de uitkomsten, die ik zelf in onverdund zwaar kool- 
waterstof verkreeg, die mij onderscheidene strepen en ban- 
den deden kennen, welke boven zijn opgegeven, en een 
spectrum toonden, dat hemelsbreed afweek van dat in zui- 
vere onverdunde waterstof, bevreemdde mij zeer de wijze, 
waarop ANGSTRÖM over dit spectrum heenstapt *). Zijne wijze 
om den cilinder, waarin de vonk oversprong, met dit gaz 
te vullen, mag verre de voorkeur verdienen boven de mijne, 
zoodat het gaz, door den Zweedschen geleerde gebezigd, als 
volkomen zuiver kan worden ‘beschouwd: dan nog acht ik 
het verschil in onze uitkomsten niet voldoende verklaard. 
Ik pompte den cilinder zoo goed mogelijk ledig en liet 
dan gewoonlijk na eene eerste vulling en een vernieuwd 
uitpompen het gaz eene, tweede maal instroomen, eer ik de 
proef deed. Op volkomene zuiverheid maakt het gaz, dat 
ik gebruikte, geene aanspraak; maar, zelfs bij absolute zui- 
verheid, zoude het optreden van het spectrum, zooals ik 
het zag, nog miet onverklaarbaar zijn. Fk schrijf daarom 
het verschil tusschen ons liever toe aan het verschil in 
electriciteitsbronnen, die door ons werden: gebezigd _Anc- 
srröm bezigde zeker de vonken eener door: wrijvingselec- 
triciteit geladene Leidsche flesch, en ik die van den toestel 
van RHUMKORFF. Mijne wijze van, waarnemen. was dus veel 
gemakkelijker, daar ik een aanhoudenden stroom, van vonken 
verkreeg, terwijl zij bij ANasrröm, eerst na langere. tus- 
schenruimten oversprongen; en verder, wanneer hier aan 
een begin van electrolyse, aan eene neiging tot scheiding 
der elementen, moet worden gedacht, dan ook was de vonk 
van RHUMKORFFS toestel verre te verkiezen, daar-uit vroe- 
gere proeven blijkt dat deze veel trager is dan die eener 


Leidsche flesch, waardoor de ontleding zeer moet worden 
bevorderd. f 


\*) Poae., Ann. XCIV, p. 137. 


(31) 


16. Uit mijne vroegere onderzoekingen en ook hier is 
weder gebleken, dat het licht der vonk in eene atmospheer 
van waterdamp zeer wordt verzwakt. Ik vermoed dat hier 
door waterdamp een groot gedeelte der electriciteit wordt 
overgevoerd, zonder dat zij licht voortbrengt. En daarom 
zoude ik, in strijd met eene vroegere in mijn stukje Over 
het in lagen verdeelde licht geuite meening, wel geneigd 
zijn, om het wezen der stratificatie eenvoudig te zoeken in 
de bijmengselen van het gaz (die toch immer hiervoor aan- 
wezig schijnen te moeten zijn), waarin de pluim wordt 
gevormd, in zoo verre als de deelen van het mengsel, welke 
de electriciteit onder verspreiding van licht overvoeren, 
zich in lagen afscheiden van die, welke, òf zonder licht 
geleiden òf in het geheel niet aan de overvoering deelne- 
men: eene wijze van voorstelling, welke zeer wel met de 
opvatting van PLÜCKER in verband kan worden gebragt. 
Maar ik mag mij hier slechts bepalen tot eene gissing, die 
misschien later weder voor eene andere zal moeten plaats 
maken. 


4% 


GEWONE VERGADERING 


DER AFDEELING 


WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


GEHOUDEN DEN 27sten MAART 1858, 


Tegemwoordig de Heeren: G. SIMONS, C.J. MATTHES, 
A. H. VAN DER BOON MESCH, R. LOBATTO, P. ELIAS, 
J. VAN DER HOEVEN, W. C. H. STARING, J. P. DELPRAT, 
G. A. VAN KERKWIJK, D. J. STORM BUYSING, W. VROLIK, 
A. W. M. VAN HASSELT, V. S. M. VAN DER WILLIGEN, 
J. W. L. VAN OORDT, J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, 
J. G. S. VAN BREDA, J. VAN GEUNS, R. VAN REES, 
G. EB. VOORHELM SCHNEEVOOGT, F. J. STAMKART, 
F. C. DONDERS, D. BIERENS DE HAAN, F. W. CONRAD. 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 
21 Februarij j. l. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


Wordt gelezen een brief van de H. H. Rr. B. vAN 
DEN BOSCH (Goes 25 Maart 1858) en P. HARTING, 
strekkende ter verontschuldiging over het niet bij- 
wonen dezer vergadering. — Aangenomen voor berigt. 


had 


Ka Wes Sten 


(53 ) 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 1°. van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken ('sGravenhage 17 Maart 1858, No. 146, 
Be Afd); 2e. van den Mimister van Buitenlandsche 
Zaken (\sGravenhage 5 Maart 1858, Ne. 24); 
3e, van den Mimister van Oorlog, ('sGravenhage 
23 Febr. 1858, No. 713); 4e. van de Commissie 
voor de Internationale ruiling van voorwerpen van 
wetenschap en kunst (sGravenhage Febr. 1858); 
5e. van den Heer p. p. movcner, Nederlandsch 
Viceconsul te Lissabon (Lissabon 18 Febr. 1858); 
69. van den Heer 3. BosscHa JUN. (Leiden 25 Maart 
1858); 7e. van den Heer A. MuLurRr, Secretaris der 
Naturforschenden Gesellschaft te Basel (Basel 24 De- 
cember 1857). — Wordt besloten tot schriftelijke 
dankzegging en tot plaatsing der boekgeschenken in 
de boekerij. 


Wordt gelezen een brief van den Heer SNELLEN 
VAN VOLLENHOVEN (Leiden 1 Maart 1858) ten ge- 
leide van een boekgeschenk van het Zoölogisch-Mi- 
neralogisch Verein te Regensburg, en met het berigt, 
dat, blijkens het schrijven van den Heer nerrren 
SCHAEFFER, Secretaris van het Verein, het in ruil 
ontvangen der werken van de Akademie, daaraan zeer 
welkom zoude wezen. 

Wordt besloten dit voorstel tot ruiling aan te nemen, 
en de Secretaris tot de uitvoering gemagtigd. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken:- 1°. van den Heer w. m, 
MILLER, Secretaris der Royal Society te London (Lon- 


don 13 Maart 1858); 2e. van den Heer sour J. 
BENNETT, Secretaris der Linnean Society te London 
(London 5 Januarij 1858). — Aangenomen voor 
berigt. 


De Secretaris berigt, van de 1. H. ec. en p. vaN 
DER steRR (Helder 27 Febr. en Amsterdam 8 Maart 
jl) Zubellen ontvangen te hebben waa waargenomen 
waterhoogten, welke hij der Commissie over de daling 
van den bodem ter hand stelde. 


De Secretaris brengt ter tafel een brief van den 
Heer BrrerineK, Hoofdingenieur van het 11e Dis- 
trict van den Waterstaat (Middelburg 5 Maart 1858), 
met eene daarbij behoorende schematische afbeel- 
ding. — Een en ander wordt aan de Commissie over 
de daling van den bodem in Nederland ter hand 
gesteld. 4 


De Secretaris berigt, dat voor de Verslagen en Me- 
dedeelingen aangenomen zijn de Verhandelingen van 
de H.H. VAN DER WILLIGEN en VAN HALL. 


Wordt gelezen een brief van den Minister van Fi- 
nanciën (\s Gravenhage 6 Maart 1858, Accijnsen 
Ne, 42) van den volgenden inhoud: 


Ik heb de eer gehad, onder dagteekening van den &sten 
December jl. N°. 172, van de Natuurkundige Afdeeling 
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen het antwoord 
te ontvangen op het eerste gedeelte der bij mijn schrijven 
van den 10den Junij bevorens, N°. 15, aan haar gerigte vraag 
omtrent den bij de Administratie van ’s Rijks belastingen 


(55 ) 


in gebruik zijnden vochtweger, en is mij daarbij tevens me- 
degedeeld, dat de Afdeeling zich voorstelde, later haar ge- 
voelen te doen kennen omtrent het tweede, meer van che- 
mischen aard zijnde, gedeelte van die vraag. 

De Afdeeling gelieve mijne dankbetuiging aan te nemen 
voor de belangrijke inlichtingen, bij het door haar bereids 
gegeven antwoord verstrekt. 

Dat antwoord, in verband met het daaromtrent verhan- 
delde in de zitting der Afdeeling van den 28sten November 
jl. komt mij voor, reeds genoegzame gegevens op te leveren, 
om mijne denkbeelden omtrent het bedoelde onderwerp te 
vestigen, en vermits het welwillend toegezegde verdere ant- 
woord een onafgebroken langdurigen en tevens kostbaren 
arbeid zou vorderen, meen ik, hoeveel prijs ook op de 
verdere voorlichting der Afdeeling stellende, haar althans 
voorshands niet verder over het onderwerp te mogen be- 
moeijelijken, en betuig ik haar alzoo mijne erkentelijkheid 
voor hare bereidwilligheid, 


Wordt besloten dezen brief aan te nemen voor be- 
rigt, — de Commissie, in wier handen de vorige brief 
met zijne bijlagen werd gesteld, te ontbinden, onder 
dankzegging voor hare voorlichting, — en haar uit te 
noodigen, dat zij tot den Secretaris doe terugkeeren 
de bijlagen, gevoegd bij het schrijven Zijner Excel- 
lentie van den 10den Junij 1857, Ne. 15. 


De Heer sraukarr spreekt over de bekende reeks 
van TAILOR, en licht zijne voordragt toe, door be- 
cijfering op het bord. Het daarover gesteld betoog, 
onder den. titel van Mlementair bewijs van de reeks 
van TAILOR met ünbegrip van de zoogenaamde rest, 
wordt voor de Verslagen en Mededeelingen aangeho- 


(36 ) 


den en in handen gesteld van de Commissie van 
redactie. 


De Heer van masseer draagt het volgende voor: 


Mijne Heeren! Herhaalde malen reeds zijn door de Af- 
‚ deeling Natuurkunde der Akademie van Wetenschappen 
doorslaande blijken gegeven, dat ook zij hoogelijk belang 
stelt in alles wat den openbaren gezondheidstoestand van 
Nederland aangaat. 

Verscheidene malen heeft zij, op onderwerpen daartoe 
betrekkelijk, der Regering haar oordeel of advies uitgebragt. 

Bij enkele gelegenheden zelfs zijn ook uit haren boezem 
voorstellen uitgegaan tot verbetering van dien toestand. 
Niet zonder eene hooge mate van sympathie hebben hare 
leden in het afgeloopen jaar met zoo velen in den lande 
in de billijke hoop gedeeld, dat eindelijk het oogenblik zou 
gekomen zijn van verwezenlijking dezer adviezen, voorstel- 
len en wenschen. 

Het bleek, dat door de voordragt eener wettelijke rege- 
ling van dit onderwerp, in verband met eene Wet op de 
uitoefening der Geneeskunde, althans een begin werd ge- 
maakt met hervorming ten deze, door zoovele kundige 
mannen, in en buiten de Akademie, in en buiten de ver- 
dienstvolle Staatscommissie, voorgestaan, ja dringend noo- 
dig geacht. 

Onvoorziene omstandigheden echter maken thans onze 
bekommering gaande, dat weder in den gang van deze 
zaak, een tijdvak van stilstand zou kunnen aanbreken, een 
stilstand, die inderdaad, nog langer voortgezet, noodlottige 
gevolgen dreigt voor Nederland. 

Mag de Akademie, mag zij, de natuurlijke voorstande- 
resse van elken vooruitgang in maatschappelijke ontwikkeling 
door wetenschap, — mag zij lijdelijk blijven bij eene nu 


(57) 


weder dreigende bestendiging van den bestaanden toedrast 
van zaken, betreffende de openbare gezondheids-regeling in 
ons vaderland? - 

Onzes inziens mag zij dit niet. Naar onze bescheidene 
meening, moet zij (hoezeer dan ook niet van Regeringswege 
geraadpleegd zijnde over de aanhangende projectontwerpen), 
nogmaals trachten, op grond der haar bij Organiek Regle- 
ment toegestane bevoegdheid, haar gevoelen ten dezen te 
openbaren, hare vernieuwde wenken of raadgevingen aan 
den nieuw benoemden Minister van Binnenlandsche Zaken 
ter kennisse te brengen. 

Van welken aard zouden deze adviezen kunnen of moe- 
ten zijn? 

1e. Meenen wij, dat het niet overbodig, doch — (bij de 
veelvuldige werkzaamheden aan het genoemde Departement 
opgedragen. welke ligtelijk zouden kunnen leiden tot ach- 

“terstelling van dit in ons oog zoo belangrijk onderwerp), — 
van ons standpunt zelfs geraden zoude zijn, om bij het 
geachte Hoofd van dit Departement met bescheidenheid 
aan te dringen op eene definitive behandeling der in pro- 
ject liggende ontwerpen over onze Geneeskundige Staatsre- 
geling, echter zonder daarbij gehouden te zijn, als gaf de 
Afdeeling daardoor hare adhaesie aan deze ontwerpen als 
zoodanig te kennen. 

De Afdeeling zou het in abstracto, in beginsel slechts, 
hoogst wenschelijk achten, dat de BrmANDpeuNeG dier projec- 
ten, zoo spoedig doenlijk wierde voortgezet, alsmede dat, bij 
eene eventuëele verwerping van deze, onmiddellijk mogt wor- 
den overgegaan tot eene nieuwe of eene gewijzigde voordragt. 

20, Zouden wij, — bijaldien de Afdeeling daartoe met 
ons voldoende aanleiding meende te vinden, bij dezelfde 
gelegenheid gaarne willen terugkomen op onzen, reeds 
in 1856 (Vergadering van 25 October), na een voorstel 
daartoe van den Heer vAN DER BOON MESCH, gedanen voor- 


(58) 


slag: om namelijk door nieuwe wettelijke bepalingen te doen 
voorzien in de erkende en alom gevoelde behoefte van het 
meer nadrukkelijk te keer gaan der gepleegd wordende 
vervalschingen van eetwaren en dranken. 

Ten dien opzigte toch verdient te worden opgemerkt, dat 
door een zoodanigen, partiëelen, wettelijken maatregel vol- 
strekt niet zou worden. gepraejudicieerd op eene eventuëele 
afdoening van het ontwerp zelf, regelende het Geneeskundig 
Bestuur. 

Integendeel, de geprojecteerde Gezondheidscommissiën zul- 
len voorzeker, zonder gelijktijdig of alvorens in het bezit 
te zijn gesteld van deze Wet, bij haar in functie treden, 
spoedig genoeg het gemis van voldoende repressive maat- 
regelen op dit veelomvattend veld ondervinden, even zoo- 
als zulks thans reeds wordt ondervonden door de facultatief 
her en daar aangestelde stedelijke gezondheidscommissiën 
van sommige gemeentebesturen. 

80, Zouden wij bij deze gelegenheid den wensch nog 
willen uitgesproken zien, — wanmeer die namelijk door 
Uw beter verlicht oordeel mogt worden geiĳkt, — om 
tevens de aandacht des Ministers te vestigen op twee 
voorname vraagstukken van den dag uit het gebied der 
openbare gezondheidsregeling. — Gesteld ook, dat de voor- 
gestelde, òf gewijzigde, òf geheel andere bepalingen der 
Geneeskundige Staatsregeling weldra tot stand werden ge- 
bragt, — zal het, blijkens de ondervinding in andere Jan- 
den, ook voor Nederland noodig zijn, daaromtrent tot vaste 
algemeen. geldende beginselen te geraken. 

Als ten voorbeelde beperk ik mij tot deze twee vragen : 

le. Bestaat er noodzakelijkheid, dat het toezigt op de 
prostitutie, met het oog op breideling der Syphilis, alge- 
meen, door alle Gemeentebesturen worde gereglementeerd, 
of behoort dit aan subjectief oordeel, in iedere gemeente, 
te worden overgelaten, en 


(59) 


go, Wordt er geene vernieuwde, algemeene voorziening 
vereischt in de thans vigerende verordeningen op het Vac- 
cineren, met het oog op voldoende Staatszorgen tegen het 
gevaar van uitgebreide pokkenepidemiën in Nederland? 

Wat (Le) de Prostitutieregeling aanbelangt, moeten wij 
doen opmerken, dat dit vraagstuk behoort tot die van zeer 
teederen aard niet alleen, maar ook van lijnregt uiteenloo- 
pende meeningen. 

Het kan alzoo niet uitblijven, dat, wanneer deze door 
het Centraal Bestuur geheel werd overgelaten aan het goed- 
vinden van ieder’ Gemeentebestuur of van elke Gezond- 
heidscommissie, zonder dat aan deze cen algemeen rigt- 
snoer wordt aangewezen, — daarin groote en in de gevolgen 
hoogst nadeelige onregelmatigheden zullen worden waar- 
genomen. 

Deze zaak komt ons voor, voor den algemeenen gezond- 
heidstoestand van een zoo hoog gewigt te zijn, dat daarin, 
onzes inziens, éénheid door wettelijke voorschriften, althans 
voor zoo verre die het hoofdbeginsel aangaat, verdiende te 
worden gebragt, — of die zaak in elk geval in overweging 
verdiende te worden genomen. 

Wat (in de 2de plaats) de Vaccineguaestie betreft, zoo 
kan het de aandacht van geenen deskundige zijn ontgaan, 
dat Nederland daarbij, in vergelijking met Engeland, Oos- 
tenrijk, Pruissen, België, enz. is ten achteren gebleven. 

Zoo b.v. mag ik U wijzen op het belang der vraag: 
òf het vaccineren, van Staatswege, al dan niet ralgemeen 
verpligtend behoort te worden gemaakt? 

Daaromtrent intusschen, Gij weet het, verheffen zich 
insgelijks groote gewetensbezwaren van vele bijzondere per- 
sonen, waarvan het, met terugblik op onze grondwettige 
instellingen, niet zoo gemakkelijk te beslissen valt, of die 
ter wille van de algemeene belangen mogen of moeten 
worden voorbijgezien. 


(60) 


Doch er is meer. Zullen slechts vaccinatiën voor éénmaal 
voldoende zijn, of behoorde ook algemeen het Aervaccineren 
of revaccineren te worden voorgeschreven? Waarvan het niet 
noodig zal zijn, U de voordeelen te herinneren, en waartoe 
trouwens het gezond verstand van zoovelen reeds eigenwillig 
meer en meer begint geneigd te zijn. 

Zou het al verder niet kunnen worden gerekend tot de 
Staatszorgen te behooren, dat overal en gemakkelijk goede 
en echte koepokstof te verkrijgen ware? In de jongste, deels 
nog heerschende epidemiën heeft zich daaraan veelmalen 
groote behoefte doen gevoelen. 

Evenwel moet ik hier erkennen, dat deze en andere d- 
tails te regt aan de geprojecteerde Geneeskundige Ambtena- 
ren en Commissiën zouden kunnen worden overgelaten, — 
mits deze dan ook hier weder gehouden waren aan het 
opvolgen van algemeene beginselen. 

Aan deze zou te regt veel mogen worden toevertrouwd. 

Onder dit vele moest hun dan ook worden opgedragen 
eene stipte contrôle op de uitvoeringswijze dezer kunstbe- 
werking. 

Ik druk (behalve de algemeen bekende verzuimen op 
dit punt) hierop ten slotte nog in het bijzonder, nadat 
mij onlangs eene gewigtige anomalie ten deze ter oore is 
gekomen, voor de geheele waarheid waarvan ik evenwel 
niet durf instaan. 

Deze betreft de vermoedelijke wijze van vaccineren, uit- 
geoefend door enkele volgelingen der zoogenaamde homoio- 
pathie, waarvan eerst in de laatste tijden — en Nederland 
toont zich ook ten dien opzigte in geenen deele „à la 
tête,” maar veel eer „à la queue du mouvement” te zijn, — 
hier en daar sporen worden aangetroffen. 

Nopens één der volgelingen van die leer nu — en 
waarschijnlijk zal dit wel de algemeene regel bij deze 
zijn, — is mij verzekerd: dat hij, in plaats van de gewone 


(61) 


inenting onder de opperhuid te verrigten, de koepokstof 
aan zijne patienten, op de wijze der gewone dilutiën” of 
globules” inwendig toedient! 

Ik mag evenwel de mogelijkheid niet verzwijgen, dat dit 
berigt op eene andere wijze kan worden verklaard. Het is 
evenzeer mogelijk, dat de homoiopathen, in plaats van aldus 
vaccine in te geven, een of ander geneesmiddel, bijv. Bel- 
ladonna, toedienen, als zoogenaamd voorbehoedmiddel te- 
gen de Variolae. Maar ook in dit geval zou het van hunne 
zijde eene laakbare nalatigheid zijn, om alleen daarbij te be- 
rusten en hunne lijders niet te vaccineren of te revaccineren. 

Nog hooger gewigt eindelijk verkrijgt deze gewaagde 
innovatie, wanneer wij uit een Medisch Journaalberigt van 
den jongsten tijd vernemen, dat ook andere gewone ge- 
neeskunstoefenaren uit het Buitenland insgelijks den voor- 
slag hebben gedaan, om de inenting te substitueren door 
het inwendig gebruik eener oplossing van koepokstof. 

Zoolang het niet door wetenschappelijk onderzoek is 
uitgemaakt, of deze anomale wijze, — welke in elk geval 
de theorie tegen zich heeft, en in hare onmiddellijke gevol- 
gen miet zoo als de gewone kan worden gecontroleerd, — 
even krachtig tegen het gevaar der kinderziekte beveiligt, 
zouden wij van oordeel zijn: dat zij door een verlicht Staats- 
bestuur niet mogt worden getolereerd; dat deze handel- 
wijze in een voor de bevolking zoo gewigtig punt, als 
ten eenen male afwijkende van de algemeene ervaring, althans 
voorshands zoowel aan allopathen als aan homoiopathen 
zou moeten worden verboden; of wel dat aan de daarop 
afgegevene attesten eene algemeene geldigheid zou moeten 
worden ontzegd. 

Wanneer wij dankbaar moeten. erkennen, dat door de 
weldaad der Vaccine in de laatste jaren van Staatswege 
zooveel goeds is bewerkstelligd in onze Overzeesche Be- 
zittingen, — zoo mogen wij billijk verwachten, dat deze 


(62) 


wenken ook voor het moederland niet onvruchtbaar zullen 
blijven. 

Ik eindig met den wensch en het vertrouwen uit te 
drukken, dat onze Hooge Regering, zoo hier als in alle 
andere onderwerpen, den openbaren gezondheidstoestand der 
ingezetenen rakende, zal weten toe te zien en te waken: 
„me res publica detrimentum capiat!” 


Wordt besloten deze voorstellen in handen te stel- 
len van de HH. vooRHELM SCHNEEVOOGT, VAN DER 
BOON MESCH Een VAN HASSELT, met beleefd verzoek 
om daarop, zoo mogelijk in eene volgende vergade- 
ring, te dienen van voorlichting en raad. 


De Heer ponpers handelt, als vervolg zijner vroe- 
gere mededeeling, over Hyperpresbyopie en Hebetudo, 
en verklaart de door hem gevolgde methode, om het 
accommodatie-vermogen graphisch voor te stellen: 


Van Hyperpresbyopie onderscheidt Spreker 8 vormen: 
19, de facultative, die, door inspanning van het accommo- 
datie-vermogen, reeds bij evenwijdige gezigtsassen kan worden 
overwonnen; 29, de relative, waarbij alléén bij convergente 
gezigtsassen eene accommodatie voor evenwijdige of zelfs voor 
divergente stralen mogelijk is; 83°. de absolute, waarbij, 
onder alle omstandigheden, het oog alléén voor convergente 
stralen geaccommodeerd blijft. 

Bij Hebetudo, waarover zooveel en zooveel tegenstrijdigs 
is gezegd, vond Spreker bijna zonder uitzondering het ver- 
mogen, om met glazen van 14 tot 36 duim brandpunts- 
afstand (S — 1: 14 tot S — 1: 36) op grooten afstand 
scherper en gemakkelijker te zien dan met het bloote oog. 
Bij gevolg bestaat daarbij facultative hyperpresbyopie. Deze 


(63) 


valt met hebetudo zamen, met dien verstande evenwel, 
dat onder hebetudo ook doorgaans de secundaire verschijn- 
selen begrepen worden, die zich ontwikkelen, wanneer 
oogen, aan facultative hyperpresbyopie lijdende, veel in de 
nabijheid gebruikt worden. Dat het vermogen, om lang 
achtereen scherp te zien in de nabijheid bij facultative hy- 
perpresbyopie ontbreekt, vindt zijne verklaring in het ver- 
broken verband tusschen inspanning van ’t accommodatie- 
vermogen en convergentie der gezigtsassen. Dergelijke oogen 
moeten reeds bij evenwijdige gezigtsassen 't accommodatie- 
vermogen in werking brengen, en bij elken graad van con- 
vergentie der gezigtsassen wordt bijgevolg meer inspan- 
ning van gezegd vermogen vereischt, dan aan dien graad 
van nature beantwoort. Hiermede acht Spreker het raadsel 
der hebetudo opgelost. 

De graphische methode, door Spreker in toepassing ge- 
bragt, eischt slechts eene enkele lijn, die, onder de hoofdlijn 
(voorstellende het totale accommodatie-gebied der meer uit- 
eenloopende oogen) getrokken, niet alleen de beide grens- 
punten van accommodatie-vermogen aanschouwelijk maakt, 
maar waarvan de lengte ook aan de uitgestrektheid van 
het accommodatie-gebied beantwoordt. De lengten van een 
aantal lijnen voor verschillende oogen, die men naar ver- 
„schil van leeftijd, van digste punt, van verste punt enz. 
onder de hoofdlijn op eene tabel kan vereenigen, zijn dus 
onderling vergelijkbaar en geven een trouw en aanschouwe- 
lijk overzigt. Spreker toont op het bord de toepassing dezer 
methode aan, om de verschillende afwijkingen der accommo- 
datie-grenzen bij normale oogen, op verschillenden leeftijd, 
bij myopie, presbyopie, hyperpresbyopie, bij verlies der lens, 
enz. graphisch, en wel door eene enkele lijn, te definiëren. 

De Heer srarinG biedt de eerste aflevering aan 
van opstellen over Nederland's grondgesteldheid, en 


(64) 


legt het eerste proefblad over van de Geologische 
Kaart, bewerkt op het Topographisch Bureau van het 
Departement van Oorlog te ’sGravenhage. — De 
Voorzitter zegt den Heer staring dank voor dit 
boekgeschenk. 


De Heer BIERENS DE HAAN rigt de aandacht der 
vergadering op de op handen zijnde voltooijing der 
uitgave van zijne Zufelen van bepaalde Integralen, 
welke de Akademie sedert drie jaren onafgebroken 
bezig hield; hij bespreekt de nadere bewerking der 
daartoe behoorende formules en de daaruit gevolgde 
lijst van kritische aanmerkingen en verbeteringen, en 
zegt den slotte der Afdeeling dank voor de wijze, 
waarop zij dezen zijnen langdurigen en moeijelijken 
arbeid heeft gelieven te steunen. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de ver- 
gadering wordt gesloten. 


ELEMENTAIR BEWIJS 


VAN 
DE REEKS VAN TAYLOR, 


MET 


INBEGRIP VAN DE ZOOGENAAMDE REST, 


DOOR 


F. J. STAMKAET. 


TD 


Het is bekend, dat de reeks van TAYLOR aanvankelijk 
slechts als eene oneindig voorloopende reeks gegeven en bij 
menigvuldige onderzoekingen gebruikt is, maar dat men in 
latere jaren bedacht is geweest op het bijvoegen van eenen 
term welke de waarde van alle volgende termen, zoo velen 
er zijn mogten, als het ware in zich bevatte; een term 
welke, zonder de waarde van de som der volgende termen 
te kunnen geven, echter aanwijst binnen welke grenzen 
die som besloten moet wezen. Door de bijvoeging van dezen 
term, de Rest genaamd, waardoor de Reeks van TAYLOR 
eene eindige gedaante verkregen heeft, is men inderdaad 
eerst in staat om met volle overtuiging te oordeelen over 
de meerdere of mindere naauwkeurigheid waarmede de 
functie door de som der voorgaande termen aangewezen 
wordt. Er zijn verschillende bewijzen gegeven voor de uit- 
drukking waardoor die rest voorgesteld kan worden; het 
belang der zaak veroorlooft echter welligt de toevoeging 
van nog een bewijs, dat, naar het mij voorkomt, eenigzins 
eenvoudiger is, dan de bekende wijzen van ontwikkeling. 
Laat hieronder geschreven zijn eene reeks van getallen, of 
grootheden door getal voorgesteld, A,, A,, As .…. An, 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VII. 5 


(66) 


geheel willekeurig gedacht; B,, B, ... Bj— de rij der 
verschillen van de op elkander volgende getallen A; 
Co, U, Cy—2 de rij der tweede verschillen der A“ enz. 


ge 
B, 
A, C; 
B, De 
‚e C, E, 
B, D, "Ze 
A, EN 
Bibi eelkste 
Ardooie Ôg 
: Re, 
Ee 


Dan heeft men de bekende betrekkingen: 
A SANNE 
HAS = A, +2B, + C, 
A; = Ag +3 B, + 30, st D, 


en in het algemeen 
/ 7 
am (1)Dt (5 jest (pe +2, (I), 
\ \ 


welke uitdrukking gemakkelijk bewezen wordt door de 
aanwijzing, dat indien zij voor eene rangorde p geldt, zij 
ook noodwendig voor de rangorde p -- 1 moet doorgaan. 

De uitdrukking (1) geeft de waarde van het getal A,, 
dat onder aan het hoekpunt der driehoekige figuur (door 
de getallen A, en de verschillen B, C enz. gevormd) staat, 


in functie der getallen A,, B,, C, ..-Zo, die aan de 
overstaande zijde van dien driehoek geplaatst zijn. 


(67) 


Evenzoo wordt het getal A,, staande aan het. bovenste 
hoekpunt des driehoeks, uitgedrukt in functie der getallen 
An, Boi, Cia ---Z,, staande aan de overstaande 
zijde; waarbij men echter moet in acht nemen, dat nu 
B: als negatief moet geschreven worden, als zijnde 


Bi =—= An — An EET (Ani in An); 


daarentegen C‚—2 blijft positief, als zijnde 


Cs en Br Er Bes + {— Bj?) na (— Bo—)}, 


dat is het verschil van twee negatieve getallen weder nega- 
tief genomen, enz.; dus is 

Arma Berrf A KA 

1 12 3 

Ao staat tegen over n rijen, A, en B,, A, B,, C, 
OE On Dot senz, MOL Ant Bai, Ook 29 Áo 
waarvan elke term eener voorgaande rij het werschil is der 
beide termen van de volgende rij waartusschen zij staat ; 
te weten A, =A,—B,; A, =A, —B,, B, =B,—C, 
enz. Even zoo staat Z, tegenover n diergelijke rijen; 
Dr Ln AK Li Ka Är ENZ. 
Dus heeft men ook, volgens (2) 


n 
LA gar (Ae (5) An=3- HIA (5) 


hetgeen de bekende interpolatie-reeks is. 

De reeksen (1) (2) (3) zijn bekende uitdrukkingen, en 
men weet hoe uit de eerste, door tot grenswaarden over te 
gaan, de reeks van ravror bewezen kan worden. 

In de driehoekige figuur gevormd door de letters A, 
B, C enz. komen 5 (n +1) (n + 2) getallen voor, waar- 
van er n + 1 naar welgevallen genomen kunnen worden; 
de overige 5 7 (n 4 1) waarden hangen van de eerste af. 


Nemen wij nu voor gegevens: van de bovenste rij, A, 
5* 


(68) 


B, C, enz, p + 1 getallen, b.v. tot 1 toe, en verder 
in de nederwaarts gaande rij, de getallen H‚‚H,,H,... tot 
Hp, voor de n— p overige gegevens, dan is het duidelijk, 
volgens (1) en (3), dat men voor Aj eene uitdrukking zal 
hebben van de volgende vorm 


n 
== Á, B, CN ( G 
tj là ) le je 8 Ke wen Ô 
se, Ho Hai Hitt He oen FH an-p Bn =p, 
Want de getallen in de bovenste rij, L,, Ko, Lo---Zos 
die, na het getal H‚,‚ in de uitdrukking (1) voorkomen, 
kunnen alle, volgens (3) in functie der Hs uitgedrukt 
worden; men heeft namelijk 


(5 ed 
a)” E HN ) (H‚ — H‚) 
sl 


(H, —2 H H 
ie) Rm 2 Mi „) 


en oi ke ) ( Hup — 5 5 Pj Cn 
er Ae 1 Pu pt? HIer). 


Door optelling dezer uitdrukkingen en gelijkstelling der som 
aan a, H‚ He, H‚…. + np Hip, kunnen de waarden 
van de coëfficiënten « gevonden worden. Gemakkelijker, al- 
thans eenvoudiger, komt men hiertoe door cenige achtervol- 
gende afleidingen, op de volgende wijze; te weten, men heeft 


zE Act(ije+r(ije, erik (Per Ho. 


60) 
veranderende al de aanwijzers’ O in 1, zoo komt klaar- 
blijkelijk 


rr nl Jp, +| je etl Lije en 


Brengende nu hierin voor A, Ao + B, 
voor B, B, + C, 
voor U, _C, + D, enz 

maar latende H, onveranderd, 


en oplettende dat men in het algemeen heeft 


rai) Gti 
zoo komt 


Ap A; HT) + 25 je + (75 )p hs 


Zet (jj Ke + 
LA 


vermeerderende weder de aanwijzers onder aan de letters 


met 1 komt 


1 1 1 
Den) +(+ IE (7 Je +75 |», 5) 


HEE je, {7 |, Pr 
(A 


schrijvende nogmaals A, = A, +B,, B, =B, +C, euz. 
maar latende H‚ en H, onveranderd blijven, komt: 


2 lp+2 
ARE EA, le )5 (75e hl se bat, 


2 Jl 
zjn jvafijeen 


(70) 
Op deze wijze voorgaande bekomt men in het, algemeen de 
uitdrukking : 
IE Ed ij PEA 
Arrrrht[?} ten Gh Dd Ar 6, 


en Jm, PEET an EL, Peret 1 


waarvan de waarheid kan aangetoond worden door aan te 
wijzen, dat zoo de uitdrukking voor den aanwijzer p + q 
geldt, zij noodwendig ook voor den aanwijzer p +q + 1 
moet doorgaan. 


Stellende nu pt g=n, en dus g=n—p 


m\ m , 8 et 
en oplettende dat ) = is, vindt men ligt: 
q Md 


a mili 
hark Ë ke +5 je ap ee he Mie, 5 
n—l ng nd \ 

- Var e+() H,...+4 Hip. | 


Evenzoo heeft men, volgens het vroeger opgemerkte 


nml) Bt; jor (5) Peene Ì 


Hip Mg Gea + CP Í B) Hip} 6) 


(4) 


1-3 n—3\ 
al VN On OL R 


(71) 
hAl) + (3) ae Ano) 


(ref |A hea el 
oled An—ptl (fear (6) 


n—_ 2 7 8 
ln Ek | + bak) Cn—p—2 aem + Ll pl 


Deze drie formulen bevatten de drie vorige (1) (2) en (3) 
als bijzondere gevallen in zich. 

Tot hiertoe hebben wij n + 1 der getallen A, B, C enz. 
geheel willekeurig gedacht; onderstellen wij nu, dat de ge- 
tallen A de achtervolgende waarden eener functie van een 
getal z voorstellen, wanneer dit met een standvastig ge- 
tal regelmatig toeneemt. 


Zij alzoo zt tnò 
en kortheidshalve z— z'=a, dan is „ 


terwijl de getallen A, en A, alsnu aangewezen kunnen 
worden door. 


AS en LAST 


Wij bekomen alzoo volgens (4) 


a B, a(a—d) U, a(a—Ö)(a—2d) D, 
ZE LÂ == — en ns _ — . xs 
A 5 


RR 1 dais EEN 


eedt), G 


AE Zellen 
1.8...pl det 
(aÒ(a2d).(ap+1d) H‚  (a-2d(a2d.…(a—pd) H, 
1.23... pel dr 1.2.8.opl | ôp! 
+ 


+ 


12) 


(a — 30) (a — 40). (ap ld, H, 
1.2.3..p—l dp! 


(pEl.d(p 2-0 (p8.0.1d Hap, 
1 Ap 1 dr! 


Zoo wij nu begrijpen dat ò onbepaald kleiner wordt en 
tot. 0 nadert, terwijl a en p onveranderd blijven, dan na- 
B a Gee 
ER ie De 
tot de achtervolgende differentiaal quotiënten der functie 
Ax', van het eerste tot het (p—1)de differentiaal quotiënt toe; 
H, 15 ie 
Ope KORE ete er VOLE 
van opvolgende waarden van het pde en quotiënt 
der functie A, voorstellen, gelegen tusschen #' en «. 

De uitdrukkingen a, a (&—Ò), a (a — Ò) (a— 2 Ö) enz. 
in bepaald aantal, naderen tot a a? a°....art; 
eindelijk de waarden der uitdrukkingen 


deren gelijktijdig de waarden van 


7 de oneindige reeks 


H 
# en 0 
erwijl Tb 


—Ö) (ad). (a—p—l d); (a 2) (a—3 Ö){a—pd); 
(a—3 0) (a—4ò)... (aps 1d) enz. 


oneindig in aantal, naderen tat 


5 
aP—\; dje, (a—2ò)P=1; (a—3 dp, (eo) 5 


zij doorloopen dus alle waarden der p—lde magten der 
getallen gelegen tusschen a en o. 
Tot de grenswaarde overgaande komt alzoo 


als a? a? 
Ar= An + ze A a At alan jes 


gie DPA = Pp} H, ò 
EE vl pt Radek 2E ge 
ag 1.2.8...p—l Ei ARI | de | 0) 


pe (adje. Ee |e- Heij. (oro) 


De eerste regel dezer Haku bevat de p eerste termen 
der Reeks van rayror; de tweede regel vn de rest aan. 

òP F(r) 
Òz PT Ep (z ) 


en voor m.ò m—a', dan blijkt terstond, dat de rest 


H, 
Wanneer men e schrijft onder den vorm — 
gelijk is aan 


je + 2’ — z)P—1 Fy) (£) En 


1E an 
1 a (8) 
== sind (a— Pl FE) (1' + | 


hetgeen slechts eene verkorte schrijfwijze van den tweeden 
regel van (7) is. Wanneer F, (we) vloeijend van waarde 
blijft veranderen tusschen de grenzen «' en e, of korter 
gezegd vloeijend is tusschen die grenzen, dan is het dui- 
delijk, dat er tusschen al de termen van den tweeden regel 
van (7) eene term moet gevonden worden van eene zooda- 
mige waarde dat zij, vermenigvuldigd met het geheele aan- 
tal der termen, tot product geeft de som van al de ter- 
men, dat is de waarde der zest. 
Laat 


(a gd)PT! FW! 490). Ò 


nn, 
deze gemiddelde term zijn, dan is gò <a, en dus 
gò 


a 


=d eene gebruikelijke breuk, terwijl het aantal termen 


aa 
mik is; dus komt voor de rest R: 


1.2.8...(p—l) X Rs (a-gd)e! FP, (e'4gd).ò 


=— ala— ia)! F (z'+ia) 
—ar(l—ijel F, (z' ile’), 


alzoo 


RK = (li? Ie ï haar ae (Bi) FE, (z' ta) -- (9) 

In dezelfde onderstelling, dat W, (z) vloeijend is tus- 
schen de grenzen «en e, kan de waarde der rest nog 
anders worden gevonden: Laat EH, (w’ + N'ò) de grootste 
en FE, (o' +Â'ò) de kleinste der waarden dezer functie 
zijn EIER de grenzen «' en er; dan zal de rest begrepen 
zijn tusschen 


„ed 
INNS: 1D 
+ (a2d)P=t.d H- enz} X Fop (@ +0) 


AR ras Ò + (a—òel,d 


en 


1 
TRE Dali — rl. ò 
er ep afdirnid) 


(a ÖPL. Henz.} X Fy (we! 4-A1Ö) 
Dat de grenswaarde van de reeks van termen tusschen 


Ì , d ' 
de { _ } ‘besloten al is, kan ligt aangetoond worden. 
P 


(75) 


Er bestaat dus een zeker getal #’ kleiner dan 1, zoo- 
danig dat #’a tusschen à Ò en N'Ò valt en waarvoor 


1 
Rm et Xr tarte +0) 
P 


mit (rz + da) (10) 
wordt. 

Het is duidelijk, dat men op deze wijze nog meerdere 
uitdrukkingen voor R kan vinden; door namelijk de eene 
factor (a—g Ò)P—1 met eene functie naar welgevallen van 
(e' + gò) te vermenigvuldigen, maar zoodanig dat het 
product geïntegreerd kan worden: em de andere factor 
F(2' + gò) met dezelfde maar welgevallen gekozen functie 
te deelen, en van dit quotiënt eene gemiddelde waarde in 
te voeren; aldus bekomt men 


sro OTN EF) (wat) 
1.23..p—l f (z'Hat) 
door te nemen 
FEHe)=f (aha (2'Ha)) —f (aa) = (ar! 
bekomt men de form. (9); door te stellen 
f(t! + rz) = constante 
verkrijgt men de form. (10). 


| (aar (eed) 


De reeks van ravror geschreven met de rest, is alzoo 
eene grenswaarde der uitdrukking (4); waardoor de groot- 
heid A, (der te zamen in eenen driehoek staande getallen) 
van bladz. 66 uitgedrukt wordt in functie van eenige ge- 
tallen der bovenste rij, A, Bj, C, enz. tot b.v. G, toe, 
en verder der getallen van de volgende staande rij H, H,, 
H, enz. De grenswaarde van de functie dezer laatste ge- 
tallen is de Rest. 


GEWONE VERGADERING 
DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 
GEHOUDEN DEN 23sten APRIL 1558. 


Demn cds hemm 


Tegenwoordig de Heeren: &. SIMONS, C. J. MATTHES, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, F. C. DONDERS, 
R. VAN REES, G. A. VAN KERKWIJK, W. VROIIK, 
D. BIERENS DE HAAN, V. S M. VAN DER WILLIGEN, 
P. ELIAS, M. C. VERLOREN, A. H. VAN DER BOON MESCH, 
J. P. DELPRAT, J. VAN GOGH, D.J. STORM BUYSING, 
W. N. ROSE, J. G. S. VAN BREDA, J. VAN GEUNS, 
J.W. L. VAN OORDT, J. VAN DER HOEVEN, 
G. B. VOORHBLM SCHNEEVOOGT, en van de Letter- 
kundige Afdeeling de Heer 1. Pr. C. VAN DEN BERGI. 


- 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 27sten Maart j. 1. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


Wordt gelezen een brief van den Heer 7. w. ER- 
MERINS (Groningen 26 Maart 1858), ter verontschui- 
diging over het niet bijwonen dezer vergadering, en 
over het niet vervullen zijner spreekbeurt in deze. 
Gelijke kenmisgeving wordt van den Meer p. man- 


(CT) 


TING ontvangen. — Beiden worden aangenomen voor 
berigt, onder aanbeveling voor het vervolg. 


Worden gelezen brieven van de H.H. conmrap, 
VAN DEN BOSCH, STAMKART Een VAN HASSELT, Waar- 
mede zij zich verontschuldigen over het niet bijwo- 
nen dezer vergadering. — Aangenomen voor berigt. 

Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 1°. van den Minister van Buitenlandsche 
Zaken (sGravenhage 16 April 1858); 2’. van den 
Heer rance en Co. (Batavia 12 Aug. 1857); 3°. 
van den Directeur van het Centraal Physisch Obser- 


vatorium te St. Petersburg (St. Petersburg-5) Dec. 


1856); 4. van den Heer A. Bruruú, Bibliothécaire 
archiviste der Académie des Sciences, Arts et Bel- 
les_Lettres de Dyon (Dyon 18 Maart 1858); 5°. 
van den Heer rarrNo corLHo, Secretaris der Aca- 
derma R. das Sciencias de Lisboa (Lissabon 2 Janu- 
arij 1858); 6°. van den Heer Jac. ROSENTHAL, twee- 
den Secretaris van de Physicalisch-Medicinische Ge- 
sellschaftte Wurzburg (Wurzburg 8 Februarij 1858) — 
Wordt besloten tot schriftelijke dankzegging en tot 
plaatsing der boekgeschenken in de boekerij. 


Wordt gelezen een brief van den Heer AurHerr, 
Secretaris der Natuurkundige Veéreeniging in Neder- 
landsch Indië (Batavia September 1857) tot dank- 
betuiging voor ontvangen boekgeschenken. — Aan- 
genomen voor berigt. 


(78) 


Wordt gelezen een brief van den Heer r. Karser 
(Leiden 3 April 1858), ten geleide van eenen brief 
van den Heer G. B. Army, waarmede, in naam der 
Astronomical Society te London, de ruling wordt 
aangeboden van hare werken, tegen die der Aka- 
demie. — Wordt besloten dit voorstel aan te nemen, 
en de Secretaris gemagtigd tot de uitvoering. — Ge- 
lijk besluit valt op een brief van den Heer carsar 
CANTER, Secretaris van het Imperiale Regium Ínsti- 
tutum Lombardum di Scienze, Lettere ed Arti (Mi- 
laan 3 April 1858), waarmede gelijk aanbod van 
genoemd genootschap geschiedt. 


De Secretaris berigt, van de D.H. c. en P. v. D. 
stERR (Helder 12 en Amsterdam 7 April 1855), brie- 
ven ontvangen te hebben, ten geleide van Zutellen 
van waargenomen waterhoogten, welke hij der Com- 
missie over de daling van den bodem in Nederland 
ter hand stelde. 


De Secretaris brengt ter tafel eenen brief van den 
Heer sramkarT (Amsterdam 23 April 1858), waarin 
wordt voorgesteld, in naam van de Commissie over 
de daling van den bodem in Nederland, op den brief 
van den Heer Hoofdingenieur van den Waterstaat 
in de provincie Zeeland, ingebragt in de vorige ver- 
gadering, te antwoorden: 


1°. Dat de vergadering zich met zijn ontwerp wel kan 
vereenigen, en dat van de vroeger dezerzijds voorgestelde 
proefneming, uithoofde der daaraan verbonden kosten, wordt 
afgezien. 

2°, Van dit antwoord mededeeling te doen aan den Heer 


(79) 


BEIJERINCK, thans Hoofdingenieur in de provincie Zuid- 
Holland, met verzoek om ter bevordering der zaak, zoo ver 
hij zulks mogt gepast oordeelen, er over met den Heer van 
DIGGELEN, thans Hoofdingenieur in de provincie Zeeland te 
willen corresponderen. 

3°, Den Heer BEIERINCK dank te betuigen voor zijne 
heusche aanbiedingen in het belang der wetenschap, en hem 
al terstond te verzoeken, in zijne nieuwe betrekking zijne 
aandacht te willen schenken aan eene kerziening van een 
ontwerp tot het maken van eenen getijmeter te Katwijk, 
dat voornamelijk onafgedaan is gebleven door het overlijden 
van den „Heer Hoofdingenieur GREVE. 


De vergadering vereenigt zich met dat drieledig 
voorstel. 

Wordt ter tafel gebragt een brief van den Minis 
ter van Koloniën (sGravenhage 16 April 1858, Lett. 
B, N°. 12) met daarbij gevoegde vier Bijlagen, lui— 
dende als volgt: 


Ten vervolge op de dezerzijdsche missive van den 4den 
December 1856, La. B, N° 4, heb ik de eer hierbij aan 
de Akademie te doen toekomen eene missive van den Heer 
Gouverneur van Suriname van den 26sten November 1, 
N°. 1525/8341 met bijlagen, waarin nadere berigten worden 
aangetroffen omtrent het met den Heer TAMA overeenge- 
komene ter genezing van de Lepra en van de Epilepsie, 
waarvan de uitkomst echter niet aan de verwachting heeft 
voldaan. 

De Akademie gelieve, na gemaakt gebruik, de bijlagen 
dezes terug te zenden. 


Na beraadslaging wordt deze brief met zijne bij- 


(80) 


lagen in handen gesteld van de H.H. . 7. MULDER, 
J. VAN GEUNS el R. B. VAN DEN Boscr, met beleefd 
verzoek, om daarop, als ook op de bij hen nog aan— 
hangige beoordeeling van den vroegeren brief met 
zijne bijlagen en later daaraan toegevoegde voor— 
werpen, de Afdeeling te willen dienen van berigt, 
voorlichting en raad, zoo mogelijk in de volgende 
vergadering. 


De Heer vooRHEIM sCHNEEVOOGT leest, in eigen 
naam en in dien van de H.H. vAN DER BOON MESCH 
en VAN HASSELT, het volgend verslag voor op het 
in hunne handen gesteld voorstel van den Heer van 
HASSELT. 


De Commissie, door U benoemd in de laatste vergadering 
der Natuurkundige Afdeeling van de Koninklijke Akademie 
van Wetenschappen, ten einde U te dienen van voorlichting 
en raad omtrent een voorstel, door ons geacht medelid, den 
Heer A. w. M. VAN HASSELT gedaan, heeft getracht zich met 
naauwgezetheid van hare taak te kwijten, en heeft de eer, 
U thans het resultaat van hare beraadslagingen beknoptelijk 
mede te deelen. 

Vergunt ons daartoe, met weinige woorden den inhoud 
van de voordragt des Heeren vAN HASSELT te recapitu- 
leren. 

Bij de belangstelling in alles wat den openbaren gezond- 
heidstoestand van Nederland betreft, die men teregt bij de 
Akademie mag onderstellen en waarvan zij meermalen door 
hare adviezen en voorstellen aan de Hooge Regering de dui- 
delijkste bewijzen geleverd heeft, kon het wel niet anders, 
of ook zij moest, even als zoo velen in den lande, zich in 
het laatst verloopen jaar verheugen, toen de drie ontwerpen 


(SL) 


van wet, betrekking hebbende tot de geneeskundige zaken, 
eindelijk door het Ministerie in gereedheid gebragt en aan 
de wetgevende vergadering aangeboden waren. 

Maar evenzeer als zoo vele anderen moet zij vreezen, 
dat, na de laatste verandering van de hoofden der Departe- 
menten, de behandeling dezer zaak welligt wederom afge- 
broken of op de lange baan geschoven zou kunnen worden. 

Ten einde dit zooveel mogelijk te voorkomen, stelt de 
Heer vaN masserr voor, dat de Akademie bepaaldelijk hare 
meening en hare wenschen in dezen aan de Hooge Rege- 
ring kenbaar make en op de afdoening der in behandeling 
zijnde ontwerpen aandringe, zonder zich echter gehouden 
te willen achten daaraan in alle deelen hare goedkeuring 
te schenken, en onmiddellijk tot het ontwerpen van nieuwe 
wetten over te gaan, indien het blijken mogt, dat de thans 
aanhangige niet de goedkeuring der Tweede Kamer mogten 
wegdragen. Daarbij zou de Akademie op hare voorslagen, 
gedaan in de vergadering van 25 October 1856, ten op- 
zigte van de vervalsching van leveúsmiddelen nog eens 
moeten terugkomen, en daarbij eindelijk enkele voorstellen 
moeten voegen omtrent de voorloopige regeling van eenige 
der belangrijkste onderdeelen van geneeskundige wetgeving, 
en wel met name omtrent de regeling van de prostitutie en 
van de vaccinatie en revaccinatie. 

Naar aanleiding van deze voordragt meent uwe Com- 
missie U te moeten voorstellen: dat de Akademie, zoowel 
op grond van onderscheidene antecedenten, als om het ge- 
wigt der zaak en vooral ook om den invloed, dien niet 
alleen de praktijk, maar ook de wetenschap zelve van eene 
betere regeling der geneeskundige aangelegenheden in ons 
land te wachten heeft, zich, hetzij alleen bij geschrifte, 
of ook mondeling, door eene uit uw midden gekozene Com- 
missie, tot den Minister van Binmenlandsche Zaken wen- 
de, met het eerbiedig maar dringend verzoek, om de be- 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, DEEL VIT. 6 


(82) 


langen der geneeskundige wetgeving met ijver ter harte te 
nemen, en hetzij de thans aanhangige wetsontwerpen, wel- 
ligt gewijzigd naar aanleiding van het daarover uitgebragte 
rapport der Commissie uit de Tweede Kamer, in deze wetge- 
vende vergadering in behandeling te brengen, of zoo spoedig 
mogelijk tot de zamenstelling van nieuwe ontwerpen over te 
gaan, opdat aan den tegenwoordigen voor het leven en voor 
de wetenschap zoo nadeeligen toestand van wetteloosheid en 
onzekerheid zoo spoelig mogelijk een einde gemaakt worde. 

Het is daarbij echter uwer Commissie voorgekomen, dat 
het wenschelijker is dat de Akademie zich in haar schrij- 
ven aan den Minister bij het algemeene houde en de de- 
tails, hoe belangrijk de onderwerpen ook zijn mogen, die 
de Heer van masseert meer in het bijzonder ter sprake 
bragt, onaangeroerd late, althans niet op de afzonderlijke 
regeling van enkele punten aandringe: eensdeels omdat het 
daarbij al ligt zou kunnen gebeuren, dat zij de grenzen 
harer eigenlijke bevoegdheid te buiten ging, en ander- 
deels inderdaad gevaar zou loopen, veelerlei te prejudicieren, 
vooral indien zij uit de vele onderwerpen, hiertoe betrekke- 
lijk, enkele koos, wier behandeling zij in de eerste plaats 
aan den Minister zou meenen te moeten aanbevelen. 

Mogt uwe vergadering zich met dit advies uwer Com- 
missie kunnen vereenigen, dan verklaart zij zich bereid, 
eene in dien zin opgestelde missive aan den Minister aan 
uwe goedkeuring te onderwerpen, terwijl uwe vergadering 
voorts te beslissen zou hebben, of die missive langs den 
gewonen weg van briefwisseling of door eene uit uw mid- 
den benoemde Commissie in handen van den Minister van 
Binnenlandsche Zaken behoort gesteld te worden. 


Na beraadslaging wordt besloten, dat in den geest 
van dit verslag een adres aan den Minister van 
Binnenlandsche Zaken zal worden aangeboden. 


(83 ) 


Komt alsnu in beraadslaging het volgend ont- 
werp, daartoe door de Commissie in gereedheid ge- 
bragt. 


De Natuurkundige Afdeeling van de Koninklijke Aka- 
demie van Wetenschappen te Amsterdam heeft steeds met 
de grootste belangstelling alles gevolgd, wat in de laatste 
jaren met betrekking tot de verbetering der wetgeving op 
de geneeskundige zaken verhandeld is geworden. Zij er- 
kent ten volle het gewigt dezer wetgeving niet alleen voor 
den openbaren gezondheidstoestand van Nederland en voor 
het maatschappelijk leven, maar ook voor de krachtiger ont- 
wikkeling en meer vruchtbare toepassing der geheele genees- 
kundige en zelfs natuurkundige wetenschap. 

Naarmate zij inniger de nadeelen besefte, die de ontoe- 
reikende en hoogst gebrekkige regeling van zoo veel, wat 
tot de uitoefening der geneeskunst betrekking heeft, zoo- 
wel op de kunst als op de wetenschap moet uitoefenen, 
verheugde zij zich levendiger dat daaraan weldra een ge- 
wenscht einde gemaakt zou worden, toen zij de beslissing 
dezer zaak door de aanbieding van de daartoe betrekkelijke 
wetsontwerpen aan de wetgevende vergadering nabij waande. 

De vrees dat hierin thans welligt wederom eenige ver- 
traging zou kunnen ontstaan, noopt de Afdeeling zich tot 
Uwe Excellentie te wenden met het bescheiden maar drin- 
gend verzoek, dat het Uwer Excellentie moge behagen, de 
zorg voor de geneeskundige staatsregeling met warmte ter 
harte te nemen en, hetzij de thans aanhangige wetsontwer- 
pen, met de noodzakelijk bevondene wijzigingen, bij de 
wetgevende vergadering in behandeling te brengen óf, des 
gevorderd, zoo spoedig mogelijk tot de zamenstelling van 
nieuwe wetsontwerpen over te gaan, opdat de belangen 
van wetenschap en kunst niet langer door de tegenwoordige 


gebrekkige wetgeving veronachtzaamd en het maatschappe- 
6e 


(84) 


lijk leven en de gezondheid van zoovelen in Nederland be- 
nadeeld mogen worden. 


Dit ontwerp draagt de eenparige goedkeuring der 
vergadering weg. 

Wordt met zeventien tegen vier stemmen beslo- 
ten, dat het door eene persoonlijke Commissie, be- 
staande uit de H.H. vooRHELM SCHNEEVOOGT, VAN 
DER BOON MESCH en VAN HASSRLT, den Minister van 
Binnenlandsche Zaken zal worden ter hand gesteld. 


De Heer ponpers spreekt over de phonetische vor- 
ming der consonanten, en licht zijne voordragt op 
graphische wijze toe. Fen nader betoog daarover 
wordt door hem voor de Verslagen en Mededeelin- 
gen toegezegd. 


De Heer VAN DER BOON MESCH spreekt over on- 
derscheidene voorwerpen, in de tegenwoordigheid van 
Z.K.H. den Prins van Oranje, op den 11den Octo- 
ber des voorgaanden jaars fe Pompei opgedolven. Deze 
voorwerpen, door hem ter tafel gebragt, zijn glas, 
ijzer, brons, koper, gebakken klei, beenderen van eene 
soort van visch (vermoedelijk makreel), als ook een 
merkwaardige schedel, waarschijnlijk van eenen Griek. 
Zij waren door den Prins goedgunstig voor deze he- 
schouwing en beoordeeling afgestaan. Onder deze 
voorwerpen trok de schedel vooral de aandacht der ge- 
neeskundige leden van de vergadering. Het trof hen 
allen, dat hij de onmiskenbare blijken draagt van 
vormverandering door ziekelijke beenverdikking (os- 
teoporosis). Een meer naauwkeurig onderzoek wordt 


(85) 
wenschelijk geacht. De Heer w. vroLIK neemt op 
zich, om in de volgende vergadering ter vergelijking 
eenige schedels ter tafel te brengen, door gelijke ziekte 
aangedaan. 


De Heer pererar draagt, in eigen naam en in 
dien van den Heer coNrap, de resultaten voor van 
eenige grondboringen, naar aanleiding hunner vroc- 
gere toezegging, fe Nijmegen door den Gemeentear- 
chitect geschied. De gedane boringen schijnen den 
H.H. berigtgevers in vele opzigten merkwaardig toe, 
vooral, daar er op korten afstand zulk een aammer- 
kelijk verschil in de aardlagen voorkomt. Naar hun 
oordeel echter, moeten de boringen nog dieper door- 
« dringen en ook vermenigvuldigd worden. 

De Voorzitter zegt den Heer prerPrar dank voor 
deze voorloopige mededeeling; stelt voor, dat het ver- 
slag in het archief der Akademie worde nedergelegd, 
en noodigt de H.H. berigtgevers uit, om met hunne 
belangrijke nasporingen voort te gaan en de uitkom- 
sten daarvan aan de Afdeeling mede te deelen, opdat 
zij in staat gesteld worde daarvan later gepast ge- 
bruik te maken. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de 
vergadering wordt gesloten. 


EENIGE 
ONDERZOEKINGEN OVER ONTSTEKING, 
ALS ALLEEN UIT 
SLAGADERLIJK BLOED VOORISPRUITENDE, 


DOOR 


JL. C. SCHROEDER VAN DER KOLK. 


me 


Dat de aanwezigheid van slagaderlijk met zuurstof be- 
zwangerd bloed noodwendig vereischt wordt bij alle levens- 
verschijnselen, zoowel tot _onderhouding van de werkingen 
van het zenuwsysteem als van voeding en secretie, is eene 
zoo algemeen erkende daadzaak, dat dit geen verder betoog 
schijnt te vereischen; en de merkwaardige proeven en injec- 
ties met arterieus geslagen bloed van BROwN SEQVARD in 
den laatsten tijd, hebben deze waarheid, reeds vroeger alge- 
meen aangenomen en vooral door prcmar duidelijk aange- 
toond, nader toegelicht en boven allen twijfel verheven. 

Naar het mij echter toeschijnt, is van deze waarheid niet 
altijd op pathologische toestanden genoegzame toepassing 
gemaakt. Hoezeer men namelijk uit de noodwendigheid 
van arterieus bloed voor voeding en stofwisseling zoude 
kunnen afleiden, dat ook tot het ontstekingsproces arterieus 
bloed gevorderd wordt, is dit evenwel naar mijne meening 
niet genoeg in bijzonderheden aangetoond. 

Vooral scheen mij de vraag, welk aandeel het slagader- 
lijk bloed heeft in het tot stand brengen van ontsteking 
en hare verschillende uitgangen, niet zonder gewigt ten 
opzigte van twee van de belangrijkste organen voor het 
vegetative leven, namelijk bij ontstekingen van de lever en 


(87) 


de longen, naar welke beide organen zulk eene groote hoe- 
veelheid veneus bloed wordt toegevoerd. En de vraag, of bij 
ontsteking dezer gewigtige organen dat proces alleen van 
de slagaderen uitgaat, dan of ook de vaten, die veneus bloed 
in het parenchym dezer organen voeren, hieraan een bij- 
zonder werkzaam aandeel nemen, scheen mij wel eenige on- 
derzoekingen waardig te zijn. 

Bij de lever liet het zich vermoeden, dat hier de arte- 
ria hepatica zoo al miet de eenige dan toch de voorname 
bron“zoude zijn, van waar de ontsteking haren oorsprong 
nam; maar bij de longen kon het twijfelachtig schijnen, of 
b. v. bij pneumonie, de ontsteking niet aan de arteria pul- 
monalis moest worden toegeschreven, daar de zoo kleine 
arteriae bronchiales naauwelijks hiertoe de noodige hoeveel- 
heid bloeds schijnen te kunnen aanvoeren. 

Ten einde hierin eenige meerdere zekerheid te erlangen, 
heb ik gemeend, injecties van verschillend gekleurde stof- 
fen in de aderen en slagaderen dezer organen te moeten in 
het werk stellen, ih verschillende ziekelijke toestanden dezer 
deelen. De uitkomsten van dit onderzoek schenen mij belang- 
rijk genoeg, om die aan de Akademie kortelijk mede te deelen. 

Wat vooreerst de lever betreft, hierin heb ik mijn on- 
derzoek bepaald bij leverabcessen, zoowel in den mensch 
als in eenige dieren, vooral konijnen, waar deze ook som- 
wijlen voorkomen. 

In meerdere mij voorgekomene gevallen vulde ik bij le- 
verabeessen de arteria hepatica met eene geele of roode, de 
vena portarum met eene blaauwe, de vena hepatica met eene 
witte stof, somwijlen ook de vasa bilifera met gele lijm. 

Het bleek mij in al deze gevallen, dat in de wanden 
van een abces alleen slagaderlijke vaten zich vertoonden; 
soms was echter de witte stof, die in de vena hepatica was 
ingespoten, ook tot in de wanden van het abces doorge- 
drongen, ten bewijze, dat de nieuwe in den wand van het 
leverabces gevormde slagaderen haar bloed in de venae he- 


(39) 


paticae hadden ontlast. In geen enkel geval was eckter cert 
tak van de vena portarum in de wanden van het leverabces 
zigtbaar. Zeer fraai was dit vooral zigtbaar in eene lever 
van een konijn, die slechts kleine abeessen vertoonde, en 
waarvan ik, na de opvulling van de slagaderen met gele, 
de vena portae met roode stof, mikroskopische _sneedjes 
kon vervaardigen, die na het droogen, en bewaren in Ca- 
nada-balsem op eene voortreffelijke wijze eene menigte nieuwe 
arterieuse vaten rondom het abees vertoonden; hetgeen des 
te meer in het oog loopend is, daar anders de takken ader 
arteria hepatica in de lever alleen in begeleiding der vena 
portarum, maar nergens als een afgezonderd capillairnet 
zich voordoen: zoodat hier dus vele mieuwe eapillairvaten 
van uit de slagader zich rondom het abces hadden gevormd”). 
Hieruit blijkt duidelijk, dat bij leverabeessen alleen de 
slagaderen aan dit ziekelijk proces een werkzaam aandeel 
nemen, en dat dus de ontsteking door de verhoogde werk= 
zaamheid der slagaderen wordt te weeg gebragt, zonder dat 
de vena portarum hierin bijzonder schijnt te deelen. 
Hiermede schijnt een ander verschijnsel in een naauw 
verband te staan. Indien men namelijk, zooals ik dit reeds 
voor meer dan 30 jaren heb in het werk gesteld, de ver- 
schillende bloedvaten van eene lever, die door fungus 
medullaris op meerdere plaatsen is aangedaan, met ver- 
schillend gekleurde vochten opvult, blijkt het, dat in de 
witachtig fungeuse gezwellen zich alleen slagaderen bevin- 
den, en dus ook deze nieuwe vorming van de slagaderen 
uitgaat. Van de vena portarum, hoe volledig ook gevuld, 
dringt geen takje in deze gezwellen in, waardoor men 
zelfs in staat is, deze fumgeuse gezwellen te onderscheiden 
van andere ontaardingen en ontkleuringen der lever, die 


*) De sterkere ontwikkeling en verwijding der slagaderen om het 
leverabees, bleek ook daaruit, dat de gele stof in den omttek in het 
het van de vena portarum, en de roode in eenige nieuwe slagaderlijke 
vaten ewedrongen was. : 


(39) 


op het eerste gezigt zeer veel met fungeuse gezwellen over- 
eenkomen, en dikwijls hiermede verwisseld worden, maar 
die ik met den naam van albescentia hepatis hiervan heb 
getracht te onderscheiden *), daar deze geenszins tot de 
nieuwe vormingen behooren, maar slechts tot ontaardingen 
van het leverweefsel, doordien in deze laatste ziekte de le- 
vereellen vernietigd worden. Daardoor ontstaat eene witte zeer 
op fungus gelijkende kleur, waarvan men door eene fijne 
opvulling der vena portarum zich van de aanwezigheid dezer 
aderlijke vaten in het ontaarde deel overtuigen kan. 

Moeijelijker, maar tevens gewigtiger is de vraag, welk 
aandeel de arteria pulmonalis en hare takken nemen in de 
verschillende ontstekingstoestanden der longen. 

Het is bekend, dat in de longen de arteriae bronchiales 
de luchtvaten vergezellen, zich in hun weefsel met fijne 
takken verdeelen, die in het vaatnet, waarvan het slijmvlies 
der luchtwegen zoo rijkelijk voorzien is, overgaan, en waar- 
uit het bloed, hetgeen hier weder slagaderlijk wordt, door 
eigene venae pulmonales wordt teruggevoerd; terwijl de tak- 
ken der arteriae bronchiales, die niet tot het slijmvlies 
doordringen, en waarvan door de voeding het bloed ader- 
lijk is geworden, in de venae bronchiales hun bloed uit- 
storten. Het is vooral door REISSEISSEN aangetoond, dat 
in het verdere verloop de takken van de arteriae bronchi- 
ales zieh vooral in het bindweefsel tusschen de lobi en 
lobuli verspreiden, en hier met het capillairnet, waaruit de ve- 
nae pulmonales ontspringen, overal te zamenhangen ; hetgeen 
ik door menigvuldige injecties heb bevestigd gevonden +). 

Hierdoor schijnt de bijzondere kleinheid der arteriae bron- 

_chiales, wanneer men die met de arteria hepatica van de 
lever vergelijkt, te kunnen verklaard worden; daar, hetgeen 


*) C. L.J. BACKER, Diss, de Structura hepatis 1845, pag. 60. 
Í) F. D. REESSEISSEN, Ueber den Bau der Lungen. Berlin 1822, pag, 
13, Taf. II, fig. 4, 5, Taf, BV, fig. 6, Taf. V, fig. 1, 3, 4. 


(90) 


aan slagaderlijk bloed voor zulke aanzienlijke organen als 
de longen zijn, zoude kunnen ontbreken, van uit het alge- 
meen capillairnet, hetwelk door de ademhaling arterieus is 
geworden, wordt toegevoerd. Zoo blijkt het dan ook uit 
verschillend gekleurde injectiën, dat de in de arteriae bron- 
chiales ingedrevene stof niet alleen vrij gemakkelijk in de 
venae pulmonales, maar ook van uit de venae pulmonales 
weder terug in de arteriae bronchiales kan gedreven wor- 
den; iets, hetgeen slechts zeldzaam en ten deele gelukt, in- 
dien men de arteriae pulmonales met fijne stof opvult *). 

De grenzen van het slagaderlijk vaatnet der arteriae bron- 
chiales en venae pulmonales zijn dus minder beperkt, en 
beide vaatsystemen hangen overal te zamen; zoodat men in 
ziekelijke toestanden, zooals wij straks nader zullen zien, 
deze ook moeijelijker onderscheiden kan. 

Reeds voor meer dan 30 jaren heb ik omtrent den za- 
menhang dezer verschillende vaten in de longen waarnemin- 
gen in het werk gesteld en beschreven +). 

Hieruit bleek het, dat, bij adhaesie der longen aan 
het pleura costalis, de longvaten met de vasa intercostalia 
door nieuwe vaatvormingen gemeenschap hadden verkregen : 
zoodat men de stof uit de longvaten in de intercostalia 
en omgekeerd kon indrijven. Daar ik toen echter om de 
arteriae bronchiales op te vullen, de geheele aorta thoracica 
en dus ook de arteriae intercostales te gelijk had geïnjici- 
eerd, kwam het mij voor, dat eene naauwkeurige herhaling 
mijner vroegere onderzoekingen niet geheel overbodig kon zijn. 

Tot dit oogmerk nam ik in het lijk de eene long weg, 
opende nu overlangs de aorta, en plaatste een fijn buisje 
in den stam der arteria bronchialis, die uit de bogt der 
aorta, schuins tegenover de arteria subclavia sinistra ont- 


*) ADprrANI, Diss. de subtiliori pulmonum structura. Traj. ad Rhen. 1847, 
pag. 55. 
+) Observationes anatomtco-pathologicae. 1826, pag. 85 sqq. 


(91) 


springt; vervolgens nog andere buisjes in de arteriae in- 
tercostales, terwijl ik van uit het hart buizen in de arteriae 
en venae pulmonales inbragt. In al deze gevallen vulde ik 
de arteriae bronchiales-met geel, de intercostales met wit, de 
arteria pulmonalis met blaauw, de venae met rood, waarbij zorg 
werd gedragen om de schijnvliezen, waardoor de longen met 
het pleura costalis waren zamengegroeid, niet te verscheuren. 

Bijna in alle gevallen, vooral waar de longen door vele 
schijnvliezen aan het borstvlies der ribben waren aange- 
hecht, vloeide de gele stof, die ik in de arteriae bronchi- 
ales indreef, zeer spoedig door de arteriae intercostales in 
de ‘aorta weder uit: zoodat reeds hieruit bleek, dat door 
nieuwe vaten eene gemeenschap tusschen de arteriae bron- 
chiales en intercostales was ontstaan. Im deze gevallen, hoe 
fraai ook de arteria pulmonalis met blaauw was opgevuld, 
waren alle vaten in de schijnvliezen alleen geel of wit ge- 
kleurd; ten bewijze, dat de schijnvliezen door ontsteking 
van de arteriae bronchiales of intercostales, maar geenszins 
door ontsteking van de arteriae pulmonales waren gevormd. 

In longen, waar de verschillende kwabben onderling door 
schijnvliezen waren zamengegroeid, zonder adhaesie aan de 
borstkas, vertoonden deze schijnvliezen alleen gele vaten 
uit de arteriae bronchiales, ofschoon de arteria pulmonalis 
met blaauw, de venae pulmonales met rood waren gekleurd. 
Slechts zeldzaam kwam een enkel rood of nog zeldzamer 
een blaauw vaatje voor, wanneer de geïnjiciëerde stof te 
sterk in het algemeen capillairnet was doorgedrongen. 

Hoe sterk echter deze overgang van bloed uit de arte- 
riae bronchiales in de tusschenribbige vaten door middel 
van schijnvliezen kan plaats hebben, bleek mij meermalen. 
Im een geval b.v. waar ik de arteriae bronchiales met geel 
en de arteriae en venae pulmonales met blaauwe en roode stof 
had opgevuld, zag ik tot mijne verwondering, dat de gele 
stof tot in de arteria basilaris der hersenen was doorge- 


(92) 


drongen. Bij nader onderzoek bleek het, dat de gele stof 
uit de arteriae bronchiales in de arteriae intercostales, van 
deze in de arteriae thoracicae, en *zoo door de subclavia en 
de arteria vertebralis tot in de basilaris der hersenen was 
overgeloopen. Dat deze gemakkelijke communicatie en me- 
nigvuldige zamenhang, waardoor de kleine bloedsomloop in 
de longen zich in den algemeenen bloedsomloop in de uit- 
wendige borst uitbreidt, op de longen zelve, waarin het bloed 
onder eene mindere drukking staat, invloed moeten uitoefenen, 
en op deze wijze dikwijls arterieus bloed van den borstwand 
in de longen zal gedreven worden, laat zich ligt beseffen. 

Hieruit blijkt echter genoegzaam, dat al deze schijn- 
vliezen bij pleuritis door ontsteking, die uit de arteriae 
bronchiales en intercostales haar oorsprong neemt, gevormd 
worden, en dat de arteria pulmonalis, als veneus bloed 
voerende, hieraan geen direct deel neemt. Ten anderen is 
het hierdoor duidelijk, waarom bloedzuigers, op de borst ge- 
plaatst, in deze gevallen veel meer nut aanbrengen ter bedwin- 
ging van de ontsteking, dan eene lating, die meer op het 
geheele vaatsysteem, maar niet zoo bijzonder op de arteriae 
bronchiales of intercostales werken kan. Zelfs indien ook 
de vaten der longen nog geenszins door nieuwe vaten met 
den witwendigen bloedsomloop in de borstkas te zamen han- 
gen, kan men zich het nut van het plaatsen van bloed- 
zuigers op de borst gemakkelijker verklaren, doordien dan 
het bloed sterker in de intercostales uit de aorta wordt ge- 
lokt, waardoor de aandrang in de arteriae bronchiales wordt 
verminderd. Indien echter de werkzame oorzaak van ont- 
steking in de arteria pulmonalis moest gezocht worden, 
zoude eene afleiding door middel van bloedzuigers op de 
uitwendige borst langs zulk eenen grooten omweg zich naau- 
welijks laten denken. 

Desniettemin schijnt echter de vraag, door welke bloed- 
vaten de ontsteking veroorzaakt wordt bij pneumonie en 


(93) 


hare verschillende uitgangen, aan grooter zwarigheden on- 
derhevig te zijn. Het schijnt in den eersten opslag moeije- 
lijk, om aan te nemen, dat bij eene ontsteking in het weef- 
sel der longen, en bij haren uitgang in hepatisatie de zoo 
eine arteriae bronchiales in staat zouden zijn, eene genoeg- 
zame hoeveelheid slagaderlijk bloed aan te voeren, waardoor 
dikwijls in zulk eenen korten tijd zulke gewigtige veran- 
deringen en aanzienlijke uitzweeting in de longcellen zouden 
kunnen worden te weeg gebragt. 

Ik heb om deze redenen ook in ver gevorderden staat van 
hepatisatie den toestand dezer verschillende bloedvaten on- 
derzocht, en op de boven beschrevene wijze de onderschei- 
dene vaten met verschillend gekleurde stoffen aangevuld. 

Ik moet hierbij vooraf opmerken, dat, indien de hepa- 
tisatie tot een zekeren graad van vastheid door uitzwee- 
ting van stoffen in de longblaasjes gekomen is, de meeste 
vaten zich niet meer door injectie laten opvullen: zoodat 
zelfs, wanneer de long in den toestand van zoogenoemde 
hepatisatio grisea is overgegaan, slechts de hoofdvaten en 
kleine stammetjes, die zich in de longblaasjes begeven, 
kunnen worden opgevuld. Maar het fijne vaatnet om de 
longblaasjes schijnt verdwenen, of liever is verstopt, en 
voor geene kunstige opvulling meer vatbaar. 

Desniettegenstaande vond ik de gele in de arteriae bron- 
chiales ingespoten stof nog in de sterkst gehepatiseerde ge- 
deelten der longen ingedrongen. In gezonde longen gelukt 
het zelden om de gele in de bronchiaalvaten ingespoten 
stof tot in de longblaasjes of hunnen omtrek te drijven: 
zoodat mij hieruit schijnt te blijken, dat ook bij pneumo- 
nie het vooral de arteriae bronchiales zijn, die aan de ont- 
steking een werkzaam aandeel nemen. De arteriae bronchi- 
ales schenen mij dan ook in deze gevallen verwijd te zijn. 

Wij mogen echter hierbij niet vergeten, dat de takken 
dezer bronchiaalvaten, zooals wij boven hebben opgemerkt, 


(9) 


met het in de longblaasjes arterieus geworden bloed za- 
raenhangen, waardoor nu ook deze vaten een werkzaam aan- 
deel aan de ontsteking kunnen nemen. Is nu echter de 
geheele long meer of minder onvatbaar geworden voor de 
ademhaling, dan wordt aan deze long nog altijd slagaderlijk 
bloed door de arteria bronchialis, voor zooverre de andere 
long nog voor ademhaling geschikt is, toegevoerd; waardoor 
zich laat verklaren, hoe in een dergelijke long de ontsteking 
nog kan voortduren, ofschoon het bloed van de arteria pul- 
monalis door verstopping en opvulling van de longblaas- 
jes niet meer in slagaderlijk bloed kan worden omgezet. 
Van veel gewigt achtte ik het vooral, nader te onder- 
zoeken welke soort van vaten in de wanden van eene vo- 
mica in de long voorkomen, en of, even als wij gezien 
hebben, dat bij een etterzak im de lever plaats heeft, ook 
hier het slagaderlijk bloed eene hoofdrol speelt. Met dit 
doel vulde ik op de boven reeds meermalen aangegevene 
wijze de verschillende longvaten op in een geval van eene 
vomica van eene aanzienlijke grootte, waar tevens de long 
door zeer vaste schijnvliezen overal aan de borstkas en het 
diaphragma zeer sterk was zamengegroeid. Het bleek mij 
al spoedig, dat de gele in de bronchiaalvaten geïnjiciëerde 
stof uit eene opening van de vomica in rijkelijke hoeveel- 
heid uitvloeide; de longaderen hierop met rood opvul- 
lende, werd ook de vomica meer of min met rood gevuld; 
uit eene andere vomica van dezelfde long vloeide echter in 
rijkelijke hoeveelheid blaauwe stof, die ik in de arteria pul- 
monalis had ingespoten. Bij nader onderzoek bleek het, 
dat deze blaauwe stof voortkwam uit een vrij grooten tak, 
die door den aandrang der injectiestof scheen opengeborsten 
te zijn. De wanden echter der vomica waren ten deele met 
een nieuw schijnvlies, het begin misschien van genezing, 
ten deele met uiterst fraaije capillairvaten van rood en geel 
bedekt; maar nergens was de blaauwe stof in deze capil- 


(95) 


lairen ingedrongen. Hieruit bleek het, dat ook bij de vor- 
ming der vomica vooral het slagaderlijk bloed, ten deele 
van de bronchiaalvaten afkomstig, ten deele uit het alge- 
meen capillairnet van de venae pulmonales aangevoerd, de 
wanden der vomica doorstroomt en de ontsteking onder- 
houdt, Hieruit laat zich dan ook verklaren, waarom bij ver 
gevorderde vomicae zoo menigmaal eene hevige arterieuse 
haemoptoe ontstaat, waarin dikwijls de lijders stikken. De 
nieuwe vaten namelijk, die in de wanden der vomica ge- 
vormd worden, hebben als zoodanig zeer dunne teedere rok- 
ken, en daar door verlies van een gedeelte der long, het 
bloed van het ligchaam nu door eene beperkte ruimte der 
long moet gedreven worden, zoo is steeds bloedopvulling 
der vaten, en, bij scheuring van deze nieuwe vaten in den 
rand der vomica, eene versterkte uitstorting en hevige hae- 
moptoe het noodzakelijk gevolg; terwijl ook somwijlen een 
hoofdtak misschien scheuren kan. De roode slagaderlijke kleur 
van het opgegevene bloed bewijst tevens, dat zijne bron in 
verscheuring der arterieuse bronchiaalvaten, of van het ca- 
pillairnet der venae pulmonales moet gezocht worden. Dat 
deze arterieuse kleur ontstaan zoude door de inwerking van 
de in de vomica en trachea aanwezige lucht, is niet wel 
aan te nemen, daar het bloed niet zoo spoedig arterieus 
wordt; zooals blijkt uit de donkere kleur bij eene aderla- 
ting, niettegenstaande het gedurende de lating met een 
dunnen straal door de lucht dringt en toch, in een kopje 
opgevangen, zijne donkere aderlijke kleur heeft behouden. 
Zeer opmerkelijk waren echter in deze long de anasto- 
mosen met den grooten bloedsomloop. Gelijk boven is op- 
gemerkt, was de long aan alle zijden zeer vast met het 
uitwendige borstvlies en diaphragma aameeugegroeid. Na de 
volbragte injectie de buikholte openende, was ik zeer ver- 
rast de venae hepaticae en venae van het diaphragma met 
roode in de venae pulmonales ingespotene stof gevuld te 


(96) 


zien. Bij nader onderzoek bleek het, dat overal uit het 
oppervlakkig capillairnet der longaderen takken in de schijn- 
vliezen met rood waren opgevuld; zelfs waren op meer- 
dere plaatsen vrij aanzienlijke vaten hierin aanwezig. Zoo 
drong een vat van ruim een millimeter dikte direct uit de 
long in het middelrif, en op de bovenste kwab der long 
was’ een zeer aanzienlijk vat van meer dan 8 millimeters 
wijdte, hetwelk van uit de oppervlakte der long zijn oor- 
sprong nam, en in de venae intercostales en zoo in de 
vena cava overging. lr was dus een zeer ruime overgang 
en gemeenschap tusschen de venae pulmonales en vena cava 
door middel van de intercostales aanwezig, waardoor de 
roode stof uit de longaderen de vena cava inferior en 
zoo de venae hepaticae had opgevuld. De blaauwe in de ar- 
teria pulmonalis ingespotene stof was nergens in de nieuwe 
capillairen zigtbaar, hoezeer zij fijn genoeg in het weefsel 
der long was doorgedrongen. 

Of de nieuwe capillairen, die uit de venae pulmonales 
ontspringen, altijd met venae van de uitwendige borstkas, 
en die uit de arteriae bronchiales steeds met takken van 
de arteriae intercostales zamenhangen, schijnt mij wel waar- 
schijnlijk, maar vereischt echter nog nadere bevestiging. 
Dat intusschen een zoo ruime anastomose en overgang 
van het bloed uit de long direct in de vena cava op de 
algemeene circulatie van invloed moet zijn, laat zich ligt 
beseffen: eene ophooping van bloed in de vena cava moet 
immers hiervan het gevolg zijn, waardoor ook het bloed 
uit de lever minder gemakkelijk ontlast kan worden. Mis- 
schien laat zich hieruit verklaren, dat in dergelijke geval- 
len meermalen leveraandoeningen voorkomen. Zoo zag ik 
uog voor korten tijd bij iemand, die aan eene herhaalde 
haemoptoe gestikt was, en waar bij eene verouderde phthi- 
sis eene zeer groote vomica aanwezig was, kort voor den 
dood geelzucht ontstaan. Hoe grooter nu de vomica is, des 


(97) 


te rijkelijker stroomt het bloed door nieuwe vaten uit de 
long in de uitwendige borstkas over, waardoor, bij de zoo 
beperkte en ingekrompene ruimte voor de longcirculatie, 
het bloed voor een groot deel miet door de venae pulmo- 
nales, maar door de venae intercostales terugkeert, en dus 
slechts eenmaal door de longen vloeit. Hierdoor wordt, ge- 
lijk ik reeds voor 80 jaren opmerkte, ruimte gewonnen, en 
kan men verklaren, hoe het mogelijk is, dat bij eene groote 
consumtie van het longenweefsel toch al het bloed van het 
ligchaam door de long dringen kan; hetgeen door eene al- 
gemeene vermagering en bloedeloosheid miet kan verklaard 
worden, daar toch bij nog sterkere vermagering, ten ge- 
volge van andere ziekten, het bloed de vaten der beide ge- 
zonde longen opvult *). 

Uit al het aangevoerde meen ik te mogen besluiten, dat 
ontsteking steeds in het slagaderlijke stelsel, niet in het 
aderlijke plaats heeft. Immers het menigvuldig voorkomen 
van ontsteking der aderen zelve, kan hierbij geene tegen- 
werping uitmaken, daar deze ontsteking door de slagader- 
lijke vasa vasorum wordt te weeg gebragt. Wij meenen dus 
te mogen stellen, dat, zoowel bij lever- als bij longont- 
steking, dit ziekteproces door opgewekte werking van het 
slagaderlijk vaatsysteem wordt te weeg gebragt, en dat al- 
zoo pneumonie haar aanvang neemt uit de ontsteking van 
de arteriae bronchiales, die zich aan het capillairnet van 
de venae pulmonales kan mededeelen; maar dat het veneuse 
bloed van de arteria pulmonalis hieraan geen direct aandeel 
neemt. Hetzelfde geldt ten opzigte van de vorming eener 
vomica en het ontstaan van schijnvliezen, als verschillende 
uitgangen van het arterieuse ziekteproces, hetgeen in de 
longen ontstaan is. 


*) Observat. Anatomico-path. 1826, pag. 86. 
Doe 


VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 3 


OVER DE 


STRUCTUUR DER LONGEN BĲ DE VOGELS. 
DOOR 


J.L.C. SCHROEDER VAN DEB KOLK. 


Ofschoon met de medegedeelde onderzoekingen over de 
ziekelijke veranderingen van den bloedsomloop ten gevolge 
van ontsteking der lever en der longen minder direet zamen- 
hangende, voerde mij echter dit onderzoek tot de vraag, of 
in de vogellongen, die, zooals bekend is, in den gezonden 
toestand altijd aan de borstkas zijn vastgegroeid, de kleine 
bloedsomloop beperkt blijft, dan wel, of zij zich meer of 
minder in de algemeene circulatie uitstrekt. 

Tot dit oogmerk verrigtte ik in meerdere vogels, als de 
gans, de kip en den papegaai, vaatinjeetiën, waarbij de arteria 
pulmonalis met blaauw, de vena met rood, de aorta met 
geel werd opgevuld. 

Zeer trok het mijne aandacht, dat ik de blaauwe in de 
longenarteria ingespoten stof in het borstvlies en de wan- 
den van den luchtzak, die in de borstholte aanwezig is, zag 
overgaan; in eenige gevallen, hoewel niet bestendig, drong 
ook de roode in de venae pulmonales gedrevene stof in de 
wanden der luchtzakken, die tevens gele vaten uit de aorta 
ontvingen; somwijlen waren zelfs blaauwe vaten achter het 
borstvlies in de tusschenribbige spieren duidelijk zigtbaar- 
Hetgeen dus bij den mensch en de hoogere dieren alleen in 
ziekelijken toestand voorkomt, door middel van nieuwe ge- 
vormde vaten, schijnt bij de vogels normaal te zijn, na- 
melijk, dat de longencireulatie zich ook buiten de grenzen 


(99) 


der longen verspreidt. Hierbij heeft echter dit opmerkelijk 
verschul plaats, dat deze uitbreiding van den bloedsomloop 
bij de vogels vooral van uit de aderlijk bloed voerende 
arteria pulmonalis uitgaat, die hare takken verder in de 
wanden der luchtzakken schijnt te verspreiden: zoodat dit 
aderlijk bloed hier aan de inwerking der lucht wordt bloot- 
gesteld, en dus deze luchtzak als een buitengemeen ver- 
groot longenblaasje of aanhangsel der long kan beschouwd 
worden, die hier dient voor respiratie. Echter zijn deze 
takken van de arteria pulmonalis in den luchtzak steeds 
dun en spaarzaam, indien wij die met het digte capillair- 
net van de longenblaasjes der hoogere dieren vergelijken. 
Wel heeft men luchtzakken der vogels tot het respiratie- 
systeem gebragt; maar, dat ook takken van de arteriae pul- 
monales zich op de wanden dezer luchtzakken, althans van 
die in de borst, verbreiden, was, zoo verre mij bekend is, 
nog niet aangetoond. 

Moeijelijk echter bleef mij steeds de ware structuur en 
het maaksel der vogellong. Dat de luchtvaten hier niet, 
zooals bij de hoogere dieren, in eene menigte blinde lon- 
genblaasjes eindigden, was mij reeds voor jaren in het oog 
gevallen. Bowman beschrijft, in navolging van RAINEY, de 
vogellong, alsof het slijmvlies der bronchia eindigt bij 
hunne intrede in de longen, en nu de verdere kanalen als 
uithollingen te beschouwen zijn en gangen tusschen een 
capillair vaatweefsel: zoodat de lucht door de tusschenruim- 
ten en mazen der capillairvaten zoude dringen, en met de 
oppervlakte van ieder capillairvat in aanraking zoude ko- 
men *). De vogellong zoude dus met eene spons te ver- 
gelijken zijn, waarvan het weefsel door afgezonderde bloed- 
vaatjes zoude daargesteld worden. Wrirrrams, in zijn ar- 
tikel Respiration in the Cyclopaedia of Anatomy and Phy- 

*) Topp and BOWMAN, The physiological anatomy and physiology of 


man, Lond, 1826, tom. 2, pag. 395, fig. 208. 
7e 


( 100 ) 


siologie, Junij 1855, pag. 276, komt hierop terug. Hij 
neemt aan, hetgeen ik ook heb bevestigd gevonden, dat 
een zeer fijn vlies inwendig nog deze luchtkanalen bekleedt. 
Hij stelt, dat de long niet door zulke diepe fissuren in 
lobuli gescheiden wordt; toch beschrijft hij afgezonderde 
meer. langachtige lobuli *), die door een vlies van een 
areolair weefsel zouden gescheiden zijn, echter zoo, dat deze 
bronchiaalgangen overal in de longen met elkanderen te 
zamen communiceren. Uit deze luchtgangen in de lobuli 
verspreiden zich dan nog fijnere luchtgangen, en uit deze 
zoude, even als raiey had gesteld, de lucht onmiddellijk 
tusschen een capillairnet van bloedvaten doordringen. De 
bloedvaten echter zijn volgens wirrrams niet geheel naakt, 
maar met een doorschijnend epithelium bedekt; echter stelt hrij 
ook, dat ieder vat van zijn nabuur afgezonderd is, zoodat de 
lucht tusschen dit afgezonderd netwerk van vaten doorloopt +). 

Ik kan mij, ten gevolge van zeer fijne imjectiën en mi- 
kroskopische onderzoekingen geenszins met dit gevoelen ver- 
eenigen. Wel zijn er overal luchtgangen door de vogellong, 
die met elkander gemeenschap hebben en die aan de op- 
pervlakte der long blind eindigen, zoodat de long met eene 
spons te vergelijken is. De grootere gangen echter zijn zeer 
rijkelijk met elastische vezels bedekt ; maar hieraan sluit zich 
aan alle zijden een’ fijn balkweefsel, in welk balkweefsel een 
digt ineengedrongen lioogst fijn capillairnet van vaten ver- 
„loopt, welke vaten ongelijk veel fijner zijn dan bij eenig 
zoogdier in de longen voorkomt. Ik vond den doormeter 
dezer longenvaten bij de kip >}, mm., bij den mensch 
yo de kleinste luchtgangen in het balkweefsel der voge- 
long 0,012 mm.; maar nergens zijn de vaten in de vo- 
gellongen geïsoleerd, zoodat de lucht tusschen de naakte en- 
kele vaten zoude doordringen. Integendeel zijn de vaten in 


( 101 ) 


het balkweefsel besloten, welk balkweefsel met zeer dunne 
epitheliaalcellen bedekt is. Indien men dan ook de aorta 
met geel opvult, blijkt het, dat ook in de vogellong ar- 
terieuse bronchiaalvaten aanwezig zijn, die vooral de groo- 
tere luchtkanalen in hunnen loop schijnen te volgen. De 
buitengemeene fijnheid en digtheid van dit vaatnet brengt 
te weeg, dat men alleen bij injectie van zeer fijne door- 
schijnende stof, zooals van eene oplossing van berlijnsch 
blaauw in acidum oxalieum, of door eene carmijn-oplossing 
de ware structuur ontdekken kan. 

De vogellong bestaat dus uit een fijn balkweefsel, waar- 
van de mazen overal met lucht zijn gevuld, en die door 
de gansche long onderling schijnen te communiceren. Ter- 
wijl dus de longen gedeeltelijk door de uitwendige aponeu- 
rosis, die in het diaphragma overgaat, worden verwijd, en 
te gelijk de borst wordt uitgezet, stroomt de lucht door 
al deze met elkander communicerende kanalen en gaat 
door die bronchiaaltakken, die op de oppervlakte der long 
met opene mondingen eindigen, in de luchtzakken „over. 
Zonder deze onderlinge gemeenschap der luchtgangen in de 
vogellongen zoude de lucht alleen door de opene ‘bronchi- 
aaltakken in de luchtzakken stroomen, en in de overige 
long niet genoeg kunnen ververscht worden, wanneer, zoo- 
als bij de zoogdieren, deze luchtvaten overal in blinde blaas- 
jes eindigden. Bij de vrije communicatie echter, die ook 
tusschen die luchtkanalen plaats heeft, die zich in de long 
zelve verspreiden, moet met iedere uitzetting der long de 
lucht door alle luchtkanalen doordringen en in de lucht- 
zakken overgaan. Door de menigvuldige elastische vezels, 
waarmede de gansche long en vooral de wijdere luchtkana- 
len, doch ook nog het balkweefsel zelf doorweven is, trekt 
bij de uitademing de long zich weder terug. 


ennn 


BIJDRAGE 
TOT DE 


KENNIS VAN DEN VEENMOL. 


DOOR 


CLAAS MULDER. 


Eene lange reeks van schrijvers kent aan den Veenmol 
of Veemol (Gryllotalpa vulgaris Li.) kortere dekvleugels en 
lange ondervleugels toe, zonder onderscheid te maken tus- 
schen de seksen; de algemeen aangenomen karakteristiek 
der soort van LINNAEus berust op de erkenning van dien 
toestand. Weinig zou men vermoeden, dat hier nog twij- 
fel zou ontstaan, en toch is het zoo. Twee met regt be- 
roemde mannen, LEON DUFOUR en ons hoog geëerd rustend 
medelid ec. vrorrk, leeren geheel iets anders van de gesteld- 
heid der vleugels bij de beide seksen van genoemd insekt. 

Duvrour zegt met ronde woorden, dat de wijfjes vleugel- 
loos zijn *). Bij den eersten opslag bevreemdt deze uit- 
spraalks minder ; omdat men weet, dat voorbeelden van ap- 
terisme bij vrouwelijke individuën van insekten niet zeld- 
zaam zijn en ook onder de regtvleugeligen voorkomen. Men 
denke slechts aan den kakkerlak (Periplaneta orientalis). 
loe hij evenwel tot die uitspraak kwam, begrijp ik even- 
min als de verdienstelijke orthopteroloog riscuer +). Al- 


*) Z. Mlecherches anat. et physiol. sur les Orthoptères, in Mém. présent. 
à PAcad. d. Sc. de U Institut de France, Tom. VII, (1841) p. 294. — 
Hij komt er nergens elders op terug. 

) Z. Orthoptera europaea, Pp. 156, nota *, Lipsiae 1853, 4to. 


( 103 ) 


leen blijkt, dat purour in het ongevleugelde van de wijf- 
jes, het niet-vliegen van de mannetjes, het kortpootige en 
zwaarlijvige van beiden, en in het onderaardsch, lichtschu- 
wend, weinig opgewekt, leven van de veenmollen een steun 
wil vinden voor zijne stelling, dat „de overvloed van de 
„ vetmassa in omgekeerde reden staat tot de activiteit van 
leefwijze” Het is hier de plaats niet, om over deze stel- 
ling te spreken; doch zeker is het, dat het leven van den 
Veenmol geenszins zoo inactief is als men zich wel eens 
voorstelt. 

De Heer G. vrouk is tot eene bijna tegenovergestelde 
uitkomst geraakt, daar ‘hij aan de mannelijke individuën 
kleine dekvleugels en korte ondervleugels toekent, die beide 
afgerond zijn aan den rand. en op eigene wijze geäderd. 
De gronden, waarop zijne meening berust, zijn der Aka- 
demie bekend %): ik behoef ze niet te herhalen. Onder 
die gronden is, zoo ik meen, de voornaamste, dat in een 
kortvleugelig individu, bij ontleedkundig onderzoek, man- 
nelijke generatie-organen werden blootgelegd +). Neemt 
men echter in aanmerking, dat wij hier met een ametabo- 
lisch insekt te doen hebben, dan rijst reeds dadelijk het 
vermoeden op, dat eene pop kan ontleed zijn, die na ver- 
velling, als volkomen insekt zich zou hebben vertoond. 
Bovendien heeft vrorik een sexueel verschil beschreven en 
afgebeeld van de gesteldheid der buikringen en stigmata, 
dat in noodzakelijk verband staat met zijne reeds vermelde 
stelling 8). 

Met allen eerbied voor de groote talenten van even ge- 


*) In de gewone vergadering van de Nat. Afd. der Akademie van 
den Sden October 1857, werd de mededeeling gedaan. De Verslagen 
sn Mededeelingen der K. Akad., Dl. VII, bl. 42 volg., bevatten de Aan- 
teekeningen over de uitwendige kenmerken van het sevueel verschil van Veen- 
mollen en over hunne huishouding. Door a. vroumK. 

1) Verg. vrorik, bl, 45. 

8) Ll. pag. 44. 


(104 ) 


noemde natuurkundigen, waag ik eene poging, om het te- 
genstrijdige, dat hier in de entomologie schijnt te bestaan, 
op te heffen en daarbij over sommige punten eenig licht 
te verspreiden. Ik doe dit bescheidenlijk onder vrourks 
leus: „ik vat geen twistgeding op; ik stel alleen mijne 
„eigene ondervinding neer;” altoos met raadpleging van de 
wetenschap van hen, die mij voorgingen. 

Noch in Groningerland, noch in Friesland veenmollen 
gevonden zijnde *), was ik mijne voorwerpen verschuldigd 
aan de welwillendheid van de Heeren G. VROLIK, H. w. 
DE GRAAF te Noordwijk, 7. M. KAKEBEEKE te Goes, en w. 
BUURMAN te Apeldoorn, wien ik hiervoor dank betuig. De 
meesten ontving ik levend; eenigen overwinterden op mijne 
kamer in glazen bakken met aarde en leven nog voort. 


$ 1. Letten wij eerst op de voorvleugels, die bij het 
volwassen dier te regt den naam van dekvleugels (tegmina, 
elytra) dragen, omdat zij het voorste gedeelte van de ach- 
ter- of ondervleugels bedekken. Zij reiken tot op den derden 
of vierden ring van het lijf, en vergeleken met de ondervleu- 
gels, dan hebben zij ongeveer de halve lengte van den ach- 
tersten gekleurden band. De afstand tusschen de aanhech- 
tingspunten van de beide vleugels (Fig. 1 en 4 bij 5) be- 
draagt 7 à S strepen. De lengte is met gering individu- 
eel verschil 16 strepen bij beide seksen; doch zij zijn be- 
trekkelijk de lengte van het lijf langer bij d', dan bij 2, 
welk verschil bij eivolle QQ nog toeneemt. De regtervleu- 
gel ligt op den linker. 


£) Men zond mij uit een Groninger dorp Geotrupes vernalis L., on- 
der den naam van veenmol. Prof. 1. M. ESMARK van Christiania ver- 
zekerde mij onlangs, dat ín Noorwegen geene veenmollen voorkomen. 
Tijdens zijn verblijf in Sicilië had hij hen daar niet schaars aange- 
troffen. Verg. riscuer, 1. 1. p. 158 — Nadat bovenstaande gesteld 
was, wordt mij verzekerd, dat te Oenkerk in Friesland op een buiten- 
goed sedert vele jaren veenmollen schade doen. 


(105 ) 


Dat de dekvleugels van den Veemmol verschul vertoonen 
in de mazen van hun netwerk, wordt door niemand ont- 
kend. De vraag is, welke beteekemis heeft dit verschil. 
Duidt het slechts op individueele wijziging, of op eene va- 
riëteit van de soort, of op sexueel verschil? 

Vrouw is het eerste gevoelen toegedaan, noemende de 
wijzigingen van zamenstel en gedaante spelingen van de 
vaatverdeeling *). Het tweede weet ik niet, dat door 
iemand wordt beweerd. Het laatste door velen. 

Deze voorstelling. heeft het vermoeden van gegrondheid 
al dadelijk voor zich, omdat bij Gryllides over het alge- 
meen de dekvleugels naar gelang van de sekse zeer gewij- 
zigd en onderscheiden zijn. Frise 4) merkte het reeds 
op bij den veldkrekel en beeldt een mannelijken en een 
vrouwelijken dekvleugel af. lij brengt het verschil in 
verband met het zingen van @. Later is dit tot verre 
weg de meeste leden van deze familie uitgestrekt, zoodat, 
volgens de uitgebreide nasporingen van wijlen ons verdien- 
stelijk medelid w. pr HAAN, slechts de groep der Eneopte- 
ra BURM. hierop eene uitzondering maakt. En hij hecht 
te regt hieraan zooveel waarde, dat hij het wraakt, om Gryl- 
lus brasiliensis rarr. onder even genoemde groep, waarin 
BurMEIsTER hem plaatst, te laten blijven. Het mannetje 
van. deze soort vertoont „een duidelijken spiegel (tympa- 
„num) op de bovenvleugels” en behoort daarom eerder tot 
de groep Platydactylus, waartoe ook servie haar brengt $). 
Wij zullen zien, dat Gryllotalpa geene uitzondering maakt, 
niet slechts onze inlandsche, maar ook de indische, waar- 


*) Z. 1. Ll. p. 60 nota *. 

4) Z. Beschreibung von allerleij Insekten. I, p. 5. Tab. I, Fig. 17 en 
18. Berol. 1730. 

8) Z. Bijdragen tot de kenns der Orthoptera, in de verh. over de 


N. G. der Nederl. Overzeesche bezittingen: Zoölogie, Insecta, bl, 222, 
231 en 233. SERVILLE, l. 1. p. 365. 


( 106 ) 


van__DE HAAN een mannelijken dekvleugel af beeldt, (Lab. 
20, Fig 15). 

Wene breede opgave van schrijvers, die de dekvleugels 
van veenmollen, {en Q, vergeleken en afbeeldden, zal ik 
niet geven; doch opmerken, dat vele vroegere figuren, b.v. 
van MuRrALTUS (1683) enz., weinig of geene waarde heb- 
ben. Ik mag echter niet nalaten de naauwkeurigheid van 
rösers teekening te prijzen. Hoezeer hij in zijne beschrij- 
ving slechts van „grovere aderen” bij d', dan bij 2 ge- 
waagt en in geene bijzonderheden van het beloop der ade- 
ren of van den vorm der mazen treedt, drukt hij het ka- 
rakter van { en @ beide in zijne figuren zeer goed uit. 
Daarenboven vindt hij in dit verschil , het eenigst teeken,” 
waardoor men { van Q uitwendig kan onderscheiden, daar 
laatstgenoemde geen legpijp heeft *). Im niemand zal het 
hem ten kwade duiden, dat hij zich niet waagde aan eene 
waardering van de dusgenammde aderen en hare vertak- 
kingen, als men weet, dat ongeveer eene eeuw later een 
man als riscuer schreef: (Gryllotalpae) venarum dispositio 
intellectu difficillima 4). 

Ik haal echter deze woorden niet slechts tot eene ver- 
ontschuldiging van den beroemden miniatuurschilder aan, 
maar ik doe het mede, om er het resultaat van mijne 
eigene ondervinding door uit te drukken. Niettegenstaande 


*) Z. rÖseL N. H. der Ins, II 2, blz. 353 volg. Pl. XIV en XV, 
Fig. 9 d{' en Fig. 8 Q. Verg. rarzeBumG, Forst-Ansecten, III, Taf. XV 
A, dekvleugel van Q,F { en F' $, en Entom. Zeit. III, 1843 S. 268. 
Curtis British Entomology, Pl. 456, Q met ontplooide vleugels en lin- 
ker dekvleugel van  : en in MORTON Cyclop. of Agriculture, I. p. 1008, 
Fig. 517, 4. . Fiscuer, Orth. Europ. p. 156, Taf. IX, Fig. 1 Q en 
Fig. Lf, regter dekvleugel van d. Vrouix, t. a. p. Fig. 5, dekvleu- 
gel van Q. — AUpINET DE SERVILLE, Orthoptères p. 305, zegt slechts, 
dat volgens Bruuuw in de elytra van ® talrijker nervures voorkomen 
dan bij d, en dat bij de basis van JL een of twee grootere cellen. 
zijn dan bij QL. 

PL. l. pag. 156. 


(107) 


de hulp van BURMEISTER *) en vooral van DE HAAN en 
FISCHER, ben ik nog niet tot de zekerheid gekomen, die ik 
verlang, en waartoe ik meen eerst dàn te zullen geraken, 
als ik volwassen poppen even vóór en terstond ná hare 
ontbolstering tot volkomene insekten zal hebben onder- 
zoeht. en groot bezwaar bij de studie van het dusge- 
maamd aderwerk van de insektenvleugels, zal steeds blij- 
ven dat men niet met eigenlijke vaten te doen hebbe en 
de benamingen van stammen, hoofdaders, takken en takjes 
hier steeds in een overdragtelijken zin worden gebezigd. 
Ik zal voor alsnog liever van getallen dan van namen van 
aders gebruik maken. 

Intusschen geeft deze opmerking geene onzekerheid bij 
het waarnemen en vaststellen van het verschil tusschen { 
en Q. Het komt hierbij slechts op het feitelijk bestaan 
van het verschil aan, onverschillig de waardering en den 
oorsprong van het feit in organisch verband met het dier. 
Dit is zoo waar, dat een natuurlijke vleugel en een wei- 
mig vergroote teekening den indruk van de totaliteit des 
verschils, mag ik zoo eens zeggen, krachtiger geven dan 
eene zeer vergroote afbeelding, die daarentegen dienstiger 
is totvopheldering van den oorsprong en het verband aller 
bijzondere deelen. 

In een platgedrukten en horizontaal geplaatsten dekvlen- 
gel van den Veenmol (Fig. 2 en 4) is miet, zooals bij 
andere Gryllides, een middelveld te zien, maar een woor- 
veld (area antica) en een achterveld (area postica). Stelt 
men zich den dekvleugel voor, zooals hij op het dier in 
rust ligt (Fig 1 en 3), dan zijn de namen van GOURRAU +) 
zeer gepast: het voorveld hangt als langs de zijde neer, 


*) Z. Mandbuch d. Entom. I, $ 79 u. 80. Taf. 8. Verg. Flugeltypen 
der Coleopteren (Halle 1855) m. 1 Taf. 


f) Z. Note sur la stridulation des Insectes. Ann. d. |, Soc, Entom. de 
France, VI (1837) p. 37 en 38. 


( 108) 


is het flankveld 1 (couvreflane) en gaat met een stompe 
bogt in het achterveld over, dat rugveld R (couvredos) 
heet. Dit veld is breeder dan het eerstgenoemde. Men 
houde een en ander in het oog, om zich een juist denk- 
beeld van de rigting der deelen te vormen. Men vergete 
ook miet, dat het voorveld in geene deele altoos dien naam 
verdient, zoo men daaraan het denkbeeld verbindt, dat de 
as van den vleugel loodlijnig op die van het ligchaam kan 
worden gewend. Men ziet zoodanigen vleugelstand dik- 
werf en van vele insekten afgebeeld, maar zij zijn naar opge- 
zette voorwerpen vervaardigd; hoe nuttig voor beschrijving, 
zijn zij ongeschikt voor studie des natuurlijken toestands. 

Bij vergelijking van den mannelijken (Wig. 1 en 2) met 
den vrouwelijken dekvleugel (Fig. 83 en 4), ziet men in de 
eerste plaats eene ader, gemerkt 1—1l, die tot het voor- 
veld behoort, terwijl 2—2 als grensader tusschen voor- en 
achterveld mag wórden aangezien. De eerste loopt van 
den schouder tot aan den vleugelrand en is bij 9 nabij 
haren oorsprong steeds meer gebogen dan bij {, zoodat 
zij bij $ een breeder en grooter, ongesloten, eenigzins drie- 
hoekige ruimte met 2—2 vormt, dan bij {. Deze ruimte 
heeft doorgaans geene dwarsadertjes; bij { zag ik er nog 
geen voorbeeld van, maar tweemaal bij zeer krachtige 22. 
Het beloop van 2—2 levert geen merkbaar verschil. Zij 
is miet altijd van den beginne af aan zelfstandig, maar 
soms nabij den oorsprong met 1 vereenigd. Wat de tak- 
ken aangaat in het voorveld, vind ik geen verschil tus- 
schen {' en @. Bij beide geeft 1—l1l tien takken, die naar 
den voorrand loopen, waarvan de achtersten fijner zijn en 
grenzen aan een vliezig deel of oor. De ader 2—2 vormt 
geene takken, maar splitst zich soms aan de punt. Ziet 
men de dekvleugels op het dier, dan valt van al het tot nu 
toe beschrevene niets in het oog, dan iets van de voorste 
takken van het flankveld. (Wig. 1 en 3 F). 


( 109 ) 


De derde ader, 3—8, ligt in het achterveld en loopt 
van den schouder vrij regt tot bijna de halve vleugellenete, 
buigt zich dan als een stompe haak achterwaarts om en 
vereenigt zich met de vierde ader; echter in de 99 veel 
sterker, dan bij @{, zoo zelfs dat men bij laatstgenoemden 
dikwerf in plaats van een stevig gebogen gedeelte slechts 
een flaauw en soms gegaffeld uiteinde vindt. Het einde 
van 3 is altijd gelegen nabij de vereeniging van 2 met 4, 
en het loopt in ’t oog, dat deze punt breeder en stomper 
is bij d' dan bij $. Volgens pe-HAAN vormt de vierde 
ader, bij haar oorsprong, met de vijfde eene geslotene 
cel en geeft vijf takken, waarvan de twee eerste, even als 
de vijfde ader, eene sterke bogt beschrijven, om zich daarna 
evenwijdig aan de zesde ader maar den vleugeltop te wen- 
den. Het schijnt mij toe, dat het eerste duidelijk bij {, 
het laatste daarentegen bij Q is waar te nemen. Als punt 
van verschil tusschen den gewonen Veenmol en Gryllotalpa 
orientalis wijst hij op de vierde ader, die in eerstgenoemde 
blind eindigt en bij laatstgenoemde tot den vleugelrand 
doorloopt. In de door mij onderzochte voorwerpen is dit 
stomp eindigen van de vierde ader bij {' steeds duidelijk, 
maar bij Q meest zeer twijfelachtig, zoodat het doorloopen 
tot den rand soms niet kan ontkend worden. Standvastig 
daarentegen vind ik bij beide seksen de abortive ader, die 
geen dadelijken zamenhang met de vierde ader heeft. De 
HAAN vergist zich echter, als hij zegt dat deze losse ader 
(Fig. 2 en 4 z) ligt tusschen den derden en vierden tak; 
naar mijne telling is het tusschen den vierden en vijfden. 
Dit verschil is evenwel misschien slechts schijnbaar, omdat 
de oorsprong van den vierden en vijfden adertak niet dui- 
delijk is aangegeven. Hoe dit zij, het regelmatiger verloop 
in de vrouwelijke dekvleugels gaat van de vijfde ader af 
bij {' verloren, en het verband tusschen evengenoemde en 
de hoogere aders wordt zeer gewijzigd. 


(110) 


De hoofdzaak is, dat zich in den mannelijken dekvleu- 
gel eene driehoekige figuur vertoont (bac. Wig. 1 en 2), 
wiens regte hoek a achterwaarts (Fig. 2) of binnenwaarts 
(Fig. 1) gerigt is. De eene regthoekszijde loopt van a naar 
den schouder b en grenst aan het celachtig vlakje, waarin 
de achterste (zesde en zevende) aders zich verspreiden. De 
andere zijde, ac, is gerigt naar de vleugelspits en draagt twee 
zeer duidelijke ongelijkzijdige, meest vijf kantige cellen, waar- 
van de bovenste soms volkomen, soms onvolkomen ge- 
deeld is. (Fig. 1 d). Op de hypothenuse, die gevormd 
wordt door de vierde ader, rust aan den binnenkant, in den 
schouderhoek de bovengenoemde geslotene cel, die den punt- 
hoek nooit bereikt. 

Niemand heeft, zooveel ik weet, de grenzen van de drie- 
hoekige figuur naauwkeurig bepaald, en ik erken, dat men 
dit op twee wijzen kan doen, die echter aan de hoofdzaak , 
het bestaan bij {' en het ontbreken bij Q, niets afdoen. 
Ik bedoel, dat men de voorste grens kan nemen langs 
be, di. de vierde ader; maar men kan die ook nemen 
als gevormd door het grootste gedeelte van de tweede ader, 
namelijk tot het punt waar zij zich met de vierde ver- 
eenigt. Deze laatste opvatting van de grens schijnt mij 
minder juist toe. 

Doch genoeg voor mijn tegenwoordig doel, om tot de 
vraag te komen: is het opgemerkt verschil in het aderen- 
beloop van de dekvleugels bij den Veenmol een zeker tee- 
ken van sexueel verschil? De beantwoording zou zeer ge- 
makkelijk zijn, als men den coïtus eenige malen had waar- 
genomen, waartoe mij in een veenmol-arm oord geheel en 
al de gelegenheid ontbrak ,*). Maar gelukkig kan ook 
het ontleedmes hier volle zekerheid geven. 


*) RarzeBure vooronderstelt, dat de bevruchting er de gangen ge- 
schiedt, wat mij onwaarschijnlijk voorkomt. L. 1. p. 371. De cogtus 
heeft in den avond of nacht boven den grond plaats: de dl bege- 


(11) 


Pl 


Het voorwerp, Waarvan” de dekvleugel Fre. 2 eenomen 
is, werd door mij zoo gepraepareerd, dat de buikbekleed- 
sels, vet, zenuwstreng, enz, werden weggenomen ; voorts de 
slokdarm even boven den krop doorgesneden, de spijsbuis tot 
aan het rectum afgescheiden en afzonderlijk bewaard. Nu 
lagen de generatie-organen geheel bloot en vertoonden zich 
alle deelen, die aan @{ eigen zijn. Alles is in situ ge- 
laten, behalve de linker testikel, die werd uitgenomen met 
zijne uitloozingsbuis en naast het dier op eene wasplaat in 
spiritus gehangen. 

Dat, waarvan de dekvleugel Fig. 4 afkomstig is, werd op 
dezelfde wijze geopend. Het praeparaat vertoont op eene 
wasplaat den ter zijde gelegden tractus intestinalis, beneden 
de vrouwelijke generatie-organen in situ, het regter eijer- 
nest echter uit de buikholte geligt. 

Andere individuën, op verschillende wijze door mij ont- 
leed, leverden gelijke witkomsten op; zoodat ik voor be- 
wezen mag houden, dat mannelijke Veenmollen den boven 
omschreven driehoek in de dekvleugels vertoonen, terwijl de 
vrouwelijke dien missen. 

De praeparaten, die ik de eer had aan de Natuurkun- 
dige Afdeeling der Akademie ter beschouwing aan te bie- 
den in hare gewone vergadering, op den 29sten Mei Il, 
bevestigen dit: Zij maken thans deel uit van het Museum 
Zootomicum der Groninger Hoogeschool *). 


ven zich aan den ingang van de gangen, om zachte loktoonen te la- 
ten hooren. Verg. SERVILLE p. 304, FISCHER |. 1, Het is wenschelijk, 
dat op dit punt nog naauwkeurige waarnemingen gedaan worden, ook 
met het oog op de bijzonderheden, door coureAu van Gryllus campes- 
tris meêgedeeld. L. 1. p. 36. 


*) In eene beschrijving en afbeelding treed ik niet, omdat de teel 
deelen voldoende bekend zijn. Zie voor df, J. v- p. HOEVEN, Handb. 
der Dierk., 2de Uitg, I, bl. XXIIL en 309 volgg. Pl. VII, Fig. 10. 
Duvrour, 1.1. Pl. 3, Fig. 25. Deze afb. is onder anderen gecopiëerd 
door riscnHer, Taf. 3, Fig. 4, — Het spijskanaal door purour, T. 2, 


(112) 


Over den invloed, dien het verschil van bouw der dek- 
vleugels op het zoogenaamd zingen heeft, is “mijne waar- 
neming nog te onvolledig, dan dat ik er mij thans over 
uitlaten mag. Bén feit slechts teeken ik aan. Toen ik in 
den herfst van 1857 een J en een Q tergde, kromden beide 
gelijkelijk het achterlijf en bewogen de dekvleugels zóó, 
dat ik tusschen beider geluid geen verschil bemerkte. In- 
tusschen is het niet onmogelijk, dat de loktoonen van {, 
waarvan velen gewag maken, door het @ niet kunnen wor- 
den gevormd. Hoe dit zij, ik kan courrau niet toestem- 
men, als hij zegt: le mâle seul jouit de la propricté de 
chanter, les clytres de la femelle sont simples comme celles 
de la femelle du Grillon champêtre, et par conséguent in- 
capables de produire des sons *). 


Over de achtervleugels of ondervleugels, doorgaans kort- 
weg vleugels genoemd, heb ik het volgende op te merken. 
Zij zitten aan- de achterborst, zooals bij alle insekten, 
zoodat krop +) dwaalde, toen hij de ringdeelen van den 
Veenmol, waaraan de vleugels en achterpooten zitten, tot het 
achterlijf rekende. 

Staat het vast, dat Veenmol {' en ® aan de dekschilden 
kunnen onderkend worden, dan rest de vraag: is er ook 
verschil in vleugels? Naar purour en VROLIK ja; immers 
naar den eenen ontbreken zij geheel enal, de ander schrijft 
aan J korte ondervleugels toe. Alle overige entomologen 


f. 19, komt mede voor bij riscrer, Taf. 3, Fig. 3 en bij 5. v. CARUS 
Jeones Zootomicae, T, Tab. XV, Fig. 2. — Zie voor Q, VAN DER HOE- 
VEN |. l. PL VIJ, Fig. 1l en het Ovarium furcatum MULLERI in Nova 
Acta N. C. XII, 2, Tab. 52, Fig. 4. 

*) Z. Sur la Stridulation enz. p. 43. Zijne afb. van een mannelijken 
dekvleugel, Pl. 3, Fig. 3 en 4, van boven en van onderen gezien, is 
niet uiterst naauwkeurig. 

+) Z. Philos. Transaet…, 1825. I, 209. 


(113 ) 


zagen lange achtervleugels, die, in opgevouwen toestand, 
als een flaauw neerwaarts gebogen punt achter het rugvlak 
uitsteken, doch zonder eenig merkbaar verschil tusschen 
de beide seksen. Mijne waarnemingen stemmen hiermeê 
volkomen in. Alle individuën, welke de gesteldheid van 
hunne dekvleugels, teeltoestel en inwendige generatieorga- 
nen „mogt wezen, allen dragen lange waaijersgewijs ge- 
plooide vleugels. De bovenvermelde praeparaten van {' en $ 
(bl. 111) waaraan de linkervleugels op de wasplaat ontplooid 
zijn, bewijzen de waarheid van hetgeen bijna allen zóó be- 
schrijven *). 

Bij eene ernstige studie van de vleugels stuit men op 
hetzelfde hoofdbezwaar als bij de dekvleugels. Met alle 
regt beklaagt zich riscnrr, dat het onderzoek van de evo- 
lutie van de elytra et alae der Orthoptera bijna geheel is 
verwaarloosd, en men moet erkennen dat, hoezeer hij ver- 
scheidene punten een stap verder heeft gebragt, aan Gryl- 
lotalpa mog veel ontbreekt. Mijn onderzoek bepaalt zich 
hoofdzakelijk tot den volwassen vleugel: ik mis pas gebo- 
ren larven en eerste poptoestanden. 

Nemen wij met riscuem (L. U. p. 16) aam, dat moch 
voorveld, noch tusschenveld, maar alleen het achterveld (cam- 
pus analis) geplooid wordt, dan zullen wij den geheelen 
vleugel van Veenmol voor achterveld moeten houden. In 
dit veld vormen de sterkere straaladers (venae radiatae) 
de bovenste ribben of randen van de plooijen, terwijl de 
dunne “tusschenstralen de onderste randen uitmaken. Aan 
een ontplooiden vleugel ziet men dit gemakkelijk, vooral 
van een levend dier, dat dadelijk het plooijen weer tracht 
te bewerkstelligen. Wenscht men echter het mechanisme 
van het plooijen en ontplooijen goed te leeren kennen, dan 
is het noodig, de vleugels van elke soort bijzonder gade te 


*) Zie b. v. GOEDAERDT, ROSEL, RATZEBURG, FISCHER, EZ, 
VERSL. EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VIII. E) 


„ 


(114) 


slaan. Wat. b.v. bij Aeridtodea pleegt te geschieden, dat 
er weinige sterke straaladers zijn, maar vele tusschenstra- 
len, zoodat breede verticale plooijen ontstaan, dat is bij 
ons dier zoo miet. Wij hebben te doen met vele stralen 
en smalle plooijen, die in een zeer klein bestek stijf zamen- 
gevouwen worden, waarbij de rigting van alle plooijen niet 
zoo terstond in het oog loopt als bij een sprinkhaan. De 
algemeene uitdrukking, „de vleugel plooit zich als een 
waaijer,” noch de studie van gedroogde en platgedrukte 
voorwerpen, zij baten niet veel. Mumiën geven ons geene 
beeldtenis, veel min de werkelijkheid van levende wezens. 

In een verschen of met zorg gedroogden en bewaarden 
vleugel (Fig. 6), onderscheid ik in de eerste plaats twee 
punten, vanwaar de straaladers schijnen uit te gaan en die 
niet in één vlak liggen; ik noem ze: den bowensten (s) en den 
benedensten (s') schoudertop. Voorts wensch ik de beide ge- 
kleurde strooken (b 1 en b 2), eene aan den voorrand van 
den vleugel en eene op den afstand van drie plooïjen meer 
achterwaarts gelegen, banden *) te noemen. Deze banden 
verschillen van de plooijen, doordien zij geene dunne kleur- 
looze tusschenstralen bezitten, maar slechts dwarsadertjes : 
zij vormen geene plooi. 

Men kan, van den bovensten schoudertop aanvangende, eerst, 
eene zwakke, weinig gekleurde ader onderscheiden, die zich 
niet ver uitstrekt, meest zich onder een stompen hoek ver- 
eenigt met de voorste bandader. Men mag haar beschou- 
wen als den eersten tak, nabij den oorsprong van den dikken 
schouderstam ontstaan. Alle overigen zijn te houden voor 
takken van dien eenen hoofdstam, die tot vorming van de 
takken eene dubbele bogt maakt (bij d). Uit de voorste 


*) Deze banden noemt vrorikK „eene verhevene strook” en „op- 
staande strooken,”’ t. a. p. bl. 44 en 60. Fiscrer heet ze ‚‚strigae fusco- 
cinereae et corneae, obscurae,” L, 1, p. 156 en 158, Anderen spreken 
van cartilagineuse strooken. 


(115) 


bogt ontstaan de twee voorste bandaders, die den voorsten 
gekleurden band begrenzen. Uit de andere bogt komen 
de twee achterste bandaders, die tot aan den vleugelrand 
doorloopen en de grenzen uitmaken van den voorsten band. 
Tusschen de beide banden liggen drie plooiaders (p. 1, p- 
2, p- 3). Het blijkt wit het medegedeelde, dat de beide 
gekleurde banden tot het voorste onderdeel van den vleugel 
behooren. 

Als middelste onderdeel of verbindingsstrook (t) beschouw 
ik de ruimte, gelegen tusschen de achterste bandader en 
de voorste ader van den benedensten schoudertop. Er is 
slechts één straalader (q) in, die bij den rand krachtig is, 
doch al dunmer wordt en zeer onduidelijk eindigt. De hier 
gelegen plooijen en die tusschen p 2, p 8 en b 2 zijnde 
breedste van den ganschen vleugel. 

Het achterste onderdeel ontstaat geheel van den bene- 
densten schoudertop en schijnt nog niet naauwkeurig te 
zijn waargenomen. Voorwaarts is het begrensd door eene 
sterke straalader p', die op aanzienlijken afstand eerst ge- 
volgd wordt door eene andere p’’; zoodat hier eene zeer breede 
plooi zou zijn, ware het niet dat er eene bijzondere in- 
rigting bestond. In deze ruimte namelijk neemt men twee 
takken, rr, waar, die steeds eenigzins bogtig loopen en al- 
zoo eenigzins onregelmatige plooijen vormen. Men vergist 
zich echter, als men het doet voorkomen, alsof alle vol- 
gende stralen op gelijke wijze uit hetzelfde punt ontstaan. 
Zij zijn, ten gevolge van eene bogt die zij maken, wel 
gelegen in hetzelfde vlak met de vorigen, maar zij ont- 
staan uit één stam. Deze stam is met het begin van de 
takken te vinden in het aanhechtingsveldje van den vleu- 
gel, komende van den binnenkant van den ondersten schou- 
dertop, en zich beneden eerst gegaffeld en voorts cellig ver- 


takt uitbreidende. (Fig. 7 schema). 
8 


(116 ) 


Wat de kleur van de banden aangaat, merk ik aan, 
dat zij nooit geheel gekleurd zijn, maar slechts ruim de 
benedenste helft. Het schijnt mij toe dat de invloed van 
de lucht hier eene rol speelt: ten minste de eerste band is 
juist zooverre gekleurd, als zijne een weinig gebogene vlakte 
den buitenwand van den geplooiden vleugel uitmaakt. Den 
tweeden band zag ik miet verder gekleurd, dan tot de plaats 
waar de punt van den dekvleugel ligt. Tot zekerheid zal 
deze zaak miet komen, dan na onderzoek van pas uit de 
pophuid gekropen individuën, die men ook aan proeven kan 
onderwerpen, b.v. door terstond de tegmina af te knippen. 
Een vergelijkend onderzoek met Oecanthus pellucens, scor. J, 
die gelijksoortige banden schijnt te hebben, zou belangrijk 
zijn; omdat bij hem de dekvleugels de geheele achtervleugels 
bedekken, terwijl bij Q geene banden schijnen te bestaan en 
de vleugels buiten de dekvleugels uitsteken *). 

Zonder acht te slaan op de boven medegedeelde bijzon- 
derheden, zal men zich geen denkbeeld kunnen vormen van 
het plooijen van den vleugel. Het eigenaardige van den 
opgevouwen vleugel bestaat hierin, dat de voorste band 
aan den buitenkant als ’t ware een zijwand vormt, die tus- 
schen de twee aderstralen spoelvormig gekleurd isen nooit 
de lengte van den achtersten band heeft, die de geheele lengte 
van den vleugel bedekt. Alleen aan het schoudereinde dra- 
gen de eerstvolgende hoogere nerven nog eenigzins tot het 
zamenstellen van het bovenvlak bij. Derhalve heeft de 
vleugel in rust de breedte van den achtersten band en de 
dikte van den voorsten band, en moeten alle plooijen in 
deze gegevene ruimte verborgen kunnen worden. Maar hoe? 

Verwijdert men langzaam den gevouwen vleugel van 


*) Z. FISCHER p. 165, Tab, IX, Fig. 14 a d'en 5. Ik heb deze 
soort niet kunnen zien. 


men 


CRE VE 


(117) 


het ligchaam, dan draait de schouder zich buiten- en be- 
nedenwaarts en komen de beide schoudertoppen duidelijker 
voor den dag; de ontplooijing van alle aderstralen, die tot 
den tweeden schoudertop behooren, heeft gemakkelijk plaats, 
ja ook nog de plooi van de verbindingsstrook. Zoo ver 
schijnt röseL de ontplooijing van zijn voorwerp te hebben 
voortgezet *), en ’t kan ligt geschieden, dat men niet ver- 
der vervolgt, want van dit punt af aan gaat het ontwikkelen 
ongemakkelijker. De rigting van de beide banden blijft tot 
nu toe bijna onveranderd; zijnde slechts die van den voorsten 
‘band een weinig minder vertikaal, iets vlakker geworden, 
doordien de bovenschouder een weinig achterover kantelt. 
De plooijen van het veld tusschen de beide banden liggen 
derhalve nu nog gevouwen onder den tweeden band. Om 
zich te kunnen ontplooijen moeten zij eene draaijing on- 
dergaan, in verband met het aannemen van eene horizon- 
tale rigting van den voorsten band. Zij zijn derhalve eerst 
tot elkaar geplooid als anderen; maar leggen zich dan on- 
der den achtersten band, terwijl gelijktijdig de voorste band 
zich vertikaal plaatst: is dit geschied (bij het zamenvou- 
wen), dan leggen alle volgende plooijen zich onder hen. 
Als ik in het bezit-van een grooter getal versche voor- 
werpen geraak, zal ik de anatomie van het hoornskelet eu 
van de spieren der borst voortzetten, om het mechanisme 
van het ontplooijen en zamenvouwen door het levend dier, 
vollediger aan de Akademie mede te deelen. Thans spreek 
ik slechts mijne meening uit, dat het zamenvouwen zoo 
niet geheel, dan toch grootendeels eene werking van de 
elasticiteit der deelen is. Volgaarne erken ik de verdien- 
sten van BURMEISTERS onderzoek van het huidskelet van 


\ 

*) Tab. XV, Fig- 9. Het gemis van den eenen band en de puntige 
vorm van den vleugel maken het bovenstaande aannemelijk. In den 
tekst spreekt hij van de banden niet. 


(118) 


den Veenmol *) en die van CcHABRIER #) voor den gehee- 
len vliegtoestel; maar over even bedoeld mechanisme is, 
naar mijn bescheiden oordeel, nog niet het volle licht 
verspreid. 

Dat de Veenmollen nooit vliegen of niet zouden kunnen 
vliegen, kan ik niet aannemen. Er is geen grond in hun 
organisme, om hun eene korte, fladderende, door springen 
of huppelen ondersteunde vlugt te weigeren, zooals die 
door meer dan een schrijver wordt opgegeven en aan ver- 
scheidene Orthoptera eigen is $). De Heer BUURMAN ver- 
zekerde mij stellig, dat zij vliegen. Dat met eitjes ge- 
vulde wijfjes miet zullen vliegen, volgt van zelf : niet slechts 
uit haar zeer toegenomen gewigt, maar ook uit de ongun- 
stige verplaatsing van het, zwaartepunt haars ligchaams. 


$ 2. Vestigen wij thans nog de aandacht op onvolwas- 
sen individuën en wel op den toestand van hunne vleugels. 

Van vleugels kan bij ons insekt natuurlijk geen sprake 
zijn in den larventoestand, maar eerst bij nymph of pop. 
Maar zelfs in dezen staat is het, streng genomen, niet ge- 
oorloofd van vleugels, zelfs niet van abortive of kleine 
vleugels te spreken, omdat wij te doen hebben met deelen, 
die voor verdere ontwikkeling vatbaar zijn en dan eerst 
eigenlijke vleugels zullen opleveren. Wat het uitwendige 
aangaat, zijn zij tijdelijke omkleedsels, huidkokers, waarin 
zich de blijvende vleugels allengs vormen. Im een woord, 
wij hebben te handelen over vleugelscheden of vleugelkokers. 


*) Z. Handb. d. Entomol. 1, 8 165 ff. Taf. 6, N°. 1, Fig. 1—8, 
1) Z. zijn Essai sur le vol des Insectes, in Mém. du Museum, Tom. VI, 
Vl et VIII, op verscheidene plaatsen, vooral Tom. VIII, Chap. 5. 


S) Pere eodem dllo tempore (m. Junio et Julto) ejus volatus quogue pa- 
rum altus, irregularis, cursu undoso notabilis observatur, q. s. Frscuer p- 
157. Verg. wesrwoop Zntroduct., T, 447. 


(119) 


Waarin verschillen zij van blijvende vleugels? 

Herst in hare betrekkelijke ligging. Ik zeg met opzet 
„betrekkelijke ligging,” niet oorsprong. Dekvleugels nemen 
altijd hun oorsprong van de middelborst, zijn voorvleugels; 
vleugels komen altijd van de achterborst: de punten van 
ontkieming kunnen dus niet elders zitten. Maar tijdelijk 
kan een gedeelte van de dekvleugels bedekt worden door 
de vleugels. 

CHARPENTIER en later YeRsIN ”) verspreidden op dit 
punt licht. De laatste gaf schematische, figuren, om den 
overgang van den eenen toestand in den anderen voldoende 
op te helderen, Werst namelijk worden de voorste vleugel- 
kokers deels bedekt door de achterste, terwijl later eene 
draaijing in een halven cirkel zou plaats vinden om de 
ligging te veranderen, Bedenken wij hierbij dat de eerste 
borstring, in verband met de krachtige en van ‚den be- 
ginne af werkzame voorpooten steeds overmatig is, dan be- 
vreemdt. het miet, dat de beide achterste ringen later de 
meeste verandering zullen ondergaan, gelijktijdig met de 
wording van alle vleugels. Vooral komt in aanmerking, 
dat het derde segment dan veel meer in grootte toeneemt 
dan het tweede +); dat dien ten gevolge de achtervleugels 
meer achterwaarts gaan, de voorste blijven waar zij zijn, en 
nu van zelve onder de eerstgenoemden te voorschijn glippen. 

Röser heeft den poptoestand goed afgebeeld. In de zevende 
Fig. van zijn XVde Pl, waant men de dekvleugels te zien, 
en daar onder en tusschen de vleugels. Maar in waarheid 
bevatten die duidelijke kokers de toekomstige achtervleu- 
gels en zij, die er een weinig ondersteken, de dekvleugels. 


*) Z. Note sur la dernière mue des Orthoptères, in Bullet. de la Soc. 
Vaudoise des Sc. Nat, Avril 1855, Ik ken dezen arbeid slechts uit 
GERSTAECKER’s Bericht in rroscuevs Archiv f. Naturgesch, XXL, p- 
209. 1856, 


1) Verg. rATzEBURG, t_a. p. 


(120 ) 


RarzeBure is zoo naauwkeurig miet in zijne voorstelling *). 
Mijne achtste Figuur toont duidelijk aan, dat de achtervleu- 
gelkokers (aa) de dekvleugelkokers (wv) zoo verre bedekken, 
als de gestippelde lijntjes aanduiden. De middelborst, waar- 
aan zij zitten, is verborgen onder den achterrand van het 
borstschild 5. Eene analyse van poppen openbaart aller- 
gemakkelijkst den waren staat van zaken. Ik ben dit, zijns 
erachtens mannelijk, voorwerp verschuldigd aan de welwil- 
lendheid van den Heer 6. vrorik. 

Deze tijdelijke ligging komt eveneens voor bij andere 
Orthoptera +t), gelijk ik b. v. meermalen waarnam bij het 
opkweeken van mnymphen van Loeusta viridissima Iu., ter- 
wijl onder anderen rron pvrour vele duidelijke afbeeldsels 
van dezen toestand bij Libelluliden gegeven heeft $). Ik 
nam het zelfs nog in afgestroopte pqphuiden van Aeschna 
grandis duidelijk waar. En deze overeenkomst tusschen 
Orthoptera en Neuroptera komt mij te meer der aandacht 
waardig voor, omdat in de laatste jaren het denkbeeld is 
geopperd, om een gedeelte van eerstgenoemden met de laat- 
sten te vereenigen. Eene handelwijze, die niet verwerpelijk 
schijnt **). 

Kan men de metamorphose tot den einde toe afwachter 
en gadeslaan, dan is niets gemakkelijker, dan de verande- 
ring van de tijdelijke ligging der vleugelparen en het te 
voorschijn komen van blijvende vleugels uit de kokers waar 
te nemen. Maar een onderzoek van het uit- en inwendig 


PZ EE ENV, IP/ 

B. v. Gryllus domesticus, riscuer, Tab. IX, Fig. 9 den ce. Hij 
verliest hier de grens tusschen larf en nymph uit het oog, 

S) Z. Etudes anat. et physiol., et observ. sur les larves des Libellules, 
in de Ann. d. Sc. Nat. 3me Sér. Tom. VIII, p. 65 suiv. PL 3, Fig. 1, 
3, 5, 7, 10. En rArzeBumre 1.1. Tab. XVI, f. 3 P, pop van Libellula 
metallica. Ik heb er: voorbeelden van (op spiritus) aan de Akademie 
vertoond. 


*) Z. Loeuw in GerM. Zeitschr. IV. 423. 


(121 ) 


zamenstel der vleugelscheden leidt ten anderen ook tot de 
kennis van haar verschil met blijvende vleugels. 

Men ziet terstond dat de vleugelkokers veel meer het 
karakter dragen van eene huidplooi, dan de eigenlijke vleu- 
gels. Zij zijn bij hun oorsprong eene meer eenvoudige voort- 
zetting van de huid, zoodat men er de bijzondere deelen 
van eene articulatie niet in vindt. Kleur en oppervlakte 
komen met die van de aangrenzende huid zeer overeen : zij 
“ zijn vooral aan den bovenkant met borstelige haren bezet, 
de rand is met fijnere haren versierd, en zij missen geheel 
het vliezige en geaderde, het doorschijnende van volwassen 
vleugels. En toch spreekt men van vaten in dezen toestand, 
en beeldt hen af. Men doet dit in zooverre te regt, als men 
er door verstaat de indrukken op, of welligt naauwkeuriger 
gezegd het doorschemeren van de toekomstige vleugeladers 
door de kokers heen. Men behoeft de scheeden slechts bij 
doorvallend licht te beschouwen, en vooral als men de be- 
nedenvlakte maar zich toekeert, om te zien dat er een vrije 
rand of zoom is, waarin de zoogenaamde vaten, niet door- 
dringen, d. i. eene grens tusschen de scheede en haren in- 
houd, den vleugel. Splitst men den vleugelkoker, door langs 
den rugkant eene snede te maken, dan overtuigt men zich 
van dien inhoud: men windt de zeer bogtige nerven, waarin 
reeds de type van den toekomstigen vleugel ligt uitgedrukt, 
zooals b. v. Fig. 8 van VER HUELL goed voorstelt. 

Yersin geeft t. a. p. op, dat de achtervleugels, zelfs bij 
die soorten, waar zij levenslang kort blijven, in het vol- 
komen insekt waaijersgewijs geplooid zijn, in het onvolko- 
men insekt slechts geribd. Wel is waar merkt GERSTAECKER 
aan, dat de plooijing niet zigtbaar kan zijn, omdat de 
vleugel nog in den koker zit; maar hij mogt er niet bij uit 
het oog verliezen, dat de rigting van de ribben reeds de 
rigting van de straaladers aanduidt. Ik blijf aan versins 
waarneming, die ik in enkele soorten onderzoeken en beves- 


(122) 


tigen kon, waarde hechten, ten einde de verwisseling van vleu- 
gelscheden met abortive vleugels te onmogelijker te maken *). 

Beweer ik, dat alle zoogenaamde kortvleugelige Veenmol- 
len, naar bovenstaande gronden, miet anders dan nymphen 
of poppen zijn, dan heeft men regt, van mij te vergen, dat 
ik opheldere, hoe een uitstekend anatoom, als w. vROLIK 
is, mannelijke teeldeelen in een kortvleugeligen Veemmol 
kon blootleggen. Niets natuurlijker, dan dit. Zijn, maar 
HEROEDS schoone onderzoekingen +) de sexueele deelen reeds 
in de rups te vinden, hoeveel te meer in het laatste tijd- 
perk van het popleven van de kapel. Dat zij kort voor 
de ontbolstering reeds geheel volmaakt zijn, blijkt uit het 
oogenblikkelijk voortteelen van de kapellen; doch toont te- 
vens hoe verkeerd men doet, den vlinder een jong en als 
pasgeboren dier te noemen. En herinneren wij ons nu, dat 
de Veenmollen tot de Aemümetabola behooren, wier geheel 
popleven reeds in zoovele opzigten aan dat van het vol- 
wassen dier gelijkt, dan kan eene vroegtijdige ontwikkeling 
van teeldeelen geenszins verwonderen. 

Rarzesvre 9) vond de beginsels van eitjes in de ovariën 
reeds duidelijk met het eerste verschijnen van de vleugel- 
kokertjes. Brsour pr BARNEVILLE meende zelfs gezien te 
hebben, dat Orthoptera in den poptoestand teelden; doch 
Lucas beweert te regt, dat dit geen plaats vindt. Welligt 
zouden praeludia tot den dan nog onmogelijken actus plaats 
kunnen vinden **). Maar juist dit feit zou getuigen van 
eene opgewekte geslachtsdrift, die zonder twijfel in verband 

*) De straks aangehaalde Fig. van RÖSEL, RATZEBURG, VROLIK (Fig. 
3) en mijne Fig. 8 aa, drukken allen dat geribd karakter uit. Daar 
de scheeden het opvouwen onmogelijk maken, kan hier ook nog van 
geen plooijen sprake wezen. 

1) Z. Entwickelungsgeschichte der Schmetterlinge. Cassel 1815. 

8) Z. Forst-Ins., HI, 257, nota *), Verg. s. 184 f}. 

*) Z, Un mot sur les organes seruels des Orthoptères employés comme 


caractères pour distinguer l'état parfait ou non parfait de ces insectes: in 
Aan. d. Ll. Soe, Entomol, de France, 3me Sér. III, (1855) p. 759 suiv. 


(123 ) 


staat met vergevorderde ontwikkeling van inwendige voort- 
teelingswerktuigen. 

In den herfst van 1857 ontleedde ik een kleine pop uit 
Noordwijk, waarin de generatie-organen zeer weinig ont- 
wikkeld waren, doch voor mannelijke werden erkend. Im 
Mei 1. onderzocht ik eene krachtige pop, die bij mij over- 
winterd had en praepareerde de vrouwelijke organen van 
voortteeling ; het eene ovarium bleef in situ, het andere is 
losgemaakt en hangt buiten de buikholte. Ik had de eer, 
dit praeparaat aan de Akademie aan te bieden. 


$ 8. Men vindt hier en daar aangeteekend, dat het ge- 
mis van eene uitwendige legpijp of sabel (ovipositor.) het 
onderscheiden van veenmol @ van /, naar de laatste 
buikringen, moeijelijk maakt. Dit is miet te ontkennen, 
vooral bijaldien men er bij in aanmerking neemt, dat de 
ringen, die het naast aan’ de teeldeelen grenzen, bij den 
Veenmol tot de eenvoudigst mogelijke type zijn gereduceerd, 
zooals een blik op onze 9de Fig. terstond doet zien. Het 
is eene theoretische doorsnede van den teeltoestel (armure 
génitale) des Veenmols, ontleend aan de schoone nasporin- 
gen van LACAZE-DUTHIER *). Eenvoudiger kan het wel 
niet, dan dat er slechts één buikschub (sternite, S) en één 
rugschub (tergite, T) aanwezig zij, zonder zijdelingsche schub- 
ben (epimerite en episternite). Maar men vergist zich, als 
men mogt meenen, dat deze eenvoudigheid, die ons treft 
bij een overigens zoo- hoog ontwikkeld insect, eene sexueele 
wijziging zou uitsluiten. Wij willen op dit punt nog kort 
de aandacht vestigen. 

Het verschil, hetwelk vrorik tusschen de ringen van het 


*) Z. Recherches sur Varmure génttale femelle des Insectes orthoptères, 
in Ann. d. Sc. Nat. 3me Sér., XVII, p. 225 suiv. PI. XI, Fig. 17. 


(124 ) 


achterlijf en de betrekkelijke plaatsing van de stigmata op- 
merkt en afbeeldt *), heeft betrekking op-den toestand 
van een volwassen dier en dien van eene pop. Ik vind 
dit in zooverre bevestigd, dat de ruimte tusschen de rug- 
schub en de buikschub bij eerstgenoemde meer geplooid, 
bij laatstgenoemde gladder is; maar dat de individuëele con- 
stitutie hierop invloed oefent. 

Servire en RATZEBURG hebben beide sexueel verschil in 
de buikschubben van het achterlijf opgemerkt. Volgens den 
eersten hebben Jd zeven buikschubben (plaques ventrales), 
die allen bijna even breed zijn, benevens eene vrij groote 
onderaarssche (plaque sousanale) schub; de QQ slechts zes 
duidelijke buikschubben, terwijl er een zevende schijnt te 
bestaan, die echter soms weinig te voorschijn treedt; de 
onderaarssche schub is daarenboven klein en smal +). Rar- 
zeBumRG drukt zich stelliger wit, als hij zegt: de acht ach- 
terlijfsringen zijn bij J' (onze Fig. 10) bijna geheel gelijk 
gevormd, bij Q zijn de laatste aan de buikzijde ongelijk 
(onze Fig. 11); de beide laatsten zijn bijzonder smal en 
van de op drie na laatste groote in het oog loopend ver- 
schillend; ook gaat de voorlaatste schub niet, zooals bij £, 
geheel dwars over $). Mijne voorwerpen bevestigen deze 
karakteristiek ; doch er ontbreken mij nog momenten uitde 
ontwikkelingsgeschiedenis van deze deelen, die beletten om 
er thans, in verband met hetgeen purour, Lucas en Du- 
rumns *%) aan het licht bragten, meer van te zeggen. 

Eén feit veroorloof ik mij hier nog te melden. Ben 


*) L.l. p. 44, Fig. 8 en 9, 

1) Z. servinLe Orthopt. p. 305. 

S) Z. Porst-Ins., III, 269 en Taf. XV, Fig. B d en sa waarvan onze 
Fig. 10 en 11 kopijen zijn. Deze figuren zijn ook gekopiëerd door 
FISCHER Orth. Eur, Tab, IX, Fig. 14 en 12. 

*%) Duruiers geeft L. l. op Pl. XII, Fig. 5, het achterlijf van den 


Veenmol Q (niet naauwkeurig), Fie. 6 en 7 de uiteinden van het ach- 
terlijf zeer vergroot. 


5 MEE Bdr. od Voenmol. 
ie VE 


Es 


WAE 


Ziir Meger Ct 


VERSL &MED NAT AFD KON AK AD D VIJL 


iele te a erm Ul 


4 
ed 


Kk 
Ê 
eg 
a OR 
Kv 
RV nd 
: ks 
EN 
4 Nn 
r K 


( 125 ) 


Noordwijker volwassen Veenmol @ werd levend ontvangen, 
dach na eenige dagen (9 Nov. 1857) dood in de aarde 
gevonden. Het lijf was zeer ingekort en achter breed door 
intrekking van de laatste ringen. Zonderling doorschijnend 
was de buikhuid, zoodat de groote takken van de lucht- 
buizen met het bloote oog, de kleinere met eene loup ge- 
makkelijk voor mij zigtbaar waren. Daarenboven was de 
buik zeer plat. Onwillekeurig dacht ik aan rösers woor- 
den *): „onbetwistbaar is het, dat het lijf van een wijfje, 
„nadat het hare eijeren gelegd heeft, te zamen valt, en dat 
„haar leven daarop miet veel langer dan nog eene maand 
„duurt. Echter blijven diergelijke wijfjes, naarmate ze ouder 
„of jonger zijn 4), korter of langer in den natijd leven; 
„en dit is de reden, dat ze soms nog in den herfst gezien 
„ worden.” Het genoemde wijfje was in dien toestand. Bij 
de lijkopening vond ik bijna geen vet en uitgeputte eijer- 
nesten. Prachtig lag het duizendtakkig luchtbuisborduursel 
bloot voor oogen. Andere wijfjes daarentegen waren mol- 
lig, rond en vet; er overwinterden er van bij mij eu leven 
nog tierig. Zij zullen wel de eerste zijn, die met over- 
winterde volwassen mannetjes voortteelen. Overigens meen 
ik te mogen stellen, dat larven nooit den winter doorleven, 
maar de nymphen in de verschillende ontwikkelingsperken 
van haar leven. Ik bezit levende overwinterde individuën 
van 20 tot 38 N. strepen lengte $). 


*) L. Lp. 355, $ 4. 

f) d. i vroeger of later uit de pop gekomen zijn. — Over het ver- 
schil van den tractus intestinalis bij pop en volwassen dier vergelijke 
men RATHKE in MULLERS Archiv, 1844, S, 34, Taf. II, Fig. 4en5 met 
de boven aangehaalde. Frscuer, L, 1. Taf. III, Fig. 3, S en 9. 

8) Deze bijdrage is hoofdzakelijk voorgedragen aan de Natuur- 
kundige Afdeeling ín hare vergadering van den 29sten Mei 1858, en 
toegelicht door praeparaten en teekeningen. — Fig. 5 is eene kopij 
vAn DE HAAN, G. orientalis ter vergelijking met Fig. 1—4. Fig. 9, 10 
en 11 zijn kopijen. Vergel. blz. 123 en 124. 


TTT am 


GEWONE VERGADERING 
DER AFDEELING 


WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 2gsten MEI 1858. 


Tegenwoordig de Heeren: G. SIMONS, P. HARTING, 
CL. MULDER, F. C. DONDERS, C. J. MATTHES, P. ELIAS, 
E. H. VON BAUMHAUER, F.J. STAMKART, J. VAN GEUNS, 
A. H. VAN DER BOON MESCH, C. H. D. BUYS BALLOT, 
J. P. DELPRAT, C. A. J. A. OUDEMANS, W. VROLIK, 
A. W. M. VAN HASSELT, J. VAN GOGH, R. VAN REES, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, M. C. VERLOREN, 


J. G. S, VAN BREDA EN G. E. VOORHELM SCHNEEVOOGT. 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 23sten April jl. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


De Secretaris berigt van de Heeren R. B. VAN DEN 
BOSCH En G. A. VAN KERKWIJK de mededeeling ont- 
vangen te hebben, dat het hun onmogelijk is deze 
vergadermg bij te wonen. 


De Secretaris berigt, onder begeleidend schrijven, 


(127 ) 


(Helder 30 Mei 1558, Amsterdam 5 Mei 1858), van 
de HI. c. en P. v. D. srERR ontvangen te hebben 
Tabellen van waargenomen waterhoogten, welke hij 
in handen stelde der Commissie over de daling van 
den bodem in Nederland. 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 1°. van den Minister van Beiteikondsele 
Zaken (s Gravenhage 30 April 1858, Ne. 131, Ge Af- 
deeling); 2°. van den Heer w. c. zm. srarina (Haar- 
lem 25 Mei 1858); 3°. van den Ministre de Agri 
culture, du ketan et des Travaux publics (Paris 
27 Mai 1858); 4°. van den Secretaris der König- 
lichen Societät he Wissenschaften te Göttingen (Göt- 
tingen 7 April 1858); 5°. van den Verwaltungs- 
ausschuss des Tirolschen Ferdinandeum Pansa 

26 April 1858); 6°. van den Heer p. cassrr, Se- 
_cretaris der Königl. Akademie der Wissenschaften zu 
Erfurt (Erfurt 30 April 1858); 7°. van den Heer 
FLANTI, Secretaris der Societa Reale zeer (Napoli 
19 Del 1858). 

Wordt besloten tot plaatsing der boekgeschenken 
in de boekerij en tot schriftelijke dankzegging. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken: 1°. van den-Minister van 
Binnenlandsche Zaken Cs Gravenhage 1S Mei 1858, _ 
Ne. 107, 5e Afd); 2°. van den Referendaris, Chef 
der 5e Afd. bij het Departement van Binnenlandsche 
Zaken ('s Gravenhage 18 Mei 1858). — Aangenomen 
voor berigt. 


Worden gelezen: brieven van den Heer e. Bor, 


(128) 


Secretaris van het Verein der Freunde der Naturwis- 
senschaften in Mecklenburg (Neu Brandenburg, Meck- 
lenb. Strelitz 26 April 18589); en van 1e rar, Bi- 
bliothécaire archiviste van de Societé académique de 
la Loire inférieure (Nantes 4 Mai 1858), strekkende 
tot voorstel van ruiling der werken van deze beide 
genootschappen tegen die der Akademie. — Deze 
voorstellen worden aangenomen. 


De Heer vAN GEUNS leest, in eigen naam en in 
dien van de HH. @. 5. MULDER en VAN DEN BOSCH, 
het volgend verslag voor op de in hunne handen 
gestelde brieven en bijlagen van den Minister van 
Kolomêën. 


Door de missive van den Gouverneur van Suriname, d.d. 
26 November ll. aan den Minister van Koloniën, welke 
aan de Akademie door Z.Bxecell. bij missive van 16 April 
is geworden, ziet zich uwe Commissie thans in staat ge- 
steld tot het uitbrengen van het van haar gevraagde ver- 
sla aangaande de genezing van Lepra door geneesmiddelen, 
door den Heer rama te Paramaribo tegen genoemde ziekte 
aangeprezen. Aanvankelijk was in de stukken over dit on- 
derwerp ook sprake van een geneesmiddel tegen de epi- 
lepsie: — daar evenwel moch het middel zelf ter kennis 
der Akademiesgekomen is, noch omtrent de uitkomsten der 
aanwending eenig maauwkeurig berigt is medegedeeld, mag 
uwe Commissie dit onderwerp hier ter zijde laten liggen. 

Het zij ons vergund, in weinige woorden de geschiede- 
nis der zaak, waarover wij verslag hebben te geven, en die 
door den loop der omstandigheden zich over een lang tijd- 
perk uitstrekt, in uw geheugen terug te roepen. 

In het jaar 1838 werd door ons medelid, den Heer 


(129) 


G.J. MULDER, op uitnoodiging van den Minister van Koloniën, 
een scheikundig onderzoek bewerkstelligd van een wortel, 
welke, volgens het beweren van den Heer ABRAHAM TAMA 
van Suriname, het vermogen zoude hebben van de Plephan- 
tiasis te genezen. Het scheikundig onderzoek leidde tot het 
algemeene resultaat, dat in den bast en het hout van den 
wortel eene vereeniging van stoffen gevonden wordt, die, 
rest geven tot de onderstelling, dat er eenige analogie be- 
staat tusschen hare werking en die van Sarsaparille en 
China, dat evenwel geen alcaloid daarin voorkomt, hetgeen 
meer in-het bijzonder als het geneeskrachtig beginsel aan 
te merken is. De bedoelde stoffen zijn looistof, een scherpe 
hars, gomachtige extractiefstoffen en zetmeel. Daar het niet 
wel mogelijk was, uit den wortel alleen de plant, waaraan 
deze ontleend was, te bepalen, stelde hij voor, dat men daar- 
omtrent verdere nasporingen zoude doen. Ten aanzien van 
de verwachting der goede werking van het geneesmid- 
del, werd door hem de twijfel geopperd, of men, met het 
oog op de gevonden bestanddeelen, het vermogend genoeg 
mag achten, om zich daarop alleen te verlaten in een meer 
gevorderd tijdperk der ziekte. ‚ 

Dit vroegere onderzoek, door een uwer gecommitteerden 
voor 20 jaren geleden, was geschied ten gevolge van een 
adres, door den Heer rama destijds aan den Gouverneur 
der kolonie Suriname aangeboden, waarin hij de aandacht 
op dit geneesmiddel vestigde, hetgeen in 40 dagen de 
ziekte zou genezen. Hij bood zich tevens aan, om tegen 
eene zekere vergoeding de behandeling van de landsnegers 
en vrije arbeiders op zich te nemen. Er is toen hieraan 
geen verder gevolg gegeven: en de Heer TAMA vertrok la- 
ter uit Paramaribo naar de Plantage. Bij adres van 19 
Februarij 1856 herhaalde hij dit verzoek, waarop onder 
dagteekening van 16 April eene beschikking werd geno- 
men, inhoudende dat de Heer rama zich bereid verklaard 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. E) 


(130 ) 


hebbende de bloesems, vruchten, bladeren en wortel van de 
plant, welke hij beweert ter genezing van de Lepra te kun- 
nen strekken, aan den Gouverneur te doen toekomen; dat. 
hij daarbij zich verbonden hebbende eene memorie omtrent 
de behandeling der ziekte met dit middel te voegen, var 
de genoemde plantendeelen eene voldoende hoeveelheid door 
hem afgeleverd zoude worden, vergezeld van de bedoelde me- 
morie en deze maar Nederland zouden worden verzonden; 
dat wijders, zoodra de noodige geneeskundige kruiden ter 
behandeling der Lepra door den Heer rama verzameld zou- 
den zijn, zes, door hem te designeren, door de Commissie 
tot onderzoek naar de ziekte der melaatschheid besmet ver- 
klaarde personen aan zijne behandeling zouden toevertrouwd 
worden; dat hem hierbij eene zekere som als schadever- 
goeding en onderstand zoude toegewezen worden, welke laat- 
ste gedurende een jaar aan hem zoude uitgekeerd. worden; 
dat na dit tijdsverloop de Heer rAmA zal moeten verklaren 
of de patienten al dan niet genezen zijn; dat in het eerst- 
gemelde geval de patienten aan een onderzoek van de daar- 
toe bevoegde Commissie zullen onderworpen worden; dat in 
geval dit rapport ongunstig mogt luiden, of wel de ziekte 
later weder te voorschijn mogt komen, de toelage zal op- 
houden. 

Deze stukken, door den Gouverneur van Suriname aan 
den Mimster medegedeeld, werden door Z.Excell. aan de 
Akademie toegezonden, en daarbij de toezegging gevoegd, 
dat aan de Akademie zal worden medegedeeld al hetgeen 
daarvan verder zoude inkomen. 

Hierop werden deze stukken in uwe vergadering van 21 
September 1856 in handen gesteld uwer Commissie. Later * 
ontving zij den wortel en andere deelen van de tot gene- 
zing der Lepra-door den Heer rama aangewezen plant, en 
eerst onlangs ontving zij de nadere berigten omtrent de 
uitkomst van de proeven ter genezing der Lepra. Die uit- 


(131) 


komst is ongunstig, gelijk dit zoowel uit het rapport van 
de Commissie tot onderzoek naar de ziekte der melaatsch- 
heid en besmettelijke elephantiasis, als uit de verklaring 
van den Gouverneur voldoende blijkt. 

Na deze afloop der zaak kan het niet in de bedoeling 
der Akademie liggen, dat uwe Commissie zich ten doel 
zoude stellen een nader onderzoek omtrent den oorsprong 
en den naam van dit geneesmiddel op zich te nemen, of 
in bijzonderheden te ontwikkelen wat door den Heer mama 
beloofd was, op welke gronden zijne beloften steunden, en 
welke de uitkomsten zijner proefnemingen geweest zijn. Zij 
mag evenwel niet verzwijgen, dat de genezing eener ziekte, 
die zoo weinig hoop op herstel oplevert en die in een ver- 
der gevorderd tijdperk bijna algemeen als ongeneeslijk be- 
schouwd wordt, inderdaad tot de stoutste beloften behoort, 
zoodat men te regt tegen de gegrondheid van zoodanig be- 
weren geneigd is achterdochtig te zijn. Want, men houde 
hierbij in het oog: hoe die ziekte op het westelijk en oos- 
telijk halfrond verspreid voorkomt; hoe zij onder verschil- 
lende benamingen en in het hooge Noorden, als Groenland 
en IJsland, zoowel als onder de evennachtslijn en de keer- 
kringslanden, in de Engelsche, Fransche en Nederlandsche 
koloniën wordt aangetroffen, in Europa tot in Frankrijk, 
hoewel zeldzamer, wordt waargenomen; hoe vele verdienste- 
lijke geneeskundigen zich aan het onderzoek dier ziekte met 
al hunne krachten gewijd hebben, en men desniettemin tot 
de ontmoedigende verklaring gedrongen wordt, dat de ziekte 
ongeneeslijk is. „Que dire du traitement?” zegt een der 
nieuwste schrijvers over de huidziekten, Artem. prverarr. 
„On sait que toutes les ressources de l'art sont impuis- 
„santes À guérir cette affection, même lorsquelle a pris 
„naissance en France; Énumerer par conséquent les moyens, 
„qui ont été employés, c'est tracer la série des médicati- 


„ons les plus actives et les plus énergiques, que Von pré- 
5 g+ 


(132 ) 


eonise ordinairement contre les maladies de la peau.” 
Trouwens men behoeft slechts het beeld der ziekte en de 
diep ingewortelde pathologisch-anatomische veranderingen 
van de huid en de onderliggende organen te kennen, om 
de overtuiging te krijgen, dat voor zoodanige uitspraak maar 
al te veel grond is. 

Ware het nu, dat wij in hetgeen door den Heer wama 
aangevoerd wordt om zijne geneeswijze aan te bevelen, den 
wetenschappelijken man, of wel den practicus erkenden, die 
zich door helderheid van oordeel en gezonde verstandige 
redeneringen onderscheidde, wij zouden ons door die beden- 
kingen miet laten wederhouden, om met zorg alles na te 
gaan wat door hem ter aanbeveling zijner geneeswijze wordt 
aangevoerd. Doch juist het tegendeel is het wat wij hier 
vinden: in al zijne stukken straalt de bekrompene opvat- 
ting der zaak en het gemis van eenige degelijke kennis 
ten duidelijkste door. Klinkt het niet vreemd, dat men in 
Suriname nog aan de geneeslijkheid dezer ziekte zoude kun- 
nen twijfelen, wanneer het waarheid was, hetgeen de Heer 
TAMA in geschreven stukken aan het Gouvernement en in 
een gedrukt opstel verzekert, dat hij in 40 dagen deze ziekte 
niet slechts kan genezen; maar dat meer dan 350 slaven 
door hem genezen zijn, zonder dat er een met ongemakken 
is gebleven, en dat volgens eene schriftelijke verklaring van 
hem wel 2000 slaven van plantagiën en particulieren door 
zijne behandelingswijze hersteld zijn? Men zoude gerust mo- 
gen beweren, dat hij, die zulke uitkomsten van zijne ge- 
neeswijze verkregen had, miet behoefde te vragen dat de 
methode op officiëele wijze zoude worden onderzocht, door 
een getal van zes besmette personen ten dien einde uit te 
kiezen en aan zijne behandeling te onderwerpen. De uit- 
komst der proefneming heeft volkomen dit ongunstig oor- 
deel gestaafd, en zoo in de begeleidende missive van Z. Excell. 
den Minister van Koloniën gezegd wordt, dat die uitkomst 


( 133 ) 


niet aan de verwachting heeft voldaan, zal men daarbij 
wel mogen voegen, dat eene kennisneming van de bij- 
zonderheden, zooals wij die slechts in het kort aangeduid 
hebben, reeds vooraf tot de overtuiging had kunnen leiden, 
dat men hier op goede gronden niets deugdelijks konde 
verwachten. 

Wat die uitkomsten nu_aangaat, zij komen in het kort 
hierop neder, dat de Heer rama tot het einde toe zijne 
rol blijft volhouden, en tegen de klaarblijkelijk ongunstige 
resultaten stoutmoedig beweert, dat hij in de genezing ge- 
lukkig geslaagd is. Wanneer men de verklaring der Com- 
missie, omtrent ieder der lijders in het bijzonder, verge- 
lijkt met hetgeen door den Heer rama daarvan wordt ver- 
meld, dan is het schier of men geheel andere ziektegeval- 
len voor zich heeft; zoodat zelfs de verklaring van den 
Heer rasa na den afloop zijner proefnemingen niet eens 
ter goeder trouw kan genoemd worden. Wij zullen ons 
slechts bepalen om hier weder te geven, wat door ge- 
noemde Commissie aan het einde van haar rapport wordt 
aangevoerd: dat de Heer rama in een geval van Ele- 
phantiasis arabum, waar de tuberculeuse huidaandoening be- 
stond in eene wratachtige verdikking van de opperhuid, 
gedurende eene behandeling van tien maanden, eene ver- 
mindering van. de zwelling en het verdwijnen van de tu- 
bereuleuse aandoening der huid op die plaatsen, waar eene 
sterke drukking konde aangewend worden, verkregen heeft; 
doch dat de ziekte daarom nog niet genezen is; — dat de 
behandeling van twee andere lijders, gedurende negen maan- 
den, zich voornamelijk zoude bepaald hebben tot de gene- 
zing der zoogenaamde fontieuleuse zweren aan de voetzool; 
dat, terwijl de ervaring juist leert dat deze ulcera een 
gunstigen invloed op het verloop der ziekte uitoefenen, 
die plaatselijke genezing eerder nadeelig voor de lijders te 
achten is; dat dan ook werkelijk de ziekteverschijnselen op 


(134 ) 


andere plaatsen van het ligchaam sterker zijn te voorschijn 
getreden en de algemeene toestand van de lijders verslim- 
merd is; — dat zijne behandeling, bij twee andere lijders aan 
Lepra tuberculosa gedurende negen maanden aangewend, geen 
invloed gehad heeft, en alleen bij een dezer de zweren aan 
de teenen, die meer door uitwendige oorzaken ontstaan wa- 
ren, genezen waren; — dat eindelijk de zesde lijder, bij wien 
de eigenaardige anaesthesie zich over de geheele uitgebreid- 
heid van het ligchaam uitstrekte, door den Heer TAMA was 
afgewezen, als niet geschikt voor zijne behandeling. 

Uit deze korte mededeeling zal het U voldoende blij- 
ken, dat van deze geheele zaak geen enkel deugdelijk re- 
sultaat verkregen is. Zeker kan men niet dan met een 
gevoel van diep medelijden het vruchtelooze der poging ter 
bestrijding van deze verschrikkelijke kwaal gedenken, en 
wanmeer men daarbij im aanmerking neemt, dat, volgens de 
verklaring van Dr. LANDRÓ te Paramaribo, de ziekte in de 
stad en hare omgeving zoo algemeen is, dat er bijna geen 
huis en erf gevonden wordt, waar niet zoodanig een zieke, 
hetzij dan in meerdere of mindere mate door Flephantiasis 
aangedaan, wordt gevonden, dan zal men het gemakkelijk 
begrijpen, dat de Regering gretig ieder middel aangrijpt, 
hetgeen de hoop schijnt te geven, om zulk eene ziekte te 
genezen. En toch mogen wij het niet verzwijgen, dat men 
naar ons oordeel hier op een verkeerden weg is. Het werd 
door een onzer in het Verslag, hetgeen hij in 1838 aan 
het Departement van Koloniën indiende, reeds uitgespro- 
ken: „niet een wortel tegen Wlephantiasis, maar een plan 
„tegen Blephantiasis, is een middel tegen deze rampzalige 
„ziekte”” Die woorden maken wij gaarne tot de onze, 
om daarmede op het nemen van voorbehoedingsmiddelen 
tegen het steeds voortwoekerende kwaad aan te dringen. 
Bij de locale verbreiding van de ziekte is de opgave niet 
als onbereikbaar te beschouwen, en zoo men daarmede al 


( 135 ) 


miet slagen mogt, om bij een streng vasthouden aan hy- 
gienische beginselen en aan de middelen ter beperking van 
de besmettelijke voortplanting de ziekte uit te roeijen, ze- 
ker zal men daardoor veel tot vermindering en beperking 
kunnen bijdragen. d 

Evenzeer als wij hierop zouden wenschen aan te dringen, 
meenen wij ook de aandacht te moeten vestigen op de nood- 
zakelijkheid van eene grondige kennis der ziekte, om haar 
dus in de eerste wording, in hare eerste beginselen te kun- 
nen keeren. Waar wij tegen de ontwikkelde ziekte mag- 
teloos overstaan, moge met te meer nadruk de spreuk van 
toepassing zijn: principis obsta; serius medicina paratur 
cum mala per longas invaluere moras. Daarvoor zouden 
wij wenschen, dat het Bestuur der Kolonie alle krachten 
inspande, en, al moge aanvankelijk eene zekere ontmoedi- 
ging ook hier weifelend vragen: zal men tot het gewenschte 
doel komen? — zoo meenen wij met vertrouwen daarop te 
mogen antwoorden: zeker zal men het doel bereiken, na- 
melijk verbetering van den gezondheidstoestand der bevol- 
king. 

Uwe Commissie vertrouwt hiermede aan de haar opge- 
dragene lastgeving voldaan te hebben. De stukken betref- 
fende dit onderwerp, haar door het Departement van Kolo- 
niën toegezonden, bevatteden geen verzoek tot inlichting. 
Trouwens de zaak van den Heer rama heeft zich zelve ge- 
oordeeld; maar desniettemin zouden wij U in overweging 
geven om bij de terugzending van de achtereenvolgend 
door den Minister van Koloniën aan de Akademie over- 
gelegde stukken in originali, daarbij te doen blijken van 
de belangstelling der Akademie in het onderwerp zelf, — 
de ziekte die op de Kolonie Suriname als eene zware ramp 
drukt, — en daarbij aan te dringen op de wenschelijkheid, 
dat het Koloniaal Bestuur het wetenschappelijk onderzoek 
door alle middelen, die ter zijner beschikking zijn, bevor- 


(136 ) 


dere en ondersteune, en in verschillende rigtingen de mid- 
delen tot wering en beperking van het kwaad ijverig en 
met volharding toepasse. Reeds bij herhaling, vroeger in 
het Koninklijk Instituut, later in onze Akademie, bood 
zich de gelegenheid aan, om de aandacht der Regering op 
dit onderwerp te vestigen. Voor vier jaren geleden vond de 
Akademie gelegenheid hierop aan te dringen bij het indie- 
nen van het verslag van haar medelid, den Heer vooruerm 
scHNeEVOOGT, op het Rapport van den Heer ooykaas om- 
trent het Lepreuzen-etablissement Batavia in de Kolonie 
Suriname. Blijkens de mededeeling van den Minister van 
Koloniën, is de plaats van den Heer ooykaas na zijn over- 
lijden vervuld door den Heer c. P. vuring, Officier van 
Gezondheid 3de Klasse. Van den Geneeskundige aan zoo- 
danige inrigting verbonden, mag men verwachten dat hij 
zich aan het wetenschappelijk onderzoek van dit onderwerp 
onverdeeld zal wijden. Hem daartoe aan te sporen en in 
zijnen arbeid door het verschaffen der noodige hulpmidde- 
len te ondersteunen, mag wel in de eerste plaats aanbe- 
volen worden; terwijl men aan de Commissie te Parama- 
ribo tot onderzoek naar de Melaatschheid niet zonder goed 
gevolg de medehulp zal vragen. 


Bij de beraadslaging over dit verslag, wenscht 
de Heer HARTING dat de zinsnede, waarin de Com- 
missie zegt, daf zelfs de verklaring van den Heer 
TAMA, za den afloop zijner proefnemingen, niets eens 
ter goeder trouw kan genoemd worden, wt het ver- 
slag worde genomen. Hij acht het min wenschelijk, 
dat eene Akademie van Wetenschappen de goede 
trouw beoordeele, veel min verdenke van hen, waar- 
van zij alleen den arbeid of de voorstellen heeft te 
onderzoeken. 

De Heer ponpers ondersteunt het gevoelen van 


(137 ) 


den eersten Spreker. Hij meent dat het bedenkelijk 
is, het enthusiasme, door iemand opgevat voor eene 
vermeende ontdekking of opgevatte meening, als 
kwade trouw voor te stellen. Hij wenscht, dat, 
terwijl de feiten zelve toch luide genoeg spreken, 
de Heer rama in het verslag op meer verschoonende 
wijze worde behandeld. 

De Heer van aruNs doet opmerken dat het eene 
geldelijke ondersteuning en wel eene aanspraak op 
voortdurende toelage uit ’s Lands middelen betrof. Hij 
acht bij die omstandigheid het enthusiasme wel wat 
verdacht, en zulks te meer, daar de Heer rama de 
onfeilbare uitkomsten van zijn geneesmiddel roemt, 
zooals die door langdurige ervaring bewezen zouden 
zijn, terwijl de meest kundigen en ervarenen de 
ziekte ongeneeslijk noemen. Juist dit doet onwille- 
keurig denken aan de overdrevene aanprijzing van 
kwakzalversgeneesmiddelen. Het kan niet anders, 
of in het verslag moest daarop worden gewezen. De 
Commissie had zich de beoordeeling der zaak ten 
taak gesteld, en niet geaarzeld daarover hare over- 
tuiging uit te spreken. De persoon konde hier niet 
van de zaak gescheiden worden. 

De Heer van reus vraagt, of het ingediend rap- 
port voor de Regering, of slechts tot inlichting der 
vergadering bestemd is? 

De Heer van aruNs-antwoordt dat het doel daar- 
van bepaaldelijk voorlichting is dezer vergadering, 
en dat, terwijl het eerste gedeelte, de herinnering 
aan de achtereenvolgend bij de Akademie ontvangen 
stukken, uit den aard der zaak niet in het antwoord 
der Regering zoude behooren, blijkt het op voldoende 
wijze, dat de Commissie niet bedoeld heeft, het 


(138 ) 


verslag als ontwerp-antwoord te doen dienen. Er 
kan dus geen bezwaar in liggen, de uitdrukkingen, 
waartegen de bedenkingen geopperd zijn, daaruit niet 
over te nemen. 

De Heer poNpers doet opmerken, dat deze zaak 
zeer lang bij de Commissie aanhangig is geweest en 
dat hij het daarom ook eene minder waardige han- 
deling vindt, zoo men nu, na het verkrijgen der 
wetenschap dat het gebruik des vermeenden ge- 
neesmiddels geene heilzame uitkomst leverde, in een 
rapport aan de Regering, bij herhaling een ongunstig 
oordeel uite over hem, die het aanprees. 

Hierna voert de Heer vaN aeuNs nogmaals het 
woord, en herinnert in de eerste plaats, dat slechts 
in de laatst voorgaande vergadering het berigt om- 
trent de resultaten der proefneming met het ge- 
neesmiddel zijn ontvangen; eerst toen was het tijd- 
stip gekomen, om de zaak te kunnen beoordeelen. 
Hij verklaart derhalve niet te kunnen inzien op welke 
gronden de Commissie van nalatigheid kan worden 
beschuldigd. De Heer rama had niet erkend, dat de 
resultaten van de proefneming onvoldoende waren: 
integendeel had hij ziektegeschiedenissen medegedeeld, 
die nog altijd deden denken aan den meest gewenschten 
uitslag. Ten eenen male hiermede in strijd was het be- 
rigt der Commissie te Paramaribo. Dat verschil mogt 
men niet stilzwijgend voorbijgaan. Is het berigt van 
den Heer rama omtrent de lijders, die ter proefne- 
ming aan zijne behandeling waren toevertrouwd, 
naar waarheid opgesteld, dan heeft de Regering hem 
onregt aangedaan. De Commissie heeft gemeend zich, 
even als de Gouverneur, op de uitspraak der des- 
kundigen in loeo te mogen verlaten, en bij de groote 


(139) 


tegenstrijdigheid met de verklarimg van den Heer 
rama haar afkeurend oordeel over dezen laatsten 
uitgesproken. 

De beraadslaging wordt door den Voorzitter ge- 
sloten, en in omvraag gebragt, of een afschrift van 
dit geheele verslag, dan wel een uittreksel daaruit 
door den Secretaris, in overleg met en onder goed- 
keuring van de Commissie opgemaakt, aan den Mi- 
nister van Koloniën zal worden gezonden. 

Tot het laatste wordt door de vergadering met 
16 tegen 5 stemmen besloten. 


De Heer w. vrorik draagt omtrent den Schedel 
in Pompeji opgegraven en in de vorige vergadering 
ter aanschouwing gegeven, het volgende voor, en 
licht zulks toe door medegebragte voorwerpen. 


In onze jongste vergadering werd door ons medelid van 
DER BOON MESCH ter tafel gebragt een schedel met vele 
andere belangrijke en ook ter aanschouwing gestelde voor- 
werpen, in tegenwoordigheid van Z. K. H. den Prins 
van Oranje uit Pompeji opgegraven. — Bij de eerste be- 
schouwing reeds trof het dadelijk velen uwer en ook mij, 
dat deze schedel alle blijken draagt van door ziekelijke 
verweeking en opzwelling en door den uitgang daarvan 
in beenverdikking misvormd te zijn; eene ziekte, waaraan 
men tegenwoordig den naam van osteosclerosis pleegt te 
geven. Ik stelde mij alstoen voor, om van de juistheid de- 
zer opvatting U nader de blijken te geven, door vergelij- 
king van dezen schedel met andere beenige hoofden, door 
dezelfde ziekte aangedaan, uit het Museum Vrolikianum. 

Ik heb de eer heden aan deze toezegging gevolg te ge- 


(140) 


ven; maar meen vooraf te moeten doen opmerken, dat de 
schedel, door den Prins van Oranje medegebragt, volkomen 
gaaf is, met uitzondering van eene beleediging aan het 
achterste gedeelte van de regter helft van het voorhoofd, en 
van eene breuk aan het regter kroonwijze uitsteeksel der 
onderkaak, vermoedelijk beide bij het opgraven verkregen. 
In de bovenkaak zijn ter linker zijde eene onware kies, en 
ter regter zijde twee ware kiezen (de eerste en tweede) aan- 
wezig; in de onderkaak zijn de twee middelste en de reg- 
ter buitenste snijtand en de voorste onware maaltand zigt- 
baar; van vele overige tanden vertoonen zich gave kassen, 
maar achterwaarts in de onderkaak blijken kiezen gedu- 
rende het leven uitgevallen of op andere wijze verwijderd 
te zijn; de tandkassenrand althans is aldaar, vooral aan de 
linker zijde, op volledige wijze verdwenen. De tanden zijn 
volkomen gaaf, met uitzondering welligt van de eerste ware 
kies der regter helft van de bovenkaak, welke eene begin- 
nende carieuse holte vertoont. Deze gaafheid der tanden 
en de vorm des schedels schijnen mij voor het vermoeden 
te pleiten, dat hij is van eenen man van middelbaren 
leeftijd. 

De algemeene vorm is diegene, welken men aan de 
kortschedeligen van murzivs (brachycephalen) toekent. Het 
eigenlijke bekkeneel is zeer gewelfd en het achterhoofd zeer 
breed. Miervan zal de tabel van afmetingen, welke ik de 
eer heb hiernevens over te leggen, het gemakkelijkst blijk 
geven. Zeer opmerkelijk is de asymmetrie, welke zich van 
voren, zoowel als van achteren openbaart. Van de voor- 
vlakte af en over de kruin heen gezien, doet zich de regter 
helft des schedels veel breeder voor dan de linker, vooral 
naar achteren en puilt zij zijwaarts meer uit; terwijl daaren- 
tegen het voorhoofd, boven de voorhoofdsknobbels regts 
iets of wat platter is dan links, Aan de achter- en onder- 
vlakte doet de geheele schedel zich voor, alsof hij van de 


(141) 


regter- naar de linker zijde was verdrongen. Niet minder 
gewigtig is de opmerking, dat, behalve de beide schubna- 
den, geen andere naad aan den schedel zigtbaar is; zij zijn 
zoo volkomen verdwenen, dat alleen een geoefend anatoom 
hare plaats zoude weten aan te wijzen. Al de doorgangs- 
openingen voor de zenuwen en bloedvaten zijn aanwezig, 
maar niet zeer ruim; het groot achterhoofdsgat is van zeer 
geringen omvang. Bij al deze afwijkingen nu voegen zich 
de onmiskenbare bewijzen van opzwelling en latere verdik- 
king; vooreerst in de aanmerkelijke zwaarte des schedels, 
ten tweede in den vorm van enkele beenderen, vooral van 
de juk-, boven- en onderkaakbeenderen. Opdat zulks dui- 
delijker worde, bied ik U ter vergelijking aan; twee schedels 
van den mensch, den eenen horizontaal, den anderen ver- 
tikaal doorgezaagd; voorts het fragment van een mensche- 
lijken schedel; het handvat van het borstbeen van den 
mensch, en den schedel van een Laponder aap (Macacus 
nemestrinus), allen door dezelfde beenziekte aangedaan. 

Het zal U blijken, dat het eigenaardige van al deze sche- 
dels, behalve inde zoo zeer kenmerkende zwelling, verdik- 
king en ten slotte ook verharding der beenderen, gelegen 
is: in het bij allen volledig verdwijnen der naden; in het 
allengs verdwijnen van de sponsachtige tusschenzelfstandig- 
heid (diploe) der platte bekkeneelsbeenderen; in de diepte 
der vaatkanalen en in hunne talrijkheid aan de binnenvlakte 
des bekkeneels; in den geringen omvang des grooten ach- 
terhoofdsgats; in eene eigenaardige indrukking en afplatting 
_ der beide achterhoofdsknokkels, en eindelijk ook in de 
asymmetrie. 

Toetsen wij aan al deze kenmerken den schedel, tot welks 
beschouwing de Prins van Oranje ons heden gelegenheid 
geeft, dan vinden wij ze alle daarin terug. Van de naden 
is geen spoor aanwezig; het groot achterhoofdsgat is zeer 
gering van omvang; de gewrigtsknokkels zijn op eigenaar- 


(142 ) 


dige wijze als in de grondvlakte van den schedel ingedron- 
gen en afgeplat; de vaatkanalen aan de binnenvlakte des 
bekkeneels zijn talrijk; de schedel is duidelijk asymmetrisch; 
de beenderen doen zich gezwollen en velen van hen, op 
het gevoel verdikt voor. Ware het vergund den schedel 
door te zagen, dan zoude het voorzeker gemakkelijk vallen, 
om zich eenige meerdere zekerheid te verschaffen omtrent, 
de dikte der bekkeneelsbeenderen en het gemis van diploe. 
De toevallige beleediging van het voorhoofd met een scherp- 
snijdend werktuig geeft intusschen gelegenheid om daar 
althans dat gemis op te merken. Im het voorbijgaan zal 
het U welligt niet onaangenaam wezen, waar te nemen hoe 
dat verdwijnen van diploe geschiedt. De vergelijking der 
beide door mij ten toon gestelde menschelijke schedels 
toont, hoe eene sponsachtige opzwelling de primaire toestand 
der ziekte is, waarop later eene aanvulling volgt der been- 
mazen van het,diploe, van buiten naar binnen door com- 
pacte beenzelfstandigheid. 

Ik geloof mijne taak volbragt te hebben. Dat de schedel, 
te Pompeji opgegraven, aan ziekte lijdt, is, naar ik meen, 
door mij aangetoond. De misvorming, welke hij hierdoor 
onderging, maakt de mnasporingen omtrent zijn nationalen 
oorsprong wel eenigzins onzeker. Ik geloof echter niet dat 
deze daarom ten eenenmale overbodig zijn geworden. Veel 
toch van den natuurlijken vorm bleef over, en opmerkelijk 
vooral blijft, in vergelijking met de andere schedels, waar- 
van hier spraak was, de betrekkelijk groote omvang der 
bekkeneelsholte. Deze overweging noopt mij tot het vol- 
gende drieledige voorstel: 

1°, dat de dank der Afdeeling Z. K. H. den Prins 
van Oranje worde betuigd voor de vergunning haar gege- 
ven, om dezen belangrijken schedel tot een onderwerp van 
nader onderzoek te maken; 

2°. dat 4. K. H. verlof worde gevraagd om den sche- 


(143 ) 


del nog eenigen tijd te mogen behouden, ten einde hem 
ook aan het ethnologisch onderzoek van ons medelid 7. van 
DER HOBVEN te onderwerpen; 

8°. dat, zoo, gelijk zich wegens de verlichte zienswijze 
van den Prins laat verwachten, dit verlof wordt gegeven, 
de Afdeeling later in overweging neme, of de uitgave van 
een afbeeldsel dezes schedels in hare werken, gevoegd bij 
de beschouwingen, waartoe dit beenig hoofd aanleiding gaf, 
niet wenschelijk mag heeten. 

Terwijl ik deze voorstellen aan uwe beraadslaging onder- 
werp, acht ik het niet overbodig, U ten slotte te doen op- 
merken, dat de herkenning der ziekte van dezen schedel, ook 
uit het oogpunt der medische geschiedenis een belangrijk 
feit blijft. Geheel onverschillig toch zal het wel niet we- 
zen, door objective waarneming de wetenschap te erlangen, 
dat de osteoporosis en haren uitgang in osteosclerosis, gelijk 
wij haar tegenwoordig kennen, niet afwijkt van het karak- 
ter, haar vóór 2000 jaren eigen. Daar het mijn voornemen 
niet was, in bepaalde nosologische beschouwingen te treden, 
heb ik mij van alle vergelijking met de waarnemingen van 
anderen onthouden. Die daaromtrent eenige uitweiding ver- 
langt, verwijs ik tot de inaugurele dissertatie van mijnen 
zoon, Specimen anatomico-pathologicum inaugurale de hyper- 
ostosi cranüi. Amstelodami 1848. 


AFMETINGEN. 


Lengte van den schedel, genomen van den wortel van den 
neus tot den uitwendigen achterhoofdsbuil 0,181. 

Afstand van den eenen tot den anderen wandbeensknob- 
bel 0,158. 

Breedte van het voorhoofd, genomen van den wortel der 
buitenste oogkasuitsteeksels 0,109, 


(144 ) 
Breedte van het achterhoofd, genomen van de tepelach- 


tige uitsteeksels 0,135. 

Hoogte van den schedel, genomen van den achterrand 
van het groot achterhoofdsgat tot aan de kruin des sche- 
dels 0,158. 


De vergadering vereenigt zich met de drie voor- 
stellen van den Spreker. 


De Heer SCHROEDER VAN DER KOLK draagt eenige 
onderzoekingen voor over ontsteking, als alleen wit 
slagaderlijk bloed voortsprwitende, en spreekt daarna 
over de structuur der longen bij de vogels. Hij licht 
deze laatste voordragt toe door medegebragte mi- 
kroskopische praeparaten. Bene over beide onderwer- 
pen zamengestelde verhandeling wordt aangeboden 
voor de Verslagen en Mededeelingen en in handen 
gesteld der Commissie van redactie. 


De Heer craas MULDER deelt eenige bijzonder- 
heden mede over het maaksel der vleugels van den 
Veenmol (Gryllotalpa vulgaris), en licht een en ander 
toe, door een groot aantal medegebragte voorwer- 
pen. Hij stelt zich voor, daarover eene Bijdrage 
aan te bieden voor de Verslagen en Mededeelingen, 
welke in handen zal worden gesteld der Commissie 
van redactie. 


De Heer marrurs doet eene mededeeling omtrent 
eene nieuwe Methode van onderzoek der kromme lijnen, 
welke hij door graphische voorstelling op het bord 
toelicht. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de 
vergadering wordt gesloten. 


en 


—— LEX — 


praas, Geognostische Horizonte im Weissen Jura. 
krauss. Ueber den Bitterling (Rhodeus amarus Ag). 
rerogst. Ueber das Gebiss der Notidanus primigenius Ag. 


Schriften der Gesellschaft zur Beförderung der gesammten 
Naturwissenschaften zu Marburg. Marburg 1823, 1831, 
1832, 1839, 1844, 1848, 1849, 1857. DL. I—VIIL 8’. 


Zeitschrift des Deutsch-Oesterreichischen Telegraphen-vereins. 
Berlin 1857, 1858. Jahrg. IV, 12. V, 1. 42. 


5. A. GRÜNERT. Archiv der Mathematik und Physik. Greifs- 
wald 1858. Th. XXX, 2. 8. 


ITALIË. 
Memorie dell’ 1. R. Istituto Veneto di Scienze, Lettere 
ed Arti. Venezia 1855. Dl. V, VI, 2. 4e. 


Inhoud. Dl V: 


G. SANTINI. Calcolo delle perturbazioni prodotte dalle attrazioni di 
Giove, Saturno, della Terra e di Venere negli elementi ellittici della 
Cometa di breve periodo appellata di Biela, dal suo passaggio al 
perielio nel 1846 fino al prossimo suo ritorno nel 1852. 

5. R. MINICH. Sulla espressione dell’ integrale completo d’ ogni equazione 
Jineare a due variabili per mezzo degli integrali particolari della 
stessa equazione col secondo membro ridotto a zero. 

T, A. CATALLO. Intorno ad una nuova classificazione delle calcarie rosse 
ammonitiche delle Alpi venete. 

D. NARDO. Sunto di aleune osservazioni anatomiche sull’ intima strut- 
tura della cute de’ pesci comparativamente considerata e sulle cause 
fisiologische e fisico-chimiche della loro colorazione e decolorazione. 

D. TURAZZA. Intorno all uso dei compartimenti di seguali nella ricerca 
del valore numerico di un dato integrale. 

P. MAGGI. Sugli avvicendamenti di vario ordine de’ sistemi a tre di- 
mensioni. 

R. DE vISIANI. Di due piante nuove dell’ ordine delle Bromeliacea. 

F. ZANTEDEsCHI. Delle dottrine di Giambattista Venturi intorno ai co- 
lori accidentali od immaginarii. 

B. POLI. Sulla relazione tra le circonvoluzioni eerebrali e l'intelligenza. 
Memoria di filosofio applicata. 


DL VL 2: 


D, TURAZZA, Intorno alle Ceggi del moto dell’ acqua nei canali e ne: 
fiumi con applicazione ai varii casi della pratica. 
A. DE ZIGNO, Sulla Flora fossile dell’ uolite. 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD,. V. WETENSCH. 10 


— LXXIV — 


B. BIZIO. Osservazioni intorna ad una condizionata particolarito della 
grandine. 

L. MENIN. Sulle piu recenti esplorazioni dell’ Africa, e su la possibile 
esistenza di popolazioni bianche nelle regioni centrali della medesima, 

G. BELLAVITIS. Sulla risoluzione numerica delle equazioni. 

A. CICOGNA, Della Leandreide, Poema anonimo inedito. 

S. R. MINICH. Sopra due nuove formole onde integrare le funzioni de 
qualunque ordine a piu variabili indipendenti. 

A. B. MASSALONGO. Sulla Flora fossile del monte Colle nella provincia 
Veronese. 


Atti dell? Imp. Reg. Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed 
Arti. Venezia 1856—1857. 3e S. DI. IL. 8—10. 8°. 


Memorie della Accademia delle Seienze dell’ Istituto di Bo- 
logna. Bologna 1856. Dl. VIL. 4°. 


Inhoud: 


E. MALAGUTL, Considerazioni anatomiche intorno la corda del Timpano. 

D. SANTAGATA. Nota di aggiunta alla Memoria intorno all’ origine delle 
Argille Scagliose. 

G. BELLETTI. Delle malattie che dall’ Aprile 1854 a tutto Marzo 1855 
Lanno dominato nella Citta di Bologna. 

L. RESPIGHI. Considerazioni sulle equazioni generali dell’ Equilibrio 
dei Fluidi. 

C. MASSARENTI. Osservazioni sul modo d’ applicare la leva di primo 
genere nella riduzioni delle Lussazioni Traumatiche del Femore. 

G. BERTOLONI. Notizie intorno alle attuali coltivazioni de’ Bachi da 
Seta nel Bolognese. 

L. CATORI. Sul corso e sulla distribuzione delle Arterie della cavitùà del 
Timpauo ne’ Chiropteri, negli Insettivori e nei Roditori. 

G. B. FABER[L. Alcune considerazioni ostetriche intorno alla Pelvi. 

M. MEDICI. Elogio d’ Ercole Lelli. Colritratto. 

F. RIZZOLI. Operazioni Chirurgiche per la cura radicale di alcune Ernie 
addominali esterne. 

Mt. PAOLINL Saggio di aleune esperiense sul Midollo Spinale. 

M. BRIGHENTI. Sul Reno Bolognese, co' suoi influenti attuali e dopo ge’ 
inflaenti futturi; e sui provvedimenti da prendersi. 

G. GIOVANINI. Storia di una Elefantiasi ûegli organi sessuali esterni 
virili, operata con successo stabilito in Bologna nel 25 Agosto 1836. 

A. BERTOLONIT. Miscellanea Botanica XVII. 

G. SGARZI. Altro Pensiero alla Pietrificazione degli Organici Animali, 

A. D. SANTAGATA. Dei Carboni e Legni Fossili del Bolognese. 

J. J. BIANCONI. Specimina Zoologica Mosambicana. 

1. RESPIGHI. Notizie sul clima Bolognesse dedotte dalle osservazioui 
Meteorologiche fatte nell’ osservatorio della P. Università, nel tren- 
tennio 1814— 1843, 


== KEN — 


L. D. CASA. Sulla causa delle Correnti indotte nei circuiti metallici. 
Rendiconto delle sessioni dell? Accademia delle Scienze dell’ 
Istituto di Bologna. Bologna 1856—1857. 80. 


RUSLAND. 
Japansch-Russisch Woordenboek. 80. 


IN RUIL VAN DEN HEER PERTHES. 


A, PETERMANN. Mittheilungen aus 7. eerrHes Geographi- 
scher Anstalt über wichtige neue Erforschungen auf dem 
Gesammtgebiete der Geographie. Gotha 1858. No, I. 40, 


AANGEKOCHT. 


c. KRAMM. De levens en werken der Holl. en Vlaamsche 
Kunstschilders, Beeldhouwers, Graveurs en Bouwmeesters, 
van den vroegsten tot op onzen tijd. Amst. 1858. DI. 
WI 2482 

Oeuvres de FRANGoIs Arago. Notices scientifiques. Paris et 
Leipzig 1858. Tom IV. 8°. 

Journal des Savants. Dec. 1857. 4°. 

Annales de Chimie et de Physique. Fevr. 1858. 8°. 

Bibliographie de la France. Journal général de PImprimé- 
rie et de la Librairie. N°. 6. 80, 

Verhandlungen des Vereines zur Beförderung des Garten- 


baues in den Konigl. Preus. Staaten. Neue Reihe. 5° 
Jahrg. H. 1. 80, 


10% 


mt Ii eed 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DE MAAND 
MAART 1858. 


NEDERLAND. 


Verhandelingen van het Koninklijk Instituut van Ingeni- 
eurs. ’sGravenhage 1858. 1857—1858, 2. 42. 


Imhoud: 


P. CALAND. Overzigt van de geschiedenis der Zeewerken op Goedereede. 

J.J. VAN KERKWIJK, Uittreksel van aanteekeningen over de inrigting 
en bediening van Telegrafen, bijzonder van die naar het stelsel van 
MORSE; verzameld op eene reis door Duitschland in 1856. 

Het bereiden van Hout tegen bederf, volgens het 
stelsel van Doctor BOUCHERIE. 

Beschrijving van een bekleedingmuur van het fort Kijkduin aan den 
Helder, welke in het jaar 1854 uit puin en mortel is zamengesteld. 


Verhandelingen, uitgeg. door reyrer’s tweede genootschap. 
Haarlem 1858. 26ste stuk, 2de gedeelte. 40. 


Imhóud : 


P,O. VAN DER Cois. De Munten der voormalige Graafschappen Hol- 
Jand en Zeeland, alsmede der Heerlijkheden Vianen, Asperen eu 
Heukelom, van de vroegste tijden tot aan de Pacificatie van Gend. 


Werken van het Koninkl. Instituut voor Taal-, Land- en 
Volkenkunde van Ned. Indië. Amst. 1858. 2de Afd, 9°. 


Inhoud: 

Reis naar de eilanden ten N.en O. van Japan, door Mm. Rr. A. GERR. 
VRIES in 1643 maar het handschrift, met bijlagen uitgeg. door P‚ A 
LEUPE; met aanteekeningen over Japan en de Aino-landen, en Zee- 
mansgids paar de Kurilen, door P. F. vON SIEBOLD. 

3. swart. Verhandelingen en Berigten betrekkelijk het Zee- 
wezen en de Zeevaartkunde. Amst. 1857. Jaarg. 1857. 
N°, 4, 82, 

Inhoud: 
5. SWART. Kust- eu Havenlichten aan de kusten der Noordzee, 


Gedachten betrekkelijk de tucht op de Koopvaardijschepen. 
Dubbel Gangspil. 


ij KENVI — 


DE FREMERIJ. Artillerie-materiëel op de Plymouth. 
De Vuurpotten der ouden. 

Organisatie der Deensche Marine. 

Iets over den Scheepsbouw in Engeland. 


De Volksvlijt. Tijdschrift voor Nijverheid, Landbouw, Han- 
del en Scheepvaart, uitgeg. door de Vereeniging voor 
Volksvlijt. Amst. 1858. No, 1—2. 80. : 

W. C, H_ STARING. Voormaals en Thans. Opstellen over Neêr- 
lands grondsgesteldheid. Haarlem 1858. 8°. 

Flora Batava. 183 Afl 

Verslag van den staat der Landhuishoudkundige School te 
Groningen in het jaar 1857. 

J. BOSSCHA, JR. Het behoud van arbeidsvermogen in den 
Galvanischen stroom. Leyden 1858. 5°. 

D. M. M, D'HANGEST BARON D'YVOY VAN MIJDRECHT. Frank- 
rijks invloed op de buitenlandsche aangelegenheden der 
voormalige Nederlandsche Republiek, gestaafd door oor- 
spronkelijke stukken uit de archieven te Parijs. Arnhem 
1858. 89, 

A. SCHAEPKENS. Annales de la ville de Maestricht depuis 
1632 jusqu’a 1708. Maestricht 1857. 80, 

Relation du Siège et du Bombardement de la ville de 
Maestricht en 1632. Maestricht 1857. 8e. 

C.H. B. Boor. Het leven en de letterkundige verdiensten 
van Mr, MAURITS CORNELIS VAN HALL. 8°, 


Topographische kaart van Rotterdam en Vierlingsbeek. 
W.C, H. STARING. Geologische kaart van Rijnland. 
Verzamelingstabel der Waterhoogten langs den Boven-Rijn, 
Waal, Merwede, enz. 
FRANKRIJK. 


Journal de PEcole polytechnique, ou Bulletin du travail 
fait à cette école, publié par le Conseil d'instruction et 


mm GAEV II 


administration de cet établissement. Paris an IV. (1796) — 
1856. Cahier TIL—VIIL, XI_—XIV, XVI—XXXVL. 4e, 


J. L, LAGRANGE. Théorie des fonctions Analytiques. Paris 
am Vi (1791) 4e, 


Histoire et Mémoires de l'Académie Royale des Sciences, In- 
scriptions et Belles-Lettres de Toulouse. Toulouse 1782, 
1790. Tom, 1—IV. 40. 


Mémoires de YAcadémie des Belles-Lettres de Toulouse, 5me 
Serie. Toulouse 1857. Tom. L. 80, 


Mémoires de la Société Impériale des Sciences, de 'Agricul- 
ture et des Arts de Tulle. 2e Serie. Lille 1857. Vol. 
III. 80. 


Inhoud : 


MAHISTRE. Note sur quelques propriétes des Courbes équidistantes. 

DELEZENNE. Sur la constitution et la suspension des Nuages. 

GOSSELET. Fragment philosopbique. 

CHRESTIEN. Notes statistiques sur la Mortalité de la ville. 

recoMmre. Mémoire explicatif de l'invention de Scheibler pour introduire 
une exactitude, inconnue avant lui, dans l'accord des instruments de 
musique. 

Le craY. Mémoire sur les Archives du chapitre de Saint Pierre de 
Lille. 

HEEGMANN. Mémoire sur la Refraction astronomique. 

MAnISTRE. Mémoire sur le Pendule conique ou régulateur a Force cen= 
trifuge. 

Etudes sur les aeccroissements de Force dans les machines 

de worre. 

LAMY. Sur le magnétisme et la conductibilité électrique du Potassium 
et Sodium. 

pupuis. Esquisse d'une histoire de Enseignement philosophique à 
Lille. = 

vioLerre. Essai des acides du Commerce. 

BACHY. Notice historique sur le Musée industriel et agricole de Lille. 

LieBIG. De la théorie et de la practique en Agriculture. 

DELERUE. L’Industriel et le Joueur à la Bourse. 

KUHLMAN. Etudes théoriques et pratiques sur la teinture, limpressiop, 
les apprêts et la peinture. 


Mémoires de l'Académie Impériale des Sciences, Arts et 


== EXXK — 


Belles-Lettres de Dyon. 2e Serie. Dyon et Paris 1857, 
Tom V. 8°. 


Inhoud: 


Nopor. Description d'un nouveau genre d'Edenté fossile, renfermant 
plusieurs espèces voisines du Glyptodon, suivie d'une nouvelle mé- 
thode de classification applicable à toute l'histoire naturelle et spéci- 
alement à ces animaux. 

BRULLE. Etudes zoologiques sur la famille des Fchneumonides. 

VALLOT. Observations entomologiques. 

vRoLIK. Rapport à l'Académie des Sciences de Dyon sur une brochure 
offerte par L. F. EMMANUEL ROUSSEAU, ayant pour titre: De la Den- 
tition des Cétacés. 


Mémoires de la Société Dunkerguoise pour Fencouragement 
des Sciences, des Lettres et des Arts. Dunkerque 1853 — 
1857. Années 18531857. 80. 


Comptes rendus des Séances et Mémoires de la Société de 
Biologie. 2e Série. Paris 1856, 1857. Tom. IT, IL. 58°. 


Inhoud DI. IT: 


J. A. C. ROBIN. Mémoire sur l'Induration pulmonaire, nommée carnifi- 
cation congestive. 

P. BROCA. Rapport sur les expériences de M. BROWN-SÉQUARD, rélatives 
aux propriétés et aux fonctions de la Moelle épinière. 

BROWN-SÉQUARD. Recherches sur la voie de transmission des impressi- 
ons sensitives dans la Moelle épinière. 

Recherches expérimentales sur la distribution des fi- 
bres des racines posterieures dans la Moelle épinière, et sur la voie 
de transmission des impressions sensitives dans cet organe. 

©. ROBIN. Mémoire sur la production accidentelle d'un Tissu ayant la 
structure glandulaire dans les parties dépourvues de glandes.: 

ROBIN €t MERCIER. Mémoires sur l'Hematoïdine et sur sa production 
dans l'économie animale. 

zeis. Note sur des Filaments floconneux de couleur orange, qui se pro- 
duisent dans certaines places récentes. 

LABOULBÈNE. Hémorrhagie siégeant dans la protuberance annulaire; 
paralysie sans convulsions; résolution des membres; mort deux heures 
après l'accident. 

DAVAINE. Recherches sur les Hydatides, les échinocoques et le Coe- 
nure, ef sur leur développement. 

MOREAU. Recherches sur l'action des Poisons sur le coeur. 

LUTON. Note sur l'application de la Glycérine à la thérapeutique externe. 

VERNEUIL, Quelques propositions sur les Fibrômes, ou tumeurs formées 


— IAXK —= 


par les éléments du tissu cellulaire, avec des remarques sur la no- 
menclature des tumeurs. 

CHARCOT. Gangrène du pied et de la jambe gauche; dépôts fibrineux 
multipliés dans les reins, la rate, le foie; engorgements hémoptoiques 
dans les deux poumons. 

GUBLER. Note sur la composition des Gaz, qui infiltraient le tissu cel- 
lulaire dans un cas d’ affeetion charbonneuse chez l'homme, et sur 
leur analogie avec le Gaz des marais. 

saPPey. Recherches sur la structure des Amygdales et des Glandes si- 
tuées sur la base de la langue. 

LABOULBÈNE, Paralysie des membres supérieurs seuls; conservation de 
la sensibilité; induration dé la moelle épinière; ramollissement dans 
TYespace compris entre les 3e et 6e vertèbres dorsales, 

GourAux. Description anatomique d'un Veau monstrueux du genre 
Pygomèle (famille des Polymeliens). 

GUBLER. Mémoire sur la séerétion et la composition du Lait chez les 
enfants nouveau-nés des deux sexes. 

GOUBAUX et FOLLIN. De la Cryptorchidie chez l'homme et les principaux 
animaux domestiques. Í 

BROWN-SEQUARD. Recherches expérimentales sur les voies de transmis- 
sion des impressions sensitives et sur des phénomènes singuliers, qui 
succédent à la section des racines des nerfs spinaux. 


Dl. HI: 


ISAMBERT. Note sur l'action physiologique et thérapeutique du chlorate 
de Potasse. 

FÉrÉor. Observations et rélexions sur un eas de Coloration bronzée de 
la peau, coïncidant chez un pbtbisique, avec une dégénérescence 
graisseuse des deux capsules surrénales. 

CHARCOT. Mémoire sur une affection caractèrisce par des Palpitations 
du coeur et des artères, la tuméfaction de la glande thyroide et une 
double exophthalmie. 

JAQUART. Mémoire sur la mésuration de 1'Angle facial, des goniomttres 
faciaux et d'un nouveau goniomètre facial inyenté par l'auteur. 

ISAMBERT et ROBIN. Note sur un cas de Leucocythemie. 

LABOULBÈNE. Kyste de l'Ovaire uniloculaire; fonctions antérieures; re- 
production du liquide; injection iodée; réduction très-grande du 
kyste; santé générale très-bonne depuis deux ans. 

MARCÉ. Mémoire sur quelques observations de physiologie pathologique, 
tendant à démontrer l'existence d'un priocipe coordinateur de l'Ecriture 
et ses rapports avec le principe coordinateur de la parole. 

HILLAIRET. Note sur un cas d'Amputation spontanée incomplète du 
trone et da cou par enroulement et striction du cordon ombilical 
chez un foetus de trois mois, 

VULPIAN. Etude pbysiologique des Venins du Crapaud, du Triton et de 
la Salamandre terrestre. 

ROBIN. Note sur les Hémorrhagies des vésieules ovariennes. 


— LXXEL — 


LABOULBÈRE. Histoire d'un insecte de l'ordre des Coléoptères qui pro- 
duit une galle sur le Draba verna, 

AMBLARD. Note sur une galle du P'amariz brachystylis. 

ROBIN. Recherches prouvant que diverses tumeurs, dites Sarcoceles du 
testicule siègent dans l'épididyme. 

-——— Note sur les Cavités caractéristiques des os. 

DAVAINE. Recherches sur languillule du blé niellé, considérée au point 
de vue de l'histoire naturelle et de l'agriculture. 

DUMONTPALLIER. Du Rétrécissement aortique au niveau de l'abouche- 
ment du canal artériel. 

VULPIAN. Note sur l’anatomie pathologique de 'Elephantiasis des Arabes. 

GODARD. Etudes sur la Monorchidie et la Cryptorchidie chez homme. 


Séance publique annuelle de l'Académie des Inscriptions et 
Belles-Lettres. Année 1857. 4°. 


I’Bgypte contemporaine 1840—1857 de Méhémet-Ali a 
Said Pacha, par M. eAuL MERRUAN, précedée d'une lettre 
de u. r. DE LEssEPS. Paris 1858. 8°. 


DE CAUMONT. Rapport verbal sur divers Monuments et sur 
plusieurs Exeursions archéologiques. Paris 1857. 8°. 


MILNE EDWARDS. Anpales des Sciences naturelles etc. Zoologie 
4me Serie. Paris 1856—1857. Tom. VI, VIT, 1,4. 8°. 


Revue agricole, industrielle et littéraire, Valenciennes 1858. 
Tom. IX, 8, 80. 


Catalogue des livres composant la Bibliothéque de feu le 
Comte d'Argout. Paris 1858. 80. 


ENGELAND. 


Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 
London 1857, 1858. Vol. CXLVII. p. 1, 2. 40. 


Inhoud p. L: 


E. SABINE. On the evidence of the existence of the Decennial Inequa- 
lity in the solar-diurnal magnetic Variations, and its non-existence 
in the lunar-diurnal Variation of the declination at Hobartown. 

W.J. M. RANKINE. On the stability of Loose Earth. 

H. J. BROOKE. On the geometrical Isomorphism of erystals. 

We F. DONKIN. On the equation of LaPLACcE’s Functions &c. 


BOEKGESCH, DER KON. AKAD. V. WETENSCH. 11 


en DENN 


B. FRANKLAND, Rescarches on Organo-metallie bodies. On a new se- 
ries of organic acids containing Nitrogen. 

J. LUBBOCK. An account of the two methods of Reproduction in Da- 
phnia and of the structure of the Zphippium. 

OWEN. On the Scelidothere. 

RAINEY. On the structure and development of the Cysticercus cellulosae, 
as found in the muscles of the pig. 

€. MATTEUCL Electro-physiological researches. Physical and chemical 
phenomena of muscular contraction. 

M, FARADY. Experimental relations of Gold (and other metals) to Light. 

T. P. KIRKMAN. On Autopolar Polyedra. 

On the K-partitions of the R-gon and R-ace, 
A. CAYLEY. A Memoir upon Caustics. 


p. 2: 


P. H. GOSSE. On the dioecious character of the Rotifera. 

J. TYNDALL. On the structure and motion of Glaciers. 

OWEN. Description of the foetal membranes and placenta of the Ele- 
phant (Llephas Indieus, Cuv), with remarks on the value of plan- 
centary characters in the classification of the Mammalia. 

KR, BUNSEN and n. e‚ ROSCOE. Measurement of the chemical action of 
Light. 

PE Phenomena of photo-chemical Induetion. 

W. MARCET. On the immediate principles of human Excrements in the 
healthy state. 

A. CAYLEY. A memoir on Curves of the third order, 

€. G, WILLIAMS. On some of the products of the destructive distillation 
of Boghead Coal. ' 

W. H. BARLOW. On an element of strength in Beams subjected to 
transverse strain, named by the author „The Resistance of Flexure.” 

A. CATLEY. A memoir on the symmetrie functions of the Roots of an 
Equation. 

E. SABINE. On hourly observations of the Magnetic Deelination, made 
by Captain rocurorT MAGUIRE, and the Officers of H. M. S. Plover 
in 1852, 1853 and 1854, at Point Barrow, on the shores of the Po- 
lar Sea. 

c. P. YORKE. Researehes on Silica. 

F. CURREX. On the fructification of certain Sphoeriaceous Fungi. 

A. W. HOFFMANN and A. cAHOURS. Researches on a new class of Alcohols. 

= Researches on the Phosphorus-bases. 

R. BONSEN and H. E. ROSCOE. Optical and chemicai extinction of the 
Chemical Rays. 


Proceedings of the Royal Society. London 1832, 1833, 1857. 
Vol. TIL, VILL 127, IX. 28, 29. 8% 


Address of the Right Honourable the Lord wrorresrey, the 


— EXXXIH — 


President, delivered at the anniversary meeting of the 
Royal Society. London 1857. 80, 


Lists of the Members of the Royal Society from 1857. 4°. 


The Pransactions of the Linnean Society of London. Lon- 
don 1857. Vol. XXII, 2 


Inhoud: 


P. H. Gosse, On a new form of Corynoid Polypes. 

OWEN. Description of a new species of Euplectella (Euplectella Cu- 
cumer 0). 

G. BENTHAM. On ZBrachynema and Phozanthus, two new genera of 
Brazilian plants. 

M. J. BERKELEY. On some new Fungi. 

J. D. HQOKER, On the growth and composition of the ovarium of S/- 
phonodon celastrineus arrerirn, especially with reference to the sub- 
ject of its placentation. 

J. B. HICKs. Further remarks on the organs found on the bases of 
the halteres and wings of Insects. 

On a new structure in the Antennae of Insects. 
Journal of the Proceedings of the Linnean Society. Lon- 
don 1857. 
Zoology. Vol IL, 4. II, 5, 6. 


Botany. I I I 80, 


Address at the anniversary meeting of the Linnean Society. 
London 1857. 80. 

List of the Linnean Society of London. 1857. 8°. 

Astronomical Observations made at the observatory of Cam- 
bridge. Cambridge 1857. Vol. XVIII. 40. 

Six discourses delivered before the Royal Society at their 
anniversary meetings, on the reward of the Royal and 
Copley medals. Preceeded by am address to the society, 
on the progress and prospects of science. By u. pAvY. 
London 1827. 40, “ 

Report on the adjudication of the Copley, Rumford and 
Royal Medals; and appointment of the Bakerian, Croo- 


nian, and Fairchild leetures. London 1884, 4e. 
11* 


— LXXXIV — 


DUITSCHLAND. 


Verhandlungen der Physicalisch-Medicinischen Gesellschaft 
in Wurzburg. Wurzburg 1858. B. VILL, 2, 5. 8°, 


Inhoud 2: 


OSANN. Die Undulationstheorie in ihrer Anwendung auf die Phänomene 
der Polarisation des Lichtes. 

WALLMANN. Anatomische Beschreibung eines Brustbeins, das aus neun 
Stücken bestcht. 

— —______ Anatomische Beschreibung von zwei spiralig verwachsenen 
Halswirbeln. 
: Anatomische Beschreibung zweirer eigenthumlich geform- 
ten Schulterblätter eines Kindes. 

KUNDE. Ueber den Einfluss der Wärme uud der Rlectrieität auf das 
Rückenmark, 

OSANN. Ueber eine Daniell'sche Säule, welche zu Spannungswirkungen 
gebraucht werden kann. 

Neue Versuche über den Ozon-wasserstoff. 

HIASSENKAMP. Geognostische Beschreibung der Braunkohlenformation in 
der Rhön. 

SCHENK. Ueber einen in der Keuperformation bei Wurzburg aufgefon- 
denen fossilen Farnstamm. 

KÖLLIKER. Ueber die Leuchtorgane von Lampyris. 

Zur feineren Anatomie der Insekten. 
SCHENK. Algologische Mittheilungen. 


Elie: 


OSANN. Ueber einige zur Elektrolyse gehörende Thatsachen. 

BAMBERGER. Ein Fall von acuten gelber Leberatrophie. 

SCUEBER. Chemische Untersuchung von Blatt, Harn, Galle, Milz und 
Leber bei acuter gelber Atrophie der Leber. 

KÖLLIKER. Einige Bemerkungen über die Wirking des Upas Antiar. 

LOorAcH. Einige historische Bemerkungen und medicinische Brfahrungen 
über Carduus Mariae, Carduus Benedictus und Onopord. Acanthium. 

WALLMANN. Nachtrag zur anatomischen Beschreibung zweier eigenthüm= 
lich geformter Schulterblätter eines Kindes. 


Abhandlungen des Zoologisch-Mineralogischen Vereines in 
Regensburg. Regensburg 1852—18553. Heft 2, 3. S°. 


Correspondenz-blatt des Zoologisch-Mineralogischen Vereimes 
in Regensburg. Regensburg 1852—1857. Jahrg. VI— 
KI985 


vimcHow. Archiv für pathologische Anatomie und Physiolo- 


— LEXXXV — 


gie und für klinische Medicin. Berlin 1858. B. XII, 
2—6, XIII, 1. 8°. 
ZWITSERLAND. 5 


Verhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft im Basel. 
Basel 1857. Th. I, 4. 8°, 


Inhoud: 


SCHOENBEIN. Ueber chemische Berührungwirkungen. 
: Ueber eine eigenthumliche Bildungsweise der salpetrich- 
ten Säure. 
Ueber die Verbindbarkeit metallischen Superoxide mit 
Säure. 


Ueber Mennigebildung auf nassem Wege. 

Veber das Verhalten des Bittermandelöles zum Säüuerstoffe. 

RUTIMEYER. Ueber lebende und fossile Schweine. 

Veber Enche'zyphius, ein neues Cetaceen-genus. 

MULLER. Ueber einige Pseudomorphosen und Umwandlungen. 

porLFuS. Wirkung des Erdbebens vom 25 Juli 1855 an der Sitterbrücke 
bei St. Gallen. 

MERIAN. Ueber das sogenannte Bonebed. 

Meteorologisches Uebersicht des Jahres 1856—1857. 

MüNcH. Ueber Fragarin Hagenbachianae. 


ITALIE. 


Memorie della Reale Accademia delle Scienze di Torino. 
Serie Secondo. Torino 1857. Tomo XVI. 4’. 
Inhoud : 


“5. PLANA. Mémoire sur la formation de Y'Équation du quatrième degré, 
et celle du sixième degré, desquelles dépend la solution littérale de 
équation générale du cinquième degré, suivant la méthode proposée 
par Lagrange en 1771. 

Mémoire sur la distribution de I'Électricité à la surface inté- 
rieure et sphérique d'une sphère creuse de métal, et à la surface 
d'une autre sphère conductrice électrisée, que l'on tient isolée dans 
sa cavité. 

Démonstration nouvelle de Y'équation 


PURE VIP (tr. 
=P A [Pl H2) Holt) UPE 22) —p(t—22)] 
FUN [p(tH32) HP (t—32)] + etc. 
donnée par Lagrange pour exprimer la valeur réelle de la somme de 


deux quantités imaginaires, en supposant connues les valeurs réelles 
de ? (4) par le moyen d'une courbe. 


er TOEREM 


DE SAN rogBeRrO. Del Moto de’ proietti ne’ mezzi Resistenti. 

DE NOTARIS. Jungermanniearum Americanarum Pugillus, 

CLEMENT Sertulum orientale, seu recensio plantarum in Olympo Bi- 
thynico in agro Byzantino et Hellenico, nonnullisque als orientis 

Y regionibus, annis 1849—1850. 

rRUQUI. Antnicini insulae Cypri et Syriae. 

HÉNABRÉA. Lois générales de divers ordres de Phénomènes dont l'ana- 
lyse dépend d'équations aux différences partielles, tels que ceux des 
vibrations et de la propagation de la chaleur. 

pe FiviePi. Deuxième Memoire pour servir à l'histoire génétique des 
Trématodes. 

sìisuoNpo. Note sur le terrain nummulitique supérieur du Dego, des 
Carcare, ete. dans l'Apennin Ligurien. 

DE NOTARIS. Mieromycetes Italici novi vel minus cogniti. 


PORTUGAL. 

Historia e Memorias da Academia Real das Seiencias de 
Lisboa. Lisboa 1839, 1843, 1848, 1850, 1851, 1856. 
Tomo XII, 2. Classe de Sciencias Naturaes. Nova Serie. 
Tomo TL 4’. 


Classe de Sciencias Math., Phys. et Naturaes. Nova Serie. 
Tomo L. 


Classe de Sciencias Moraes, Politicas e Bellas Lettras. N. 8. 
Tomo LIL. 1. 


Annaes des Sciencias e Lettras, publicados debaixo dos 
auspicios da Academia Real das Sciencias. Lisboa 1857. 

Sciencias Math, Phys, Historico-Natur. e Medicas. Tom. 
JSP 

Sciencias Moraes e Politicas e Bellas Lettras. Tom 1. 8. 

Portugaliae Monumenta Historica, a saeculo octavo post 
Christum usque ad quintumdecimum, jussu Academiae 
Scientiarum Olisiponensis edita (Leges, consuetudines et 
scriptores). Olisipone 1856. Vol, I, 1, fol, 

RUSLAND, 
Compte-rendu annuel adressé à S. Hxc. ar. Dr BROCK, par 


le Directeur de ’Observatoire physique central A, T‚ KUPFFER. 
St. Pétersbourg 1856. 4°. 


— LEXXXVII — 


VAN DE COMMISSIE VOOR INTERNATIONALE 
_ RUILING IN NEDERLAND, 


Concours .d'Animaux de Boucherie en 1855, à Bordeaux, 
Nantes, Nimes, Lyon, Lille et Poissy. Paris 1855. 8°. 


Concours régionaux d’Animaux reproducteurs, et Concours 
universel de Paris en 1855. Paris 1856. 8%. - 

Concours d’ Animaux reproducteurs, d’Instruments ef de Pro- 
duits agricoles en 1856. Paris 1857. le Partie. 8°. 


Recherches scientifiques en Orient (Partie agricole). Paris 
1855. 8°. 


AANGEKOCHT. 


Bulletins de la Société des Antiquaires de l'Ouest. Poitiers 
et Paris 1841 —1852. 5 dln. 8%, 

Bulletin des Sociétés savantes, Missions scientifiques et lit- 
téraires. Comité de la langue, de l'histoire et des arts 
de la France. Paris 1854— 1855. Tom. 1—II. S°. 

Bulletin de la Société de Yhistoire du Protestantisme Fran- 
cais. Paris 1858. Année 6. N°. 1—8. 8°. 

Sèances et travaux de Académie des Sciences morales et 
politiques. Paris 1857—1858. Tom. XL, 6. XLI— 
XLIII. S°. 

Annales de l'Agriculture Frangaise, ou Recueil encyclopédique 
d'Agriculture. Paris 1856—1858. Tom. VIII, XI. 1—5. 

Annuaire historique, publié par la Société de l'histoire de 
France. 20 dln. 12e. Ep 

DIDRON. Annales archéologiques. Tom XVII, 2—7. 

_ MESNARD. Histoire de Académie Francaise depuis sa fon- 

dation jusqu’en 1830. Paris 1857. So, 


— LXXXVIL — 


Annuaire de PInstitut des Provinces et, des Congrès scien- 
tifiques. Paris 1858. 80, 

Voyages littéraires sur les Quais de Paris. Paris 1857. 
120, 

Bneyclopédie-Roret. Bibliographie universele. Paris 1857. 3 
dln. 120, 

Bibliothèque de M. Le Baron siuvrsrre pe sacy. Paris 
1852. 80. 

E. BLANCHARD. LOrganisation du Règne animal. Paris 
1850. Livr. 21, 22. fol. 

Eneyclographie des Sciences medicales. Londres et Bruxelles 
1834—1840. 38 dln. 8°. 

The quarterly Review N°. 204—205. 80, 

Der Gesellschaft naturforschender Freunde zu Berlin. Maga- 
zin für die neuesten Entdeckungen in den gesammten 
Naturkunde. Berlin 1807— 1818. 8 dln. 40. 

LASSEN. Beiträge zur Deutung der Fugubinischen Tafeln. 
Bonn 1853. 

veesrus. De Tabulis Bugubinis dissertatio. Berolimi 1835. 50. 

Abhandlungen der Physikalisch-Medicinischen Societät zu 
Erlangen. Nürnberg 1810—1812. 40, 

Nye Danske Magazin. Kiobenhavn 1794— 1856. 6 dln. 4e. 


DEEL VIIL — STUK 1. 


chappen. Ae 27 Februarij WIE ch Ate te 


teekeningen omtrent eenige Nederlandsche planten. Door H.C. van 
AI EN azen 12, 
ol gische opmerkingen omtrent de Bloem. id C. van Harn. 
oM À BAAT 5 20. 


pen. van vlugge oliën. re OT ae SA 
ergadering der zin Wis- en Natuurkemndige Weten- 


Nr hen Os 


NOD 


an EE 


A boekwerken … ETA te el) ES LXXII —LXXXVIG 


At 


GEDKUKT BĲ W.J. KRÖBER. 


_ VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN 


DER 


WETENSCHAPPEN. 


ae na re 
Afdeeling NATU URKUNDE. 


SE 5 Ol 
a Eweede Stuk. 


AMSTERDAM, 
C. G. VAN DER POST. 
1858. 


OVER 
DE KEURING DER KOEMELK, 
EN 
OVER DE MELK IN NEDERLAND. 
Door 
E. H. VON BAUMHAUER. 


DD 


Daar, in vergelijking vooral met Engeland en Frankrijk, 
in ons Vaderland de mannen van wetenschap nog zeer wei- 
nig hunne aandacht op de steeds toenemende vervalsching 
der levensmiddelen hebben gevestigd, vatte ik het plan op, 
om gemeenschappelijk met den Heer Dr. p. 7. coster een 
handboek over de opsporing dier vervalschingen te schrij- 
ven. Bij het verzamelen echter der literatuur over dit onder- 
werp bleek het mij al spoedig, dat vele door sommige ge- 
leerden voorgestelde onderzoekingswijzen door anderen zonder 
nadere toetsing als voldoende waren beschouwd en dus bij 
hunne onderzoekingen op nieuw gebezigd, en dat op deze 
wijze in de handboeken, waarvan, helaas ! zoovelen door com- 
pilatoren worden geschreven, onderzoekingswijzen als goede 
worden aanbevolen, die bij eene onbevooroordeelde toetsing 
geheel valsche resultaten blijken te geven. Daarenboven is het 
mijn voornemen, het handboek over het opsporen der ver- 
valschingen van de levensmiddelen voor Nederland te schrij- 
ven; ik moest mij dus bekend maken met al de verval- 
schingen, zooals die in Nederland geschieden. 

Ik neem de vrijheid, aan de Akademie heden de resul- 
taten mede te deelen van het onderzoek der Wintermelk 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 10 


(146 ) 


uit de verschillende streken van ons Vaderland: zoowel van 
de onvervalschte melk zooals die uit de op stal gevoederde 
koe is verkregen, als van de melk zooals die in de ver- 
schillende steden van ons Vaderland, en vooral in Amster- 
dam aan de ingezetenen wordt verkocht; waar het konde, 
ook van de melk zooals die door de melkboeren aan de 
melkslijters wordt afgeleverd; — om daardoor eene juistere 
aanwijzing te verkrijgen over de wijze en over de perso- 
nen, die dezen voor den mensch zoo noodigen drank bederven. 
Ik zoude mij aan groote ondankbaarheid schuldig maken, 
indien ik verzuimde, openlijk mijn warmen dank te bren- 
gen, zoowel aan de Provinciale en Plaatselijke Commissiën 
van Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt, als aan die 
geneeskunstoefenaren en pharmaceuten, die op de aanvragen 
van den Heer cosrer en mij met zoo veel bereidvaardigheid 
ons de noodige melksoorten uit de verschillende streken 
van ons Vaderland hebben bezorgd. 

Voordat ik echter overga tot de mededeeling der re- 
sultaten van mijn onderzoek, is het noodig, dat ik de aan- 
geprezene onderzoekingswijzen doorloop, en hare meerdere 
of mindere bruikbaarheid bespreek, alsmede de wijze op- 
geef, die ik bij mijne bepalingen heb vermeend te moeten 
gebruiken. 


Dewijl de hoofdvervalsching welke de melk ondergaat 
(wij zouden bijna durven beweren: de eenige welke in ons 
Vaderland plaats grijpt) bestaat in het onttrekken van room 
en toevoegen van water: heeft men gemeend, dat de room- 
bepaling door middel of van den eremometer of van den 
laetoscoop, gevoegd bij de specifiek gewigtsbepaling door 
middel van den areometer, voldoende is, om met zekerheid 
te beslissen, miet alleen of de melk eene dusdanige verval- 
sching heeft ondergaan, maar ook in welke mate die ver- 


(141 ) 


valsehing- door ontrooming en watertoevoeging heeft plaats 
gevonden. 

Dat toch de specifiek gewigtsbepaling alleen bij melk 
weinig leeren kan, ‚niettegenstaande deze wijze in sommige 
landen even als ook bij ons van politiewege uitslmitend 
is gebruikt, valt dadelijk in ’t oog, wanneer, men bedenkt 
dat melk eene oplossing is van stoffen, die soortelijk zwaar- 
der zijn dan water, in welke oplossing de roombolletjes, 
die soortelijk ligter zijn dan water, zijn gesuspendeerd; 
waardoor van zelf volgt, dat eene ontroomde en met water 
verdunde smelk hetzelfde soortelijk gewigt kan hebben als 
eene roomrijke en door geen water vervalschte melk. 

Ik heb het van gewigt geacht, te onderzoeken: 

1°. Is de areometer geschikt om met naauwkeurigheid 
het soortelijk gewigt van de melk te bepalen? 

2°. Geeft de soortelijk gewigtsbepaling van ontroomde 
melk met juistheid aan, de hoeveelheid der in de melk 
opgeloste stoffen ? 

3°. Geven de cremometer en de lactoscoop met zekerheid 
aan, de hoeveelheid der in de melk gesuspendeerde vetbol- 
letjes ? 

1. Bij de behandeling van de eerste vraag hebben wij 
natuurlijk het oog op alle areometers met constant gewigt, 
welken naam zij ook mogen voeren, of welke hunne in- 
deeling zij. 

Wij hebben vooraf reeds gezien, dat zij, zonder gelijktij- 
dige bepaling van het roomgehalte, omtrent den aard van 
roomhoudende melk niet veel kunnen leeren; wij moeten 
echter nagaan, of er ook niet andere redenen bestaan, waar- 
door het gebruik van de areometers bij melk minder is 
aan te raden. 

Ten eerste is de coëfficient van dilatatie van melk on- 
bekend; aan de tafels, die daarvoor proefondervindelijk door 


sommigen zijn gemaakt, kan men weinig waarde hechten, 
10* 


(148 ) 


dewijl, zooals wij later zullen zien, in de verschillende 
melksoorten de verhouding tusschen de opgeloste stoffen 
zeer verschillend is. Men is dus genoodzaakt bij het ge- 
bruik van den areometer de melk steeds bij eene en de- 
zelfde temperatuur te onderzoeken. 

Er is nog eene andere reden, waardoor de aanwijzingen 
van den areometer bij melk, vooral wanneer men niet met 
de meeste zorg te werk gaat, zeer verkeerde resultaten 
kunnen geven. Wanneer men den areometer in een vocht 
steekt en loslaat, daalt hij in het vocht tot eene grootere 
diepte dan die, waarop hij na eenige schommelingen zal 
blijven staan, en waarbij de aflezing geschiedt. 

Die diepte zal des te grooter zijn, naarmate men hem 
heeft losgelaten op een grooteren afstand van het punt 
van evenwigt. De melk nu is een taai vocht, en het is 
natuurlijk, dat aan den steel van den areometer eene vrij 
aanzienlijke hoeveelheid melk blijft kleven, die het gewigt 
van den areometer zeer veranderlijk maakt. De door mij 
daaromtrent genomene ‘proeven hebben mij bewezen, dat 
daardoor zeer aanzienlijke fouten kunnen worden begaan, 
zoo groot zelfs, dat zij gelijk staan met de al of niet toe- 
voeging van 5 pCt. water bij de melk. Het is daarenboven 
blijkbaar, dat deze fouten des te grooter zijn, hoe kleiner 
het volumen van den areometer is in vergelijking tot den 
diameter van den steel; zoodat zij bij den kleinen galacto- 
meter van A. CHEVALLIER, die door A. CHEVALLIER en 
O. REVEIL *) zoo hoog wordt geprezen, veel grooter moeten 
zijn dan bij grootere melkwegers zooals zij hier meer alge- 
meen gebruikt worden. 

Van al de melksoorten, welke ik heb onderzocht, heb ik 
steeds bij 15° C. +) het s.g. bepaald, zoowel van de melk 


*) Notice sur le lait. Paris 1856. 
+) Het is in een laboratorium hoogst eenvoudig, om de melk op de 


kk 


bepaalde temperatuur van 15° C, te brengen. Is de temperatuur van de 


(149 ) 


met haar roomgehalte als nadat zij daarvan was beroofd *), 
door middel van een door den Heer eerssrer vervaardigden 
melkweger, waarvan bij een kubieken inhoud van ongeveer 
50 ce. de steel een diameter had van hoogstens drie mil- 
limeters, terwijl de graden in +, waren verdeeld. Het is 
bekend, dat de melkweger zoodanig is ingedeeld, dat de 
graad 15 aanduiden moet zuivere melk, terwijl iedere graad 
onder 15 aantoonen zoude dat op het vat melk van 30 
kan 2 kannen water zijn toegevoegd ; zoodat melk van LU 
graden zoude bestaan uit 20 kan zuivere melk en 10 kan 
water, dus 33.3 pCt. water zoude bevatten. De graad 15 
van mijn areometer kwam overeen met een specifiek gewigt 
van 1,0314. Daarenboven heb ik tevens het s. g. bepaald 
steeds bij 15° door den galactometer van CHEVALLIER, Z00- 
als die door den mechanicus SALLERON te Parijs wordt ver- 
vaardigd. Om echter de waarde der aflezingen op deze in- 
strumenten te leeren kennen, heb ik het soortelijk gewigt 
der zuivere en der ontroomde melk, met groote naauwkeu- 
righeid door middel eener glazen peer of liever dubbelen 
kegel bepaald, alweder op de temperatuur van 15° C. De 
reden waarom ik den peervorm door een dubbelen kegel, 
van boven met een glazen haak voorzien, heb vervangen, 
is alweder gelegen in de taaiheid van de melk. De peer 
toch zakt zeer gemakkelijk in de melk naar beneden, doch 
rijst daarin zeer moeijelijk, vooral wanneer de balans bijna 
in evenwigt is; de bovenste, eegigzins bolvormige bovenste 
oppervlakte dere peer kan miet dan uiterst moeijelijk de 
«boven haar staande melkkolom wegdringen. De dubbele 


melk te hoog, men plaatse het bekerglas met melk in koud water; is 
de temperatuur te laag, zoo plaatse men het bekerglas in warm zand, 
of roere de melk met eene groote met kokend water gevulde reageer- 
buis. 


*) Om ontroomde melk te verkrijgen, giete men de melk in een 
schei-trechter, late die daarin 24 uren rustig staan, en doe daarna de 
onderstaande melk in een kleinen straal uitloopen. 


( 150 ) 


holle en met kwik belaste kegel, welken ik heb gebruikt, 
woog in de lucht 55.676 gr.; in water van 15° C. 2.608 gr., 
en in goede melksoorten ongeveer 4 gramme, en werd door 
middel van een vrouwenhaar aan de balans vastgemaakt, 
Het is natuurlijk, dat men alleen door eene zeer groote peer, 
die in het vocht dat men onderzoeken wil zeer weinig 
weegt, eene groote naauwkeurigheid kan verkrijgen. De 
naauwkeurigheid, die ik door middel van den door mij 
gebruikten kegel kon verkrijgen, is roggoo, daar ieder 
honderdduizendste gelijk staat met 0.53 mgr: bij de we- 
ging. Ik heb echter de specifieke gewigten alleen in tien- 
duizendsten opgegeven: deze hebben dus eene absolute ze- 
kerheid, daar men zich bij de weging geen 5 milligr. kan 
vergissen. 

Niettegenstaande de bepalingen met zeer veel zorg zijn 
gedaan, zoodat, wanneer de areometer een weinig te diep in 
het vocht was gezakt en daardoor een gedeelte van den steel 
was bevochtigd, deze er weder uit werd genomen en de 
steel afgeveegd, en de areometer alsdan zoo diep werd in- 
gedompeld als ongeveer de stand bij evenwigt zijn moest, 
zien wij toch in de tabellen, waarin de uitkomsten mijner 
analysen zijn medegedeeld, vrij aanzienlijke verschillen inde » 
graden van den melkweger, en nog grootere in die van den 
galactometer, die met hetzelfde gevonden spec. gewigt overeen- 
komen. Met opzet heb ik in deze tabel de aanwijzingen van de 
roomhoudende melk en van de ontroomde melk afzonderlijk 
opgegeven, dewijl bij de roomhoudende melk er nog eene 
reden pestaat, waardoor zoowel de areometerbepaling als de 
peerbepaling onjuist moeten uitvallen. Melk toch is eene 
soortelijk zwaardere vloeistof dan water, waarin soortelijk 
ligtere bolletjes zweven, die zich langzamerhand naar boven 
trachten te bewegen. Wij hebben hier, hoewel in minderen 
graad, hetzelfde hetgeen zoude plaats hebben in eene vloei- 
stof, waarin door de lijvigheid der vloeistof vele luchtbel- 


(151 ) 


letjes zwevende zijn en zich tegen de ondervlakte van het 
ingedompelde ligchaam. plaatsen, en daardoor de s. g. be- 
paling verkeerd doen uitvallen. Wij zullen later zien, dat 
deze fout bij melk die veel geschud is geworden veel aan- 
zienlijker moet worden. 

IL. Dat het soortelijk gewigt van de melk, zelfs met de 
grootste naauwkeurigheid, door middel van den dubbelen 
kegel bepaald, in geene verhouding kan staan tot de niet 
vlugtige bestanddeelen der melk in haren roomhoudenden 
“ toestand, spreekt van zelf; maar het is uit mijne onderzoe- 
kingen gebleken, dat ook het soortelijk gewigt der ontroomde 
melk in geene bepaalde verhouding staat tot de som der 
in de melk opgeloste bestanddeelen. 

Tabel L toont dit duidelijk aan: hier zijn de soortelijke 
gewigten alleen tot*de duizendsten opgegeven, terwijl de op- 
gegevene cijfers der. vaste stoffen op de volgende wijze zijn 
berekend. Van de som der vaste stoffen, gevonden in 1000 cc. 
oorspronkelijke melk, is afgetrokken het daarin gevonden vet- 
gehalte, en dit cijfer aangenomen als de som der vaste stof- 
fen in ontroomde melk. Die berekening is wel is waar niet 
just, vooral bij roomrijke melken; maar de daardoor ge- 
maakte fout, vooral bij de vergelijking van de verschillende 
melksoorten, is niet zoo groot, dat daardoor het resultaat, 
hetwelk wij vermeenen wit deze tabel te moeten trekken, 
eenigzins zoude worden veranderd. Het soortelijk gewigt 
der ontroomde melk geeft ons niet aan de som der daarin 
voorhandene vaste stoffen, en het kan ook zulks niet doen; 
dewijl, zooals wij later zien zullen, de verhouding tusschen 
het melksuiker-, het kaasstof-, het extractiefstof- ven het an- 
organische zoutgehalte in de verschillende melksoorten niet 
dezelfde is. lin daar ieder dezer stoffen in verschillende mate 
het s. g. van de melk verhoogt, kan het miet anders, of 
het s. g. van eene oplossing van een variërend mengsel 
dezer stoffen moet verschillend zijn. 


(152) 


UI. Geven de eremometer en de lactoscoop met zeker- 
heid aan, de hoeveelheid der in de melk gesuspendeerde 
melkbolletjes ? 

Wanneer melk eenigen tijd staat, zet zich aan hare op- 
pervlakte eene laag room af, die langzamerhand toeneemt, 
in den beginne sterker, later minder en minder, zoodat de 
dikte van die laag, na 24 uren, zoo goed als niet meer 
toeneemt. De eremometer nu dient om de dikte dier laag 
in vergelijking tot de gebruikte hoeveelheid melk te bepa- 
len; de eremometers, welke ik bij dit onderzoek heb ge- 
bruikt, waren reageerbuizen, lang ruim-30 ctm., met eene 
middellijn van ongeveer 14 ectm. inhoudende 50 ec, van 
welke de 10 bovenste cc. ingedeeld waren in 4 cc, ter- 
wijl de indeelingen zelve twee millimeters besloegen, en 
men dus gemakkelijk + volumenprocent konde aflezen. Zij 
werden met melk van 15° C. gevuld en 24 uren later af- 
gelezen. 

Tabel II toont ons aan in hoeverre de eremometerafle- 
zingen ons de hoeveelheid van het in de melk voorkomend 
vet doen kennen. Wij zullen later bij de mededeeling der 
door ons gevolgde melkanalyse zien, dat het vetgehalte be- 
paald is door het vaste residn van de melk met aether uit 
te trekken, en na drooging te bepalen het verlies, hetwelk 
het residu door deze uittrekking had ondergaan. 

Pen blik op tabel IL zal ieder overtuigen, dat er al 
zeer weinig verband bestaat tusschen de aflezingen op den 
cremometer en het door aether uitgetrokken vet. Welke 
is hiervan de reden? Tk moet hier in de eerste plaats op- 
merken, dat de door mij onderzochte melksoorten afkomstig 
waren uit de meest verschillende streken van ons vader- 
land, zoodat sommigen vrij groote reizen, hetzij per diligence, 
hetzij per spoorweg of stoomboot hadden gemaakt, en dus 
gedurende geruimen tijd aan eene trilling of schudding wa- 
ren blootgesteld geweest. De melk heb ik steeds ontvangen 


( 153 ) 


in goed gevulde wijnflesschen of bierkruiken, die met eene 
kurk en daarenboven met eene blaas, of pek of lak waren 
gesloten. 

Voordat wij echter verder gaan, is het noodig, dat wij 
een oogenblik stilstaan bij het karnen, en eene dwaling be- 
strijden, die algemeen over het chemismus, hetwelk bij het 
karnen plaats vindt, bestaat. 

Bij de meeste landbouwers bestaat het denkbeeld, dat 
alleen uit zure melk bij het karnen de boter kan worden 
afgescheiden; in de wetenschap daarentegen weet men dat 
ook uit zoete melk boter kan worden gekarnd. Maar men 
vermeent, dat bij dat karnen, bij dat schudden der melk 
met lucht, de melk zuur wordt, en dat door het gevormde 
melkzuur de vliezige omhulsels der melkkogeltjes worden 
opgelost en de op deze wijze van zijn omhulsel bevrijde 
inhoud tot boter kan zamenvloeijen. 

De volgende door mij genomen proeven geven, naar ik 
vermeen, een afdoend bewijs dat deze zienswijze onjuist is. 

De melk, die tot dit onderzoek werd gebruikt, werd 
smorgens ten half vijf ure op eene weide in de nabijheid 
van Amsterdam gemolken, met die voorzorg, dat de em- 
mer zeer digt onder den uijer werd gehouden, om zooveel 
mogelijk het schuimen te voorkomen; die melk werd in 
twee emmers naar het laboratorium gedragen, en zoo weinig 
mogelijk aan schudding onderworpen. De melk reageerde 
neutraal, ten minste binnen de eerste seconden, gedurende 
welke zij met het reageerpapier in aanraking was; later 
werd de reactie zuur *). Im eenige twee-liter-flesschen werd 
nu in ieder eene kan melk gedaan. In eene der flesschen 

*) Ik geloof dat bij het onderzoeken van de melk op hare reactie 
op reageerpapier wel degelijk moet gelet worden, hoe zij in de eerste 
seconden reageert, dewijl wij genoeg weten, dat melk, dun aan de 
lucht uitgespreid, spoedig zuur wordt. Ik geloof dat hieraan toe te 


schrijven is het groote verschil in opgaver, door verschillende onder- 
zoekers, over de reactie van melk. 


(154 ) 


werden eenige druppels melkzuur gedaan, zoodat de melk 
dadelijk zuur reageerde. Bij eene tweede flesch werd niets 
toegevoegd. Bij eene derde een paar druppels carbonas po- 
tassae, zoodat. de reactie dadelijk zeer zwak alkalisch was, 
na korten tijd echter ook zuur werd; na het karnen was de 
reactie dadelijk neutraal. Bij eene vierde flesch werd eene 
veel grootere hoeveelheid carbonas potassae gedaan, zoodat 
ook na het karnen de melk nog alkalisch was. De melk 
had eene temperatuur van 21° C. Deze vier flesschen wer- 
den door vier personen alle even sterk gedurende 1 mi- 
nuut geschud, en vervolgens neêrgezet. Op de wanden van 
alle vier de flesschen vertoonden zich korreltjes, een bewijs 
dat de boter zich begon af te zetten. Die korreltjes, onder 
het mikroskoop bezien, vertoonden zich als zeer groote ovale, 
ook onregelmatig gevormde, vooral moerbezievormige vet- 
druppels, die bij drukking tusschen 2 glazen platen zich 
lieten uitspreiden. Op mieuw werden de flesschen gedurende 
eene minuut geschud, De korreltjes, die zich-tegen den 
wand der flesschen vertoonden, waren in al de vier flesschen 
evenzeer toegenomen; hetgeen verder ook geschiedde toen 
de flesschen op mieuw werden geschud. Na de tiende mi- 
nuut vertoonden zich reeds grootere korrels, en in al de 
flesschen waren bij de achttiende minuut flinke gele erwten- 
groote boterklompen afgescheiden; de boter was er goed en 
mooi uitgekarnd; zooals ik reeds gezegd heb, reageerde de 
melk uit de derde. flesch ma dit karnen neutraal, die uit 
de vierde nog alkalisch. Niet het miïiste verschil was er 
tusschen de vier flesschen waargenomen. De verkregen boter 
uit deze flesschen, onder het mikroskoop beschouwd, vertoonde 
zich volkomen gelijk aan de afgescheiden korreltjes na de 
karning gedurende de eerste minuut. In de onthoterde melk 
vertoonden zich nog in groote menigte de zeer kleine melk- 
bolletjes; de hoeveelheid groote melkbolletjes was zeer aan- 
zienlijk verminderd. Ik geloof dat deze, gemakkelijk door 


(155) 


jeder t& herhalen proef bewijst, dat aan het oplossen der 
omhulsels door gevormd melkzuur niet te denken valt, en 
dat aan de bewering, dat de melkbolletjes door een vlies 
omhuld zijn, waarvoor de aangevoerde bewijsgronden trou- 
wens zeer zwak zijn, door deze proef een gevoelige slag is 
gebragt. 

Of echter de grootere melkbolletjes en de zeer kleine 
melkligehaampjes van denzelfden aard zijn, wil ik niet be- 
slissen, en het kan zeer best zijn, dat het caseine gehalte, 
hetwelk morper *) in de melkbolletjes vond, die na de ver- 
menging van de melk met keukenzout, filtratie en uitspoe- 
ling met eene keukenzoutoplossing op het filtrum terug- 
bleven, toegeschreven moet worden aan de kleine melklig- 
chaampjes, die van een geheel anderen aard kunnen zijn 
dan de groote melkbolletjes. Ik geef echter dit alleen als 
vermoeden op, daar ik geene genoegzame gronden kan bij- 
brengen, om het aannemen van twee verschillende soorten 
van gesuspendeerde melkligchamen te regtvaardigen. 

De voorstelling, die ik mij van het karnen maak, is deze. 
Door het sterk schudden worden de melkkogeltjes met eenige 
kracht tegen elkander gestooten, en blijven, wanneer de tem- 
peratuur voor het karnen de juiste is, tegen elkander kle- 
ven, waardoor die moerbezievormige vetklompen ontstaan, 
die de zoo gezochte gele boter vormen. Is de melk te 
koud, zoo weet iedere boer, dat hij uren kan karnen zonder 
dat er boter wordt afgescheiden; hij doet daarom wat warm 
water bij de melk of bij den afgeschepten room. De melk- 
kogeltjes zijn dan te hard, zelfs kristallijn, zoodat de za- 
menkleving niet kan plaats vinden, En wat gebeurt er 
wanneer de melk te warm is, zooals in den zomer zulks 
soms plaats vindt, of in den winter dikwerf door het bij- 
gieten van te veel warm water geschiedt? De boter is ver- 


*) Physiol, Schetk., pag. 1267. 


(156 ) 


brand, zooals de boer zegt; er ontstaan kleine korreltjes, 
de boter wil niet tot klompen worden, en wordt eene on- 
doorschijnende witte zeer weeke massa, die ook door bloot- 
stelling aan koude wel harder, maar niet geel en doorschij- 
nend wordt. Wat is hier geschied? Door de warmte is het 
vet geheel gesmolten; de vetdruppeltjes vereenigen zich wel 
tot grootere, maar groote klompen kunnen niet ontstaan, 
omdat door het karnen nu eene emulsie gevormd wordt. 
Soms kunnen’ de boeren met het karnen verschrikkelijk tob- 
ben, en schrijven die ongelukken aan allerlei vreemde oor- 
zaken toe. Het gebruik van den thermometer zoude hen 
van al die ongelukken bevrijden. De temperatuur, waarop 
mooije boter uitgekarnd wordt, is tusschen enge grenzen 
bepaald, en door herhaalde proeven, ook met karnmachines 
genomen, is het mij gebleken, dat die temperatuur tusschen 
20 en 22° C. is gelegen. Indien de boterboer steeds bij 
deze temperatuur karnt, en niet lompweg, warm of Koud- 
water toevoegt, zal hij zich veel verdriet kunnen besparen. 

In twee andere flesschen heb ik melk gedaan, en in de eene 
zooveel sulphas sodae en in de andere zooveel keukenzout, 
dat na eenigen tijd schudden, nog een weinig onopgelost 
zout terugbleef, en vervolgens de daardoor sterk afgekoelde 
melk weer op 21° C. gebragt. Bij het schudden van deze 
melk onder waarneming der minuten, bleek het mij, dat 
ook deze toevoeging op de boterafscheiding geen merkba- 
ren invloed had. 

Eene laatste proef zal het ons regt duidelijk maken, waarom 
de aflezingen van den cremometer ons, zoodra de melk ge- 
schud is geworden, hoegenaamd niets leeren kunnen, en 
waarom dus, vooral in Amsterdam, waar de melk dikwijls 
van een uur ver op sterk hotsende boerenkarren wordt aan- 
gebragt, de eremometer hoegenaamd geen dienst kan bewijzen. 

Van dezelfde melk werd een cremometer gevuld, een 
tweede met die melk na gedurende eene minuut te zijn 


( 157 ) 


geschud, en zoo vervolgens telkens na eene minuut. In 
de ecremometers, die met gedurende eenige minuten geschudde 
melk waren gevuld, ontstond reeds binnen weinige oogen- 
blikken eene flink afgescheidene roomlaag, die 1 à 2 volu- 
men procenten bedroeg; den volgenden dag was onder die 
eerste roomlaag eene tweede, in aanzien zeer onderscheiden, 
roomlaag gevormd; terwijl bij de gedurende 10 en meer- 
dere minuten geschudde melk, dadelijk bij het overgieten, 
klompen medegingen, die bovendrijvende in de eene twee 
à drie en de andere weder tien à twaalf volumen procen- 
ten innamen. In alle cremometers ontstond nog eene tweede 
roomlaag bij het stilstaan, die in de het langst gekarnde 
melk het geringste was. De aflezingen der ecremometers 
waren natuurlijk zeer uiteenloopende; terwijl de miet ge- 
schudde melk 84 teekende, waren de andere aflezingen 
tusschen 10 en 6. 

Het spijt mij, dat ik niet, even als voor den cremome- 
ter, ook voor den lactoscoop met cijfers kan aantoonen, dat 
voor geschudde melk dit instrument geene diensten kan be- 
wijzen. Ik geloof echter, dat voor ieder, die den lactoscoop 
kent, het duidelijk zijn zal, dat dezelfde redenen, die de 
aanwijzingen vam den cremometer onjuist doen zijn, ook van 
toepassing zijn op den lactoscoop. 


Uit het medegedeelde volgt naar ons inzien duidelijk, dat 
het miet mogelijk is, door de bepaling van het specifiek gewigt 
van de melk, en de bepaling van het roomgehalte door middel 
van den eremometer of den lactoscoop, met eenige zekerheid 
over de mate van vervalsching, hetzij door ontrooming of door 
watertoevoeging te oordeelen. Deze bepalingen kunnen hoog- 
stens dienen om eene watertoevoeging van 10, 20, 30, 40 
procenten en ‘een aanzienlijke ontrooming te constateren, 
en zelfs in sommige gevallen wanneer, zooals b.v. in Am- 
sterdam, het tot vervalsching gebruikte water brak, anders 


(158 ) 


gezegd verdund zeewater is, zal de s. g. bepaling ons nog 
minder ‘kunnen leeren. 

Tegen eene volledige melkanalyse heeft men vooral ter 
constatering van melkvervalschingen te regt opgezien, dewijl 
deze analysen, zullen zij eenig nut hebben, in grooten getale 
moeten worden gedaan, en iedere anâlyse zeer veel werk en 
tijd vereischt. Het is daarom, dat sommige scheikundigen 
van het denkbeeld zijn uitgegaan, dat het genoeg was een 
der bestanddeelen van de melk op eene spoedige en toch 
vrij zekere wijze te bepalen, en uit die bepaling af te lei- 
den de mate van vervalsching, die de melk had ondergaan. 
Zoo deed zrarcmAND een lactobutyrometer vervaardigen, 
waarin een bepaald volumen melk met een gelijk volumen 
aether, na toevoeging van een spoor sodaloog, wordt ge- 
schud, en daarna een even groot volumen alkohol wordt 
toegevoegd, en op nieuw geschud en eenigzins verwarmd. 
De boter, die in dat mengsel geheel onoplosbaar zoude zijn, 
zoude zich boven afscheiden en op de verdeelde buis kun- 
nen worden afgelezen. 

Reve en CHEVALLIER gaan van het denkbeeld uit, dat 
het melksuikergehalte in de melk vrij constant is; zij ver- 
warmen daarom de melk tot koking, voegen er, naar het 
voorbeeld van Cc. STRUCKMAN, (Chem. Pharm. Central Blatt, 
1855, pag. 695) een paar druppels azijnzuur bij, filtreren, 
en krijgen, volgens hunne bewering, die ook door mer Kurrm 
wordt bevestigd, eene waterheldere oplossing, in welke zij 
het melksuikergehalte bepalen door de methode van BAr- 
RESWIL. Ik moet echter opmerken dat ik deze methode 
herhaaldelijk heb getoetst, maar dat het mij nimmer is mo- 
gen gelukken, hoedanig ik ook de proef instelde, en hoezeer 
ik de toegevoegde hoeveelheid zuur, en den aard van het 
zuur (azijnzuur, zwavelzuur, zoutzuur, zuringzuur, wijnsteen- 
zuur) veranderde, eene waterheldere oplossing te verkrijgen. 
Zij was meestal sterk troebel; in de mooiste proeven nog 


(159 ) 


steeds opaliserende, zoodat zij voor de suikerbepaling door 
het kepervocht of voor: den polarisatietoestel ongeschikt was. 

L. zapí *) wil het kaasstofgehalte bepaald hebben door 
eene getitreerde oplossing van nitras protoxydi hydrargyri; 
en B. MONIER }) door, eene getitreerde chamäleonoplossing. 

Doch vragen wij van den eenen kant: is het mogelijk, 
en van den anderen kant: is het doeltreffend, om uit de 
bepaling van een der bestanddeelen van de melk te con- 
cluderen tot de veranderingen, welke men aan de melk heeft 
doen plaats vinden? Dat het botergehalte, zelfs van dezelfde 
koe, zeer uiteenloopt, is door al de onderzoekers gevonden; 
hetzelfde, ofschoon in mindere mate, geldt ook voor de op- 
geloste stoffen der melk. De verhouding tusschen het melk- 
suiker- en het kaasstofgehalte in de verschillende melksoor- 
ten loopt sterk uiteen, zooals uit onze onderzoekingen is 
gebleken; en dus: niet op de bepaling van één hoofdbestand- 
deel, maar van eenige hoofdbestanddeelen, moet hetroordeel 
van den keurder worden gebouwd. 

Is de bepaling van een der hoofdbestanddeelen. doelma- 
tig? Veronderstellen wij dat de suikerbepaling bij de keu- 
ring als regel wordt aangenomen. De melkvervalscher zoude 
dit spoedig te weten komen, en zoude in de toevoeging 
van wat melksuiker of zelfs van wat keukenstroop het mid- 
del vinden om eene aanzienlijke verdunning met water te 
verbergen, Een geval van dien aard is mij gedurende den 
afgeloopen winter voorgekomen. Ik had namelijk den ama- 
nuensis bij eenige melkslijters melk laten halen om die te 
onderzoeken; een dezer, die hem mogelijk van aanzien, als 
aan het laboratorium verbonden, kende, en wien de angst 
bekroop, dat de gevraagde melk soms onderzocht zoude 


*) Schweiz. Zeitschrift für Pharmacie, overgen. in Polyt. Centrallatt, 
1852, 2de afd. 

1) Comptes Rendus, 1858, XLVI, N°. 5, pag. 256, Journal für Prak- 
tische Chemie, van ERDMANN, 1858, pag. 478. 


(160 ) 


worden, gaf hem uit een der in den winkel staande vaten 
melk, en voegde er vervolgens nog eene groote teug bij 
uit eene afzonderlijk staande kan. Bij het onderzoek bleek, 
dat hij bij met water verdunde en waarschijnlijk grooten- 
deels ontroomde melk eene zoo groote hoeveelheid room had 
gevoegd, dat deze melk de beste melksoort in roomgehalte 
verre overtrof. 

Om dezelfde reden moet ik ook de bepaling der vaste 
stoffen in melk, welke door sommige onderzoekers als het 
zekerste middel om hare vervalsching met water te ont- 
dekken wordt gehouden, uitsluitend toegepast, afkeuren, of- 
schoon ik haar met de gelijktijdige bepaling van het vetge- 
halte, en in twijfelachtige gevallen daarenboven, van het melk- 
suiker- of van het kaasgehalte, als de eenige goede keuring 
van de melk op afrooming en vervalsching met water he- 
schouw. 

De bepaling echter der vaste stoffen in de melk is tot 
nu toe met vele bezwaren en met groot tijdverlies gepaard 
gegaan, zoodat het onmogelijk was, om eene groote hoe- 
veelheid van zulke bepalingen in een korten tijd en met de 
noodige naauwkeurigheid te doen. Ik vermeen dat de door 
mij gevolgde methode hierin eene groote verbetering aan- 
brengt. 

leder toch weet dat op melk, bij de uitdamping door 
warmte (al is het miet kookhitte b. v. op een waterbad), 
een zeer taai vlies ontstaat, dat de verdere verdamping ver- 
hindert; neemt men dat vlies weg, zoo ontstaat spoedig een 
tweede enz. Dat vlies bestaat uit met vet doortrokken 
kaasstof. Heeft men door gestadige roering en verbreking 
van de vliezen eindelijk de melk schijnbaar van het water 
bevrijd, zoo heeft men op verre na het residu nog niet wa- 
tervrij; het moet nu op eene temperatuur gedroogd wor- 
den die 100° C. overtreft. 

De meeste onderzoekers raden daarvoor de temperatuur 


(161 ) 


aan van 105°,C. Wil men echter deze proef zoolang doen 
tot dat twee opvolgende wegingen, na telkens weder een 
uur op 105° C. gedroogd te hebben, geen verlies meer aan- 
toonen, zoo vindt men dat reeds spoedig het residu en 
vooral de bovenste randen donkerbruin gekleurd worden, 
en het is bijna niet mogelijk om twee wegingen te ver- 
krijgen, die aan elkander gelijk zijn, dewijl de gevormde 
bruine stof (waarschijnlijk caramel) in eene hooge mate hy- 
groscopisch is. Trekt men het residu met water uit, zoo 
verkrijgt men eene bruine oplossing. Het gewigt van het 
alzoo verkregen residu drukt dus miet uit de som der in 
de melk aanwezige vaste stoffen. De methode, door marpLEN 
aangegeven, om bij de melk die uitgedampt moet worden 
Levan haar gewigt aan, bij 100° C. gedroogde, gips bij te 
voegen, heeft het genoemde kwaad wel eenigzins, doch niet 
geheel weggenomen, en den onderzoeker niet ontslagen van 
de verpligting om gedurende de geheele verdamping (na- 
melijk gedurende eenige uren) zijnen tijd onverdeeld aan 
roeren te verkwisten. Daarenboven is door deze methode 
eene aanleiding gegeven tot het maken van groote fouten, 
indien ten eerste de gips niet goed zuiver is, en indien 
men niet met groote naauwkeurigheid de gips droogt. Droogt 
men tech de gips bij eene te hooge temperatuur, zoo veran- 
dert zij in anhydriet, en neemt, wanmeer zij later weder met 
water in aanraking komt, kristalwater op. Het is daar- 
om, dat door wicke het gebruik van sulphas barytae in stede 
van gips is aangeraden, omdat de sulphas barytae kan ge- 
gloeid worden, alzoo geheel van water kan bevrijd worden, 
weder met water kan behandeld worden, en bij 105° ge- 
droogd, in gewigt niet zal veranderd zijn. In stede van, 
deze beide stoffen is door c. BRONNER *) grof poeder van 
houtskolen aanbevolen; doch tegen het gebruik dezer stof 


*) Polyt. Journ. 147, p. 132. 


VERSL, EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VIII. 11 


Î 
( 162) 


moet ik mij bepaald verklaren, dewijl de kool, zooals ge- 
noeg bekend is, niet als indifferente stof tegenover de or- 
ganische stoffen. mag worden beschouwd. De beste en meest 
indifferente stof, om bij de melk ter betere uitdamping te 
voegen, is zeker zuiver door zoutzuur uitgespoeld zand, 
zooals orro *) zulks heeft gedaan. 

Nadat ik mij door vele proefnemingen had overtuigd, dat 
het bepalen der vaste stof van de melk op eene dezer wij- 
zen, zoowel wat de zekerheid der resultaten aangaat, veel 
te wenschen overlaat, als ook te veel werk veroorzaakt om 
ooit bij keuringen van vele honderde melksoorten te kunnen 
worden gebruikt, was ik er op bedacht eene geheel indif- 
ferente poreuse massa te nemen, die eene bepaalde niet te 
kleine hoeveelheid melk zou kunnen opslurpen, zonder daar- 
van iets te laten afdruipen; deze poreuse massa eerst bij 
eene lage en later bij eene temperatuur iets boven 100° C. 
aan een droogen luchtstroom bloot te stellen; en op deze 
wijze, waar de melk zoo zeer verdeeld zoude zijn dat er 
geene vorming van vliezen konde plaats hebben, die na de 
drooging het doorstroomen der lucht door de poreuse massa 
zouden verhinderen, door de toename in gewigt der poreuse 
massa de som «der vaste bestanddeelen ta.bepalen. Vele ver- 
geefsche pogingen werden beproefd. Gegoten en vastgewor- 
den gips neemt bijna geen melk op, evenmin wanneer men 
daarin vóór het gieten puimsteen verdeelt. Puimsteen is te 
broos om daarvan stukken te maken, die bij de behande- 
ling en bij de drooging geen poeder loslaten. Verschillende 
zandsteenen zijn voor dat doel door mij onderzocht; geen 
dezer was poreus genoeg; zoodat ik dikwandige, komvormige 
potjes van zeer poreus aardewerk liet bakken. Doch ook 
dit was niét poreus genoeg : zoodat de room grootendeels 
op de oppervlakte bleef, en hij de drooging eene voor de 
lucht ondoordringbare laag vormde. 


*) Lreeres Annalen, April 1857, pag. 60, 


(163 ) 


Zooals het meest gaat, het eenvoudigste vindt men het 
laatst; zoo was het ook hier. Goed met zoutzuur uitgetrok- 
ken en later goed gegloeid zand, in een goed gedroogd 
filtrum van filtreerpapier, niet ondersteund door een trechter, 
maar vrij hangende gehouden, zoodat de geheele oppervlakte 
van het papier aan de lucht was blootgesteld, was de meest 
indifferente en best poreuse massa die men vinden kon. De 
weinige zwarigheden die zich daarbij voordeden waren ge- 
makkelijk weggenomen, en ik vermeen te mogen beweren 
dat de methode, welke ik voor de melkanalyse nu mededeel, 
eene zeer uitgebreide toepassing in de scheikunde en vooral 
in de physiologische scheikunde zal vinden, waar men steeds 
met zwarigheden van allerlei aard te kampen heeft, zoodra 
het geldt het goed uitdroogen van oplossingen van dierlijke 
en plantaardige zelfstandigheden ; men denke slechts aan de 
bloed-, gal-, urine-analysen, enz. 

Het zand dat men gebruikt moet mooi wit zand zijn; 
beter ware het nog poeder van kleurlooze kwarts te ne- 
men. Het zand wordt met zoutzuur gedigereerd, en later 
eerst met regenwater, later met gedestilleerd water uitge- 
spoeld, tot dat dit niet meer op zoutzuur reageert. Men 
doet natuurlijk deze bereidingen zeer in het groot. Het 
zand wordt, na gedroogd te zijn, in eene schoone bedekte 
hessische kroes gegloeid, en gloeijend van eene hoogte door 
de lucht op een schoonen steen uitgegoten, opdat de- bij 
gloeïjing verkoolde organische stoffen zouden verbranden. 
Dit zand wordt nog warm in schoone, goed sluitende, vooraf 
verwarmde flesschen gedaan, en alzoo bewaard. 

Het filtreerpapier, gesneden in ronde schijven van 10 à 12 
efm. middellijn, wordt insgelijks met zoutzuur en later met 
water uitgespoeld, gedroogd in een droogen luchtstroom op het 
laatst bij 110° C., en in wijd-mond-stop-flesschen, met caout- 
chouc-kappen gesloten, bewaard. 


In eene ronde rood koperen plaat, staande op pooten van 
u 


(164) 


10 etm. lengte, zijn 10, 20, 50 of meerdere ronde gaten 
uitgesneden, die eene middellijn van 5 etm. hebben, en op 
eenigen afstand van elkander zijn geplaatst. In die gaten 
worden gehangen uit een massieve glazen staaf vervaardigde 
ringen, die een gemiddelden diameter hebben van 4 ctm., 
terwijl de middellijn van de glazen staaf 3 mm. is. Aan deze 
ringen zijn vastgeblazen 3 glazen haakjes, die opwaarts ge- 
bogen op de koperen plaat hangen. In iederen ring wordt 
een op de gewone wijze in vieren gevouwen filtrum gedaan, 
en met zand, tot op + etm. na gevuld, welke bewerking 
in weinige oogenblikken is afgeloopen. In de koperen plaat 
is bij ieder gat een volgnummer ingeslagen, terwijl midden 
in de koperen plaat een houten knop is vastgehecht, waar- 
mede de met zandfiltra gevulde plaat met eene hand kan 
worden opgenomen, terwijl in de plaat nog een klein gat 
is gemaakt, om er den bol van een thermometer in te ste- 
ken. Met de grootte der koperen plaat (welke wij den 
drager zullen noemen) overeenkomende, late men zich de 
drie volgende toestellen vervaardigen. 

1° Een van verlakt blik gemaakt rek, waarin even zoo 
vele bekerglazen *) passen als er gaten in den drager zijn; 
nog beter, doch duurder is het kolfjes te nemen van ruim 
100 ee. inhoud, die op het punt van juist 100 cc. in- 
houd met een diamanten streep zijn beteekend, en op welke 
kolfjes men glazen trechtertjes plaatst. In dit rek zijn nog 
drie gaatjes, waarin de pooten van den drager zoodanig moe- 
ten passen, dat juist midden onder ieder filtrum een beker- 
glas of trechtertje met kolf te staan komt, welke het filtrum 
miet mogen aanraken. In ‘het midden van dit rek is ook 
een kmop, om met eene hand gedragen te kunnen worden. 
Noemen wij dezen toestel het glazenrek. 

2°. Ben koperen bad met dubbelen wand, waartusschen 


*) Griffinisch model met tuit. 


( 165 ) 


olie wordt verwarmd, en waarin de: met filtra gevulde dra- 
ger past. Met deksel van dit oliebad is juist passend er in 
gemaakt, en bevat in het midden een met hout omgeven 
koperen buisje, hetwelk even daarboven in een scherpen 
hoek is omgebogen; deze buis wordt aan den aspirator 
vastgemaakt, terwijl de houten omgeving als knop dient. 
In dit deksel is nog eene tweede opening aangebragt, waarin 
de thermometer wordt vastgemaakt, van welken de bol door 
de opening van den drager zoo verre reikt, dat hij met de 
punten der filtra op gelijke hoogte staat. Daarenboven loopt 
door de olie eene twee maal regthoekig gebogen koperen 
buis, die midden onder in de droogstoof uitmondt, en aan 
de andere zijde op het laatst der drooging met eene kalk- 
of chloorcalciumbuis kan worden verbonden. Noemen wij 
dezen toestel de droogstoof. Als aspirator kan gebruik ge- 
maakt worden van mijn wentelaspirator, mits hij zoodanig 
is gemaakt, dat een sterke luchtstroom ontstaat. Kan men 
echter, zooals in mijn laboratorium door de duinwaterlei- 
ding, over een ruimen waterstroom besehikken, zoo kan men 
door een eenvoudigen toestel eene sterke aspiratie verkrij- 
gen. Aan de kraan van de waterleiding verbindt men een 
van boven met kurk gesloten trechter, die in eene lange 
buis eindigt, en welke buis eene inwendige middellijn heeft, 
grooter dan de middellijn van de opening van de kraan. 
In de kurk zijn twee gaten geboord; in de eene opening 
is de kraan der waterleiding, in de andere de buis van de 
droogstoof verbonden. De wijze, waardoor hier eene zeer 
sterke aspiratie ontstaat, is genoeg bekend. 

8’. Een uit ijzerblik vervaardigden bak, met eene glazen 
of uit verlakt ijzerblik vervaardigde klok, die met kwik- 
sluiting op den bak staat, en dient om boven zwavelzuur of 
chloorcaleium den drager met de in de droogstoof verwarmde 
filtra te doen bekoelen. Dezen toestel zullen wij kortheids- 
halve den verkoeler noemen. 


( 166 j 


De wijze waarop de melkanalyse geschiedt, is deze. Na- 
dat de filtra met zand gevuld zijn, wordt de drager in den 
verkoeler geplaatst, en achtereenvolgens ieder filtrum gewo- 
gen, door het te plaatsen op een bekerglaasje van voldoende 
grootte, waarvan de bodem is afgesneden en de onderrand 
afgeslepen. Het bekerglaasje, de glazen ring en het filtrum 
met zand, wogen bij mijne proeven tusschen de 68 en 75 
wigtjes. Nadat de filtra zijn gewogen, wordt van ieder der 
ter onderzoek aanwezige melksoorten, die eerst op 15° C. 
zijn gebragt, door middel eener 10 cc. pipet in ieder zand- 
filtrum juist 10 ce. melk gebragt en op de oppervlakte van 
het zand verdeeld, zoodat de buitenrand onbevochtigd blijft. 

Het in het filtram aanwezige zand, kan meer dan 10 cc. 
melk opzwelgen, zoodat bijna nimmer de punt van het fil- 
trum vochtig wordt; alleen bij met gelijke deelen water ver- 
valschte melk, is het mij wel eens gebeurd dat een paar 
druppels afdropen. In dat geval vervangt men dat filtrum 
door een ander, waarin men slechts 5 ee. melk doet in- 
dringen, en wanneer de filtra bijna droog zijn geworden, 
doet men er nog eens 5 ee. melk in, en zet alsdan de 
drooging voort. Steeds ben ik van 10 ce. melk uitgegaan 
en heb de analysen uitgerekend op 1000 volumen deelen of op 
de kan; ik geloof dat dit rationeler is dan de procentische 
zamenstelling op te geven, dewijl de melk niet bij gewigt, 
maar bij de maat verkocht wordt. De medegedeelde resul- 
„taten toonen dus aan, dat op eene kan melk van 15° C. 
voorkomen zoovele wigtjes vet, suiker enz. 

De drager wordt nu in de droogstoof gebragt, die op 
ongeveer 60 à 70» C. is verwarmd, en zoolang op die 
temperatuúr gehouden als de doorgevoerde luchtstroom nog 
water afzet. Daarna wordt met eene minder sterke aspiratie 
vooraf gedroogde lucht overgevoerd en de droogstoof lang- 
zamerhand op 105° C, gebragt en daarop ten minste een 
groot half uur gehouden. De geheele drooging is in 4 à 


(167 ) 


5 uren afgeloopen, zonder dat iemand voor iets anders te 
zorgen heeft gehad dan wan tijd tot tijd den stand van 
den thermometer waar te nemen. De drager wordt gedu- 
rende een uur in den afkoeler geplaatst, en vervolgens de, 
filtra achtereenvolgens weêr gewogen. De aanwinst der twee 
wegingen is de som der vaste stoffen. Men kan voorzig- 
tigheidshalve den drager nog gedurende een uur in de op 
105% C. verwarmde droogstoof doen, weder een uur laten 
bekoelen en nog eens wegen, om zich te overtuigen dat de 
drooging volkomen is geweest. Indien men echter op de 
wijze handelt, zooals ik zoo even heb voorgeschreven, zal 
men steeds bij de tweede weging op 1 hoogstens 2 milli- 
grammen na (meer of min) het vroeger gewigt terugvinden ; 
vooral neme men de filtra niet te vroeg uit den verkoeler, 
dewijl het zand moeijelijk zijne warmte verliest. 

Van het grootste belang is ook, dat bij de uitdamping 
de temperatuur niet boven de 70° C. gebragt wordt vóór 
dat de filtra droog zijn, wijl, indien men de natte tiltra bij 
100° dadelijk verwarmt, zeer spoedig geelbruine randen ont- 
staan, hetgeen niet gebeurt bij de drooging bij eene lagere 
temperatuur. Is de massa droog, zoo kan zij zonder bruin 
worden zeer goed 105? C. verdragen. „Op dit feit heeft 
orro reeds de aandacht gevestigd. 

Ben voorbeeld uit de velen moge hier zijne plaats vinden. 

Fzelinnenmelk uit een stal hier in Amsterdam, werd tot 
eontrolering der methode en tevens om in de vergadering 
der Akademie de verkregene producten te kunnen toonen, 
aan het volgend onderzoek onderworpen. 

In drie zandfiltra, wegende, in grammen: 


1. 74.883. 
ES 
8. 71.338 


werden in ieder 10 ecc. melk gedroogd. Bij de eerste sve- 
Sing werd verkregen: 


(168 ) 


1. 75.981 dus 1.098 vaste stoffen 
Zer ALBTLejs 1809500, / 
8. 712438 »/ 1.100 / 


Na op nieuw gedurende één uur te zijn gedroogd en ge- 
durende een uur bekoeld, werden de volgende cijfers ver- 


kregen: ’ 
1. 75.980 
Zr 72672 
3. 712438 


zoodat deze tweede drooging niet noodig was geweest. 

Om het vetgehalte te bepalen, gaat men op de volgende 
wijze te werk. De drager met de droogfiltra wordt op 
het glazenrek geplaatst en de filtra worden uitgetrokken met 
watervrijen aether, die in eene gewone spoelflesch wordt ge- 
daan. De uittrekking met aether geschiedt zeer spoedig, 
volledig en met het geringst gebruik van aether, dewijl hier 
het zoo zeer voordeelige deplaceren wordt toegepast. Voor 
ieder filtrum zijn geene 100 cc. aether noodig. Indien de 
drooging goed is gedaan, loopt de acther geheel kleurloos 
en_waterhelder af. 

NS 1 en 2 werden op deze wijze behandeld, en daarna 
weder op de gewone wijze gedroogd en bekoeld; de eerste 
drooging geschiedt hier natuurlijk zeer spoedig. Bij de we- 
ging werd verkregen : 


N°. 1. 75.715 dus verhes 0.206 
N°. 2. 72.460 v 0.212. 


Zij werden op nieuw met ongeveer 100 cc. aether zeder 
uitgespoeld, weêr gedroogd en bekoeld, en bij de weging 


gaven zij: 


INGEDR A51 15 
N°. 2. 72.460. 


(169 ) 


Bij de eerste behandeling met aether was dus al het vel 
opgelost geworden. 

Sommige onderzoekers raden aan, om de aetherische op- 
lossing in afgewogen schaaltjes uit te dampen, het residu 
op 100° C. te droogen en te wegen. Ik kan mij met 
deze methode niet vereenigen, zoowel wegens het verlies, 
hetgeen ontstaan moet door het sterk opkruipen van eene 
aetherische solutie tegen de wanden, als ook omdat het 
mij gebleken «is, dat op deze wijze het vet, bij 100’ C. 
gedroogd, gedeeltelijk verdampt, hetgeen zoowel door den 
reuk als ook door het uitstooten van witte dampen dui- 
delijk wordt. 

Om het suikergehalte en de kaasstof te bepalen, brengt 
men den drager op het glazenrek terug, nadat men de glazen 
heeft geledigd en schoongemaakt, en spoelt de filtra met 
warm water uit. Indien men hiertoe ongeveer 90 cc. tel- 
kens bij kleine hoeveelheden voor ieder fltrum gebruikt 
heeft, heeft men meer dan voldoende om het suikergehalte 
er geheel uit te verwijderen. De kaasstof is echter in water 
zoowel koud als warm niet geheel onoplosbaar, zoodat bij 
eene herhaalde uitrekking met water de filtra nog in ge- 
wigt verliezen. Dit laatste vocht bevat echter geen suiker 
meer, zooals de proeven het hebben geleerd. 

N° L en 2 werden op deze wijze behandeld, weêr ge- 
droogd en bekoeld; de weging gaf 

N°. 1. 75.035 verlies 0.740 
INGEN OPN eer 07,5 0. 

Na nog eens met 100 cc. warm water te zijn behan- 

deld, gedroogd en bekoeld, gaf de weging 
N°. 1. 75.011 verlies 0.764 
NE, 25 nld voo 0:7 46. 


Na nog eens dezelfde bewerking te hebben doen onder- 
gaan, kreeg ik: 


(110) 


N°. 1. 75.004 verlies 0.771 
Near -dlrd00 y 0.760 


Wanneer de drooging goed is geschied, zijn de waterige 
oplossingen geheel kleurloos, waterhelder. 

De waterige oplossing van de eerste uittrekking werd ver- 
volgens na bekoeling tot 15° C. in een maatkolfje juist tot 
100 cc. gebragt, en vervolgens met het pfoefvocht van 
MULDER het suikergehalte bepaald. 

10 ee. van het proefvocht met 10 cc. water verdund, ver- 
eischten 


N° 1. 5.25 en 5.30 waterige oplossing 
N°. 2. 5.35 en 5.30 7] 4 


Bij 5 ce. van het proefvocht werd vervolgens gedaan 
het water van de tweede uittrekking. Bij de eerste koking 
ontstond geene reductie; maar bij voortgezet koken eenig- 
zins, doch zoo weinig, dat, nadat het water van de eerste 
en tweede uittrekking, dus ongeveer 400 cc. waren toege- 
voegd, de vloeistof nog sterk blaauw bleef. Deze reductie 
is aan de caseine toe te schrijven, die bij voortgezet koken 
het koperoxyde een weimig reduceert. 

Het proefvocht, dat ik voor mijne proeven heb gebruikt, 
was bereid in het begin van 1857. Toen ik in Januarij 
1858 mijne proeven begon, was in de flesch wel eenig ko- 
peroxydule afgescheiden, weshalve het proefvocht in eene 
schoone flesch helder werd afgeschonken. 

0.202 gr. zuivere drooge melksuiker werden afgewogen tot 
100 ee. bij 15° gebragt, en als gemiddelde van drie over- 
eenstemmende proeven bleek, dat 10 ce. proefvocht tot vol- 
komen reductie noodig hadden 17,23 cc. suikeroplossing; 
10 ce. proefvocht vertegenwoordigden dus 34.8 mgr. melk- 
suiker. ledere maand is deze proef herhaald, en achter- 
eenvolgens gevonden : 


171 ) 


34.3 cc. 
83-Aiie 
33.5 
bald 
32.6 / 


Het is dus noodig, van tijd tot tijd het koperoxyd-ge- 
halte van het proefvocht te bepalen; dewijl, zooals uit 
deze proeven blijkt, hoewel uiterst langzaam, toch eene re- 
ductie plaats vindt. 

Van deze ezelinnenmelk is ook eene cremometerbepaling 
gedaan, die 3 volumen procenten aantoonde. De galacto- 
meter wees in de oorspronkelijke melk op de gele af- 
deeling 110 aan, en in de afgeroomde melk op de blaauwe 
afdeeling 107. 

Zooals van alle melksoorten heb ik ook van deze melk 
eene aschbepaling gedaan, door in een platinum kroesje 10 
ee. melk, — na toevoeging van een paar druppels azijnzuur, 
hetwelk noodig is om de vliesvorming grootendeels te voor- 
komen, en dus de uitdamping te bespoedigen, — op een wa- 
terbad uit te dampen en vervolgens wit te branden, hetgeen 
zeer gemakkelijk gaat. De aschbepaling gaf 0.0355 gr. 

De analyse van de ezelinnenmelk, die ik hier alleen als 
een voorbeeld heb vermeld om de mate van naauwkeurig- 
heid der analyse aan te toonen, heeft dus getoond, dat op 
eene kan melk voorkomen: 


VENTE AG reen od eed a ke 20.9 wigtjes 
aren ee A A 61.5 p 
overige in water oplosbare zouten . 12.0 
in water onoplosbare stoffen... . 15.3 7 


or 
5 


anorganische stoffen …. …. …… 3. 


(172) 


ANALYSEN VAN MELKSOORTEN UIT DE VERSCHILLENDE 
PROVINCIËN VAN NEDERLAND. 


Tot gemakkelijker overzigt heb ik de witkomsten mijner 
analysen in eene tabel vereenigd, in welke tabel is opge- 
geven: 

1°. De dag waarop het onderzoek is ingesteld. 

2°, De beschrijving van de soort van melk, of die regt- 
streeks uitde koe was gekregen dan wel reeds door ver- 
schillende handen was gegaan. Terwijl in sommige steden 
van ons Vaderland de veehouder zelf de melk aan de inge- 
zetenen verkoopt, zoo is daarentegen in de groote steden 
meer de gewoonte, dat de veehouder.de melk aan de melk- 
slijters in de stad verkoopt tegen een bepaalden prijs per 
vat, hetzij gedurende het geheele jaar, hetzij verschillend 
voor de zomer- en wintermaanden. In eene afzonderlijke bij- 
lage A, heb ik die bijzonderheden over voeding, tijd van 
kalven, tijd van melken enz. voor de verschillende melk- 
soorten opgegeven, die mij door de welwillendheid der pro- 
vinciale en plaatselijke commissiën en der andere personen 
bij de toezending der melk waren medegedeeld. Ik heb 
echter vermeend, dat de kieschheid mij verbood de namen 
der melkboeren of melkslijters, als ook van de gestichten 
waaraan de melk was geleverd, hier te vermelden. 

32. De hoeveelheid drooge vaste stof op eene kan melk; 
de hoeveelheid die daarvan in aether oplosbaar was; de hoe- 
veelheid die in water oplosbaar, en in water onoplosbaar 
was; en eindelijk het aschgehalte. Dewijl uit het in water 
oplosbare bet melksmikergehalte is bepaald, zoo is het in 
water oplosbare gesplitst im melksuiker en in oplosbare stof- 
fen, minus de melksuiker. Deze cijfers zijn — op weinige na, 


(113) 


die in de bijlage A zijn vermeld, — gevonden door de methode 
die ik heb aangegeven, Doordien. van de meeste melksoor- 
ten ook het soortelijk gewigt is opgegeven, kan ieder, die 
deze analysen wil vergelijken met vroegere die in procenten 
zijn uitgedrukt, gemakkelijk de procentische zamenstelling 
berekenen. 

4°, De verhouding waarin de melksuiker, de andere in 
water oplosbare stoffen, de onoplosbare stoffen en de asch 
in het van vet bevrijde residu tot elkader staan. Deze cij- 
fers zijn in de tabel opgenomen, om aan te toonen hoe wei- 
nig waarde kan worden toegeschreven aan de bepaling van 
de deugd van melk alleen door eene suikerbepaling, zooals 
STRUCKMAN, REVEIL, CHEVALLIER @n TER KUILE zulks hebben 
gedaan; of door de bepaling van het kaasstofgehalte, zooals 
onder anderen door Lak en zE. MONTER is gedaan. Het blijkt 
toch, dat zoowel het suikergehalte als het in water onop- 
losbare (de kaasstof voor het grootste gedeelte) variëren tus- 
schen 31 en 54 op 100 deelen van vet bevrijde vaste stof. 

5°. De bepaling van het soortelijk gewigt van de melk, 
zoowel roomhoudend als van room bevrijd, beiden bij 15° C. 
door den dubbelen kegel. 

6’, Dezelfde bepaling door den melkweger. 

71°. Dezelfde bepaling door den galactometer van cnr- 
VALLIER. 

8°. De bepaling van het roomgehalte door den cremo- 
meter. 

9°. De prijs per kan waarvoor de melk werd verkocht, 
waar mij zulks is opgegeven. 

Daarenboven zijn al deze melksoorten door Dr. cosrur 
mikroskopisch onderzocht en met jodium tinctuur beproefd; 
im geen der melken is eenige opzettelijke vervalsching door 
vreemde stoffen gevonden. Bij de Amsterdamsche melksoorten 
is ook op lood gezocht, doeh daarvan niets gevonden. 

Onder de groote steden in ons Vaderland mist men in 


(174) 


deze tabel de stad Rotterdam. Ik heb het niet noodig ge- 
oordeeld, de melk uit deze stad te onderzoeken, dewijl zulks 
reeds in 1855 op eene uitnemende wijze geschied is door 
de openbare Gezondheidscommissie te Rotterdam *). Ik 
moet echter hierbij opmerken, dat, wat het botergehalte aan- 
gaat, de door mij aangegevene cijfers niet met die welke 
door de Rotterdamsche Commissie zijn gevonden, kunnen 
worden vergeleken; dewijl door haar het botergehalte bepaald 
is door den lactobutyrometer van MARCHAND, welke bepaling 
steeds te hooge cijfers moet geven, doordien het niet moge- 
lijk is op de door MARCHAND aangegevene wijze de boter 
aethervrij te verkrijgen. De bepalingen echter, door de Rot- 
terdamsche Commissie gedaan, verliezen daardoor niet hare 
waarde; dewijl de lactobutyrometer bij vergelijkende proeven, 
zooals in Rotterdam is geschied, zeer goed kan worden ge- 
bruikt. 

De analysen, door den Heer c. P. rer Kuur van Leid- 
sche melk gedaan, kunnen, wegens de vroeger aangevoerde 
redenen, niet met de mijne worden vergeleken. 


Welke is de zamenstelling van melk, zooals die van de 
op stal gevoederde koe wordt verkregen? is de eerste vraag, 
die beantwoord moet worden, wanneer men weten wil of 
eene melksoort, die men onderzoekt, al of niet met water is 
verdund of afgeroomd. Ik herhaal hier hetgeen ik reeds 
vroeger heb opgemerkt: dat tot de beoordeeling van melk 
het meestal voldoende is, te bepalen de drooge vaste stof 
en het botergehalte. Ik ben het daaromtrent geheel eens 
met de Rotterdamsche Commissie. In sommige twijfelachtige 


*) Brief van de openbare Gezondheidscommissie te Rotterdam aan 
H.H. Burgemeester en Wethouderen, omtrent de vervalsching van Le- 
vensmiddelen, met bijgaand verslag van een onderzoek van Melk. 


(175) 


gevallen is het echter noodig, het melksuiker- of kaas- 
stofgehalte daarbij te bepalen. 

Wat leeren onze analysen over de zamenstelling van on- 
vervalschte wintermelk hieromtrent? Wij vinden: 


Vaste stoffen Botergehalte 
TT 

1000. ce, 100 enfin, 1000, ec. in100 gewigtsd. 
Amsterdam (1) 123.8 11.97 26.8 2.59 
Leiden __ (39) 1114 10.80 25.7 249 
‘sGravenhage(44) 133,6 12.91 35.3 541 
Dordrecht (66) 1084 10.51 197 1.91 
” (67) 123.9 12,03 33.1 3.21 
Utrecht (69) 121.6 11.78 23.7 2,29 
N7 (70) 112.1 10.87 23.3 2.26 
Arnhem _ (74) 125.5 12.14 323 3.12 
Tiel (76) 110.4 10.71 27.7 2.69 
ĳ (11) 105.0 10.22 29.8 2.89 
Doesburg (78) 124,9 12.10 20.8 2.02 
Zutphen _ (30) 123.6 11.96 37.1 8.59 
Nijmegen (94) 1374 13.20 43.4 4.19 
„ (85) 125.8 12.18 39.9 3.86 
" (S6) 104,4 10.12 20.9 2,05 
Maastricht (95) 142.9 13.83 33.6 8.25 
Leeuwarden (98) 112.6. 10.93 27.6 2.68 
fe (99) 1164 IL11 228 2.20 
7 (100) 118.8 11.53 27.7 2.69 
7 (101) 122.4 11.86 27.7 2.68 
Gemiddeld 120.2 11.64 28.9 2.50 


op 100dIn. 


vaste stof. 
22 
23 
26 
18 
26 
19 
20 
26 
25 
28 
17 
30 
‘sl 
31 
20 
25 
24 
20 
23 
22 


24 


In deze tabel heb ik de melk N°. 120 uit Groningen, 
die mij als regtstreeks uit de koe verkregen, was toegezon- 
den, niet opgenomen; daar ik vermeen dat hierbij eene ver- 

_gissing bij de afzending heeft plaats gevonden ; want onder 
de te Groningen aan de ingezetenen verkochte melksoorten 


vindt men er met een veel grooter gehalte aan vaste stof 
en aan boter. Het spijt mij, dat niet alle inzenders even 
goed het verzoek van den Heer cosrer en mij hebben 
begrepen: ik zoude anders in de gelegenheid zijn geweest, 
om uit iedere stad de zamenstelling der melk in den oor- 
spronkelijken toestand op te geven. 

Het gemiddelde uit de te Rotterdam genomene proeven 
heeft gegeven voor de vaste stof in een kilogr, melk 128 gr., 
in mijne proeven is gevonden 1164 gr.; het gemiddelde te 
Rotterdam voor het botergehalte is gevonden 34% gr. per 
kilogr. melk, in mijne proeven 28 gr. De Rotterdamsche 
Commissie meent voor Rotterdam iedere melk te moeten 
afkeuren, als met water vervalscht, die minder dan 110 
gr. vaste stof per kilogr. bevat, en als ontroomde melk te 
moeten beschouwen, iedere melk, die minder dan 30 gr. 
boter bevat. Met het eerste cijfer kan ik mij wel ver- 
eenigen, doch met het cijfer voor de boter niet; doch de reden 
voor deze afwijking ligt naar mijn oordeel alleen in de be- 
palingswijze: de lactobutyrometer van MARCHAND moet cen 
te hoog botergehalte aangeven. 

Ik geloof, dat gedurende den winter men bij de keuring 
van melk, indien de bepalingen op de door mij aangege- 
vene wijze gedaan worden, geregtigd is iedere melk, als met 
water vervalscht, af te keuren, indien de som der vaste 
stoffen in eene kan melk minder bedraagt dan 110 gr. 
Dit is iets minder dan door de Rotterdamsche Commissie is 
aangenomen, daar deze 110 gr. op een kilogr. melk aanneemt, 
of het soortelijk gewigt van onvervalschte melk op 1.031 
stellende, 113.4 per kan. Het minimum voor het boterge- 
halte gedurende den winter, durf ilk niet hooger stellen dan 
22 gr. per kan, en zoude dus iedere melk als ontroomd 
afkeuren, die niet + van de vaste stoffen aan boter bevatte. 
Dat er wel melk gevonden wordt, die onvervalscht en niet 
ontroomd, lagere uitkomsten geeft dan het door ons ge- 


(177 ) 


stelde minimum, bewijzen de Nes. 66, 77 en S6, wat de 
vaste stoffen betreft, en de Nos. 66, 69 en 78, wat het 
botergehalte aangaat. Ik geloof echter dat ieder met mij 
instemmen zal, dat onvervalschte melk, die, zoowel wat de 
som harer vaste bestanddeelen als haar botergehalte betreft, 
eene zeer arme melk blijkt te zijn, evenzeer moet worden 
afgekeurd als eene met water verdunde of ontroomde melk. 

Ik onthoud mij van verdere gevolgtrekkingen, die ik uit 
de tabel mijner analysen zou kunnen maken; doch wil al- 
leen aantoonen hee vooral voor Amsterdam de groote nood- 
zakelijkheid bestaat, dat de melk aan eene streuge keuring 
worde onderworpen, dewijl ik voor geene stad van ons Va- 
derland gevonden heb hetgeen voor Amsterdam waar is, dat 
onder den naam van melk verkocht wordt eene vloeistof, 
die meer water dan melk bevat. Maar daarenboven, welk 
water wordt in Amsterdam ter vervalsching der melk ge- 
bruikt? De cijfers toonen het alweder aan: in de geheele 
tabel vindt men geene zoo hooge cijfers voor het aschge- 
halte op 100 deelen van vet beroofde vaste stof, als juist 
in de met brak water vervalschte Amsterdamsche melksoorten. 


EED mn ee 


NRRSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIIT, 12 


(178 ) 
TABEL I. 


VASTE STOFFEN IN 1000 cc, ZONDER IETF 
OPLOSBARE IN AETHER. 
Soortelijk gewigt 
van 
ontroomde melk. 


1,015 41,9 zes es zal gl 
1,016 41,2 5 ee an st 
1,017 45,1 er Le a Lt 
1,018 54AA 48,4 45,9 at ut 
1,019 51,1 _ 52,6 54A 525 aL 
1,020 de en gen rr _ 
1,021 56,4 62,3 59,7 E ee 
1,022 ze a Ee ge 
1,023 69,4 _ 65,5 Enk tn zen 
1,024 684 704 63,0 664 À 
1,025 65,8 718 75,0 _i als 
1,026 10,0 _ 562 10,3 75,8 he 
1,027 14,5 76,2 Ee Ee ed 
1,028 716,6 __ 80,7 18,9 83,2 _ 809 
ee, 79,3 en a en == 
1,029 Swee 83,5 lt En 
1,030 gen “887 88,8 dre wenge 
ee 19,5 86,3 82,8 0 485,1 wees0,0 
ze 85,9 ze ee ens Ees 
1,031 81,6 84,4 BRG 12810 S4A 
en 841, „488,5 88.5 14816, 2m90:0 
1,032 86,4 _ 884 927 HES SER 
a 88,8 _ 92,5 84,7 857 "89,6 
ze 93,5 _ 92,1 82,7 _ 90,7 Se 
1,033 928 _ 88,5 98,1 _ 920 83,5 
88P IBB v1041 vmAGran es 
1,034 81,9 93,3 86,6 _ 929 85,8 
1,035 100,8 ee Ee Ene ze 
1,036 91,0 97,0 98,4, ze —= 


OST" HALL == == == 2 


(179 ) 
TABEL II. 


HET OPLOSBARE IN AETHER VAN 1000 cc. MErk. 


Cremomceter- 


aanwijzing. 
0 14 3,8 — — == 
1,0 11,7 6,0 — — — 
de — 11,9 Ee ee ee En 
2,0 14,7 Jan En ee Ee 


B 4 eil0. 156 190,3 4 
50 132 403,3 1A2,9 gn = 
BEERS PAGO 07,7 LUO zE 
4,0 15,0 26,7 5 iS | 
Hee aml0,1 HN 6:D LRE MB2S LUIS 
El 05 ie ee we on 
Ong 138 GABo Alb 404,9 
EE £M26 10209 1245 423,7 1206 
Ee Meos OLT6 5 APUAr Fürs AS 
60 PCRAA COR “285 C2IL 19,1 
Ginb 216,7 23,6 LDA 4196 - 126,1 
Eer eA10,8 E BE ve 
BRR G:L, l8, A42 KAD +371 
E65 …0A30 WEBS Gels ANS 
E00 AEB4R 1855, 126,8 en 
Kb 1C232 PZ2L4 VAS PRIO 16,8 
EE 209 25,7 a en 
Rin MiB OCASS EABA H2OE 1256 
85 40,0 298 228 269 33,1 


BEL TARG \eTDY _e de ze 
Sne vara 4963 Ar HO 18,8 
Ee 100377 10228 8 ee 
Ba WEIZ 16229 Le n en 


WD PBG S 14535,3 “ALS 1226 213 
10,5 — 265 254 19,8 254 233 
10 - 26,3 EL EL ol st 
IP5 9861 nn En en dt 
12,0 226 “ 27,8 en 4d eh 
12,5 208 244 « 28,6 ee 
21,5 56,6 — KE LA zt 


f 


zut 


á 


83 
Ee 


a 


ANALYSEN VAN MELKSOORTEN UIT DE VERSCHILLENDE PROVINCIEN VAN NEDERLAND. 


eppel 
rdt verk 


Middelburg 
tonen wordt verkocht 
rdt vorkoe 


(ISI) 


BĲ LAG E, 


N°. 1. Melk van eene koe, die drie weken geleden ge- 
kalfd had; op een stal op de Weesperzijde gevoederd met 
hooi en lijnkoeken.: Bij het melken was de amanuensis van 
het laboratorium, tegenwoordig geweest. 

N°. 2. Melk van eene koe, die drie dagen te voren ge- 
kalfd had; eveneens gevoederd. In den cremometer scheidde 
zich reeds na een groot half uur eene dikke roomlaag af. 

N°. 3. Melk, door een slijter als onvervalschte melk ver- 
kocht, tot voeding van een jong kind, 

Ne, 4 en 5. Melk van een boer aan de Diemerbrug, die 
10 koeijen op stal heeft, en deze melk bij abonnement het 
geheele, jaar door voor 5 centen aan een slijter verkoopt, 
die deze melk als zoodanig weder voor 7 centen aan de in- 
gezetenen. verkoopt, en met water verdund voor 5 centen. 

N°. 6 en 7. Melk van een boer te Duivendrecht, van 
2 verschillende stallen. 

N° 8-—17. Al deze melken worden aan groote inrig- 
tingen hier te Amsterdam bij aanbesteding geleverd; ik ben 
ze verschuldigd aan de welwillendheid van de H.H. B. A. van 
DOORN, KÜLLER en J. T. PHILIPS. 

N° 8 is melk, geleverd aan een liefdadigheidsgesticht, 
alwaar in 1857 7305 kannen, tegen 5 à 6 centen per kan, 
is, verbruikt, 

N°. 9 is melk, geleverd aan eene landsinrigting, bij aan- 
besteding tegen 6 centen de kan. In 1857 waren 5504 
kannen gebruikt. 

N°, 10. Eveneens. Het verbruik in 1857 was geweest 
6825 kannen. 

N°, 11, Melk, geleverd aan een liefdadigheidsgesticht tegen 
4,17 cent de kan; jaarlijksch verbruik 26,520 kan. Deze 


(182) 


melk komt van een stal nabij Ouderkerk, alwaar het vee 
met hooi en lijnkoeken wordt gevoed. 

N°, 12. Melk, door een slijter geleverd aan een liefdadig- 
heidsgesticht, zonder aanbesteding. ® 

Ne 13. Melk, bij aanbesteding tegen 4 cents de kan ge- 
leverd aan een liefdadigheïdsgesticht, waarin jaarlijks 20,280 
kan wordt verbruikt. Die melk komt van een stal te Die- 
mermeer, waar de koeïjen miet hooi, lijnkoeken en brouwsel 
worden gevoed. 

N°, 14 wordt geleverd aan de bakkerij van een lief- 
dadigheidsgesticht tegen 5,08 cents de kan. In die bakkerij 
was in het jaar 1857 verbruikt 24,781 kannen. De melk 
komt van een stal te Sloten, alwaar de beesten gars wor- 
den met hooi en lijnkoeken. 

Ne, 15 en 16 worden aan eene stedelijke angin ge- 
leverd; de eerste van een stal te Sloten, de laatste van een 
stal te Nieuwer-Amstel. Het verbruik bedraagt jaarlijks 
176,280 kan; de prijs des zomers is 4 centen en des win- 
ters 4} cent de kan. 

N°. 18— 21. Deze melk wordt door boeren over het IJ 
aangebragt, die er de stad mede rondloopen. 

N°. 19 en 21 zijn zoogenaamde koude melken, N°, 18 
en 20 warme melken. 

Ne. 22, 23 en 24 zijn van denzelfden boer als N°. 1 
en 2. N. 22 warme melk, en N°. 23 en 24 koude. De 
boer deelde mij mede, dat deze melk verkregen wordt door 
vermenging van S kannen melk met 5 kannen water. De 
beesten gaven in Februarij 2 à 3 kammen melk per hoofd, 
zoowel ’s avonds als ’s morgens. 

N°. 25—532 zijn in verschillende melkkelders gehaald. 
N°, 31 is de melk, waarover op pag. 159 is gesproken, 
en waaraan room was toegevoegd. 

N°. 33 en 34. Deze melk is van een boer, die daarvan 
boter maakt; volgens opgave zou N°. 33 van 20 koeijen, 


( 183 ) 


en N°. 34 van 12 koeijen zijn. Het zoude mij echter zeer 
verwonderen, indien N°, 33 niet reeds gedeeltelijk ontroomd 
was, dewijl, op het vetgehalte. na, deze melk geheel met 
N° 34 overeenkomt. 

N° 35—38. Deze melksoorten, zijn mij geworden door 
de vriendelijkheid van den Heer Dr. ruBacH, die in zijne 
missive meldt, dat de melk van vier verschillende debitan- 
ten te Haarlem is, zonder verdere bijzonderheden. 

N°. 39—43 heb ik door de vriendelijke bezorging van 
Dr. Levorr gekregen. 

N°. 44—48 heb ik aan de welwillende zorg van de 
Provinciale Geneeskundige Commissie van Zuid-Holland te 
danken. N°. 44 is melk van eene koe, die 4 malen ge- 
kalfd heeft; het laatst den 17den Januarij 1858; de voe- 
ding van dat dier bestond uit, hooi, lijnkoeken en _worte- 
len. De prijs van 45—4S is opgegeven zooals die op dat 
oogenblik was; bij gebrek stijgt zij soms tot het dubbele. 

N°, 49—53. Deze melksoorten heb ik te danken aan 
de te Delft gevestigde Plaatselijke Commissie van Geneces- 
kundig Toevoorzigt. Zij zijn van 5 verschillende melkver- 
koopers. In Delft schijnt de boer ook slijter te zijn. In de 
begeleidende missive wordt vermeld, dat in Delft de melk 
bij de kop wordt verkocht, waarvoor men van November 
tot Mei 3 centen, en van Mei tot November 2} cents be- 
taalt. De stalvoedering wordt opgegeven: hooi, koek en 
spoeling. 

N° 54—59. De Plaatselijke Commissie van Geneeskun- 
kundig Toevoorzigt te Gouda, aan wier welwillendheid ik 
deze melken verschuldigd ben, meldt in hare missive, dat 
de melkboeren aldaar tevens slijters. zijn. De voeding bij 
N° 54 was enkel gras, bij 55 enkel hooi, bij 56 hooi 
en spoeling uit de branderij, bij 57 en 58 hooi en gras, 
en bij 59 gras. 

N°. 60-65. Deze melken heb ik, even als die uit Delft 


(184 ) 


en Gouda, door tusschenkomst van de Provinciale Commissie 
in Zuid-Holland, ontvangen van de Plaatselijke Commissie 
te Woerden. De melk was echter bij de aankomst een wei- 
nig zuur, zoodat de bepalingen niet die mate van naauw- 
keurigheid hebben als bij de melksoorten, welke genoeg- 
zaam versch zijn aangekomen; daaraan is het ook toe te 
schrijven, dat sommige bepalingen niet geschied zijn. De 
voeding bij 60 en 61 was hooi en lijnkoeken. 

N° 66—68. Deze melksoorten heb ik te danken aan de 
bereidvaardigheid der te Dordrecht gevestigde Provinciale 
Commissie van Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt in 
Zuid-Holland. N°, 66 is te Papendrecht, en N° 67 te 
Dubbeldam gemolken. \ 

N° 69—73. Deze melken zijn mij welwillend toegezon- 
den door Dr. Gonnine. N°. 69 was een mengsel van melk 
van 8 koeijen op een stal buiten de Weerdbarrière, ’s mor- 
gens gemolken. De voedering was hooi, aardappelschillen, draf 
en lijnkoeken. N° 70 eveneens, maar van 7 koeijen op cen 
stal buiten de Tolsteegbarrière. Het voedsel was hooi, lijn- 
koeken en wortelen. N°. 71 was gehaald in een komenijs- 
winkel. N°. 72 en 78 waren op straat gekocht. 

N°, 74—89 zijn de eerste analysen, die ik heb verrigt. 
Zij zijn alle op de oude wijze met sulphas barytae in „het werk 
gesteld, terwijl er ook geen melksuiker-bepalingen zijn gedaan. 
Al deze melksoorten heb ik te danken aan de welwillende 
bemoeijingen van de Provinciale Commissie in: Gelderland. 

N°. 74 is melk, zooals die ’s middags om 12 uur uit 
eene koe is gemolken, die enkel gevoederd wordt met hooi 
en knolrapen. N°. 75 is melk van denzelfden boer, zoo- 
als die aan de ingezetenen tegen S cents de kan wordt 
verkocht. 

Ne. 76 is melk van eene koe te Zoelen, bij Tiel, ’s mor- 
gens ten 7 uur gemolken. Voedsel: knolrapen, gesneden stroo 


met paardenboonenmeel. 


(185 ) 


Ne. 77. Melk van eene koe te ‘liel, gemolken ’s mor- 
gens ten S ure. Voedsel niets ‚dan hooi. 

N° 78 is ’s morgens ten 6 ure gemolken van 4 koeijen 
op een stal door elkander, welke gevoed worden. per dag 
te zamen met 3 Ned. ® raapkoeken, 6 Ned. ®_roggen- 
brood, 8 Ned. f& zemelen en grind van tarwe, 12, Ned. 
kop kleine aardappelen, 12 stuks mangelwortels, verder hooi 
en stroo. 

N°. 79 is de melk van 4 melkverkoopers door elkander 
gemengd. 

N°. 80 is melk zooals die van de koe komt, en N°. 81 
dezelfde melk zooals die verkocht wordt, gemolken ’s mor- 
gens ten 7 ure onder Warnsveld. De voeding was hooi, 
stroo, knolgroen en een warm sop, bereid uit aan stukken 
gesneden knollen en aardappelen, zamengekookt en vermengd 
met raapkoekennat. 

N°. 82 is melk zooals die van de koe komt, en N°, 83 
zooals die verkocht wordt; gemolken ’s morgens ten 7 ure 
te Zutphen. De voeding was ruim hooi, weinig stroo, kort 
gestooten mangelwortels-of knolrapen met raapkoekennat. 

N°. 84. Melk regtstreeks uit de koe gemolken ’s mid- 
dags te twaalf ure, De tijd van melken is ’s morgens ten 
6 ure, ’s middags ten 12 ure en ’s avonds ten 6 ure. De 
koe had vóór vijf weken gekalfd. Het voedsel was hooi, 
knollen en een weinig lijnkoeken als hoofdvoedsel; terwijl 
nog als bijvoegsel wordt gegeven: afval uit de keuken, als 
aardappelschillen, koolbladen enz. Opmerkelijk was het, dat 
de melk in den eremometer zich niet scheiden wilde; het- 
zelfde verschijnsel had plaats in N°. 88. 

N°. S5. Melk regtstreeks uit de koe, gemolken ’s avonds 
ten S ure bij een anderen melkboer. De tijd van melken 
is ’s morgens ten 6}, ’s middags om 1 en 's avonds ten 
8 ure. De koe had vóór vier weken gekalfd. Het voedsel 
bestaat uit hooi, wortelen, knollen, een halven raapkoek per 


( 186 ) 


dae, aardappelschillen en ander keukenafval, en sop uit 
een stoombrandewijnstokerij uit aardappelen. 

Ne. 86. Melk regtstreeks uit de koe, gemolken ”s mor- 
gens ten 7 ure. De tijd van melken is ’s morgens ten 7 
ure, ’s middags ten 12 ure en ’savonds ten 6 ure. De koe 
had in het laatst van November gekalfd. Het voedsel be- 
staat uit heel hooigras, haver en haverstroo, een halven 
raapkoek en mangelwortels. 

N°. 90—94 heb ik te danken aan de welwillendheid 
van Dr. M. 7. coperror, die tevens meldde dat te ’s Her- 
togenbosch geen bepaalde melkslijters zijn, maar dat door 
de hoveniers, die een zeker aantal koeijen op stal hebben, 
de melk aan de huizen wordt rondgebragt. Bij N°. 90 was 
het voedsel: spoeling, briestel (het overgeblevene van het 
brouwsel van bier), ongekookte aardappelschillen en raapkoek. 
Bij N°. 91 spoeling, briestel en ongekookte aardappelschil- 
len; bij 92 spoeling en briestel; bij 93 spoeling, briestel 
en gekookte aardappelschillen, en bij 94 spoeling, briestel 
en ongekookte aardappelschillen. 

Ne, 95— 97 ben ik verschuldigd aan de goedheid van 
de Provinciale Commissie in Limburg. N°. 95 is melk van 
een landbouwer in het gehucht Heugen, een half uur van 
Maastricht; N°. 96 van eene melkboerin in Maastricht, die 
koeijen houdt en tevens slijtster is; en N° 97 van iemand 
die geene koeijen heeft, maar alleen slijter is. 

N°. 98—113 heb ik te danken aan de welwillendheid 
van de Provinciale Commissie in Friesland, die daarbij eene 
uitvoerige opgave mededeelt, terwijl door haar op de plaats 
zelve de densiteit op den lactodensimeter werd bepaald. 
De analyse van 109 is grootendeels verongelukt. 

A. Melk zooals die regtstreeks uitde koe gemolken is. 
Van den veehouder B. 
Het vee staat op stal en geniet hooivoedering. 

N°, 98. Van eene der koeijen die de meeste melk geven. 


( 187 ) 


Avondmelk. Zij teekent op den lactedensineter 14 
bijnli9tsnC: 

N°, 99. Morgenmelk van dezelfde koe, 144 bij 20° C. 

N°, 100. Van eene koe, die geacht, wordt de beste melk 
te geven. 

Avondmelk 15 bij 184° C. 

N°. 101. Morgenmelk van dezelfde koe, 154 bij 20° C. 

B. Melk zooals de veehouder ze. aan den melkslijter 
of melktapper aflevert. 

N°. 102. Van den veehouder B. De melk van meerdere 
beesten gemengd «zooals ze aan den melktapper wordt ge- 
leverd. 

Avondmelk 141 bij 184° C. 

N°. 103. denn nl als boven 144 bij 201° C. 

N°, 104, Van den veehouder BS. Van de opbrengst van 
verschillende koeijen gemengd, zooals zij wordt afgeleverd 
aan den melktapper. 

Avondmelk 154 bij 17° C. 

N°, 105. Morgenmelk als boven van denzelfden, 14} bij 
204 GC, 

G. Melk zooals zij door den alen of melktapper aan 
de ingezetenen verkocht wordt, 

N°. 106. Van Vr. T. Die ontvangt de melk van den 
veehouder, hierboven bij B 102 en 103 bedoeld. 

Avondmelk 14 bij 211 C, 

N°, 107. Morgenmelk van dezelfde, 154} bij 18° C. 

Ne. 108. Van Vr. W. Die ontvangt de melk van den 
veehouder, hierboven bij 104 en 105 genoemd. 

Avondmelk 15 bij 24° C, 

N°. 109. Morgenmnmelk van dezelfde, 138} bij 24° C. 

Ne, 110. Van den melktapper Br., die zijne melk van 
een anderen veehouder ontvangt. 

Avondmelk 18% bij 25° C. 

Ne, 111. Morgenmelk van denzelfden 144 bij 27° C. 


(188 ) 


Ne, 112. Van den melktapper K., insgelijks van een 
anderen veehouder de melk ontvangende. 

Arondmelk 144 bij 21° C. 

N°, 113. Morgenmelk van denzelfden, 15} bij 20° C. 

N°, 114—116 ben ik aan de Provinciale Commissie 
van Overijssel verschuldigd. Doordien zij echter bij de aan- 
komst eenigzins zuur waren, is geene suikerbepaling ge- 
daan kunnen worden. Zij waren alle ’s avonds gekocht. 

Ne. 117—119, door de welwillendheid van den Heer 
B. MEYLINK gekregen, waren ook bij de aankomst zuur. 
De Heer meyrink meldt, dat te Deventer melkslijters zeer 
weinig gevonden worden; de melk wordt gewoonlijk aan 
de huizen rondgebragt door zoogenoemde wortelboeren, die 
in de stad wonen, en in huis eenige beesten op stal heb- 
ben en een stuk land buiten de stad bebouwen. N° 117 
en 118 zijn van denzelfden boer; de eerste gemolken ’s mor- 
gens om 5 ure, de laatste ’s middags om 4 ure; de beesten 
worden met hooi, mangelwortels en raapkoeken gevoed. N°, 119 
is van een slijter; ’s middags gemolken ; voeder onbekend. 

N°, 120-—126. De Provinciale Commissie van Gronin- 
gen meldt bij hare toezending, dat deze melksoorten alle 
’s avonds zijn gemolken, en dat de voeding had bestaan in 
lijnkoeken, hooi en schillen van aardappelen. 

N°, 127—129. Deze melksoorten ben ik verschuldigd aan 
Dr. coHEN te Assen. N°. 127 en N°. 128, ‘savonds gemolken, 
zijn hoofdzakelijk bestemd tot verkoop, en N°. 129, eveneens 
‘savonds gemolken, is bestemd tot verkoop en tot boter maken. 

N°. 130—132. Deze melksoorten zijn mij geworden door 
de goedheid van den Heer morsrepr crUL en zijn alle 
’s morgens gemolken. 

N°. 133 en 134 ben ik verschuldigd aan de welwil- 
lendheid van den Heer A. rokkKER. Beiden waren ’s middags 
gemolken. De prijs van N°. 134 is 4 centen de pint, Het 
voedsel hoofdzakelijk hooi, 


OVER 
HET ELECTRISCH SPECTRUM. 


DOOR 


V.S. M. VAN DER WILLIGEN. 


VL 


ONTLEDING VAN HET LICHT DER POSITIEVE PLUIM EN VAN 
DEN NEGATIEVEN DRAAD IN DEN DAMP VAN FLUOR-SILICIUM 
ENZ., EN BEPALING DER STREPEN EN MAXIMA, DIE DOOR 
EENIGE ALKALI-METALEN IN HET SPECTRUM DER ELECTRI- 
SCHE VONK WORDEN VOORTGEBRAGT. 


1. Naarmate ik mij langer bezig houd met de ontleding 
van het electrisch licht, waarover ik de eer heb der Aka- 
demie een zesde stukje aan te bieden, des te duidelijker 
wordt mij het hemelsbreed verschil, dat er bestaat tusschen 
de twee wijzen van overgang der electriciteit òf als vonk 
bij den gewonen druk van den dampkring, òf als pluim- 
licht door eene verdunde atmospheer. De eerste brengt de 
kleinste deeltjes der middenstof en van de polen in een 
toestand van gloeijing, terwijl de tweede, geheel anders, de om- 
gevende middenstof tot een eigenaardig lichten brengt, waar- 
voor wij alleen een gelijksoortig verschijnsel in de zoogenaamde 
phosphorescentie of fluorescentie kunnen aanwijzen. De elec- 
trische vonk meemt alles in zich op wat maar voor gloeijing 
vatbaar schijnt en drijft daarmede haar spel; de electriciteit 
echter, die met het glorende licht in eene verdunde atmo- 
spheer overgaat, kiest zich onder de omgevende gazsoorten 
die enkele, welke haar het beste voegen, en maakt er zich 


(190 ) 


meester van (om een stoffelijken term te bezigen) om haren 
overgang van pool tot pool te bewerkstelligen, en brengt 
ze daarbij — waarschijnlijk ten gevolge eener eenvoudige phy- 
sische werking — in eenen toestand van phosphorescentie. 
Die andere gazsoorten, welke niet geschikt zijn ter geleiding, 
schijnt zij bepaald van de geleidende uit te stooten en zoo- 
wel de eene als de andere in meer of minder dikke lagen 
te scheiden; zelfs schijnt zij nog te letten op de chemische 
natuur der gazsoorten, in dezen zin: dat van twee gaz- 
soorten, die beiden kunnen lichten, bij hare gelijktijdige 
aanwezigheid, de eene bij voorkeur in de positieve pluim 
en de andere om de negatieve pool wordt opgehoopt. 

De proeven, die ik in het eerste gedeelte van dit stukje 
ditmaal te beschrijven heb, vertrouw ik, zullen voldoende 
worden bevonden om het gezegde nader toe te lichten, en 
derhalve wil ik terstond tot hare mededeeling overgaan. 

Sints mijn laatste berigt hield ik mij van tijd tot tijd we- 
der met het onderzoek van het electrisch spectrum bezig. 
Voornamelijk en in de eerste plaats stelde ik mij ten doel, 
om nog eenig ander gaz op te sporen, dat, even als damp- 
kringslucht en koolzuur, zijne eigenaardige maxima in het 
spectrum van het pluimlicht gaf, die ik dan verschillend 
en anders gelegen dan die der genoemde gazsoorten hoopte 
te vinden. 

Hoewel nu mijn pogen geheel vruchteloos bleef, geloof 
ik toch de beschrijving dier negatieve resultaten miet van 
alle belang ontbloot, in zoo verre zij ons cen ruimeren blik 
veroorloven op de voorwaarden, waaraan de gazsoorten vol- 
doen moeten om te kunnen lichten; en ik geloof ze nieuw 
genoeg, om eene wijle de belangstelling der Akademie daar- 
voor te vragen %). 

*) Het kan hier nog wel der vermelding waard zijn, hoe men op 


eene eenvoudige wijze kan aantoonen, dat het voornamelijk van de 
spanning afhangt, of de electriciteit als vonk dan wel als pluimlicht 


(191 ) 


In de eerste plaats heb ik in den beschreven cilinder 
van den Heer BuppINGH chloorgaz laten binnenstroomen, 
dat zoo zuiver mogelijk was bereid en van zoutzuur bevrijd 
en dat, met behulp van chloretum calcii, zoo goed moge- 
lijk gedroogd in den cilinder kwam. Na eene genoegzame 
verdunning door uitpompen, verkreeg ik met RHUMKORFYS 
toestel werkelijk het verlangde pluimlicht. Maar vooraf reeds 
was het na te gaan, dat ons verdunde chloorgaz onmogelijk. 
volkomen vrij van dampkringslucht en evenmin volkomen 
droog kon zijn. De pluim was echter niet rosachtig rood, 
als in -dampkringslucht, maar blaauwachtig violet, even als 
het licht van den negatieven draad; en bij langzaam bin- 
nenkomen van dampkringslucht ging deze pluim in het be- 
kende rosachtig roode over, te beginnen met haar uiteinde, 
dat tegen de positieve pool rustte. Stratificatie der pluim 
konde ik niet met zekerheid ontdekken. De ontleding van 
het licht der pluim veroorzaakte mij eene groote teleurstel- 
ling. Ik vond namelijk daarin de-drie bekende.maxima der 
negatieve pool in dampkringslucht met de groote onder- 
linge afstanden vrij sterk weder, terwijl de maxima van 
het stelsel (4) met kleinere afstanden der dampkringslucht 
en de roode en oranje banden, veel zwakker waren. dan in 
gewone lucht. In plaats dus van nieuwe maxima, die ik aan 
chloorgaz had kunnen toeschrijven, bevond ik dat het licht, 
hetwelk karakteristiek was voor den negatieven draad, door 
de aanwezigheid van het chloorgaz nu ook in grooter hoc- 
veelheid in de pluim werd geboren; dat dus door het chloor 
in de pluim naar alle waarschijnlijkheid eene ophooping 


overgaat. Bij kleinen afstand der pooldraden namelijk en eene betrek- 
kelijk zeer matige verdunning van het omgevende gaz, gaat de eclec- 
triciteit, wanneer men den geïnduceerden stroom niet naar de methode 
van GROVE condenseert, als pluimlicht over; maar wanneer men dan 
den geleiddraad ergens afbreekt, eer hij de polen bereikt, zoodat de 
electriciteit dáár als vonk moet overspringen, dan zag ik dikwijls ook het 
pluimlicht in het=sverdunde gaz weder in eene eigenlijke vonk overgaan. 


(192 ) 


werd voortgebragt van dat gaz, hetwelk zich onder gewone 
omstandigheden, in dampkringslucht, bijzonder aan de ne- 
gatieve pool ophoopt. Mijn ambtgenoot cope toonde mij 
aan, dat hier wel aan. geene andere chemische werking kon 
worden gedacht, dan zulk eene, waarbij door het chloorgaz 
de zuurstof uit den aanwezigen waterdamp vrij werd ge- 
maakt; en ik meen alzoo hieruit te mogen afleiden: dat in 
de pluim vrije zuurstof werd afgescheiden, dat de maxima 
van het stelsel (z) met groote onderlinge afstanden het pro- 
duet zijn van zuurstof, en dat de zuurstof uit gewone ver- 
dunde dampkringslucht zich bij voorkeur ophoopt aan de 
negatieve pool van den geïnduceerden stroom. De gevolg- 
trekkingen, die zich hieruit verder mogten laten afleiden, 
zal ik straks behandelen. 

2. Voor eenige dagen ontving ik, door tusschenkomst 
van den Heer kiep, op nieuw vier met zeer veel zorg be- 
werkte buizen van den Heer Gerssrer te Bonn. Mijne ver- 
wachting van deze buizen was zeer hoog gespannen; spoe- 
dig was ik tot het onderzoek van het spectrum gereed, en 
ik ving het weder aan met de hoop, om eenig nieuw gaz te 
vinden, dat op zich zelf kon lichten even als koolzuur of 
dampkringslucht. De eerste buis bevatte, volgens de bijge- 
geven opgave, damp van terpentijnolie; de pluim was wit- 
achtig-groen en de negatieve draad blaauwachtig-violet; de 
pluim gaf de bekende maxima van koolzuur zeer goed; de 
negatieve draad gaf dezelfde maxima, doch minder duidelijk, 
zooals ik dit reeds van vlugge oliën gewoon was; op dezen 
negatieven draad was tevens de sodiumstreep waar te ne- 
men. Deze buis leerde alzoo niets nieuws; maar hieruit kon 
weêr blijken, dat zelfs de doelmatige methode van rrss- 
rr £) geene buis zuiver genoeg van dampkringslucht kan 


*) Zie de nadere beschrijving dezer methode: w. u. rt. MEIJER, Deo 
lachtungen über das geschichtete Licht Berlin, 1858. 


(193 ) 


geven; de buis had bevat, of zij bevatte nog, terpentijndamp 
en dampkringslucht, en door oxydatie was hieruit koolzuur 
ontstaan. 

8. De tweede buis bevatte zwavelzuur. De pluim hierin 
was zeer schoon gestratifiëerd in vrij grove lagen, hetgeen 
nog daarenboven een bijzonderen indruk maakte door den 
eigenaardigen vorm, waarin de buis gebogen was. Maar, 
wat betreft het wezenlijke waarop het mij hier aankwam, 
het licht der pluim was rosachtig rood, eu dat van den 
negatieven draad blaauwachtig-violet, even als in dampkrings- 
lacht. De ontleding met het prisma gaf de strepen der stel- 
sels (x) en (4) vaar dampkringslucht; alzoo lichtte ook de 
damp van zwavelzuur niet, maar wel was zij gunstig voor 
de ontwikkeling der stratificatie, waarschijnlijk omdat zij als 
eene vreemde stof door de lichtende verbreid lag. 

4. De derde buis bevatte chloridum stanmi, eene stof, 
die bijzonder wordt geroemd, om haar vermogen om de lagen 
te toonen. Het licht in deze buis viel mij bijzonder tegen; 
want het was flaauw en zwak, maar overigens was het goed 
gestratifiëerd. De kleur van pluim en negatief licht was 
blaauwachtig; de negatieve draad scheen bij den eersten op- 
slag als geheel in gloed en met eene eerste vuurroode laag 
bedekt; de ontleding gaf in de pluim duidelijk eenige lucht- 
strepen te erkennen, en op den negatieven draad vrij helder 
eene scherpe roode streep. op 49°36’,2, en eene andere 
scherpe groene op 51°24',3, waarvan de cerste de bekende 
waterstreep is en ten deele de verklaring schijnt te geven 
van den vuurrooden gloed, waarmede deze negatieve draad 
omgeven was; terwijl de andere, op 51°24’,3, de tweede wa- 
terstreep scheen te zijn, waarover ik in mijn vorig stukje 
(art. 14) breeder heb gehandeld. Met vuurroode licht kan 
overigens zeer wel worden toegeschreven aan een gemakke- 
lijker gloeijen van den negatieven draad bij de sterkere ver- 
dunning van den omgevenden atmospheer, welke ook het 


VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII 13 


(194 ) 


zwakke en flaauwe licht schijnt aan te kondigen; daar het 
eene bekende waarheid is, dat de draad des te sterker gloeit, 
naarmate het omgevende gaz ijler is. Uit dit onderzoek be- 
sluit ik, dat ook chloridum stanni ongeschikt is om te lich- 
ten, al ware het alleen slechts daarom, dat het geschikt is 
„om de lagen te vormen. 

5. De vierde buis, de schoonste van allen, bevatte fluor 
silicium; het pluimlicht was zeer helder groenachtig-wit, en 
het licht van den negatieven draad blaauwachtig. Het spec- 
trum gaf echter niets anders dan de maxima van koolzuur, 
die ik in mijn vorig stukje naauwkeurig heb bepaald, en 
daarbij ook drie even zulke flaauwe tusschen-strepen tusschen 
het eerste en tweede maximum *); de waterstreep op 49°34’ 
ontbrak evenmin, maar kon, zooals vroeger, ook hier met 
een nog minder breekbaar maximum van koolzuur zamen- 
vallen. — Het licht in deze buis was derhalve geheel on- 
afhankelijk van het aanwezen van fluor silicium, en kon 
voldoende verklaard worden uit de bekende gloring van 
koolzuur. Mijn ambtgenoot cop gaf mij spoedig de verkla- 
ring van deze uitkomst, door op te merken, dat, bijaldien 
het fluor calcium, dat bij de bereiding gebezigd was, niet 
volkomen vrij van koolzure kalk kon worden geacht, al ter- 
stond bij de inwerking van het zwavelzuur, koolzuur onder 
de eerste producten der ontleding moest optreden. Het ge- 
brek aan stratificatie in het licht, dat wel is waar voor een 
groot deel nog uit den eigenaardigen vorm der buis kan ont- 
staan, doet mij daarenboven vermoeden, dat het gehalte aan 
fluor silicium in deze buis zeer gering is. Het hcht is hier 
stellig eenig en alleen het karakteristieke licht van kool- 
zuur en geheel onafhankelijk van de aanwezigheid van fluor 
silicium, daargelaten nog voor het oogenblik of fluor silicium 
invloed op de stratificatie kan hebben. Met deze uitkomst 


wd Verslagen en Mededeeling: n, Deel VIII, rp. 49. 


(195 ) 


is dan ook voorshands weder al mijne hoop verdwenen op 
de ontdekking van een ander lichtend gaz dan de reeds be- 
kende. De voldoening blijft mij nu over, van het licht in 
deze buizen tot zijnen waren oorsprong te hebben terugge- 
bragt; maar daar tegenover staat dan ook het negatieve re- 
sultaat, waardoor ik voor alsnog alleen voor verdund koolzuur 
en voor dampkringslucht het verlangde karakteristieke licht 
kan aanwijzen. 
6. In het oog der Akademie zal men voorzeker geene 
“ verontschuldiging behoeven voor eenige poging, hoe gebrek- 
kig ook, om den onderlingen band tusschen gelijksoortige 
verschijnselen op te sporen. Hoe gering daarom ook het 
aantal gazsoorten moge zijn, waaromtrent ik tot nog toe 
heb kunnen uitmaken, dat zij in den verdunden toestand 
lichten of gloren onder den invloed eener electrische stroo- 
ming, toch wensch ik hier eene enkele opmerking aan toe 
te voegen, die welligt ons tot de verklaring van het ver- 
schijnsel kan helpen en ons op het veld der ervaring verder 
leiden, en waarmede ik toch het verwijt nog hoop te ont- 
gaan, van te ver van de ervaring af te dwalen en mij in 
theoretische bespiegelingen “te verdiepen, en alzoo den weg, 
dien ik mij in deze mededeelingen had afgebakend, te ver- 
laten. 

Men denke zich een tal van stofdeeltjes, die in alle rig- 
tingen op gelijke afstanden van en rondom elkander zijn 
gelegen, en die, te beginnen met een willekeurig gekozen, 
door eene of andere oorzaak achtereenvolgend even zoo vele 
centra worden, waarvan licht-trillingen worden uitgezonden. 
Wij nemen tevens aan dat de eerste oorzaak, welke die 
trillingen opwekt, hetzij dan de electrische strooming, hetzij - 
eene of andere mechanische werking, zich met eene gelijk- 
matige snelheid V door de gansche massa voortplant en. 
dus van dat gekozen deeltje te beginnen, zich overal groo- 


ter en grooter wordende bolvormige schalen doet gevoelen, 
13+ 


(196 ) 


en de deeltjes achtereenvolgend in trilling brengt, om ze 
na 10 of 20 en misschien 100 trillingen weêr in rust te 
laten. Even als elke werking die van een middelpunt uit- 
gaat en even als de intensiteit van het licht zelf, kan ook 
die oorzaak van trilling afnemen in dezelfde reden waarin 
de vierkanten der afstanden tot het punt waarvan zij uit- 
ging toenemen. De snelheid van het licht noemen wij v 
en de lengte van undulatie A. 

Dan laat zich tusschen de eigene trilling van eenig deel- 
tje en de trilling, die daarheen van de reeds vroeger ge- 
troffenen wordt voortgeleid, zeer wel eene interferentie den- 
ken, die tot verklaring der maxima en minima in ons spec- 
trum kan leiden. De wijze waarop die interferentie tot 
stand komt, wil ik nader in een lineairen vorm, dat is 
voor deeltjes die op ééne regte lijn gelegen zijn, ontwikke- 
Yen, waarbij dan het gezegde in gedachte eigenlijk op op- 
volgende kogel-schalen, rondom ons eerst getroffen deeltje 
beschreven, zal moeten worden overgedragen. Zij is voor mij 
ontstaan uit eene wijziging van Wrepe’s absorptie-theorie. 


a lesG d e ji g h 1 k 
Ü I I ï ï T I ï ï ï 


Laten a tot k eenige van die licht-centra voorstellen in 
eene reste lijn achter elkander gelegen; wanneer dan a het 
eerst in trilling wordt gebragt, dan zullen zich van daar 
uitgaande èn de opgewekte licht-trillingen èn de oorzaak 
dier trillingen respectievelijk met hunne snelheden v en V 
naar & voortplanten. De afstand der deeltjes onderling noe- 
men wij M en de tijd gerekend van het oogenblik waarop 
a begon te trillen t. Dan zal de afwijking van zijne plaats 
van rust voor het deeltje b ten gevolge der uit a voortge- 
plante {rilling steeds kunnen worden voorgesteld door 


27 
v == Ä Cos. tt — M) 


(197 ) 
en die ten gevolge der in b zelf opgewekte trilling — om- 


M 
dat deze den tijd 7 later begon — door 


ijd Elle eg 
Jm EE 


waarin wij A en A’ aan elkander gelijk willen stellen, daar 
de intensiteit der voortgeleide trilling en die der eerste oor- 
zaak waardoor zij werd opgewekt, te rekenen van a in de- 
zelfde mate afnemen. 

Voor het nde deeltje zullen evenzoo de afwijkingen ten 
gevolge der uit a voortgeplante trilling en ten gevolge der 
in dat deeltje zelf opgewekte trilling kunnen worden voor- 
gesteld door: 


2 
Tl Cos. SG et—nM) 


MG 27 i vM 
— S —— mn 
en 4 0 7 v Yv 


tusschen deze twee bestaat een verschil in phase van 


M 
nv lr 


nvM—nVM 
1, và 


hetgeen wij, aannemende dat v zeer groot is ten aanzien 
ME nvM . 
van V, eenvoudigheidshalve door Av willen voorstellen. 


Wanneer dit verschil in phase gelijk wordt aan 4, dan zal 
immers in dit nde punt de eigene trilling, zoo lang er nog 


voortgeleide trillingen uit a aankomen, door deze aanko- 
mende worden opgeheven. En evenzoo zal de trilling van 
het 7 + 1ste deeltje worden opgeheven door de voortgeplante 


(198 j 


uit het 2de, die van het 2 + 2de door de aldaar aanko- 
mende uit het, 3de enz. km denken wij ons nu het ge- 
heele tal van trillende deeltjes, een molecule bijv, een con- 
glomeraat van deeltjes, misschien —öo» misschien „4; 
van een kubiek millim. te zamen innemende en op dezelfde 
wijze in trilling gebragt: dan zal in het licht dat van die 
gezamentlijke deeltjes uitgaat, de trilling van de golflengte 
A een minimum van intensiteit bezitten, daar zij alleen de 
resultante is — om bij onze voorstelling van de in ééne 
enkele rigting gelegen deeltjes te blijven — van de tril- 
lingen der „ eerste deeltjes. 
Un—l)vM 
LEN 
de eigene trilling van het 2 — 1ste deeltje vernietigd wor- 
den door de voortgeplante, die aldaar van het 1ste aankomt. 
U (n—2)vM 
V 
n— 2de deeltje worden opgeheven door de voortgeplante 
van het 1ste enz. En bijgevolg zullen in het resulterende 
licht al die undulaties, te beginnen van de minst breek- 
bare, ‘ontbreken, wier lengten zijn 


Evenzoo zal voor eene lengte van undulatie à, — 


Voorn ‚ zal de eigene trilling van het 


2nvM n—l)vM ì _ Un—2eM edn An —3)oM 


Vv WANT Vv OEL Vv „Mg Vv enz. 


terwijl die undulaties, wier lengten midden tusschen deze 
vM 
Vv 


zullen afdalen met de grootste intensiteit daarin zullen voor- 


zijn gelegen, en die evenzoo met een gelijk verschil 


komen. 

Onze proeven geven werkelijk uitkomsten, die zich met 
deze verklaring laten rijmen. In mijn laatste stukje (de 
noot art. 6) vindt men voor de opvolgende verschillen der 
lengten van undulatie voor de maxima van koolzuur: 


(199) 


- z z 
bij eene gemidd. lengte van 5856 een verschil van 442 
mm ” 7 „ 5420 / " „481 
nm " v „_ 5001 " „ 406 
nw 7 Pi „ 4611 ” „314 


en voor het stelsel (z) der dampkringslucht, dat ik om 
boven ontwikkelde redenen voor het stelsel der zuurstof 
houd, 
z © 
bij eene gemidd. lengte van 4950 een verschil van 531 
I I I I UÁ 44AT I I VÁ 415 


De verschillen zijn alzoo voor eenzelfde gaz bijna gelijk; 
de betrekkelijk langzame afname, die vooral, bij koolzuur 
zoo goed valt op te merken, levert voor het oogenblik geen 

„ bezwaar en zal uit dieper gelegen oorzaak moeten worden 
verklaard *). Wil men de differenties beschouwen als af- 
hankelijk van de daarneven geplaatste lengten van undulatie, 
dan laten de uitkomsten voor zuurstof zich voorstellen door 


t a—==l5 + 011022 
en de beide laatsten voor koolzuur door 
wm 4,5 H- 0,0821 2 
geven als corresponderende waarden 
zuurstof koolzuur 
voor 4950 531 402 
„4447 415 361 
Zij nu d de betrekkelijke digtheid der genoemde gaz- 
soorten, dan is d voor zuurstof — 1 en voor koolzuur 


1 
— 1,384606; waaruit voor FE voortvloeit 1 en 0,762. 


*) Ontegenzeggelijk is deze corzaak dezelfde, die te weeg brengt, 
dat alle strepen aan haren minst breekbaren kant veel scherper be- 
grensd zijn dan aan den meest breekbaren. 


(200 ) 


Vermenigvuldigende nu de waarden der differentien voor zuur= 
stof met 0.762, dan verkrijgen wij 405 en 362, uitkomsten 
die zeer nabij met de waarden der genoemde grootheid voor 
vM 
koolzuur overeenstemmen. Het schijnt alzoo dat yy Svenre- 


dig is met —. 


Althans voor koolzuur en zuurstof hebben wij: 
vM' vM 
hi ember: 057624 
Avari à 
Uit tafel E. B. van mijn eerste stukje geloof ik als stre- 
pe van eenzelfde stelsel (4) te mogen overnemen. 


afwijking lengte van und. diff. 
1 51°22',25 4904, 105 
2 33,75 4799 áb 
5 43/,75 4710 80 
4 53,25 4630 na 
5 Dust 4539 89 
6 17,25 4450 76 
7 28° 4574, 72 
8 op 4302 


Nemende van de drie eersten het verschil der uitersten, 
en deelende dit door 2, en nemende verder de halve som 
dezer uitersten; nemende verder het verschil van de eerste 
en vijfde der vijf laatsten en deelende dit door 4, en be- 
palende de halve som dezer beide uitersten, dan verkrijgt 
men als gemiddelde uitkomsten : 


4807 met de differentie 97 
en 4466 „ ” 82 


1 
Nemende nu FE voor d =— 7,89515, waarin d de digtheid 
6 


van den damp van salpeterzuur-hydraat mag zijn in de vooron- 
derstelling dat één atoom salpeterzuur en één atoom water zich 


(201 ) 


vereenigen tot één atoom salpeterzuur-hydraat, en tevens tot 
een volumen damp van salpeterzuur-hydraat, dan verkrijgt men 


zE — 0,179 en vermenigvuldigende hiermede 531 en 475, 
6 

dan bekomt men voor 4950 diff. 95 en voor 4447 diff. 75, 
getallen die werkelijk al vrij nabij de zoo even gegeven difle- 
renties komen. Ik vermoed daarom, dat de strepen van het 
stelsel (4), althans voor zoo ver zij in het blaauw en violet 
zijn gelegen, aan de vorming van salpeterzuur, of liever aan 
het hydraat daarvan zijn toe te schrijven; terwijl ik voor 
het oogenblik de strepen in het groen en de fijne ribben 
op de oranje en roode banden met stilzwijgen voorbij ga, 
omdat ik die nog zoo goed niet met mijne theorie kan in 
overeenstemming brengen, zeker ook daarom dewijl mijne 
formule maar eene eerste ruwe naderings-formule is. 

Het zoude gewaagd worden, verder met zulke beschou- - 
wingen voort te gaan; ik wil dus nog slechts op een gevolg 
wijzen, dat uit een en ander kan worden afgeleid. Wanneer 
het namelijk inderdaad mogt blijken, dat de natuur van het 
licht, dat eenige gazsoort geeft, afhankelijk is van eene physi- 
sche grootheid, zooals hare digtheid, dan ligt het vermoeden 
voor de hand, dat de invloed door de electrische strooming 
op het gaz uitgeoefend eenvoudig bestaat in eene mechani- 
sche werking of in een mechanischen druk, ten gevolge waar- 
van het gaz begint te lichten. 

1. Maar er is nog één punt, dat ik miet met stilzwijgen 
mag voorbijgaan. Ik wil de mogelijkheid aantoonen, om 
mijne vooronderstelling aangaande het lichtend vermogen 
der zuurstof te toetsen; indien namelijk het stelsel (x) 
met grootere onderlinge afstanden aan de zuurstof behoort, 
dan moet, bij den overgang van den geïnduceerden stroom, 
te oordeelen naar de kleur van het licht en naar tafel FA 
van mijn eerste stukje, de zuurstof rondom de negatieve pool 
worden opgehoopt. Prof. prücker heeft zich reeds voor eeni- 
gen tijd, in de verhandeling, die ik in mijne vorige mede- 


(202 ) 


deeling aanhaalde, bezig gehouden met den invloed, die 
door een electromagneet op het electrisch licht in lucht-ver- 
dunde ruimte wordt uitgeoefend, en daarbij zonderlinge en 
belangrijke uitkomsten verkregen. Door de onderzoekingen 
van FARADAY is bewezen, dat de zuurstof eene magnetische 
stof is. Nu dan — met deze praemissen ligt het voor de 
hand, om te onderzoeken of door den magneet een bijzon- 
dere invloed wordt uitgeoefend op het blaauwe licht der 
negatieve pool, en in dezen zin hoop ik binnen kort de 
resultaten van PLÜCKER te toetsen en eigene onderzoekingen 
aan te vangen. 

Uit een en ander zoude voortvloeijen, dat de zuurstof 
juist aan de negatieve pool van den geïnduceerden stroom 
werd opgehoopt, geheel in strijd met hetgeen bij gewone 
electrolysen plaats heeft ; een resultaat, dat misschien nog meer 
moeijelijkheid kon baren dan de schijnbare verwarming van die 
negatieve pool in plaats vande positieve. Wat immers deze 
verwarming van de negatieve pool aangaat, het schijnt — 
althans voor zoo ver wij besluiten kunnen uit het voorko- 
men van het licht — dat de negatieve electriciteit zich 
bij hare uitstrooming over cene grootere vlakte verbreidt, 
terwijl de positieve uit een enkel punt uitgaat; dan kan het 
ons niet verwonderen, dat de verwarming der positieve pool- 
vlakte beperkt blijft tot een enkel punt, dat tot de hoogste 
gloeihitte mag worden opgevoerd, terwijl de negatieve vlakte, 
bij groote verdunning der lucht en de daarmede gepaard 
gaande groote matiging der afkoeling, evenzeer in gloed kan 
geraken en dan over eene grootere uitgestrektheid zal gloei- 
jen en dat daarentegen bij den overgang door onverdunde 
lucht de positieve pool bij het optreden der vonk op haar 
enkel punt van uitstrooming weder tot gloeijen en vervlug- 
tigen toe kan worden verhit, terwijl de negatieve nu ten ge- 
volge van hare betrekkelijk toch nog veel grootere vlakte van 
uitstrooming en de wel 200-maal toegenomen digtheid der 
lucht, waardoor het voordeel der matiging van de afkoeling 


(203 ) 


weder verloren gaat, geene hooge temperatuur, althans geene 
gloeihitte, kan bereiken. 

Ten slotte wil ik zelf nog wijzen op eene moeijelijk- 
heid, waarop men al terstond zal stuiten bij de beschouwing 
mijner boven ontwikkelde vooronderstelling omtrent de oor- 
zaak van het licht in het luchtledige. Men zal welligt 
vragen: hoe kunnen de afstanden der trillende deeltjes of 


p … M 
wel hoe kan de uitdrukking yv overgaande van het eene 


gaz tot het andere, afhankelijk zijn van de betrekkelijke 
digtheid der gazsoorten, terwijl de onderlinge afstand der 
strepen in het spectrum en dus ook die uitdrukking voor 
een zelfde gaz, blijkens de waarnemingen, geheel onveran- 
derd moet blijven bij al die verschillende graden van iĳl- 
heid, die men door achtereenvolgend pompen kan geven, en 
waarbij het licht steeds met volkomen dezelfde zamenstelling 
optreedt? Het antwoord hierop kan geen ander zijn, dan 
‘ dat de digtheid van de onderscheidene gazsoorten, bij een 
zelfden graad van veerkracht, hier optreedt als vertegenwoor- 
digende eene physische eigenschap, die van gaz tot gaz ver- 
andert, maar voor eenzelfde gaz bij alle graden van digt- 
heid dezelfde blijft, en dat bijv. de oorzaak van het licht zeer 
goed kan berusten in een trillen, dat in complexen van kleinste 
deeltjes (dat is in moleculen) plaats grijpt; terwijl door de 
verdunning van het gaz alleen het aantal der moleculen in 
eene zelfde ruimte vermindert, maar de constitutie en de digt- 
heid der moleculen zelven geheel onveranderd wordt gelaten. 


8. Geruimen tijd reeds heb ik mij bezig gehouden met 
het onderzoek der strepen, die door de versehillende meta- 
len in het spectrum der electrische vonk worden voortge- 
bragt; met ijver heb ik steeds voortgearbeid, niet, dewijl 
ik de resultaten van “*nasrröm *) voor zoo groote verbe- 


*) PocerNp. Ann. 1855, Vol. XCIV. 


(204 ) 


tering vatbaar achtte, maar dewijl ik eene menigte nieuwe 
metalen in de reeks wenschte op te nemen en nog immer 
de algemeene wetten hoopte te ontdekken, die deze strc- 
pen met andere grootheden verbinden, waardoor de metalen 
van elkander onderscheiden zijn. Bij wijze van proeve wensch 
ik hier eenige uitkomsten te geven, die een begrip kunnen 
geven van mijne handelwijze om de strepen te vinden van 
die metalen, welke ik niet in den gedegen toestand onder 
mijn bereik had, en ik kies daartoe de metalen der voor- 
naamste alkaliën. Tevens zal men in het volgende een proef 
ondervindelijk bewijs vinden, dat de bedoelde strepen die even 
goed in eene gewone vlam optreden, indien de warmtegraad 
maar voldoende is, eenig en alleen verschijnselen zijn van 
gloeijing der metalen in den fijnsten toestand van verdeeling: 
In de eerste plaats vindt men hier-de maxima en stre- 
pen van chloretum calcii en chloretum strontü, die op de 
volgende wijze werden waargenomen. Een klein glaasje, met 
de oplossing van een dezer zouten gevuld, plaatste ik on- 
der de verticaal maar beneden gebogen en aan den vonken- 
micrometer bevestigde platinadraden, tusschen welke de vonk 
van RHUMKORETS toestel moest overspringen. Dit glaasje 
was geplaatst op een dun buigbaar plankje, dat met zijn 
eene uiteinde aan een standaard bevestigd was. Door eene 
juiste regeling van den afstand tusschen de uiteinden der 
platinadraden en de oppervlakte der vloeistof, was het mij 
dan zeer gemakkelijk, met eene kleine op- en nederbuiging 
van het plankje, de draden telkens op nieuw met de vloei- 
stof in aanraking te brengen, en dus voortdurend nieuwe 
hoeveelheden van het zout in het spectrum te brengen. 
Zoo doende kan men in een betrekkelijk korten tijd het ge- 
heele karakteristieke spectrum van het zout bepalen, mits 
men vooral zorge dat de platinadraden vooraf goed zijn. ge- 
zuiverd, zoodat men geene zelfstandigheden, die vreemd zijn 
aan het onderzoek, in de vonk brengt. De uitkomsten voor 
strontium en calcium zijn vervat in de tafels A en B, 


( 205 ) 


TAFEL 4. 
SPECTRUM VAN CHLORETUM CALCIT. 


Afwijking. Helderheid. Aanmerkingen. 


1 49° 56',2 B) smalle band. 
2 49',5 6) Breede uitvloeijende 
3 52,7 4 strepen 
4 55',5 t op een zamenhangenden 
5 59 4 grond. 
6 50° 22,5 5 scherpe streep. 
7 265 6 Ì scherpe streep, tevens hel- 
à f_ derste punt van een band. 
Ss 43,2 d scherpe streep. 
D) 46! 5 scherpe streep. 
10 50,2 d streep. 
11 52°18',3 | 4 scherpe streep. 
12 af 4 scherpe: streep. 
18 43,5 Ei scherpe streep. 
14 49,2 | 3 scherpe streep. 
15 55',2 dk scherpe streep. 
16 53°56,2 ö scherpe streep. 
Li SAS Len 3 scherpe streep. 


S en 10 verdwenen van tijd tot tijd, en schijnen daarom 
vreemd aan het kalk-spectrum; maar ik durf niet bepalen 
aan welk metaal zij dan toebehooren. 


TAFEL B. 
t 
SPECTRUM VAN CHLORETUM STRONTII. 


Afwijking. Helderheid. Aanmerkingen. 


1 49° 22',25 2 smalle band. 

2 28',0\ 3 \ 

B) 3158 | 3 

4 31’ 3 smalle banden op 
5 42',2 3 _/ een zamenhan- 
6 47,5 3 genden grond. 
7 55,2 6 
Berg 0/5 gut 


(206 ) 


Afwijking. Helderheid. Aanmerkingen. 


9 26',7 2 scherpe streep. 
10 28',2 | 2 scherpe streep. 
11 B) 0,2 g scherpe streep. 
12 48,2 2 smalle band. 
13 5 | 2 smalle band. 
14 51° 14,5 3 breede streep. 
15 23',7 | 8 breede streep. 
16 30,7 2 breede streep. 
17 51,2 6 scherpe streep. 
18 53° 0/2 4 scherpe streep. 
19 29,5 4 scherpe streep. 


Deze spectra van chloretum calcit en chloretum strontii, 
geven vooreerst aanleiding tot de opmerking, dat de stre- 
pen in het rood en groen zich vaak tot smalle banden uit- 
breiden, terwijl zij in het blaauw zich als scherpe strepen 
vertoonen. Het is moeijelijk, te bepalen of die strepen van 
groote breedte ontstaan uit het zamenloopen van paren of 
bundels van fijne strepen, die digt bij elkander liggen, dan 
wel of zij slechts eene enkele streep vormen, die zich links 
en regts heeft wtgebreid. De banden, die de beide spectra 
in het rood geven, zijn bijzonder helder, maar die der kalk 
zijn smaller dan die van strontiaan. Im het blaauw geven 
beiden scherpe strepen, die bij de kalk voor het grootste ge- 
deelte paarswijze verbonden zijn; in het groen komen in beide 
spectra èn banden èn strepen voor. De roode en blaauwe 
maxima overtreffen in beiden, doch vooral in de strontiaan, 
de groene in helderheid. Belangrijk is het tevens, om op 
te merken hoe de helderste maxima in het rood en in het 
blaauw voor strontiaan, bij onderlinge vergelijking met die 
van den kalk, op betrekkelijk kleiner afstand liggen, even 
alsof het kalkspectrum — althans wat betreft de helderste 
punten, waarvan het eene in het rood en het andere in het 
blaauw ligt, — in dat voor strontiaan kon worden omge- 
zet, door eenvoudig die punten een weinig digter tot elkan- 


(207 ) 


_der te brengen. In het spectrum van strontium vond ik 
nog een vrij heldere streep, die zamenviel met 13 voor cal- 
cium, die ik ook wel in de tafel had willen opnemen, 
maar die ik aan een spoor van kalk toeschrijf en_daarom 
heb weggelaten. De strepen 15 voor kalk en 18 voor stron- 
tiaan, zijn bepaald verschillende strepen, die miet met elkan- 
der kunnen worden verward. 

Als kenmerk bij deze proeven, of eene verdachte streep 
aan de onderzochte stof dan wel aan eenige vreemde on- 
zuiverheid moet worden toegeschreven, kan men meestal met 
zekerheid afgaan op de wijze waarop zij zich vertoont : wan- 
neer zij zich maar nu en dan gedurende eenige oogenblik- 
ken flikkerend vertoont, kan men wel als zeker aannemen, 
dat zij aan eene of andere vreemde stof toebehoort; terwijl 
een voortdurend en rustig voortbestaan pleit voor haren oor- 
sprong uit de stof zelve. Men houde hierbij echter in het 
oog, dat veeltijds de breede maxima in het rood en groen 
verdwijnen zoodra de hoeveelheid der vloeistof op de dra- 
den afneemt, terwijl de scherpere strepen in het blaauw nog 
rustig blijven voortbestaan; zoodat de eerste veel zout en 
de laatste slechts eene uiterst geringe hoeveelheid schijnen 
te verlangen. Daar nu juist dit onderscheid de bepaling 
der roode maxima zeer moeijelijk maakte en eene voortdu- 
rende bevochtiging eischte, heb ik een middel moeten be- 
denken om die bevochtiging ieder oogenblik te kunnen ver- 
krijgen, en het boven beschrevene buigbare plankje aan- 
gebragt, 

Het blijft altijd nog een belangrijk verschijnsel, dat de 
chloreta karakteristieke strepen geven, omtrent wier identi- 
teit met die der metalen wel geen twijfel kan bestaan. An- 
dere verbindingen echter geven, volgens mijne onderzoekin- 
gen, ook de strepen van de metalen, die daarin aanwezig zijn ; 
zoo bijv. vond ik met arsenias kali de strepen van arsenicum. 
Voorshands echter wil ik mij buiten alle beschouwingen om- 


(208 ) 


trent, dit verschijnsel houden. De maxima van strontium en 
calcium, die hier zijn aangewezen, zullen ruimschoots vol- 
doende worden bevonden om de eigenaardige kleuren te verkla- 
ren, welke door deze stoffen aan de vlam worden medegedeeld. 

9. Behalve deze twee metalen van alkaliën wil ik hier 
nog noemen: chloretum lithii, dat eene enkele scherpe streep 
in het rood geeft op 49°27,3; chloretum sodii met zijne 
streep in het brandgeel op 50°5',5; en chloretum magnesii, 
dat eene eerste heldere dubbele streep geeft in het groen, 
waarvan de minst breekbare ligt op 50°54,6 en de meest 
breekbare op 50°56' en eene tweede enkelvoudige op 52°17’,5. 
De streep van lithium zoowel als die van sodium kan men 
ook in de vlam waarnemen, door eene kleine hoeveelheid der 
oplossing op een platinadraad aan haar prijs te geven; die 
van magnesium niet. Omtrent kalium heb ik nog niets op 
te teekenen; want niettegenstaande, zooals bekend is, de 
vlam door potasch violet wordt gekleurd, heb ik tot nog toe 
geene streep van dit metaal kunnen ontdekken. 

Misschien had men hierbij de opgave nog verlangd der 
strepen van baryt, om daarmede de reeks van metalen der 
meer bekende alkaliën aan te vullen; ik heb echter de al- 
kalische natuur van dit metaal miet als leiddraad willen 
kiezen, maar zal het liever behandelen bij andere metalen, 
met wier spectra het zijne grooter overeenkomst schijnt te 
bezitten, namelijk lood enz. 


Dn nn 


GEWONE VERGADERING 


DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 26sten JUNIJ 1858. 


Tegenwoordig de Heeren : «. SIMONS, C. J. MATTHES, 
J.G. S. VAN BREDA, J. VAN GOGH, G. A. VAN KERKWIJK, 
F.J. STAMKART, F. C. DONDERS, D. J. STORM BUYSING, 
A. H. VAN DER BOON MESCH, J. VAN DER HOEVEN, 
A. W. M. VAN HASSELT, W. VROLIK, P. HARTING, 
P. ELIAS, D. BIERENS DE HAAN, M. C. VERLOREN, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, J. VAN GEUNS, 
V. S. M. VAN DER WILLIGEN, B. H. VON BAUMHAUER, 
en van de Letterkundige Afdeeling de Heer w. mou. 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 29sten Mei jl. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


Worden gelezen brieven van de HH. vaN DER 
KUN, VAN OORDT, VAN DEN BOSCH €en BUYS BALLOT, 
waarmede zij zich verontschuldigen over het niet bij- 
wonen der vergadering op heden. — Aangenomen voor 
berigt. 


VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 14 


( 210 ) 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 1°. van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken (s Gravenhage 5 Junij 1858 Ne, 127, 3e Afd., 
14 Junij 1858, Ne. 225, 6e Afd. 17 Junij 1858, 
Ne. 118, 3e Afd., 23 Junij 1858, Ne. 154, 5e Afd); 
2°. van den Mimister van Buitenlandsche Zaken ('s Gra- 
venhage 10 Junij 1858, 13 Junij 1858); 83°. van den 
Heer Buys BALLOT, Hoofddireeteur van het Konink- 
lijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut (Utrecht 21 
Junij 1858); 4°. van den Heer wesTERMAN, Secreta- 
ris der wetenschappelijke commissie van den Zoölo- 
gischen tuin te Amsterdam (Amsterdam Maart 1858); 
5°. van den Heer Krauss, Secretaris en Bibliotheca- 
ris van het Verein für Vaterländische Naturkunde in 
Wurttemberg (Stuttgart 31 Mei 1858); 6’. van den 
Heer TH. LACORDAIRE, Generaal Secretaris van de So- 
ciété Royale des Sciences te Luik (Luik 15 Junij 1858); 
71°. van den Heer quererer, Voorzitter der Commus- 
sion centrale de Statistique (Brussel 12 Mei 1858). 

Wordt besloten tot plaatsing der boekgeschenken 
in de boekerij en tot schriftelijke dankzegging. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor 
ontvangen boekgeschenken: 1°. van den Heer Di- 
recteur van het kabinet des Konings (Het Loo 25 
Junij 1858); 2’. van 4. K. H. rreperik, Prims 
der Nederlanden ('s Gravenhage 25 Junij 1858); 3°. 
van den Minister van Justitie ('s Gravenhage 25 Junij 
1858); 4°. van den Minister van Buitenlandsche Za- 
ken (\s Gravenhage 23 Junij 1858); 5°. van den Heer 
J. G. S. VAN BREDA, Secretaris van de Hollandsche 
Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem (Haar- 
lem 22 Junij 1858); 6°. van den Heer PormaN KRU- 


(ZEY ) 


ZEMAN, Secretaris van het Zeeuwsch Genootschap van 
Wetenschappen (Middelburg 24 Junij 1858); 7°. van 
den Heer son. erscnepe, Secretaris van het tweede 
genootschap van TErLErs stichting (Haarlem 23 Junij 
1858); 8°. van den Heer P. 1. puBourcg, Secreta- 
ris van den raad van Bestuur van ’s Rijks Museum 
van schilderijen te Amsterdam (Amsterdam 24 Junij 
1858); 9°. van den Heer 5. aeEL, eersten Bibliothe- 
caris der Hoogeschool te Leiden (Leiden Junij 18589); 
10°. van den Heer r. c. MOLHUYSEN, Bibliothecaris 
van het Athenaeum te Deventer (Deventer 24 Junij 
1858); 11°. van den Heer P. 7. vermmULEN, Biblio- 
thecaris van ’s Rijks Hoogeschool te Utrecht (Utrecht 
25 Junij 1858); 12°. van den Heer 5. A. VAN EYK, 
Secretaris der vereeniging voor Volksvlijt te Amster- 
dam (Amsterdam 23 Junij 1858); 18°. van den Heer 
J. PIJNAPPEL, Secretaris van het Koninklijk Instituut 
voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Neêrlandsch 
Indië (Delft 24 Junij 1858); 14°. van den Heer Buys 
BALLOT, Hoofddirecteur van het Koninklijk Neder- 
landsch Meteorologisch Instituut (Utrecht 25 Junij 
1858, Afd. 1, N° 60); 15°. van den Heer qurerezer, 
Secretaris der Académie Royale des Sciences, des Let- 
tres et des Beaux-Arts de Belgique (Brussel 17 Sep- 
tembre 1857); 16°. van den Heer rm. LACORDAIRE, 
Secretaire général de la Société Royale des Sciences 
de Liège (Liège 15 Juin 1858). — Aangenomen voor 
berigt. 

De Secretaris brengt ter tafel een brief van den 
Heer &. c. wirBerrt, Voorzitter der Société d'Émula- 
tion de Cambrai (Cambrai 5 Juin 1858), waarin rui- 


ling wordt voorgesteld der werken door voornoemd 
14+ 


(212) 


genootschap uitgegeven tegen die der Akademie. — De 
vergadering neemt daarmede genoegen en magtigt 
den Secretaris tot de uitvoering. 


De Secretaris berigt, onder begeleidend schrijven 
van de HH. c. en P. VAN Der sTERR (Helder 17 
Mei 1858, Amsterdam 23 Junij 1858) Tabellen ont- 
vangen te hebben van waargenomen Waterhooglen, 
welke hij der Commissie over de daling van den bo- 
dem in Nederland ter hand stelde. 


De Secretaris berigt, dat de voor de Verslagen en Me- 
dedeelingen door de HH. scnrÖDeR VAN DER KOLK en 
CL. MULDER aangeboden verhandelingen door de Com- 
missie van redactie zijn aangenomen en ter perse gebragt. 


Wordt gelezen een brief van den Minister van Ko- 
loniën, Lett. B, N°. 32, ’s Gravenhage 25 Junij 1858, 
waarin Zijne Bxcell. de ontvangst berigt van den brief 
der Afdeeling, gedagteekend 19 Junij j.l, over het 
vermeend geneesmiddel, hetwelk de Heer rama be- 
weert uitgevonden te hebben ter genezing van Zepra. 
De Mimister bedankt de Akademie beleefdelijk voor 
de moeite, welke zij ten deze in het belang der mensch- 
heid, der wetenschap en der Regering wel heeft wil- 
len nemen. Aan den Gouverneur van Suriname wordt 
een afschrift van dien brief gezonden, met uitnoodi- 
ging om een wetenschappelijk onderzoek dezer ziekte 
zooveel mogelijk te bevorderen, en om jaarlijks een 
uitvoerig verslag in te zenden van hetgeen ter zake is 
verrigt. Zijne BPxecellentie behoudt zich voor, de Aka- 
demie te zijner tijd met den uitslag daarvan bekend 
te maken. 


(213 ) 
Deze brief wordt aangenomen voor berigt. De Af- 


deeling ziet met belangstelling de toegezegde verslagen 
te gemoet. 


De Heer vaN ppR BOON Mescu berigt, in eigen 
naam en in dien van de H.H. voorneLM SCHNEE- 
VOOGT en VAN HASSELT, dat zij het adres der Afdee- 
lmg, vastgesteld in de gewone vergadering van 23 
April jl, den Mimister van Binnenlandsche Zaken 
hebben ter hand gesteld. Zijne Excellentie ontving, 
de Commissie beleefdelijk, onderhield zich lang met 
haar, verklaarde zich bereid om zich ernstig met het 
gewigtig onderwerp bezig te houden, en wachtte daar- 
toe het verslag im der rapporteurs van de Tweede 
Kamer der Staten-Generaal. De Minister stelde er 
prijs op, dat de Natuurkundige Afdeeling der Akade- 
mie hare meening deed kennen omtrent het eventueel 
rapport, zoowel als zij daartoe door Zijne Excellentie 
mogt worden geroepen, als wanneer zij begrijpen mogt 
dit ook buiten dergelijke uitnoodiging te moeten doen. 
De Voorzitter dankt de Commissie voor hare bemoei- 
jingen ten deze. 


De Secretaris leest den brief, ontvangen van den 
Deer pp cAsEMBROOT (Leiden 8 Junij 1858) in ant- 
woord op den brief der Afdeelmg van den 2den Junij 
jl. De brief houdt in substantie in: dat 4. K. H. 
de Prins van Oranje den schedel, te Pompeji opge- 
dolven, ter beschikking der Akademie blijft stellen ge- 
durende al den tijd en tot zoodanig doel als zij zal 
noodig achten, rekenende 4. K. H. zich hoogst geluk- 
kig, iets tot bevordering der wetenschap te hebben 


(214 ) 


kunnen bijbrengen. De Prins zegt voorts dank voor 
de welwillende toezending van het verslag, reeds over 
_ genoemden schedel witgebragt. 

De Secretaris berigt, na het ontvangen dezer vergun- 
ning den schedel aan den Heer 7. VAN DER HOEVEN 
gezonden te hebben. 

Op noodiging van den Voorzitter draagt de Heer 
VAN DER HOEVEN daaromtrent het volgend verslag voor. 


De uit Pompeji opgegraven en door 4. K, Hoogheid den 
Prins van Oranje medegebragte schedel is uit een ethno- 
graphisch oogpunt belangrijk. Ik vereenig mij geheel met 
de opmerking van ons medelid w. vrou, dat de afwij- 
kingen in sommige gedeelten aan eene ziekelijke ontaarding 
moeten worden toegeschreven, waardoor dit beemig hoofd 
gewijzigd werd. De gelaatsbeenderen zijn door de beenver- 
weeking wel het meest misvormd. Trekt men aan de onder- 
zijde van den schedel midden door het achterhoofdsgat eene 
lijn in de lengte, en verlengt die naar voren, dan snijdt 
deze lijn den voorrand van het verhemelte miet midden tus- 
schen de snijtanden, maar aan den buitenrand van den voor- 
sten regter snijtand; het ploegbeen, de processus pterygoidei 
van het wiggebeen, en de verhemelte-beenderen zijn als naar 
de linkerzijde verwrongen. Aan deze ziekelijke ontaarding 
zal ook de breede en onregelmatige gedaante van het ver- 
hemelte moeten worden toegeschreven. De jukbeenderen zijn 
knobbelachtig verdikt. Uit dezelfde oorzaak zal ook de wan- 
staltige, drievlakkige gedaante van den processus coronoideus 
der onderkaak (die aan de linkerzijde ongeschonden bewaard, 
maar aan de regterzijde afgebroken is) moeten worden ver- 
klaard. Het is echter, zoo het mij voorkomt, blijkbaar, dat 
deze hyperostose den grondvorm des schedels niet vernietigd 
heeft. Die grondvorm komt met hetgeen van elders bekend 
en waargenomen is overé(n. 


(215 ) 


Het is bekend, dat de zuidelijke streken van Ltalië oud- 
tijds door verschillende volksstammen bewoond werden, die 
van Pelasgischen oorsprong zijn. Uit Campania, uit Groot- 
Griekenland zijn de weinige schedels afkomstig, die als 
Grieksche schedels tot nog toe werden afgebeeld. Mij zijn 
slechts twee zoodanige afbeeldingen bekend geworden. De 
eerste afbeelding is die van eenen bij Nola opgedolven 
schedel; zij werd in 1820 door BrumeNBacH in de Zesde 
Decade zijner Schedelverzameling in het licht gegeven. De 
tweede schedel werd in 1854 door Dr. ArBerr CARUS in 
een graf op 5 voet diepte onder den grond bij het oude 
Cumae opgedolven, en in 1857 door zijn beroemden vader, 
e. e. carus, beschreven en afgebeeld *). 

De onderzoekingen van rerzrus hadden hem reeds in 1847 
tot het besluit geleid, dat de Grieksche schedels tot den 
brachycephalischen typus behooren +). 

Tot staving van deze meening beriep zich rerzrus op 
den door BLUMENBACH afgebeelden schedel, op de beschou- 
wing van het hoofd van een Griekschen geneesheer uit 
Corfu, die hem kort te voren had bezocht, en op den sche- 
del van een kind van S jaren, die hem door den Zweed- 
schen Chargé d'affaires te Athene was toegezonden. De 
schedel van Pompeji is mede duidelijk brachycephalisch. 
Dat die niet schoon en regelmatig gewelfd is, gelijk de 
schedels, waarvan door BLUMENBACH en cARUS afbeeldingen 
werden bezorgd, zal wel ten deele aan de meermalen ge- 
melde ziekelijke beenontaarding te wijten zijn; hoezeer er 
geen de minste grond is om ook in dit opzigt bij de Griek- 


*) Ueber altgriechische Schüdel aus Grübern der verschwundenen alten 
Stadt Cumae ín Unter-ltuliën. Nov. Act. Acad. Caesar. Leop. Carol. Na- 
turae Curiosorum Vol, XXVI, p. 1. Bonnae 1857. 


4) Köngl. Vetenskaps-Akademtens Förhandlingar för den 8" September 
1857, p. 207—211; in het Duitsch vertaald door Dr. CrePuiN in Mür- 
LERS Archiv. f. Anat. u. Physiol. 1848, S. 388, ff. 


(216 ) 


sche schedels aan individuëele verschillen te twijfelen, welke 
bij die van alle overige volken bestaan. 

Het is te betreuren, dat er nog zoo weinig bouwstoffen 
voor eene ethmographische craniologie in de verzamelingen 
voorhanden zijn, bepaaldelijk wat de oude bewoners van 
Europa betreft. In ons Vaderland althans zijn alle mij be- 
kende schedelverzamelingen daaraan arm, terwijl zij voor de 
bewoners van den Indischen Archipel en voor Negervolken 
dikwerf rijk kunnen worden genoemd. Bij dezen toestand 
der zaken acht ik het niet onbelangrijk, dat de schedel, 
door den Prins van Oranje medegebragt, worde afgebeeld, 
al is het ook dat de ziekelijke ontaarding der beenderen 
veel aan de zuiverheid van den vorm moge ontnomen hebben. 

Aan de beschrijving van den schedel, die door ons mede- 
lid w. vrorik gegeven is, heb ik niet noodig veel toe te 
voegen. Het voorhoofd is breed. De glabellae zijn sterk 
uitpuilend. De oogkassen zijn van eene afgeronde vierkante 
gedaante; de afstand tusschen beiden is aanzienlijk, en de 
neusbeenderen zijn breed en lang. Van het achterhoofd klimt 
de schedel schuinsch naar voren en boven; de schedel is 
daarenboven in het midden vrij hoog. De Heer von HEIDEN- 
STAM, de bovenvermelde Zweedsche diplomaat, schreef aan 
RETZIUS, dat de hoofden der Grieken in het algemeen hoog 
en rond zijn; die uitspraak geldt ook van den schedel, in 
Pompeji opgedolven. Van boven gezien, vertoont zich de 
omtrek des schedels wigvormig rond, gelijk ook rerzrus 
bij den schedel van het Grieksche kind opteekende. 

Ik laat hier nog eenige afmetingen volgen, die door den 
Heer vrorik niet vermeld zijn, en derhalve de zijnen kun- 
nen aanvullen *). Overigens vertrouw ik, dat het gezegde 
TE rnehebn intusschen hebben hier geene andere waarde, 
dan dat zij tot nadere kennis van den individuëelen schedel dienen, die 
beschreven wordt. 


Breedte tusschen de schubbeenderen ......... El 0,155. 
Afstand tusschen de jukbogen …........e. sers 


(217 ) 


volstaan kan om mijne meening te verdedigen, dat de sche- 
del, te Pompeji opgedolven, zooveel zulks in de gegeven 
omstandigheden mogelijk is, met andere schedels van ge- 
lijken oorsprong en met hetgeen door rerzrus als nationa- 
len vorm der Grieken beschouwd wordt, overeenstemt. 


Wordt besloten: 1°. een afschrift van dit verslag 
Z. K. H. den Prins van Oramje aan te bieden, on- 
der eerbiedige dankzegging voor de welwillende ver- 
gunning; 2°. onder het toezigt van de HH. w. vro- 
LIK en J. VAN DER HOEVEN afbeeldingen te doen 
vervaardigen van genoemden schedel, welke met eene 
bijgevoegde toelichting, wit de verslagen der Heeren 
VROLIK En VAN DER HOEVEN opgemaakt, in de Ver- 
handelingen der Akademie zullen worden uitgegeven. 


Wordt gelezen een brief van den Heer p. Cc. MOLEN- 
KAMP (Amsterdam 23 Junij 1858) ten geleide van vier 
teekeningen en eene toelichtende memorie, wier strek- 
king is: een ontwerp van verbeterde Telegraphie voor 
Spoorweglijnen. 

De vergadering neemt van gemeld ontwerp kennis, 


Hoogte van de orbita. ...….. eeen. El 0,035. 
BBEGEUEEN bean orn eenen dje en ee eener ane d 0,041. 
Hoogte van de onderkaak van achteren van den con- 
dylus tot den onderrand, links ........... » 0,070. 
ICgts «....eeeer. „0,065. 
Het abnormaal kleine foramen magnum occipitale . 
is: dwars. se. vee vee Oeren ER RAON Ig „ 0,025. 
in de-lengte. , Tan SDR «0,028. 
De kromming van den schedel van de neusbeenderen 
tot aan het groote achterhoofdsgat bedraagt ... … 0,401. 


De geheele omvang van den schedel (een draad 
gespannen boven de glabellae, over den bovenrand 
der schubbeenderen en boven het midden van het 
achterhoofdsbeeu) nnee) slenpeette trente lele » 0,550. 


(218 ) 


en beshut, na eene korte wisseling van gedachten, 
vaaraan de H.H. srorm BUYsING en sTAMKART deel 
nemen, om de vier teekeningen en hare toelichting in 
handen te stellen van de H.H. srorm BuYsinG en 
CONRAD, met beleefd verzoek, om haar daarop in de 
eerstkomende vergadering te dienen van berigt, voor- 
lichting en raad. 


De Heer van coau spreekt over Storm, Regen en 
Temperatuur van zee en lucht aan de zuidkust van 
Afrika, en lieht zijne voordragt toe door medegebragte 
en daartoe ontworpen kaarten; waarbij hij tevens het 
groot belang doet uitkomen, dat de zeevaart bij deze 
kennis heeft, en hulde doet aan de menigvuldige 
waarnemingen door Nederlandsche scheepsbevelheb- 
bers in den jongsten tijd daaromtrent bijeengebragt. 
Hij stelt zich voor, daarover binnen korten tijd eene 
Verhandeling aan te bieden voor de Verslagen en 
Mededeelingen. Wordt besloten, haar alsdan in han- 
den te stellen van de Commissie van redactie. 


De Heer von BAUMHAUER ‘spreekt over de ver- 
schillende methoden, gebezigd tot Onderzoek van de 
Melf:. 


Daartoe treedt Spreker in breedvoerige beoordeeling van 
de wijze, waarop het specifiek gewigt door den areometer 
bepaald wordt. Hij doet zien, dat dit werktuig geene juiste 
uitkomsten kan leveren. Hoogere waarde zoude hij hechten 
aan de bepaling van het specifiek gewigt door middel van 
de zoogenaamde peer; maar, naar Sprekers meening, is de 
gewone peervorm voor melk minder geschikt, weshalve hij 
dien door een dubbelen kegel heeft vervangen, die zoodanig 


(219 ) 


belast is, dat hij in melk, bij een inhoud van 60 eubiek 
centimeters nog geen wigtje weegt. Voorts vordert dit werk- 
tuig eene te geoefende hand, dan dat het van algemeen 
practisch belang zou kunnen worden. De vervalsching in- 
tusschen der melk met water, welke in de hoofdstad som- 
tijds tot 50 pCt. rijst, maakt het wenschelijk, dat daartegen 
gewaakt, en naar gepaste middelen tot onderzoek en be- 
paling omgezien worde. Spreker doet daarbij opmerken, dat 
in Amsterdam, ten einde te gemoet te komen aan de blaauw- 
achtige kleur, welke de melk door bijmenging van water 
krijgt, bij voorkeur het geel bruine brakke water gebezigd 
wordt, dat enkele pompen leveren. 

Spreker behandelt voorts het onderzoek naar het room- 
en suikergehalte der melk, en spreekt een ongunstig oordeel 
uit over de zoogenaamde cremometers en over den lacto- 
scoop van DoNNé. Naar Sprekers overtuiging is er slechts 
ééne methode, welke tot woldoende zekerheid omtrent de 
zapenstelling der melk kan voeren, namelijk de scheikun- 
dige analyse der melk in haar geheel, volgens de aanwijzing 
van PELIGOT. Spreker heeft getracht haar gemakkelijker uit- 
voerbaar te maken, en beschrijft ten slotte zijne wijze van 
handelen, welke hij door medegebragte toestellen verduidelijkt. 

De Heer vor Baumnaver verzoekt en erlangt vergunning, 
om, als met het door hem behandeld onderwerp in het 
naauwst verband, te mogen voordragen de uitkomsten van 
de mikroskopische waarnemingen over de in den winter van 
1857 —1858 onderzochte koemelk door Dr. p. 7. coster 
te Amsterdam. 

Zij betreffen in de eerste plaats de moleculaire bewegin- 
gen der melkbolletjes; in de tweede plaats het gemis van 
een bijzonder omhulsel voor hen, waartoe de Heer cosrur 
nit al zijne waarnemingen besluit; in de derde plaats de 
vorming van eene draadzwam, welke zich, inzonderheid het 


( 220 ) 


eerst iu de room, vertoont, zoodra de melk zuur wordt. Deze 
draadzwam verschilt bepaaldelijk wan de Aspergillus- of 
Penieillium-vormen, die men, zoo als dan ook hier en daar 
opgeteekend is, in rottende melk aantreft. Aanvankelijk ziet 
men door het mikroskoop in de gecoaguleerde massa enkele 
strepen, die haar, om zoo te zeggen, in verschillende rig- 
tingen doorsnijden. Bij naauwkeurige opmerking blijken die 
strepen zeer lange, smalle buizen te zijn, waarin men hier 
en daar een dwars tusschenschot — de aan elkander rakende 
celwanden namelijk — ontwaart. Deze buizen. zijn vertakt, 
en gelijken zoo sprekend op: capillaire vaten, dat de Meer 
cosTER niet alleen, maar ook anderen — zeer ervaren in de 
weefselleer — ze aanvankelijk voor haarvaten hielden, en er, 
toen men ze voor het eerst zag, een oogenblik gedacht werd 
aan vermenging van melk met hersenzelfstandigheid. Spoedie 
echter bleek zulks eene dwaling te zijn. — Het hier be- 
doeld product blijkt tot de groep der Myphomycetes te be- 
hooren; zijne kenschetsende teekenen zijn voornamelijk ge- 
legen in de ongewone lengte der cellen, in de meestal na- 
genoeg regthoekige vertakking van dit mycelium en in de 
groote eironde en eylindervormige sporen, die men eenige 
dagen later, bij voortgaande rotting, daarbij aantreft. Door 
hare grootte, haar verschillend hehtbrekend vermogen en 
door hare dubbele wanden, zijn deze zeer gemakkelijk van de 
omliggende melkbolletjes te onderscheiden. Fn de waterheldere 
wel, die zich onder de roomlaag vertoont, is deze draad- 
zwam niet voorhanden, maar wel in de zich hieronder kaas- 
achtig coagulerende massa. 


De Heer poNpers brengt omtrent het door den Heer vox 
BAUMHAUER gesprokene in het midden, dat hij deze voor- 
dragt met belangstelling volgde, maar de vrijheid moet ne- 
men op te merken, dat, in weêrwil van alle mogelijke ver- 
eenvoudiging en bespoediging, de scheikundige analyse hem 


(221 ) 


voor het gewoon en dagelijksch practisch gebruik te gecom- 
pliceerd en te tijdroovend voorkomt. Naar zijn inzien heeft 
de Heer voN BAUMHAUER over al de door anderen aangeprezene 
methoden met te groote stoutheid den staf gebroken. Wel 
is het waar, dat de scheikundige analyse en zij alleen, in 
staat is om de quantitative verhouding der bestanddeelen van 
de melk goed te doen kennen; maar voor medico-politisch 
gebruik is zij te omslagtig, te tijdroovend. De Heer vor 
BAUMHAUER deed in het geheel 140 dergelijke analysen, maar 
wat beteekent dat cijfer, zoo men de hoeveelheden melk over- 
weegt, welke dagelijks in eene groote stad worden ingebragt. 
De methode van onderzoek moet snel en gemakkelijk werken. 
De areometer is zeker onvoldoende, omdat, door èn de melk 
af te roomen èn water toe te voegen, het soortelijk gewiet 
der melk onveranderd blijven kan. Maar daarbij vermindert 
dan ook in hooge mate de graad van ondoorzigtigheid. De 
galactoscoop zal dus die wijze van vervalsching aantoonen. 
Daarom meent hij, dat het gelijktijdig gebruik van den areo- 
meter en van den galactoscoop van poNNé voor het dage- 
lijksch gebruik voldoende waarborgen leveren, wanneer geene 
andere vervalsching dan afrooming of toevoeging van water 
voorkomt. En Spreker beweert, dat welligt nooit andere 
vervalsching uit winstbejag beproefd wordt, wijl al diegenen, 
waarvan bij sommige schrijvers sprake is, zich door den 
smaak, den reuk en andere onaangename eigenschappen te 
gemakkelijk verraden. Hij verzet zich tegen het bezwaar, 
door den Heer vor BAUMHAUER tegen de bruikbaarheid van 
den galactoscoop in het midden gebragt, dat namelijk door 
het schudden bij het overbrengen der melk de melkbol- 
letjes zich onderling zouden vereenigen. Dit is hem nooit 
in de gewone melk voorgekomen. Het geschiedt alleen in 
de melk van koeijen, die kort te voren gekalfd hebben, 
waarin ook dan meestal nog zoogenaamde colostrumbollen 
aanwezig zijn. 


ua 


( 


De Heer VON BAUMHAUVER antwoordt, dat hij den Heer 
DONDERS volkomen toegeeft dat er dikwerf spraak is van 
vervalschingen van melk door hersenzelfstandigheid, planten- 
zaden enz, welke in de praktijk niet voorkomen. Juist 
daarom hecht hij groote waarde aan het onderzoek van den 
Heer coster, dat ons leert, hoe er door ontbinding vorm- 
sels in de melk ontstaan, welke tot dergelijken schijn van 
vervalsching aanleiding geven. 


22) 


Hij geeft toe, dat voor dagelijksch gebruik de scheikun- 
dige analyse als middel van keuring miet bruikbaar is; maar 
hij acht haar onmisbaar, zoodra er kwestie is van toepas- 
sing van straf, wegens vermoeden van vervalsching. 

Voor de dagelijksche keuring door een onwetenschappe- 
lijken keurmeester mag tot bepaling van het watergehalte 
de areometer voldoende zijn, zoo dit 10, 20, 30 à 40 pCt. 
water geldt. Men verlieze echter daarbij nimmer uit het 
oog het bezigen daartoe in Amsterdam van geelachtig bruin 
brak water. 

Omtrent den lactoscoop van DoNN6 kan de Heer vox 
BAUMHAUER miet deelen in de goedkeuring van den Heer 
DONDERS. Tot staving zijner min gunstige meeming wijst hij 
op de veranderlijkheid der melkbolletjes, welke in versche 
melk klein, na eenigen tijd door wederkeerige ineensmelting 
groot worden. 


De Heer ponpers ontkent het zamenvloeijen der melk- 
bolletjes kort na de ontlasting der melk. Kwam deze voor, 
zoo zou de afwezigheid van omhullende vliesjes al sedert 
lang gemakkelijk zijn beslist geweest. Overigens doet hij 
opmerken, dat ook de groote melkbolletjes op de ondoor- 
zietigheid invloed hebben, hoezeer minder dan een aantal 
kleine, die gezamenlijk hetzelfde volumen hebben. Bij den 
galactoscoop geldt het niet de ondoorschijnendheid, maar de 
ondoorzigtigheid, en deze treedt in, wanneer alle lichtstra- 


(223 ) 


len, die in eene laag melk dringen, een of meer melkbol- 
letjes op hunnen weg ontmoeten, hetzij groote, hetzij kleine, 
en bij gevolg, als diffus licht uittreden. 

Met genoegen intusschen merkte de Heer poxpers in de 
gehouden discussiën op, dat het onderzoek der melk, zooals 
het door den Heer voN BAUMHAUVER wordt voorgedragen, 
niet als maatregel van medische politie, maar als middel 
moet gelden tot geregtelijk onderzoek bij strafvordering. 
Uit de geheele voordragt van den Heer voN BAUMHAUER 
had hij begrepen, dat deze het medisch-politiseh onderzoek 
op het oog had en ook daarvoor elke andere methode, dan 
scheikundige analyse verwerpelijk achtte. Hij blijft bij zijne 
overtuiging, dat voor de dagelijks gevorderde keuring het 
gelijktijdig gebruik van areometer en galactoscoop voldoende 
is, en mog meer worden zal, wanneer hunne vereenigde be- 
teekenis in eene groote reeks van gevallen door analyse zal 
zijn gecontroleerd geworden, en tabellen daarnaar zullen zijn 
ontworpen. 


De Heer von BAUMHAUVER antwoordt, dat in de bepaling 
van het specifiek gewigt juist de moeijelijkheid zit. De 
areometer geeft geene voldoende zekerheid, en het gebruik 
van de peer kan men niet aan elk toevertrouwen. 

De Voorzitter sluit de beraadslaging, onder dank- 
zegging aan de Sprekers, en stelt de bijdrage van den 
Heer coster en de verhandeling, welke de Heer von 
BAUMHAUER toezegt, beiden voor de Verslagen en Me- 
dedeelingen aangeboden, in handen van de Commissie 
van redactie. 


De Heer narring spreekt over de fragmenten eener 
reusachtige Cephalopode, door hem in het Zoölogisch 


(224) 


Museum te Utrecht gevonden; hij licht zijne voordragt 
door afbeeldingen toe en biedt ten slotte daarover 
voor de werken der Afdeeling eene verhandeling aan, 
welke in handen wordt gesteld van de Heeren 5. vAN 
DER HOEVEN en w. vROLIK, met beleefd verzoek om 
daarop in de volgende vergadering te dienen van be- 
rigt, voorlichting en raad. 

Bij de beraadslaging over deze voordragt doet de 
Heer w. vroLIK opmerken, dat dergelijke fragmen- 
ten, vermoedelijk van een reusachtigen Loligo, zich 
ook in de verzameling van den Zoölogischen tuin te 
Amsterdam bevinden, en dat het voor den Heer HaARr- 
TING van gewigt kan wezen, dat, vóórdat hij zijne 
verhandeling in handen der Commissie stelt, door hem 
eene vergelijking ingesteld worde met genoemde frag- 
menten. Van den verlichten zin des Bestuurs van 
den Zoölogischen tuin mag men verwachten, dat het 
gaarne tot deze vergelijking de gelegenheid zal geven. 

De Heer HARTING zegt voor deze belangrijke op- 
merking dank en stelt zich voor, daarvan dadelijk ge- 
bruik te maken. 


De Heer VAN DER WILLIGEN biedt voor de er- 
slagen en Mededeelingen eene zesde verhandeling aan 
over het Zeetrisch Spectrum. Zij wordt in handen 
gesteld der Commissie van redactie. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de ver- 
gadermg wordt gesloten. 


' DE 
STORMEN NABIJ DE KAAP DE GOEDE HOOP 


IN VERBAND BESCHOUWD MET DE 


TEMPERATUUR DER ZEE. 


. 
DOOR 


J. VAN GOGH. 


Het vaste land van Afrika scheidt den Zuid-Atlantischen 
van den Indischen Oceaan, zoo ver dat werelddeel zich zuid- 
waarts uitstrekt, en bij de kaap de Goede Hoop en kaap 
Agulhas ten einde loopt. Bezuiden den parallel van 35° 
zuiderbreedte zijn beide zeeën vereenigd,.en maken deel 
uit van den grooten Oceaan, die het zuidelijk halfrond na- 
genoeg geheel overdekt. 

Waar die zamenvloeijing plaats grijpt, komen lucht- en 
zeestroomingen van tegenovergestelde rigting en verschillende 
temperatuur met elkander in aanraking, en ontstaat uit die 
botsing eene zóó afwisselende weêrsgesteldheid, en over het 
geheel dusdanige opvolging van uitéénloopende meteorolo- 
gische verschijnselen, dat de verklaring daarvan wèl in 
hoofdtrekken reeds bekend is, maar voor de wetenschap en 
voor de zeevaart steeds een onderwerp van meer bijzondere 
nasporing blijft aanbieden. 

Om de kaap de Goede Hoop heen leidt de groote waterweg 
der maar Indië bestemde of vandáár terugkeerende schepen; 
en het is voornamelijk op de tehuisreize, wanneer de route 
zoo nabij mogelijk om Afrika’s zuidhoek genomen wordt, 
dat de zeeman de bezwaren ondervindt, die, bijna zonder 
uitzondering, dit gedeelte der reis eenigzins vertragen. 


VERSL. EN MEDED, AFD, NATUURK, DEEL VIII. 15 


( 226 ) 


Gedurende de laatste jaren zijn vele waarnemingen over 
dit gedeelte van den Oceaan verrigt; — en vooral „Neder- 
land, wiens schepen als het ware dagelijks die Stormkaap 
omzeilen, wiens Marine en handelsvloot sedert het jaar 1554. 
op uitgebreide schaal is toegetreden, om door een stelscl- 
matig onderzoek de kennis aangaande de verschijnselen op 
den Oceaan te vermeerderen, — Nederland heeft er groot 
belang bij, dat die kennis tot voordeelige toepassing op de 
scheepvaart moge leiden. 

Het Meteorologisch Instituut tracht dit doel te berei- 
ken. Die inrigting ontvangt de journalen der teruggekeerde 
schepen. 

De waarnemingen, in die journalen opgeteekend, wor- 
den door de Afdeeling Zeevaart bewerkt, de uitkomsten 
van dat onderzoek aan de medewerkende zeelieden aan- 
geboden, en aan gelijksoortige instellingen buitenslands me- 
degedeeld. 

Ook onlangs gaf genoemd Instituut weder een boekwerk 

in het licht, eene verzameling inhoudende van, 550 reizen 
van Indië naar Europa, die voor vele onderdeelen der reis 
naar tijdsorde in tabellen gerangschikt zijn; benevens maan- 
delijksche windkaarten van den Zuid-Atlantischen Oceaan, 
en maandelijksche storm- en regenkaarten voor een gedeelte 
der zee nabij de kaap de Goede Hoop. 
- De waarnemingen uit die 550 journalen, met bijvoeging 
van zooveel andere, reeds vroeger door den Heer MAURY, 
im Amerika tot de zamenstelling zijner Pilot Charts gebe- 
zigd, kunnen bovendien geacht worden eene volledige ver- 
zameling uit te maken, die aangaande de heerschende win- 
den over dit gedeelte des Oceaans genoegzame gegevens 
aanbiedt, om daaruit eerlang bijzondere windkaarten voor 
kleinere oppervlakten zamen te stellen. 

Het is evenwel nief. ten opzigte van winden en stormen 
alléén, dat de voorhanden zijnde waarnemingen bewerkt en 


(227 ) 


uitkomsten daaruit ontleend werden, die de gesteldheid van 
lucht en zee voor iedere maand des jaars bezuiden de kaap 
schetsen. Ik moet hier herinneren aan de ten vorige jare door 
den Luitenant ter zee der 1e klasse, K. r. R. ANDRAU, be- 
werkte temperatuurkaart; zijne daarop gegronde beschrijving 
van den Agulhasstroom (waardoor de grenzen der koude en 
warme stroomen bekend werden), en zijne verdere uiteenzet- 
ting van den invloed, dien deze op de atmospheer uit- 
oefent: uitkomsten, die evenzeer door wetenschappelijk betoog 
als door aanhaling van vele op ervaring gegronde feiten tot 
de erkenning hebben geleid, in hoe verre de beschouwing 
der verschillende waarnemingen met voldoende zekerheid het 
onderlinge verband doen kennen. 

Ik heb mij voorgesteld ook nu dat verband op nieuw te 
doen uitkomen, en zal vooraf daartoe de zamenstelling der 
storm- en regenkaart nabij de kaap de Goede Hoop ver- 
klaren, en eenige der vele bijzonderheden, daarin opgeslo- 
ten, behandelen; — om die vervolgens voor eene enkele 
maand in verband te beschouwen met de gemiddelde tem- 
peratuur van zee en lucht. 

De storm- en regenkaart nabij de kaap de Goede Hoop, 
vervaardigd door den Assistentdirecteur der Afdeeling Zee- 
vaart, Jhr. Mm. w. BOWIER, reikt van 14° OL, tot 32° OL, 
en van 33° ZBr. tot 37° ZBr,; zij bevat de waarnemingen 
van meer dan 500 schepen, en is verdeeld in vakken van 
twee graden in lengte en één graad in breedte. Zij schenkt 
een overzigt der waarnemingen omtrent de verschillende af- 
wijkingen eener gewone weêrsgesteldheid op zee, en toont 
aan, welke stormen in de verschillende maanden het meest 
nabij Afrika’s zuidkust worden aangetroffen. 

Ter verduidelijking wordt hier één der vakken van be- 
doelde kaart voorgesteld, gelegen tusschen 35° en 36° ZBr. 
en 20° en 22° OL. 


157 


(228 ) 


BIEN Sg sjalilslelelälg 
WAARNEMINGEN. Ä |B EISEN 8IEIENE | älelä 

BIAIEIANS (2 SIE IEI8 NS 

a BEN aje) Eje 
Stora yk NEGEN ee et B 
Storm v. h. NO, ki en HH == 
Storm v. h. O.| — — — U Il TH {TH TI TJ TJ — 
Storm v. h. ZO. | — —| =| =| 2 — 
Storm v. h. Zj 5 HI 1 We di lj — 
Storm v. bi ZW.) U U U U U 4 3 1 
Storm va hb. W.j Alk 4-2} 1 U 3 12/13) Al 3 Aj L 
Stormv.h.NW.| 4 5 5 1 3 9 8 9 9 & 3 — 
Dageraad 190/173/143,130/143 167 188/183/197 Kek: 103 
See 17 12 6 9 5:16 10/ 4 16 91 1 
Regen EN 18/14} 9| 13} 14, 13,-29| 24 371) 13) 10 2 
Dondert. 1 1 — 3 6/12 6} 7 2 51 
Mist. Meen 2 3-3) 18 911) 4 2 Î — ö 


leder vak dezer kaart is namelijk door vertikale lijnen 
im 12 strooken verdeeld, voor de verschillende maanden des 
jaars. De horizontale lijnen scheiden de verschillende soorten 
van waarnemingen van elkander, die in de volgende orde 
zijn opgeteekend: 

Acht horizontale gordels bevatten de waarnemingen der 
stormen voor acht windstreken van het kompas. 

Voor noordelijke stormen zijn gerekend, die tusschen het 
NNW. en NNO. vallen; voor stormen wt het NO., die, 
welke tusschen het NNO. en ONO. gelegen zijn, en zoo 
vervolgens. 

De negende horizontale lijn bevat, onder het opschrift 
dagen, hoeveel tijdruimten van S uren of derde gedeelten 
van etmalen voor iedere maand en voor ieder vak uit de 
journalen onderzocht zijn geworden. 

Noch bij de stormen, noch bij de verdere waarnemingen 
die later vermeld zullen worden, is op den duur der ver- 


(229 ) 


schijnselen zelve gelet; doch naarmate zij in de journalen, 
hetzij afzonderlijk, hetzij te gelijker tijd aangeteekend waren, 
werden zij voor iedere tijdruimte van 8 uren, binnen welke 
zij plaats vonden, ééns vermeld. 

De 10°, 11e, 129 en 13° horizontale lijn bevat de op- 
geteekende waarnemingen van stilte, regen (daaronder ook 
hagel en sneeuw), onweder en mist. 

De zamenstelling dezer kaart, die thans door het Insti- 
tuut voor de medewerkende gezagvoerders verkrijgbaar is ge- 
steld, is overigens geheel overeenkomstig mAURY's „Storm- 
and Rainchart® van den Atlantischen Oceaan (welke echter 
verdeeld is in vakken van vijf graden in breedte en vijf 
graden in lengte) en daarom ook maurv’s Storm- en 
Regenkaart genoemd, niettegenstaande de waarnemingen 
uitsluitend uit de Hollandsche journalen getrokken zijn. Zij 
toont dus voor de verschillende maanden aan, wáár het 
meest stormweder heerscht en uit welken hoek, en in hoe 
verre andere verschijnselen in den dampkring eene uitzon- 
dering op de doorgaande weêrsgesteldheid daarstellen, of 
dat er stilte is waargenomen. 

Ware nu voor ieder vak dezer kaart een gelijk getal 
waarnemingsdagen onderzocht geworden, dan zoude een ver- 
gelijkend overzigt zeer in het oog vallend moeten zijn. 

Dit was echter het geval niet. De oppervlakte der zee, 
door deze kaart voorgesteld, wordt geenszins overal even 
druk door de schepen bezocht. Het waren bijna uitsluitend 
de journalen der te huis varende schepen, waaruit de waar- 
nemingen zijn ontleend, en waarvan de route, als een brec- 
de gordel, Afrika’s zuidkust omzoomt. 

Door herleiding kan men echter spoedig nagaan in hoe 
verre procentswijze het getal stormen en andere verschijn- 
selen, overal en voor iedere maand hetzelfde, of wel meer 
of minder uitéénloopend. is. 

Het zamenvatten van de geheele oppervlakte der kaart 


(230 ) 


leidt tot het volgende overzigt. Voor iedere maand zijn ge- 
middeld 1484, of over het geheele jaar 17,810 waarnemings- 
tijdvakken van 8 uren, uit de journalen onderzocht gewor- 
den, en was 1276 maal stormweder aangeteekend, namelijk 


43 maal stormweer tusschen het 240 enZ4W of 0.24 pCt. 


296 7 7 7 „Z4W v WZW „ 1.66 
568 u " „ WZW „ WNW 319 

281 # " 1 WNW NNW / 1.58 7 
7, 3 a NNW „ NNO # 0.03 

16 u ” „NNO „ ONO # 0.09 „ 

18 „ ile ” „ONO « 020 # 0.10 

49 " 7 „020 „220 021 

dus 1276 waarnemingen van stormweder of 7,16 pCt. 


Het is zeer in het oog vallend, hoezeer de westelijke 
stormen verre de overhand hebben boven die van den ooste- 
lijken kant; want van 1276 maal stormweder zijn er 1188 
westelijke stormen of 6,67 pCt, en slechts 88 oostelijke 
stormen of 0,49 pCt, 

Bij die rangschikking is gelet op den koers, welken de 
schepen volgen, en zijn de noordelijke stormen, als minder 
nadeelig voor de route der tehuisreize om de kaap, bij 
de oostelijke; de zuidelijke stormen daarentegen bij de wes- 
telijke gevoegd. 


De gegevens der kaart rangschikkende volgens de maan- 
den des jaars, zoo krijgt men het volgende overzigt: 


(231 ) 


| 
99% 605 loor lers EFS SOL (GLT GL T LOOP (OEP oge | BOL OET 
ELF ge log |v& || 03 {et | 08 N68 LQ |94 Neg |er | dò 
des Ies loos (Log TLE [TTS (oor OOP (Léa Lea P oee | 03e | 405 
&6e 8e |t |og Ira er |89 || F9 (9 | TI vo | TE | 88 
eror |looor grs |oët lector LEET ee pile TL EIT GT OT EGO RIO | FFSL 
LOST | ELI |68 [Te || Par | GEL | Ore || LSL | TIG | PFL || GLT | 46 | OST 
Leg gar [oro |ege |rLSr |o8'e |re'a [ear |oo (este [ego (ost 80e 
ù86 88 AL |6g | 69 | P8 | 66 | O8 98 | 6L || LOT | 69 | 06 
ITL mag (ete |ge°L 99° (ol Gr ere ess |He'e 95e |ao's [ele |or'r 
LET | LPT | PI |e8 || L6 |T B PALI EET FOIG HOR | O8 | IL 
88 i 8 9% Io OT | OL | 8 ip IL || 9 Tr q 
8S8IL || 9PT | 19 | LG || 46 | SIT | ITS || WI GEL |F rr |9& | 99 
OLS LT ITGLT (OET (PET (OGFT (LVPL (GLIT NEGIT (GPL (ETFT I6EOT (GOFT ETOT 
ä ei 8 d 5 : 5 = 
5 Lel a [51 ä [=} A À : . vz c/ 
5 E 8 Ee el ie) z js) 8 4 5 
BEENS EEE EBEN Ed 
58 EEEN TEEN SIE | El} 
36 Ì 
el LENT IELLNIAM LSATUHH “UAWNOZ 


"* JUOPOLT, 


> SIM 


JUOLL 
tapuod 


puoNOLT 
sudo 


JUDO 
UoITAS 


PLOAOLT 


“_… 1 vounogs Tetjor, 


. I 


axliTogs0O 


"_„ uoumojs oxliogso AA 


“ uogurmoutwen 12795) 


(232 ) 


Uit deze tabel blijkt dus, dat wat het getal stormen be- 
treft, de verhouding in de maand Februarij het gunstigst, 
doeh in de maanden Julij en Augustus het ongunstigst is. 

Vat men de maanden volgens de jaargetijden te zamen, 
dan ziet men dat de verhouding is, als volgt: 


LENTE, ZOMER, HERFST, WINTER, 
Storm... | 7,2 pCt. | 3,2 pCt. | 7,4 pCt: | 10,9 pCt. 
Stilte bip dd 5, 5) 1 5,7 ” 5,5 Vd 5,5 I 
Beoenk il SSD 8,4 7 12,L 12,8 
Donder . . 2, 3 7 2 Vi 4,5 1 5,6 I 
Mist stre. 2, 7 I 2,1 I 8,2 I 2,0 U 


Waaruit alzoo blijkt: dat gedurende de lente- en herfst- 
maanden het getal stormen nagenoeg gelijk is, doch gedu- 
rende den winter ruim driemaal zoo groot als des zomers; 

dat de verhouding der stilten in de vier saizoenen weinig 
of niet verandert ; 

dat de regens gedurende den herfst en winter te zamen dric- 
maal meer voorkomen dam gedurende de lente of den zomer ; 

dat het onweder gedurende de herfstmaanden het meest 
wordt waargenomen, — en even zoo de nevels. 

Ten einde de bijzonderheden voor ieder vak der storm- 
en regenkaart aanschouwelijk voor te stellen, en deze zoo 
doende tot gebruik der zeelieden geschikter te doen zijn, 
zoo werden voor iedere maand in het bijzonder kaarten ver- 
vaardigd, waarop de procentswijze voorstelling van ‘het getal 
stormen, stilten, regens, donder en mist door zwarte en ge- 
kleurde lijnen figuurlijk is aangegeven. 

Die lijnen zijn wel in horizontale strekking afgezet, disch 
zij hebben in het bijzonder betrekking op dat gedeelte der 
kaart, waar de route der te huis varende schepen langs 


(233 ) 


loopt, en waar dus bijna uitsluitend de waarnemingen zijn 
verrigt, waarom die gebogen routelijn voor iedere maand 
op de kaart is geplaatst. 

Hetzij men dus de waarnemingen uit de storm- en regen- 
kaart naar tijdsorde voor de geheele oppervlakte der kaart 
te zamen vat, of dat men daaruit afzonderlijke kaarten voor 
iedere maand afleidt, — men zal daaruit kunnen nagaan 
welke maanden de gunstigste of ongunstigste gelegenheid 
voor de vaart aanbieden. 

Niet minder belangrijk zijn de uitkomsten te achten, 
wanneer men de waarnemingen over het geheele jaar, be- 
schouwt voor ieder bijzonder gedeelte der kaart, waarop zij 
werden verrigt. 

Met dat doel is eene afzonderlijke kaart of tabel ver- 
vaardigd, waarop voor iedere oppervlakte van één graad 
breedte en twee graden lengte, de waarnemingen omtrent 
storm, regen en onweder, voor de verschillende maanden 
des jaars te zamen gevat, voorkomen. 

(Zie tabel A). 

In ieder vak is nu vermeld, gelijk het doorgaande hoofd 
der kolommen aangeeft: 

a. het aantal der waarnemings-tijdvakken, die onder- 
zocht zijn; 

b. het cijfer, dat uitdrukt: gedurende hoeveel tijdvakken 
van acht uren, Éénmaal van storm of regen of onweder in 
de journalen was gewag gemaakt, zonder overigens op den 
duur der verschijnselen zelve te letten; 

ce. de overeenkomstige cijfers daaruit ontleend, die uit- 
drukken : hoeveel malen op iedere honderd dagen, hetzij 
storm of regen of onweder is waargenomen. 

Deze procentswijze herleiding is op eene lagere lijn ge- 
steld, in dezelfde kolom die voor ieder soort van waar- 
neming bestemd was. 

Het valt al dadelijk in het oog, hoezeer in enkele vak- 


ken meer of minder waarnemingen konden worden verrigt, 
naarmate zij door de route der schepen doorsneden worden. 

De zuidelijkste, in het bijzonder de meer westelijke en 
oostelijke, werden het minst bezocht. 

De gemiddelde route van 583 te huis varende Holland- 
sche schepen, van 30° oosterlengte tot 14 oosterlengte, is 
namelijk de volgende: 

OL. ZBr. OL. ZBr. 5 D, Mijl. _Btmal. 
Van 30° in 33°06' tot 28° in 34° een afst. van 28,5 in 1,3 
n 28° y 34° „26° y 34°43 mn 21 „1,1 
n_ 26° „ 834°42' „ 24° „ 35° geer rb MIND 
„24° „ 35° „22° „ 35°18' / ” „ 25 „1,8 
„n_ _ 22° „ 35°18' „ 20° / 35°18! „ vu wm 24,5 pj 2,0 
„_ 20° „ 35°18', „ 18° „ 35° ill ent a ma vc 
„ 18° „ 35° „ 16° „ 33254! n u 29,8 wv 1,2 
„ 16° , 33°54’ , 14° , 32°24' " n 33,17 "1i2 


Totaal. 218,5 118 


Alzoo behouden de schepen op dit gedeelte der route 
gemiddeld slechts 19,5 D. mijlen in het etmaal, of 34 
D. mijl in de wacht van 4 uren. 

Uit de tabel blijkt nu, dat de grootste getallen der waar- 
nemingen nabij die route gelegen zijn, en tevens dat de 
meeste stormen werden opgeteekend wáár de schepen ook 
den langsten tijd behoefden om een volgenden meridiaancirkel 
te snijden; daarbij indachtig zijnde, in hoe verre de zuid- 
westwaarts gerigte kaapstroom de schepen westwaarts opzet, 
totdat zij nabij 229 OL. (waar die stroom meer zuidelijke 
rigting aanneemt) betrekkelijk meer oponthoud door de wes- 
telijke stormen ondervinden, al heerschen die dan ook be- 
westen dien meridiaan niet zóó menigvuldig als daar be- 
oosten. 

De meeste stormen worden, volgens de tabel, aangetroffen 
tusschen 22° en 24° OL, juist daar, waar de kaapstroom 


(235 ) 


zich zuidwaarts heenbuigende, eene scherpere grens met het 
koudere water daarstelt, en waar de rand der Agulhasbank 
eene vrij evenwijdige rigting daarmede bezit. 

Opmerkelijk is verder de vrij geregelde gang, die men 
waarneemt ten opzigte van het aantal stormen op iedere 
100 dagen, wanneer men de tabel van boven naar beneden 
afleest. Op enkele uitzonderingen na, waar een gering aan- 
tal waarnemingen aan de procentswijze verhouding minder 
vertrouwen doet schenken, daar ziet men, dat overigens tus- 
schen de noordelijkst gelegene parallellen de minste, — doch 
nabij het onderste gedeelte der tabel verreweg de aneeste 
stormen zijn vermeld. Bijzonder in het oog vallend ziet 
men die opklimming in het aantal stormen, wanneer men 
al de waarnemingen in lengte bijéénverzamelt en zich be- 
paalt tot het overzigt, dat de afzonderlijke staat aan de 
regterzijde der tabel aanbiedt. Diensvolgens heerscht alzoo 
van 14° tot 32° oosterlengte, 


tusschen 38° en 34° zuiderbr. 4,1 pCt. storm. 


„ 84e en 35° I 6,1 I I 
Vi 95° en 562 I 8,5 1 I 
je 86° en» 31 7 12,5 / _stormweder. 


Hoe verder zuidwaarts van de kust — des te meer storm. 

Verzamelt men op gelijke wijze al de waarnemingen dn 
breedte hijéén, waaruit de afzonderlijke staat ontleend is, 
die onder aan de tabel is geplaatst, dan leert de beschou- 
wing daarvan, dat van 33° tot 37° ZBr. het getal stormen 
als volgt toeneemt: namelijk 


tusschen 14° en 16° OL. 3,5 pCt. 
P WórSMOL Li De liet, 
1 WS ZOOL 568 1, 
len Or ROT 198 op 
/ AR ZA Oue «2-05 dnee 


( 286 ) 


Beoosten 24° OL. wordt echter eene afneming in het ge- 
{al stormen waargenomen, namelijk 


tusschen 24° en 26° OL. 9,0 pCt. 
eed Ao OT oee 
DEE 80° OD EN 
Ur 52° Olrue 5 Sne 


Zoodat uit de beide verzamelings-tabellen dus gebleken 
is: dat tusschen 35° en 37° ZBr. en 22° en 24° OL. meer 
dan op eenig ander gedeelte der kaart van gelijke opper- 
vlakte, de stormen menigvuldig zijn. Want aldaar komen 
op 1877 waarnemingen 175 stormen voor, dus 12 pro- 
cent; terwijl tusschen 20° en 22° OL. bij 2196 waarnc- 
mingen slechts 176 stormen heerschten, dus 8 procent; of 
in het vak beoosten 24° OL., namelijk van 24° tot 26° 
OL. op 776 waarnemingen Sl stormen, dus 10,4 procent. 

Op een afzonderlijk schetskaartje is de jaarlijksche lijn 
der stormen, regens en onweders, van west naar oost, gra- 
phisch afgezet, gelijk de gegevens daartoe uit de overzigts- 
tabel van 83° tot 57° ZBr. in lengte was ontleend. 

(Zie het kaartje U). 

De getallen, voorkomende nabij den benedenrand der 
schets, geven het aantal dagen aan, dat tot de zamenstel- 
ling der storm- en regenkaart tusschen iedere twee meri- 
dianen is onderzocht geworden. 

De horizontale lijnen dienen om de procenten uit te druk- 
ken, of liever om te kunnen aflezen gedurende hoeveel da- 
gen eenig verschijnsel op iedere 100 dagen voorkomt. — 
Zoo klimmen die verdeelingen op deze schets van 0 tot 20 
procent, en rijst de stormlijn het hoogst tusschen 22° en 
24° OL. (tot 9,7 pCt), de lijn der regens tusschen 24° en 
26° OL. (tot 12,1 pCt), eindelijk de lijn van het onweder 
tusschen 28° en 30° OL. (deze echter slechts tot 6 pCt.). 

De lijn der stormen is dus van west naar oost (gemid- 


, 


B OVO RLE 


NABI AFRIKA'S ZUIDKUST 


Pro Cent 
20 


Lith.v. Meyer d& C2 


il 
J.van GOGH, Over de stormen nabij de Kaap de Goede Hoop enz | N14 


PLGUURLIJKE VOORSTELLING van zer aanta STORMEN, REGENS ev ONWEDERS vAn AFRIKA S ZUIDKUST 


OVERZIGT OVER HET GEHEELE JAAR 


‚ 
, ) Pro Cent 
e Oosten / E 28 


=|’ 


ej B 
1 Hool 


Pe a en 


VERSL.S MED.NAT.AFD,KON AKA.DV IL Bilh.v Meger d& C2 


deld over het geheele jaar) vrij regelmatig klimmende tot 
tusschen 22° en 24° OL. en daarna afdalende. 
__ Zulks krijgt echter een geheel verschillend aanzien, zoodra 
men diezelfde stormlijn schetst voor afzonderlijke maanden. 
Want dan is het veel meer in het oog vallend in hoeverre 
op bepaalde plaatsen vele — op andere plaatsen weinig stor- 
men in dezelfde maand voorkomen. 
Om daarvan de verklaring op te sporen, en aanvankelijk 
ten minste de statistiek uit zooveel waarnemingen nader te 
bevestigen, kwam het mij voor, dat de beschouwing der 
temperatuur van de zee veel licht moest verspreiden. 
4 Opzettelijk voor dat doel werden voor de maanden Maart, 
Jij, Augustus, September en October nieuwe temperatuur- 
kaarten vervaardigd, en op drie daarvan, die de grootste 
verscheidenheid in dat opzigt aanboden, op afzonderlijke 
_schetskaartjes de stormlijnen voorgesteld. 
3 De gegevens, tot de zamenstelling dezer temperatuur- 
kaarten gebezigd, maken een klein gedeelte uit der verza- 
meling, die uit een driehonderdtal journalen van Holland- 
sche schepen, in afzonderlijke boeken van graad tot graad 
zoodanig worden opgeteekend, dat al de bijzonderheden van 
tijd en plaats tevens blijven bewaard. 
__Voor de genoemde vijf maanden, en voor eene opper- 
vlakte van 30° tot 45 ZBr. en 14° tot 36° OLengte zijn bij 
voorbeeld gezamentlijk 5277 temperatuurwaarnemingen der 
zee verrigt, dus gemiddeld meer dan 1000 voor iedere maand. 
Op de temperatuurkaart zelve was voor elke 4 graad 
_ oppervlakte door éen-groot cijfer de gemiddelde tempera- 
tuur der zee, uit verschillende waarnemingen afgeleid, in- 
gevuld; terwijl door kleine cijfers belangrijke afwijkingen 
of wel de eenige volbragte waarneming in sommige vakken 
werd voorgesteld. Bedroeg de gemiddelde temperatuur 15° 
CELSIUS of hooger — dan zijn roode cijfers; doch was die 
lager dan 18° — zoo werden zwarte cijfers gebezigd. 


( 238 ) 


Het zmdelijkst gedeelte dezer kaarten bevatte de waar- 
nemingen der om de oost stevenende schepen, en omdat 
de onderzochte journalen reizen bevatten, na 1854 volbragt, 
sedert welk jaar met ook eene meer zuidelijke route naar 
Indië is begonnen te volgen, zoo moet het daaruit verklaard 
worden, dat de temperatuur der zee aldaar niet zóó opge- 
hoopt tusschen twee of meer parallellen is opgeteekend, doch 
in breedte meer over den Oceaan verspreid. Waar dus het 
warme water uit de Indische Zee, in zuidwestelijke en zui- 
delijke rigting voortgestuwd, den kouderen poolstroom ont- 
moet, moet men zeer uitéénloopende temperatuur der zee aan- 
treffen. Bovendien moest het in sommige jaren aanwezig zijn 
van ijs tot op 87° ja in enkele gevallen tot nabij 35° ZBr. 
eene bijkomende oorzaak worden van zeer groote afwijkin- 
gen ûn de temperatuur van zee en lucht. 

Het noordelijk gedeelte der kaarten bevatte de waarnemin- 
gen der te huis varende schepen; deze zijn meer in een 
bundel bezuiden de kust van Afrika te zamen gevat. 

Evenzeer dus als bij de storm- en regenkaart, ontbreken 
de temperatuurgegevens voor sommige gedeelten der opper- 
vlakte geheel, of komen slechts weinig voor. Intusschen 
waren er genoegzaam voorhanden, om daaruit in bijzonder- 
heden de grens van het koude en warme water te bepalen; 
en om dáár, waar de storm- en regenkaart de meeste bij- 
zonderheden bevatte, ook de gemiddelde temperatuur voor 
iederen vierkanten graad, of zelfs voor 4 vierkanten graad af 
te leiden, en deze in verband met de heerschende stormen 
te beschouwen. Met het oog daarop moet men dan ook de 
zamenstelling dezer schetskaarten aanmerken, waarop boven- 
dien de rigting van den warmen, of het indringen van den 
kouden stroom uit de in de journalen vermelde stroomop- 
gaven figuurlijk was voorgesteld. 

Slechts het ontvangen van veel meer waarnemingen kan 
later eerst gelegenheid geven, om de normale temperatuur 


NN 
ZUIDEN 


HEELE JAA OVERZIGT IN LENGTE 


OOSTERLENGTE. 
14°—352° 
E GETAL erran | Z El 
& _|[WAARNE: WAARNE-S 5 â 
5 _ I|MINGEN. MINGEN.| @ 5 
[e) Ee led 
141 264 121 
2938 
Proce. … 4,1 9 4 
446 103 244 
„362 
Proc, .… 6,1 9,5 3,3 
| 
516 617 185 
6079 
Proc. 8,5 | 11,1 8 
! 
IS = 
113 220 46 
1395 
Proc. . 12,5 16 3 
TOTAAL. 
te 
ä GETAL 4 GETAL al 7 al 
8 WAARNE- á WAARNE- 2 ä 8 
Eras e pen ä = 
z pane SE INGEN. 8 el 4 
100 2040 | 1216 | 1861 | 592 
2239 | 17814 
3,6 | 9%,3 Proc... 7,16 |10,45-| 3,32 
Î | 


; de waar. 

en omdat 
t volbragt, 
route naar 
t verklaard 
zóó opge- 
kend, doeh 
ar dus het 
ijke en zui- 
stroom ont- 
der zee aan- 
nwezig zijn 
ij 35° ZBr. 
e _afwijkin- 


waarnemin- 
eer in een 
gevat. 
t, ontbreken 
‚ der opper- 
Intusschen 
in bijzonder 
r te bepalen; 
meeste bij- 
eratuur voor 
‚nten graad af 
nde stormen 
‚ dan ook de 
aarop boven 
ngen van 


Je stroomop- 


cmingen kan 
temperatuur 


sTOmRM- 


EN REGENKAART 
OVERZIGT OVER HET GEHEELI 


BEZUIDEN DE 


DE GOEDE HOOP. 


OOSTERLENGTE VAN GREENWICH. 


ONWEDER 


STORMEN 


ONWEDER. 


STORMEN. 
ONWEDER. 


|_ STORMEN, 
ONWEDER, 


| 


a 


en 


| 
| 


4162 


22 | 
| 
I 
5 || GETAL 
5) |WAARNE-, 
je) |MINGEN. 
En IL 
| 
37 17 
1433 
5,5 | 3 
| — mf 
196 dt 
| 1201 
10,3 2 | 
3 Ee 
di 5 | 
| 206 
de ie 4 


OVERZIGT 
VAN 33°—37? 


82 37 13 


15,5 | 18 6 


IN BREEDTE. 


ZUIDERBREEDTE. 


44 


OVERZIGT IN LENGTE 


OOSTERLENGTE. 


I 


| 


GETAL | 5 z E 
WAARNE-) Z z 
MINGEN.| 2 = 
5 


| 
ie 


|rar | ane | 121 


2938 | Í 
Proc, . 41 9 B 
‚446 | 703 | 244 
2362 | 


Proc sjk Bibor Ange & 


STORMEN, 


ONWEDER. 


STORMEN, 
REGEN 
ONWEDER, 


STORMEN. 
ONWEDER. 
STORMEN. 
ONWEDER, 


GETAL 
WAARNE-| 
MINGEN, 


STORMEN, 


ONWEDER. 


STORMEN. 


WERSL. EN MEDED. AFD, NATUURK, DEEL VIIL 


| 
z | cerAn 
E A _ ||WAARNE- 
4 | £ [larneen. 

| I| 

Ï iĳ 

| | 

219 66 | 
| | | 2810 | 
Ol) 23 | 


te 
mf 
ee 
vs 
I=) 
S 
[=) 


) 


| 1653 


| | | 5 
GETAL | | E 
WAARNE-| EE) 
MINGEN, 4 Ï 

| … | S 

| | | 

| | 

| 1276 | 1861 | 592 
13514 


Proe. . } 7,16 |10,45-| 3,32 


TABEL B. 
GEMIDDELDE TEMPERATUUR per ZEE, wanrs AFRIKA'S ZUIDHOEK, voor pe Maarn MAART, IN GRADEN Cersrus. 


ee ESE EEE LEE TEE TE ERN OET EEE 


OOSTERLENGTE VAN GREENWICH VAN GRAAD TOT GRAAD. 


DERBREEDTE) TOTAAL 


VAN GRAAD WAAR- 
IT GRAAD, [ge 15®| 152102162170 |172—18°|16°—19°|19°—20°|20°—21°|21°—22| 22223" |23?— 24" [24° 25|25°— 26?) 26°—I1| 22° | 28°—29°|20°—30°|30°—31°|31°—32° | 32233332342 | 34235) 350 SEINGEN: 
| | 
tot 31° | —| - = =| el Am =S st == Ii — a == Iek == I= IA - - -| | —= |= — [sf 28.3 fa) 244 | 5} 25.1 10 
32 of 20.5 albe te ee af nn il SAT el dl | | — ij — | — =| — | 2| 23.6 | s{ 24.1 | 7} 24,2 11f 23.9 [raf 24,2 43 : 
83 |af 20.8 a} 10,9} 1 20 |- =| = = =| if - - - | — | — |a) 25.6 |e} 25 |re| 23.1 jrs 236 |zo) 245 | 0) 24.6 | 0) 24,8 55 
v 34 cl 19,5 | ej 20.5 | se} 19.7 | 24 20 zl ij == el =| ä 7 Ee sj 245 | 7 247 tal 24,6 |ao) 24,4 |10) 24.2 | 6) 24.3 | 1) 25 | == sl 82 
85 1 20.2 | 2/ 20 sl 20.4 17/ 20.2 |v1j 20.4 | 2) 20.2 | 2) 20.2 | 2| 20.7 e) 20.1 [ra 21,4 fa) 21,6 (rel 23.6 19) 24.5 |1o) 24,3 |1s) 23.9 | «| 23.3 | - - - = =— -— 145 
36 =| — 11 20.5 | s' 19,1 | a3/ 22.5 | s/ 21.4 [a2{ 20.8 |17) 21.7 (17{ 21 ral 22 ua) 21.6 | o} 22.9 |oj 22.8 | al 296 | - =| = = - =| — | — El — | — 118 
8 bel oi =S 1 19.3 ja 190 | — |l — I= | — | — |= 2 195 |-) — | — |l — de ele |= | el — 4 
38 2 16 s| 17.7 | so) 18 | ORNE 2 184 |J — | — -— =— aj 18,4 | af 10,2 | 2} 17.5 ja) 18,9) — =| rh SOE el Lied Sh 27 
39 al 17.4 | 7) 18.9 | of 19.2 | sl 18.6 | s/ 18.8 (13) 19.8 (raf 20.7 | 7| 20.9 | af 19.7 | e} 19.3 | s/ 19.8 | 5} 18.7 | 1 18,5 | 3) 18.8 |} 19 al 20,1 | 2 20 | — zE 1 20,4 | af 20.6 105 
10 nj 19,4 | sf 15.9 | 4) 18.1 | af 19.2 | 7) 19,5 | af 19.2 |1ef 20.6 [12) 19.8 (11j 19.5 | a) 18.3 zal 16.8 | ej 18.1 | of 19.3 |11) 18.9 | ef 18.5 | a} 19.3 | el} 19,7 | e| 18.3 | 5) 18.2 | ej 18.4 | sj 19.8 | 2) 18.7 155 
41 1 14,9 | 1} 16,5 | 4) 15.5 | 2f 16,3 | 2) 17.3 | 3) 143 | 6} 17,8 (5) 18 s| 19.1 | 1f 20.6 | af 20.8 | 1} 15.6 | zj 16.2 | a} 17 sj 18,4 | aj 19 | 16,4 | 1) 18.5 | 2) 18.7 | af 18.5 | 2, 19.2 | 2} 18.7 56 
42 | — sl 144 | 3 14,5 | a) 10.9 | 1) 17.3 al 17 ij 17. | ef 147 | 3) 15 ef 16.6 | s/ 16.9 | sf 16.7 | 1} 16 1 15 a 15.5 | 1j 16,1 | 3) 166 | > — sj 13.3 | 5 14.7 | 1 16.7 | 1) 13.9 EN | 
43 aff 9:9n|Kal (9:BHNA Ol It eK N= ALTA =| — al 12,2 1 MLA | 1 11,7 Al 12.9 | a) 13.7 | 1| 11.7 | 2) 11.8 | 3) 12.6 | 2j 13.3 | a 14,5 | a) 13,4 sl 
„ 44 2 11 3 11.6 | al 11.0 | 2) 8.7 | 2 9.0 | a) 10.8 | 5/ 11.5 | 2) 9.9 | 3} 12.2 | 2| 10.9 | 1 18,3) | — het ns tp lt 11,0 | aj 127 | — zj 10 aj 18.9 (ij 10 2 95 | 1 B.8 38 | 
„ 45 ls 1 8.01 80 {3 9.6 | 2} 8.8 | af 86/1 7.8 | ay 10 3 10.1 {al 10,8 | 2 10 VAE OE IP SS ml sl — El Ke nn | — =| — 24 
En A B ei 8 L - ee = 
Totaal | | Í 
Waarnemingen 24 jz PE Ar, IE e Ies 59 17, EE 45 at 15 ha 16 2 EEN 37 37 u ld sa 973 


VERSL, EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VIII, 


Maanrp JULIJ, ix cra1 


29°—30° | 30°—31°|& 


°[28°—29° 


ij 16.2 | | — 


sl 15.1 fi 19,4 | 1 


TABEL ©. 


GEMIDDELDE TEMPERATUUR per ZEE, wasis AFRIKA'S ZUIDHOEK, voor pe Maanp JULIJ, ty GRADEN Crrsrus. 


ENEN NT EN ERE EEEN TGE 


OOSTERLENGTE VAN GREENWICH VAN GRAAD TOT GRAAD, 
REEDTE) = == — e TOTAAL 
AAD | | | WAAR- 
TOT ORAAD, (yge—52|15S—162| 16° |17°—182|18°—19® 19°—20°|20°—A1®|21°— 22/2223 232 DA 24" 25 (25° IGP [AGIT UPS |IS—I0®| 2930/3081) 31° 32"| 39 33|33S— BAP 342 35°| 352300 NPNNGEN. 
1 — ie D 
meel en (le SA == |- El el E 3 | |- ál = dj — | — pf 28e 199) sf 21.2 | af 19.2 ef 19,2 | 2} 192 14 
Il | | | 
| 
PIENS SN NEE EEE EINE SS IE =P WER IN EEN IJ hj oare) len 47 
Boele asl) sa É 13 Ie sine = al == Il == Ie el 4 d ij 19.4 [sj 20.4 | el 19.9 | ef 19.8 [11 19.6 | sf 21.2 | 3) 20.2 | 2| 19.6 56 
Ï | 
34 | al 16.9 [af 139 | s) 143 | af 152 || — |- =) 5 ä el — el =S JEE — (fa) 20:65 va}f A9:0N| ze LOF da jk LOI valt 2atan bat Taron Kal Lorne A 65 
35 | — ni 15.7 :| 15.3 | s) 14.6 | 2j 15.5 | 1) 15 -— sl 16.8 (14) 16.7 j11) 17.9 | ej 18.1 | o/ 18.8 frs) 19.6 (14) 19.8 [ro) 19,9 | 4f 19,4 | 7) 19,4 | — - - - | 117 
„ 36 | — 1 13.5 | s| 13.8 | al 15.9 | al 16 z21l 15.8 |1s/ 16 [ae/ 16.6 | o}| 17.2 |us/ 18.8 |20} 18,4 jroj 18.4 | a) 19.3 | 1) 20 si == di — | —= |= | — =| | —= 133 
37 [aj 167 | 1 18 |9/ 15.1 [al 15.3 us 16.8 |e) 16.2 |11j 16.9 | aj 16.8 | a} 17.2 [raf 18.1 | xj 18,5 aj 180 || — |) — |= |= | I= | |= | — | 168 83 
e 88 |af 16 | af 12 Jay, UI.S Hej A62 | 7 166) 4} 172) 16 |) — Jel — el — Je S= fe — | UL ja 13.9 142) al 16: — He — | al Taen UIA ISI AAL (ale Lb 30 
„39 | af 15.5 | sf 16.8 | 2| 18.1 [tel 15.4 | a} 15.8 | 1 17.1 | Af 16.9 | e} 16.3 | a} 18,0 | 7| 18.2 | o| 14.9 | 3) 13.6 | 1) 18,6 | 1} 16.1 | 1 12 [ef 18 |e) 16.8 | e/ 16.8 | a 15.9 | s} 16,4 | 3} 19,4 | 5} 17,3 91 
40 [aj 13,8 | 3} 143 | 3} 14.9 | s/ 15.3 |s) 16.5 | sf 10.8 | sf 106 | af 174) | — [sf 13.7 [af 12 [af 145 [al 14,8 | a) 15.6 ej 17.3 | ej 17.1 | of 16.5 | 3} 16.1 | af 16.2 | 4} 14.7 |A 13.3 | 4) 15.3 81 
4l | af 106 fa} 110 {sj MLI) | — |} — [a 154) af 169 | — [aj 16 | a} 16.1 {af 14,6 (af 15.2 | af 147 ja) 146 | 1) 147 | 3) 151 | ij 19,4 (ij 18.9 3) 16,6 | 3) 15 |I MAA) — 38 
42 | — | 10 Fa 10 | af 92 | 3} 10,2 | zj 10:B | ij 129 af 128 | aj MT) — id 12 [af 11,2 | 3} 12,4 | aj 13 aj 1242 14 ij 10,4 | 3} 12 a 123 | if 13 | 2) 13.4 | 2} 147 38 
13 el 9.6 [a) 9.2 ls 9.2 |) 9.5 | 2) 10.2 | 2 11.4 | 3) 10 2 9.9 | al S.0 | 1 Ml. | 1 306 | 1) 10 e= u 9 |= uy 12 fs 14 2 13.5 | 1 8,5 | 2| 10.2 | 2} 10.2 | 2 9,2 41 
dk [al 9.5 fa 107 [af 97 | al 5.9 {2} 96 | af B | 2 9.4 | 2} 18.9 | a) OL | 5| 10.1 | 5) 101 | 1 902} O0 Ya BEH TOF — | — Il e= Ie — | Wöj 90 33 
atie WS — et SE ZN EES - =) el el — |l 10 Val 94 la) 839 li 56 la) Bla Bla BEI — |al 56 Bola BI — Li 5.0 1 
_ Totaal || a | 5 if zl Ì Ff (aal anlmante [7 il IE 
Waarnemingen s:/ {za} 12 57 wo 43 40 5al 2u, sa 45 43 35 KE 39 tE 18 43 13 33 21 25 882 
| 
ÍN | | 
u | | Ü 


VERSL. EN MEDED, AVD. NATUURK. DEEL VIII, 


Maarp AUGUSTUS, 


GRAAD. 


| 
28° EE 


30°— 


16 


13 


63 


TABEL D. 


GEMIDDELDE TEMPERATUUR per ZEE, vais AFRIKA'S ZUIDHOEK, voor pr Maaxp AUGUSTUS, ry GRADEN Cersrus. 


ee EEE 


OOSTERLENGTE VAN GREENWICH VAN GRAAD TOT GRAAD. 


ZUIDERB mnl 


VAN GRAAD | | 


19° 


20° [2 


TOT GRAAD, [ue 1 


15°—16°/16°—17°|17°—15°| 18° 


27°|27°—28°|28°— 29° 


„ 32 [al 146 | - 5 
| 
» 83 [al 15.2 | al 16,2 | - 
Í | | | 
„84 |al 15:2 | al 18,2 | 1) 16.0 


10.2 


1.0 


10,2, 


20.3 


18,3 


Totaal 
Waarnemingen 42 laa E 


VERSL. EN MEDED. APD, NATUURK, DEEL VIII, 


54 


29°— 30°, 30°—31°|31°—32 [822337 


pe Maanp SEP 


TOT GRAAD. 


TABEL E. 3 

GEMIDDELDE TEMPERATUUR per ZEE, namis AFRIKA'S ZUIDHOEK, voor pe Maanp SEPTEMBER, tv GRADEN Cerstus. 
ET ETE 
OOSTERLENGTE VAN GREENWICH VAN GRAAD TOT GRAAD. 


ZUIDERBREEDTE) = n = ——= = ee == =—= = = = = — TOTAAL 


VAN GRAAD | [ WAAR- 
zor aaan 14215? 15*—162|16°—17°17°—18°|18—19° 1e ags—ansj antr aras ae” 24° MP5 250? |DO*—AT |A —RE| 2820290? 30313182338 | 33e 34° 3435235302 NEDENGEN, 
| | | | | = > en e == 5 = EE 
Ee Re en mi: < | TRE | | ĳ | jl Ì J : 
30° tot 312 f 8 16,0 ij 15.8 |-| — - IS HIS | | Il | 1 | 1 20.5 | 2} 20.2 | 1) 20.0 | 2} 20.3 | s/ 19.2 23 
31 7 32 | al 14.7 |z| 16.0 il 3 1 el Hi 1 - Ee ae el =| dl 7 sl 21.0 |z| 20.7 | s| 20.5 | 5) 20.7 | s| 20.4 | 3) 20.4 38 
Pr EER ara OI — IFA = zl al |! IE |- = - E - I= il 22.0 zo 20.6 | 7} 201 |1s| 20.1 |s} 19,8 |z| 19.7 |1af 19,0 85 
33 Os 34 | a 16,5 if 150 | sl 168 | dl 50 — al =| — 8 == Il - IE - ij 214 Jaa 20.3 (oo) 207 «| 208 Jaa} 194) 5} 107 |e) 198 | ej) 188) — 109 
B > %85 \|va) 18:6 | el 16:71 [vol A6s5elusl 16.7 Iol 15: 2 15.6 Ja) 15.0 | af 15.1 (us) "18,0 [te 17.6 |rel 19.2 [al 20.0 |za| 20.4 [aol 19.7 [tal 15,4 | Ie OENE Eee sl == NE 220 
35 „ 86 | al 15.5 IS 16.0 [el 16:2 | s| 16.5 !zo| 15.7 hal 15.8 Ii 16,0 laa) 17.0 He 18.1 (zal 19.4 [13 20.8 | s OR BEEN eugblhelk ls ‚| EUD EE en EEN elke 220 
86 » 87 ij 16.1 ‚| 14.0 | 1 15.0 12) 16.0 zo) 16.1 | 7, 46,0 il 16. 3 17.4 zol 19.0 | af 20.0 | -/ — =| — |= 1 15.0 Er SS so afl A6 — | — 7 — 5u 
3 « 88 |l — | u 156 | 1 15.8 al 15,8 | 4) 165 AE 17.8 | ef 117 || — | sa) 16 2} 16.5 fs) 169 | — | 1 167 IB — et ee 30 
38 „ 3 | af 14,3 | sj 144 il 13.6 6) 15.2, ‚| 16.7 | o) 16.8 | o) 16.6 7 17.5 | sj 17.7 | 4f 10.8 | 5} 17.8 (af 168 | 1 16,5 [aj 18,5 | a) 16,8 | 4/ 15.6 | seal ef ze) — [al 270 | 11.8 | * 16.5 81 
89 „ 40 [7 151 |e 14,4 Jua) 13.0 | a) 13,5 | sl al | 155 | 17.0 | ef 17.7 Ii 17.9 | so} 16.3 | el 15.5 [cl 14.5 | ej 14.8 [o) 18.7 || 14.7 | 4 16.8 (5) 15.0 | r[ 15.3 | af 16.6 |s/ 15.0 | 2) 14,0 | 3) 16.3 129 
40 4 AL [af 140 [af 18,0 | 5} 12.6 | o) 148 | 4 185 jn 100 e WL) ej 166 ef Ml {of Ml | of 124 ef 188 [af MAT [u 16,8) 0 12.9 | sf 14,9 | ol 16.4 | a} 14,7 | 7) 146 | 5) 13.6 | 7) 147 | 3} 15.0 Lo 
31 z 42 |af 102| a} 115 | 4 12.2 | s balk Ml | af al 22,2 (ef 12.0 | 1 10.0 lala la) 120 | a} 12.6 | 2) 18.7 | 4) 15.0) 1 15-04 105 | 4 10.5 | 1) 10.0| 1) 10.0 |x) 10,0 | 4) 13.0 | | 10,5 53 
Ba 48 Bld — dS an ele Jel tk le 4 S 3 zi die II SRE Sn 6 
48 vs 44 |al 8,5 | 1 MON — | — | af 10,0 | ‚| 1 2 8,8 | a 802 9,5 | 2 10.7 | 1 110 {aj 100 |J — | 80) 80} 1 90 — | ae e= I= |= 23 
bk ab = || J IE — Ie 6.0 l 65 95e 98u OALH SD) — | Hoja 9OJap B5ja TS) LEI — | Li 65 16 
K 5m sie mi nl (is | | SE NS — TT 
aarnemingen (so 66 18 70 les 73 68 a1 82 lo: 19 1 40 „8 las 40 40 45 29 20 38 36, 1192 


VERSL, EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VIII, 


R DE Maanp SEPTEM 


28°— 29° 29°— 30J 


| 


al 
BE 


TABEL E’. 
GEMIDDELDE TEMPERATUUR per LUCHT, namrs AFRIKA'S ZUIDHOEK, voor pr Maarn SEPTEMBER, in GRADEN Cerstus. 


| OOSTERLENGTE VAN GREENWICH VAN GRAAD TOT GRAAD. 
ZUIDERBREEDTE 5 = == = TOTAAL 
VAN GRAAD | | | | | | | | | _WAAR- 
OT GRAAD. [ge 152| 16°—16°|16°—17°|L7°—18° [182 19° 19°—20? | 20*—21° | 2I"—22 | 22° — 23° |23— 4" |24°— 25 | be 26° | 26°— 27 917—2S® | 28°— 29 29°— 30° 30°—31° gien [gars NEMINGEN 
| | | | | 


| | | | | | | | | | 


332340 


34°— 35° | 35°—36° 


‘ | en > =| en nn en 
gie | el 161 | 1 MBS — | — | — |+| = | =| = 1 — |- = = IE |. IE ij | Sj 205 | > IE 17.7 | 2 ns |l 21.0 24 
„32 [ef 165 jef 100 - - 5 -! 8 - ES - - el ‚ Le IE al 2eol al 180 | 223 | a ale anni 206 +2 
„ 83 {sal 16.2 |uo) 16.9 — of =| = | | - 3 |= Ce | =l =| - 5) 19.8 | sl 21,6 ‚l 20.8 ht 20.3 | ce 20.9 | & 20.2 ze 19.8 | ve) 
e 84 bl 15.5 (29) 16,2 Ee 16,6 PAPTEIE =  — 1 — |=! |! | =| zÌ - zal 20.3 |asl 19.9 24 21.1 haal 19.9 lol 19.1 | d 19.4 | 9 10,8 | s 20.0 | J == 165 
„ 35 el 151) ol 16.2 al 15.L Ina) 168 | el 15.7 | : 16:8 «sl 16:3 1, 16.7 Ii 15.5 aoj 17.5 te) 19.8 jur) 19.7 29, 200 hal 197 Jus) WL | al 17.5 | af 18.2 | 5 ies! WANT — IS 287 
» 36 |l 13,6 | af 140 | ej 15.5 ‚| 14.7 |27j 16.2 |zel 16.1 (27) 16.4 he) 16.3 (saf 15.9 | 18.3 | of 18.3 | 9 20,5 | il Oa =d — - — IE — |= IS - Ee | — 260 
AE Ae el — al zeasleel wal) «| 167 | s} 16,7 | 2) 16,4 ut 10.3 | il etos — | - | | Ie I= 48 
r 88 || 145 | al 13:8 | . 14.7 | 1 14.7 | 2} 14,5 10 14,8 | ‚ 16.6 | 1 15.9 | 6} 18.2 | nl 157 | A — MA el 140 — ol == Haen Ie — | - — - Isl B — 43 
„ 89 |el 14.5 |) 18.7 | ‘ 12.1 el 14.0} sl 15.8 | o Las | 14,6 | 3 144 | al 15.4 al 14,7 | 3} 19.3 | 3} 169 | u 27,38 || — | 5} 16.0 | zo| 1 17,0 : 122 | sl 14 | slr des Ik aoe 93 
„ 40 [el 184 [ef 18.8 |ro) 148 |o) 185 | sf 148 |so) 156 |o) 147 [ef 182 |o) 245 |roj 13,3 | el 19.1 ro) 127 ua) 14,3 | al 12.5 | af 15,0 | 1 184 sl 185 | 107 | el 18.5 (sl 256} 4) 17 [al 121 | 147 
et 41 Ne) AZEN uus | al 12e |+| 158 sl 148 | af 17.0 Nl 14.5 | ef 13.6 | ef 12.9 fe} 12,6 | 3) 11.3 | 2| 13.0 | 4 1e ls 13.5 | af 12.9 Ii 13.7 | 4) 13.6 ‚| 12,0 |s 1842 1244) 181 | sf 13,8 93 
„42 |al zag ola 102 le) as | al 120) al 143! / Bf — MA ME) — | Oa 15.6 | 180 if 145 | of LO) af On 185 al 164 al 185 |l 100) a 9.0 42 
MA ‚| 10.3 dl DE |E AE - - zl == : — |= ‚| == IA A al wet — 10 
8 ed | — (el 127 [ij 1261) 119 | 3 126 | 10) al ras |l zen |al 18e) al aas | al 12,4 al 140) | a 10.4 | 2} 10.7 | al 121 || — dl maik a Id 33 
NE | zi | be mn Ei — Ie — Hi MOE — af MN — mo — | MOF — |} 10.8 | 4) 108 | 2} ML [a 127 [3 119 |=) 11,6 20 
Totaal ie El SE nl Ti ml | hk el neme Mm E ri eis inn ER 
Warnermingen,: 3 DE) 72 87 EE (85 dl 8 LE 112 [| 18 il [ Bi 55) an (a) 39 aaf 3, u5 1379 
[ | El Ti! | | | Ï [ | 


REL. EX MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 


e Maarn OCTOBER, in c 


-28°|28°— 29° 29°— 30° | 30°—31 


43! 58 53 


TABEL F. 


GEMIDDELDE TEMPERATUUR pen ZEE, wants AFRIKA'S ZUIDHOEK, voor pe Maanp OCTOBER, in GRADEN Cersius. 
Vn 


VELSL. Ex MEDED, AFD, NATUURK, DEEL VIT 


OOSTERLENGTE VAN GREENWICH VAN GRAAD TOT GRAAD. 

KÜIDERBREEDIE ee ee — me — == = TOTAAL 
VAN GRAAD | | | WAAR- 
TOT GRAAD, |ygo—j52|1g°—16°|16*—17®|17°—18°|18°—19°[19°—20°|20°—21|21°—22°| 22232232424? I5P | 256? |26°—DT|27-—28"|28*— 2? |29—30°|30°—31°| 313239 337| 33° BAP 34P— F5 35e — 360 SEINGEN 

| | | 
mm tnt Ee WT armin ee | - — nn 
| el | | 
Gele Se SES == IE - |- = IE =| e dl 7 de IN — IS S= — IIA = - =| 5 20.3 3 
| | | Il 
„ 32 AEEA == E |! 5 = EE ee | — | — - =| =| = | — | — =| — 2 20,1 {5 19.6 | sf 20.6 (13{ 20.6 30 
| | 
‚85 |uaf 16:6| €} dol ij 168 |) — | — Ie — Ie — ien li =S I= IS I= 20.5 |ti) 21.1 | ef 21,1 (rij 20.1 Jus) 20.2 jar 19.8 |e7/ 20 | a} 19.6 11 
| If Í | ë 
‚ 84 ol If Sla zal 157 (al 14,4 =| - = - d |- = = al 2U sl 20.2 j1of 21.1 (ro) 20,1 [raf 19.9 | 3) 19,7 [1of 19.6 | 6} 18.3 | a} 18.1 | a} 18.5 90 
| Í 
„35 |af 15.5 fa} 17 ‘ 16.8 je) 15.3 |ta! 16.8 | 6) 15.8 [us 15.8 ro 16.6 |zoj 17,5 Fe 17.l [sj 17.9 [aof 18.7 [zel 19.4 [aaf 20 | af 19.5 | e} 18.9 | 9 186 [raf 19 [al 19l|-) — Ie — | — 229 
| 
„86 |oo) 162 le) 17 | apero) e), 17:6. Jua) 169 60e 168 ve) 167 Je) 19 Val 10.2 fof 196 ef 191 jo) 194 | of LOA WW9 fe 185 (aj 185) — If — amal 124 
BE NR IE — Is) as NES IA BEA ENEN == A — (AE IE =| 7 - so e= fj 177 12 
„88 |l 12b|-| — |) — [216 [ef 19 Ja) DAs 2 | — |af BIJ — | — [af Bi MB — Haf 19 | — il 17.2 | a} 168 | 2) 18.1 | el 18.2 | 2) 14.8 | 1) 17.7 39 
| | | | | 
„ 39 |rof 13.3 |s| 15.2 wo) 16.2 |t) 168 Jie) 10.4 vil 19 lu 188 |uil 186 [el 17.7 | el 16.7 | el 15.9 | al 16.3 | ef 16.9 | ec) 17.5 | 4} 15 |o} 15.5 | se} 16.38 | a} 17.5 (1) 16.8 (4) 16.3 | 3} 169 || — 162 
| T| | | | | | Í 
„40 Jul 188 lui) 184 (sa) 15.8 | 9) 17 |oo) av | el 170 |r) 10.6 | ol 17:8 | 1} 18.8 |sof 17.8 |e) 17:00) o), 10,1 Joa) 142 ao) 155 |t) 148 et 168 |e} 16 a) 152) a 154) — Val Asa 16 180 
| | | | | | Ie | | 
„al |af 10 | a} 12 [af 144 | 3} 164 | o} 17.4 |ro) 19.8 [1 19,1 [roy 16,1 | of 15,2) of 186 | 4) 166 | of 142 {of 135 (0 138 o, 149 7) 182 7 140) 5) LBT | af Lal | af 132) af 142 | o) 147 122 
ï | ! | | || || 
„az |al oa lal ss |a) 122 | 168 es 14 |2 124) 2 1351 145 |) 16.8 a) 187 [af 1881 MW [af Mdf aj Hé 1165 [ej 135 1 — |af 184 [ea) 187 Joa) 18.1 ro) 18.1 | af 151 96 
Í | | | Ï 
ze oral aten Ne eN el zl |+! fe — a EI al ana | al ana i ee de A — IA tl u 
| | | | | 
ea | — Jel — | — IA — IS — an ä - zl = 4 3 lo na EE NS Ne EEN IE 2 
| 
| | 
246 la TD Ba) HOi 7 il 67 | al 67 de SJ |al 18/1 67 |al 5O[ u BO) — — il — | — — |= | — | — [3 66 |A) 56 23 
Totaal ri ie ed IE 5 ST mmige ij | FT 
Waarnemingen|sa 18 52 (51 74 so, (° 55 EN 50 16 (27 69 Hel El 54 53 IE 64) 58 LE) 60 1240 
| | 
| | | | Li | 


(239 ) 


van iedere kleine oppervlakte der zee en voor iedere. maand, 
met groote naauwkeurigheid te bepalen, terwijl thans de 
bestaande temperatuurtabel voor de oppervlakten der zee van 
twee graden in breedte en drie graden in lengte (gelijk die 
in 1857 door den Heer Anprav uit den toen aanwezigen 
voorraad waarnemingen is vervaardigd) voor het gebruik 
der zeelieden zeer groote waarde bezit en veelvuldig wordt 
geraadpleegd, om hunne route zoodanig te kiezen, dat zij 
de grens der koude en warme stroomen vermijden, alwaar 
het meest ongestadig weder wordt aangetroffen. De za- 
menstelling van bedoelde tabel en de daarop berustende 
beschrijving van den Agulhasstroom (toegelicht door kaarten 
voor de maanden Februarij, Maart en Julij, waarin de meest 
uiteenloopende grenzen van dien stroom figuurlijk worden 
voorgesteld) heeft eene volledige bevestiging erlangd door 
de toevoeging van vele later ontvangene waarnemingen, 
welke op de nu vermelde wijze voor iederen graad opper- 
vlakte in nieuwe leggers zijn verzameld, en waaruit de ge- 
noemde vijf schetskaarten waren ontworpen. 

In plaats van deze kaarten zelve, zijn hiernevens ge- 
voegd de temperatuurtabellen voor de maanden Maart, Julij, 
Augustus, September en October, bevattende de gemiddelde 
temperatuur der zee voor elken vierkanten graad, met op- 
gave van het getal waarnemingen, waaruit die cijfers. zijn 
afgeleid. Bovendien is voor de maand September dergelijke 
tabel opgemaakt voor de temperatuur der lucht. 

(Zie tabel A, B, C, D, E‚ E' en F). 


Februarij en Maart zijn de warmste maanden bezuiden 
de Kaap. Benoorden 40° ZBr. komen op de kaart slechts 
zelden temperatuurcijfers voor beneden 18° cerstos. Dic 
twee maanden leveren ook weinig stormweder op. Zulks 


(240 ) 


bedraagt voor de geheele oppervlakte slechts 2, hoogstens 3 
procent; want in Februarij zijn gedurende 1409 maal âcht 
uren slechts 830, in Maart gedurende 1639 maal acht uren 
slechts 50 stormen opgeteekend. 

Ons bepalende tot de maand Maart, blijkt het, dat tus- 
schen 16° en 18° OLengte, 2035 waarnemingen zijn ver- 
rigt, welke benevens die voor de andere gedeelten der schets- 
kaart op de volgende wijze zijn te rangschikken: 


MAART. 
STORMEN. £ STORMEN. E 
OOSTERLENGTE. |oo s | a 5 | a 
MINGEN: [veste-lOoste-| & | £ |Weste-(Ooste-| 2 |Z 
lijke. | lijke. © || lijke. | lijke. © 
pCt [ pCt. | pCt. pCt. 
Van 16"tot 18°) 203 0 0 “19 8 0 0 [9,34 
n 18 # 20 230 2 1 21) 5 0,9f 0,4| 9,1|2,2- 
u 20 22 2d. 11 2 24, 4 4,5 0,8/10 [1,6 
n 22 p 24 238 12 0 19, 6 Debkn0 8 [2,5 
n 24 7 26 189 10 0 18, 7 5,3| 0 115 [3,7 
„26 28 169 2 0 22 9 12{ 0 |13 |5,3 
12718 || 37 8 [13339 2,9 0,2 10,53 
| 
Ü 


Dit resultaat geldt alzoo voor eene oppervlakte der zee, 
strekkende van 33° tot 37° ZBr. en 16” tot 28° OLengte, 
en voor zoo verre hetzelve het meest door de schepen be- 
zocht wordt. (Zie het kaartje II). 

Almede zijn de temperatuurwaarnemingen der zee voor 
datzelfde gedeelte verzameld, die het volgende overzigt aan- 
bieden: 


HLAAVMV NON OAVLVN GANS "ISHAA 


PT YI 


gy vwo) uov GG 1500 ybuorf ;0G 


iens | LUVVIL NVVN 200 doors paogep dooyop Íigouwouwoys op alg DD EL 


WEG ore te A re 


Mk jee add ve denn en vn eb eN ms 


a 4 ed Se's ee 5 
Mt A rem sin, a pel pi = L4 ri vl an 
ET AEN EN rn hvr ern en in nd jn inj eg >» rans ds $ 
… eis aj Gide nge 5 ree deg Eg ed. Before WEG : dee j etn 
EN 7 8 / té 
3 À U r El 
dr k 


HLAAVNV NONA LVN AANB" TS UIA 


OE BELL GT 


095 ) l d8) 
E14 608 


UO gE 0 ii KERK EL 


T9 po ML) 
19 pa MU 


KORE GEN 


UID 


Gyy oruoorrpum gg JSO Hbu 0% 


Sen ‘ATAC ONVVW ‘sedoogspoog op loog gp Agouuousojs pe gp Arp 


(24l ) 


MAART. 


GETAL GEMIDD. 
OOSTERLENGTE, WAARNE- | TEMPE- 
MINGEN. | RATUUR, 


E CELS. 
Van 16° tot 17° 16 Mdf 
ux WT ta IS 24 20 .6 
„18 „ 19 19 20 8 
„ 19 « 20 24 20 .S 
RN 7 A 19 201 eef 
pi OE hr 22 25 AU) 
ns Lr nLB 21 21 3 
„n 23 mp 24 26 21 5 
DA nr AAA 17 PDA) 
vn ZD aan 0 24 23 8 
MON RAE 26 24 3 
vate m "98 26 24 4 


Gemidd. temp. der zee 267 | 21°.8 


Deze toenemende temperatuur van het zeewater, in strek- 
king van west naar oost, blijkt tusschen 20° en 22° OL, 
als ook tusschen 24° en 26° OL. eenige onregelmatigheid 
op te leveren, en het is ook juist tusschen 20° en 26°, 
dat de stormlijn het hoogst oprijst, alhoewel slechts 5,3 pCt, 
dus in vergelijking van andere maanden weinig bedragende. 

Het is dus voor de maand Maart merkbaar, dat onregel- 
matige verandering in de gemiddelde temperatuur der zee, 
waarvan die der lucht almede afhankelijk is, met de heer- 
schende stormen in naauw verband staat. 

Met de maand Julij valt zulks veel duidelijker in het 
oog. 

(Zie de Schetskaart N°. II). 

Daarvoor heeft men, wat de stormen enz. betreft, het 
volgende overzigt: 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 16 


OOSTERLENGTE, 


lijke. | lijke. lijke. | lijke. 

| pCt [pCt [pCt pCt. 

Van 16° tot 18°/ 209 36 | 4 | 41 Yi 17,2) 2 | 19 13,3 
„ 18 #20 | 202 34 | O0 | 35| 3 16,8| O | 17 [1,5 
1 20 w 22 | 264 33 | 0 | 29 9 12,5| O | 11 |3,4 
m 22 n 24 | 288 55 | 1 | 54 16| 19,1| 0,4 19 |5,6 
2 24 „ 26 | 207 24 | 2 | 27) 116) 1 | 13 13,3 
„ 26 wv 28 144 10 1 ID 1 1,4} 10 [6,2 
1314 || 192 { 8 |201 si 14,6[- 0,6(15,3/3,9 


STORMEN. STORMEN. 


WAARNE- 
MINGEN, 


REGEN 
ONWEDER, 

REGEN 
ONWEDER, 


westelOoste- 


Westa: Ooste- 


Een belangrijk verschil alzoo met de zoo even beschouwde 
maand Maart, waarvoor toch nagenoeg evenveel waarnemin- 
gen hadden gediend. 

De temperatuurkaart voor de maand Julij deed tevens 
het groot verschil opmerken van de temperatuur der zee, 
vergeleken bij die in Maart. 

Het warme water, uit de Indische zee om de zuidwest 
langs de Afrikaansche kust stroomende, heeft thans ruim 4 
graden lager temperatuur dan in den zomertijd, doch stuit 
tegen een nog veel kouderen stroom dan in Maart, en 
daarom is de invloed van die botsing nog overwegender. 

De warme stroom wendt zich scherper langs de oostzijde 
van het Kaapsche Rif om de zuid, er zal dus sneller over- 
gang van temperatuur op die sterk geteekende grens, wor- 
den aangetroffen. De temperatuurkaart bewijst zulks, en 
vooral ook valt zulks in het oog, als men de temperatuur- 
waarnemingen langs de gemiddelde routelijn (waarop immers 
de storm- en regengegevens verzameld waren) van graad tot 
graad middelt. 

Zoo doende verkrijgt men de volgende tafel voor Julij. 


| 
| 
Î 


(243 ) 
JULI. 


OOSTERLENGTE. WAARNE-| TEMPE- 


gij h E CELS. 
Van 16° tot 17° 14) 1426 
warden ne l8 20 15 72 
100 NEN ar EN 12 15,8 
„ln we 20 28 16 .0 
di RO en ek 23 16 „4 
ore Verl Ow ke 59 16 .7 
1 eRI Nn AD 23 16 9 
„ 23 pm 24 39 18 5 
n 24 pn 25 29 18 5 
un 35e) 36 80 (18 .5 
i/d 26 rÂ 27 ! 23 19 45 
nsi rss 119 20 .0 


Gemidd. temp. der zee | 302 | 17° 4 

Wederom ziet men de toeneming van temperatuur van 
west naar oost, en dat zulks tusschen 22° en 24° ooster- 
lengte zeer plotseling geschiedt, alwaar de stormlijn zich tot 
19 pCt. verheft, En wat de groote verhouding der stormen 
betreft op het westelijk gedeelte der schets, daartoe behoeft 
men slechts te letten op de zeer uiteenloopende waarnemin- 
gen van temperatuur bewesten 16° OL., die vooral ook in 
het oog vaHend waren op de gedrukte temperatuurkaart voor 
de maand Julij, reeds in een vroeger jaar vervadrdigd door 
den Heer ANDRAU. 

Hoe overwegend de invloed der vele westelijke stormen 
is op de vaart der schepen, die op de tehuisreis de kaap 
moeten omzeilen, zulks is bijzonder voor de maand Julij 
merkbaar, daar de schepen van 24° tot 22° OL. 3 etmalen 
gemiddeld besteden, alzoo ruim S mijlen slechts in den 
koers per etmaal behouden, of omstreeks 1,4 Duitsche mijl 


per wacht. Vergelijkt men nu de schetskaarten van Julij, 
16% 


( 244 ) 


Augustus, September en October, dan ziet men in hoe verre 
de temperatuur der zee regelmatig toeneemt, als ook hoe 
de. warme Kaapstroom zich verder uitbreidt. 

Maar in geene maand is de afscheiding van den kouden 
en warmen stroom zoo scherp langs het Kaapsche luf ge- 
teekend, gelijk zulks was af te leiden uit het groot ver- 
schil in temperatuurwaarnemingen, als in de maand Sep- 
tember. 

Het was dan ook om die reden, dat ik het belangrijk 
achtte, niet alleen daarvoor de temperatuur der zee, maar 
ook evenzeer die der lucht te onderzoeken, en de uitkomst 
daarvan in verband te beschouwen met de tusschen 22° 
en 24° OL. zoo veelvuldig heerschende stormen. 

Vooraf was het dus zaak, na te gaan wat de stormkaart 
dienaangaande leert voor de oppervlakte der zee tusschen 
33° en 37° ZBr. en 14° tot 28° OL. 

(Zie de Schetskaart N°. IV). 


SEPTEMBER. 


GETAL 
OOSTERLENGTE. WAARND- 
“| MINGEN, 


WESTE- 
LIJKE 
STORMEN. 


REGEN: 
PROCENT 
STORMEN, 
PROCENT 
REGEN. 
PROCENT 
ONWEDER. 


\ONWEDER. 


Van T6" tot 18"/ 189 
n18- 20 193 
u Oer un 22 227 
n 22 no 24 249 
„ 24 pv 26 169 
‚ 26 ” 28 140 

1167 


- 


zo 
OO He HO UP Vo UT 
RD Oe ee 5 
oa 


fer) 
hd 


ns 
ur 
_} 
ERS 
Ze 
r 
es 
we 
- 


Alleen dus tusschen 22° en 24° OL. rijst de stormlijn 
op tot 20 procent, maar daalt overigens weg tot 9, of be- 
westen 22° OL., tot 5 procent, gelijk in de voordeelige maand 
Maart is opgemerkt. Wat nu betreft de temperatuur van 


“ELAAV MV NON CAVV N OAN NISHA 


EEL GTA 


vg muur GG 9500 9JLUT GOL 


VYaN 9 MAANALdAS ANVVIC »zud doogopaoy ep domy op higpu uontoys op Hr) DOD AAL 


(245 ) 


zee en lucht: daartoe zijn de waarnemingen verzameld uit 
42 journalen, afkomstig van Hollandsche schepen, die in 
1854 tot 1858 gedurende de maand September zich be- 
zuiden de kaap op de uit- of tehuisreis bevonden. 

Zij bevatten 1379 waarnemingen voor de temperatuur der 
lucht; 1192 voor die der zee, en werden gemiddeld drie- 
maal daags opgeteekend. 

De meeste dezer waarnemingen zijn gebezigd tot de zamen- 
stelling der temperatuurkaart, waarop tevens de stormen, 
regens en onweders voor de maand September afzonderlijk 
in een schetskaartje graphisch zijn voorgesteld. 

Tevens zijn de temperatuurwaarnemingen daarop afzon- 
derlijk gemiddeld voor de nabijheid der route van de te huis 
varende schepen, en geven die het volgende overzigt: 


SEPTEMBER. 
GETAL GEMIDDELDE 
WAARNEMINGEN TEMPERATUUR 


OOSTERLENGTE. 


der Lucht. bere Lucht. | der Zee. 


der Zoe. 


Van 16° tot 17° 45 15°.6 15°.6 
vR EL an lS use 15 .6 
18 z e9 Toen | UD 7 
„9 ze 20 MER 15 .8 
0 sG 16 .0 U 4 
ADE re 3 16 4 16 7 
bo122 on 23 16 . 18 „2 
Dre 2 Lr DE) 18 .5 
ws Ae rn 95 19 MO ed, 
„ 25 m 26 | 20. 20 3 
aad À he in WA | 20 2 ee 
„27 m 28 36 21 || 19 .9| 20 3 
Getal waarnemingen\ 542 li 439 Ig 1 | TPG 

! | ii 

| 


(246 ) 


Van de linker- naar de regterhand, of van west naar 
oost ziet men dus, dat tot 20° OL. de temperatuur van 
lucht en zee nagenoeg in gelijke mate toeneemt, en die der 
lucht + 4 graad hooger is dan de temperatuur der zee, 
doch dat er weinig stormen voorkomen; vervolgens dat tus- 
schen 20° en 22° OL. de temperatuur der zee sneller toc- 
neemt en die der lucht begint te overtreffen. De stormlijn 
begint dan ook reeds hooger op te rijzen. 

In het oog vallend en groot is echter de plotselinge rij- 
zing der temperatuur van de zee tusschen 22° en 24° OL. 
Bewesten 22° OL. slechts 16°,7 bedragende, is hij beoosten 
24° OL. 19°,7, dus 3 graden hooger. Tevens rijst de tem- 
peratuur der lucht zeer snel tusschen 22° en 24° OL., maar 
blijft nu gemiddeld 4 graad lager dan die der zee, terwijl 
wij zoo even zagen, dat hij westelijk steeds hooger was. 

Waar dus die groote en ongeregelde veranderingen in 
temperatuur plaats grijpen, daar ziet men de stormlijn tot 
20 procent oprijzen, om beoosten 24° oosterlengte, waar de 
veranderingen minder botsend zijn, tot beneden 5 pCt. plot- 
seling weg te vallen. 

Het is dus weder de oostkant van het Kaapsche Rif, 
waar de strijd gevoerd wordt tusschen den kouden en war- 
men stroom der zee en den kouden en warmen stroom der 
lucht, die er als het ware mede hand aan hand gaat. 


De proeve van het medegedeelde onderzoek licht dus uit 
de, ervaring toe wat de wetenschap à priori als natuurwet 
erkende. Bvenwel mag het slechts eene oppervlakkige uit- 
komst genoemd worden, die deze bewerking van circa 18000 
waarnemingen aangaande storm, en 12000 waarnemingen 
van de temperatuur der zee bezuiden de kaap heeft opge- 
leverd; omdat de waarnemingen nog voor te groote vakken 
van den Oceaan zijn gerangschikt. 


(247 ) 


Het aangetoonde verband tusschen de afwijkingen cener 
gewone weêrsgesteldheid en die der temperatuur van de zee, 
is echter niet onbelangrijk, en tevens van dadelijke toepas- 
sing op de zeevaart te achten; terwijl het een vernieuwd 
bewijs levert, in hoe verre de waarnemingen der Nederland- 
sche zeelieden reeds tot belangrijke uitbreiding der kennis 
van de verschijnselen op den Oceaan hebben mogen leiden. 


GESCHIEDKUNDIGE AANTEEKENING 
OVER 


ZOOGENAAMD ONBESTAANBARE WORTELS, 


DOOR 


D. BIERENS DE HAAN. 


In vroegere dagen was men er op bedacht, om tot de 
oplossing van algebraische vergelijkingen te geraken, waarbij 
de coëfficienten der verschillende magten van de onbekende als 
algemeene grootheden gegeven werden ondersteld: en _daar- 
toe gaf zeker de bepaling der wortels van eerste-, tweede-, 
derde- en vierde-magts-vergelijkingen in gesloten vorm ge- 
reedelijk aanleiding. Deze oplossingen bleken echter in het 
algemeen voor het gebruik dikwijls weinig geschikt, en 
daarom begon men zich op de oplossing van getallen-ver-* 
gelijkingen toe te leggen, zulke namelijk, waarvan de coëf- 
ficienten in getallen waren gegeven. En toen in deze eeuw 
de onmogelijkheid werd aangetoond, om vergelijkingen van 
de vijfde en hoogere magten algemeen op te lossen, bepaalde 
men zich tot het zoeken naar benaderings-methoden voor 
getallen-vergelijkingen. Hierbij werd de behandeling der ver- 
gelijkingen in twee hoofdperioden verdeeld: eerst moest men 
ongeveer de waarde van de wortels bepalen, om daarna die 
wortels, zoo verre men wilde, te kunnen benaderen. Bij de 
bepaling der grenzen, waartusschen elke wortel gelegen is, 
stuit men echter al ligt op het geval, waarbij twee of meer 
wortels voorkomen die zeer weinig van elkander verschillen, 
een geval, waarvan het kenteeken veel overeenkomst heeft 
met dat van een paar Zoogenaamd onbestaanbare wortels, 


(249 ) 


Nu is er wel door rourmer eene metlrode gevonden, die 
zeker en geregeld tot het doel doet naderen, om ook in 
zulk geval de onbestaanbare van de bijna gelijke wortels 
te onderscheiden; maar deze is gegrond op de meestal be- 
zwaarlijke bewerking van het zoeken naar den gemeenen dee- 
ler tusschen den getallenvorm, waarvan de wortels gezocht 
worden, en de daaruit door differentieren afgeleide vormen. 

Het kan dus niet van belang ontbloot worden gerekend, 
dat er kunstgrepen of middelen bestaan, om voorloopig, al 
zij het dan niet altijd of algemeen, het aantal dier onbe- 
staanbare wortels te bepalen: hoe gemakkelijker deze zijn 
aan te wenden, van des te meer nut zullen zij wezen, en 
hieronder bekleedt zeker het kenmerk van NeEwron, hoezeer 
misschien minder bekend, eene voorname plaats. Wen opstel 
van een geacht medelid over dit onderwerp bragt mij tot 
een onderzoek van Newrons methode en van hetgeen in 
die rigting is geleverd, en uit dien hoofde. meende ik, dat 
het misschien eenig belang konde hebben. 

Newzron zelf geeft zijn regel, evenwel zonder eenig be- 
wijs, in zijne Arithmetiea Universalis sive de compositione 
et resolutione arithmetiea *) aldus op: 

„Verum quot radieces impossibiles sunt, cognosci fere po- 
„test per hanc regulam. 

„Constitue seriem fractionum quarum denominatores sunt 
y„numeri in hae progressione 1, 2, 3, 4, 5 ete. pergendum 
yad numerum usque qui est dimensionum aequationis: nu- 
„meratores vero eadem series numerorum in ordine contra- 
„rio. Divide unamguamque posteriorem per priorem. Frac- 


*) Dit werk is in 1707 het eerst, doch buiten weten en tegen den 
wil zelfs van den Schrijver, daarna in 1722 met diens goedkeuring te 
Londen uitgegefen. De hier gebruikte uitgaven zijn die van ’s GRAVE- 
BANDE, te Leiden, in 1732 bij J. en m1. verBrEeK (4“. VII en 344 bladz. 
13 Platen), en die met de Commentaria van JOH. CASTILLIONEUS in 1761 
te Amsterdam bij u. m. rev, in twee Deelen 4°. (XVIII en 310 bladz. 
met Plaat 1-8 en A—Y; 288, 134 bladz. met Plaat 9—13 en Z,a,b). 


(250 ) 


„tiones prodeuntes colloca super terminis mediis aequatio- 
„nis, Et-sub quolibet mediorum terminorum, si quadratum 
„ejus ductum in fractionem capiti imminentem sit majus 
quam rectangulum terminorum utrinque consistentium, col- 
loca signum +; sin minus, signum —. Sub primo vero 
vet ultimo termino colloca signum +. Et tot erunt radi- 
„ces inpossibiles quot sunt in subscriptorum seriei muta- 
„tiones de + in —, et — in +.” *) 

Wanneer men dezen regel in de gewone taal der analy- 
sis overbrengt, verkrijgt men daarvoor het volgende: 

Bij eene vergelijking 


Ant" 4 Ani" TE Hr Anr "TS en Ap a? a 

+ A;z? HA,zt A, =0...... (1) 
zijn er evenveel paren onbestaanbare wortels, als er van de 
volgende ongelijkheden bestaan, in zoo verre zij niet op 
elkander volgen: 


rt n—l 
Milen k De | Bish) 


n—l n—2 
LEE en : 3 | Areie An it (3) 


/ 
a pal pp 
Ant ii | Api Apers 
ï le dan! Apt pet, (4) 
enz. : 
8 Cr) 
Ô ry en 4 
A, ZZ ans) rie di Nerrentorlde =i 


Hiervan wordt het bewijs gezocht door corn mac 
LAURIN t). Hij grondt zich op de hulpstellingen: 
*) Ed. ’SGRAVESANDE, bladz. 184, 185. Ed. casriumon, Deel II, 


bladz. 6, 7. 
f) Zie: A Letter from Mr. COLIN MAC LAURIN tO MARTIN FOLKES Esq. 


(251 ) 


a? Hb! >2Zab,ar Hb? Het >abHacdbe, Bla Hb zet Hd?) 
>(abdacHadbebdHed), en in het algemeen, als 
er m grootheden a,b,c, enz. zijn,’ waarvan de som. der 
quadraten is A, en die der produkten twee aan twee ge- 
nomen B, dat alsdan steeds 4 (m — 1) A > B is. Op die 
wijze betoogt hij in Prop. V. de eerste en laatste der op- 
gegeven kenmerken (2) en (5). 

Nu volgde erorer campBeLL *), die uitging van het 
kenmerk der onbestaanbare wortels bij vierkantsvergelijkin- 
gen, van de vergelijking met omgekeerde wortels en van 
de (door differentiatie) afgeleide vergelijkingen als limite- 
rende vergelijkingen, dat is als zulke, waarvan de wortels 
die der gegevene vergelijking telkens insluiten. Hij bewijst 
daarmede in Prop. I het algemeene kenmerk (form. (5) 
van NEWTON; leidt dit andermaal af uit de betrekkingen, 
die er bestaan tusschen de coëfficienten en de wortels eener 
vergelijking, en bepaalt daarbij tevens het verschil van de 
beide termen dier genoemde ongelijkheid. En hieruit leidt 
hij op dezelfde wijze in Prop. IL een nieuw kenmerk af, 
dat aldus kan worden voorgesteld: 


\ 
ä L —] (jl ZApiÄpi —ApreÂp-2tApt3Âp-3—etce.. 


Als vervolg op zijnen eersten brief, en in afwachting van 
deeuitgave zijner Algebra }), gaat MAC LAURIN weder tot de 


concerning Aecquations with impossible Roots, in de Philosophical Trans- 
actions N°. 394 for May, June and July 1726, page 104—112, Deze is 
overgenomen achter NEwrToNs werk, door 's GRAVESANDE, bladz. 298— 
305, en door cAsrirvionN, Deel II. blz. 61—68. 

*) Zie: A Method for determining the Number of impossible Roots 
in adfected Aequations by Mr. ceorGE cAMPBELL, in de Philosophical 
Transactions, N°. 404 for October 1728, page 515—531. Deze is over- 
genomen achter NEwroNs Arithmetica, door ’s GRAVESANDE, bladz. 
333844, en door cAsrTILLION, Deel II. bladz. 97—109. 

1) Deze is eerst na zijnen dood uitgegeven te Londen in 1748. In 
de tweede uitgaaf (Londen 1756, 8°. XII en 432 bladz. en 12 Platen) 
leze men over het hier behandelde Chap. XI, page 275—286. 


(252 ) 


behandeling van dit onderwerp over *), waarbij hij nu de 
rigting volgt, door cameperr in zijne tweede stelling (onze 
formule (6)) aangegeven. Aldus vindt hij in Prop. VLX 
nog achttien dergelijke, over het algemeen echter meer in- 
gewikkelde ongelijkheden: uit zijne Prop. IX leidt hij het 
algemeene kenmerk van NewroN (form. 4), uit Prop. VIL 
dat van CAMPBELL (form. 6) af. Bij de afleiding van dit 
alles maakte hij slechts gebruik van de volgende hulpstel- 
lingen. Het produkt van de deelen (onbepaald in getal) 
eener lijn wordt een maximum als die deelen onderling ge- 
lijk zijn; bij diezelfde verdeeling wordt ook de som van de 
produkten der deelen, twee aan twee, drie aan drie, enz, 
genomen, mede een maximum, terwijl alsdan daarentegen de 
som der vierkanten, eubi enz. dier deelen een minimum wordt. 
Nu lascht hij eene stelling in, dat 


dine "|A (7 
( # (: prent anke) 


zal wezen, als alle wortels bestaanbaar en met hetzelfde tec- 
ken voorzien zijn, en bewijst nog eens de kenmerken van 
NEwWroN met behulp van de vergelijkingen, waarvan alle 
wortels met eene zekere grootheid zijn verminderd. 

Zeer verschillend was het oordeel van deze en andere 
schrijvers over de aangehaalde bewijzen, in hoe verre zij na- 
melijk al of niet toereikende waren tot de afleiding van 
NEwrons geheelen regel. CamrBeLL +) beschouwt den re- 


*) Zie: A second Letter from Mr. COLIN MC LAURIN fO MARTIN 
FOLKES sq, concerning the Roots of Equations with the Demonstra- 
tion of other Rules in Algebra; being the Continuation of the Letter 
published in the Philosophical Transactions N°. 394, in de Philosophi- 
cal Transactions Ne. 408 for March and April 1729, page 59—96; over- 
genomen achter het werk van NEWTON, in de uitgave van ’s GRAVESAN- 
pe, bladz. 305—882 en in die van casriLr1oN, Deel II. bladz. 68—96. 

f) „From what hath been said, is immediately deduced the Demon- 
„‚stration of that Rule which the most illustrious Newton gives for 
„determining the Number of impossible Roots in any given JEqua- 
tion,” Philosophical Transactions, N°. 404, page 523. 


(253) 


gel als bewezen; MAC LAURIN *) schijnt dit niet toe te staan, 
hoezeer hij zelf iets verder in zijnen brief uit zijne stellin- 
gen toch het bestaan niet alleen, maar ook het aantal van 
amhahse wortels bepaalt. De Abt pr eva houdt wel 
den regel bewezen, maar gevoelt toch dat er aan de alge- 
meenheid van het betoog iets ontbreekt +); en dit is even- 
zeer op te merken bij het oordeel dat monrvcra 8) over 
dit punt uitspreekt. 

En niet geheel ten onregte, want er werd niet nagegaan 
welk verband er tusschen eenige der opgegeven ongelijkhe- 


*) „IL might shew in the next Place, how the Rules deduced from 
„the XIth and XILth Propositions may be extended so as to discover 
„when more than two Roots of an Equation are imaginary, and in 
„general to determine the Number of imaginary Roots in any Equa- 
„tion; but as it would require a long Discussion, and some ZLemmata 
„to demonstrate this strictly, I shall only observe that these XIth and 
‚„XIIth Propositions will be found to be still the most useful of all 
„those we have given for that Purpose.” Philosophical Transactions, 
N°. 408, page 77. 

4) „Cette règle, que NEWTON avoit donnée sans démonstration, Mrs. 
„COLIN-MAC-LAURIN et CAMPBELL l'ont démontrée Yun et Yautre dans 
„les Transactions philosophiques, et ils Font outre cela beaucoup per- 
„fectionnée, sans que néanmoins ils soient venus à bout d'enseigner 
„rien de tout-à-fait général sur cette matière. L'ouvrage de M. mac- 
„LAURIN est surtout remarquable par le travail, dont il est rempli, par 
„les difieultés immenses, que l'auteur a eues à surmonter, et par la mul- 
„„tiplicité des moyens, qu'il a tentés et employés pour parvenir à dé- 
„couvrir les règles, qu'il cherchoit”” Zie: Recherche du nombre des 
racines réelles ou imaginaires, réclles positives ou réelles négatives, 
qui peuvent'se trouver dans les Équations de tous les degrés, par 
M. YAbbé pr cva, in de Mémoires de Mathématique et de Physi- 
que de l'Académie Royale des Sciences. Année 1741, page 435—494 
(page 457). 

8) „C'est pourquoi NEWTON... a donné... une règle assez simple, 
„„mais encore assez imparfaite. Elle n'étoit d'ailleurs pas démontréc, 
„ee qui a engagé M.M. mAc-LAURIN et CAMPBELL à s'en occuper (Trans- 
„actions Philosophiqucs, années 1726—28 et 29), et ils sont parvenus 
„non-seulement à démontrer, mais encore à perfectionner la règle de 
„NEWTON. On ne peut eependant diseonvenir, qu'elle laisse encore qucl- 
„que chose à désirer.” 35. F. MONTUCLA, Histoire des Mathématiques. 
Tome III. achevé et publié par J. pe LA LANDE. Paris 1802, p. 31. 


(254 ) 


den konde bestaan, en daarmede werd eene zwarigheid in 
de toepassing geboren, dat er namelijk somtijds te veel on- 
bestaanbare wortels werden aangegeven, eene zwarigheid, die 
NEwWroN met het geluk, dat groote geniën soms te beurt 
valt, ontweken had. Dit zal genoegzaam blijken wit het 
betoog, dat nu hier gegeven wordt, en waarbij dezelfde gang 
gevolgd moge worden, als door cAmrrerL en gedeeltelijk 
ook door mac LAURIN was aangewezen. Daarbij wordt slechts. 
de bekende eigenschap der vergelijkingen gebruikt, dat de 
wortels der afgeleide vergelijkingen telkens de grenzen zijn 
van de wortels der gegevene vergelijking, en dat mitsdien 
met ieder paar onbestaanbare wortels in gene minstens cen 
dergelijk paar in deze overeenstemt. 
Zij eene gegevene vergelijking in het algemeen: 


Plz) == Artz H Ar "TL H Anart P. + Aret 
fB Ag wlepeAs rn 05 alan» (S) 


dan worden de a—lde, de ade en de ad-lde afgeleide 
vergelijkingen, die door een even zooveel herhaald differen- 
biëren ontstaan, als volgt: 


Febe) = n(n— 1e (na 2) An EEL 4 
ln Dana Anne" Sn 2 na) Anet TE 
da Hr (a2)L. 4 Antaz? H (al). 3 Acne? + 
Sine BA al rianne == ee 


P°_ (@) == n(n—=l).…. (n —a 1) An #72 H 
Dld) Ar 127 OTE an 2). (na lAnrt TE 
Hen H (ad 3) 4 Aars? + (at2)…. 3 Aare? + 
Hrlact Ute atralen 1 Aa == 0 eh ALVE ee 


(255 ) 


AH (e= a (nl). (n—a) Anet 4 


Hlod Ani" TTE (nona) Ant 
HF (aA). 4Aars a? +(a3).. 3 Aarar? + 
H (a2)……. LAarer Hal). TAa =S 0... 
Voor de overeenkomstige vergelijkingen met omgekeerde 
wortels, dat is met zulke, die telkens e zijn, leidt men 
dadelijk de volgende af: 
p (je Jur TAa1" TEE Ha... ZAP" 4 \ 
(af 1) SAai "TTH (ah) AA TE 0, 
ä ij LAT lanes SAT 
\ 
(at2) SAarort T° H(at-3).…. AAaran 2E H=0,. 


get! Eet 1). 1Aa "2 H(at2). ZAaper" St 


H(a3)3Aar22" TTS Hat). AAT TE 0. 


Deze zijn nu de vergelijkingen, waarvan wij de „onbe- 
staanbare wortels, — die dan ook zeker dergelijke in de 
gegevene F' (z) aangeven, — moeten opzoeken. Dan dit heeft 
hier steeds dezelfde moeijelijkheid, die eerst zal wegvallen, 
wanneer men met het afleiden tot tweede-magts-vergelijkin- 
gen gevorderd is: dan toch is het gemakkelijk het al of 
niet bestaanbaar zijn der beide wortels te bepalen. 


In het eerste stel afgeleiden F®! (a), P° (@) en FH! (z) 


. 5 RED 
voert iedere tot den vorm F*-* («) van de tweede magt, 


a 


(10) 


dien men dadelijk verkrijgt, als men in de cerste_vergelij- 
king bijv. a —= n—l aanmeemt: dan is 


F2 (2) = n(n—1).3 An? H (n— 1) ZAniz + 
PF (n—2).… 1 An—2 —= 0, of door (n—2).…. 3 deelende: 
n(n—l) An? + (n—l) 2 Ant HR. 1 An-2 == 0. (11) 


1 
Het tweede stel afgeleiden mast Ë } rl | en rol) 


verkrijgt eerst den tweede- magts-vorm, als zij respectievelijk 
n—A—l, n—a—Z en n—a—3 maal worden gedifferen- 
tieerd ; er komt dan 


voor F4! 5 7 


ml 
(al). 1.(n—al)…. 3. ni T° Ha... Lln—a).…. ZÂa z 
L (al). 3.(n—a—l)… 1. Aa = 0, 

of door en L(n—ah1).…. Bla)... 2(n—a—l). 3 


— (al)... 3.(n—a—l).…. 1 deelende: 
(n—a-F1) (n—a) Aan T° Ha (n—a)Z Aar + 


(at1l)a Aar erdee PA ME ARB (12) 
I 
voor T° E): 
T 
A. 1ln—d)…… 3. Aa #2 H(at1).. 2.(n—a 1). 2 Aa 7 
+ (at-2)..…. Bena)... 1Aare = 0, 
of door a…. 1.(n—a—2)…. 8 =a.…. Z.(a—a—2)……. 8 
== Aue Bn —ad—2)……. 1 deelende: 
(n—a) (n—a—l) Aar? + (al) (n—a—l) 2 Aa 7 
+ (at2) (afl) Aag2 = 0... (13) 
l 
en voor Fet! 5): 
re 
(a 1)... Lln —a—1)…B Ari? H(a2).2(n—a— 2). Aaen 


+ (ad-3)… du u 3). in A43 el) 5 


(251 ) 


of door (af 1)... L(n—a—3). Bla 1). Bena) 
== (al)... B(n—a—3) 1 deelende: : 
(n—a—l) (n—a—2) Aai? 4-(aH2) (n—a—2) 2 Aare27 
H (a-3) (a4-2) Aars = 0... (14) 
Deze vergelijkingen (L1)—(14), waar in de drie laatste a 
een willekeurig geheel getal voorstelt, zijn nu alle van den 
vorm 


an dirty 0; 
en het is bekend, dat hare wortels onbestaanbaar zijn, als 
4 ay > B? is, en omgekeerd. Hieruit volgen de kenmer- 
ken van onbestaanbaarheid : 
uit (11) : 4. nln—l) An. Ano > [nl.2 Ani}*, 
of Zn A, Ano > (n—l) Apis. ee Alde ens (15) 
uit (12) : 4 (n—aFl) (n—a) Ag - (aF1) a Aart 
De [aln—e) ZAa]? 5 
of (n—a1) (at-1) Aa Aan > (n—a) aA? ; - - (16) 
uit (13) : 4 (n—a) (n—a—l) Aa « (at-2) (at1) Ace 
En [(e+1) (n—a—l) 2 Aa]? 5 
of (n—a(at2)AAar2 (nala 1) Atam; - (17) 
uit (14) : 4 (n—a—l)(n—a—2) Aa « (at-3)(at2) Acts 
> ((a2) (n—a—?) 2 Aarel*, 
of (n—a—1l)(a3) Aa Aas > (na?) (aA Pora. (LS) 
Daar de drie laatste kenmerken geheel algemeen zijn, zal 
uit een daarvan de overige, en tevens het kenmerk (15) moe- 
ten volgen, en dit is werkelijk het geval. Stelt men toch 
in (16) voor a achtervolgens n—l, al en at-2, zoo 
komen er de kenmerken (15), (17) en (18) terug. Voor 
a — 1 geeft (16) emdelijk: 
ANNAE (INA Et ae (19) 
als laatste kenmerk, 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 17 


(258 ) 


Dewijl men nu Newrons kenmerken. (2), (4) en (5) hier 
in (15), (16) en’ (19) terugvindt, kunnen zij bewezen wor- 
den geacht. Er doet zich evenwel hier eene zwarigheid op : 
want de voorgaande kenmerken zijn 2—l in getal, en zou- 
den dus n—l paren, of 2 n—2 onbestaanbare wortels kun- 
nen aangeven, dat eene ongerijmdheid is. Br moet dus in 
dit opzigt voorzeker eenige afhankelijkheid tusschen de be- 
wezen kenmerken kunnen bestaan. Ten einde deze op tc 
sporen, behoeft men slechts de afgeleide derde-magts-verge- 
lijkingen na te gaan, waarvan men zeker weet, dat zij nooit 
meer dan één paar onbestaanbare wortels kunnen bevatten. 
Alsdan komt er in plaats van de vergelijkingen (12), (13) 
en (14) de volgende: 


1 
voor F9”! 5): 
Ei 


(a) Ln ah 1)… Aai? Haus 2(n—0) BAT? + 
+ (al). 3(n—a—l)…… 2. Aal 
Fr (aF2)es. Aln —a8).…. Ì.Aaga = 0, 

of deelende door (a- 1)…. 1.(n—a—2).… 4 — (a—l)… 2. 
(n—a—2)…. 4 = (al). 3(n—a—2)… 4.2 
—= (a—l).… Aln—a—2)……. 1: 

(n—a-k 1) (n—a) (n—a—1l) Aai #5 + a(n—a) (n—a—l) 
3 Asv? + (af-l)a (n—a—l) B Aga & + 


ke (dd landol heerd OALE die) Iep (20) 
voor PF G) : 
Tr 
Use 1 (na). 4. Ag 3 H(ad-1) Zon — al). B. Art? 


d (at-2)……. 8.(n—a—2)……. 2. Aare t + 
+ (a-3)… A(n—a—3)… 1. Aars = 0, 

of deelende door a. 1.(n —a—3)…. Aa... Zn a) 4 
=A.. Biln—d4—3).…. 4L=a.. Ana). 1: 


(n—a) (n—a — 1) (n —a —2) A,r? + (al) (n—a—l) 


(259 ) 
(ra RBA pie Hala (na 23 Aret 
te (a3) a2) (AHU) Adler). (21) 
voor Fet! G): 
E x 
(af Ie Wlnal) AA? F(aF2)2 (na) B Actor? 


+ (at-3)……. 3n—a—3).…. 2 Aarst + 
le (A) Aaf) 1 Ai pa EL 0 
of deelende door (a1)…. L(a—a—4).…. 4 == (al)... 
Zln—a—d)… 4 —(at-1).…  B.(n—a—d)… 42 
== (afl). A(n ad) 1: 
(n—a—1l) (n—a4—2) (n—a—3) Aai eS + (at 2) (n—a—2) 
(n—a—3)3 Aar? H(ad-3)(a-2U(n—a — 3) Aars 
Ie (aH4) (3) (2) Aaa = 0... (22) 
Deze drie vergelijkingen zijn nu van den vorm Cz? 
JC, z? HC, HC, == 0 en geven dus naar (15) —(18) 
als kenmerken van onbestaanbare wortels: 
OBEG TO ON of 3 O, U, > 
PLM OPS OR of 3 C, C, >0,? 
zoodat er volgt uit (20): 
Bral) (n—a) (n—a—l) Aa (at 1) a(n—a—1) BA 
> [eln—a) (ral) 3 Aal*, 
of (n-—a1) (al) Aar Aar > (n—a)a Aa; 
en 3 a(n—a) (n—a—l) 3 Aa (at2) (al) a Aar 
> [(at1) a(n—a—l) 3 Acul* 
of (n—a) (a4-2) Aa Aare > (n—a—l) (at-1) Aars 
uit (21): F 
B(n—a)(n—a—1)(n—a—2)Âalat (a 4 1)(n—a—2)BAare 
> [(at1) (mal) (n—a—?) Aanl*, 


of (n—a) (at-2) Aa Age > (n—a—l) (ad 1) Ann *s 
je 17 


(260 ) 


en add viee ) Mal) BA (ad3)(aH2)(at 1) said 
> [(a42) (al) (na) 3 Aare], 
of (sf (a3) Aai Aars > (n—a—t) (a4-2) Aare? 5 
uit (22): 
S(n—a—l)(n—a—)(n—a—3) Ac ila 3) (ah 2) (n—a—3)Ants 
> [(e4-2) ra.) (n—a—3) 3 Aatel*, 
of (n—a—l) (a3) Aaa Aars > (n—a —2) (at-2) Aare ; 


en S(aH2) (n—a—2) (n—a—3) BAarslat4)(a43) (a ZiAara 
> [(eH3) (aH2) (n—a—3) 3 Aars]? , 
of (n—a—?) (ad-4) Ara Aaa > (n—a—3) (at-3) Aars”. 


En hieruit zien wij niet alleen dat deze kenmerken met 
de vorige (15)—(18) te zamen vallen, maar ook dat het 
kenmerk, uit de drie laatste coëfficienten van eenige afge- 
leide (20) tot (22) bepaald, hetzelfde is als hetgeen dat 
uit de drie eerste coëfficienten der eerst volgende vergelij- 
king wordt gevonden. Wanneer nu de beide kenmerken in 
dezelfde derde-magts-vergelijking (20) tot (22) plaats heb- 
ben, kunnen zij echter onmogelijk een verschillend paar on- 
bestaanbare wortels aanduiden; met andere woorden : twee of 
meer opvolgende der kenmerken (15)—(18) leeren ons ziet 
dat er twee of meer paren van zulke wortels bestaan. Drukt 
men dus met Newton het al of niet voldoen aan het ken- 
merk door de teekens + en — uit, dan zal slechts elke 
variatie in de opvolging dier teekens een paar onbestaan- 
bare wortels aangeven, en daardoor is de mogelijkheid tot 
een ongerijmd aantal onbestaanbare wortels weggenomen. 

Dit is het, wat, hoezeer door Newron begrepen, door 
CAMPBELL en MAC LAURIN werd over het hoofd gezien, en 
waarmede nu NewroNs règel als algemeen geldende is be- 
wezen. 


GEWONE VERGADERING 


DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 2den OCTOBER 1858. 


Dede mnd 


Tegenwoordig de Heeren: C. 5. MATTHES, A. BRANTS, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, F. J. STAMKART, 
E. H. VON BAUMHAUER, F. €. DONDERS, J. VAN GEUNS, 
G. A. VAN KERKWIJK, P. ELIAS, J. VAN DER HOEVEN, 
P. HARTING, M. C. VERLOREN, W. C. H. STARING, 
W. VROLIK, D. BIERENS DE HAAN, R. LOBATTO, 

W. M. VAN HASSELT, D. J. STORM BUYSING, 

BE. VOORHELM SCHNEEVOOGT, H. J. HALBERTSMA, 


R. VAN REES, G. VROLIK. 


De Heer marrurs, Vicevoorzitter, opent de ver- 
gadering in de plaats van den Voorzitter, die, vol- 
gens schriftelijke mededeeling, verhinderd wordt haar 
bij te wonen. 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 26sten Junij jl. wordt gelezen, goedgekeurd en 
vastgesteld. 


(262 ) 


Wordt gelezen cen brief van den Heer 7. van Goan 
(Breda 29 September 1858), strekkende ter veront- 
schuldiging over het niet bijwonen dezer vergade- 
ring. — Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris berigt, onder dagteekening van Hel- 
der 8 Julij, 6 Augustus, 20 September, en Amster- 
dam 8 Julij, 9 Augustus en S September, van de 
HH. c. en P. VAN DER STERR brieven ontvangen 
te hebbe nten geleide van Zubellen met waargeno- 
men waterhoogten, welke bij der Commissie over de 
daling van den bodem in Nederland ter hand stelde. 


De Secretaris berigt dat de verhandelingen van 
de HH. von BAUMHAUER, VAN DER WILLIGEN eh 
VAN GoGH door de Commissie van redactie der Zer- 
slagen en Mededeelingen zijn aangenomen en ter perse 
gebragt, en dat de Heer coster zijne aanteekening 
heeft terugverzocht. 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 1°. van den Minister van Binnenlandsche 
Zaken (\s Gravenhage 29 Julij 1858, 19 Augustus 
1858, 21 Augustus 1858, 4 Sept. 1858, G Sept. 
1858, 23 Sept. 1858, 25 Sept. 1858); 2°. van. den 
Minister van Oorlog ('s Gravenhage 25 Sept. 1855); 
82. van den Mimister van Buitenlandsche Zaken (‘sGra- 
venhage 1 October 1858); 4°. van Baron GEVERS, 
Gezant des Konings bij het hof van Rusland (St. Pe- 
tersburg 28/16 Augustus 1858); 5’. van den Heer 
W. C.H. STARING (Haarlem 4 September 1858); 
6°. van den Heer ve. Nrzmorr, Bibliothecaris der open- 
bare bibliotheek te Arnhem (Arnhem 14 September 


( 263 ) 


1858); 7°. van den Heer c. A. J. OUDEMANS, Secre- 
taris van het Collegie van Lectoren aan de genees- 
kundige school te Rotterdam (Rotterdam 24 Augustus 
1858); S°. van HH. Curatoren van het Athenaeum 
Illustre te Amsterdam (Amsterdam 19 Julij 1855); 
9°. van den Heer r. s. WITKAMP, Amanuensis der ver- 
eeniging voor de statistiek (Amsterdam 28 Julij 1855); 
10°. van den Heer puBoureg, Lid van den raad van 
bestuur van ’s Rijks museum van schilderijen (Am- 
sterdam 2 Julij 1858); 11°. van HH. Curatoren 
van het Athenaeum Illustre (Amsterdam 30 Junij 
1858); 12’. van den Heer w. c. rn. srariNG (Haar- 
lem 24 Augustus 1858); 13°. van den Heer e. Mur- 
SANT, Secrétaire archiviste de la Société Impériale 
d'agriculture, d'histoire naturelle et. des arts utiles de 
Liyon (Lyon 2 April 1858); HM? van den Heer 
E. MULSANT, « Président de la Société Lännéenne de 
Lyon (Lyon 22 Julij 1858); 15°. van den Heer 
V. CERESOLE, Archiviste de la Société des Sciences 
naturelles (Lausanne 5 Mei 1858); 16°. van den 
Heer raurie, Viceconsul van Z. Maj. in het Ko- 
ningrijk der Beide Sicitiën (Napels 7 Augustus 1858); 
17°. van den Heer max scnuLrrze, Schriftführer der 
Naturforschende Gesellschaft zu Halle (Halle 3 Aug. 
1855); 18°. van den Heer c. wiepmann, Bibliothe- 
caris der Koenigl. Bayerische Akademie der Wissen- 
schaften (Munchen 17 Junij 1858); 19°. van den 
Verwaltungsausschuss des Ferdinandeum zu Inns- 
bruck (nnsbruck 11 Junij 1856); 20°. van den 
Vorstand des. Vereines von Alterthumsfreunden im 
Rheinlande (Bonn 21 Junij 1855); 21°. van den 
Heer Mmarer, Secretaris der Gesellschaft zur Befor- 
derung der Naturwissenschaften in Freiburg tm Breis- 


(264 ) 


gau (Freiburg 25 Junij 1858); 22°. van den Heer 
REISTNER, Bibliotheearis van de Naturforschende Ge- 
sellschaft te Dorpat (Dorpat 2 Mei 1858); 23°. van 
den Heer casser, Secretaris der Koninklijke Akade- 
mie der Wetenschappen te Erfurt (Erfurt 1 Augus- 
tus 1858); 24°. van den Heer rw. m. weBer, Secrec- 
taris der mathem. physische Classe van de König]. 
Sachsische Gesellschaft der Wissenschaften te Leipzig 
(Leipzig 18 Julij 1858); 25°. van den Heer mAr- 
TENSTRIN, Secretaris der Philologische Classe der Kö- 
nigliche Sachsische Gesellschaft der Wissenschaften te 
Leipzig (Leipzig 28 April 1858); 26°. van den Heer 
ROSCHER, Secretaris der Fürstlich JablonowskischeGe- 
sellschaft te Leipzig (Leipzig 22 Julij 1858); 27°. 
van den Heer mre, Secretaris der Wetterauer Ge- 
sellschaft für die gesammte Naturkunde (Hanau 24 
Augustus 1858); 28°. van den Heer j. ROSENTHAL, 
Secretaris der physicalisch medieinische Gesellschaft 
te Wurzburg (Wurzburg 25 Julij 1858); 29°. van 
den Heer A. mrmneBrre, Bibliothecaris der K. So- 
cietät der Wissenschaften zu Upsala (Upsala 31 Julij 
1858); 30°. van den Heer 1. RENARD, Secretaris der 
Société Impériale des Naturalistes te Moscou (Moscou 
5/17 Junij 1858). — Wordt besloten tot plaatsing 
der boekgeschenken in de boekerij en tot schriftelijke 
dankzegging. 


Worden ter tafel gebragt brieven tot dankzegging 
voor ontvangen boekgeschenken: 1°. van den Seere- 
taris van 4. K. H. menprik, Prins der Nederlan- 
‚den ('s Gravenhage 27 Aug. 1858); 2°. van Hunne 
Exeellentiën de Miümsters van Finanttën, van Kolo- 
niën, van Oorlog, van Marine, van de Hervormde 


(265 ) 


en van de Roomsch Katholijke Eeredienst; 83°. van 
den Heer Noorpzrek, Bibliothecaris van de Tweede 
Kamer der Staten-Generaal ('s Gravenhage 29 Junij 
1858); 4e. van Burgemeester en Wethouders der stad 
Amsterdam (Amsterdam 29 Junij 1858); 5°. van 
Heeren Curatoren van het Athenaeum Illustre te 
Amsterdam (Amsterdam Junij 1858); 6°. van den 
Heer enscrepú, Bibhothecaris der Hoogeschool te 
Groningen (Groningen 4 Julij 1858); 7°. van den 
Heer murnicu, Directeur en Bibliothecaris van het 
Bataviaasch Genootschap-(Batavia); S°. van den Heer 
VAN DER PANT, Secretaris van het Bataafsch Genoot- 
schap der proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotter- 
dam (Rotterdam 29 Julij 1858); 9°, van den Heer 
J. TELTING, Secretaris van het Friesch Genootschap 
van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde (Leeuwarden 
20 Julij 1858); 10°. van den Heer c. Rr. HERMANS, 
Bibliothecaris van het provinciaal Genootschap van 
Kunsten en Wetenschappen in Noord-Braband ('s Her- 
togenbosch 28 Junij 1858); 11°. van den Heer 5. w. 
GUNNING, Secretaris van het provinciaal Utrechtsch 
Genootschap van Kunsten en Wetenschappen (Utrecht 
30 Junij 1858); 12°. van den Heer vaN sYPESTEYN, 
Secretaris van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs 
(s Gravenhage 28 Junij 1858); 13°. van den Heer 
DE BORDES, Secretaris van het Genootschap tot Be- 
vordering van Genees- en Heelkunde (Amsterdam); 
14°. van den Heer vAN NAAMEN, Secretaris der 
Overijsselsche Vereeniging tot ontwikkeling van pro- 
vinciale welvaart (Zwolle 26 Junij 1858); 15°. van 
den Heer 5. a. GROTHE, Secretaris van het historisch 
Genootschap te Utrecht (Utrecht 28 Junij en 24 Aug. 
1858); 16°. van den Heer ROBERT MAIN (royal ob- 


( 266 ) 


servatory, Greenwich 9 Augustus 1855); 17°. van de 
Court of Directors of the Hast India house (London 
12 Augustus 1858); 18°. van den [eer w. mors- 
FreLD, buitenlandsch lid der Akademie (London 9 
Augustus 1858); 19°. van de New-York State Li- 
brary (Albany 12 Junij 1858); 20°. van den Minister 
de F'Instruction publique et des Cultes (Parijs 21 Aug. 
1858); 21°, van den Administrateur général de la 
Bibliothèque impériale (Parijs 25 Augustus 1858); 
22°. van den Heer rrrrauur, Directeur des études de 
Pécole polytechnique (Parijs 23 Augustus 1859); 
23°. van den Voorzitter van de Société d'Émulation 
de Cambrai (Cambrai 4 September 1858); 24°, van 
den Heer eumsy, Bibliotheecaris van de Société des 
Antiquaires de la Morinie à St. Omer (Saint Omer 
20 Sept. 1858); 25°. van den Heer c. w. ORDER, 
Secretaris der Wetterauische Gesellschaft für die ge- 
sammte Naturkunde (Hanau 2 September 1854); 
26°. van het Verein der Freunden der Naturkunde in 
Mecklenburg (Neu Brandburg 19 Sept. 1858); 27°. 
van het Germanische Museum te Neurenberg (Nurm- 
berg 27 Augustus 1858); 28°. van de Verwaltungs- 
ausschuss des Gesammtvereins der Deutschen Ge- 
schichts- und Alterthumsvereie (Hannover 26 Aug. 
1658); 29°. van het Bestuur der Königliche Stern- 
warte in Königsberg (Königsberg 25 Aug. 1855); 
30°. van den Heer epmrers, Directeur der Königliche 
Sternwarte in Altona (Altona den 31sten Augustus 
1858); B1°. van den algemeenen Secretaris der Kai- 
serliche Akademie der Wissenschaften (Wien 2 Aug. 
1658); 32e. van den Directeur der Bibliotheek de Per- 
mitage Impérial (St. Petersburg den 22sten Augustus 
185%). — Al deze brieven worden aangenomen voor 


(267 ) 


berigt, met lastgeving aan den Secretaris om gevolg 
te geven aan de aanvragen, in sommigen hunner 
bevat. 


De Secretaris legt daarbij de expeditielijst over der 
verzending van Deel IV, V, VI der Verhandelingen 
van de Natuurkundige Afdeeling der Akademie; van 
Deel VIL van hare Verslagen en Mededeelingen; van 
Deel HI der Verslagen en Mededeelingen van de Let- 
terkundige Afdeeling; van den jaargang 1858 van 
het Jaarboek der Akademie, en van het Eerste Stuk 
des Eersten Deels van den Catalogus van hare boc- 
kerij, geschied in de maand Julij jl 


Wordt gelezen cen brief van den Heer sCHNEIDER 
(Timor 26 Mei 1858), in substantie imhoudende, dat 
hij genoegen neemt met het besluit der gewone ver- 
gadering van den 27sten Februarij j.l. en gaarne zal 
zien, dat een uittreksel van de toen door hem inge- 
zonden Zopographie van Palembang zal worden opge- 
nomen in de Verslagen en Mededeelingen der Akademie. 

Na voorlichting van den Secretaris wordt besloten 
deze verhandeling in handen te stellen van den Heer 
BuYs BALLOT, met beleefd verzoek, om, in verband 
met zijn advies van den 27sten Februarij j.l., daar- 
van een uittreksel aan den Secretaris te doen toekomen. 


Komt ter tafel eene met een particulier schrijven 
aan den Secretaris door den Heer pumontreR inge- 
zonden Bijdrage tot de kennis der geologische gesteld: 
heid van het eiland Curagao. — Zij is voor de Ver- 
slagen en Mededeelingen aangeboden, en wordt im 
handen gesteld van de Commissie van redactie. 


( 265 ) 


Komt ter tafel een brief, onder dagteekening van 
Abendberg 16 Julij 1858, door Dr. 5. GUGGENBUHL 
ingezonden ten geleide eener nota, onder den titel 
van die Hrforschung des Oretinismus und Blödsins 
nach dem jetzigen Standpunhte der Naturwissenschaf- 
ten, waarin de beantwoording van eenige vragen ver- 
langd wordt. — Door den Voorzitter zijn in den 
rusttijd der Akademie de brief en de vergezellende 
nota in handen gesteld van de Heeren SCHROEDER 
VAN DER KOLK, VOORHELM SCHNEEVOOGT € VAN 
GEUNs, met beleefd verzoek, om daarop, zoo mogelijk 
in deze vergadering, te dienen van berigt, voorlich- 
ting en raad. — De Commissie zegt tot het volbren- 
gen dezer taak bereid te zijn, en draagt bij monde 
van den Heer SCHROEDER VAN DER KOLK het volgend 
verslag voor. 


De Akademie heeft in onze handen gesteld eene memorie 
met daarbij behoorende missive van Dr, GUGGENBUHL, ten 
einde haar te dienen van voorlichting en raad omtrent het 
daarin vervat onderzoek. In genoemde missive zegt Dr. c., 
dat hij sedert een reeks van jaren met de.studie van het 
Cretinisme en het Idiotisme zich onledig houdende, het 
noodig geacht heeft deze voor de menschheid zoo gewig- 
tige onderzoekingen door geheel Europa voort te zetten, 
om tot een afgesloten resultaat te komen; dat hij, ten dien 
einde een schema van vragen, betreffende de statistiek en 
de aetiologie van dit lijden aan de Akademie toezendt, met 
verzoek deze onderzoekingen ook in Holland te ondersteu- 
nen, zooals hem die ondersteuningen van de Weener Aka- 
demie en de Beyersche en Wurtemburgsche regeringen reeds 
geworden is. | 

Alvorens wij onze meening omtrent dit onderwerp. ont- 
wikkelen, wenschen wij den inhoud der memorie en de vra- 


(269 ) 


gen, door Dr. a. gesteld, hoofdzakelijk mede te deelen. Het 
doel van den Schrijver vinden wij in dien zin nader uiteen- 
gezet, dat hij zich voorstelt de oorzaken en de verbreiding 
van het Cretinisme en Idiotisme in hunne epidemische en 
sporadische verschijning te leeren kennen. Hij begint met 
eene. verwijzing naar hetgeen door pr SAUSSURB en VON 
HuMBOLDT hiervoor gedaan is; waarvan de eerste op de ver- 
breiding dier ziekten in verhouding tot de elevatie van den 
bodem de aandacht gevestigd heeft, terwijl von mumBoLDT 
zijne nasporingen vooral rigtte op de luchtelectriciteit in 
streken, waar het Cretinisme te huis is. Niet zonder eenige 
verwondering lezen wij nu bij Dr. e, dat de weg, door 
deze beide uitstekende natuuronderzoekers gebaand, niet 
verder vervolgd werd; alsof er sedert hen naauwelijks eenige 
belangrijke nasporingen gedaan waren betreffende de oor- 
zaken van het Cretinisme. Wij zouden hier moeten verwij- 
zen op de talrijke pogingen, om het epidemisch voorkomen 
dier ziekte in verband te brengen met den bodem, de lucht 
of het water; waaronder vooral de invloed van het water 
bij de waarnemingen van genees- en natuurkundigen even- 
zeer als bij de irrwoners, zoo dikwijls de aandacht getrok- 
ken heeft. Wij zouden hieronder moeten vermelden wat er 
al over de geographische verbreiding in Europa, in Azië, 
in Amerika en Afrika in een tal van geschriften aangetee- 
kend is; de onderzoekingen op last der regeringen in het 
werk gesteld; of de vele bijzonderheden omtrent het voor- 
komen van Cretinisme in bergstreken, in verband met de 
bijzondere gesteldheid van bodem en temperatuur, omtrent 
het voorkomen tot op eene hoogte van 12,000 voeten en 
daarboven; de vergelijkende opgaven van het jodiumgehalte 
der ingeademde lucht voor verschillende plaatsen, waardoor 
CHATIN meende de oorzaak van het Cretinisme op het spoor 
te zijn. Doch het zoude ons te ver leiden, zoo wij hierover 
in bijzonderheden traden, of. Dr. cueerNBunrs beweren 


(210 ) 


wilden toetsen, dat sedert men op den Abendberg in Zwit- 
serland met goed gevolg pogingen inhet werk gesteld had 
tot. genezing van jeugdige cretins, de statistisch aetiologi- 
sche nasporingen dubbel noodzakelijk geworden waren; ter- 
wijl men, zooals dit voor krankzinnigen, blinden en doof- 
stommen het geval is, geene onderzoekingen in het werk 
gesteld heeft vóór dat de gestichten, voor deze ongelukkigen 
bestemd, in het leven getreden waren. 

„Afgezien van de epidemische verschijning,” zoo lezen 
wij verder, „is er wel geen dorp van eenigen naam, waar 
„iet het een of ander geval van Idiotisme (Geistes-schwache 
„ Menschen) gevonden wordt. Niet slechts in gebergten, 
‚maar ook in vlakke streken, in het algemeen in het stroom- 
„gebied van alle groote rivieren komen kropgezwel en cre- 
„Ainisme endemisch voor. Nu wil men dat er niet zoo zeer 
„eene enkele oorzaak voor aangenomen moet worden, dan 
„wel een complex van oorzaken, waarvan in het eene land 
„de eene, in een ander land weder geheel andere oorzake- 
ylijke momenten de overhand hebben. Het ware te wen- 
„schen, dat talentvolle jeugdige natuuronderzoekers zich er 
„toe zetteden, om hunne mnasporingen op de lucht, het 
„drinkwater enz. te rigten. Ieder grondig onderzocht feit 
is eene nuttige bijdrage tot het geheel; zoo zal men het 
„beste tot oplossing van schijnbare tegenstrijdieheden ko- 
men.” Na deze inleiding, waarmede de Schrijver, zooals 
wij onderstellen, het gewigt en den inhoud der door hem 
beoogde nasporingen heeft willen aanduiden, komt hij tot 
de bepaling van hetgeen men onder Cretinisme te verstaan 
heeft. In plaats van deze vlugtige opmerkingen — waar- 
uit men den indruk krijgt, dat er, naar de schatting van 
Dr. evecnNBumr, tot heden aan het natuurkundig onder- 
zoek der oorzakelijke momenten al zeer weinig gedaan is — 
ware het te wensehen geweest, dat de Schrijver liever eene 
methodische ontwikkeling van het onderwerp had gegeven; 


2, 


(271) 


zoodanige grondslag was onmisbaar, indien de arbeid van 
velen tot een goed geheel zoude kunnen leiden. Aan het- 
geen. door Dr. eveeeNBvuL hier uiteengezet is, kunnen wij 
noch op zich zelf, noch in verband met. het „doel eenige 
waarde- toekennen. 

De onderscheiding van. Cretinisme en Ldiotisme is voor- 
zeker geene gemakkelijke zaak, Velen hebben danook het 
Cretinisme als een bijzonderen vorm van het Ldiotisme 
alleen. in zoo verre. onderscheiden, dat het Cretinisme zoude 
zijn endemisch voorkomend. Ldiotisme ; terwijl anderen, en 
naar ons oordeel te regt, een meer wezenlijk verschil t&- 
schen beide ziekten meenen te moeten stellen. 

Ken ander gewigtig punt is de ontwikkeling van het 
Cretinisme: in hoe verre het namelijk als aangeboren of 
verworven moet beschouwd worden. Omtrent deze punten 
vinden wij bij evaceNBumL geene voldoende vaste grond- 
slagen. Daarvoor toch zoude het noodig zijn geweest, dui- 
delijk te verklaren in hoe verre men het Cretinisme als van 
een lokaal hersenlijden of ziekelijke afwijking van den sche- 
del uitgaande moet beschouwen, dan wel als afhankelijk 
van een algemeen ligehamelijk: lijden, zoodat de gebrekkige 
ontwikkeling van het geheele organisme het eigenlijke wezen 
van het Cretinisme zoude uitmaken. 

In plaats van deze vraagpunten duidelijk te stellen, zien 
wij dat hij van het verschil van Cretinisme,- Ldiotisme. en 
Imbeeilliteit als van verschillende ‘graden spreekt, en als 
kenmerk de graden van stoornis in de ontwikkeling van 
het spraakvermogen aanneemt; zoo ook worden die zelfde 
graden. weder voor de onderverdeeling van het Cretinisme 
aangenomen. Hij bepaalt zich dus bij de onderscheiding tot 
een enkel pathognomonisch teeken, waarvan men de waarde 
zeker niet-zoo hoog zal mogen schatten, om het als grond- 
slag voor de Aerkenning te maken. Het begrip van Creti- 
nisme wordt overigens aldus gesteld, dat daaronder zoude 


(212 ) 


te verstaan zijn Zdiotisme verbonden met een ligchamelijk 
lijdenz ist das Vebel dagegen rein psychisch und der Kör- 
per wohl gebildet, so nennt man das Kind einen Idioten. 
Inderdaad eene zonderlinge stelling, die reeds voor jaren 
geleden aanleiding gaf tot den strijd tusschen rroxrer en 
MASSEI, die, bij gemis van eene nadere toelichting, door de 
wijze zooals hier het psychische tegenover de körperliche 
kranhhafte Zustand overgesteld wordt, tot gegronde beden- 
kingen aanleiding zal geven en waarin wij vreezen, dat 
weinigen met hem zullen instemmen, en dit evenzeer om de 
offjuistheid in de tegenstelling als om de onwaarheid, dat 
bij Idioten geene ligehamelijk ziekelijke toestanden zouden 
aanwezig zijn. Imderdaad zoo men alle Idioten met ligeha- 
melijk ziekelijken toestand tot de Cretins wil brengen, zal 
dit getal miet alleen noodeloos vermeerderd worden, maar 
zal men toch ook spoedig daaruit verwarring zien ontstaan. 

Wij laten het onbeslist, in hoe verre het aangeboren Idio- 
tsme bepaaldelijk tot de microcephalie zoude gebragt moe- 
ten worden, maar zeker is het, dat men de mierocephalie 
alles behalve zeldzaam bij aangeboren Ldiotisme aantreft. Zoo- 
danige Idioten zal men toch niet zeggen aan eene rein Psy- 
chische aandoening te lijden. Wij zouden bijna geneigd zijn 
te denken, dat wij e. hier niet goed begrepen hadden, zoo 
hij niet uitdrukkelijk zeide: „Der Cretinismus ist wesent- 
lich ein Leiden der Centraltheile des Nervensystems.” Zoo 
ook zegt hij in zijn werk der Cretinen Anstalt auf dem 
Abendberg: Ich definire den Cretinismus als ein Leiden 
des Cerebrospinalsystems und dadurch bedingte mangelhafte 
Entwickelung nach Leib und Seele?” Indien men nu hier 
tegenover de verklaring omtrent den psychischen aard van 
het Idiotisme overstelt, kan de beteekenis der woorden: 
„rein psychisch” miet dubbelzinnig zijn. Im verband hier- 
mede brengen wij dan verder de volgende woorden: „ Cre- 
tinismus und Blödsinn entwickeln sich im jugendlichen Alter. 


(213) 


Jedes Kind welches nicht durch die gewöhnlichen Mittel 
der Familie und Schule gebildet werden kann, ist blöd- 
sinnig.” Begrijpen wij den zin dier woorden wel, dan zal 
men hem aldus moeten opvatten: bij de geboorte bestaat 
geen Cretinismus, geen Idiotie; de kinderen worden eerst 
Idioot of Cretin na de geboorte. Is het nu dat zij door een 
of ander lijden der centraal-organen zoo achterlijk blijven in 
hunne geestvermogens, dat zij ongeschikt zijn voor het school- 
of huisonderwijs, dan noemt men hen Cretins; waar dat 
lijden niet bestaat, brengt men hen tot de Idioten. Maar 
wat dan te maken van de woorden: „Bei dem Idioten ist 
das Gehirn ursprünglich mangelhaft entwickelt: die Geis- 
tige Schwache des Cretinen resultiert mehr aus seiner krank- 
haften Körper-beschaffenheit und dem gewöhnlich ödematösen 
Zustande seines Gehirn.” Raadpleegt men de verschillende 
geschriften van den Schrijver, dan ontwaart men al meer 
en meer verwarring. Zoo zouden wij op zijne beschrijving 
van de ontwikkeling van het Cretinisme kunnen wijzen, zoo- 
als die in de straks aangehaalde verhandeling voorkomt, om 
te doen zien, hoe de ziekte daar voorgesteld wordt als be- 
ginnende met verschillende algemeene aandoeningen van voe- 
ding, spierbeweging enz., om met aandoeningen der hersenen 
te eindigen. Wijders zouden wij op de tegenstrijdigheid, die 
daar reeds gevonden wordt, de aandacht kunnen vestigen, 
wanneer hij beweert, dat bij de wording en het begin der 
ziekte nu eens beenverweeking zoude bestaan, dat een ander 
maal algemeene atrophie, uitgaande van het ruggemerg, een 
ander maal hydrocephalas die grondslag zoude zijn. Het zal 
wel niet noodig zijn, de tegenstrijdigheid in deze verschil- 
lende verklaringen aan te toonen. Op zoodanige verwarring 
stuit men in de memorie gedurig. Straks zien wij hem het 
Idiotisme indeelen naar den graad van de stoornis van het 
spraakvermogen, en een ander maal zien wij de indeeling 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII, 18 


(274 ) 


in atrophischen, rhachitischen, scrofuleusen en hydrocephali- 
schen vorm aannemen. Herinneren wij ons na dit alles 
zijne verklaring, dat het Cretinisme wezenlijk een lijden der 
centrale zenuworganen is, dan zal men wel niet aarzelen 
met ons in te stemmen, wanneer wij verzekeren, dat het- 
geen door Dr. GUGGENBUEL in deze memorie ontwikkeld is, 
zoo verward en zoo tegenstrijdig en zoo weinig naar vaste 
beginselen uiteengezet is, dat het als grondslag voor de sta- 
tistiek ten eenenmale ongeschikt is. 

Wij willen thans in de tweede plaats overgaan tot het 
schema van vragen, betreffende de statistiek en de aetiolo- 
gie van het Cretinisme en het Idiotisme, waarvan Dr. uG- 
GENBUHL de beantwoording te gemoet ziet. Wij brengen die 
vragen tot de volgende zeven rubrieken, om aldus van het- 
geen door den Schrijver in de 15 punten voorgesteld wordt, 
een geregeld overzigt te geven. Vooraf zij hier opgemerkt, 
dat hij, in plaats van zich zuiver tot het stellen van vragen 
te bepalen, soms daarin weder eene redenering inlascht en 
dus de vraag zelf reeds beantwoordt, zooals in litt. b. De 
oorzaken, waarop hij de aandacht wil gevestigd hebben, 
worden door hem zoowel met het sporadisch als met het 
endemisch voorkomen van Cretinisme in verband gebragt. 

In de eerste plaats noemt hij: de lucht, het water en de 
geologische gesteldheid van den bodem. 

Ten tweede: den invloed der woningen. 

Ten derde: de herediteit, den invloed op de conceptie en 
de zwangerschap, alsmede hetgeen betrekking heeft tot de 
rassen of volksstammen. 

Ten vierde: de physische en psychische invloeden gedu- 
rende de eerste kindschheid en de voeding. 

Ten vijfde stelt hij de vraag: of sommige oorzaken, als 
malaria, tijdelijk vermeerdering van Cretinisme te weeg ge- 
bragt hebben, waaraan zich de vragen aansluiten omtrent 


(275 ) 


ziekten onder menschen en het vee, nevens het Cretinisme 
voorkomende. 

Ten zesde: geschiedenis van vroegere tijden, het eerste 
optreden, het toe- of afnemen. 

Ten zevende: voorboden in verband met het kropgezwel, 
de wijze van ontwikkeling van Cretinisme en Idiotie, hetzij 
aangeboren, hetzij verworven. 

Gaan wij in het kort na, in hoe verre die vragen voor 
ons land, waar geen endemisch Cretinisme gevonden wordt, 
van toepassing zijn, dan zien wij al aanstonds, dat die van 
de eerste en tweede rubriek voor ons geen stof tot beschou- 
wing geven; wat die der derde en vierde rubriek aangaat, 
zoo mogen wij tot eene hoogst onvolledige beantwoording 
in staat gesteld worden, door eenige verstrooide waarnemin- 
gen omtrent heriditeit en de invloeden, die zich op de 
conceptie en op de eerste ontwikkeling van de vrucht doen 
gelden (altijd slechts voor zoo verre het Idiotisme betreft). 
Aan de bedoeling van statistische onderzoekingen zal daar- 
mede weinig voldaan worden. De drie laatste rubrieken ein- 
delijk liggen, met uitzondering der onderscheiding van aan- 
geboren en verworven Idiotisme geheel buiten ons gebied. 
Met regt mag men dus vragen: waartoe de aan de Aka- 
demie voorgestelde arbeid zoude kunnen leiden? Het ant- 
woord daarop ligt voor de hand, dat namelijk daarvan geene 
resultaten gewonnen zullen worden, waarvan de wetenschap 
eenig voordeel zal hebben, althans indien men het schema 
volgt, door Dr. GuGGENBUHL aangegeven; daar de gevallen 
van Idiotisme,: zooals zij in Nederland sporadisch voor- 
komen, alleen eenig belang zouden kunnen hebben, zoo 
men daarmede een grondig onderzoek naar de pathogenie, 
en vooral naar den pathologisch anatomischen grondslag 
van het lijden verbindt. 


Ten aanzien van het Cretinisme zal men moeten erken- 
18* 


nen, dat, zoo men de klasse van Orctinisme der groote ste- 
den aanneemt, er dan nog maar hoogstens enkele sporadi- 
sche gevallen in ons Vaderland worden aangetroffen, 

Vroeger verklaarde Dr. GeeceNBumL zelf, dat er geen 
land in Furopa was, waarin minder Cretins gevonden wer- 
den dan in ons Vaderland *). Sedert de laatste jaren schijnt 
zìjne meening omtrent dit punt eenigzins veranderd te zijn, 
zoodat hij, op Rotterdam wijzende, waar hij eenige gevallen 
aangetroffen had, verzekert, dat ook in Nederland het Cre- 
tinisme der groote steden sporadisch zoude voorkomen. Hoe 
dit zij, wij mogen veilig verklaren, dat het Cretinisme, als 
bepaalde ziektevorm, zoo al, dan toch zoo zeldzaam hier 
te lande wordt aangetroffen, dat het geen stof voor statis- 
tisch aetiologische nasporingen oplevert. 

Wij hebben ons in ons verslag bepaald ten doel gesteld, 
den inhoud der memorie en der vragen te onderzoeken met 
het oog op de uitnoodiging, die aan de Akademie door 
Dr. eveeeNBurL gerigt is om de laatstgenoemde te beant- 
woorden, en vertrouwen genoegzaam de gronden ontvouwd 
te hebben, waarom wij meenen: dat van die beantwoording 
geene goede uitkomsten te wachten zijn; dat het beperkte 
onderwerp van sporadisch voorkomend Ldiotisme, waartoe 
wij ons voor Nederland zouden moeten bepalen, en het 
schema der vragen van Dr. GuGGENBUEL, vooral ook bij 
het gemis van eene juiste onderscheiding van Idiotisme en 
Cretinisme, geen stof tot beantwoording oplevert. Indien 
men daaromtrent statistische nasporingen wilde in het werk 
stellen, zoude men van geheel andere beginselen moeten uit- 
gaan, en bepaaldelijk de amatomisch-pathologische onder- 
scheiding als grondslag moeten aannemen. En hierin is het 
juist dat Dr. evecenBvaL de belangrijkste vorderingen van 


*) Du Oretinisme ín Biblioth. Univ. de Geneve. 1850, p. 27. 


(217) 


den laatsten tijd geheel voorbijgezien heeft, zoodat hij niet 
eens met een enkel woord melding maakt van de onder- 
zoekingen van m. K. sTAHL, van viRcHOw em anderen, ter- 
wijl toch de stelling van vircrow, dat de misvorming van 
den schedel der Cretins op de te vroegtijdige (praemature) 
synostose van de schedelbeenderen en bepaald aan de grond- 
vlakte des schedels zoude berusten, van zoo groot gewigt 
fe achten is voor de verklaring van het Cretinisme. Voor 
het Idiotisme zijn de aangeboren hersengebreken van de 
micro- en macrocephalie vooral te onderscheiden. Behalve 
de aangeboren gebreken is het van gewigt ook diegenen in 
aanmerking te nemen, welke na de geboorte ontstaan, zoo- 
als de ontsteking der hersenvliezen, hersenwaterzucht enz. ; 
maar niet minder van belang is het, op de algemeene zie- 
kelijke gesteldheid, op bijkomende ziekten, zooals roodvonk, 
mazelen, bij de indeeling der gevallen van Idiotisme te let- 
ten. Eerst dan, wanneer men naar juiste beginselen de onder- 
scheiding vastgesteld heeft, zal men met goed gevolg het 
onderzoek op de bijzondere oorzaken rigten. Daar men even- 
wel steeds met geïsoleerde gevallen te doen heeft, laat het 
zich voorzien, dat de nasporingen zeer in de bijzondere, 
individuëele oorzaken zullen moeten indringen, en staat het 
zeer te betwijfelen of zij vruchten zullen opleveren, die eeniger- 
mate in evenredigheid zouden zijn met de offers van tijd 
en arbeid, die daarvoor gevorderd worden. 

Wij wenschen dus aan de Akademie in overweging te 
geven, in antwoord op het schrijven van Dr. GUGGENBUHL 
aan hem te kennen te geven: 

1°. dat de onderzoekingen door hem voorgesteld, maar 
het oordeel der Akademie, bij gemis eener juiste onderschei- 
ding van Idiotisme en Cretinisme, tot geene voldoende re- 
sultaten zullen leiden; 2°. dat, zoo de statistiek op dit 
onderwerp met goed gevolg zal toegepast worden, eene we- 


(218 ) 


tenschappelijke ontwikkeling van de beginselen, die hier 
gevolgd moeten worden, boven alles vereischt wordt, en dat 
hetgeen in de memorie van Dr. GUGGENBUHL gevonden wordt, 
aan de Akademie daarvoor niet voldoende voorkomt; en dat 
83°. ook afgezien van deze bedenkingen, bij het slechts spo- 
radisch voorkomen van Idiotisme in Nederland, terwijl het 
Cretinisme zoo immer dan toch zoo zeldzaam hier te lande 
aangetroffen wordt, dat de beantwoording der vragen door 
de Akademie niet kan gegeven worden. 


De Voorzitter brengt dit verslag in beraadslaging. 

De Heer ponpers geeft in bedenking of het wel 
wenschelijk is, dat de Afdeeling den Heer GuGGeN- 
BuHL antwoorde en daarbij de motiven harer wei- 
gering ontwikkele. Hij wijst op de ongunstige oor- 
deelvellingen bij herhaling en openlijk in den jong- 
sten tijd over dien geneesheer geuit. Het is mogelijk, 
en Spreker wenscht zulks, dat de Heer GUGGENBUEL 
zich daaromtrent verdedige en regtvaardige; maar zoo- 
lang dit niet geschied is, meent Spreker dat de Af- 
deeling zich niet met hem in betrekking moet stel- 
len. Hij zag gaarne dat de Afdeeling haar beslut ver- 
daagde, hetzij onbepaald, hetzij althans eene maand, 
ten einde de mogelijkheid eener verdediging en de 
kans eener meer gunstige verhouding voor de Aka- 
demie af te wachten. 

De Heeren SCHROEDER VAN DER KOLK, VAN GEUNS 
en SCHNEEvOoGT voeren opvolgend het woord. Hun 
eenparig gevoelen is, dat de Afdeeling zich niet met 
de zedelijke schatting des persoons heeft in te laten. 
Met opzet hebben Rapporteurs zich daarvan onthou- 
den, als niet te dezer plaatse behoorende, terwijl een 


(279) 


hunner elders het geneeskundig publiek heeft bekend 
gemaakt met al hetgeen daaromtrent in buitenlandsche 
Tijdschriften en Dagbladen voorkomt. In het mid- 
den der Akademie behoort de zaak slechts van de we- 
tenschappelijke zijde behandeld te worden. Dit is dan 
ook het streven der Rapporteurs geweest, en zij meenen 
daarom ook bij hunne voorstellen te moeten blijven. 

De Heer ponpers blijft op zijn bezwaar aandrin- 
gen. Hij is van oordeel, dat, wanneer ook het voor- 
stel van den Heer cveeeNBvEL uit een wetenschap- 
pelijk oogpunt allezins aannemelijk ware en de onder- 
steuning der Afdeeling eenige uitkomsten beloofde, er 
in den persoon van genoemden Heer overwegende 
bezwaren zouden bestaan om die ondersteuning toe 
te zeggen. Er bestaan dus voor hem nog andere mo- 
tiven, dan waarop de weigering der Commissie ge- 
grond is. Met een persoon, op wien de zwaarwig- 
tige beschuldiging drukt, dat hij een bedrieger is en 
de ongelukkigen geheel en al verwaarloost, die aan 
zijne zorgen zijn toevertrouwd, verlangt hij geene 
nadere betrekking voor de Akademie. Er is geene 
haast bij de beslissing. Mogt genoemde geneesheer 
zich regtvaardigen, dan is een antwoord aan hem 
steeds tijdig. Hij ziet miet in, dat het uitstel, bijv. 
van eene maand, hier iets benadeele. 

De Heer 5. VAN DER HOEVEN vraagt of de Af- 
deeling zich heeft te bekommeren over geruchten, 
welke van buiten af haar ter oore komen omtrent 
een persoon, die haar raadpleegt. Zij heeft alleen 
zich met het wetenschappelijk vraagpunt in te laten, 
en kan nooit door den persoon gecompromitteerd 
worden. 


(280 ) 


De Voorzitter sluit de beraadslaging en brengt in 
omvraag, of het nemen van een besluit over het 
voorgelezen verslag zal worden verdaagd. 

Met 18 tegen 4 stemmen wordt tot het niet ver- 
dagen besloten. 

Daarna worden met eenparige stemmen de con- 
clusiën van het rapport aangenomen. 


De Heer srorm BUYsiNG leest, in eigen naam en 
in dien van den Heer conrap, het volgend verslag 
voor op de in hunne handen gestelde memorie met 
vier teekeningen, door den Heer MorLENKAMP inge- 
zonden, over eenen door hem uitgedachten Spoorweg- 
watertelegraaf. 


In de gewone vergadering der Natuurkundige Afdeeling 
van de Akademie van den 26sten Junij ll. werd, om be- 
rigt, voorlichting en raad in onze handen gesteld eene bij 
de Afdeeling ingekomen Memorie met vier teekeningen van 
D. C. MOLENKAMP, handelende over eene door dien Heer uit- 
vonden Spoorweg-watertelegraaf. 

In voldoening aan dien last, merken wij op, dat deze 
thans door den Heer p. c. MOLENKAMP als eene uitvinding 
aan de Koninklijke Akademie aangeboden inrigting dezelfde 
schijnt te zijn als die, waarvoor hem bij Koninklijk besluit 
van den 25sten November 1856, N°. 94, een octrooi voor 
tien jaren is verleend, welk octrooi echter niet binnen den 
bepaalden tijd geligt en daardoor vervallen is. 

Het schijnt dus, dat de uitvinder zelf niet veel heil van 
zijne vinding gewacht heeft, en waarlijk wij gelooven, dat 
het miet ligten van het verkregen octrooi het raadzaamste 
was, dat den vinder kon worden aanbevolen; want wij ge- 
looven niet, dat hij eene spoorweg-onderneming zou gevon- 


(281 ) 


den hebben, die zijne veel te zamengestelde denkbeelden zou 
hebben willen toepassen tot bereiking van een doel, dat op 
veel eenvoudiger wijze kan worden bereikt en zelfs bij vele 
spoorwegen werkelijk is toegepast. 

De Heer morENKAMP zegt in zijne aan de Akademie aan- 
geboden Memorie, dat het ongeval te Utrecht aan de Jere- 
miabrug voorgevallen, hem aanleiding heeft gegeven, te den- 
ken, dat de gebreken der spoorwegtelegrafie hoofdzakelijk 
daarin bestaan dat „de seinen van den weg- of brugwach- 
„ter, meer bepaald met het oog op de juiste aansluiting der 
„rails, in geen verband staan met dat punt, waar uitslui- 
„tend zijne zorg vereischt wordt, en dat sein en toestand 
„van den weg dus twee op zich zelve staande zaken zijn ;” — 
dat de seinen voorwerpen zijn, die door den machinist op 
verre afstanden moeten worden waargenomen, en er vele 
oorzaken zijn, die het juiste waarnemen kunnen belemme- 
ren, zooals: dat alle menschen miet denzelfden indruk heb- 
ben van dezelfde lichtkleur; voorts krommingen van wegen, 
hagel, sneeuw, regen en mistig weêr enz.; dat de gewoonte 
van het dagelijksch afleggen van denzelfden weg al ligt aan- 
leiding kon geven tot een minder naauwkeurig toezien op 
het sein. 

Tot het wegnemen van deze gebreken heeft de Heer 
MOLENKAMP een werktuig uitgedacht „ waardoor het sein van 
„den wachter in het maauwste verband staat met de ge- 
„steldheid van den weg. Zijn de rails gesloten, dan ont- 
„waart de machinist op de locomotief een sein van veilig- 
„heid; zijn zij niet aangesloten, van onveiligheid; zonder 
„dat nalatigheid of onachtzaamheid hierop van eenigen in- 
„vloed is.” 

Het door hem uitgedachte werktuig wordt door eene 
platte grondteekening, eene doorsnede over de lengte van 
eene beweegbare spoorwegbrug en twee dwarsdoorsneden 


(282 ) 


van den weg, en door drie andere detail-teekeningen aan- 
getoond. 

Het bestaat uit een hermetisch gesloten buis van 20 
duim middellijn binnenwerks, geheel met water gevuld, die 
aan weêrszijden op 200 el afstand van de brug ter diepte 
van ongeveer 90 duim in de glooijing of in den berm des 
wegs gelegd is. Aan de uiteinden zijn twee opstaande bui- 
zen van 27 duim middellijn, die 40 duim boven den grond 
grond komen, en aan de brug is eene nedergaande buis 
van 80 duim diameter verbonden. 

In deze laatste buis is een zuiger, die met het raderwerk 
op- en nedergelaten wordt en waardoor tevens eene stang, 
dienende tot sluiting van de brug, voor- en achterwaarts 
wordt geschoven. In iedere opgaande buis bevindt zich een 
drijver, die met kruisarmen voorzien is, zoodat hij niet 
kan draaijen. 

De werking van deze zamenstelling wordt door den Heer 
MOLENKAMP beschreven als volgt: 

De brug digt en door den sluitstang gesloten zijnde, zoo 
moet, om de brug te openen, de stang teruggeschoven 
worden. Dit wordt bewerkstelligd door middel van het ra- 
derwerk; daardoor gaat de zuiger naar beneden, die dan 
eene ruimte veroorzaakt, waarin het water uit de horizon- 
taal liggende buizen dringt en dus in de verticaal liggende 
buizen daalt. De drukking van de atmospheer op de op- 
pervlakte van den drijver doet dezen zakken, naarmate van 
het weggevloeid water, en geeft dus het sein, dat de brug 
open en de weg onveilig is, 

Kene omgekeerde werking doet den drijver rijzen en geeft 
daardoor het sein van veiligheid. 

Aan de locomotief zijn stoomfluitjes, klok of andere sein- 
gevende middelen aangebragt aan stangen, die tot verschil- 
lende hoogten onder de locomotief reiken. Aan deze stangen 


(283 ) 


zijn vleugels, die in het voorbijrijden naar gelang van den 
stand des drijvers bij de ontmoeting of aanraking daarvan 
draaijen, waardoor het sein gegeven wordt, * welk den toe- 
stand van den weg of de aansluiting der rails van de brug 
aan den machinist verkondigt. 

Wij gelooven de omschrijving en werking van de zamen- 
menstelling van den Heer MOLENKAMP volgens zijne denk- 
beelden duidelijk genoeg te hebben voorgesteld, om U als- 
nu, Mijne Heeren! als uitslag onzer beoordeeling te kunnen 
mededeelen, dat, al mogt de juiste werking er van niets te 
wenschen overlaten, het werktuig veel te zamengesteld is 
voor het doel dat er mede beöogd wordt, en wel voorna- 
melijk omdat dit doel, zooals wij bij den aanvang van ons 
rapport reeds hebben gezegd, door veel eenvoudiger midde- 
len kan verkregen worden. 

De door den Heer MOLENKAMP openhartig erkende min- 
dere bekendheid met de spoorwegtelegrafie zal dan ook wel 
de oorzaak zijn, dat de gewone klokken-signalen en andere 
„zelfwerkende seinen, zooals ook de op den spoorweg ge- 
spannen ijzerdraad, die op vrij verre afstanden werkende 
seinen in beweging brengt, en op eenige spoorwegen zijn 
toegepast, hem onbekend zijn gebleven. 

Wij moeten dan alleen nog opmerken, dat, daargelaten 
de moeijelijkheid van het leggen der onder de kanalen door- 
loopende buis en de kostbaarheid van het geheele zamen- 
stel, alles wat door den hermetisch gesloten en met water 
gevulde buis zou verkregen worden, met de grootste een- 
voudigheid kan bereikt worden door een boven op den weg 
gespannen ijzerdraad, waaraan seinen van allerlei aard kun- 
nen verbonden worden. 

Twee hoofdredenen schijnen den Heer MOLENKAMP aanlei- 
ding gegeven te hebben tot het voorstellen van zijn water- 
telegraaf, namelijk : 


(281) 


1°. de omstandigheid, dat sommige menschen ongeschikt 
zijn tot het onderscheiden van kleursignalen, en dus hoorbare 
teekenen de voorkeur verdienen ; 

2°, dat de gebruikelijke seinen aan de beweegbare brug- 
gen niet met volkomen zekerheid den toestand van de brug 
aangeven. 

Wat het eerste betreft, daarop is het antwoord eenvou- 
dig: men kieze machinisten die dat gebrek miet bezitten, 
maar zoowel goed zien als goed hooren kunnen. 

Wat het tweede betreft: is het niet te ontkennen, dat 
bij vele beweegbare bruggen het draaijen van het seinblad 
geschiedt door het draaijen van de as, waarop de excen- 
trieken zijn bevestigd, die de brug moeten vastzetten, en 
dat er enkele voorbeelden bestaan, dat bij het draaijen van 
de as de excentrieken xaast in plaats van op de kussens 
stonden, zoodat wel het seinblad de sluiting van de brug 
aanwees, maar de brug werkelijk niet gesloten was. 

Hoewel dat gebrek door eene kleine verandering in de 
inrigting der excentrieken te verhelpen is, moeten wij er- 
kennen, dat met het aanwenden van de sluitstang, zooals de 
Heer MOLENKAMP aangeeft, de mogelijkheid van zoodanigen 
misslag ook is weggenomen; maar behalve dat die sluit- 
stangen reeds sedert langen tijd, o. a. bij de draaibrug in 
den spoorweg over het Spaarne te Maarlem, en de draai- 
brug over het Boerengat bij Rotterdam zijn gebezigd, ver- 
meenen wij dat details van zoo ondergeschikten aard niet 
tot den werkkring der Akademie behooren, en nemen de 
vrijheid, de vergadering te adviseren: de stukken aan den 
Heer MmoreNKAMP met dankzegging voor de mededeeling 
terug te zenden. 


De vergadering vereenigt zich met de conclusiën 
van het rapport en beslut dien overeenkomstig. 


( 285 ) 


De Seerctaris leest eene door den Heer G. vroLIK 
voor de Verslagen en Mededeelingen aangebogen bij- 
drage Over het vermenigvuldigen van naalddragende 
boomen door voorttelende witspruitsels en daaruit te 
voorschijn treden van nieuw plantsoen, toegelicht door 
daarbij behoorende afbeeldingen. 

Na deze voorlezing ontstaat eene korte wisseling 
van gedachten tusschen de Heeren G. VROLIK, STA- 
RING en BRANTS, waarbij het vermenigvuldigen. door 
eenen stek van Abies ezcelsa, in der tijd door sra- 
RING van den Wildenborch op zijn landgoed verrigt; 
het uitloopen van takken uit den bast van db7es 
balsamica; en het wortelen der takken van Z%uja 
occidentalis ter sprake komen; maar eenstemmig ver- 
klaard wordt, dat de feiten, door den Heer Ge. vroLIK 
voorgedragen, nog onbeschreven zijn. — De voorge- 
lezene bijdrage wordt daarna in handen gesteld van 
de Commissie van redactie. 


De Heer veRLOREN spreekt Over het vermogen, aan 
vele insekten eigen, om zich in de lucht te verhef- 
fen, over hunne daartoe strekkende bewerktuiging, 
en over de daarin voorkomende wijzigingen. Een en 
ander wordt door een groot aantal kunstmatig be- 
reide voorwerpen en afbeeldingen toegelicht. Eene 
verhandeling over dit onderwerp wordt voor lateren 
tijd door den Spreker toegezegd. 


De Heer BIERENS DR HAAN biedt voor de Zer- 


(286 ) 


slagen en Mededeelingen eene geschiedkundige aan- 
teekening aan over Zoogenaamde onbestaanbare wor- 
tels. — Zij wordt in handen gesteld van de Commissie 


van redactie. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen, en de ver- 
gadering wordt gesloten. 


KL Ke — 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DE MAAND 
APRIL 1858. 


NEDERLAND. 


Uittreksels uit vreemde Tijdschriften, voor de Leden van het 
Koninklijk Instituut van Ingenieurs. ’sGravenhage 1858. 
Jaarg. 1857—1858. N°. 4. 42. 


Inhoud: 


Hangbrug in den spoorweg over de Niagara. 

A. THOMÉ DE GAMOND. Ontwerp van een onderzeeschen tunnel tusschen 
Frankrijk en Engeland. 

De reede van Pelusium en de haven van Saîd, 

De telegraphische verbinding tusschen Europa en Amerika, met bijvoeg- 
sel van J. P. DELPRAT. 

Over de luchtverversching in hare toepassing op openbare gebouwen, 
op bijzondere woningen, fabrieken, geheime gemakken en openbare 
verzamelplaatsen van drekstoffen. 

Mededeelingen en berigten. 


De feestelijke viering van het vijftigjarig bestaan des Ge- 
nootschaps: Tot Nut en Beschaving, Donderdag, 3 De- 
cember 1857, herdacht. Amst. 1858. S°, 


Verhandelingen en Berigten betrekkelijk het Zeewezen, de 
Zeevaartkunde en de daarmede in verband staande weten- 
schappen. Nieuwe Volgorde. Amst. 1858. Jaarg. 1858. 
NRE RS. 


Inhoud: 


a. SWART. Kusilichten in de Middellandsche en Zwarte zee enz. 

Verslag der N. en Z. Hollandsche redding-maatschappij over 1857. 

N. J. DE BOER. Reis met de Henriëtte Maria door de Torres-straat. 

Passagiers-stoombooten naar Indië. 

Kk. POEL. Ben schip afgebragt te Brindisi. 

Nieuwe tractaten tusschen Nederland en Japan. 

J. VOS VAN MARKEN. De togt door Torres-straat. 

J.J. DE HART. Over de geul naar de Marowijne. 

Nieuwe betonning te Liverpool. 

Magnetische afwijkingen in de Noord- en Oost-zeeën, als ook in de 
Middellandsche en Zwarte zeeën, enz. 


BOEKGESCH. DER KON.,AKAD. V. WETENSCH. 12 


XU — 


W.J. HUYSSEN VAN KATTENDIJKE. De baai van Manilla. 

Korte berigten, mededeelingen en opmerkingen betrekkelijk de zeevaart, 
aardrijkskunde, koloniën enz. 

Q. M. R‚ VER HUELL. Het leven van ANTONIE ROEPEL. 

C.A. W. HALVERHOUT, Over de bemanning der oorlogschepen. 

A. MEYER. Benige bedenkingen tegen de „Vernieling der Fransche vloot, 
door 3. 7, BACKER DIRKS.” 

Iets over den oorlog ter zee. 

Rapport van de Commissie voor de internationale ruiling 
van voorwerpen van wetenschap en kunst, over het jaar 
185 82. N 

Verslag aan den-Koning, uitgebragt door de Staats-Com- 
missie, ingesteld bij ’s Konings besluit van 16 Junij 
1857, N°. 90, op het adres van r. 1. VAN VLISSINGEN 
en negen anderen, betreffende Wuropesche Kolonisatie in 
Nederlandsch Indië. ’s Gravenhage 1858. 8°. 

H. BAERDT VAN SMINIA. Vervolg van het overzigt van de 


Alba amicorum uit de XVIde en XVILde eeuwen. Wor- 
kum 1858. S°. 


5. Dirks. Nieuwe bijdragen tot de Penningkunde van Fries- 
land. Workum 1858. N°. IX. 8°. 


Monnaies anciennes trouvées en Frise. Bruxelles 
1858: /8?, 


U. ©. MIELIES, Notice sur les nouvelles monnaies pour les 
Colonies Orientales Néerlandaises. Bruxelles 1858. S°. 


Beschrijving der Schilderijen op ’s Rijks Museum te Am- 


sterdam. Met Pac-simile der Naamteekens. Amsterdam 
1858. 82°. 


Verzamelingstabel der Waterhoogten langs den Boven-Rijn, 
Waal, Merwede euz. Februarij 1858. fol. 


D. BIERENS DE HAAN. Tets over het Billard. S°. 


OOST-INDIË. 


Acta Societatis scientiarum Endo-Neêrlandicae. Batavia 1856 — 
L8ais dom Ill 45. 


— KOH —— 


Inhoud van Tom. 1: 


H. ZOLLINGER. Over de soorten van Rotilera van den botanischen tuin 
te Buitenzorg en in het herbarium van ZOLLINGER en MORITZI, als- 
mede over eenige verwante geslachten uit de familie der Euphor- 
biaceën. 

P. BLEEKER. Beschrijvingen van nieuwe of weinig bekende vischsoorten 

van Amboina. 

Beschrijvingen van nieuwe of weinig bekende vischsoorten 

van Menado en Makassar. F 

. K. HASSKARL. Observationes botanicae, de Filieibus horti bogoriensis 

nec non ad montem Gedeh aliisque locis sua sponte crescentibus 

annis 1855 et 1856. 

Retzia, sive observationes botanicae, de plantis horti 

botanici bogoriensis annis 1855 et 1856. 


Tom. II. 


A. BERNSTEIN. Bijdrage tot de nadere kennis van het geslacht Collocalia 
Gr. (Cypselus esculentus en Cypselus nidificus). 

G. A. DE LANGE. Verslag van de geodesische triangulatie der residentie 
Banjoemas, door G. A. DE LANGE en J. J. VAN LIMBURG BROUWER: 
P. BLEEKER. Conspectus specierum piscium Moluccensium hucusque cog- 

pitarum. 


… 


Reeherches sur les erustacés de I'Inde Archipélagique. 
Tiende bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna 
van Borneo. 
Achtste bijdrage tot de kennis der vischfauna van Amboina. 
G. A. DE LANGE. Verslag van de geodesische triangulatie 


van de residentiën Bagelen en Kadoe. 4°. 


FRANKRIJK. 


Séances publiques de l'Institut de France. 1858. 4’. 


Mémoires de PAcadémie des Sciences, Arts et Belles Let- 
tres de Dijon. Dijon 1840. Années 18539—1840. S°. 


Séances publiques de Académie des Sciences, Arts ct Bel- 
les Lettres de Dijon. Années 1810, 1819—1821, 1823, 
1825, 1827. 8°. 


Journal d'Agriculture et d'Horticulture, rédigé et publié 
par le Comité Central d'Agriculture de la Côte d’Or. 
Dijon 1838—1844, 1847, 1850— 1851. Tome H— 
VII, IX—XIII, 80, 


12+ 


AN 


Journal d'Agriculture de la Côte d'Or, rédigé par M. na- 
DREY et publié par la Société d'Agriculture et d’Indas- 
trie agricole du Département. 3me Série. Dijon 1856— 
1857. Vol, Ill. 50, 


Recueil de Mémoires de Médecine, de Chirurgie et-de Phar- 
macie militaires. Publié par ordre du Ministre de la 
Guerre. 2e Série. Paris 1857. Vol. XX. Se, 


Inhoud : 


LAVERAN et LUSTREMAN. Rapport sur les faïts recueillis au congrès 
ophtalmologique de Bruxelles, sur Y'ophtalmie militaire. 

LUSTREMAN. De lidentité de l'ophtalmie catarrhale et de l'ophtalmie 
militaire. 

€. SAUCEROPTE. Lunéville et sa division de cavalerie. 

QUESNOY. Notice medieo-chirurgicale sur Yarmée d'Orient. 

MUTEL. Notice topographique sur Tébessa. 

MAUPIN, Quelques considérations sur Ìe traitement de la pourriture 
d'hôpital épidémique. 

POTIER-DUPLESsY. De l'emploi du sparadrap de Vigo dans le traitement 
de certains ulcères syphilitiques de Ja peau. 

BRYON. Mémoire sur l'efficacité des applications continues de bande- 
lettes de diachylon gommé, dans le traitement des ulcères et des plaies. 

LEPRIEUR. Essai analytique des eaax thermales d°Hamman-Lifet d'Ham- 
man-Gourbès de la Régence de Tunis. 

TRIPIER. Nouvelles observations relatives au choix, à& la conservation, 
et à l'emploi des sangsues. 


Recueil de PAcadémie de Législation de Toulouse. 1857. 
Toulouse 1857. Tome VI. Part. 2. 8°. 


GROOT-BRETTANJE. 


Transactions of the Philological Society. 1854 —1856. Lon- 
don. 32. ‘ 


Proceedings of the Philological Society for 1842—1853. 
London 1854. Vol. L—VL. 50, 


W. R. WIEDE. A descriptive Catalogue of the Antiquities of 
stone, aerthen, and vegetable materials, in the Museum 
of the Royal Irish Academy. Dublin 1857. 80. 


nn KOCHI —— 


DUITSCHLAND. 


Jahreshefte des Vereins für vaterländische Naturkunde in 
Württemberg. Stuttgart 1857. Jahrg. XIII. Hft. 3. 58°, 


Inhoud: 
A. OPPEL. Die Juraformation Englands, Frankreichs und des südwestli- 
chen Deutschlands. 


Zeitschrift für die gesammten Naturwissenschaften. Heraus- 
gegeben von dem Naturw. Vereine für Sachsen u. Thü- 
ringen in Halle, redigirt von Cc. GIEBEL U. W. HEINTZ. 
Jahrg. 1857. Berlin 1857. Bd. X. 8°. 

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justus PERTHES’ geogra- 
phischer Anstalt über wichtige neue Erforschungen auf 
dem Gesammtgebiete der Geographie. Gotha 1858. Jahrg. 
1858. Ne.'2. «4e. 

H. MÜLLER. Anat.-physiologische Untersuchungen über die 
Retina bei Menschen und Wirbelthieren. Leipzig 1856. S°. 

JOH. OECHELHÄUSER. Cirkular, enthältend Vorschläge zu Ver- 
besserungen für Wisenbahnen. 1858. 42, 


ITALIË, 
Atti dell? Academia Pontificia de’ Nuovi Lincei. Roma 


1856—1857. Anno VIL Sessione 1, 2; Anno X. Sess. 
1, 2,6, 7. 4°. 


AANGEKOCHT. 


P. F. T. DELARIVIERE. Rapport général sur les travaux de 
PAcadémie des Sciences, Arts et Belles-Lettres de la 
ville de Caen, jusqu'au 1 Janvier 1811. Caen 1811. 8°. 

== Rapports sur les travaux de Acadé- 
mie des Sciences, Arts et Belles-Lettres de Caen, pour 
les années 1811—1815. Caen 1816. S°. 


== ZOW 


Mémoires de la Société d'Histoire Naturelle de Paris. Paris 
An VIL (1799). 4e. 

Nova Acta regiae Socictatis Scientiarum Upsaliensis. Upsal 
1821. Vol. VILT. 4°. 


B. SILLEMAN, B. SILLEMAN JR. and 3. D. DANA. The American 
Journal of Science and Arts. Ist Series (1818—1845). 
New-York and New-Haven 1818—1845. Vol. L— XLVIIL, 
1; XLIX-—L. 98°, 
Se lis es 
can Journal of Science and Arts. 2d Series. 1846—1847. 
New-Haveu 1846—1847. Vol, I-III. Se, 


Oeuvres d'onsreasr, texte grec, en grande partie inédit, 
collationné sur tes manuscrits, traduit pour la première 
fois en Frangais, avec une introduction, des notes, des 
tables et des planches, par BUSSEMAKER el DAREMBERG. 
Paris 1858. 8°. 


FR. LEURET eb P, GRATIOLET, Anatomie comparée du sys- 
tème nerveux considéré dans ses rapports avec Y'intelli- 
gence. Paris 1839—1857. 2 Tômes. 8°. Avec Atlas 
in 4e, 

E. A. zucnorp. Bibliotheca hist‚-naturalis phys.-chemica et 
mathematica, Gött. 1858. Jahrg. VII. Heft 2. S°, 


H. E‚ LUpewIG. The Literature of American aboriginal lan- 
guages. With additions and corrections by wa. w. rur- 
NER, Edit. by N. TRÜBNER. London 1858. 8°. 


EN 


TEN GESCHENKE ONTVANGEN IN DE MAAND 
MEI 1858. 


NEDERLAND. 


Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid. Haarl. 1558. 
DIN Le Str Bens. 


Inhoud: 


H.C. VAN HarL. De Mostaard-bouw in Noord-Holland. 

J. N. Fucns. Over de bereiding, eigenschappen en het gebrnik van het 
Waterglas en de Stereoghromie. 

G. J. BENGEVELD. Over het Rundvee en zijne verschillende soorten, 
rassen en veredeling. 

De Landbouw van het eiland Jersey. 

Uitwerking van gebezigde hulpmeststoffen in Nederland. 


De Volksvlijt. Tijdschrift voor nijverheid, landbouw, handel 
en scheepvaart. Amst. 1858. Jaarg. 1858. N°. 3 en 4. 

De Vrije Fries. Mengelingen, uitgegeven door het Friesch 
Genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde. Nieuwe 
reeks. Leeuw. 1858. Dl. II. St. 2. 8°, 


Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van Ner- 
landsch Indië, Nieuwe volgreeks. Amst. en Batavia. 1858. 
Dl. 1. St. 3 en 4. 8°. 


Inhoud: 
Bali in 1597. 
Beschrijving van de Koffij- en Suiker-cultuur in het plat Maleisch en 
Javaansch, door Javaansche ambtenaren, met aanteekeningen. 
Verslag van eene reis in het land der Bataks. 
J. DE ROVERE VAN BREUGEL. Beschrijving van Bantam en de Lampongs. 
De laatste Investiture van eenen Bantamschen Sultan. 


H. A. STEYN PARVÉ. Bijdrage tot de kennis van de Rijstkultuur op het 
eiland Java. 


RADEN MAS KARETA 1778. 

Mededeelingen en Berigten van de Geldersche Maatschappij 
van Landbouw over 1858. Arnhem 1858. St. I. 5e, 
DONDERS en BERLIN. Archiv für die Holländischen Beiträge 

zur Natur- und Heilkunde. Utrecht 1858. Bd. I. Hft. 5. S°. 


* 


a 


mr RON je 


W. _BILDERDIJK. Dichtwerken. Haarl. 1558—1559. Dl. 
IX—XIV. 8°. 


C. A. VAN SIJPESTEIN. Mr. JAN JACOB MAURICIUS, Gouver- 
neur-Generaal van Suriname van 1742—1751. ’s Gra- 
venh. 1858. S°, 


W. C. IL. STARING. Voormaals en Thans. Opstellen over 
Neêrlands grondsgesteldheid. Haarl. 1858. Afl. 2. 80, 


M. DE VRIES. De visscherijen, geheeten het Vroon, ten jare 
1433 aan de stad Leiden in erfpacht gegeven. Leid. 
1858. 98°. 

J. G. HULLEMAN. Disputatio critica de Annalibus maximis. 
Amst. 1855. 8°, 

Oratio de literarum, praesertim Jatinarum, 
apud Romanos studiis, NERVA, TRAIANO, Imperatore. L. B. 
1858. 82, 


5. BosscHa. Lettres inédites de 7. 7. ROUSSEAU À M. M. REY. 
Amst. et Paris 1858. S°, 


Analectes sur Yhistoire et la littérature des Arabes d’Is- 
pagne, par AL-MAKKAR, publiées par M. M, r. pozy, 
G. DUGAT, L. KREHL ect w. wriGHT. Leide 1858. Tom. 
TN ee 

DOozY et MOLKENBOER. Bryologia Javanica seu descriptio 
muscorum frondosorum Archipelagi Indici, iconibus il- 
lustrata. Edd. r. B. VAN DEN BOSCH et C. M. VAN DER 
SANDE LACOSTE, Ls. B. 1858. Fasc. XI. 4e, 

D. BIERENS DE HAAN, Over eenige bepaalde integralen van 
den vorm 


— de 
oe 5 


Hie Sin. qe. Sin. ra... 


0 


(ook voor het geval, dat de factor er ontbreekt.) 
er enkele andere, die daarmede zamenhangen. S°. 


RENEE 


Bereik 


Bulletins de l'Académie Royale de Médecine de Belgique. 
2e Série. Brux. 1858. Tom. I. N°. 4, 99, 


Inhoud : 


LEBEAU. Rapport de la Commission, chargée d'examiuer les sommiers- 
TUCKER, soumis à Académie par M. DE LA PERRIÈRE- 

DE MEYER. Rapport de la Commission, chargée d'examiner le mémoire 
de M. pegour, relatif à la Hernie ombilicale congénitale. 

MARTENS. Rapport de la Commission qui a été appelée à examiner les 
observations, présentées par la Commission médicale de la province 
de Namur sur le rapport adopté par l'Académie, dans la séance du 
11 Juillet 1857, au sujet des accidents arrivés à la suite du sarclage 
de \'Heracleum sphondylium. 

MICHAUX. Traitement des Anévrysmes chirargicaux. 

CuizeLLe. Notice sur un Serre-noeud, destiné à la staphyloraphie. 

Observations présentées par la Commission médicale de la province de 
Namur, sur la réponse que l'Académie a faite à M. le Ministre de 
Intérieur, au sujet des accidents observés à Hambraine, au mois 
d'Août 1856, sur des personnes qui avaient sarclé des herbes parmi 
lesquelles se trouvait l'Heracleum sphondylium. 

Tableau, indiquant les renseignements donnés par les ménagères qui 
ont fréquenté la prnirie d'Hambraine, le 4 Août 1856. 

Observations météorologiques, recueillies á l’Observatoire Royal de Bruxel- 
les, pendant le mois de Janvier 1858. 


PH. BLOMMAERT. Theophilus, gedicht der XVe eeuw, ge- 


volgd door negen andere gedichten uit de Middeleeuwen. 
Gent 1850. 8°. 


FRANKRIJK. 


J. DECAISNE. Le Jardin fruitier du Muséum, ou iconogra- 
phie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers 
eultivés dans cet établissement, avec leur description, 
leur histoire, leur synonymie etc. Paris 1857—1858. 
Livr. 114. 4°. 

Bulletin historique de la Société des Antiqnaires de la 
Morinie. Ze Année. St. Omer 1858. Livr. 25. 80. 


Bulletin de la Soeiété des Antiquaires de Picardie. Amiens 
1858. Ne. 1. 80, 


BOEKGESCH, DER KON. AKAD. V. WETLSSCH. 13 


— XOVII — 
NOORD-AMERIKA. 


Track survey of the river Paraguay. Surveyed by Com- 
mander vm. 5, Pacr. 1855. Sheet No. 10, 14, 15. 


DUITSCHLAND. 


Statuten für den Verein des Tirolisch-Vorarlbergischen Lan- 
desmuseums Ferdinandeum. Innsbruck 1849. 40. 


Perdinandeum. 27ster Jahres-bericht des Verwaltungs-Aus- 
schusses über die Jahre 1855 en 1856. Innsbruck. 
1857. 80, 


Zeitschrift des Ferdinandeums für Tirol und Vorarlberg. 
3e Folge. Innsbruck 1857—1858. Hft. G, 7. 80, 


P, CASSEL. Thüringische Ortsnamen. 2te Abhandluug. Ein 
alkademisches Program. Erfurt. 1858. 80, 


\bhandlungen der Königl. Gesellschaft der Wissenschaften 
zu Göttingen. Gött. 1857. Bd. VIL 40, 


Inhoud: 


JF. L. HAUSMANN. Ueber die durch Molekularbewegungen in starren 
leblosen Körpern bewirkten Formveränderungen. 2te Abhandlung. 

d. W. H. CONRADI. Bemerkupgen über die medicinischen Grundsätze 
der Koischen und Knidischen Schule. 

A» GRISEBACH. Systematische Untersuchungen über die Vegetation der 
Karaiben, insbesondere der Insel Guadeloupe, nach den Sammlungen 
DECHASSAINGS. 

H. SAINTE CLAIRE DEVILLE en Fr. WÖHLER. Ueber das Bor. 

W. SARTORIUS V. WALTERSHAUSEN, Ueber die Krystallformen des Bors. 

H. BUFF u. F. WÖKLER. Ueber neue Verbindungen des Silieiums. 

B. RIEMANN. Beiträge zur Theorie der durch die causs’sche Reihe 
F (x, B, ys £) darstellbaren Functionen. 

u. EwaLp. Erklärung der grossen Phöuikischen Inschrift van Sidon 
und einer Aegyptisch-Aramäischen. 

—__—___—_ Ueber die neuentdeekte Phönikischen Inschrift von Malta. 

s. wairz. Ueber die Anfünge der Vessallität. 


Nachrichten von der Georg-Augusts-Universität und der 
Kömigl. Gesellschaft der Wisschaften zu Göttingen. Gött, 
1857. Jahrg. 1857. 80. 


EN, 


Zeitschrift des deutsch-österreichischen ‘Telegraphen-Vereins. 
Berlin 1858. Jahrg. V. Hft. 2 u. 3. 40. 


Verhandlungen des Vereins für Naturkunde zu Presburg. 
Presburg 1857. Jahrg. IL. Hft. 2. 80. 
Inhoud: 


E. E‚ LÁNG. Das Trentschin-Teplitzer Thal und dessen Mineral-quellen. 

J. STÜRMER. Beobachtungen über das Wachsthum der Agave americana 
L. während ihres Blüthezustandes. 

E‚ HELM. Beitrag zur Naturgeschichte‘des Bären (Ursus arctos Is.). 

G. A. KORNHUBER. Die mittlere Windesrichtung zu Presburg im Jahre 
1856. 

A. JUKOVITS. Verzeichniss der am Neusiedler-See häufiger vorkom- 
menden Vogelarten. 

E. KOLACZEK. Beitrag zur Lösung der Frage über die Entstehung des 
sogenannten Speisenblutes. 

Pilzbildungen im Innern unversehrter Eier. 
J. BOLA. Die Pilze der Presburger Flora. 
6. BÖckH. Ueber die Spinnen der Umgebung Presburg’s. 


Archiv des Vereins der Freunde der Naturgeschichte in 
Meklenburg. Neu-Brandenburg 1847—1857. Hft. 1 
3—11. 90. 

R. ViRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy- 
siologie und für klinische Medicin. Berlin 1858. Bd. 
VII. Hft. 2 u. 8, 80, 


TTA EDE: 


Rendiconto della Reale Accademia delle Scienze Borbonica. 
Napoli 1857. Anno V—VI. 40. 

Memorie della Reale Accademia delle Scienze Borbonica. 
Napoli 1857. Vol. TL fasc. 3, IL. 4o. 

Atti dell Imp. R. Instituto Veneto di Scienze, Lettere ed 
Arti. Seria 32, Venezia 1856—1858. Tom. III. Dispensa 


la—3a, So, 


, 


SPANJE. 
M. RICO Y SINOBAs, Observaciones actinométricas verificadas 


en Madrid con motivo del eclipse de sol de Marzo de 
1858. Madrid 1858, So, 


13” 


CC —— 


Ar NGD OAT. 


C. KRAMM. Levens en werken der Holl. en Vlaamsche kunst- 
schilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, van 
den vroegsten tot op onzen tijd. Amst, 1858. Dl. II. 
Afl. 8. 80, 

L’Bsprit des Journaux frangais et étrangers. Années 1772— 
1802, avec les Tables des matières des années 1772— 
1784. Liège et Brux. 1772—1502. 332 vol. 120. 


Le nouvel Esprit des Journaux etc. Années 1803 (Sept.) — 
1818, avec les Tables des matières des Anmées 1803 — 
1808. Brux. 1803—1818. 151 vol. 120. 


Annales des voyages, de la géographie et de histoire, avec la 
Table générale et raisonnée des matières contenues dans les 
20 premiers volumes. Paris 1808—1S814, 25 vol. 80, 


Nouvelles Annales des voyages etc. Paris 1819—1826. 
80 vol. — 2° Serie. Paris. 1826—1833. 30 vol. — 
3e Serie. Paris. 1834—1839. 24 vol. — Tables générales 
des trois séries. Paris 1841. 1 vol. — 4e Serie. Paris 
1840 —1844. 30 vol. — 5e Serie. Paris 1845—1854. 
40 vol, — 6e Serie. Paris 1855— 1857. Années 1855 — 
1857. No. 1—4. 80, 


Bulletins de la Société de Géographie. Paris 1822—1833. 
20 vol. — 2e Série. 1S834—1843. 20 vol, — p. DE 
FROBERVILLE. Table alphabétique et raisonnée des ma- 
tières contenues dans les deux premières series. Paris 
1845. — 83° Série. Paris 1844 —1850. 14 vol. — de 
Série. Paris 1551—1857. Tom. L—XIIL. 50, 


Bibliothèque universele. Revue Suisse et Étrangère, Nouv. 
Période. Genev. 1858. Tom. L. Ne. 4. 50, 

Annales de Chimie et de Physique. 35° Serie. Paris 1858. 
Tom. T et IL. Ne, 4, 90. 


— CI — 


G. PEIGNAT. Dictionnaire raisonné de bibliologie, Paris 1802— 
1804. 3 tom. — Le même. Essai sur l'histoire du Par- 
chemin et du Vélin. Paris 1812. — 3 vol. 80. 

G. PEIGNAT. Répertoire bibliographique universel. Paris 
1812. So. 

A B‚ UMBREIT, Die Erfindung der Buchdruckerkunst. Leip- 
zig 1843. 90, 

The Journal of the Royal Geographical Society of London. 
Years 1831—1856. London 1833—1856. Vol I— 
XXVI. 80, 

L. HERRIG. Archiv. für das Studium der neueren Sprachen 
und Literaturen. Elberfeld u. Iserlöhn 1846—1849. 
Braunschweig 1850—1854. Jahrg. 1—10. Bd. I— 
XVI. 80, 

B. M. DINGLER. Polytechmisches Journal. Stuttg. u. Augsb. 
1858. Bd. CXLII 80, 

J. G, KRÜNIrz. Oekonomisch-technolog. Eneyclopädie. Ber- 
lin 1858. Thl. COXLL. 8e. 

Neue Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Halle. 
Halle 1811—1817. Bd. TL. Hft. 1, 2. 

Archiv für Naturgeschichte. Berl. 1857. Jahrg. XXIII. 
Hft. 4, So. 

FRORIEP’s Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heil- 
kunde. Jena 1858. Bd. I. 4e. 

Flora od. Allgem. Botanische Zeitung. Neue Reihe. Regensb. 
1857. Bd. XV. 80, 

Commercium epistolieum Norimbergense. E. MSS. prim. 
ed. 6. A. wirziNs. Altorph. 1756—1759. 3pp. 1 vol. Se. 

(7. B. AUDIFFREDI.) Catalogus historico-criticus Romanarum 
editionum Saec. XV. Romae 1783. 4e, 

J. B. DE ROSSI. Apparatus Hebraeo-biblicus. Parma 1782. 
Be. 


== 
e 


ET AS 


TEN GESCHENK ONTVANGEN IN DE MAAND 
JUNIJ 1858. 


NEDERLAND. 


Handelingen van het provinciaal Genootschap van Kunsten 
en Wetenschappen in Noord-Brabant over den jare 1557. 
’s Hertogenbosch 1858. 8? 


Bijdragen tot de Dierkunde, uitgegeven door het Kon. Zoö- 
logisch Genootschap Natura Artis Magistra, te Amster- 
dam. 1858. Afl. 7. 4°. 


Inhoud: 


J. A. HERKLOTS. Notices pour servir à l'étude des Polypiers nageurs 
ou pennatulides. 


Tijdschrift van de Ned. Maatschappij ter bevordering van 
Nijverheid. 2e reeks. Haarlem 1858. Dl. VL. 3. &°. 


Inhoud: 


Algemeen Verslag wegens den Staat van den Landbouw in het Ko- 
ningrijk der Nederlanden, gedurende het jaar 1857. 


Programma van het tweede Nederl. Nijverheids Congres, te 
houden te Utrecht, den 22 Julij 1858. 92. 


Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Neder- 
landsch Indië. Nieuwe Volgreeks. Amst. en Batavia 
IS TON lg ele 


Inhoud: 
JAN PIETERSZ. COEN. 1623—1627. 
Het gebeurde in Amboina. 1623. 
Moko-Moko in 1840. 
JAN CARSTENSZ. — Nieuw-Guinea 1623. 
Een togtje in de binnenlanden van Nieuw-Guinea. 
Verzamelingstabel der waterhoogten langs de Boven-Rijn, 


Waal, Merwede enz. Maart en April 1858. fol. 


Bijlagen T—VIL bij de Registers III, bevattende de 
beschrijving van de peilschalen, hakkelbouten en andere 


— Ci — 


verkemmerken, langs de rivieren de Boven-Rijn, de Waal 
en de Merwede, van Emmerik tot Gorinchem. 1854. fol. 


Verslag aan Z. M. den Koning, uitgebragt door de Com- 
missie tot onderzoek over den verhoogden waterspiegel 
op de rivieren de Waal en de Merwede. ’s Gravenhage 
1858. 4°. 

Uitkomsten van wetenschap en ervaring aangaande winden 
en zeestroomen in sommige gedeelten van den Oceaan, 
uitgegeven door het Kon. Nederl. Meteorologisch Insti- 
tuut. Utrecht 1858. 4°. 

Nederlandsch Meteorologisch Jaarboek, 1857. Uitgegeven 
door het Kon. Nederl. Meteorologisch Instituut. Utrecht 
1858. langw. 4°. 

J. J. F. wAP. Geschiedenis van het Land en der Heeren 
van Cuyk. Utrecht 1858. 4°. 

C. L. VITRINGA. Staatkundige geschiedenis der Bataafsche 
Republiek. Arnhem 1858. Iste Gedeelte. 8°. 

Blaadjes ter ampliatie der waarheid van het Pantheïsmus 
enz., door den Schrijver van het Pantheïsmus. Amst. 
1858. kl. 8°. 

Ontwerp ter verzoening en verbroedering van alle vrije 
denkers. (Amst. 1858). S°. 

OOST-INDIE. : 

Wetten van de Maatschappij: Tot Nut van *t Algemeen 
in Oost-Indië. Batavia 1853. S°. 

Reglement voor de Prijsvragen van de Maatschappij: Tot 
Nut van % Algemeen in Oost-Indië. Batavia 1857. 8°, 

Reglement voor de Spaarbank, opgerigt te Batavia, door de 
Maatschappij: Tot Nut van t Algemeen in Oost-Indië, 
(Batavia 1857). 8°. 

J. F. G. BRUMUND. Het volksonderwijs onder de Javanen. 
Batavia 1857. 8? 


— CV: — 
BELGIË. 


Bulletins de l'Acad. Royale de Seiences, des Lettres et des 
Beaux-Arts de Belgique. 2e Série. Année XXVI. Brux. 
1857. 3 Vol. 8e, 


Mémoires couronnés et autres Mémoires, publiés par Acad. 
Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de 
Belgique. Collection in-8°. Brux. 1858. Tom. VIL 8°. 


Inhoucl : 


ED. DUCPETIAUX. Des eonditions d'application du système de Pemprison- 
nement séparé ou cellulaire. - 

TH. JUSTE. CHaRLES-QUINT Et MARGUÊRITE D'AUTRICHE, Etude sur la 
minorité, "émancipation et ’'avénement de cHaRvLES-QUINT à l'empire. 

A. PINCHART. Histoire du conseil souverain de Hainaut, 

A. PERREY. Documents sur les tremblements de terre au Pérou, dans la 
Colombie et dans le bassin de l’Amazone. 

Compte rendu des Séances de la Commission Royale d’His- 
toire, ou Recueil de ses Bulletins. 2e Série. Brux. 1857 — 


1858. T. X—XI. 1. 8%, 


Annuaire de YAcad. Royale des Sciences, des Lettres et des 
Beaux-Arts de Belgique. Annee XXIV. Brux. 1858. 12e. 


J. VAN MABRLANT, Der Natueren Bloeme, met inleiding, 
varianten van HSS, aenteekeningen en glossarium, uit- 
gegeven door J.H. BORMANS. Brussel 1857. DI. IL. 8, 


— —- — —_— Rymbybel, met voorrede, varianten van 
HSS., aenteekeningen en glossarium, uitgegeven door 
J. pavip. Brussel 1858. DI, L. 8e. 


Mémoires de la Société Royale des Sciences de Liège. Liège 
1858: Tom. XI, XIII. 8° 
Inhoud Tom XT: 


coqurcnat. Cours élémentaire sur la fabrication des bouches à feu en 
fonte et en bronze et des projectiles, d'après les procédés suivis à la 
Fonderie de Liège (2me Partie). 

MEYBR. Nouveaux Eléments du caleul des variatious. 

DE SELYs LONGCHAMYS Monographie des Gomphines. 


ende a te mo bedie 3 


ade 


INHOUD 


VAN 


DEEL VIII. — STUK 2. 


Over de keuring der koemelk, en over de melk in Nederland. Door 
E. H. von BAuMHAUVER. (Met een uitslaande Tabel). .-= 


Over het Electrisch Spectrum. Door V.S. M. vaN DER WILLIGEN. 

VI. Ontleding van het licht der positieve pluim en van den nega- 

tieven draad in den damp van fluor-silicium enz., en bepaling 

der strepen en maxima, die door eenige alkali-metalen in het 
Spectrum der electrische vonk worden voortgebragt . . … 


Gewone vergadering der Afdeeling Wis- en Natuurkundige Weten- 
schappen, gehouden 26 Junij 1858 . . . » « « .- ee. 


De Stormen nabij de Kaap de Goede Hoop in verband beschouwd met 
de temperatuur der Zee. Door J, vAN Goor. (Met twee Platen en 
zeven uitslaande Tabellen) …...e eee eee ee 


Geschiedkundige Aanteekening over zoogenaamd onbestaanbare Wor- 
tels. Door D. BIERENS DE,HAAN. …. . .- oe ee 


Gewone vergadering der Afdeeling Wis- en Natuurkundige Weten- 
schappen, gehouden 2 October 1858. . . ...---- 


Overzigt der door de Koninklijke Akademie van Wetenschappen ont- 


bladz. 


145, 


159, 


209, 


248, 


261. 


vangen en aangekochte boekwerken . . … . … . « blz, LXXXIX—CIv. 


GEDRUKT BIT W.J. KRÜBER. 


AKADEMIE 


k KONINKLIJKE 


_ WETENSCHAPPEN. 


Achtste Deel. — Derde Stuk. 


AMSTERDAM, 
C. G. VAN DER POST. 
1858. 


BĲ DRAGE 
TOT DE KENNIS DER 
GEOLOGISCHE GESTELDHEID 
vaN met 


EILAND CURACAO. 


DOOR 


Dr. DUMONTIER. 
DD 


Curagao ligt in de Caraïbische zee, nabij de bogt van 
Coro, ongeveer 12 mijlen van de vaste kust van Zuid- 
Amerika, op 12° 13' N. B. en 68° 59' W. L. Greenw. 
Vermoedelijk is het vroeger met het vaste land vereenigd 
geweest, waarvan het losgerukt en lang onder de zee be- 
dolven schijnt te zijn gebleven. 

Het eiland heeft eene vrij onregelmatige gedaante, strekt 
zich van het NW naar het ZO in de lengte uit en heeft 
een bergachtig aanzien. Ten naasten bij in het midden is 
het zeer smal. Door dit smalle gedeelte, hetwelk ruim een 
derde geographische mijl breed is, wordt het in nagenoeg 
twee gelijke deelen verdeeld, welke beide naar de uiteinden 
breeder worden, ofschoon het westelijke weder in één punt 
uitloopt. De geheele oppervlakte bedraagt 7.62 (] geogra- 
phische mijlen. b 


De geologische gesteldheid van den bodem toont ten 
duidelijkste aan, dat Curagao langzamerhand uit de zee 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 19 


verrezen is, en dat de tegenwoordige toestand van het eiland 
geenszins als de oorspronkelijke moet beschouwd worden, 
maar voortgebragt is door de werking der zee, die de berg- 
ruggen doorgebroken en tusschen de meer weêrstand bie- 
dende rotsen kommen gevormd heeft. 

Hoogst waarschijnlijk waren het vroeger twee eilanden, 
die in lateren tijd door de oprijzing van het smalle mid- 
delste gedeelte tot één vereenigd zijn. Hiervoor pleit de 
formatie van dit gedeelte, dat in geologische zamenstelling 
met de kustformatie geheel overeenkomt, en met die van het 
overige gedeelte van het eiland zeer verschilt. De bodem 
van het eiland heeft een golvend aanzien; hooge bergen 
zijn er evenwel niet, daar de hoogste berg, de St. Chris- 
toffel, zich slechts + 1200 voet boven de oppervlakte der 
zee verheft; behalve deze zijn er nog twee of drie van on- 
geveer 900 voeten hoog. De overige hoogten zijn meestal 
heuvels, die eene ronde kegelvormige gedaante hebben en 
van weinig beteekenis zijn. De meeste hangen te zamen 
of vereenigen zich aan hunnen voet, waardoor ronde of 
ovale komvormige dalen worden gevormd, Deze hoogten 
liggen grootendeels groepsgewijze bij elkander, zonder even- 
wel zamenhangende bergketenen te vormen; daar men eene 
onbeduidende strekking, welke zij op sommige plaatsen in 
lengte nemen niet als een bergketen beschouwen kan. 

De toppen der bergen zijn van het NNW naar het 240 
afeeplat en hebben in deze rigting hunne grootste uitge- 
breidheid, ofschoon men in hunne strekking geene vaste 
bepaling kan aannemen. Aan de NO zijde zijn de bergen 
steil afgebroken; zuidwaarts hellen zij schuins af. 

De dalen zijn ten NNW meestal open, daarentegen aan 
den ZZO kamt gedeeltelijk of geheel gesloten, waaruit men 
moet opmaken, dat de zee hare kracht vooral van het 
noorden naar het zuiden heeft ontwikkeld. 

Het westelijke gedeelte van het eiland is hooger dan het 


(259 ) 


oostelijke, ook nemen de heuvels aldaar zoowel in aantal 
als in uitgebreidheid toe. In het oostelijke gedeelte vindt 
men meer vlak land, in het westelijke daarentegen meer 
afgeronde bergtoppen. De hoogten en heuvels zijn zeer 
spaarzaam met aarde bedekt, doch digt begroeid met stekel 
achtige cactusplanten en struikgewas. 

In de valleijen, waar het wegspoelen der bouwaarde door 
dammen wordt tegengegaan, is de aardlaag dikker en be- 
reikt op sommige, plaatsen zelfs eene dikte van 3 à 4 
voeten. Deze valleijen zijn alleen voor kultivatie geschikt; 
van daar, dat de landbouw hier van weinig beteekenis is. 
De hoogten, die zich langs de kust verheffen en hare rig, 
ting volgen, bestaan even als de kust zelve uit rifsteen — 
koraalformatie. — Bij gemis aan duinen draagt deze koraal- 
formatie tot de instandhouding der kusten veel bij en voor- 
komt, dat er niet telkens nieuwe oppervlakten van het, 
door splijting vernield en door de zee losgerukt en wegge- 
voerd wordend, gesteente aan de verwoesting worden bloot- 
gesteld. Op vele plaatsen, vooral aan de zuidzijde, vindt 
men langs het strand kleine bosschen van Aricennia nitida 
en Rhizophora mangle u. 

De oppervlakte van den bodem heeft eene belangrijke 
verandering ondergaan door den plantengroei en de hooge 
temperatuur van den dampkring, daar de wortels der plan- 
ten in de spleten der rotsen indringen en de verwering 
begunstigen, die hier zoo belangrijk is, dat men tot op 
verscheidene ellen diepte moet doordringen om een stuk 
steen te bekomen, dat miet reeds dcor verwering is aan- 
getast. Ofschoon plasregens hier zeldzaam zijn, zoo worden 
de valleijen toch meermalen, vooral bij „aanhoudende regen- 
buijen, geïnundeerd. Op die plaatsen, waar het water niet 
door dammen tegengehouden of in putten verzameld wordt, 
wordt het, door natuurlijke waterleidingen, hier rooijen ge- 


naamd, maar zee gevoerd. Rivieren, beken of meren vindt 
19* 


( 290 ) 


men op Curagao niet. Op ééne plaats van het eiland, na- 
melijk bij de plantaadje Hato, is eene bron van zoetwater, 
hetwelk zeer helder uit eene -rotsspleet te voorschijn komt. 
Op deze plantaadje, nabij het smalste gedeelte van het eiland 
gelegen, bevindt zich eene vrij belangrijke grot in poreu- 
sen kalksteen. In dit onderaardsche labyrinth heeft het mete- 
oorwater, dat van boven is doorgedrongen, op zijnen weg 
koolzure kalk opgelost en meêgevoerd, en deze langs de wan- 
den afgezet en op vele plaatsen stalactieten en stalagmieten 
van verwonderlijk schoone vormen daargesteld, die op den 
bezoeker een diepen indruk maken. 

De geognostische gesteldheid van den bodem van het eiland 
is zeer eenvoudig. De hier voorkomende gesteenten leveren 
elk op zich zelf echter eene belangrijke verscheidenheid op. 
Slechts drie wezenlijk van elkander verschillende steen- of 
rotssoorten treft men er aan, die ieder tot eene afzonderlijke 
groep of een ander vormingstijdperk behooren. 

Tot de eerste groep behoort de groensteen, van de over- 
gangs- of primaire vorming; tot de tweede groep de jonge 


zandsteen — het doodliggende van de oude vlotvorming; 
en tot de derde de kalksteen, van de vloedvorming (tertiaire 
formatie). 


De groensteen neemt hier overal de eerste plaats in, en 
vormt het grondgesteente waarop de andere liggen. Hij komt 
hier onder allerlei wijzigingen voor, van de hehtgroen- 
achtig graauw gekleurde (aphamiet en dioriet) af tot de 
zwartgraauwe donker gekleurde soort — den groensteen bij 
uitnemendheid. 

Het grootste gedeelte der zuidoostelijke helft van het 
eiland bestaat uit een vast gesteente, eene groensteensoort 
van eene fijn korrelige zamenstelling en eene vuil berg- 
groene kleur, gedeeltelijk in het blaauwachtig groen, gedeel- 
telijk in het geelachtig groen overgaande. Op de breuk is 
deze schilferig; versch gebroken, zijn de kanten gering door- 


(291 ) 


schijnend en mat; het schijnt felsiet te zijn, door spaarzame 
bijvoeging van hoornblende gekleurd. Voor de blaaspijp zwelt 
hij op en smelt tot eene glasparel, waarin de hoornblende 
nogtans zigtbaar blijft. Deze soort is steeds meer of min 
gescheurd en zelfs in zulk eene hooge mate, dat het, even 
als bij vele feldsteen-porphiersoorten, slechts zelden ge- 
lukt, een redelijk groot stuk te bekomen. De naar het 
blaauwe hellende soorten zijn veelal met kwartsaderen door- 
vlochten, die echter geene scherpe grenslijnen hebben, maar 
zich onmerkbaar in het gesteente verliezen zonder duidelijke 
sporen na te laten. Ook in het deeg komen kwartsvlekken 
voor, die somtijds alleen door den vetglans, welken zij aan 
het gesteente geven, kunnen waargenomen worden. Op som- 
mige plaatsen is dit zoo belangrijk, dat het eigenaardig 
karakter verloren gaat, en het gesteente in kiezelschiefer 
schijnt over te gaan. Op splijtingsvlakken is deze groen- 
steen met eene laag geelachtig witten en melkwitten spek- 
steen bedekt of overtrokken, die niet zelden in het groen- 
achtige verandert, op het aanvoelen vettig is, en dikwijls in 
boomvormige vertakkingen tusschen den groensteen doorloopt. 

Op sommige plaatsen vindt men bij deze soort eene ver- 
scheidenheid van gelijke vastheid, maar van eene vuil 
lookgroene kleur en ongelijke aardachtige breuk. Deze is 
zeldzamer, gaat van lieverlede in een chlorietgesteente over 
en neigt dan, om allengskeus eene schilferige zamenstelling aan 
te nemen. In deze treft men zwavelkies aan, die er fijn inge- 
sprenkeld in voorkomt; splijtingen en scheuren komen min- 
der voor dan in de vorige soort, maar beide soorten breken 
gemakkelijk in onregelmatige stukken met scherpe hoeken. 

Eene andere afwijking wordt op ééne plaats van het oos- 
telijk gedeelte van het eiland aangetroffen, namelijk op den 
weg van Koraal naar St. Barbara, en op een paar andere 
plaatsen in het middendistrikt tusschen Jongbloed en Za- 
patero. Deze steensoort schijnt in de eerst beschrevene soort 


(292 ) 


eangsgewijs in te dringen, ten minste verschilt zij in alle 
opzigten met den groensteen, die haar omringt. Zij beslaat 
eene vrij aanzienlijke uitgestrektheid en bestaat uit groen- 
steen van eene zwartgraauwe kleur, duidelijk zigtbaar met 
feldsteen, somtijds ook met feldspaat en hoornblende ver- 
mengd, die hem in vrij gelijke hoeveelheid zamenstellen. 

De hoornblende is hier bij uitzondering volkomen zwart. 
Verder ziet men er ook augietkorrels in, die er meestal groen- 
achtig zwart uitzien, maar ook wel eens eene hichte look 
of olijfgroene kleur aannemen en alsdan gemakkelijk met. 
oliviën zouden kunnen verwisseld worden, waarvan zij echter 
door behulp der blaaspijp spoedig te onderkennen zijn. 

Zeer dikwijls ontmoet men in dezen groensteen kleine 
sterk glanzende korrels van magneetijzer, die veelal zulk 
eene gelijkmatige gedaante aannemen, dat zij de overeen- 
komst, welke het gesteente reeds met doleriet heeft, nog 
vermeerderen. 

Aan deze verscheidenheid sluit zieh eene vierde aan, 
van eene aschgraauwe kleur, die uit een duidelijk te her- 
kennên verbinding van praedomiperend feldspaat en hoorn- 
blende bestaat. De hoornblende komt daarin tusschen de 
feldspaat voor of kleurt deze slechts en is zelden zuiver 
in naaldvormige kristallen af te scheiden. Nu en dan komt 
er ook magneetijzer in geringe hoeveelheid en uiterst zel- 
den augiet in voor. Op sommige plaatsen ontbreken deze 
laatste bijmengselen geheel, zooals in het oostelijke gedeelte 
bij het groensteen-bed, dat aldaar bij den seinpost wordt 
aangetroffen. Het mengsel van hoornblende en feldspaat is 
hier nagenoeg in gelijke verhonding voorhanden en wel 
beide in korrelige kristalvormige zamenklonteringen. 

In het midden-distrikt, ten noorden van het gebergte de 
Drie Gebroeders, en op sommige plaatsen van het weste- 
lijke gedeelte des eilands vindt men deze zelfde groensteen- 
soort; ook behoort daartoe de korrelige kristalvormig voor- 


(293 ) 


komende soort, die ten noorden van de plantaadje Knip, aan 
den voet van den berg wordt aangetroffen. Deze bestaat uit 
sterk glanzende hoornblende en feldspaat-kristallen, waar- 
tusschen vuil zwart gekleurde, weeke, aardachtige korrels 
liggen, welke op papier gestreken eene aschgraauwe streep 
nalaten, waarbij men er enkele aantreft, die eene regelma- 
tige gedaante, ofschoon van onbepaalden vorm, vertoonen. 

Tusschen de plantaadje Savonnet en de Westpunt vindt 
men eene andere soort, die uit een wel doorkneed mengsel 
van feldspaat en hoornblende bestaat; waarin de hoornblende 
evenwel spaarzaam voorkomt, zoodat zij aan het gesteente 
slechts op enkele plaatsen eene graauwgroene naar het gele 
zwevende kleur geeft en niet alleen afgescheiden voor- 
komt. Daarentegen zijn kristallen van feldspaat van eenen 
niet zeer duidelijk gekenmerkten parelmoerglans geene zeld- 
zaamheid, die daarin, even als bij het porphier, in het deeg 
verspreid liggen; terwijl de reeds beschrevene variëteiten 
meer eenen glasglans vertoonen. Ook loopen er kwarts- en 
veldsteenaderen doorheen, die door epidot geelgroen zijn 
gekleurd en tot de splijting van het gesteente aanmerkelijk 
bijdragen. 

In de nabijheid van de plantaadje Savonnet komt eene 
groensteensoort voor, die elders op het eiland niet aange- 
troffen wordt en daar eene bedding schijnt te vormen. Zij 
onderscheidt zich van al de andere soorten door haren 
vreemdsoortigen en zeer gekenmerkten bouw, en bestaat uit 
een innig doorkneed deeg van hoornblende en feldspaat, 
waarin deze, beide delfstoffen tevens in kristalvorm afge- 
scheiden zijn, nu eens digt opeengehoopt liggen en door 
het deeg omsloten worden, waarbij de bindingstof dikwijls 
geheel verloren gaat en aan het gesteente een korrelig, kris- 
talvormig aanzien geeft; dan weder liggen deze kristallen 
verder van elkander verspreid en geven het geheel een 
porphierachtig voorkomen. Groote kristallen van hooen-. 


(294 ) 


, 


blende zijn hierin zeldzaam; daarentegen ziet men in de 
feldspaatkristallen somwijlen duidelijk kleine kristallen van 
hoornblende liggen, of deze worden er slechts groenachtig 
door gekleurd. 

Bijzonder kenmerkt zich deze groensteen door bijkomend 
ijzeroxyd, waardoor hij roodbruin gekleurd en aanmerkelijk 
zwaarder wordt. Op sommige plaatsen komt dit bijna ge- 
heel zuiver en vrij voor, en zou het tot gewinning van ijzer 
zeer goed dienstbaar kunnen gemaakt worden. 

Door dit gesteente loopen talrijke aderen van kwarts en 
feldspaat en hoofdzakelijk van kalkspaat, welke laatste ook 
ingesprenkeld voorkomt. Over het algemeen schijnt in deze 
massa, koolzure kalk ingedrongen te zijn, daar zij met zuren 
opbruischt. 

Wanneer het gesteente door verwering begint los te 
laten, wordt het aardachtig en de feldspaatkristallen ‘vertoo- 
nen zich als groenachtig witte en geheel witte vlekken 
met duidelijk waar te nemen regelmatige omtrekken; de 
hoornblende als groene vlekken; het gesteente verandert 
dan in thonporphier. In vele stukken komen groene bij- 
mengselen voor, volkomen op oliviën gelijkende. 

De meeste heuveltoppen der Westdivisie bestaan uit een 
groensteensoort van een fijn korreligen bouw, die den vas- 
teren groensteen dikwijls nabijkomt, waarin hoornblende en 
feldspaat steeds de overhand hebben, en welks vermen- 
ging met de lookgroen gekleurde alleen te herkennen is 
aan haren geringen glans. De feldspaat is daarin minder 
duidelijk waar te nemen, daar hij door hoornblende eene 
groenachtige kleur verkregen heeft. 

In de Oostdivisie komt deze soort zelden en slechts op 
eenige plaatsen voor. Op sommige plaatsen heeft de groen- 
steen het aanzien alsof hij verweerd is, hetgeen echter be- 
twijfeld moet worden, daar men hem tot op meer dan acht 
ellen diepte onveranderd vindt. 


(295 ) 


De hoornblende en feldspaat zijn hier zoo innig met 
elkander verbonden, dat zij zich als ééne vetachtig glan- 
zende massa vertoonen, met ligtgele — waartusschen don- 
kere olijfkleurige en donkere zwartgroene — vlekken, die 
in elkander loopen. Met de loupe kan men in eerstge- 
noemde vlekken den feldspaat en in laatstgenoemde de 
hoornblende gemakkelijk herkennen. Beiden, maar vooral de 
feldspaat, hebben hunne vastheid en hunnen glans verloren. 
De massa is broos geworden en geborsten, zoodat men haar 
met de vingers verbrokkelen kan; de glans is geheel in 
vetglans veranderd; ook op het gevoel is het gesteente vet- 
achtig en men vindt er kleine en grootere ronde en eivormige, 
blaasachtige ruimten in, wier wanden met eene geelachtig 
groene laag bedekt zijn; sommige rondachtige korrels van 
het verbrokkelde gesteente zijn bruinzwart en gelijken op 
asphalt, waarvan zij echter gemakkelijk. door hun spec. ge- 
wigt (5.7) en door de blaaspijp zijn te herkennen. Voor 
de laatste smelten zij gemakkelijk en spoedig tot eene glas- 
parel. 

Bij de plantaadje Groot St. Joris, waar dit gesteente 
voorkomt, breekt het door de eerst beschrevene groensteen- 
soort heen, en zoo het schijnt gangsgewijs, terwijl het neven- 
gesteente hier ook veranderd is. Hene omstreeks 5 à 5 Ned. 
duim breede strook, met bruinijzererts doortrokken, loopt 
er doorheen. Op eene andere plaats nabij de reeds genoemde 
plantaadje Savonnet komt het niet in laagsgewijze gangen, 
maar in ronde klompen van verschillende grootte voor, 
en daar is het met den hem omringenden en niet veran- 
derden groensteen vereenigd. Hier zijn ook de hoornblende 
en de feldspaat niet meer van elkander gescheiden zigt- 
baar; terwijl er eene doorvlochtene vertakking van feldspaat 
doorloopt en onregelmatige cellen met dunne wanden vormt, 
wier ruimten met eene asphaltachtige massa opgevuld zijn ; 
even als zulks bij vele basaltgesteenten voorkomt, waar de 


(296 ) 


bestanddeelen met elkander ineen zijn gesmolten. Voor 
zooveel zulks nog is waar te nemen, schijnt het gesteente 
ook hier tot die verandering te behooren, waarbij eene innige 
verbinding van feldspaat en hoornblende plaats heeft. 

Ten laatste treft men nog eene variëteit aan, waarin 
eene vaste massa van schijnbaar gelijke hardheid kleine 
feldspaatkorrels en hier en daar kleine korrels van loorn- 
blende op de wijze van amandelsteenen ingesloten zijn. 
Zeer zelden vindt men onder deze korrels sommige, die 
nog sporen van een regelmatigen vorm bezitten. Meestal 
zijn zij rond, en met de loupe kan men de scheiding van 
den feldspaat niet scherp geteekend meer waarnemen: zij 
verliest zich als het ware in het mengsel. Bij verwering 
vallen de korrels, die miet grooter dan speldenkoppen zijn, 
uit de korst en geven het gesteente een poreus aanzien. 

Behalve dat men in de variëteiten van den groensteen, 
die hier aangetroffen worden, zwavelkies ingesprenkeld vindt, 
komt het ook in dunne laagjes afgezet voor, in welken 
laatsten toestand het de splijtingsvlakken van het gesteente 
bekleedt, Zelden ontmoet men toevallige bijmengselen, en 
onder deze het zeldzaamste glimmerschiefer. In het kor- 
relige veranderingsgesteente komt kwarts het meest voor in 
stukken met scherpe hoeken, en in het vaste gesteente 
dikwijls met feldspaat vereenigd, hetzij als aderen of slechts 
broksgewijs. Op de splijtingsvlakken komt nu en dan kalk- 
spaat in kristalvormige stukken voor, even als zulks wel 
eens bij het gips wordt aangetroffen. In smalle strooken 
of aderen vindt men hem zeldzaam, somtijds wel eens stang- 
vormig. 


Zooals vroeger reeds gezegd is, vormen de groensteenge- 
bergten van het eiland geene zamenhangende bergketen, maar 
slechts op zich zelve staande kegels, waarvan er slechts wei- 
nige eene noemenswaardige hoogte bereiken en in het alge- 


{297 j° 


meen van geringe uitgestrektheid zijn. Somwijlen vormen zij 
groepen van alleen aan den voet paarsgewijs zamenhangende 
kegels, die zich in lengte van het ZO naar het NW en 
van het NO naar het ZW uitstrekken en de dalen valdus 
bogtvormig omsluiten. Staan zij paarsgewijs gegroepeerd, 
zonder aan den voet zamen te hangen, dan omsluiten zij 
ketelvormige dalen van geringe uitbreiding, waarin dikwijls 
het dood liggende gesteente ingesloten gevonden wordt. De 
volkomen vaste groensteen, vooral die met praedomineren- 
den feldsteen, vertoont geringe en zelden duidelijke laagvor- 
ming; bij den korreligen is deze niet waar te nemen. In het 
algemeén komt de groensteen onregelmatig gescheurd voor. 
De korrelige soorten scheiden zich somtijds in rondachtige 
massa, de vaste daarentegen nimmer. 

In den groensteen komen geene geregelde tusschenge- 
schovene lagen van andere gesteenten voor, met uitzonde- 
ring van kiezellei, die daarin meestal in den vorm van 
schelpigen hoornsteen en vuursteen is overgegaan. 

Door den meerderen weerstand, dien de kiezellei der ver- 
“wering biedt, zijn de hoogten op vele plaatsen door deze 
ingenomen. Op sommige plaatsen komt ook rood-ijzersteen 
voor. 

In den groensteen komen smalle gangen voor van kwarts, 
en „van kwarts met feldsteen innig vereenigd, in welken 
laatsten men somtijds zwavelkies ingesprenkeld vindt en 
welke tot gangen van rood kopererts, zwavelkoper, mala- 
chief en gedegen koper leiden. Zij hebben geen bepaalden 
loop en schijnen gelijktijdig met het gesteente ontstaan te 
zijn. In de korrelige groensteensoorten komen ook gan- 
gen van kalkspaat voor, die meestal taksgewijs, of als ade- 
ren door elkander gevlochten, daarin liggen. Im de sple- 
ten komt hier en daar eene witachtige delfstof voor, die 
veranderde rifsteen schijnt te zijn, welke zich aldaar in een 
opgelosten toestand heeft neêrgezet. 


(298 ) 


De vaste en douker gekleurde groensteen scheidt zich bij 
verwering in onregelmatige rhomboïden, die sterk gesple- 
ten zijn en scherpe hoeken en kanten hebben. De korre- 
lige vooral, wanneer hij rijk aan hoornblende is, verandert 
bij verwering in rondachtige stukken. Bij eerstgenoemden 
wordt de kleur groen en geelachtig graauw, op de breuk- 
vlakte echter bruin. De laatstgenoemde wordt bruin met 
bruinroode nuancen, 

De zandsteen, dien men hier aantreft, behoort tot het 
doodliggende en meer bepaald tot het wit- of graauwlig- 
gende der Permische groep. Hij bestaat uit stukken kwarts, 
kiezelschiefer, opgelosten feldspaat, groensteen, kalkspaat in 
blaadjes en glimmer, door eene min of meer kalk bevat- 
tende bindingstof vereenigd, waarin somtijds ook nog kalk- 
steen in stukken wordt aangetroffen. 

Er komen hier grof en fijn korrelige zandsteen voor, 
hoewel de laatstgenoemde de overhand heeft. Met uit- 
zondering van den kiezelschiefer, die in dezen zandsteen 
het meest voorkomt en in eenigzins scherphoekige stuk- 
ken is bewaard gebleven, zijn de overige bestanddeelen in 
stukken voorhanden, waarvan de hoeken en kanten afge- 
rond zijn. De grootte der korrels wisselt af van volko- 
men fijne gruizels tot stukken zoo groot als eene erwt. 
De kleur van den zandsteen is asch- en grijsgraauw, op 
eenige plaatsen met geel-groenachtige tinten. In sommige 
beddingen komt kalkspaat het meeste voor, en de kalk- 
achtige bindingstof maakt, in vergelijking der ingeslotene 
stukken, verreweg het grootste gedeelte der massa van het 
gesteente uit; zoodat het in een graauwen korreligen kalk- 
steen verandert, waarin de gebrokkelde stukken van andere 
gesteenten op zich zelve voorkomen. Hoe fijner de zand- 
steen van korrel wordt, des te meer gelijkenis verkrijgt hij 
met den fijn korreligen jongen graauwwack. 

In den fijn korreligen zandsteen is het bindingsmiddel 


(299 ) 


ook minder kalkachtig en de brokstukken liggen nader 
bij elkander; kwarts maakt het hoofdbestanddeel van dezen 
uit, terwijl glimmer van eene zilverwitte kleur, die in 
den grof korreligen zelden wordt aangetroffen, er ook veel 
in voorkomt. Zelden treft men echter bij dezen eene laags- 
gewijze afzetting aan. Meermalen komen er kleine kris- 
tallen van zwavelkies gesprenkeld in voor, die in den grof 
korreligen, waarin men daarentegen iĳzeroker vindt, niet 
worden aangetroffen. De fijn korrelige, die in de nabij- 
heid van den groensteen ligt, schijnt daar in een chloriet 
gesteente over te gaan en heeft hierin met den jongen 
graauwwack groote overeenkomst. Bij verwering wordt de 
kleur bruin, en de splijtingsvlakten krijgen eene bedekking, 
die een halven metaalglans vertoont. 

Bij den zandsteen zijn de laagvormingen duidelijk waar 
te nemen; zij zijn niet zeer magtig en hebben geene groote 
uitgestrektheid; de grof korrelige lagen wisselen met de fijn- 
korrelige af. Daar, waar de fijn korrelige lagen het meeste 
voorkomen, vindt men toch altijd dunnere lagen van den 
grof korreligen er in gelegen. Er komen in den zandsteen 
tusschengeschovene lagen voor van graauwachtige zwarte 
klei en kalksteen, welke laatste door dunne kalkspaatlaag- 
jes in dunne platen afgedeeld is; ook hierin komt zwavel- 
kies ingesprenkeld voor. Deze kalksteenlagen komen in 
de benedenste bedding van den zandsteen voor; zij heb- 
ben eene geringe dikte, maar. bieden aan de verwering 
méér weerstand dan de zandsteen, en steken dus altijd eenige 
voeten boven de oppervlakte van dezen uit. Behalve ge- 
noemde lagen komen er vrij belangrijke lagen van kie- 
zelschiefer in den zandsteen voor, zoodat ook hierin over- 
eenkomst is met de jonge graauwwackvorming; somwijlen 
hebben zij echter eene geringe dikte, maar strekken zich 
altijd zeer regelmatig uit. Daar zij aan de atmospherische 
invloeden langen weêrstand bieden, vormen zij op die plaat- 


(300 ) 


sen, waar zij eene belangrijke dikte bereiken, smalle en klip- 
vormig uitstekende kammen. Het duidelijkst is dit zigt- 
baar bij de groep, waarvan de St. Christoffel zich het hoogst 
verheft. 

Door de dunne en duidelijke laagvorming van den kie- 
zelschiefer en zijne regelmatige lijnregte splijtingen wordt 
het geheele bed in kleine stukken, die gelijke afmetingen 
vertoonen, verdeeld; zoodat het op eenigen afstand gezien, 
zich voordoet alsof het uit gehouwen steenen opgebouwd is. 
Zelden komt de kiezelschiefer den schilferigen hoornsteen 
nabij; gewoonlijk gaat hij in schelpvormigen hoornsteen en 
vuursteen over. Op enkele plaatsen verandert hij in jas- 
pis en gele en roode ijzerkiezel, ook wel in chaleedon en 
earneol, zonder dat men „daarbij eene scherpe af bakening 
kan waarnemen, daar al deze delfstoffen in de massa van 
den kiezelschiefer verloopen. Somtijds wisselt de zandsteen 
door zijne fijn korrelige variëteit met een graauwen en door 
ijzeroxyd rood gekleurden thonschiefer (steenkolenlei) af. 
Deze vormt echter geene magtige beddingen, en is meestal 
zoo fijn gespleten, dat hij in doorsnede rhomboïdale, lang- 
werpige griffels vormt, zooals ook in den thonschiefer van 
den jongen graauwwack voorkomt. Hij is echter altijd week 
en zacht, en verandert door opname van eene grootere hoe- 
veelheid. kiezelaarde in kiezelschiefer, 


Door den fijn korreligen zandsteen loopen dunne kwarts- 
gangen, nergens ontmoet „men daarin ertsgangen. In de 
spleten vindt men, even als bij den groensteen, hier en 
daar sporen van vroeger op het gesteente afgezetten en la- 
ter weder vernietigden rifsteen De fijn korrelige biedt aan 
de verwering meer weêrstand dan de grof korrelige, waar- 
schijnlijk omdat in den laatsten meer kalk als bindingstof 
voorkomt, die bij verwering gemakkelijker vernietigd wordt. 
De bestanddeelen, waaruit het gesteente bestaat, worden dan 


( 301 ) 


duidelijk zigtbaar. De grof korrelige zandsteen vervalt door 
verwering in gruis; de fijn korrelige, vooral die eene schil- 
ferachtige zamenstelling heeft, weêrstaat de verwering lan- 
ger en blijft, zelfs geheel verweerd, nog zamenhangen. Beide 
soorten worden door verwering bruin, de grof korrelige 
echter donkerder. 

Het meest in het oog vallend is de verandering, die de 
kiezelschiefer ondergaat. Hij wordt namelijk ontkleurd, geel- 
achtig wit, stroo- of okerkleurig, en streep- of vlekvormig ; 
verliest allen glans en wordt ondoorschijnend. De breuk 
wordt ongelijk en aardachtig, de eigenaardige kenmerkende 
splijting houdt geheel op, en slechts eenige, dun met ijzer- 
oxyd overtrokkene, somwijlen adervormig verloopende, sple- 
ten van eenige lijnen dikte blijven bestaan. Het "gesteente 
wordt poreus,en de kleine poriën hebben eene langwerpige 
platgedrukte gedaante en eene laagsgewijze rigting, zoodat 
het gesteente ruw en scherp op het aanvoelen is en op 
puimsteen gelijkt. Het ziet er meestal uit, alsof het aan 
den invloed van het vuur blootgesteld is geweest, en wat 
opmerking verdient, is, dat miet alleen de korst, maar de 
geheele massa aldus is veranderd en in een geheel ander 
vreemdsoortig gesteente overgegaan is, dat men, op zich zelf 
beschouwd, volstrekt niet meer voor kiezelschiefer zoude 
aanzien. 

Eene zoo volkomene omzetting van een op zich zelf 
zoo vast en de verwering zoo zeer trotserend. gesteente, is 
moeijelijk te verklaren en behoort tot de zeer opmerkelijke 
verschijnselen. Daar deze zandsteen nergens met een ander 
gesteente dan met den in vergelijking van hem zeer jongen 
rifsteen bedekt wordt, kan men hem moeijclijk eene plaats 
onder de andere zandsteenvormingen aanwijzen. Het meeste 
schijnt hij met den ouden zandsteen, die vroeger den naam 
van graauwen of witten, doodliggenden, droeg, overeen te 
komen, en hiertoe of tot de laatste vorming van den nieu- 


(302 ) 


wen graauwwack of den zandsteen der vlotvorming gebragt 
te moeten worden. Tusschen deze beide kan in het alge- 
meen geene scherpe grenslijn getrokken worden, daar het 
de steensoorten zijn, die de overgangsformatie met de vlot- 
vorming vereenigen. 


De kalksteen maakt de jongste lagen uit van de vloed- 
vorming, die hier wordt gevonden. De onderste lagen van 
dezen kalksteen zijn in den regel vast en aschgraauw van 
kleur, meer naar de oppervlakte nemen zij eene roodachtige 
en geelachtige kleur aan. De breuk is deels ongelijk en 
schilferig, deels aardachtig mat en doorschijnend en som- 
wijlen aan de benedenste lagen vrij hard. De veranderingen, 
die deze kenmerken opleveren, zijn niet aan geheele lagen, 
maar geheel aan enkele plaatsen eigen. Op den vasten kalk- 
steen ligt gewoonlijk eene meer of minder dikke laag, die 
wel is waar wit dezelfde kalksteensoort bestaat, maar haar 
ontstaan alleen verschuldigd is aan madreporen, meandrinen, 
milleporen, lithophyta fungina, koralen enz, die meerma- 
len 3 à 4 voeten omvang hebben. Men vindt er ook 
kegelvormig toeloopende pijpen van 3 tot 5 duim in md- 
dellijn en 2 à 3 voet lengte in, die er uitzien alsof het 
indrukken zijn van groote belemnieten (zoogenaamde don- 
derbeitels of pijlsteenen) waarin somwijlen nog gedeelten 
van versteende overblijfselen gevonden worden; petrefacten 
van tweeschalige schelpen komen er niet zooveel in voor. 
Deze zijn inwendig geheel met gepetrefiëerde infusoriën en 
kalkmassa doordrongen, en hebben witwendig hun eigen- 
aardig voorkomen behouden. Deze bovenste lagen ontbreken 
op vele plaatsen, en de vaste kalksteenlaag, die men dan 
vindt, is ook van de hedendaagsche formatie. 

Een kalkachtig mengsel bedekt somtijds dit gesteente, 
dat „echter niet algemeen, maar slechts op enkele plaatsen 
woorkomt amber- of stroogeel gekleurd, gelijk schelpachtig 


( 303 ) 


vlak of fijn schilferig, op de breuk half vast en aan de 
de kanten doorschijnend is. Meestal is het bruinrood of 
vleeschkleurig, dan eens donkerder dan weder lichter, enkele 
malen vast en van schieferige breuk, over het algemeen 
echter aardachtig en ongelijk; de eerste aan de kanten 
gering doorschijnend, de laatste ondoorschijnend, alle vormen 
doorloopende van de meest vaste tot de gemakkelijk fijn te 
wrijvene. De oorzaak hiervan is, dat kleine rondachtige 
korrels van de gele en witte en ook roode mergelaarde 
door eene kalkachtige verbindingstof vereenigd zijn, die 
somtijds vast is en andere malen slechts wit kleine rhomboï- 
dale kalkspaatblaadjes bestaat. De kalkspaat komt hier in 
stangvormige afzondering voor, en de op zichzelve staande 
stangen eindigen in kleine rhomboïdale kalkspaatkristallen, 
waarvan een der hoeken van de grootere diagonalen vrij 
uitsteekt. 

Deze. mergel wordt op andere plaatsen door kwarts en 
groensteenkorrels dikwijls geheel zanderig; worden deze 
grooter, dan ontstaan conglomeraten (zamenklonterings-ge- 
steenten). 

De bovenste afzettingen van de kalk, en mergellagen, zijn 
ami het algemeen van lateren oorsprong, en zijn haar ont- 
staan aan de vernietiging van eene vroegere vorming ver- 
schuldigd, waarvan de bezinking met belangrijke stoornissen 
moet gepaard gegaan zijn, daar men bijna al de petrofac- 
ten gebroken aantreft. Onder den naam van zandsteen wordt 
deze steen hier algemeen tot het bouwen van huizen ge- 
bezigd. Hij bestaat uit grootere en kleinere hoekige of 
afgeronde stukken en korrels van mergelkalk, overblijfselen 
van groensteen, en kwarts. De overblijfsels van al deze ver- 
brokkelde en vernietigde gesteenten zijn, door een kalk- en 
mergelachtig deeg, met gebroken Pectiniden, Madreporieten, 
Planorbes en Helixsoorten tot een poreus niet zeer vast 
gesteente vereenigd, dat een zandachtig voorkomen heeft. 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 20 


(304 ) 


De onderste lagen der kalkbedding zijn enigzins hellende ; 
meestal zijn zij-dun en schijnen naar het zuidoosten. inge- 
stort te zijn. Overal vindt men scheuren, spleten en uit- 
hollingen, die zich op enkele plaatsen, zooals op Hato, 
tot belangrijke grotten verwijden, en welks wanden met 
druipsteen en stalactieten overtrokken zijn. Deze scheuren, 
spleten en grotten schijnen in lateren tijd ontstaan te zijn, 
en het gevolg te wezen van geweldige aardschokken en ver- 
dere uitholling door den golfslag, daar men ze aan de kus- 
ten ontmoet, en hare openingen steeds naar den zeekant 
gerigt zijn, terwijl de rotsen aan het strand steil en scherp 
afgebroken zijn. 

Bij de baai, waar het fort Beekenburg is aangelegd, treft 
men losgescheurde rotsblokken aan van eene ontzaggelijke 
grootte, waarvan enkele geheel afgezonderd aan het strand 
liggen. Ook ontmoet men daar, langs den voet vaneen 
de 200 voeten hoogen berg op ongeveer 10 Ned, ellen 
boven den waterspiegel, eene uitgestrekte oesterbank, de dui- 
delijke sporen van het vroegere strand, die ons het over- 
tuigende bewijs leveren, dat het eiland uit de zee verrezen 
is. De bovenste lagen van den kalksteen zijn somtijds ge- 
makkelijk te scheiden, maar in onregelmatige platen. Wan- 
neer deze scheidingen op-enkele plaatsen loslaten, ontstaan 
verschillende diepten (verdiepingen) en gaten, die de opper- 
vlakte ongelijk en hobbelig maken. Deze scheidingen schijnen 
het gevolg te wezen van ongelijke zamenstelling der kalk- 
massa, waardoor eenige deelen spoediger dan andere vernietigd 
worden, terwijl ook de daarin voorkomende overblijfselen 


van zeedieren hierop invloed schijnen gehad te hebben. 
Het zandachtig brok gesteente is in banken van ver- 


schillende dikte laagvormig nêergezet, en de inzakkingen 

rigten zich duidelijk maar de oppervlakte van het grond- 

gebergte. zooals zulks bij het Waaigat tusschen de voor- 
. . hl . . 

steden Pietermaai en Scharloo zeer goed te zien is. 


(305 ) 


Tusschengeschovene lagen komen er in de kalk niet voor ; 
de mergellagen, die aan de oppervlakte worden gevonden, 
behooren tot dezelfde formatie, gelijk ook de broksteenen, 
die met het kalkdeeg vermengd zijn. De graauwe kalklagen 
bieden der verwering meer weêrstand dan de gele, en- deze 
weder meer dan de in het roodachtige vallende. De beide 
laatste verweren gemakkelijk en gaan in mergel over, zoo- 
dat de oppervlakte der kalkhoogten dikwijls met aard en 
zandachtige mergellagen bedekt zijn. Van deze. mergellagen 
schijnen de spaatachtige gipskristallen, die wel eens aan de 
oppervlakte gevonden worden, afkomstig te zijn. 


De verhouding der lagen, waarin de verschillende ge- 
steenten liggen, toont ten duidelijkste aan, dat elke laag of 
groep tot een afzonderlijk vormingstijdperk behoort, tusschen 
welks ontstaan en dat van het vorige steeds een belangrijke 
tusschentijd verloopen moet zijn ; daar verbindingslagen, waar- 
uit men zoude kunnen besluiten, dat de overgang langza- 
merhand plaats gevonden heeft, ontbreken. 

De groensteen der overgangsvorming maakt het grond- 
gebergte uit, en wordt overal op het eiland gevonden. Het 
is zeker, dat de voormalige oppervlakte door latere inwer- 
king der zee en door verwering zeer veranderd is. 

In het binnenland, vooral in de Midden- en Westdivisie, 
wordt de groensteen door ouden zandsteen en kalk bedekt. 
De eerste vult voornamelijk de keteldalen tusschen den 
groensteen, alwaar hij gruisvormig afgezet schijnt. In de 
Westdivisie bestaan de hoogten en heuveltoppen in het al- 
gemeen uit groensteen, de dalen en laagten daarentegen uit 
ouderen zandsteen. Somwijlen wisselen groensteen en zand- 
steen hier met elkander af, zoodat het schijnt, dat de zandsteen 
zich hier als tusschengeschovene laag bevindt. De kalk, 
die tot de zandsteenformatie behoort, onderscheidt zich door 
zijne oryktognostische verhouding reeds in vele opzigten 

20* 


« 


(306 ) 


van de jongere kalklagen; meer echter nog door zijne lig- 
ging, daar hij in den zandsteen voorkomt en meestal door 
eenige lagen van dezen bedekt is, terwijl daarentegen de 
jongere kalklagen niet met den zandsteen afwisselen. 

Naar de donkere kleur te oordeelen, die door verwe- 
ring verloren gaat, schijnt hij rijk aan koolstof te zijn; als 
stinkkalk wordt hij echter niet aangetroffen; ook mist men 
er versteeningen in, en met uitzondering van ingespren- 
kelde zwavelkies en kalkspaat komen er geene delfstoffen 
in voor. Met fijn korreligen zandsteen schijnt de kalk niet 
af te wisselen: steeds ontmoet men hem, den grof korreli- 
gen zandsteen vergezellende. De fijn korrelige zandsteen 
verkrijgt somtijds door chloriet eene groene kleur, en ge. 
lijkt dan eenigzins op sommige variëteiten van vasten 
groensteen, waarvan hij echter gemakkelijk te onderscheiden 
is door de groote hoeveelheid glimmerblaadjes, die er bij 
voorkomen. 

Bij verwering wordt de kleur van dezen ook in het 
roodbruin vallend. 

De kalk met zijnen mergel is buiten twijfel het jongste 
gesteente van het eiland. Het kustland en de aan de kus- 
ten liggende bergen bestaan uit kalk, die op groensteen 
ligt en zich tot aan de zee uitstrekt. Van ouden zand- 
steen vindt men aan de kusten geen spoor meer; de jon- 
gere kalk--of rifsteen, die den zandsteen bedekt, ligt steeds 
meer landwaarts in, terwijl dieper het land in de rifsteen 
in den regel niet meer voorkomt. Vindt men hem er ech- 
ter soms, dan is het op de heuveltoppen, zonder dat men 
hem in de laagten aantreft. Alleen op het smalste ge- 
deelte van het eiland, waar het zich genoegzaam tot eene 
landtong zamentrgkt, loopt de rifsteen ook dwars door het- 
zelve heen, maar toont hier ook duidelijk door de rigting 
der verhevenheden, dat hij hier vroeger de kusten vormde. 
Het is meer dan waarschijnlijk, dat de zoogenaamde zee- 


( 307 ) 


steenen, die door de golven op het strand geworpen worden, 
nog voortdurend door eene kalkmassa worden verbonden, en 
alzoo de worming of zetting van rifsteen nog voortduurt, 
waaraan men het ook moet toeschrijven, dat vele. vroegere 
baaijen thans ondiep of droog geworden zijn, bij voorbeeld 
bij de plantaadje Fuik. 

Zoo zab welligt ook eenmaal de tegenwoordige. schoone 
haven van Curagao zoo niet geheel gesloten, dan toch voor 
groote: schepen ontoegamkelijk gemaakt worden. 

Nederzetting van zeezand tot duinen, ter bescherming der 
kusten, vindt men nergens. De zoogenaamde zeesteenen ver- 
vangen evenwel op vele plaatsen de duinen. Op enkele 
plaatsen langs de kust vindt men. leem- en mergellagen 
van meerdere «of mindere dikte, ofschoon. nergens van be- 
langrijke „uitgebreidheid. Zij zijn afkomstig. van de ver- 
weerde gesteenten, die met den regen worden weggevoerd en 
daar neêrgezet en dus als aangespoeld: moeten. beschouwd 
worden. 


OVER 
HET ELECTRISCH SPECTRUM. 
DOOR 


V.S, M. VAN DER WILLIGEN. 


tam 


VII. 
GROVE's METHODE OM DE STRATIFICATIE OP TE HEFFEN. 


1. In den Cosmos van Moreno van 1 October, N°. 4, 
vindt men eene beschrijving van de wijze, waarop het Grove 
gelukte het pluimlicht van rHumkorrrs toestel ongestra- 
tificeerd te verkrijgen. Ik heb de daar opgegeven proef her- 
haald en ik wenschte enkele opmerkingen daaromtrent mede 
te deelen. Hoewel nu hier wel geene sprake zal zijn van 
ontleding van licht en dus van een eigenlijk spectrum, wilde 
ik toch liever voor dit stukje den algemeenen titel van mijne 
laatste mededeelingen behouden, omdat deze onderzoekingen 
immer nog met mijne voorgaande zamenhangen. 

2. Grove geeft op, dat het pluimlicht in eene ledig- 
gepompte klok, waarin een stukje phosphor en een stukje 
potasch waren nedergelegd, zijne stratificatie verloor, wan- 
neer de geleiding van ruumKomrrrs toestel maar de metaal- 
stukken der klok ergens werd afgebroken, zoodat de geïn- 
duceerde stroom daar als vonk moest overgaan. Hij maakt, 
echter hierbij nog een wezenlijk onderscheid tusschen de 
vonken, die men op deze plaats van overgang ziet over- 
springen: de eene soort is scherp en helder en blaauwachtig 
van kleur, en bestaat werkelijk uit eene enkele vonk — en 
bij deze soort alleen verdwijnt de stratificatie; de andere 


(309 ) 


soort is zwakker, meer metaalachtig van klank en geeler 
van kleur, en bestaat eigenlijk uit twee elkander snel op- 
volgende vonken — en bij deze dubbelvonken wordt de 
stratificatie niet opgeheven. Bene luchtledige buis van assor, 
die onder gewone omstandigheden zeer goede lagen gaf, le- 
verde dezelfde uitkomsten. 

Ek heb mijnen toestel van RHuMKORFr in werking gebragt 
door zes platina-elementen van gewone grootte en den ge- 
indueeerden stroom, naar de bekende: wijze van Grove ge- 
eondenseerd door eene Leidsche flesch van 13 vierkante 
decimeters bekleede buitenste oppervlakte, De afbreking 
op den weg naar het vacuum heb ik daargesteld door een 
vonkenmicrometer, waarvan de bollen vervangen waren door 
twee- stukjes: rood koperdraad van 1 millimeter dik. Dezen 
vonkenmicrometer voegde ik immer in tusschen de geïso- 
leerde pool van den inductietoestel en den corresponderen- 
den pooldraad van het vacuum. 

In. den vroeger beschreven: cilinder van BuppINGH, waarin 
ik een klein watje had gebragt, dat met een: weinig ber- 
gamot-olie: bevochtigd was, verkreeg ik zeer goed gestratifi- 
ceerd licht; maar het wilde- mij niet gelukken, om deze 
stratificatie door een meer of minder uit of tot elkander 
sehroeverr vam de: draden van den micrometer, overtuigend 
genoeg te doen verdwijnen: 

Ek heb toen mijnen voorraad van toegesmolten vacua 
doorgezien, en ik koos daaruit terstond de buis met ter- 


pentijndamp van crissrer, de eerste, die ik in mijn laatste 


stukje, art. 2, onderzocht had. Deze buis is ongeveer 25 
centimeters lang en 1 centimeter wijd en is aan: hare beide 
einden: bolvormig uitgeblazen; de middellijnen dezer bollen 
mogen 2,5 centimeters zijn. Onder gewone: omstandigheden 
geeft deze. buis schoone dikke lagen en ‘de bol der nega- 
tieve pool is dan geheel en al opgevuld. met het eigen- 
aardige violette negatieve licht. Met deze buis gelukte het 


(310 ) 


mij spoedig, bij een weinig heen en weder schroeven van 
den micrometer, een afstand te vinden waarbij de stratifi- 
catie verdween. De vonk, die daarbij in den micrometer 
oversprong, was kort en scherp als die eener gewone Leid- 
sche flesch. Bij kleiner afstand ging eene soort van vonken- 
stroom over en was het licht weêr gestratificeerd. Het geluid 
dezer vonken en zoo ook van de vonken bij andere buizen, 
waarbij de proef miet gelukte, laat zich beter vergelijken 
bij dat van kleine vonken van den conductor der electriseer- 
machine of ook bij dat eener flesch, diemen met een te 
grooten ingevoegden weêrstand wil ontladen. 

8. Het is mij dus inderdaad gelukt, de proef van Grove 
te constateren. Doch erove heeft hierbij een voornaam punt 
over het. hoofd gezien: wanneer namelijk de stratificatie ver- 
dwijnt, verdwijnt ook het eigenaardige violette licht, waar- 
mede de negatieve bol als opgevuld was, zooals ook nader 
door de prismatische analyse “wordt bevestigd; dewijl alsdan 
de drie karakteristieke maxima (die van het stelsel (z) voor 
dampkringslucht) worden gemist. Het geheele voorkomen 
van het licht in het vacuum wordt als dat, hetwelk men 
waarneemt. wanneer eene gewone Leidsche flesch door een 
vacuum ontladen wordt, 

4. Behalve deze buis beproefde ik ook nog eenige an- 
dere; maar geen van allen gaf mij voorshands de gewenschte 
uitkomst. Bij kleiner afstanden kreeg ik een voortdurenden 
stroom van knappende vonkjes in den micrometer, en ge- 
stratificeerd licht in de buis; bij grooter afstand evenzeer 
in den micrometer eene reeks van vonkjes gelijksoortig met 
die, welke men waarneemt wanneer men eene Leidsche (lesch 
met een te grooten weêrstand wil ontladen, en im de buis 
in het geheel geen licht; een tusschenlid tusschen deze beide 
uitersten, waarbij het verlangde verschijnsel optrad, konde 
ik miet vinden. Benige dezer buizen waren langer dan die 
met. terpentijndamp; de andere boden, waarschijnlijk door 


(31 ) 


eene grootere verdunning of andere menging van het gaz, 
een grooteren weêrstand aan den geïnduceerden stroom. Het 
schijnt, dat, vooral bij zwakkere. toestellen, waaronder ik 
ook gaarne den mijnen rangschik, eene zekere betrekking be- 
staat tusschen den weêrstand van het vacuum en de sterkte 
van den stroom, waarbij de proef van erove het beste 
gelukt. 

5. Zooveel schijnt. mij nu wel zeker, dat crovw bij zijne 
proef de ontlading van ruuMKORFFs toestel in natuur heeft 
teruggebragt tot de ontlading eener gewone Leidsche flesch. 
Zijne proef is dus als het ware het omgekeerde van die, 
welke ik in mijn stukje: Over het in lagen verdeelde Licht 
(Versl. en Med. Deel IV, p. 280) beschreef. Door de invoe- 
ging van eene vochtige streng, dat is door vertraging der 
ontlading, heb ik de ontlading eener Leidsche flesch. gelijk- 
soortig, gemaakt met die van rHuMKORFrS. toestel, en lagen 
in de pluim voortgebragt; door het afbreken van den: ge- 
leiddraad en de daardoor voortgebragte plotselinge overvoe- 
ring van den stroom onder den vorm: van eene vonk, heeft 
GROVE de ontlading door het vacuum zoodanig versneld, dat 
zij gelijksoortig werd met die eener Leidsche flesch, waarbij 
de lagen in de pluim verdwijnen. 

6. Het wordt nu de vraag: of hier eene illusie plaats 
heeft, dan of werkelijk de stratificatie wordt opgeheven. 
Mij dunkt, er valt niet meer aan te twijfelen, of werkelijk 
is hier de stratificatie verdwenen, vooral niet wanneer men 
daarbij nog let op de, groote overeenkomst tusschen het 
licht eener Leidsche flesch en dat hetwelk ruumkKorrrs toe- 
stel onder deze. nieuwe omstandigheden ‘geeft. Maar dan 
moet men het er ook voor houden, dat bij mijne aange- 
haalde omgekeerde proef, de wouk der flesch als in eene 
reeks van, kleinere vonkjes ontleed werd: eene vooronder- 
stelling, die men wel zonder tegenspraak. zal willen aanne- 
men, vooral wanneer, men let op het voorkomen der vonk 


(312) 


van eene flesch, die onder gewone omstandigheden met eene 
vochtige streng ontladen wordt. 

Wat echter de verklaring van Grove betreft, volgens 
welke de stratificatie waarschijnlijk zoude ontstaan uit eene 
mechanische interferentie, of wel eene wederkeerige en onder- 
linge werking van twee of meer ontladingen, of liever van 
de verschillende deelen der middenstof, die door die ont- 
ladingen worden aangedaan, — daarmede kan ik mij niet 
vereenigen. 

7. Al mijne proeven hebben tot nog toe slechts enkele 
gazsoorten leeren kennen, die in den verdunden toestand 
onder den invloed eener electrische strooming op eene eigen- 
aardige wijze konden lichten, waardoor pluimlicht en ne- 
gatief licht wordt voortgebragt; namelijk, koolzuur en 
dampkringslucht, of wel eenig zamenstellend element en 
eenig product van zamenstelling van deze laatste. Op het 
einde van mijn stukje: Over het in lagen verdeelde Licht, en 
op het einde van mijn Vde stukje: Over het electrisch Spec- 
trum, art. 16, heb ik ter loops over het wezen der stratifi- 
catie gesproken. Op de laatste plaats heb ik het als waar- 
schijnlijk voorgesteld, dat de laagvorming eenvoudig een 
gevolg was van eene scheiding van lichtende en niet lichtende 
gazsoorten; mijne latere proeven en mijne onderzoekingen 
omtrent den oorsprong van het licht, die ik in het VIde 
stukje uitéénzette, hebben mij steeds in dat gevoelen ver- 
sterkt. De niet lichtende gazsoorten kunnen daarom even 
goed aan de geleiding deelnemen en de electriciteit zonder 
phosphorescentie overvoeren; hetgeen daarenboven zeer waar- 
schijnlijk is, omdat de bijmengselen, die bevorderlijk aan de 
stratificatie zijn, zamengestelde en betrekkelijk gemakkelijk 
ontleedbare dampen of gazsoorten zijn, terwijl die gazsoorten, 
welke wij als lichtend hebben leeren kennen, òf composita 
zijn, die onder de gestelde omstandigheden kwalijk voor 
ontleding vatbaar zijn, òf wel enkelvoudige elementen; en 


(313 ) 


omdat onder den invloed van den geïnduceerden stroom van 
RHUMKORFFS toestel in het ei of in het vacuum stellig che- 
mische ontledingen en zamenstellingen plaats grijpen, waaraan 
“men bij het doorzien mijner vroegere proeven, wel niet zal 
twijfelen. 

In mijn laatste stukje heb ik het daarenboven vrij waar- 
schijnlijk gemaakt, dat het violette licht, rond de negatieve 
pool, ontstond door eenig aldaar verzameld gaz en wel door 
zuurstof. 

Het uitblijven der lagen bij de enkele vonk eener Leidsche 
flesch en bij een versnelden overgang van den geïnduceerden 
stroom van den toestel ‘van RHUMKORFF is eenig en alleen 
een gevolg van den korten duur der inwerking van de 
strooming op de middenstof; dewijl tot scheiding der stoffen 
en vorming der lagen, zoo men wil, òf eenige snel opvol- 
gende vonken, òf wel eene langere inwerking gevorderd wordt. 
…—_ Im volkomene overeenstemming hiermede is het andere 
gedeelte van het verschijnsel, dat door cROvE over het hoofd 
werd gezien, en zoowel bij de ontlading eener Leidsche 
flesch als bij zijne proef plaats grijpt: dàt namelijk geen 
violet licht aan de negatieve pool optreedt. Of nu dit vio- 
lette licht door zuurstof of wel door eenig ander gaz wordt 
voortgebragt, zeker is het toch, dat ook voor de ophooping 
ran dat gaz aan de negatieve pool de tijd der inwerking 
te kort is. 

S. Voor mijne verklaring van de wording der lagen 
vond ik dezer dagen ‘nog een ander argument. Im mijn 
laatste Stukje, art. 5, gaf ik op: dat ik in de buis met 
fluor-silicium in het geheel geene stratificatie kon waar- 
nemen. Het daar gezegde moet ik eenigzins wijzigen. Deze 
buis is zamengesteld uit twee klefne glazen bollen, die de 

__pooldraden bevatten, terwijl aan ieder dezer bollen eene enge 
tweemaal gebogen buis is’ vastgesmolten. Beide deze stuk- 


(314) 


ken zijn in eene wijde buis vastgesmolten, die in het mid- 
den elliptisch. verwijd is, ‚zoodat de electrische strooming, 
om van pool tot pool,te-komen, beide gebogen buizen door- 
loopen moet en alleen door die-elliptische verwijding vrij 
kan overgaan. Im die enge gebogen buizen, waarin het 
licht zeer geconcentreerd is en door lichtend koolzuur wordt 
te weeg gebragt — waarop ik vroeger mijne aandacht had 
gerigt — zijn slechts enkele slecht begrensde lagen te vin- 
den diet bij de positieve pool. Maar in de elliptische 
verwijding tusschen beiden, vond ik nu twee à drie zeer 
dikke lagen. Wat nu betreft het gewigt dezer proef voor 
mijne verklaring der lagen: immers, blijkbaar is hier in 
de enge buizen de beweging van de gazsoorten te zeer ge- 
stremd, dan dat er van schifting en laagvorming sprake 
kan zijn. De beide dunne gebogen buizen zijn niet even 
lang, en wanneer de positieve stroom de langste buis naar 
de elliptische verwijding doorloopen moet, gebeurt het vaak, 
dat die niet tot het einde verlicht is. Vooral dan bespeurt 
men in het omgevende deel van de wijdere buis schoone 
dikke lagen; een nieuw bewijs, dat het vacuum eene zekere 
wijdte moet bezitten, indien de lagen zullen tot stand 
komen. 

9. Ik heb getracht mijne verklaring zoo aannemelijk mo- 
gelijk te maken; zekerheid zal hier zeer moeijelijk te be- 
reiken zijn. Deze zoude, dunkt mij, alleen kunnen, ver- 
kregen worden door de aanwending van het fijnste reagens 
dat wij bezitten, namelijk : het licht. Men moest van twee 
stralen, die uit dezelfde bron voortkwamen, de eene kun- 
nen laten gaan door eene lichtende laag, en de andere door 
eene donkere, en ze daarna tot interferentie brengen. Dan 
zoude men uit eene verplaatsing der interferentie-strepen 
kunnen besluiten tot een verschil in snelheid van het licht 
in. de beide vergeleken lagen; daaruit verder tot een ver- 


(315 ) 


schillenden ecoëfficient van refractie, en hieruit dan tot de 
verschillende digtheid of de verschillende natuur van de 
gazsoorten, welke die bedoelde lagen vormen. Men zoude 
ook door middel van andere lichtproeven nog een onderzoek 
in het werk kunnen stellen naar het wezen dier gaz- 
soorteri; maar tot nog-toe zie ik geene kans; om: zulk 
eene fijne proef met eenige hoop op goed succes te onder- 
nemen. cares 


OVER HET GEBRUIK 
VAN 


VERGIFTIGDE BOOG-PIJLEN IN OOST-INDIËN 


(POGGI-EILANDEN). 
DOOR 


A. W. M. VAN HASSELT. 


RE 


Het is sedert lang bekend, dat in Oost- en West-Indiën 
vroeger veelvuldig, thans, na het invoeren der vuurwapenen 
aldaar, oneindig veel zeldzamer, gebruik wordt gemaakt van 
kleine houten pijltjes, wier punten met verschillende ver- 
giften worden bedeeld, en die met den mond door zooge- 
noemde blaasroeren worden voortgedreven. Imsgelijks weet 
men, dat, zoowel in Afrika als in Amerika, met vergift 
bedeelde groote houten of rieten pijlen, door middel van 
den boog worden geschoten. Voorheen werd door sommigen 
vermoed, dat ook in Australië en in onze Oost-Indische 
bezittingen, insgelijks pijlgiften werden gebezigd tot het 
vergiftigen van groote boogpijlen, doch met ijzeren punten 
voorzien; zulks is mij en anderen evenwel gebleken onjuist 
te zijn. Wat meer is, tot nog voor weinige jaren was het 
mij geheel onbekend: gebleven, dat in Oost-Indiën eenigerlei 
giftpijlen door den boog werden gedreven. Dat echter dit 
laatste, hoezeer bij uitzondering, ook in onze dagen aldaar 
inderdaad het geval is, daarvan kan ik thans, op grond 
van eenige belangrijke mededeelingen, mij door drie Officieren 
van Gezondheid der Nederlandsche Marine welwillend ge- 
daan, de bepaalde verzekering geven. 


(317 ) 


Al hunne berigten hebben betrekking op twee eilanden, 
welke gelegen zijn langs de zuidwestkust van Sumatra, on- 
geveer op 13 Duitsche mijlen van deze kust, op 0° 59’ en 
8° 41’ Z. Br. en 98° 30’ à 100° 40,0. L. (van Greenw.). 
Deze maken een onderdeel uit van de keten der Mantawi 
of Mentaweh-eilanden, en worden onderscheiden in Noord- 
en Zuid-Poggi (of Nassau), welke door de smalle straat 
Sikakap worden gescheiden. 

Deze eilanden schijnen voorheen slechts weinig door de 
onzen te zijn bezocht, terwijl de zeden en gewoonten hun- 
ner bewoners mede onbekend waren. gebleven. Ofschoon “de 
laatste nog op een-zeer laag standpunt van ontwikkeling 
verkeeren, worden zij eenparig door de jongste Nederlandsche 
bezoekers als een zeer zachtaardig slag van menschen ge- 
roemd. 

Over de ethnographie zoowel als over de geographie 
van. deze en andere naburige eilanden en eilandjes zal ik 
hier niet verder behoeven te handelen, dewijl daarover door 
den Heer G, w. WESTENBERG onlangs eene „beschrijving “is 
gegeven in het Album der Natuur, 1858, 5de aflevering, 
onder het opschrift: de Mentaweh-Archipel en zijne bewo- 
ners. 

Ik wensch slechts mede te. deelen wat mij, over het ge- 
bruik van vergiftige. boog-pijlen door deze eilanders, ter ken- 
nisse is gebragt en wat eigen onderzoek mij daarover heeft 
geleerd. Hetgeen ook de genoemde Heer wesransere daar- 
over, loe. cit, zegt: dat zij gebruik. maken van boogen 
met zwaar vergiftigde pijlen”, zonder daarover. in eenige 
verdere bijzonderheden. te treden, was mij. reeds vroeger na- 
der toegelicht door de HH. Officieren van Gezondheid der 
Marine IDENBURG, VAN LEENT, L. DE KANTER El MOERLAND, 
de laatste sedert tot, groot verlies onzer Marine overleden. 

Drie dezer Heeren hebben die eilanden opvolgend. be- 
zocht in de jaren 1853 en 1854, met Zr. Ms. Korvet 


(318 ) 


van Speyk en Brik de Haai. Het door de Poggi-eilanders 
gebezigde pijlvergift werd mij eensluidend opgegeven geheel 
van plantaardigen oorsprong te zijn. Het zou het onver- 
mengde melksap zijn uit eenen boom van middelbare grootte, 
„ipo” genoemd. In het versche latex, dat op diens verzoek 
mede aan den Heer MOERLAND, ter hoeveelheid van 4 à 5 med. 
oncen was ter hand gesteld, en dat volgens ZEd’s opgaaf 
„zich door geene bijzondere physische eigenschappen van 
andere dergelijke plantensappen onderscheidde,” vormde zich, 
bij rustig staan na een paar dagen, een wit fijn korrelig 
sediment, terwijl daarin eene kleine hoeveelheid van blad- 
of kruidachtige plantendeelen, zeer fijn verdeeld, in gesus- 
pendeerden toestand aanwezig scheen te zijn. Na drie weken 
gestaan te hebben begon dit sap te schimmelen. De Heer 
M. heeft het ongelukkigerwijze eerst toen uitgedampt tot 
de dikte van ruw opium, en het mij ter onderzoeking toc- 
gezonden. Bij de ontvangst was het evenwel nu geheel en 
al bedekt door eene algemeene laag schimmel van eene 
grijswitte kleur, en bij beproeving op dieren bleek dit als- 
toen, zooals à priori te verwachten was, alle toxische 
werking te hebben verloren en tevens alzoo niet meer ge- 
schikt te zijn voor de chemische nasporing. 

Over de werking en de krachten van het Poggi-pijlgift 
zijn de mij gegevene opgaven niet geheel eensluidend. Vol- 
gens den eenen berigtgever kan het zeer lang, in gedroog- 
den bereiden staat namelijk, goed blijven. Volgens anderen 
zou het, althans aan de pijlen uitgestreken zijnde, binnen 
een half jaar tot een jaar zijne giftige kracht verliezen. De 
een bezigde het versche sap op eene Vespertilio-soort zonder 
uitwerking. Een ander vernam van een inlandsch Hoofd, 
dat het ook op hoenders geen doodelijk vermogen bezat. 
Een derde — daarentegen — verzekerde mij, twee kippen 
binnen 5 minuten door dit pijlvergift te hebben zien bezwijken. 
Dat ook de inlanders zelve er zeer bevreesd voor waren, 


(319 ) 


wat de uitwerking op den mensch betreft, bleek uit hunne 
groote bezorgdheid, wanneer men deed als wilde men met 
de vingers de scherpte van hunne pijlspitsen beproeven. Zij 
zouden er dan ook in hunne onderlinge oorlogen gebruik 
van maken en ze mede bezigen op de jagt op groot wild. 
Blaaspijlen schijnen op deze eilanden niet gezien te zijn: 
althans heb ik daarvan niets vernomen. 

Meer dienaangaande is mij uit de berigten der genoemde 
Heeren niet bekend geworden; doch ik moet met dank- 
baarheid vermelden dat de Heer 1peNBura mij een gewonen 
pijlkoker en boog, en de Heer MoerLAND mij den pijlkoker 
van een inlandsch Hoofd heeft medegebragt, van welke 
de in beiden bevatte met vergift bedeelde boogpijlen mij in 
staat hebben gesteld, aan het medegedeelde alsnog eenige, 
niet geheel van belang ontbloote, nadere bijzonderheden 
“_ omtrent dit pijlvergift te kunnen toevoegen. 

De boog meet nagenoeg 6 Rijnl. voeten; is gemaakt 
van eene zeer harde, fraai gepolijste, donkerbruine zwart 
gekleurde houtsoort, het meest met palissander hout over- 
eenkomende. Hij is bespannen met eene dikke koord van 
eene zeer stevige, zwart gekleurde, gladde darmsnaar. 

Beide de pijlkokers zijn van zwaar bamboes. De eene 
open, de andere gesloten en op het deksel versierd met een 
stukje paarlemoer en zes bloedroode, glimmende vruchtpitjes. 

De pijlen hebben eene lengte van circa 1 Ned. el. Het 
langere onderstuk is van eene ligte, witbruine houtsoort; 
het kortere boveneinde is van eene zwaardere, donkerbruine 
houtsoort, los daarop gestoken, met eene kegelvormig toege- 
spitste houten punt, zonder weêrhaken, doch in het midden rond- 
om ingekeept, en vrij dik bestreken met, eene harsachtige stof. 

Deze stof — het Poggi-pijlgift — heeft een vast ex- 
tractachtig voorkomen, eene bruinzwarte kleur; eenigzins 
glimmend, is zij op andere plaatsen geborsten, broos en 
gedeeltelijk van de pijlspitsen afgebrokkeld. Een gedeelte, 


VERSL. EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VIII. 21 


(320 j 


van twee dezer pijlen afgeschraapt en tot poeder gebragt, 
verschilt in uitwendig aanzien weinig van het algemeen 
bekende oepas antsjar, zooals dit, veelal in palmbladen 
gewikkeld, mij inzonderheid uit Borneo is toegekomen. Aan 
enkele pijlen was het vergift ten deele, even als het be- 
dorven latex, met een dun laagje schimmel bedekt, in den 
vorm van witte vlekjes. 

Henige bladen, mij door den Heer MOERLAND medege- 
bragt, als waarschijnlijk behoorende tot den boom, waar- 
van dit pijlvergift afkomstig zou zijn, zijn: kortgesteeld, 
nagenoeg 12“ lang en 5” breed, langwerpig-eirond, onbe- 
haard, op de bovenvlakte zelfs eenigzins glad, niet leder- 
achtig, van boven donker-, van onderen lichtgroen, aan 
den top toegespitst, aan de basis gelijkmatig in den blad- 
steel overgaande, gaafrandig, vin-nervig, zwakgeaderd. Zij 
zijn tegenoverstaande, slechts ligtelijk den steng omvat- 
tende, geplaatst aan een’ rolronden, houtachtigen stengel, 
van eene chocolade-bruine kleur, welke met geelwitte stipjes 
is geteekend. Zij verspreiden, ook bij de wrijving, geen 
aromatischen of onaangenamen reuk en bezitten, zelfs 
bij lang kaauwen, geen scherpen of bitteren smaak. Ik heb 
ze miet kunnen determineren; dit alleen is mij echter ter- 
stond bij vergelijking (ook met de bekende Rumphia van 
BLUME) gebleken, dat zij bepaaldelijk ziet behooren tot de 
twee bekende pijlgift-gewassen uit onze O. L, t. w. de 
Antiaris toxicaria en de Strychnos tieuté, van welke ik fraaije 
gedroogde specimina bezit. 

De verschijnselen der vergiftiging met dit pijlvergift leverden 
in de bijzonderheden, bij verschillende dieren, eenige afwij- 
kingen op, ofschoon de toxische hoofdwerking, even als de 
doodelijkheid daarvan, identisch bleek te zijn. 

Bij sommige dieren werden de pijlspitsen zelve, na vooraf 
bevochtigd te zijn met sterk verdund azijnzuur, in onder- 
huidsche of spierwonden aangebragt; bij andere werd cen 


weinig van het afgeschraapte poeder, overigens op gelijke 
wijze, uitwendig aangewend. De gebezigde hoeveelheden 
verschilden van 1—5 gr. p. dosì. 

Op Konijnen, zoo oude als jonge, heb ik drie proeven 
genomen. Het eerste teeken van werking bestond bij hen 
in het ontstaan van algemeene rillingen, die reeds na 2 à 3 
minuten optraden. Daarop volgden knikkende bewegingen 
van den kop, als door verzwakking der nekspieren, telkens 
afgewisseld door kleine opheffingen van dit deel. Na 2 à 3 
minuten later bleef de kop op den grond rusten en viel 
daarna, terwijl het dier zelf nog in zittende houding ver- 
keerde, geheel op zijde. De algemeene horripilaties gingen 
nu, te gelijk met het geheel op zijde vallen van het konijn, 
in meer uitgedrukte, doch niet zeer hevige, convulsive 
trekkingen van het geheele ligchaam over. - Even vóór den 
dood ontstonden soms meer belangrijke stuipen. Willekeu- 
rige plaatsbeweging kwam van zelve niet tot stand en 
was zelfs van den beginne af bij hen moeijelijk op te 
wekken, ofschoon de huidgevoeligheid en de reflexhbewe- 
Singen langen tijd ongestoord bleven, doch op het laatst 
slechts dan wanneer zeer sterke huidprikkels werden. aan- 
gewend. Zoowel de ademhaling als de bloedsomloop wa- 
ren in den aanvang zeer versneld (deels door den me- 
chanischen indruk en de pijn der pijlverwonding), doch 
werden reeds tegen het midden van den geheelen duur der 
vergiftiging moeijelijk, langzaam, onregelmatig en zwak. 
Evenwel bleef de hartbeweging, ofschoon soms onduidelijk, 
tot het einde waarneembaar. Im den beginne vertoonde 
zich bij allen speekselvloed, soms in vrij hoogen graad, en 
nu en dan voorafgegaan door of afgewisseld met kaauwbe- 
wegingen. Bij den een meer, bij den ander minder volgde 
nu en dan darmontlasting, en ten slotte onwillekeurige 
pislozing. Van braakneiging geen spoor. In twee gevallen 
puilden de oogbollen sterk uit, met gelijktijdige pupils- 

21* 


verwijding. De kortste tijd van dood was bij deze dieren 
na 10, de langste na 20 minuten ongeveer. ‘ 

Op een (jongen) hond werd slechts één proef in het 
werk gesteld. De verschijnselen waren overeenkomstig met 
die bij de konijnen, doch daarbij voegde zich aanhoudende 
uitdrukking van pijn, door huilen of janken tot kort voor 
den dood, die hier iets later, na 30 minuten, volgde. 

Op hoenders was de werking veel minder krachtig; zelfs 
moest eens tot drie malen toe, bij eene en dezelfde groote, 
onde kip, op verschillende dagen, eene geheele als boven 
bevochtigde pijlspits in eene huidwonde op den rug inge- 
voerd worden, om eenige verschijnselen te verkrijgen. Deze 
bestonden dan nog slechts in duizeling, gevoled door een 
geringen slaapzuchtigen toestand. Telkenmale herstelde zich 
het dier. Nadat ik ten vierden male, des morgens ten S} 

“ure, eene versche pijlspits in eene spierwonde in de borst 
had gestoken (natuurlijk langs de buitenzijde van den tho- 
rax), brak de vergiftiging, duidelijk gekenmerkt, uit. Bij 
dit dier nam ik het volgende waar: Na 5 min. alvus li- 
quida. Vertigines. Achterwaartsche bewegingen, als zou het 
achterover vallen. Schrikachtig. — Na 10 minuten weder 
driemalen alvus. Staat stil, doch waggelt. Loopt, gejaagd 
zijnde, nog zeer vaardig. Zoekt het duister. — Na 15 min. 
voorbijgaande algemeene horripilaties. Gapen. Bek blijft half 


geopend staan. Weder eens alvus liquida. — Na 25 min. 
ademhaling, met wijden bek, versneld. Hartslag moeijelijk 
voelbaar. Gezigtsvermogen afgenomen. — Na 30 min. Sluit 


telkens de oogen, als om te slapen. Laat kop en staart 
telkens zakken of hangen. De beenen knikken. Het dier 
zimkt ineen, doch blijft nu, volmaakt in denzelfden toe- 
stand, zonder verder nog andere verschijnselen te vertoo- 
nen, tot 9} uur zitten. Na 60 min. alzoo, vreezende dat 
het dier zich ook nu weder zou herstellen, door ongenoeg- 
zame dosis, of te zwak pijlvergift, werd, op gelijke wijze als 


(323 ) 


voren, eene tweede pijlspits ingebragt. Na 70 min. zinken 
de vleugels langs de zijden van het ligchaam als verlamd 
neder. Is nu niet meer tot loopen te bewegen, doch open- 
baart, bij telkens beproefde pogingen daartoe, op aange- 
bragte huidprikkels achterwaartsche bewegingen. — Na 80 
min. weder herhaaldelijk alvus liquida. Ligte convulsive 
bewegingen. Bek blijft nu geheel openstaan. — Na 90 min. 
valt om. Ligt in sopore. Geheel. verlamd, zoodat men poo- 
ten en vleugels kan plaatsen, zooals men verkiest, zonder 
dat zich de vorige plaatsing herstelt. — Ten 10 ure ruim, 
onder ligte convulsies van pooten en vleugels gestorven, zon- 
der dat in de laatste tien min. een spoor van respiratie of 
eirculatie kon worden waargenomen. — De pijltjes nu uit 
de wonden genomen zijnde, bleek het, dat nagenoeg al het 
vergift daarvan was afgeweekt. De dood trad hier dus veel 
later in: eerst ruim 1} uur na het oorspronkelijk aanbren- 
gen der eerste dosis. 

Op kikvorschen werden herhaaldelijk kleine hoeveelheden, 
beneden het grein, op eene overeenkomstige wijze, doch 
vooraf gepoederd en dan met een droppel sterk verdund 
azijnzuur bevochtigd, aangebragt. Bij één dezer dieren nam 
ik waar: Na 8 min. ademhaling versneld, kort, onregelma- 
tig, moeijelijk. Borst- en buikwand vertoonen kleine schokjes. 
Oogen puilen eenigzins uit. — Na 18 min. moeijelijk op= 
trekken der achterpooten, daarna der voorpooten, telkens na 
een gedanen sprong geheel of ten deele achterblijvende. On- 
vermogen om zich, op den rug gelegd zijnde, om te wenden. 
De huidgevoeligheid blijft bestaan, met reflexbewegingen 
op pijnlijke prikkels. Ademhaling blijft versneld (op den 
hartslag werd in deze proeven geen acht geslagen; zie 
daarover later). — Na 86 min. geheele verlamming van de 
achterpooten, zoodat men die in elke willekeurige houding 
kan brengen, zonder dat die plaatsing door het dier ver- 
hinderd, noeh veranderd kon worden. — Na 60 min. ook de 


(324 ) 


voorpooten geheel verlamd. Nu zeldzame, zeer zwakke en on- 
regelmatige ademhaling. Na huidprikkeling (met sterk zwa- 
velzuur) wordt deze iets meer merkbaar. Bij aanraking,van 
den oogbol trekt de membrana nictitans zich nog steeds 
zamen. — Na 70 min. volgt de dood, in nu volkomene 
ontspanning van het geheele ligchaam of van alle spieren. 
Alzoo was ook hier — bij vergelijking met de konijnen 
en den hond — de dood eerst laat, na 1 uur en 10 min. 
daar. In andere proeven op kikvorschen, op gelijke wijze 
gedaan, was de tijd zelfs nog langer, van 14 à 2 uren. 

Slechts bij drie der gedoode dieren (hond, konijn, kip) 
werd de lijkopening bewerkstelligd. Als in den regel, bij 
pijlvergiftiging, werd weinig verandering in het lijk op- 
gemerkt. De onderhuidsche wondkanalen waren slechts bij 
één van deze (kip) merkbaar ontstoken ; bij den hond, waar 
zulks op grond van de hevige pijn-uiting bij het leven 
vermoed was, zag men daarvan nagenoeg geen spoor. Al- 
leen vond ik (bij hond en konijn) geringe vermeerdering 
van bloedophooping in de vaten van hersen- en rugge- 
merg=vliezen. Bij den hond was deze overvulling in het rug- 
gemergskanaal zelfs belangrijk te noemen en bestond aldaar 
een klein omschreven uitwendig bloedextravasaât in parte 
lumbali. De rigor cadavericus scheen minder sterk uitgedrukt 
dan gewoonlijk. Overigens geene afwijking, noch in maag- 
of darm-kanaal, noch aan het bloed, althans wat het wit- 
wendig voorkomen daarvan betreft. 

A priori reeds had ik het vermoeden opgevat, dat dit 
nieuwe pijlvergift van de boog-pijlen der Poggiërs, hetzelfde 
zou zijn als, of althans analoog zou wezen aan het gewone 
O. L. pijlvergift van den z. g. / Makassaarschen of Javaan- 
schen giftboom?’”, t. w. het oepas antsjar van de Antiaris 
toxicaria, dat-voor het vergiftigen van blaas-pijltjes hier en 
daar in den O. 1. Axchipel nog steeds wordt gebezigd. 

Vooreerst „grondde ik deze meening. op het uitwendig 


(325 ) 


voorkomen van dit pijlvergift, hetgeen het meest, ja sterk 
overeenkomt met dat van het antsjar. 

Ten tweede luidden de berigten van een der genoemde 
Officieren van Gezondheid, dat het getrokken zou worden 
uit eenen boom, ipo’ genoemd; een naam, die op Bor- 
neo, Celebes en andere plaatsen in onze Oost-Indiën veel- 
vuldig aan de Antiaris toxicaria wordt gegeven. 

In de derde plaats werd aan een anderen mijner be- 
rigtgevers, door een met hem bevriend geworden Poggiër, 
eene hoeveelheid melksap” ter hand gesteld, dat volgens 
dezen tot de bereiding zou dienen; alzoo weder eene over- 
eenkomst met den oorsprong van het antsjar, dat ook uit 
een latex wordt bereid. 

Ten vierde nu werd dit vermoeden grootelijks versterkt 
door de uitkomst der bovengenoemde dierproeven. De be- 
schreven verschijnsels, hoezeer onderling maar gelang der 
diersoorten eenigermate verschillende, kwamen toch vrij 
goed overeen met de verschijnselen, die na antsjarverwon- 
ding plegen op te treden, zooals die door ANDRrAL, CA- 
VENTOU, DELILLE, MAGENDIE, LESCHENAULT en anderen, en 
bij ons vooral door murper en later door mij zelven zijn 
waargenomen en opgeteekend. Alleen bragt de afwezigheid 
van waarneembare bijwerking op maag- en darmkanaal, 
zooals die zich bij antsjar veeltijds openbaart door bra- 
king en diarrhoe, mij eerst in twijfel; doch bij de proeven 
op hoenders vertoonde zich het laatstgenoemde verschijnsel, 
door het herhaald verschijnen van alvus liguida, zelfs in 
een sterk uitgedrukten graad. Het gedeeltelijk ontbreken 
daarvan bij de andere dieren kan misschien in verband staan 
met geringe wijziging in de bijmengsels of de kracht van 
het antsjar der Poggiërs. 

Met curare- (of woorara)- vergiftiging kwam wel is waar 
één hoofdverschijnsel dezer vergiftiging (het àls het ware 
langzaam paralytisch ineenzakken der dieren) grootelijks 


( 326 ) 


overeen, doch daarbij worden geene van die verschijnselen 
waargenomen, welke hier, even als bij antsjar, bestonden 
(tw. speekselvloed, stuipen, lang blijvende reflexiebewegin- 
gen, diarrhoe enz.). Bovendien is dat pijlvergift, van Zuid- 
Amerikaansche giftplanten oorspronkelijk, in Oost-Indiën ten 
eenemale, onbekend. 

Aan oepas radja, daarentegen in O. I. veel gebruikelijk, 
viel, volgens het verschijnselenbeeld, in het geheel niet te 
denken; immers van strychnine- of brucinewerking vertoonde 
zich geen het minste bewijs. 

Intusschen bleef bij mij zelven nog steeds eenige twijfel 
over. Wanneer het al bleek, geen curare, geen radja te zijn, 
wanneer het al scheen antsjar te zijn, was toch nog de 
mogelijkheid daar, dat dit pijlvergift, voor groote boog-pijlen 
bestemd, hoezeer eene analoge, toch eene andere herkomst 
had dan die van het genoemd antsjar der blaas-pijltjes. Te 
meer hechtte ik aan deze mogelijkheid, daar mij, zooals 
boven gezegd is, een takje en bladen waren toegezonden, 
die, volgens het berigt, ingrediënten zouden uitmaken van 
het Poggi-pijlwergif, en deze waren blijkbaar niet van An- 
taris toxicaria afkomstig. 

Om over den al of niet giftigen aard van deze bestand- 
deelen althans eenige opheldering te verkrijgen, heb ik van 
enkele dezer bladen een weinig poeder (ter hoeveelheid van 
circa 4 grein) en een weinig waterachtig extract (ter hoe- 
veelheid van circa 2 grein) laten bereiden, en heb daar- 
mede twee dierproeven genomen, op een konijntje en op 
een volwassen kikvorsch. Bij beiden bragt ik weder de ver- 
kregene voortbrengselen aan door onderhuidsche inoculatie, 
bij bevochtiging met zeer verdund azijnzuur, op de gewone 
wijze. Er volgde echter bij geen dezer dieren eenig blijk 
hoegenaamd van Poggi-pijlvergiftiging of eenige andere zie- 
kelijke aandoening. Trouwens had ik daarop in zoo verre 
ook weinig gerekend, daar ik noch aan dit poeder, noch aan 


(327 ) 


het extract, eenigen bitteren of scherpen smaak had waar- 
genomen. 

Het komt mij alzoo waarschijnlijk voor, dat deze blade- 
ren òf slechts bij wijze van mystificatie (welke bij de Azia- 
ten ten dezen niet vreemd is) zijn ten geschenke gegeven, 
òf wel dat zij inderdaad een ondergeschikt, een minder we- 
zenlijk bestanddeel van het pijlvergift der Poggiërs uitma- 
ken, zooals men weet, dat die bij alle pijlvergiften ge- 
bruikelijk zijn, hetzij tot het versterken van het hoofd- 
middel, hetzij tot bevordering van den zamenhang, de aan- 
kleving enz., dezer stoffen. 

Voor scheikundig onderzoek was er van deze bladen geene 
voldoende hoeveelheid ter beschikking. Evenmin is dit onder- 
nomen kunnen worden met het pijlvergift zelf. Het vroeger 
toegezonden potje met ingedikt plantensap verkreeg ik in 
reeds geheel beschimmelden en onwerkzamen toestand. Het 
pijlvergift aan de pijlen zelve was eensdeels mede beschim- 
meld of in ongenoegzame hoeveelheid voorhanden, anderdeels 
had ik daarvan te veel moeten verbruiken voor de naspo- 
ring der werking op dieren. 

Bij dit ontbreken van eenig scheikundig bewijs heb ik 
ten laatste getracht, nog op eene andere wijze mij te ver- 
gewissen van den waren aard van dit vergift. 

Daartee bragt ik de vroegere physiologische waarnemin- 
gen van BRODIE, EMMERT, HORSFIELD, en de latere van 
KÖLLIKER, PELIKAN, SHARPEY in practische toepassing voor 
de toxicologische herkenningsleer. Ik bezigde namelijk het 
kikvorschhart als physiologisch of dynamisch reagens” op 
antsjar en antiarine. 

Even toch als men, om minima strychnine voorloopig op 
te sporen, kikvorschen in hun geheel als levende herken- 
middelen kan aanwenden (door het spoedig uitbreken van 
tefanus), even als het katten- of konijnen-oog kan wor- 
den aangewend ter herkenning van sommige Solanaceae (door 


( 328 ) 


het ontstaan van mydriasis), kan voor de antiarine een 
bij levende kikvorschen vooraf blootgelegd hart als rea- 
gens dienen (door den spoedigen stilstand van dit orgaan): 

Het is bekend, dat men bij kikvorschen, door voorzigtige 
insnijding en gedeeltelijke uitsnijding van den voorsten borst- 
wand, het hart kan blootleggen, en het in dien toestand 
soms uren lang onveranderd kan zien voortkloppen. Het 
Is evenzeer bekend, mij inzonderheid uit de mededeeling van 
PELIKAN, dat, zoo men terstond na deze bewerking een wei- 
nig antlarine of antsjar in eene onderhuidsche wonde brengt, 
men het hart na eenige minuten, bij zamentrekking van 
de kamer, alzoo in contractione, ziet stilstaan en blijvend 
stilstaan, zonder dat het dier daarna terstond bezwijkt. Dit 
vergift. toch behoort tot. de door körziker dusgenaamde 
„ Muskel-gifte,” en kort na het ophouden der spierwerking 
van het hart, bevindt men, dat ook de eigene spierzamen- 
trekbaarheid derwillekeurige en andere spieren trapsgewijze, 
doch langzamerhand geheel verloren gaat. 

Het eerste dezer verschijnselen echter (stilstand van de 
hartkamer in systole) is zeer kenmerkend voor de werking 
van het antsjar, waarvan ik mij reeds vroeger herhaaldelijk, 
bij vergelijking met de andere pijlvergiften, had over- 
tuigd. Noeh het eurare (of eurarine), noch het oepas radja 
(strychnine) brengen bij kikvorschen deze uitwerking voort. 

In eene driemalen herhaalde proefteming mu, in het bij- 
zijn van meerdere Officieren van Gezondheid en kweekelin- 
gen, mogt ik, tot mijne groote voldoening, het genoegen 
smaken van het beschreven verschijnsel ten duidelijkste waar 
te nemen, na aanbrengen van het Poggi-pijlvergift onder de 
huid, terwijl de kikvorschen ook daarna dezelfde verschijn- 
selen aan de ledematen, enz. vertoonden, en nog tot 1 uur 
of langer na het stilstaan van het hart bleven voortleven. 

In het voorbijgaan moet ik, bij dit stilstaan van het 
kikvorschhart, opmerken, dat daaraan, ten eersten, eene ver- 


(329 ) 

andering voorafgaat in de kleur van het bloed, hetgeen 
meer donker of blaauwer, door de hartwanden doorsche- 
mert, en‚ ten anderen, dat de geheele stilstand niet plot- 
seling plaats grijpt, maar dat men dit doorschemeren van 
het bloed, in telkens grooter wordende plekken en bij van 
lieverlede verzwakkende oscillatiën, telkens minder «en min- 
der ziet worden, tot eindelijk de hartekamer, in ledigen 
toestand, geheel tot rust komt, gemiddeld na verloop van 
10 minuten. 

Telkenmale herhaalde zich het verschijnsel op volkomen 
gelijkvormige wijze, met dezelfde standvastigheid als waar- 
mede wij gewoon zijn onze meest sprekende scheikundige 
reactiën te zien volgen. 

Twee tegenproeven, bij vernieuwing van vorige (welligt 
minder naauwkeurig bewerkstelligd) genomen, de één met 
antsjar van Borneo, de andere met antiarine van MULDER, 
leverden de grootst mogelijke gelijkvormigheid op met de 
verkregene uitkomsten der Poggi-pijlvergifwerking op het 
kikvorschhart. 

Uit al het medegedeelde en waargenomene meen ik alzoo 
thans voldoende gronden te kunnen putten, om ten deze 
“tot de volgende. besluiten te mogen komen: 

19. Er wordt in Nederlandsch Oost-Indië, bepaaldelijk 
op de Poggi-eilanden, niet alleen als middel tot de jagt op 
groote dieren, maar ook als oorlogswapentuig, inderdaad 
gebruik gemaakt van zwaar vergiftigde boog-pijlen, en moet 
ik alzoo de ontkenning terugnemen, welke ik daaromtrent 
vroeger had gemeend te moeten uitspreken (zie mijne Hand- 
leiding tot de Vergiftleer, eerste uitgaaf, 1852, blz. 427). 
Ofschoon mij zulks met minder zekerheid dan van de Poggi- 
eilanden is bekend, schijnt daarenboven nog op andere O. 1. 
eilanden gevaar voor boogpijl-verwonding te bestaan. Tm- 
mers werd, bij gelegenheid der laatste militaire expeditie 
tegen Tomorie, op de Oostkust van Celebes, in eene ver- 


( 330 ) 


overde inlandsche vesting, die op eene hooge rots was aan- 
gelegd, door de onzen een groote voorraad gevonden van 
„lange, bamboezenpijlen, met vergiftigde punten voorzien ;” 
pijlen, welke òf over de borstweringen werden geworpen, òf 
uit langwerpige, benedenwaarts gerigte, schietgaten (z. g. 
machicouli’s) op de bestormers afgeschoten; zie Militaire 
Speclator, November 1856, blz. 540. Onze krijgslieden 
en militaire geneeskundigen behooren alzoo, bij latere expe- 
ditiën naar deze en andere weinig bezochte, of afgelegene 
oorden in onze Oost-Indische bezittingen, daartegen steeds 
op hunne hoede te zijn. 

2°. Het pijlvergift, waarmede de boog-pijlen der Pog- 
giërs of Pogginezen worden bedeeld, is hoogst waarschijnlijk 
afkomstig van de Antiaris towicaria, den algemeen beruchten 
Oost-Indischen giftboom. 8 

83°. Het oepas antsjar der Poggi-eilanden is daarvan 
vermoedelijk eene meer eenvoudige of minder krachtige be- 
reiding. 

4°. Ofschoon, naar het schijnt, iets zwakker en meer 
vatbaar voor ontleding, onder schimmelvorming, verliest het 
Poggi-antsjar zijne kracht evenwel niet binnen het jaar of 
reeds vroeger. Pijlen in 1854 van de gezegde eilanden aan- 
gebragt, behielden mog in 1858 voor verscheidene dieren 
hun doodelijk vermogen, hierin overeenkomstig met antsjar 
van Borneo, dat reeds van 1849 dagteekent en mij nog 
telken jare bij proefneming zijne werkzaamheid bewijst *). 


*) Misschien zal mij later de gelegenheid worden opengesteld tot 
scheikundige analyse van het vergift. Onder het afdrukken dezer me- 
dedeeling ontvang ik de toezegging van den Heer uirrer, Officier van 
Gezondheid der Marine, die mede de Poggi-cilanden heeft bezocht, 
dat hij mij zou zenden „een fleschje van dit vergift, expresselijk voor 
hem bereid en door hem goed afgesloten van de lucht bewaard. Vol- 
gens hem, wordt het door de Pogginezen „oema?” genoemd. 


ntt 


UITTREKSEL VAN DE VERHANDELING 
VAN DEN HEER SCHNEITHER, 


VOLGENS BESLUIT VAN DE AKADEMIE, IN HARE VERGADERING 
VAN 2 OCTOBER 1858, 


OPGEMAAKT DOOR 


C. H. D. BUYS BALLOT. 


UITKOMSTEN VAN METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN 
TE LAHAT OP SUMATRA, DISTRICT PALEMBANG. 


Gedurende mijn langdurig verblijf op Sumatra’s oostkust, 
ben ik in de gelegenheid geweest bepaaldelijk het district 
Palembang te leeren kennen. De rigting der bergketenen, 
de loop der rivieren, de minerale voortbrengselen van den 
grond trokken mijne aandacht, en de geringe hulpmiddelen 
en instrumenten, die ik ter mijner beschikking had, wer- 
den door mij aangewend om ook de klimatologie van die 
streek te bestuderen. 

Hen barometer ontbrak mij, even als een psychrometer, 
ook een regenmeter; maar de verschijnselen des hemels, de 
windrigting en de temperatuur konden beter door mij 
bepaald worden. Van Gouvernementswege was mij een ther- 
mometer verstrekt, die nog met een anderen, aan cen par- 
tieulier toebehoorende, vergeleken werd, en vrij overeen- 
stemmende was. 


( 332 ) 


Het spreekt van zelf, dat in een bergachtige streek als 
Sumatra de plaats van waarneming vrij groote wijziging 
in de temperatuur kan te weeg brengen en dus die lig- 
ging eenigzins nader moet worden omschreven. 

Van het Barrissan-gebergte, dat Sumatra in zijne lengte 
doorsnijdt, en hoogten van 10,000 voet bevat, strekken 
zich naar de oostzijde verscheidene dwarsketenen uit. Ter- 
wijl het naar het westen steil afhelt, neemt de hoogte 
langzaam af naar het oosten. Vulkanische uitbarstingen 
hebben den regelmatigen loop dier bergketenen gestoord, 
hier en daar de dalen opgeheven; zoodat er partiële pla- 
teaus ontstaan en ook. meren gevormd zijn. Nog zijn er 
eenige vulkanen, bijv. de Dembo, in de nabijheid van La- 
hat ten westen, werkzaam, althans rookend, zoo ook de 
Sevillo. 

Warme intermitterende zoutbronnen toonen nog de on- 
deraardsche vulkanische werking aan. Zoo heeft men de 
Gemoerah, omringd door vele (20) kleinere, welke gedurende 
cen minuut water geeft en dan weder niet; waarna een on- 
deraardsch geluid verkondigt dat weldra weêr een water- 
straal zal opgeworpen worden. 

Steenkolenbeddingen, hooger in het gebergte bij Dermo, 
en bruinkolen bij Enim en lager aan den Lamatang, ko- 
men, tot vrij groote uitgestrektheid van 10 palen, aan den 
dag, en zouden met voordeel, welke bezwaren men er ook 
tegen in mag brengen, kunnen ontgonnen en bewerkt wor- 
den. Aardolie vloeit hier en daar wit den grond in zooda- 
nige hoeveelheid, dat de inlanders er handel in drijven, en 
bij tusschenpoozen worden zooveel dampen uit den grond 
ontwikkeld, dat pluimgedierte en duiven, die miet op tillen 
genoegzaam boven den grond gehuisvest zijn, soms plotse- 
ling in grooten getale sterven. 

Onder de minerale voortbrengselen behooren noe genoemd 


(333 ) 


te worden zwavel en arsenicum, magneetijzer, titaanijzer, 
volgens sommigen kwik en in de rivier van Palembang 
stofgoud. 

Overigens vloeijen tusschen de bergketenen eenige voor- 
name riviertakken, noordoostwaarts en oostwaarts af. Noe- 
men wij ze van het zuiden maar het noorden op, zoo 
hebben wij: de Komering, die een voornamen tak van den 
Selabong ontvangt, aan welks voet een vulkanisch meer, 
Ranau, gevonden wordt; vervolgens den Ogan, uit het vul- 
kanisch terrein om den Semindo ontspringende. Fusschen 
deze beide breidt zich een bergrug uit, van welks zuide- 
lijke zijde een andere tak van den Ogan afvloeit, die zich 
bij de Basor-radja in den Ogan stort. Een zeer voorname 
tak is de Lamatang. Deze ontvangt het meeste water van 
den Dempo, maar ook nog van een zuidelijker tak; hij 
vloeit over rooden zandsteen en kalksteen, en verder door 
de vermelde kolenbeddingen. Tot Lahat kunnen grootere 
praauwen opkomen. Nu komt de hoofdtak, met den naam 
Moessi, waarvan verscheidene beken boven zandsteen ont- 
springen, en de voornaamste door Ampat-Lamang, meer zui- 
delijk gelegen, vloeit. De Moessi komt nog hooger zuide- 
lijk af langs het Barissan-gebergte, maar buigt zich juist 
im dit plateau meer oostwaarts, en neemt nog den Klingi 
uit het distriet Boeki, en vervolgens den Laveltan op, uit 
het district van dien naam. Eindelijk is de noordelijkste 
tak, maar minder in bijzonderheden mij bekend, Rawas. De 
grootste hoeveelheid water van de eigenlijke Moessi is bij 
Roedjang vereenigd. Lager zijn er verscheiden verbindings- 
stroomen tusschen den Lamatang en de Moessi. 

Alle vier komen zij te zamen in de Moessi, en bij de 
hoofdplaats Palembang begint de Neder-Moessi zich te ver- 
deelen. Zij heeft daar, in historische tijden nog, zich een 
delta gevormd, en van daar af is de grond moerassig. La- 


(334 ) 


hat is aan de grens van den boven- en middelloop van 
een voornamen tak, den Lamatang, gelegen. Aldaar is men 
nog 800 voet boven Palembang. 

Op elk der genoemde plateaus is het klimaat eenigzins 
anders: naarmate het hooger gelegen, meer voor winden be- 
schut, meer door vulkanische gebergten omringd of meer 
met bosschen begroeid is, of wel rijker is aan bouwland, 

Zoo is het in de omgeving van den Dempo, in de hoog- 
vlakte van den Passoemah, iets warmer, ook wegens gebrek 
aan bosschen. 

Het hoogland van den Semindo heeft een zeer koel kli- 
maat. De klapperolie stolt er en smelt niet weder zonder 
kunstmatige verwarming. Palmen groeijen er niet meer, 
daarentegen bevinden de varens er zich boschgewijze. Door 
MEYEN wordt de hoogte van dit plateau bepaald tusschen 
de 2000 en 3800 voeten. De Semindo is waarschijnlijk 
meer dan 2500 voeten hoog en de temperatuur beneden de 
74°, want op deze temperatuur verdwijnen reeds, volgens 
OKEN, de palmen. Varen bevinden zich echter op nog ge-= 
ringere hoogte, maar dan niet boschgewijze. 

Warmer is weder de Ampat-Lawang, alwaar nog palmen 
groeijen. De ligging bij de genoemde hoogvlakte der Pas- 
soemah zal hier wel toe bijdragen. Koeler dan de Ampat- 
Lawang, echter minder koud dan de Semindo, is de Blitie- 
Oloe; aldaar zijn nog eenige palmen overgebleven, maar 
zeer vele varenboomen, vooral bij de Kotta-Kirie en Oedjang- 
Pannas. Het was mij niet mogelijk na te gaan, welken in- 
vloed de zeer ongelijke aardwarmte heeft. 

Na deze korte inleiding, bepaal ik mij tot de mededee- 
ling van de verschijnselen, door mij te Lahat waargenomen. 
Vooreerst is dan wit geregelde waarnemingen de gang van 
de temperatuur opgemaakt, 


5 


335 ) 


{ 


daha tldkoddodebande bebe ba odd oep 
DAE Is, | Caenuepo6g Erg PAOPOOTS [OBS (era (HES HES] Beg |E'e8 EES 808 [GOB (SLL GIST 
PIE [LGL | Crenueripgg Ges | dvS6L |O'L8 (BTS (OGS (9:08 (ETB [O8 (LES GES (FES (UTS (LGL (TEST 
79E [9:64 | Cwenrqgogir-gg (9:38 [LA0990,0:08 [818 9°G8 (0:08 (PTS (PER (E18 [BOS LOS (COS (9:64 (E08 (OLST 
EI TG | Crenuerig:yg g°E8 HedoPOP08 (008 [ergs (Sos (8:64 [8'6L [OGS (OTS E18 (ETS (0:08 (CGL (GPST 
88% LSL |voqwooodhp tg FIB | IPMLSL (8:64 (EG4 (SGL WOS [GTS (BTS [PTS ETS (LW'6L BOL (LGL STSL 
3°88 (LBL jroqmoaonio:Lg (eg | ITveNS64 [LSL (sh [CGL jg'08 (O'GL [og 908 (TTS (E'de 9:08 [COS |LV8T 

EESETEE ENTREE PEREN 
GERT—LTRI 
CLV HV IL 


NAONVYN AAONATIIHOSUHA UAA YAALVATANAL AATHAOINHD 


22 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 


( 336 } 


Er is dus cen maximum van gemiddelde temperatuur 
van 81,6 PF, == 27,5 cersrus in April, en een minimum 
van’ 119,5 28,3 vene in Januarij. 

December en Januarij zijn hier de koudste maanden, niet- 
tegenstaande Lahat op zuiderbreedte ligt, wegens de me- 
nigvuldige regens in die maanden. 

Bene vergelijking met Singapore en Batavia leert, dat 
het klimaat van Lahat beter met de eerste plaats overeen- 
komt *). 

Den dagelijkschen gang der temperatuur kan men eeni- 
germate opmerken naar tabel 2. 


2. GEMIDDELDE MAAND-TEMPERATUUR TE LAHAT, NAAR DE 
TIJDEN VAN DEN DAG. 


6 vur 12 vor 7 vur) GEMIDDELD | GEMIDDELD 
MAAND. “ |'SMOR-[’SMID-, °SA- |—— - 
EENS. [DAGEN VONDS. FArR.'| GELS. [FAHRS) GELS: 
| z | | 
Januarij ... | 73.4 | 85.1 | 80.1 | 79.5 | 26.8 | 11.7 | 6,4 
Februarij.. . |-13.8 | 86.1 [81.1 |80Aw|S26:7 | 12:8 f7-0 
Maartoe. il 13:40) 88.1-|-81.8: | 81.1 | 272 0|0 14.1 11 
VAD AN es 14.0 | 89.1 | 81.8 | 81.6 | 27.5 | 15.1 8.2 
NELE 18,6 1791:5 | 81:8"/P81:3 1278 | 7.9 9.4 
Jins) eel Bid Or 8 SOD KIST G 81.0 | 27.1 | 16.5 8.6 
Jinli ende 11.6,1-88:9{ 81.6 80.6/-27:04| 17.8 9.3 
Augustus. …. | 72.6 | 87.4 | 81.0 80,3 | 26.8 | 14.8 1.8 
September . . | 72.6 | 87.7 | 80.5 | 50.2 | 26.8 | 151 | 8.2 
October … …. | 72.6 |\S8:8 | 81,4 | 81.5 | 27.3 | 16.2 8.9 
November „… | 72.7 | 87,4 | 80.4 | 80.2 | 26.8 | 147 | 1.1 
December …… | 78.1 | 96.6 | 79.4 | 79.7 | 26.4 {13.5 | 7.3 
| 


Het grootste verschil heeft dus plaats in Mei, Junij en 
Julij; in Augustus en September schijnt het iets minder 
te zijn, om zich dan in October nog weêr even te verheffen. 


*) Vergelijk overigens voor de temperatuur van Buitenzorg het 
Jaarboek 1856 van het Kon. Ned. Meteor, Instituut. 


(337 ) 


Daar op elk klimaat de winden een der grootste invloe- 

den uitoefenen, zullen wij deze naauwkeuriger nagaan. 

___Volgens geographische ligging behoort Palembang in den 
gordel der kalmten; dat is: in den Indischen archipel, het 
rayon der moussons. î 

Volgens langjarige observatiën valt de kentering te La- 
hat in de maanden Maart en October; in deze maanden 
heerschen variabele winden, die in de maand Maart uit het 
N.W. — N. — N. 0, waaijen, weder terugspringen, en 
eindelijk in O. en Z. O. overgaan. Hetzelfde heeft in de 
maand October plaats, met dien verstande, dat de winden 
dan uit het Z., Z. W., W. en N.W. waaijen. In de tus- 
schenliggende maanden heerschen in April en Mei N.O. —O., 
in Junij O.Z.O., in Julij O. Z. O. De zuidelijke afwijking 
heeft meest des avonds plaats. In Augustus en September 
worden de winden Z. W.; in de maand November is de wind 
2. W. en W., in de maanden -December en Januarij meer 
constant N.W. en N. 

Per zijde zullen wij de winden stellen in het overige 
gedeelte van den Indischen Archipel. 

Tusschen de Molukken en Celebes waait in de maanden 
December en Januarij een _N. wind, in Junij en Julij een Z.; 
in de naast aanliggende maanden is de rigting afwijkende 
naar N.W. of Z. O.; Maart, April, September en October 
zijn de maanden der stilten; over den evenaar echter vin- 
den wij tijdens den N.wind, dus in December en Ja- 
nuarij, een _N. O., op een—twee graden breedte, en tijdens 
den Z.wind een Z. W. 

Aan de kusten van Papua waren de winden, 1850, van 
0°—2? Z. Br. tot 145° O. L., in April N.O. — O., in 
Mei O., in Junij O.Z.O., in Jalij Z. Z. O. stormwinden ke) 


*) Vooral voor de winden vergelijke men de naauwkeurige opgaaf 
in de werken van het Kon. Ned. Meteor. Instituut-Jaarboek 1858, en 
Uitkomsten van Wetenschap en Ervaring. 

22+ 


( 338 ) 


De moussons zijn niets anders dan de over den aequator 
verwaaide passaten, die mu de wetten der acquatoriaal- 
stroomen volgen. Zij leveren de eenvoudigste voorbeelden 
van de wet van Dove, 

Dus zijn zij afhankelijk van de verdeeling van land en 
zee en tevens van de verwarming, die land en zee genie- 
ten, dus van den tijd van het jaar. Zij heerschen in en 
nabij de streek der kalmten, waar de verwarmde winden 
regt naar boven stijgen, om later naar de polen af te stroo- 
men. Door dit opstijgen worden mu de poolstroomen als door 
zuiging aangetrokken. Het opstijgen der verwarmde lucht 
moet echter dáár plaats vinden, alwaar de zon de meeste 
kracht heeft, dus waar de stralen loodregt op vallen. En 
dien ten gevolge moet de evenaar dezer stroomen steeds de 
zon volgen en met haar den aequator overschrijden. 

Dan is echter tevens bewezen dat de overgewaaide N,O. 
passaat, door het noorden naar N.W, en W. moet over- 
gaan, daar hij zijne snelheid van den aequator op hoogere 
breedtegraden medebrengt. 

JunenuuN zegt dat op Java boven de 6000 voeten geen 
noordwestewind meer zal waaijen. Deze observatie mag juist 
zijn op Java, op Sumatra echter waaijen wel degelijk deze 
winden tot ruim J0,000 voeten; gelijk dit bewezen wordt 
door de medegevoerde vulkanische uitwerpselen, nedergeval- 
len met de regens bij N.W.winden. 

Voor zijne stelling spreekt echter het verschijnen van 
tromben bij de meeste zware noordwestewinden, welke over 
het eiland Bali en langs zijne kusten heentrekken, die te 
verklaren zijn door het op elkander stuiten van den N.W. 
met den Z. O. passaat. Zoo komen bij wijze van analogon, 
in de Chinesche zee, de tornado’s gedurende de oostmous- 
son zelfs tot Menado uitgestrekt op noorderbreedte voor. 

In de oostmousson gaat de evenaar der kalmten veel 
verder op N. breedte dan hij in de N. W. mousson op 


(339 ) 


7, breedte komt, of de Z. O. passaat waait verder over naar 
het noorden dan de N. W. mousson op Z. breedte. * Hij 
verandert natuurlijk op N. Br. in een Z. W. mousson, en 
ploft door zijne verkoelende werking veel regen uit den 
N.O. passaat neder. 

In de straat Banka heerscht de periodieke wind onge- 
stoord. Geen landwind leent den zeeman zijne hulp. Het 
ontbreken van dezen dagelijkschen wind, overigens in den 
Indischen archipel en op alle kusten der tropen voorkomende, 
moeten wij zoeken in de uitgestrektheid der moerassen en 
waternetten van het lage kustland van Palembang. Ook in 
de lage delta van den Amermoo op de Papua-eilanden 
(Azië) en langs de lage kusten van West-Indië ontbreken de 
land- en zeewind. Daarentegen waaijen een land-en zeewind 
op de hoogvlakte der Passoemah en Moelak, gedurende den 
voormiddag van het lage land naar het gebergte, in den 
avond van het gebergte naar het land toe. De tegenstelling 
is hier toch grooter tusschen hoog droog land en moeras 
dan tusschen het lage moeras en de zee. 

Onregelmatige winden komen natuurlijk nog voor, of als 
de lucht door de valleijen gedreven wordt, of bij onweders. 
De hoeveelheid van regen is over het geheele gebied zeer 
belangrijk; de meeste en zwaarste regens vallen ten tijde 
van den N.wind. 


VERDEELING DER REGENDAGEN IN DE VERSCHILLENDE MAANDEN; 


JANUARIJ. 
FEBRUARIJ. 
MAART. 
MEI. 
JUNIJ. 
JULIJ, 
AUGUSTUS. 
SEPTEMBER. 
OCTOBER. 
NOVEMBER. 
DECEMBER, 
MAXIMUM. 
DAGEN. 
MINIMUM, 


| 
| 


DAGEN, 


Gemiddeld/27.625. | 


21.520. (17. 14. 14.516. 


kad 
[ 
kend 
12 
to 
ke 2} 
19 
KLE 


Maximum 31. Lik 2e Po: 


e=} 

= 

ker) 

to 

Kd 

to 

ee 

to 

oo 

Gs 

(=} 

Januarij 
1851 

on 
2 


Julij 1850. 


Rd 21. 17. 14. | 9, 3: 13. (12. / 6. [LL (16, |16. 


ce 


(340 ) 


In de maanden Januarij, Webruarij, November en De- 
cember zijn het meer aanhoudende landregens ; in de maan- 
den October, November, Maart en April echter stortregens, 
vergezeld van zwaar onweêr. 

Het regenwater voert dikwerf zoutzuur en vermengd met 
vulkanische uitwerpselen, gelijk ik mij daarvan door eene 
analyse den 25sten Dec. 1853 overtuigde. Ik vond zoutzuur, 
ijzeroxyde, zwavel, kiezelzuur. 

Uit deze resultaten besloot ik dat het, roode sediment 
van het regenwater een vulkanisch sublimaat was, vermengd 
met asch en door ijzeroxyde roodgekleurd, dat door de wol- 
ken van het westen aangebragt en met den regen was 
nedergeploft. 

De wolkenvorming is er zeer regelmatig. 

Dagelijks zien wij, als de zon boven de kim verrijst, 
nevel opstijgen, vooral langs den loop van de rivieren. In 
de eerste uren, als de bovenlucht nog warmer is dan de 
benedenlucht, worden deze nevelen weder opgelost; eindelijk 
echter vormen zij een sluijer over het geheele land, dien 
wij van boven veel beter kunnen waarnemen dan van be- 
neden. 

Te gelijker tijd vormen zich in de bovenlucht cirri, vooral 
om de kruinen der bergen. Deze dalen langzaam af‚ en 
tegen elf ure komen beide nevelmassa’s elkander te gemoet, 
op eene hoogte van 3—4000 voeten. Zij vormen dan meer 
uitgebreide eirri, die door den wind in cirri strati veran- 
derd worden, en in den namiddag in eumuli, in avond- 
wolken overgaan, die zich meer en meer ophoopen en na 
zonsondergang weêrlichten. 

Ten tijde, dat de zon onder de kim duikt, vormen zich, 
gelijk stralen om de zon, de lang gestrekte strati, die tot in 
het zemth divergeren en van daar naar oosten heen conver- 
geren; of beter: zij vormen zich, optisch, gelijk divergerende 
stralen, te gelijker tijd in oost en west, en vereenigen zich 


(34 ) 


in het zenith. Deze vorming kan echter alleen ter zee ge- 
observeerd worden, waar de kim in oost en west vrij blijft. 
Deze stralen-wolken zijn „soms rozerood gekleurd en ver- 
sieren den hemel. Na zonsondergang veranderen zij bij 
een goeden wind in vederwolken en bij stilte vult zich 
het midden tusschen de stralen met schaapwolkjes, gelij 
kende op-elektrische figuren, die tot laat in den nacht bij 
het zenith hangen blijven en verdwijnend plaats maken voor 
het helder blaauw van den hemel. 

Buiten de beschreven vormen komen tusschen de keer- 
kringen, en alleen tusschen deze, nog twee constante ge- 
daanten voor, die zich steeds uit den cumulus vormen; en 
wel: de torenwolken en het afbeeldsel van bergen en landen, 
bij den zeeman bekend onder den naam van boterland. 

De eerste vormen zich aan de kim door zuilvormige op- 
hooping tot eene belangrijke hoogte, waarbij de zijden hel- 
der blijven. Dit verschijnsel moet gedeeltelijk in regt op- 
stijgende luchtstroomen, gedeeltelijk in de van beneden 
beginnende verkoeling gegrond zijn, waardoor de nevelen 
in de lagere streken het eerst condenseren en naar boven 
langzaam aangroeijen. De tweede gedaante, de afbeeldsels 
van bergen, heb ik dagelijks waargenomen; zoo zag ik het 
beeld van den vulkaan te Banda, van den vulkaan van 
Tidore, van den Dempo en Serillo in Palembang en zelfs 
van den toren der Missigit aldaar, steeds bij het ondergaan 
van de zon, naar het oosten heen. 

Het schijnt mij toe veroorzaakt te worden door de scha- 
duw van den berg, omdat aldaar de lucht koeler moet zijn 
dan waar de zonnestralen nog kunnen verwarmen. Br vormt 
zieh dus bij vochtige atmospheer een wolk in de schaduw 
van den berg; de nevelen aan de zijde worden nog door 
de zonnestralen uitgezet en naar de koelere schaduw van 
beide zijden heengedrongen, waardoor de wolk digter, dus 
duidelijker wordt. Dezelfde beteekenis heeft het boterland, 


(342 ) 


dat echter in het westen valt en meest bij zonsopgang op 
zee wordt waargenomen. 

Nog een verschijnsel, wat Palembang met de meeste berg- 
landen gemeen heeft, is: dat enkele bergen het weêr ver- 
kondigen door hun wolkenbekleedsel. 

Als er winden over de lagere, meer gelijkmatig ver- 
warmde streken heen waaijen, worden veel waterdampen 
medegevoerd, welke aan de kouder kruinen der bergen, vooral 
door koudere afdalende winden, tot nevel en wolken gecon- 
denseerd worden en opzittende koppen met breede basis 
vormen. Als deze nevelwolken zeer laag den berg afzakken, 
kunnen wij vermoeden, dat zij met de warme lucht spoec- 
diger in contact zullen komen en regen brengen. Waaijen 
echter winden van achter den berg naar het vlakke land, 
zoo worden de dampen medegevoerd, blijven in de war- 
mere streken luchtvormig, en er valt geen regen: wij zien 
dan zijne gedaante helder bepaald. 

Wij vinden hier ook de reden, waarom de oostmous- 
son te Palembang nog van veel regen verzeld is; daar de 
oostewinden over een gedeelte van de moerassen heen waai- 
jen, en daarna de waterdamprijke lucht aan het hoog ge- 
bergte wordt afgekoeld, waarbij de regen wordt nedergeploft. 

In de noordwestmousson is de lucht des morgens vroeg 
zeer helder, daar de aarde nog koeler is dan de bovenlucht; 
met het opkomen der zon worden er echter veel meer wa- 
terdampen opgetrokken, en daar de N.O.passaat kouder is 
dan de 4.0, groeijen juist dan de ophoopingen veel snel- 
ler aan; in plaats van cirri strati zullen wij reeds tegen elf 
uren des voormiddags eumuli zien, die zich tot den na- 
middae tot onweêrswolken zamentrekken, zich tusschen drie 
en vijf uren onder zwaar weêr ontlasten en als nimbus re-, 
gen laten vallen. 

De onweders te Palembang zijn het zwaarst en talrijkst 
in de maanden Maart, April, Oetober en Mei; zij breken 


(343 ) 


meest los tusschen drie en vijf ure, vergezeld van valwin- 
den en zwaren regen. Enkele keeren verschijnen zij later en 
ook wel in den voormidd: 

Bijzonder veel onweders Biiuasten zich aan den Serillo bij 
Oelak-Pandaw. 

De overige meteoren zijn de producten van ontbinding 
der organische stoffen over de moerassen, die wijd verspreid 
zijn over het lage land. 

Zij oefenen zeer nadeeligen invloed uit op het dierlijk 
leven, en zijn bekend onder den naam van Miasme, Ma- 
laria, wier stoffelijk wezen de proeven van Dr. tu. cLrMENs 
hebben bewezen. 

Betreffende de ozonhouding der atmospheer moet ik her- 
meren, dat alle momenten ter vorming voorhanden zijn: 
waterdamp, vrij wordende zuprstof, electriciteit ; echter zijn 
geene observatiën genomen. » 

In de maanden Augustus en September is de lucht heijig; 
de heidebrand (Höherauch), die zich in de bovenlanden ver 
uitstrekt, wordt veroorzaakt door het afbranden van uitge- 
breide allang- -allang-velden. 

De Heer scnnerruer heeft hierin geleverd, wat hem de 
hem ter dienst staande middelen veroorloofden. Elke bijdrage 
ís welkom, waardoor wij dets meer te weten komen van de 
klimatologie van Oost-Indië. Het is waar, dat de tempera- 
tuur-waarnemingen geen absolute waarde hebben, dewijl helaas 
de instrumenten niet vergeleken zijn. Maar ook dan, hoe zou 
men weten dat ze niet veranderd zijn? Een waarborg voor 
de werkelijke relative beteekenis heb ik meenen te vinden in 
de vergelijking met gelijktijdige waarnemingen op Palembang 
en Padang en, voor zooveel de winden aangaat, met die van 


de zeelieden in de Bankazece. 
BUYS BALLOT. 


GEWONE VERGADERING 
DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 


GEHOUDEN DEN 3osten OCTOBER 1558. 


Tegenwoordig de Heeren: G. SIMONS, J. VAN GEUNS, 
J.G. -S: VAN BREDA,” P‚ HARTING, J. P. DELPRAT, 
R. VAN 'REES, A: W. M. VAN HASSELT, P. ELIAS, 
CH, D. Buxs. BALLOT, A. H. VAN DER BOON MESCH, 
F.J. STAMKART, C. A. J. A, OUDEMANS, J. VAN GOGH, 
J.W. L. VAN OORDT, W. VROLIK, F. C. DONDERS, 
D. J. STORM BUYSING, G. E. VOORHELM SCHNEEVOOGT, 
V. S/M. VAN, DER WILLIGEN, E.H. VON BAUMHAUER 


en A. BRANTS. 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 2de October 1858 wordt gelezen, goedgekeurd 
en vastgesteld. 


De Secretaris zegt, schriftelijk en mondelijk berigt 
ontvangen te hebben van de HH. coNrap, Cn. MUL- 
DER, BOSQUET en SCHRÖDER VAN DER KOLK, dat het 
hun onmogelijk is deze vergadering bij te wonen. 


(345 ) 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken van de volgende Heeren: 1°. den Minister 
van Binnenlandsche Zaken ('s Gravenhage 1 October 
1858, N°. 164, 6e Afd.); 2°. den Minister van Bin- 
nenlandsche Zaken ('s Gravenhage 2 October 1858, 
N°. 125, 5e Afd); 83°. de Commissie voor Interna- 
tionale ruling van voorwerpen van Wetenschap en 
Kunst ('s Gravenhage 1 October 1858); 4°. 7. K. HAs- 
KARL, corresponderend lid der Akademie (Königs- 
winter bij Bonn 12 October 1858); 5°. 5. F. ENCKE, 
Vorsitzende Sekretar der Königl. Preuss. Akad. der 
Wissenschaften (Berlin 12 Augs. 1858); 6°. rorcHHAM- 
MER, Secretaris van het Kongelige Danske Videns- 
kabernes Selskab (Koppenhagen 1 Julij 1858; 7°. 
J. V. DERODE, Secretaris der Société Dunkerquoise pour 
Pencouragement des Sciences, des Lettres et des Arts 
(Dunkerque le 1e Octobre 1858); 8°. 7. FOURNEL, 
lid der Commission hydrométrique te Lyon (Lyon 
24 October 1858). — Wordt besloten tot plaatsing 
der boekgeschenken in de boekerij en tot schrifte- 
lijke dankzegging. 


Wordt besloten een brief van Dr. LrmarziK (Wee: 
nen 22 Sept. 1858), ten geleide van een boekge- 
schenk, in het proces-verbaal dezer zitting op te ne- 
men, opdat de door den Schrijver uitgedrukte wensch 
meer algemeen bekend worde. — Hij hudt als volgt: 


An die löbliche Akademie der Wissenschaften 

zu Amsterdam. 
Der Gefertigte gibt sich die Bhre sein Werk über 
Das Gesetz des menschlichen Wachsthumes und der unter 
der Norm zurückgebliebene Brustkorb als die erste und 


ad 


(346 ) 


wichtigste Ursache der MRhachitis, Serophulose und Tubercu- 
lose, einer löbl. Akademie in aller Hochachtung einzureichen. 

Die Wichtigkeit und Tragweite des Gegenstandes einer- 
seits und der lebhafte Wunsch, dass durch eine umfassende 
objective Prüfung dem neugeborene Gesetze der bestehende 
Grad seiner Gültigkeit zugewiesen werde, hat mich veranlasst, 
die geneigte Aufmerksamkeit jener gelehrten Gesellschaften 
darauf lenken zu wollen, denen als höchste und schönste Be- 
stimming die Pflege unseres gesammten Wissens anvertraut ist. 

Da ich nemlich überzeugt bin, dass in vorliegender Ar- 
beit jene Grenze der Vollständigkeit ziemlich nahe erreicht 
sein dürfte, die von dem BEinzelnen in einer bestimmten 
Zeit angestrebt werden konnte; da ich ferner glaube, dass 
es zum weiteren Gedeihen dieser neuen Art der Forschung 
unumgänelich nothwendig erscheint, dass in den weitesten 
Kreisen sehr viele vereinte Kräfte zur Vervollständigung 
und endlichen Begründung dieser positiven Beweisführung 
beitragen müssen, soll das Gesetz seine Allgemeingültigkeit 
erlangen: so wage ich die innige Bitte, eine löbl. Akademie 
möge meine geneigten Fachgenossen gütigst anregen, auf 
Grundlage dieser erhaltene Daten weitere Messungen und 
Beobachtungen gefälligst anstellen zu wollen. 

Ich kan hier wie in der Vorrede des Werkes die Ver- 
sicherung wiederholen, dass mit jeder gemachten neuen 
Messung nicht nur der Inhalt des Werkes vervollständiget, 
sondern das bei jedem nachfolgenden Forscher auf diesem 
Gebiete die Theilname für den Gegenstand wachgerufen und 
erhöht werden wird. 

In dieser sicheren Ueberzeugung zeichnet sich hochach- 
tungsvoll 

der 
L ergebenste Verfasser 
Wien, (get) _ Dr. LrARZIK, 
am 22 Sept. 1858. Stadt, N°. 1142. 


(347 ) 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken van: 1°. Curatoren van het 
Athenaeum Illustre (Amsterdam September 1858); 
2°. werrzeL, Secretaris der Natuurkundige Vereeni- 
ging in Nederlandsch Indië (Batavia 28 April en 
2 Junij 1858); 3°. A. B. Broker, Hydrographer van 
de Admiralty (Londen 9 October 1858); 4’. Gc. wez, 
Président der Société Impériale d' Agriculture, Sciences 
et Arts de Valenciennes (Valenciennes 1 Octobre 1858); 
5°, B. SISMONDA, Secretaris van de Académie Royale 
des Sciences te Turijn (Turijn 15 Mei 1858); 6°. maren, 
Secretaris der Naturforschende Gesellschaft te Frei- 
burg (Freiburg 15 October 1858); 7°. r. sroru, Secre- 
taris van het Kongelige Norske Videnskabernes Selskab 
in Throndhjem (Ehrondhjem 1858); 82. r. G. rorcu- 
HAMMER, Secretaris van het Kongelige Danske Vi- 
deskabernes Selskab (Koppenhagen 1 Julij 1858); 
9 H. L. FLEISCHER, buitenlandsch lid der Konink- 
lijke Akademie van Wetenschappen (Leipzig 11 Sep- 
tember 1858). — Aangenomen voor berigt. 


De Secretaris berigt, dat de door de HH. c. VROLIK, 
BIERENS DE HAAN €en DUMONTIER aangeboden Ver- 
handelingen voor de Verslagen en Mededeelingen aan- 
“genomen zijn. 


De Secretaris deelt mede, dat hij, onder dagtee- 
kening van Amsterdam 18 October 1858, van den 
Heer p. vaN per ster Zubellen van waargenomen 
Waterhoogten ontving, welke hij der Commissie over 
de daling van den bodem in Nederland ter hand 
stelde. 


(348 ) 


Wordt gelezen een brief van den Minister van 
Binnenlandsche Zaken (\s Gravenhage 27 Oct. 1858, 
N°. 135, 5e Afd), ten geleide van een adres van 
Mr. s. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN, strekkende 
om inteekening van Rijkswege te verkrijgen op het 
werk over de Nederlandsche Inseksten, uitgegeven door 
SEPP, waarvan eenige afleveringen van het Achtste 
Deel worden overgelegd. 

Bij de beraadslaging over dezen brief en zijne 
bijlagen, doet de Heer w. vrorrk opmerken, dat de 
tegenwoordige redacteur in het voorberigt van het 
Achtste Deel schijnt te betreuren, dat de uitgevers 
hem niet vergund hebben in dit werk de verande- 
ringen en wijzigingen aan te brengen, welke hij 
meende dat men verschuldigd was aan den tijd waarin 
wij leven, en dat hij ook in het adres spreekt van 
zich vooreerst aangesloten te hebben aan het bekende 
werk van de HH. 7. c. spp EN zoon. Deze twee- 
ledige verklaring geeft Spreker den moed, om, hoe- 
wel hij gaarne hulde brengt aan het talent in de 
afbeeldingen zigtbaar en aan de juistheid der be- 
schrijvingen, den vorm van het geheele werk ouder- 
wetsch en minder behagelijk te noemen. Hij wijst 
ook op de Zora Batava, in denzelfden vorm on- 
geveer uitgegeven, waarvan het hem leed doet de 
verspreiding zoo menigvuldig en zoo uitgebreid in 
het buitenland te zien. Gaarne intusschen erkent 
Spreker, dat het voor den boekhandel, bij de ge- 
ringe uitbreiding van het debiet, onmogelijk is om 
door eigen krachten alleen de uitgave van dergelijke 
groote en kostbare werken mogelijk te maken. On- 
dersteuning derhalve van de Regering is noodig, en 


(349 ) 


naar zijne bescheiden meening pligtmatig; maar in 
het gegeven geval zoude hij het wenschelijk achten, 
dat zij zich voorloopig niet verder uitstrekte dan voor 
dit nu onder handen zijnde Achtste Deel, en dat later 
aan den bekwamen redacteur de gelegenheid wierd ge- 
schonken om geheel naar zijnen wensch een werk uit 
te geven, dat meer aan de eischen van den tijd zoude 
beantwoorden. In dit laatste geval zoude men dan 
eene ondersteuning kunnen tot stand brengen, over- 
eenkomende met diegene, welke aan de Bryologia Ja- 
vanica werd geschonken, en waarvan het doeltreffende 
nu reeds begint, te blijken. 

De Heer vaN BREDA ondersteunt des Sprekers mee- 
ning aangaande hetgeen in het voorbijgaan omtrent 
de Flora Batava werd gezegd. 

De Heer Harting zoude wenschen, dat, in verband 
met het door den Heer vrouik besprokene, de onder- 
steuning slechts voor een bepaalden en beperkten tijd 
aan de Heeren sEPP EN ZOON wierd toegestaan. 

De Voorzitter doet opmerken, dat een en ander 
beter in overweging kan genomen worden, als de Af- 
deeling door eene Commissie zal voorgelicht zijn. — 
Hij stelt daartoe den brief met zijne bijlagen in han- 
den van de HH. 5. VAN DER HOEVEN Een CL. MULDER, 
met beleefd verzoek, om daarop, zoo mogelijk im de 
volgende vergadering, te dienen van berigt, voorlich- 
ting en raad. 


De Secretaris brengt ter tafel een van den Heer 
BOSQUET ontvangen brief (Maastricht 24 October 1858), 
ten geleide van eene voor de werken aangeboden Ver- 
handeling met daarbij gevoegde afbeeldingen, onder 
den titel van Zeeherches sur la Faune et la Flore 


(350 ) 


Zossile du terrain tertiaire du Lúnbourg Neerlandais. 
Zij wordt in handen gesteld van de HH. van BREDA 
en HARTING, met beleefd verzoek, om, omtrent hare 
plaatsing, zoo mogelijk in de eerstvolgende vergade- 
ring, te dienen van berigt, voorlichting en raad. 


De Heer van masseLr spreekt over Zet gebruik van 
vergiftigde boogpijlen in Oost-Indië (Poggi-eilanden) 
en licht zijne voordragt toe door medegebragte voor- 


werpen. — Eene daarover aangeboden Verhandeling 
wordt in handen gesteld van de Commissie van 
redactie. : 


De Heer VAN DER WILLIGEN spreekt over het we- 
zen van electrisch licht in het luchtledige, heldert zijne 
voordragt op door afbeeldingen op het bord en biedt 
daarover eene verhandeling aan onder den titel van 
Groves Methode om de stratificatie van het licht op 
fe heffen. Zij lokt eene discussie uit met de Heeren 
VAN REES, BAUMHÁUER, BUYS BALLOT en wordt in 
handen gesteld van de Commissie van redactie. 


De Heer Buys BaLrOT doet de volgende mede- 
deeling over de voor magnetische bepalingen zoo be- 
langrijke ligging van Neêrlands Oost-Indische Bezit- 
tingen. 


De Koninklijke Akademie van Wetenschappen deed mij 
de eer, in hare vergadering van Februarij dezes jaars, mijn 
voorstel aan Z. Bxeell. den Minister van Koloniën tot het 
inrigten van magnetische waarnemingen in Neêrlands Over- 
zeesche bezittingen over te nemen en door haar gezag te 
ondersteunen. En toch waren door mij voor de wensche- 


lijkheid eener zoodanige inrigting geene andere redenen bij- 
gebragt, dan dat de eer des Vaderlands het vorderde, dat 
onze bezittingen eene vrij groote oppervlakte innamen, dat 
er sedert Kapt. erzior geene wetenschappelijke opnemingen 
gedaan waren, em dat wij, door ook oostelijk daarvan be- 
palingen te leveren, het terrein, waar de waarnemingen ge- 
daan waren, aanmerkelijk vergrooten. 

De overtuiging der leden schonk mij dien bijval. Zij 
was reeds gevestigd, omdat ik niets anders deed dan wat 
haar medelid wencxeBacH reeds vóór vijftien jaren had 
voorgesteld. Maar daarom is het toch miet overbodig, bo- 
vendien nog kortelijk aan te toonen, waarom juist in die 
plaatsen magnetische waarnemingen nog eer gewenscht zijn 
dan op andere, 

Ik zie die redenen gedeeltelijk in het vulkanisch terrein. 

Indien toch storingen te zamen hangen met aardbevingen 
en uitbarstingen, kan de vaststelling van dat feit best in 
een vulkanisch terrein geschieden. Wij kunnen dan wel 
eenigen tijd onzeker zijn, welke de eigenlijke zamenhang 
zij, maar door nieuwe methoden van waarneming of door 
nieuwe combinatiën, door de pogingen om die onzekerheid te 
doen ophouden uitgelokt, zullen wij dan ook weder vorde- 
ringen maken in de kennis van het aardmagnetisme. Doch 
ook, indien die zamenhang blijkt miet te bestaan, blijven 
er daarom andere redenen, waardoor magnetische bepalingen 
in onze Oost-Indische bezittingen van hoog gewigt zijn. 

De theoretische bepalingen van cAuss, op de in 1838 
voorhanden waarnemingen gegrond, leeren: dat de magne- 
tische aequator zeer nabij, iets ten noorden van onze be- 
zittingen heen loopt; en al mogen latere bepalingen, dan 
waarvan die beroemde geleerde in 1840 mogt uitgaan, eenige 
wijziging noodzakelijk en eene nieuwe berekening wensche- 
lijk maken, toch kan de verandering, ook die door den 
laop der tijden te voorschijn is gebragt, niet zoo groot zijn, 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 23 


( 352 ) 


dat onze Overzeesche bezittingen niet nog onder die be- 
trekkelijk weinige plaatsen op vastland zouden behooren, 
waar de inclinatie het snelst op een zelfden afstand, van 
het noorden naar het zuiden gerekend, zou veranderen. 

Eveneens is het met de lijn van geringste totale intensiteit. 

Generaal saBINr heeft er nog kortelings op gewezen, in 
zijne Bijlagen op den Kosmos, dat de dagelijksche bewe- 
ging der magneetnaald in nog nadere betrekking staat tot 
deze lijn dan tot den magnetischen aequator. Hij wal zelfs 
dezen naam aan de eerste lijn geven. Onder zijne stations 
nu is alleen St. Helena even goed ten opzigte van ge- 
noemde lijnen gelegen: iets verder van de lijnen van minste 
kracht, welke zich daar openen, maar daarentegen digter 
bij een van de twee punten van geringste kracht. 

Ook de grijze HANSTEEN, die zijn wetenschappelijk leven 
aanving met de eerste theorie van het aardmagnetisme, welke 
hij met goud zag bekroonen, zet alle andere werkzaamheden 
ter zijde, zoo schrijft hij mij, om zoo mogelijk nog voor 
het einde van zijn leven zijne laatste bijdrage te voleindigen. 

Het komt hem alleen toe zijne verkregene resultaten 
openbaar te maken; maar ik mag toch wel mededeelen, dat 
hij daartoe alle gemeten intensiteiten tot de absolute een- 
heid naar cAuss heeft teruggebragt, dat dus juist de lijn 
van geringste intensiteit daardoor beter bekend zal worden, 
en daardoor de seculaire verandering, die de ligging ook van 
die lijn ondergaat. 

Het blijkt dus dat ook door dien geleerde de waarne- 
mingen juist in onze O. T. bezittingen zoo wenschelijk ge- 
acht worden, doordien de ligging en verandering dier lijn van 
geringste intensiteit dáár het best kan bestudeerd worden. 

De bewegingen van de noordelijke punten van grootste 
intensiteit naar het oosten en die van de zuidelijke punten 
van grootste zuidelijke intensiteit naar het westen heen, 
maken „dat deze lijn zich buigen moet en op andere pun- 


(353 ) 


ten de evenachtslinie moet gaan doorsnijden. In twaalf ja- 
ren kan daar reeds eenige verandering in gekomen zijn. Ook 
zelfs de declinatie heeft in onze Overzeesche bezittingen, 
omtrent Sumatra, hare merkwaardige waarden, en de wijze 
hoe zich de plaatsen van westelijke declinatie als een tong 
tusschen die vans westelijke declinatie verbreiden, is op 
eenigzins andere wijze door HANSTEEN dan door cAuss voor- 
gesteld, zoodat ook voor dat element de waarnemingen daar 
ter plaatse hoogst wenschelijk zijn. 

De Akademie zal dus ook zonder twijfel het besluit van 
L. Excell. den Minister van Staat en van Koloniën toe- 
juichen, waarbij Dr. BERGSMA, Oost-Indisch Ambtenaar 2de 
klasse, aan het Meteorologisch Instituut gedetacheerd is en 
de Engelsche observatoria zal kunnen bezoeken; want zoo 
zal het Vaderland en de wetenschap in Oost-Indië iemand 
bezitten, toegerust met de noodige kennis, en die den hem 
eigen ijver en bekwaamheden, waar hij in de gelegenheid ge- 
steld wordt, zal aanwenden tot uitbreiding van de wetenschap. 


De Heer Buys BaLzor deelt mede, dat de student 
H.C. DIBBETZ de volgende elementen berekend heeft der 
Komeet van Tuttle, en draagt daaromtrent nog voor: 


KOMEET VAN TUTTLE, 1858, 


ELEMENTEN, BEREKEND NAAR DE WAARNEMINGEN VAN 
5 SEPT., 6 OCT. EN 1] OCTOBER. 


Lengte van den klimmenden knoop... 160° 34’ 8,8. 
Helling van den loopkring ....... 20° 59' 30”,5. 
Lengte van het perihelium ....... 359° 43' 41,3. 
Afstand van het perihelium ....... 1,412444. 


Doorgang door het perihelium 1858 Oct.19. 20 16' 39,4 
Middelb. tijd v. Berlijn 
p aeg. v. 1858. 
Rigting der beweging. Teruggaande. 
. 23* 


(354 ) 


NB. De waarneming van 5 Sept. is van rurrue zelven 
te Cambridge (Mass). 

Die van 6 October van ruruer te Bilk. 

Die van 17 Oetober van ponarr te Florence. 

De elementen verschillen niet veel van die, welke de 
Heer papr uit de waarnemingen van 5, 7 en 9 September 
te Cambridge heeft afgeleid. De ephemeride van pare ver- 
schilt voor 16 en 17 October omstreeks 20 min. in AR 
en 1° 16’ im Decl. 

Daar de middelste waarneming ook met de elementen 
van den Heer prBBerz nog 3 min. verschilt, zal hij door 
toetsing van de overige voorhanden waarneming onderzoeken, 
in hoe verre er grond is reeds uit deze eerste verschijning 
tot elliptische elementen te besluiten. De gelijkenis op ko- 
meet IT van 1788 of 1 1790 is wel te gering om zonder 
nader onderzoek, waarvoor nog geen tijd was, de identiteit 
waarschijnlijk te achten. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen en de 
vergadering wordt gesloten. 


OVER HET VERMENIGVULDIGEN 


“VAN 
NAALDDRAGENDE BOOMEN DOOR WORTELENDE 
UITSPRUITSELS 


EN DAARUIT TE VOORSCHIJN TREDEN VAN 
infrdd Be rmee  rets vd(A Ste OD DN Dl 


DOOR 
6. VROLIK. 


TEER 


In den Wersten jaargang van de Nieuwe reeks der Ver- 
handelingen van het Gezelschap ter bevordering van den 
Tuinbouw in de Koninklijke Pruissische Staten *), is door 
den Hoogleeraar mm. mr. cöppeRT eene brochure ingelascht: 
over de verhouding des wasdoms van de kegeldragende boo- 
men in betrekking tot tuinbouw 4). 

Na meer dan één verschijnsel in de natuur, betreffende 
de verhouding der naalddragende en bladdragende boomen 
te hebben besproken en naar zijne beschouwing te hebben 
opgehelderd ; daarenboven nog eene hem onverklaarbare waar- 
neming bij een Pinus Abies van zonderlingen vorm vermeld 
te hebben: bepaalt hij zich tot de hoogst gewigtige opmer- 
king, dat bij Coniferen de eigenschap, om uit hunnen stam 


*) Z. Verhandlungen des Vereins zur Beförderung des Gartenbaues in 
den Königlich Preussischen Staaten. Neue Reihe, Erster Jalrgang. 1853. 
S°, Berlin. Auf Kosten des Vereins. 


1) Ueber Wachsthumsverhälttnisse der Coniferen, in besonderer Beziehung 
zur Gärtnerei, von Hernn Prof. Dr. u. R. GöererT, Director des K. 
botanisehen Gartens in Breslau. 


(356 y 
wortels voort. te brengen, hetgeen bij stekken zoo ligt valt, 
door de waarneming ten eenen male wordt bevestigd. Görrerr 
levert er de sprekendste bewijzen voor. Ik zal hem zelven 
het woord laten voeren. 

„Auf dem früher bewaldeten, jetzt aber in Folge unvor- 
„sichtiger Entwaldung baumlosen Gipfel des Schneeberges 
„von 4400 Fuss Seehöhe in der Grafschaft Glaz, und eben so 
„in gleicher Höhe auf dem hohen Kamme des Riesenge- 
„birges in Schlesien, haben sich auf moorigen Grunde hie 
„und da noch Fichten (Pinus Abies) erhalten, die aber bet 
„sehr niedrigem Wuchse von unten an beäüstet erscheinen. 
„Die unteren, sich weit ausbreitenden, oft die Höhe des 
„Stammes an Länge weit übertreffenden und überall mit 
„stets feuchtem Moose und Flechten bedeckten Aeste, schla- 
„gen hier häufig Wurzeln, so dass diese Bäume ausser der 
‚Hauptwurzel auch noch durch die Wurzeln der Aeste 
„ringsum in der Prde befestigt sind. In höherem Alter 
„erheben sich endlich diese Aeste senkrecht und bilden 
„aufrechte Stämme, die dann wegen ihres auf dieser hohen 
„Lage sehr gedrängten Wachsthumes, wie kleine Pyramiden 
„den Stamm nmgeben, der selten höher als 1S bis 20 
„Fuss wird. Ich sah Stämme, die mit ihren 8 bis 12 auf 
„die beschriebene Weise baumartig gewordenen Aesten sich 
„auf einem Raume von 30 bis 40 Fuss Umfang ausdehn- 
„ten. Man vermüthtet anfänglich lauter kleine isolirte 
„Stämmehen zu sehen, findet aber bei näherer Untersu- 
„chung, dass sie alle sich auf die angegebene Weise bis 
„an die Basis des meist in der Mitte stehenden Haupt- 
„stammes zurückführen lassen und von ihm ausgehen…” 

Deze op zulk eene verbazende hoogte boven de opper- 
vlakte der zee gedane waarnemingen deden als van zelve bij 
GöeeeRT de gedachte opkomen, of men niet door stekken 
in de nabijheid der woningen zou kunnen voorzien worden 
van plantsoen, evenzeer geschikt voor opgroeijende Coniferen. 


(357 ) 


Mieraan zal wel niemand, die de vordering der wetenschap 
gevolgd heeft, willen twijfelen. Of echter aan dien beroem- 
den mnatuurvorscher in het jaar 1851 voorbeelden bekend 
waren, dat in Nederland en welligt ook elders de Pinus 
Abies, reeds vóór een groot aantal jaren, op eenen lagen 
bodem gelijke verschijnselen heeft vertoond, als op den top 
van het Reuzengebergte, valt te betwijfelen. 

Er zijn ondertusschen daarvan meer dan één voorbeeld 
voorhanden, onder anderen op mijn landgoed Drakenburg, 
gelegen in de provincie Utrecht, onder het gebied van 
Baarn. 

Aan den overkant van eene beek, in de nabijheid van 
twee zeer zware beuken, trok vóór vele jaren reeds mijne 
opmerkzaamheid een pijnboom van 78 voet hoogte *) en, 
op vijf voet boven den grond gemeten, van 22 duim dikte 
over kruis +). 

Het is eene hoogst opmerkelijke verscheidenheid van Pi- 
nus Picea du Roi, afkomstig uit Noord-Amerika, van alle 
tot dus ver beschreven vormen dier soort afwijkende door 
lange bij hunnen. oorsprong uit den stam reeds neêrhan- 
gende takken, en die men voorloopig als varietas pendula 
zou kunnen onderscheiden. Im den vorm der bladen en 
kegels stemt zij echter te zeer met de overige variëteiten 
van bovengenoemde soort overeen, om haar als bijzondere 
soort te durven aannemen. De lengte der bladen, de kleur 
en het groen enz. zijn, zooals zij in vAMBERTS prachtwerk 


*) Ik heb mij bij de opgaaf van hoogte en lengte gehouden aan de 
Amsterdamsche maat, omdat, hoewel de voordragt mijner bevindingen 
geschiedt in de zitting eener Koninklijke Wetenschappelijke Akademie, 
waar het metriek stelsel wordt gehuldigd, men nog vrij algemeen ge- 
woon is naar de eerstgenoemde voetmaat te rekenen. 

t) Overal, waar ik van dikte in dit geschrift zal spreken, wensch ik 
verstaan te worden, als deze genomen te hebben over kruis, en der- 


halve niet van den omtrek, De vervelende herhaling van dat woord 
valt hierdoor geheel wee. 


eerste uitgave pag. 37, tab. 25; tweede witgave pag. 41, tab, 
27 (onder den naam van Pinus Abies) worden voorgesteld. 

Wij willen dezen boom, om de merkwaardigheden die 
hij aanbiedt, in nadere bijzonderheden leeren kennen. 

Bij de opgave van deze merkwaardigheden mag echter 
niet onopgemerkt gelaten worden, dat de boom slechts aan 
de oostzijde voorzien is van gewortelde takken, zeven in 
getal; daarvan evenwel geheel verstoken aan de drie overige 
windstreken door beletselen, die aldaar hunne ontwikkeling 
tegenstonden, of doordat de grond aldaar door ander gewas is 
ingenomen. Zij hielden bij het in den bodem treden onder- 
ling geen gelijken afstand, maar zijn aanmerkelijk uiteen- 
loopend in tusschenruimte en wel van twee, acht tot twaalf 
voet. 

Van de zeven genoemde takken nu, welke wortel gevat 
hebben, zijn, om in geen omnoodige herhaling te verval- 
len, alleen de langste en de kortste uitspruitsels gemeten, 
met dien verstande, dat van beide, vóór den ingang in den 
grond de dikte, en na het weder te voorschijn komen uit 
den grond, de hoogte en de aangewonnen dikte op twee 
voet boven den grond, zijn aangeteekend. 

Al de zeven takken waren in den grond vastgeraakt op 
ongeveer 12 voeten afstands van den stam; in den grond 
nagespoord, vond men ze elk voor zich geworteld; doch 
alleen het geworteld deel van de nader te beschrijven langste 
en kortste uitspruitsels in aanmerking nemende, zij het ge- 
noeg te melden, dat het langste eene streek doorliep van 
zes voet, eer het als nieuw gewas weder te voorschijn trad. 
Gemeten op twee voet boven den grond, toonde deze tak 
14 duim dik te zijn vóór het indringen en aan den tegen- 
overgestelden kant, na het weder te voorschijn komen uit 
den grond, evenzoo behandeld als vóór het indringen, vond 
men de dikte aanmerkelijk te zijn toegenomen en wel tot 
5 duimen: een &root verschil inderdaad met de straks ‘ge- 


( 359 ) 


melde 14 duim, Doch deze nieuwe boom maakte dan ook 
door zijne lengte van 19 voet grooten indruk. 

Er werd hier nog eene andere bijzonderheid waargenomen. 
Dezelfde tak, waarvan de verschijnselen hierboven voor- 
komen, bepaalde zich niet tot het reeds vermelde, maar 
bleek, den grond intrekkende, zich gaffelswijze te verdeelen ; 
zoodat, behalve de opgegevene, een zijscheut den grond 
innam, die uit zijn gewortelden sprang een uitspruitsel te 
voorschijn bragt van 8Ì voet, en, op twee voet boven den 
grond, 14 duim dikte. 

Wat van het langste der uitspruitsels viel op te merken 
volledig, naar mijn inzien, hebbende afgehandeld, komt nu 
het kortste in overweging. Het treedt op 124 voet den 
grond in, doerloopt dien met zijne wortels 1} voet, komt 
alzoo op 14 voet afstands van den stam als nieuw gewas 
te voorschijn. Vóór het intreden in den grond, op twee 
voet boven de oppervlakte gemeten, toonde de spruit 1 duim, 
daartegenover aan het licht komende, op gelijke hoogte geme- 
ten, 24 duim, had alzoo 14 duim aangewonnen in dikte. 
De lengte bedroeg 84 voet. 

Al deze voortbrengsels, die als nieuwe boomen te be- 
schouwen zijn, bevatten op hunne beurt de eigenschap en 
het vermogen van voortgaande vermenigvuldiging; zoodat 
zij dan ook door overbuigende takken den aanleg daartoe 
niet twijfelachtig laten. 

Langs den boord van bovengenoemde beek staat eene 
gewis niet minder opmerkelijke verscheidenheid van Pinus 
Picea du Roi, hoog 80 voet en, 5 voet boven den grond, 
30 duim dik. Aan den oostkant van dezen prachtigen boom 
zijn twee afdalende takken, die, op 6 voet van den stam, 
den grond bereiken en daarin wortel gevat hebben. Hun 
onderlingen afstand op den grond bevond men drie voet 
te zijn. Bij deze twee, naar het oosten gerigte, ontmoet 
men ‚aan de westzijde nog drie gewortelde takken van on- 


(360) 


gelijke lengte en in onderlingen afstand van drie tot zeven 
voet den grond bereikende. 

De langste tak, naar het oosten, is, vóór het indringen 
in den bodem, op twee voet hoogte gemeten, 14 duim dik. 
In den grond geworteld doorloopt hij eene lengte van 6 
voet, verheft zich dan in de lucht en bereikt aldaar eene 
hoogte van 16 voet. Dan op twee voet uit den grond ge- 
meten, blijkt hij 5 duim dik te zijn en alzoo 3} duim te 
hebben aangewonnen. 

De kortste tak, aan den westkant gelegen, is op 14 voet 
van den stam, twee voet boven den bodem, bevorens hij 
dien indringt, 1 duim dik; daarin geworteld, doorloopt hij 
eene lengte van 14 voet, komt vervolgens daaruit te voor- 
schijn en bereikt eene hoogte van 7 voet. Daarna twee 
voet boven den bodem gemeten, bleek hij 24} duim dik 
geworden te zijn. 

Zoover de verschijnselen aan de oost- en westzijde. Ten 
noorden mist deze boom de noodige ruimte ter uitbreiding 
van zijne afdalende takken, doch naar het zuiden vindt hij, 
een open veld, bij uitnemendheid geschikt voor verderen 
wasdom; zoodat er nu reeds 33 kleinere uitloopers te zien 
zijn, die zeer zeker binnen eenige jaren een nieuw bosch 
zullen vormen, dat op zijne beurt in uitbreiding miet zal 
achter blijven. 

Begeerende nader bekend te worden met nog andere boo- 
men, die op den bodem van Drakenburg wortel slaan uit 
nederhangende takken of wel onmiddellijk uit den stam, 
kwam ik als van zelven tot de Pinus nigra Ait, een uit 
„Noord-Amerika afkomstigen boom. 

Ik zal mij tot slechts twee voorbeelden bepalen, om niet 
in vele herhalingen te vervallen, die voor schrijver en lezer 
vermoeijend: zijn zouden. 

In de eerste plaats dan over een dezer boomen. Hij was 
224 voet hoog en had, op vijf voet boven den beganen 


( 361 ) 


grond gemeten, 4} duim dikte. Hij gaf uit zijnen stam, 
onmiddellijk aan de oppervlakte van den bodem, vier uit- 
spruitsels, overeenkomende met de rigting der vier wind- 
streken. Die uitspruitsels daalden, zonder van den stam af 
te wijken, in den grond en werden daardoor gevoed. 

Van deze witspruitsels, ter plaatse waar zij den grond 
verlieten, zag ik: dat het eerste of langste eene hoogte 
bereikte van 18 voet en, gemeten op twee voet boven uit 
den grond, eene dikte had van drie duim; het kortste, 
even zoo gemeten als het eerste, 12 voet hoog was, en eene 
dikte had van 24 duim. 

Dezelfde boom gaf hooger zeven uitspruitsels, of, zoo 
men wil, neêrbuigende takken, die op vijf voet afstand. den 
grond waren ingedrongen en geworteld; na 2} voet den, 
bodem te zijn doorgeloopen, werden de daaruit opschietende 
voortbrengsels van ongelijke lengte bevonden en zoo ook 
van ongelijke dikte; het langste was 184 voet hoog, en, 
op twee voet boven den grond gemeten, 2 duim dik; het 
kortste was 6 voet hoog, en, op 2 voet boven den grond, 
1 duim dik. Doch hetzij lang of kort, zij gaven alle reeds 
blijken van hun eigenaardig vermogen, om als nieuw ge- 
was, op gelijke wijze als de hoofdstam, ter voortbrenging 
van nakroost te verstrekken. 

Het tweede voorbeeld, ook van Pinus nigra Ait, dat ak 
onderzocht heb, bevindt zich tegenover eenen beukenberg. 

Die boom was hoog 29 voet, en, vijf voet boven den 
bodem gemeten, 5 duim dik. 

De eerste vier uitloopers ook, gelijk de vier reeds ge- 
melde, in rigting overeenstemmende met de vier windstreken, 
drongen onmiddellijk bij den stam in den grond. 

Ik kom nu, den geleidelijken gang volgende, terug tot 
den opstand van de vier eerste uitloopers, waarvan de hoogste 
was 16 voet, en‚ 2 voet uit den grond gemeten, 34 duim dik. 

De tweede reeks van uitspruitsels, aan den omtrek van 


( 362 ) 


den stam hooger afkomende, wortelde zich onder den grond 
over eene lengte van 2 voet. 

Uit den bodem van daar opgeschoten, had het langste 
eene hoogte van 9 voet bereikt, en eene dikte, op twee 
voet boven den grond, van 14 duim. Het kortste had eene 
hoogte van 7 voet, en was, ook gemeten op 2 voet boven 
den grond, 14 duim dik. 

Ik zou, bijaldien ik alle voorbeelden van Pinus wigra Ait, 
die als zoodanig op Drakenburg te vinden zijn, stuksge- 
wijze wilde vermelden, eene groote reeks bij de nu be- 
schrevene kunnen voegen; doch meende met de twee merk- 
waardigste te kunnen volstaan. Ir zijn echter nog naald- 
dragende boomen, die eene afzonderlijke beschouwing niet 
onwaardig schijnen. 

Ik bepaal mij tot een paar voorbeelden, genomen 1° van 
de Pinus picea du Roi, varietas nigra van LAMBERT *), 
en 2° van de Pinus Larie +). — De eerstgenoemde, langs 
den linkerboord van de groote beek staande, is in haren 
opstand lang 55 voet, en op 5 voet boven den bodem S 
duim dik. Naar de westzijde geheel openstaande, breidt zij 
hare wortels onder den grond vrij in die rigting uit. Aan 
de tegenovergestelde zijde is het geheel anders; daar toch 
vormt zij op den grond eene bogt, ongestoord en onbedekt. 
voortgaande, maar aan den onderkant voorzien van eene 
menigte diepgaande wortels, die op 64 voet afstands van 
den oorspronkelijken stam een tweeden boom laten verrij- 
zen, 69 voet hoog, en 5 voet wit de oppervlakte van den 
bodem gemeten, 114 duim dik. 

Daarop volgt een derde, die vooral merkwaardig is om 
meer dan eene reden. Indien men zijn afstand meet uit het 
midden des eersten tot aan den buitenrand van dezen, waar 


*) Zie Plaat 1, 
tf) Zie Plaat II 


( 363 ) 


hij zijne buiging aanneemt, vindt men eene lengte van 16 
voet. Van daar in eene halfmaansgewijze rigting den tweeden 
boom naderende tot ongeveer de helft van de hoogte, gaat 
hij verder regt opwaarts tot eene hoogte van 50 voet. Op 
5 voet boven den grond is hij 10 duim dik. 

Hoewel de oppervlakte des bodems aan dezen derden 
stam geen beletsel aanbiedt tot verdere vermeerdering, staat 
hij hierbij stil. 

Het ontbreekt echter niet aan bijzonderheden, die nie- 
mands aandacht kunnen ontglippen. Immers merkt men al 
aanstonds op, dat uit den bovenkant van de eerste bogt 
drie uitgroeisels ontstaan zijn, en van de tweede bogt één, 
die in den top werden afgebroken en alzoo verhinderd als 
afzonderlijk gewas op te groeijen. Bij den tweeden en der- 
den stam schijnen de uitspruitsels, bij verderen wasdom den 
grond bereikende, gelegenheid te zullen vinden daarin wor- 
tel te slaan. De tweede draagt daarenboven nu reeds een 
afdalenden tak, die zijne neiging tot wortelvatting niet 
twijfelachtig laat. 

__Nog verdient opgemerkt te worden, dat de derde stam, 
aan de zijde waar hij maar den tweeden overbuigt, geheel 
kaal is, met uitzondering van de twee uitspruitsels. 

De Pinus Larie *) is de laatste boom, waarover ik nog 
een woord zou wenschen in het midden te brengen. Hij 
komt mij te merkwaardig voor, om hem met stilzwijgen 
voorbij te gaan. 

Van de bladdragende boomen is het overbekend, dat zij 
door onderaardsche wortelstokken uitspruitsels afgeven, die 
nieuw gewas te voorschijn brengen, dat even als de moeder- 
stam zelfstandig opgroeit en in staat is, op zijne beurt 
gelijkerwijze te werk te gaan. Het is slechts noodig, de 
Ailanthus glandulosa, Populus alba, Robinia pseudacacia 


*) Zie Plaat II. 


( 364 ) 


in het geheugen te roepen, om er ten bewijs van te doen 
dienen. 

Geheel anders gedragen zich naalddragende boomen. In 
den regel geven zij onder de oppervlakte van den grond 
uit hunne wortels geene uitloopers, die voor zelfstandig 
kunnen gehouden worden, en als zoodanig op zekeren af- 
stand van den boomstam aan het licht komen, om aldaar 
op eigen magt voort te leven. 

Zulk een voorbeeld is echter miet geheel vreemd. Ik vond 
het onder eene reeks van lorkenboomen op Drakenburg, bij 
een overigens zeer merkwaardigen stam. Om er bij de 
beschrijving een klaar denkbeeld van te kunnen vormen, 
voeg ik eene afbeelding in opstand van den stam en van 
het uitspruitsel hiernevens. De boom zelf deelt zich op 
41 voet in twee als het ware zelfstandige boomen, die eene 
hoogte van 654 voet bereiken, zoodat ze, berekend met 
het onderstuk, elk voor zich de lengte van 70 voet be- 
zìtten. Het uitspruitsel, als een nieuwe boom, op drie voet 
afstand van den oorspronkelijken stam te voorschijn getre- 
den, heeft eene lengte van 24 voet, 

Wat de dikte van beider stam aangaat, gemeten op 2 
voet boven den grond, bereikt die van den oorspronkelijken 
boom 24 duim, die van den opvolgenden 4 duim. 

Er schiet nog over, de wortelspruit of den nieuwen boom 
na te gaan onder den grond. Hij kwam vrij diep van den 
in den grond nederdalenden moederboom, dook onder een 
der wortels, en ging onafgebroken door, tot hij op zoo even 
gezegden afstand aan het licht kwam. In den grond gaf 
hij alleen aan den onderkant wortels af; noch aan de beide 
zijden, noch aan de bovenvlakte werd een enkele daarvan 
aangetroffen. 

Een tweede voorbeeld van dien aard bij de Pinus Lario 
Is mij niet bekend. 


ten bewijs Van 4 
Cd 


( VROLIK 


Pl 


ddragende hoo 
ervlakte van 


5, die Voor 


geheel Vreemd, 7, mo 


men op Draken, 


Urs, 
stam. 


Om cr bi 
an te kunnen ore 
l van den Stam en 
vom zelf deelt En 
andige boomen, den 
podat, ze, berekent ä 
lengte van 70 Toet 
twe boom, Op drie, 
am te voorschijn. ge, 


aangaat, gemeten @ 
van den OOrspronkeij, 
genden 4 duim, — 
uit of den nieuwen bm 
kwam vrij diep vand 
boom, dook ondere 
door, tot hij op vo 
am. In den grnis 
s af; noch aan-delel 
erd een enkele dum 


ard bij de Pinus lan 


WT Volk del 


VERSL & MEDED. D AFD. NATUUR K DEEL VIIL 


Le 


L Helden del 


VERSL £ MEDED D AFD. NATUURK DEEL VI Lithe Meger e C* 


GEWONE VERGADERING 
DER AFDEELING 
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN, 
GEHOUDEN DEN 27ster NOVEMBER 1858. 


Damm 


Legenwoordig de Heeren: a. SIMONS, R. VAN REES, 
J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, M. C. VERLOREN, 
D. J. STORM BUYSING, E. H. VON BAUMHAUER, 
W. VROLIK, C. Is. BLUME, C. A. J. A. OUDEMANS, 
A. W. M. VAN HASSELT, P. HARTING, J. VAN GOGH, 
P. ELIAS, D. BIERENS DE HAAN, F. J. STAMKART, 
C. 5. MATTHES, A. H. VAN DER BOON MESCH, 
G. E. VOORHELM SCHNEEVOOGT, J. G. S. VAN BREDA 


en J. VAN GEUNS. \ . 


Het Proces-verbaal der gewone vergadering van 
den 30sten October j.l. wordt gelezen, goedgekeurd 
en vastgesteld. k 


De Secretaris deelt mede: dat hij, hetzij schriftelijk, 
hetzij mondeling, berigt ontving van de HH. van 
DEN BOSCH, CL. MULDER, J. VAN DER HOEVEN en 
VAN DER WILLIGEN, dat het hun om verschillende 
redenen onmogelijk is deze vergadering bij te wonen. 


( 366 ) 


Worden gelezen brieven ten geleide van boekge- 
schenken: 1°. van Z. B. den Minister van Binnen- 
landsche Zaken (s Gravenhage 13 Nov. 1858, N°, 141, 
5e Afd); 2°. van den Heer nenry JAMES, Director 
of the Topographical depot and Superintendant of the 
Ordonnanee survey (Southampton 30! October 1858) ; 
3°. van den Minister van Binnenlandsche Zaken 
Cs Gravenhage 3 November 1858, N°. 158, 8° Afd); 
4°. van den Minister van Marine ('s Gravenhage 10 
November 1858, Lett. A. N°. 73); 5°. van den Heer 
H. W. DE GRAAF, Secretaris der Nederlandsche En- 
tomologische Vereeniging (Noordwijk 22 November 
1858); 6°. van den Heer sieBerr, Secretaris der Sen- 
kenbergische Naturforschende Gesellschaft te Frank- 
fort a/M., 1 October 1858); 7°. van den Heer 
CHRISTENER, Árchivar der Schweizerischen Naturfor- 
schende Gesellschaft (Bern 14 Sept. 1858); 8°. van 
den Heer p. srMoNIN, Secretaris der Academie de Sta- 
nislas te Nancy. 

Wordt besloten tot schriftelijke dankzegging en tot 
plaatsing der boekgeschenken in de Bibliotheek. 


Worden gelezen brieven tot dankzegging voor ont- 
vangen boekgeschenken: 1°. van den Directeur van 
het Kabinet van 4. M. den Koning; 2°. van Zijne 
Koninklijke Hoogheid rreperik, Prins der Neder- 
landen; 3°. van Hunne Exeellentiën de Ministers van 
Binnenlandsche Zaken. van Buitenlandsche Zaken, van 
Finantiën, van Kolomiën, van Oorlog, van Marine, 
van Justitie, van Hervormde en van Roomsch-Katholijke 
Beredienst; 4°. van den Heer 11. VOLLENHOVEN, Chef 
der vijfde Afdeeling; 5°. van den Heer r. MAZEL, 


(357 ) 


Secretaris-Generaal van het Departement van Bei- 
tenlandsche Zaken; 6°. van den Heer NOORDZIEK, 
Bibliothecaris van de 'Iweede Kamer der Staten-Ge- 
neraal; 7°. van Heeren Burgemeester en Wethouders 
der stad Amsterdam ; 82, van Heeren Directeuren der 
Nederlandsche H andelmaatschappij; 9°. van den Heer 
GROTHE, Secretaris van het Historisch Genootschap te 
Utrecht; 10°. van den Heer WESTERMAN, Directeur 
van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Matra 
Artis Magistra; 11°. van den Heer c. r. HERMANS, 
Bibliothecaris van het Provinciaal Genootschap van 
Kunsten en Wetenschappen in Noord-Braband; 12°. 
van den Seeretaris van het Koninklijk Instituut voor 
de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch 
Indië; 13°, van den Secretaris der Vereeniging voorVolks- 
vlijt te Amsterdam; 14e. van den Heer J.W. GUNNING, 
Secretaris. van het Provinciaal Utrechtsch Genoot- 
schap voor Kunsten en Wetenschappen; 15e. van den 
Heer A. vAN NAAMEN, Secretaris. der Vereeniging tot 
ontwikkeling van Provinciale W elvaart; 16°. van den 
Heer 5. w. van SIJPESTEIN, Secretaris van het Ko- 
ninklijk Instituut van Ingenieurs; 17°. van den Heer 
POLMAN KRUZEMAN, Secretaris van het Zeeuwsch Ge- 
nootschap van Wetenschappen; 18°. van den Heer 
P. NiJnorr, Bibliothecaris der openbare Boekerij te 
Arnhem; 19e. van den Heer J. ENSCHEDÁ, Secre- 
taris van het tweede Genootschap van teruers stich- 
ting; 20e. van Heeren Bibliothecarissen der Hooge- 
scholen te Leiden en te Utrecht; 21°. van den 
Heer rrourens, Secrétaire de Académie des Scien- 
ces te Parijs; 22°. van den Heer SIMONIN, Secré- 
taire perpétuel de Académie de sranrsras te Nancy; 


VERSL. EN MEDED, AFD. NATUURK. peeL VIII, 24 


( 368 ) 


23°. van den Heer crarMA, Secretaris der Société 
des Antiquaires de Normandie te Caen; 24°, van 
den Heer ruprs DESLONGCHAMPS, Secretaris de la 
Société Linnéenne de Normandie te Caen; 25°. van 
den Heer souN winvrams, Secretaris der Philologicat 
Society te London; 26°. van den Heer w. B. BoorH, 
Secretaris der Horticultural Society te London; 27°. 
van den Heer sosrru HENRY, Secretaris van de Smith- 
sonian Institution te Washington; 28e. van den Heer 
JOSEPH LOVERING, Secretaris van de American As- 
sociation for the Advancement of Science; 29°. van 
den Heer cu. B. rRrGo, Secretaris van de American 
Philosophical Society held at Philadelphia for pro- 
moting useful Knowledge; 30°. van de Heeren s1LL1MAN 
en DANA te New-Haven; 31°. vanden Heer chrrsteNmr, 
Bibliothecaris van de Schweizerische Gesellschaft für 
die gesammten Naturwissenschaften te Bern; 82°. van 
den Secretaris der Gesellschaft zur Beförderung der 
gesammten Naturwissenschaften te Marburg; 33°. van 
den Heer Secretaris der Société des Sciences de Fin- 
lande te Helsingfors; 34°, van den Heer LATINO COELHO, 
Secretaris der Academia Real des Seiencias de Lis- 
boa. — Aangenomen voor berigt. - 


De Secretaris berigt, met schrijven van den Ssten 
November j.l. van den Heer p. v. D. STERR ont- 
vangen te hebben Zuöelleun van waargenomen Water- 
hoogten, welke hij der Commissie over de daling van 
den bodem in Nederland ter hand stelde. 


De Secretaris berigt, dat de door de Heeren vAn 
HASSELT En VAN DER WILLIGEN voor de Verslagen 


( 369 ) 


en Mededeelingen aangeboden verhandelingen door de 
Commissie van Redactie aangenomen en reeds ter 
perse gebragt zijn. 

Wordt gelezen een brief van den Minister van 
Binnenlandsche Zaken, gedagteekend ’s Gravenhage 
18 November 1858, N°. 143, 7e Afd. van den 
volgenden inhoud : 


In nevensgaanden brief van Gedeputeerde Staten van 
Noord-Holland wordt het verlangen te kennen gegeven, 
dat de Koninklijke Akademie van Wetenschappen worde 
geraadpleegd, zoowel omtrent de meerdere of mindere nut- 
tigheid van bliksemafleiders in het algemeen op gebouwen, 
zooals het Gesticht voor Krankzinnigen Meerenberg, als 
omtrent de vraag: welke van de beide in dien brief ont- 
wikkelde stelsels geacht moet worden de voorkeur te ver- 
dienen, indien de nuttigheid van zoodanige afleiders in het 
algemeen wordt aangenomen. 

Naar aanleiding hiervan heb ik de eer, der Natuurkun- 
dige Afdeeling der Akademie te verzoeken, het voorschre- 
ven onderwerp wel in overweging te willen nemen, en mij 
den uitslag daarvan, onder terugzending van nevensgaand 
stuk, te doen kennen. 


Het daarbij gevoegd adres van Gedeputeerde Sta- 
ten van Noord-Holland luidt als volgt: 


Reeds meermalen is door de Commissie van toezigt over 
het in dit Gewest gelegene Krankzinnigengesticht Meeren- 
berg, onze aandacht gevestigd op de vraag: of het niet 
wenschelijk zou zijn, dat op het genoemde Gesticht een of 
meer bliksemafleiders geplaatst werden. 


Zoowel de Hoofd-Ingenieur van den Waterstaat in deze 
: 24% 


(370) 


Provincie, wiens gevoelen daaromtrent is ingewonnen, als 
de Hoogleeraar vaN BREDA, wiens voorlichting ten deze in 
der tijd is gevraagd geworden, hebben, voornamelijk op 
grond van de geïsoleerde ligging van het Gesticht, de ge- 
stelde vraag toestemmend beantwoord. 

Laatstgemelde gaf tevens te kennen, dat er naar zijn 
gevoelen elf bliksemafleiders op het gebouw zouden behoo- 
ren gesteld te worden, welke ieder afzonderlijk in den grond 
tot op de wel naar beneden moesten gebragt worden, zoo- 
dat zij altijd tot in het water reikten; terwijl zij voor het 
overige volgens de algemeen bekende regels moesten zijn 
zamengesteld en de behoorlijke hoogte hebben van 9 ellen 
boven het gebouw. 

Bij het stellen moest men, volgens den genoemden Hoog- 
leeraar, vooral niet verzuimen de afleiders in een behoor- 
lijk metaal-verband te brengen met de groote ijzermassa’ s, 
die in het gebouw voorhanden zijn, en wel voornamelijk 
met de gazpijpen en de verwarmingsbuizen. 

Volgens eene berekening, opgemaakt door den Architect 
van het Gesticht, zouden de kosten van het stellen van 
elf afleiders, op de plaatsen en de wijze door den Hoog- 
leeraar aangewezen, omstreeks f 1200 bedragen. 

Bij het inzenden dezer berekening, deelde de genoemde Ar- 
ehitect tevens zijn gevoelen mede omtrent de meest doelmatige 
wijze om het Gesticht van bliksemafleiders te voorzien, een 
gevoelen, dat van dat van den Hoogleeraar van BREDA afweek. 

Dat aan de afleiders eene hoogte zou gegeven worden 
van 9 el boven het gebouw, was volgens den Architect 
met noodig en daarenboven onraadzaam; zoowel om de groote 
kosten, welke zouden gevorderd worden om aan de aflei- 
ders bij zulk eene hoogte de vereischte stevigheid te geven, 
als om de moeijelijkheid, welke die hoogte zou opleveren, 
wanneer de koperen toppen, door den bliksem gesmolter 
zijnde, gerepareerd moesten worden. 


0E ME 


EU 


Daarenboven kwam het den Architeet voor, dat de voor- 
gestelde hoogte der afleiders niet in eene behoorlijke even- 
redigheid zou zijn met de afmetingen van het gebouw, en 
daardoor een wonderlijk aanzien zou hebben. 

Hij achtte het daarom doelmatiger, de afleiders niet hoo- 
ger te maken dan 2 el boven het dak van het gebouw, en 
daarentegen hun aantal te brengen op 29. 

Dat de afleiders met de stoompijpen, welke tot verwar- 
ming dienen, in metaal-verband gebragt zouden worden, 
achtte hij niet alleen overbodig, maar ook schadelijk, daar 
de aanwezige groote hoeveelheid ijzer eene verkeerde wer- 
king zou kunnen te weeg brengen en van buiten naar bin- 
nen trekken; terwijl, wanneer de bliksem onverhoopt langs 
een anderen weg in het gebouw mogt dringen en op de 
stoompijpen springen, deze altijd hun eigen afleiders zou- 
den hebben in de waterpijpen, welke 3,50 el diep in den 
grond staan en waarin de gecondenseerde stoom zich ontlast. 

Ook achtte hij het niet doelmatig, dat de afleiders met 
de eazpijpen zouden verbonden worden: zoowel om de ge- 
ringe oppervlakte van deze laatsten binnen het gebouw, 
als om den omslag en de kosten van zulk eene verbinding, 
welke niet anders dan aan de benedenpunten, zooals de 
uiteinden der hangers en verdere branders, zou kunnen 
worden aangebragt. 

Tevens opperde de Architect de vraag: of de afleiders 
ook in verband zouden moeten gebragt worden met de me- 
talen buiten aan het gebouw, zoo als looden nokken en 
goten, zinken afleipijpen en torenklok. 

De Hoofd-Ingenieur in dit Gewest, over deze beschou- 
wingen van den Architect geraadpleegd, achtte de aange- 
voerde bezwaren tegen zulke hooge afleiders als door den 
Heer vaN BREDA waren voorgesteld, gegrond, zoowel wat 
betreft de moeijelijkheid van daarstelling als die van even- 
tuele reparatie. Tevens voerde hij daartegen nog een am- 


(812) 


der bezwaar aan, hierin bestaande, dat het wel eens ge- 
beurd was dat op uitgestrekte gebouwen, die wel van af- 
leiders waren voorzien, maar zóó, dat deze te ver uiteen 
geplaatst waren, de bliksem tusschen twee afleiders was in- 


gevallen. 

Hij achtte daarom het stelsel van den Architect — meer 
afleiders van geringere afmetingen — en veiliger en meer 
uitvoerbaar. 


Hij vereenigde zich voorts geheel met het gevoelen van 
den Architect, ten aanzien van het min raadzame van de 
voorgestelde verbinding der afleiders met de stoom- en de 
gazpijpen; terwijl hij eindelijk de door den Architect ge- 
stelde vraag in dezen zin beantwoordde, dat de looden nok- 
ken en goten en de zinken afleipijpen niet met de aflei- 
ders in verband gebragt moesten worden, maar wel de to- 
renklok. 

De uitvoering van het door den Hoofd-Ingenieur goed- 
gekeurde systeem van den Architect, zou omstreeks f 2800 
kosten. D 

Het is voor ons in dezen stand van zaken mocijelijk 
een besluit te nemen. 

Vooreerst is het de vraag: of het stellen van bliksem- 
afleiders op zulk een gebouw als Meerenberg, inderdaad 
noodig te achten is. Wel is waar, is het nut er van, door 
geen van de geraadpleegde deskundige personen in twijfel 
getrokken; maar bij ons is toch, vooral met het oog op 
de aanzienlijke som, die er in elk geval aan besteed zou 
moeten worden, de vraag gerezen, of het aanwenden van 
dit voorbehoedmiddel van zoo overwegend belang is, dat wij 
ons geregtigd kunnen achten daartoe eene voordragt te doen. 

Maar gesteld dat deze vraag toestemmend moet beant- 
woord worden, dan komt het er in de tweede plaats op 
aan, te weten: welke van de beide stelsels, die ons zijn aan- 
bevolen, de voorkeur verdient. 


(373 ) 


Zullen wij in staat gesteld worden, hieromtrent op goede 
gronden eene bepaalde voordragt aan de Staten te doen, 
dan is het, nu zich eenmaal tusschen bevoegde beoordee- 
laars een verschil van gevoelen geopenbaard heeft, noodig, 
dat wij ons kunnen beroepen op eene uitspraak, die gezegd 
kan worden van de hoogste autoriteit op. wetenschappelijk 
gebied afkomstig te zijn. 

Wij hebben daarom gemeend, de zaak aan Uwe Exeel- 
lentie te moeten kenbaar maken, met verzoek, dat het Uwer 
Excellentie moge behagen, de Koninklijke Akademie van 
Wetenschappen te raadplegen, zoowel omtrent de meerdere 
of mindere nuttigheid van bliksemafleiders in het alge- 
meen, op zoodanige gebouwen als hef Gesticht Meerenberg, 
als omtrent de vraag: welke van de beide boven ontwik- 
kelde stelsels moet geacht worden, de voorkeur te verdie- 
nen, indien de nuttigheid van afleiders in het algemeen 
wordt aangenomen. 

Wij hebben des te meer vrijheid gevonden dit verzoek 
tot Uwe Excellentie te rigten, daar het ons voorkomt, dat, 
afgescheiden van het belang, dat wij op het oogenblik in 
de beantwoording der boven vermelde vragen stellen, het 
punt, dat wij aan het oordeel van de Akademie wenschen 
onderworpen te zien, ongetwijfeld een naauwgezet onderzoek 
waardig is, en dat de resultaten van dat onderzoek ook in 
vele andere gevallen van groot practisch nut kunnen zijn. 


Na eenige toelichting van den Heer VAN BREDA, 
wordt deze brief met het daarbij behoorend adres in 
handen gesteld van de HH. van REES, BUYS BALLOT 
en perprar, met beleefd verzoek om daarop, zoo mo- 
gelijk in de eerstkomende vergadering, te dienen van 
berigt, voorlichting en raad. 

Naar aanleiding eener opmerking van den Heer 
vAN rees wordt besloten, dat de Commissaris des 


(374) 


Konings in Noord-Holland om toezending zal worden 
verzocht van platte-gronds- en opstands-teekeningen 
van het gesticht Meerenberg en« van andere daarbij 
behoorende bescheiden. 

Wordt gelezen het volgende rapport, ingediend door 
de HH. vAN DER HOEVEN en CL. MULDER op den in 
hunne handen gestelden brief van den Minister van 
Binnenlandsche Zaken met het adres van den Heer 
8. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. 


In Uwe Vergadering van 30 October Ll. werd besloten 
in onze handen te stellen een adres van den Heer Mr. 
J.C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN aan Z. Excellentie den 
Mimister van Binnenlandsche Zaken, strekkende om eene 
inteekening te verkrijgen op het bekende werk van sere 
Nederlandsche Insecten. Im voldoening aan den vereerenden 
last, om U daarbij van onzen raad te dienen, vermeenen wij 
het navolgende te moeten berigten. 

Het entomologisch werk, dat reeds in het midden der 
vorige eeuw (1762) werd aangevangen onder den titel van 
Nederlandsche Insecten, trok door de schoone uitvoering 
der afbeeldingen weldra de algemeene aandacht. De waarde 
van den daarbij gevoegden tekst kon echter met die der 
afbeeldingen niet worden vergeleken, hoezeer men tot eene 
juiste beoordeeling van het vermelde werk zich in den 
toenmaligen tijd moet verplaatsen, en te rade gaan met 
den toen heerschenden smaak van het publiek. Later wer- 
den, vooral in de afleveringen van het werk, die in het 
begin dezer eeuw zijn uitgegeven, ook de platen over ’t 
geheel middelmatig. Im de laatste jaren werd echter de 
uitvoering weder beter, waarvan vooral het Zevende Deel 
blijken draagt. De uitgave van het werk werd sedert, 
voor het Achtste Deel, voortgezet door den Heer sNerrEN 


(315) 


VAN VOLLENHOVEN, en de acht-en-bwintig afleveringen van 
dat Deel, die bij zijn adres gevoegd zijn, kunnen genoeg- 
zaam bewijzen, dat de afbeeldingen van dat werk met zorg 
zijn uitgevoerd en veilig met de beste afbeeldingen in 
buitenlandsche werken mogen worden vergeleken. Eene 
groote verbetering is overigens ook in de beschrijvingen 
gebragt. Bekmopter en zaakrijker dan die der vroegere 
deelen, welke dikwerf zelfs tegen taal en spelling zondi- 
gen, zijn ze daarenboven voorzien van aanhalingen der 
beste systematische werken van onzen tijd en van eene 
naauwkeurige synonymie. 

Het komt onder de gegeven omstandigheden aan Uwe 
Commissie voor, dat de Akademie een gunstig advies op 
het verzoek van den Heer SNELLEN VAN VOLLENHOVEN be- 
hoort uit te brengen, wiens ijver en bekwaamheid door elk, 
die in de wetenschap belang stelt, erkend worden en ook 
wel op deze wijze door de Regering mogen worden aange- 
moedigd. Uwe Commissie zou derhalve wenschen, dat de 
Heer Adressant, door eene inteekening op het werk van 
’sluandswege in staat wierd gesteld de bij hem berustende 
bouwstoffen zoo spoedig mogelijk te kunnen bekend maken. 
Zij wenscht echter, dat deze inteekening zich voorloopig 
bepale tot de nu nog ter voltooijing van het Achtste Deel 
benoodigde afleveringen. Verder zou zij verlangen, dat aan 
den Heer SNELLEN VAN VOLLENHOVEN in bedenking wierd 
gegeven, om met dat Achtste Deel het werk te besluiten, 
en daarna het plan te ontwerpen tot een nieuw werk over 
de Nederlandsche Insecten, dat tevens als vervolg op deze 
acht deelen kon worden beschouwd, en (met weglating der 
reeds goed afgebeelde Lepidoptera in de acht deelen) ook 
wel de nog overige talrijke soorten dezer orde niet voorbij- 
ging, maar zich echter tevens tot de overige orden der 
Insekten uitstrekte, en dus meer beantwoordde aan den titel 
van het oorspronkelijke werk, hetgeen niet over Nederland 


(376 ) 


sche Insekten in ’t algemeen, maar over Nederlandsche 
Vlinders alléén handelde. Is het plan tot dergelijk een 
werk eenmaal tot rijpheid gekomen, dan kon andermaal 
aan de Regering worden verzocht ook daaraan door intee- 
kening hare ondersteuning te verleenen. 

Uwe Coinmissie oordeelt, dat langs dezen weg de wen- 
schelijke voltooijing van het Achtste Deel van sepps werk 
zal kunnen tot stand komen, en tevens eerlang het ver- 
schijnen van een Vaderlandsch Wntomologisch werk, waar- 
aan stellig behoefte is, zal worden voorbereid en bevorderd. 


De Heer er. Murper vereenigt zich geheel met den 
hoofdinhoud van bovenstaand rapport, doch verschilt van 
zijn geëerden medegecommitteerde eenigzins in de wijze van 
uitvoering. Het komt hem min doelmatig voor, eene intee- 
kening op de twee-en-twintig Afleveringen aan te bevelen, die 
het Achtste Deel zullen kunnen completeren, omdat die losse 
cahiers geene waarde voor het Gouvernement zullen hebben. 
Hij wenscht eenvoudig aan te bevelen: het verleenen van 
eene geldelijke bijdrage van ’s Rijkswege, om de voltooijing 
van het Achtste Deel ten spoedigste mogelijk te maken. 


Bij de beraadslaging over genoemd rapport onder- 
steunt de Heer w. vrorik het gevoelen van den Heer 
CL. MULDER. Hij doet uitkomen, dat het onvoeg- 
zaam is aan de Regering den raad te geven, om in 
te teekenen op de laatste afleveringen van een Acht- 
ste Deel. Gelijk reeds vroeger door hem gezegd werd, 
acht hij de ondersteunmg wenschelijk en vereenigt hij 
zich in dien zin met de hoofdstrekking van het ver- 
slag; maar in overeenstemming met den Heer cr. 
MULDER, meent hij, dat de Afdeeling, in haar ant- 
woord aan den Minister, zich moet bepalen tot den 
raad, om, op de gronden in het Rapport aangevoerd, 


(311) 


ondersteuning aan de uitgave van het werk te schen- 
ken, zonder den aard daarvan te omschrijven, welke 
zij behoort over te laten aan het overleg der Rege- 
ring met de HH. Redacteur en Uitgever van het be- 
doelde werk. 

Na eene korte wisseling van gedachten, waaraan 
de Voorzitter, de HH. verrLOREN en w. vrourk deel- 
nemen, vereenigt de vergadering zich eenpariglijk met 
de hoofdstrekking van het rapport als ook met het 
voorstel van den Heer cr. Mmurper, en besluit zij, 
om in haren brief aan den Mimster den raad tot on- 
dersteuning in meer algemeenen zin op te vatten. 


De Heer van BREDA leest, in eigen naam en in 
dien van den Heer zarrina, het volgend verslag voor 
op de in hunne handen gestelde verhandeling van den 
Heer Bosquer. 


‘Bij besluit van de Natuurkundige Afdeeling van de Ko- 
ninklijke Akademie van Wetenschappen werd in handen van 
‘de ondergeteekenden gesteld eene verhandeling van ons ge- 
acht medelid 5. Bosqver, getiteld: Lecherches sur la Faune 
et la Flore fossile du terrain tertiaire du Limbourg Neêr- 
landais, met uitnoodiging, haar omtrent de opneming van 
dit stuk in hare werken te dienen van berigt, voorlichting 
en raad. 

Zij hebben thans de eer te melden, dat dit stuk bestaat 
12. uit eene Voorrede, waaruit blijkt, dat ons geacht 1me- 
delid steeds ijverig voortgaat met het onderzoeken der fos- 
silen uit het krijtgebergte en uit de tertiaire beddingen 
van zijne omstreken; een onderzoek, dat hij nu reeds ge- 
durende verscheidene jaren heeft voortgezet met niet minder 


(378 ) 


goed gevolg, dan dit geschiedde door zijnen in de palaeon- 
tologie dier gronden zoo ervaren stadgenoot THIERENS; 
2°, uit eene Beschrijving van 21 volgens den Heer Bosqver 
nieuwe diersoorten, als twee uit de klasse der Wormen, twee 
wit die der FPoraminiferen, 17 uit die der Weekdieren, en 
van ééne plant, allen uit de tertiaire beddingen van Lim- 
burg. 

Deze soorten zijn met groote naauwkeurigheid beschreven 
en afgebeeld, zooals men dit van de kunde en de geoe- 
fende teekenpen van ons geacht medelid kan verwachten. 
Of de soorten alle nieuw zijn, durven wij, bij de groote massa 
van beschrijvingen van tertiaire fossilen, niet met volkomen 
zekerheid bepalen. Het zijn ook geene fossilen, die als uit- 
sluitend kenmerkend voor de terreinen te beschouwen zijn: 
meestal zijn het kleine voorwerpen, sommigen van eenige wei- 
nige strepen. Wij vergissen ons zeer, indien de Heer Bosquer 
der Afdeeling niet de beschrijving van meer belangrijke stuk- 
ken uit zijne schoone verzameling had kunnen mededeelen. 
Hoe dit echter zij: de beschrijving van ieder nieuwe of min 
volledig bekende diersoort vermeerdert onze kennis, zoodat 
het onze volle overtuiging is, dat deze verhandeling eene 
plaats in de Werken der Akademie verdient. Bene vraag . 
zij ons echter omtrent den titel geoorloofd. Zou het niet 
eenigzins aanmatigend schijnen, de verhandeling te noemen : 

„ Recherches sur la Faune ct la rrore fossile etc ;” terwijl 
er slechts een enkel individu, het eenige in het bezit van 
ons geacht medelid, en dat nog wel een vruchtje van eene 
Chara, niet grooter dan 0,065, in is beschreven? 


De vergadering vereenigt zich eenpariglijk met de 
conclusie van dit verslag en besluit dien overeen- 
komstig tot het opnemen van genoemde verhandeling 
in hare werken, en tot mededeeling van het verslag 
aan den Heer Bosquer, opdat hij van de daarin voor- 


(319 ) 


komende aanmerking het gebruik make, dat hem ge- 
o id te) 
past zal voorkomen. 


De Heer BIERENS DE HAAN draagt, ter gelegenheid 
“ler aanbieding van eene wertemdelne onder den ti- 
tel van Fioné de la théorie des propriétés des for- 
mules de transformation, et des méthodes d'évaluation 
des Integrales définies, het volgende voor. 


Toen laatstleden voorjaar de druk mijner tafels van be- 
paalde integralen ten einde liep, heb ik mij veroorloofd 
het een en ander in het midden te brengen omtrent haar 
ontstaan, hare bewerking en vooral omtrent de kritiek, die 
mij later gebleken was, onontbeerlijk te zijn. Ik sprak toen 
van eenen arbeid over de theorie dierzelfde functiën, door 
mij ondernomen mie er met het drukken der tafels werd 
voortgegaan. En werkelijk bleek het dan ook later, dat dit 
geen nuttelooze arbeid was; want daardoor werden verschil- 
lende fouten in de door anderen gevonden uitkomsten ont- 
dekt, die naderhand in de daarvan door mij afgeleide na- 
tuurlijk waren overgegaan. En de oorzaak dier fouten? 
Zij het, grootendeels althans, in het verwaarloozen van soms 
noodige maatregelen van voorzorg, vooral wanneer er onze- 
kerheid kan bestaan omtrent stadigheid of onstadigheid. 
Het scheen dus wel der moeite waardig, hieromtrent in na- 
der onderzoek te treden; en dit werd dan ook door mij ge- 
daan in enkele stukken, die in de werken dezer Akademie 
mogten opgenomen worden. «En zoo werd weder het aan- 
tal der monographiën vermeerderd, die over enkele, bijzondere 
punten dezer theorie nu en dan werden in het licht gegeven. 

Een geheel zamenstel dezer theorie bestaat er miet, al- 
thans geen volledig, en hetgeen er noe over enkele gedeel- 
ten daarvan, uit bijzondere oogpunten beschouwd, of in 
de leerboeken over de theorie der functiën geschreven werd, 


( 380 ) 


lijdt dikwerf aan het gebrek, zoo even aangegeven, dat na- 
melijk te ligt tot uitkomsten besloten werd, die niet altijd 
steek houden. Het mogt daarom wenschelijk gerekend wor- 
den, dat deze theorie in haar geheel geregeld wierd behan- 
deld. En daartoe gaf mijn bovengenoemde arbeid geschikte” 
aanleiding. : 

Het moest mijn eerste doel zijn, de overal verspreide be- 
ginselen ‘van de theorie der bepaalde integralen zooveel mo- 
gelijk in eenigen zamenhang te brengen, en dit gelukte mij 
boven verwachting. Uit eene enkele grondformule toch, als 
definitie eener bepaalde integraal aangenomen, werd gelei- 
delijk alles ontwikkeld, wat over dit onderwerp reeds be- 
handeld was, en daarbij bleek tevens wat algemeen geldig 
konde heeten, wat soms tot bedenkingen of verbeteringen 
konde aanleiding geven. Belangrijke punten kwamen daar- 
bij ter sprake en belangrijke uitkomsten werden er verkre- 
gen. 

Nu eenmaal een vaste grondslag voor de theorie ver- 
kregen was, werd het ook mogelijk, eene reeks van alge- 
meene herleidings- en transformatie-formulen met zekerheid 
en juistheid af te leiden, die bij de theorie der bepaalde 
integralen dikwerf eene groote rol spelen. Deze, die als 
een noodzakelijk supplement op de tafels van bepaalde in- 
tegralen te beschouwen zijn, werden in een tweede gedeelte 
bij elkander verzameld. 

Eindelijk is een derde gedeelte gewijd aan hetgeen men 
gewoonlijk steeds op het oog heeft bij de behandeling van 
eenige bepaalde integraal, namelijk het vinden van eene 
uitdrukking voor hare waarde, hetzij deze gesloten zij, 
of ook somtijds slechts door eene oneindige stadige reeks 
worde woorgesteld. Dat: de methoden van waarde-bepaling 
bij deze functiën zeer verschillend zijn, is aan ieder Wis- 
kundige genoegzaam bekend, en toch zal het misschien 
verwondering baren, dat hare studie mij tot de onderschei- 


( 381 ) 


ding van 45 onderling verschillende methoden geleid heeft. 
Deze onderscheidene methoden met de aanmerkingen, die, 
hetzij over hare toepassing, — hetzij over de maatregelen van 
voorzorg, daarbij in acht te nemen, — hetzij over hare ge- 
schiedenis, — daarbij te voegen waren, vinden hare natuur- 
lijke en noodzakelijke verklaring in de behandeling van enkele 
bepaalde integralen: en hier is het dan ook, dat de uit- 
werking van enkele der integralen uit mijne tafels voor- 
komt, en dat er gereedelijk aanleiding gevonden werd tot 
het berekenen van nieuwe integralen, enkele malen tot het 
aangeven van geheel nieuwe groepen dezer functiën. 

Ik wil nu overgaan tot eenige korte opgaven omtrent 
den inhoud. 

Het eerste gedeelte, de grondslagen der theorie, bevat 
10 88, waarin gehandeld wordt: over de grondvergelijking ; 
over het veranderen van de grenzen en van de verander- 
lijke; over het differentiëren en integreren ten opzigte van 
eenige standvastige, die in de bepaalde integraal voorkomt; 
over het omkeeren van de orde der integratiën bij dubbele 
integralen; over onbestaanbare grenzen; over het theorema 
van. FOURIER; over bepaalde integralen, die eene oneindige 
standvastige behelzen, en over zulke, die, tusschen de 
grenzen o en oo genomen, periodieke functiën bevatten. 
Deze waren de voornaamste punten, die hier ter sprake 
moesten komen, en die dan ook, in geheel geleidelijken en 
geregelden zamenhang op elkander volgen, zoodanig b.v. 
dat in de $ over het differentiëren reeds de kiem voor de 
vijf daaropvolgende $$ ligt opgesloten. De laatste $, hoe- 
zeer ook schijnbaar slechts een bijzonder geval behandelende, 
mogt hier niet ontbreken ; daar zij een gewigtig vraagstuk 
betreft, dat, op zeer verschillende wijzen soms opgelost, zeer 
innig met het begrip der functie te zamenhangt. 

Het tweede gedeelte behelst de algemeene herleidings- 
formulen voor bepaalde integralen, verdeeld in vier klassen, 


( 382 ) 


naarmate deze daardoor worden berekend, of worden herleid, 
hetzij tot eene andere, meer eenvoudige, bepaalde integraal, 
hetzij tot eene reeks. In hierbij moet men weder de ge- 
vallen onderscheiden, dat die reeks slechts bepaalde groot- 
heden of ook wel nog eenvoudige bepaalde integralen be- 
vatte. Dit laatste onderdeel bevat onderscheidene algemeene 
stellingen, die niet van belang ontbloot zijn. Het vierde 
hoofdstuk van dit gedeelte behandelt de algemeene her- 
leiding van enkele dubbele integralen, in zoo verre dit tot 
het onderwerp behoorde. Alzoo levert dit gedeelte van mij- 
nen arbeid een zamenstel van 289 algemeene formulen of 
stellingen, dat met goed gevolg wordt gebruikt bij de af- 
leiding van afzonderlijke bepaalde integralen in het derde 
gedeelte. Maar het is tevens een werktuig, dat evenzeer 
met eene billijke verwachting van goeden uitslag is aan te 
wenden, wanneer het op de berekening van eene bepaalde 
integraal aankomt, welker gedaante of vorm toelaat, dat 
zij onder eenen der algemeene functievormen kan worden 
gebragt. 

Het derde gedeelte bevat de 45 methoden van bereke- 
ning der waarde van bepaalde integralen. Zonder deze 
ieder afzonderlijk te omschrijven, wil ik slechts opmerken, 
dat zij weder in 7 klassen zijn verdeeld. 

De eerste klasse bevat die methoden, 5 in getal, welke 
regtstreeks tot het doel leiden. Hierbij valt op te merken, 
dat de tweede methode het zooveel besprokene geval van on- 
stadigheid behandelt, en in de wierde methode onderschei- 
dene voorbeelden zijn bijgebragt, waar men door het op- 
lossen eener gewone vergelijking, waarbij dan de gezochte 
bepaalde integraal als onbekende voorkomt, het doel bereikte. 

De tweede klasse, eene der uitgebreidste, bevat 12 me- 
thoden, welke het onderzoek tot eene andere bepaalde inte- 
graal terugbrengen, en dat wel op zeer verschillende wijze. 
In methode % is daarbij een zooveel mogelijk volledig 


(383 ) 


overzigt gegeven van de onderscheidene merkwaardige sub- 
stitutiën, die. hier kunnen dienen, en daarbij ook gehan- 
deld over de maatregelen van voorzigtigheid, die hier som- 
tijds bleken noodig te zijn. Methode 6 en 9 handelen over 
het. verdeelen van den afstand der grenzen of van de ge- 
integreerde functie: beiden gaven tot belangrijke opmerkin- 
gen aanleiding. 

De derde klasse bevat de methoden, 3 in getal, die 
tot dubbele bepaalde integralen, — de vierde klasse 3 andere, 
die tot reeksen terugvoeren. 

De vijfde klasse bevat mede 3 methoden, waarbij het 
onderzoek wordt overgebragt op differentiaal-vergelijkingen. 
Hier zal de ontwikkeling van de theorie dezer laatsten ze- 
ker nog veel nieuws kunnen leeren. Ik heb echter ge- 
tracht, hier alles te brengen op de hoogte van de theorie 
der functiën in dit opzigt. 

De. zesde klasse, die weder zeer uitgebreid is, bevat de 
omgekeerde methoden, 15 in getal, dienende namelijk om 
uit eene gegevene bepaalde integraal nieuwe af te leiden. 
Deze zijn zeker de minst regtstreeksche, maar geven daar- 
om ook aanleiding tot sommige onverwachte uitkomsten. 
Het is dan ook naar enkele van deze methoden, dat de 
nieuwe bepaalde integralen zijn afgeleid, die ín mijne ta- 
fels vervat zijn. 

De zevende of laatste klasse eindelijk bevat nog 4 am- 
dere methoden, die niet wel onder eene der vorige klassen 
te brengen waren: namelijk, die van roumrrers integralen, 
de methode van cavcry met behulp van de residu-reke- 
ning, enkele geheel indirecte methoden, en ten laatste die 
welke uit meetkundige beschouwingen bestaan. 

De noten, die bij dit werk zijn gevoegd, behelzen voor- 
eerst eenige noodzakelijke ophelderingen, die in den tekst 
geene plaats konden vinden, of soms het korte bewijs eener 
aangegevene en gebruikte formule, of eindelijk de eene of 


VERSIL. EN MEDED, AFD. NATUURK. DEEL VIII. 25 


(384 ) 


andere geschiedkundige aanteekening. Vooral in het tweede 
gedeelte is telkens opgegeven door wien en waar eenige 
stelling is gevonden, hoezeer dan niet altijd op de wijze, 
door mij gevolgd. Im het derde gedeelte is altijd aange- 
geven, wanneer eene zelfde bepaalde integraal volgens ver- 
schillende methoden is behandeld, en wel zóó, dat men 
deze onderscheidene wegen, om tot hetzelfde doel te gera- 
ken, met elkander kan vergelijken: op die wijze toch steunt 
de eene methode de andere. 

Aangezien dus dit werk, immers zoowel door het tweede 
gedeelte, het systematische zamenstel van herleidingsformu- 
len van bepaalde integralen, als ook door het derde ge- 
deelte, waarin een aantal nieuwe afgeleide bepaalde inte- 
gralen voorkomt, als een Supplement op mijne Tafels te 
beschouwen is, — aangezien in dit laatste gedeelte tevens de 
kritiek dezer Tafels ligt opgesloten, en veelal ís aangege- 
ven, waarom de uitkomsten in de Tafels somtijds veran- 
derd zijn, — en daar het geheele werk, — zonder eigen- 
waan mag ik dit wel zeggen, — ten gevolge der omstan- 
digheden het eerste, althans misschien het volledigste in 
zijne soort, geworden is, zoo heb ik gemeend, dat het aan 
art. 3 van uw Reglement voldoet, en heb ik alzoo de eer, 
het bij dezen aan de Akademie voor hare werken aan te 
bieden. 


Genoemde Verhandeling wordt, als aangeboden voor 
de werken der Akademie, in handen gesteld van de 
H.H. voBarro en MATTHES, met beleefd verzoek om 
daarop, zoo mogelijk in de volgende vergadering, te 
dienen van berigt, voorlichting en raad. 


De Secretaris leest een door den Heer R. B. VAN DEN 
BOSCH ingezonden betoog, onder den titel van Zx/ei- 
ding tot de kennis der Hymenophyllaceae. — Vermits 


(385 ) 


de schrijver zich in den begeleidenden brief niet ver- 
klaart over de bestemming, welke hij aan genoemde 
Inleiding verlangt te geven, zal daaromtrent zijn wel- 
nemen gevraagd worden, en wordt tevens de Secrctaris 
gemagtigd om haar tot de Commissie van redactie te 
verzenden, zoo het geacht medelid haar voor de Ver- 
slagen en Mededeelingen wilde aanbieden. 


De Heer w. vromk spreekt over den Paalworm 
(Zeredo navalis) en over de verwoesting, hierdoor in 
den tegenwoordigen tijd op onze kusten, bepaaldelijk 
te Nieuwendam, aan paalwerk, aan in het water 
liggende balken en aan sluisdeuren te weeg gebragt. 


Hij brengt daartoe ter tafel zoowel greenen-, als vuren- 
en eikenhout, dezer dagen uit Nieuwendam ontvangen, en 
door den Paalworm zoodanig doorwoeld, dat het zich als 
eene spons voordoet. Ter vergelijking stelt hij daarnevens 
een stuk eikenhout, in den jare 1833 gezaagd uit de zee- 
of buitensluisdeur van de Willemssluis aan de overzijde van 
het IJ, bij den ingang van het Noord-Hollandsch Kanaal. 
Hij vermeldt tevens de vernieling, in den jare 1828 aan 
de sluis van de Steenbergsche Vliet te weeg gebragt, hem 
in der tijd door den Heer corkKoop medegedeeld. Hierbij 
mag niet worden vergeten, dat de sluisdeuren aan de Wil- 
lemssluis slechts sedert 1823 en dus maar tien jaren aan- 
wezig geweest waren. Spreker herinnert de groote versla- 
genheid, in den jare 1730 en volgende jaren ontstaan, 
door de verwoesting, welke de Paalworm toen op onze 
kusten aan dijkwerk en sluizen veroorzaakte, door den Heer 
HARTING zoo levendig geschetst in het Album der Natuur, 
Jaargang 1857, bl. 289 en volgg. Daarna, zoowel in 
de laatste helft van de vorige eeuw als in de vijf-en-twintig 
eerste jaren van deze eeuw, vindt men niet veel melding 

25 * 


(386 ) 


gemaakt van den Paalworm; maar sedert dien tijd open- 
baart dit gevaarlijk en schijnbaar zoo nietig weekdier we- 
der op verschillende plaatsen zijne verwoestende werkzaam- 
heid, gelijk de bovengenoemde feiten leeren. Tot op heden 
waren echter de nadeelen niet zoo groot, dat zij de alge- 
meene aandacht schijnen getrokken te hebben, zoodat dan 
ook de Heer martina zich in den jare 1857 genoopt konde 
voelen te zeggen, dat de Paalwormen grootendeels onze 
kusten verlaten hebben. Weinig kon toen vermoed wor- 
den, dat men weinig later reeds op eene enkele plek, en 
misschien ook op meerdere, op deze uitspraak zoude moc- 
ten terugkomen. Om daarvan blijk te geven, geeft Spreker 
het verhaal van hetgeen hem daaromtrent uit Nieuwendam 
is bekend geworden. Hij is de kennis daarvan en het 
bezit van de daarbij behoorende en in de vergadering ten 
toon gestelde bewijsstukken verschuldigd aan den Heer 
P. KATER, GZ., Handelaar in bouwmaterialen te Nieuwen- 
dam, die met de grootste welwillendheid en met den meest 
verlichten zin hem in al zijne onderzoekingen te gemoet 
kwam. 

Men is in zekeren zin de kennis van den Paalworm te 
Nieuwendam verschuldigd aan den ijsgang in den winter 
1857— 1858, Toen namelijk was een groot aantal der 
havenpalen buiten de rigting geraakt. In den jongst ver- 
loopen zomer wilde men daaraan verbetering toebrengen 
en had men zich daartoe, op Hooger last, door krachtige 
toestellen voorbereid, toen men, tot niet geringe verbazing, 
bemerkte, dat de eerste paal, welke men wilde oprigten, 
dadelijk bij den grond afbrak, en dat dit zelfde met een 
twintigtal anderen plaats had. Men hield toen met deze 
werkzaamheid op, in afwachting van nadere regeling en 
lastgeving. Dat deze palen niet, gelijk men eerst ver- 
moedde, verrot, maar wel degelijk door den Paalworm door- 
woeld en als in eene spons veranderd zijn, doet Spreker 


(387 ) 


der vergadering zien, door eenige daarvan medegebragte 
fragmenten. Hij doet opmerken: dat deze palen zijn van 
gewoon greenenhout; dat de daarin door den Paalworm te 
weeg gebragte kanalen in den regel de rigting van de ve- 
zels van het hout volgen; dat, als zij van die rigting af- 
wijken, dit duidelijk noodzakelijk werd, of door het ont- 
moeten van een zoogenaamden houtkwast, den doorgang 
weigerende, of door het stuiten op een reeds gemaakt en 
met kalk bekleed kanaal, hetwelk den weg verspert; dat, 
in dergelijk geval, na het voorbijgaan van den hinderpaal, 
weder de gewone overlangsche rigting wordt aangenomen; 
dat de kanalen in het hout met eene zoo groote netheid 
zijn geboord, dat alle denkbeeld van vorming door een 
oplossend zuur, waaraan men nog wel eens blijft hechten, 
moet wegvallen en slechts de meer juiste verklaring over- 
blijft van boring door middel van twee halvemaanswijze 
schelpen, aan het voorst uiteinde des ligchaams geplaatst, 
door een eigen spiertoestel bewogen, en elk versterkt door 
een toegevoegde, scherpe, kalkachtige en geribde punt; dat 
al de in het hout geboorde kanalen bekleed zijn met 
een kalkachtigen koker, uit eene aaneenvoeging van al- 
lengs gevormde en op elkander volgende ringen ontstaande; 
dat de opemingen op de buitenvlakte der palen blijkbaar 
zeer klein zijn, en dat zich daaruit, en uit hetgeen men 
door de voortreffelijke masporingen van den Heer pre QuA- 
TREFAGES *) omtrent de ei- en vruchtontwikkeling der 
Paalwormen weet, zich laat vermoeden, dat zij welligt in den 
toestand van larven of althans nog zeer klein zijnde, van 
buiten af in het hout dringen en daarin groeijen; dat ein- 
delijk in de kanalen, door den Paalworm gevormd, dikwijls 
zich een Ringworm, vermoedelijk de vijand des Paalworms 
bevindt, waaraan de Heer DE HAAN voor meer dan twintig 


*) Z. Ann. d, Se. Natur, 3me Serie, T. XI, p. 202 en volgg. 


( 388 ) 


jaren den naam gaf van Lycoris fucata. Spreker zag op 
een enkel stuk hout deze Nereïde bezig met er van buiten 
af in te dringen. Dit alles licht hij door medegebragte 
voorwerpen nader toe, en berigt, dat, toen zich in Augus- 
tus j.l. de verwoesting der havenpalen openbaarde, men 
te rade werd, om de sluisdeuren te onderzoeken. Men over- 
tuigde zich, dat zoowel de zee- of buitendeuren als de 
tweede of binnendeuren door den Paalworm aangevallen 
waren. Spreker toonde de aanvankelijke vernieling der 
buitendeur in een daaruit gezaagd stuk eikenhout, en deed 
opmerken, dat deze gedeeltelijke verwoesting binnen Zeer 
korten tijd geschied was; want in April j. L. werd de in 
Augustus reeds gedeeltelijk vernielde deur in de sluis in- 
gehangen. Voor de vernieling zijn dus niet veel meer dan 
drie tot vier maanden noodig geweest. Opmerkelijk is ook 
de aanval op de binnendeur. Deze toch ontvangt minder 
dadelijk het zeewater, maar meer gemengd water. Het 
blijkt derhalve dat ook daarin de Paalwormen kunnen 
leven. Dit wordt nader aangetoond door twee plankjes 
vurenhout, gezaagd uit twee balken, welke zich bevonden 
in een binnenwater, dat uit de sluis somtijds het zoute 
water ontvangt en zich daarmede vermengt. Deze vermen- 
ging is in den jongsten zomer wegens den buitengemeen 
lagen stand van het binnenwater meer dan in andere ja- 
ren geschied. Gezegde plankjes nu vertoonen de onbe- 
twistbare \blijken van door den Paalworm bezocht geweest 
te zijn. Im een van hen vindt men daarvan nog de over- 
blijfsels in de kanalen. Dat intusschen zeewater tot het 
leven der Paalwormen gevorderd wordt, blijkt uit den toestand 
der onderzochte palen. Zij zijn slechts aangedaan in de ge- 
deelten, welke met het zeewater in aanraking zijn geweest, 
een half voet welligt onder den modderigen bodem en verder 
daar boven. Hooger op verminderen zij, en boven het water 
houden zij ten eenenmale op, en zijn de palen gaaf, 


( 389 ) 


De vraag blijft: waartoe de Paalworm het hout bezoekt. 
Ís het, om uit de losgemaakte en verweekte vezels voedsel 
te putten? Men vindt althans in eiken- en greenenhout 
nooit eenige sporen van overgelaten houtvezels in de ka- 
nalen, en het zoude daaruit te vermoeden zijn, dat zij door 
den Paalworm opgenomen worden. De QuArreracrs vond 
maag en dunnen darm in den regel ledig, en ontmoette 
slechts drekstoffen in den endeldarm, welke zich in eene 
der siphons uitloost. Hij meldt echter niets van de hoe- 
danigheid dezer drekstoffen; zoodat op dezen oogenblik 
de aard van het voedsel der Paalwormen nog slechts eene 
vooronderstelling blijkt te zijn, en nader verdient toegelicht 
te worden. 

Bij het zien van zoo groote verwoesting en van de 
daaruit ontstane landplaag, voelt men zich als van zelf 
gedrongen, om maar middelen om te zien tot leniging en 
verdrijving. Afsluiting der buitenvlakte is hetgeen zich 
het eerst als gepast middel aanbiedt. Het is algemeen 
bekend, dat daartoe de kiel der schepen met eene koperen 
huid werd bekleed, en dat de bespijkering der havenpalen 
op hetzelfde beginsel berust. Somtijds schijnt deze afslui- 
ting op meer natuurlijke en minder kunstmatige wijze te 
geschieden. Hene belangrijke opmerking van den Heer 
HALLIE, Houtzaagmolenaar te Nieuwendam, werd Spreker 
medegedeeld. Hij zegt, waargenomen te hebben, dat hoe 
meer de balken van buiten af door Zeepokken (Balani) 
omkorst worden, hoe minder zij van binnen van de Paal- 
wormen te lijden hebben. Hene dergelijke uitsluiting van 
het eene dier door het andere verklaart zich uit de omstan- 
digheid, dat, als de zeepokken digt aaneen de oppervlakte 
van het hout bekleeden, zij aldaar geene plaats overlaten voor 
de larven der Paalwormen, wier indringen aldus belet 
wordt. Uit het oogpunt van afwering beschouwd, komen 
den Spreker twee feiten merkwaardig voor, hem door den 


(390 ) 


Heer karer medegedeeld. Het eerste betreft een oud jagt 
en eene in dit jaar gebouwde gondel, naast elkander lig- 
gende in een en hetzelfde water. Het jagt was herhaal- 
delijk en korst op korst met koolteer bestreken; het ver- 
toont geen spoor van Paalworm. De gondel, dezen zomer 
uit wagenschot vervaardigd en met geen koolteer bestreken, 
is daarentegen door den Paalworm aangedaan. Het tweede 
feit leveren twee masten van greenenhout, liggende aan de 
werf van den Heer meursine te Nieuwendam, naast elkan- 
der in het buiten-havenwater. De eene is een oude meer- 
malen geharpuisde mast: hij biedt geen spoor aan van 
Paalworm; de andere, een nieuwe, nog niet geharpuùisde 
mast, werd dezen zomer daardoor aangedaan. 

Ten slotte gewaagt Spreker van de verschillende soorten 
van het geslacht Paalworm (Zeredo). Naar luid der on- 
derzoekingen van QUATREFAGES en volgens de opgave ook 
van den Heer 5. VAN DER HOEVEN, is er meer dan ééne 
soort van Paalworm. Naar Sprekers bevinding zijn die- 
genen, welke men vroeger in het hout der groote naar 
Oost of West varende zeeschepen plagt te vinden, veel 
grooter dan zij, welke hem of nu of vroeger bekend wer- 
den. Ten bewijze legt hij een stuk hout over van een 
Oost-Indiëvaarder, in den jare 1768 door den Paalworm 
doorwoeld. Dit verschil is reeds eene voldoende reden, 
om geheel verwerpelijk te achten de meening van hen, die 
gelooven dat de Paalworm oorspronkelijk door de scheep- 
vaart uit Oost-Indië naar de kusten van Europa werd 
overgebragt. Bene meening, welke ook weêrsproken wordt 
door eene belangrijke waarneming van THOMPSON *), díe 
bij eene uitdieping van Dumbarsdok in Belfast, twaalf 
voet onder den bodem in blaauwachtige klei een boomstam 
vond, door den Paalworm doorwoeld. Zoo men de diepte 


*) W. Tomeson, On the Teredo navalis and Limnoria terebrans, in 
Edin. New Phil. Journal for January 1835. 


( 391 ) 


in overweging neemt, waarop deze boomstam werd gevonden, 
en daarbij nagaat, dat er eene menigte lagen van schelpen op 
gevonden werd, komt men “tot de gevolgtrekking, dat deze 
boomstam aldaar eeuwen geleden werd nedergelegd, lang 
voordat de geschiedenis van den Paalworm in Europa be- 
kend was, en lang voordat er eenig schip uit Oost of 
West in Belfast kon aankomen. Im het voorbijgaan voegt 
Spreker daarbij de opmerking, dat het heden niet zeldzaam 
is, dat men op de kusten van Ierland hout vindt, dat van 
buiten door een klein Schaaldiertje (Limnoria terebrans) en 
van binnen door den Paalworm vernietigd wordt. Ten be- 
wijze legt hij een stuk hout over, hem voor vele jaren te 
Belfast door den Heer rromeson geschonken. 


De Heer vrou heeft gemeend dit alles onder de oogen 
der Afdeeling te moeten brengen. Hij vertrouwt dat het 
bespreken van dit onderwerp in het openbaar, de aandacht 
daarop meer en meer zal vestigen. Ongetwijfeld zal de Af- 
deeling van oordeel zijn, dat hare taak zich verder uit- 
strekt dan het bloot aanhooren van al hetgene medege- 
deeld werd. Het geldt toch hier weder eene algemeene 
ramp, waarmede Nederland bedreigd wordt, en daarvoor 
kan moch mag zij onverschillig wezen. Deze overtuiging 
voert dan ook den Spreker tot het volgende voorstel, dat 
hij aan de beraadslaging der vergadering onderwerpt. 


Zij benoeme eene Commissie, belast met het bij- 
eenzamelen en het onderzoeken van al de feiten, welke 
heden ten dage omtrent de natuurlijke geschiedenis 
van den Paalworm op de kusten van ons Vaderland 
te vernemen zijn. 

Zij verzoeke aan ‘sLands Regering, dat aan de 
Akademie eene som, die van /1000 niet te boven 
gaande, ter beschikking worde gesteld, opdat dit on- 


(392 ) 


derzoek, dat wt den aard der zaak kosten na zich 
zal slepen, op uitgebreide schaal geschiede, ook in 
verband met nader te wachten voorstellen en proef- 
nemingen omtrent hetgene tegen de bestaande kwaal 
en dreigende ramp met eenige kans van goed gevolg 
zal kunnen worden aangeraden. 


Bij de over deze voordragt door den Voorzitter ge- 
opende beraadslaging, brengt de Heer rarvina in het 
midden, dat, naar zijn inzien, ten onregte zoude wor- 
den vermoed, dat de Paalworm in het hout dringt om 
er zich mede te voeden. Hij wijst op de beide siphons, 
waarin het ligchaam achterwaarts uitloopt, en waar- 
van de eene althans vermoedelijk de weg is, waardoor 
het voedsel wordt opgenomen, dat naar zijne meening 
wit kleimme Infusoriën, Diatomeën enz. zal bestaan. — 
Volgens den Heer maRrrTING zoekt en doorwoelt de 
Paalworm het hout, alleen met het doel, om er zich 
eene verblijfplaats in te vormen. 

De Heer van BREDA ondersteunt de meening van 
den vorigen Spreker, en wijst daaromtrent ook op het- 
geen door de Pholaden in steen geschiedt, ®vaarvan de 
zelfstandigheid toch niet wel tot voedsel kan dienen. 

De Heer vrorrk antwoordt, dat het ook geenszins 
zijne overtuiging is, dat het hout tot voeding van den 
Paalworm dient; hij heeft dit als eene vraag opge- 
worpen en verheugt zich over de wisseling van ge- 
dachten, welke hij daaromtrent uitlokte. — Intusschen 
meent hij toch te moeten wijzen op de belangrijke 
bijzonderheid, dat men in eiken- en mm greenen-, hoe- 
wel niet in vurenhout, de kanalen ledig, zonder eenige 
enkele houtvezel vindt; hij herinnert dat pr quarrr- 


(393 ) 


waGEs de darmbuis steeds ledig en slechts in den en- 
deldarm eenige excrementen vond, waarvan hij den 
aard niet opgeeft; en vraagt, of de brij, welke door 
het zeewater uit de houtvezels moet worden gevormd, 
als vruchtbaar ook voor de ontwikkeling der Infuso- 
riën, miet tot voeding van den Paalworm zoude kun- 
nen strekken. Voor het overige zal dit ook een gewigtig 
punt van nasporing zijn voor de door hem bedoelde 
Commissie, zoo de Afdeeling zich met zijne voorstellen 
vereenigt. 

De Heer srorm BUYSING wijst op zijne vroegere 
bevindingen omtrent de verwoestingen door den Paal- 
worm. Naar zijne ondervinding, zijn de warme zo- 
merdagen voor hunne ontwikkeling het vruchtbaarst; 
vreezen zij het zoete water, waarin zij niet kunnen 
blijven voortleven; herinnert hij zich, op de kust van 
het eiland Goeree zware eikenpalen gezien te hebben, 
die in een enkel jaar door den Paalworm werden ver- 
nietigd. Naar hetgeen hem daaromtrent bekend is, 
zijn Paalwormen aanhoudend op onze kusten geble- 
ven; worden zij vooral op de kust van Friesland zeer 
gevreesd, en hebben zij zich ook aan de paalwerken 
van Schokland vertoond, ofschoon niet op onrustba- 
rende wijze. Hij hoopt dat de behandeling dezer 
aangelegenheid moge leiden tot het uitvinden van 
eenig middel om onze Werken te beschermen tegen 
deze geduchte plaag. De meest gewone middelen, 
bekopering en bespijkering zijn uiterst kostbaar. 
Koolteer bewaart niet lang genoeg zijn vermogen. 
Tegen het gebruik van sublimaat of kreosoot bestaat 
__het bezwaar, dat zij niet diep genoeg in het hout 
“dringen. Im Friesland heeft men voor vele zeeslu- 


(394 ) 


zen cen dubbel stel denren, die wel enkel met kool- 
teer worden beschermd, maar elk halfjaar worden 
uitgenomen. Ten slotte vestigt hij de aandacht op 
enkele West-Indische houtsoorten, waarin de Paal- 
worm niet dringt, en meent hij dat het van belang 
kan zijn te onderzoeken, of miet die houtsoorten met 
voordeel voor paalwerk en sluisdeuren kunnen gebe- 
zigd worden. 

De Heer von BAUMHAUER meent de aandacht te 
moeten vestigen op de methode, in de omstreken van 
Amsterdam op fabriekmatige wijze aangewend, om 
het hout tot in het binnenste met zwavelzuur-koper 
te doordringen. 

De Heer verLOREN komt terug op het door den 
Heer vrouik ter tafel gebragte hout van een schip 
uit den jare 1768. Hij meent dat de daarin zigtbare 
kanalen geenszins geregtigen tot het aannemen der 
stelling, dat zij, zooals de Heer vrourk vermoedt, 
door eene grootere soort van Paalworm zouden zijn 
gevormd. Im den vorm dier kanalen, in het gemis 
van kalkachtig bekleedsel, en in hunne regte rigting 
meent hij de bewijzen te bespeuren, dat zij geenszins 
door een Paalworm, maar door eene Pholade zijn 
gevormd. Hij zoude zulks ook kunnen aantoonen met 
een onder hem berustend stuk hout, door eene Pho- 
lade doorboord. 

De Heer martine acht het regt doorloopen der ka- 
nalen voor geen voldoenden bewijsgrond der stelling, 
dat het aangetoonde scheepshout van den jare 1768 
door Pholaden en niet door eene grootere soort van 
Paalworm zoude zijn doorboord. Intusschen is hij het, 
wat den vorm der kanalen en hunne grootte betreft, 


(395 ) 


volkomen met den Heer VERLOREN eens, dat zij door 
eene Pholade en niet door den Paalworm zijn gevormd. 
Hij herinnert daarbij eene afbeelding in MARTINErS 
Katechismus der Natuur, welke volkomen met dat 
hout overeenkomt. ; 

De Heer vrouk zegt den beiden laatsten Sprekers 
voor hunne belangrijke opmerkingen dank. Het door 
hem aangetoonde hout is aan het Zuseum Vrolifsianum 
geschonken, als scheepshout door den Paalworm door- 
boord; hij nam het schier op den gis, uit een groot 
aantal aldaar aanwezige specimina. Hij noodigt den 
Heer VERLOREN uit, om in de volgende vergadering 
zijn bewijsstuk over te leggen, en hij zal even- 
zeer al wat hij nu nog achterliet ter tafel brengen. 
Het is toch om waarheid en alleen om haar te doen. 
Intusschen neemt hij de vrijheid, op te merken, dat 
het gemis van kalkachtig bekleedsel der kanalen niet 
wel een stellig bewijs kan zijn. Bij hout toch, reeds 
sedert den jare 1768 bewaard, kan het ligt verloren 
zijn geraakt. 

De Heer OUDEMANS meent verstaan te hebben, dat 
de Heer vrork de reden, waarom de Paalworm de 
rigting der houtvezels volgt, in de meerdere week- 
heid van het binnenst gedeelte van het hout zoekt. 
Hij acht deze voorstelling minder juist: naar zijn in- 
zien volgt de Paalworm de rigting der vezels, omdat 
daarin de vorming der kanalen gemakkelijker moet 
vallen. Hij herinnert voorts, dat men in Frankrijk 
een procédé kent, om op den galvanoplastischen weg 
hout met een overtreksel van koper te bekleeden. Er 
moeten daarvan voorbeelden voorhanden geweest zijn 
op de jongste wereld-tentoonstelling in Parijs. 


(396 ) 


De Heer vaN DER BOON MrsCH zegt, dat men, 
bij al hetgeen men ten opzigte van de behandeling 
van het hout wil aanwenden, onderscheid moet ma- 
ken tusschen stoffen, geschikt tot het weren van 
bederf door rotting, en die, welke de verwoesting 
door den Paalworm moeten tegengaan. Van het 
een is het doel: de ontbinding tegen te gaan; van 
het andere: het indringen van dieren van buiten 
af te beletten. Hij juicht de benoeming eener Com- 
missie, in den geest van den voorsteller, toe; maar 
zoude wenschen, dat zij uitgesteld wierd, totdat 
men de zekerheid had erlangd, dat de Regering 
haar, door het verleenen van geldelijke toelaag, 
zoude willen steunen. Hij wijst op de kosten, welke 
de Commissie te maken zal hebben, op de zoo be- 
perkte finantiëele krachten der Akademie, en acht de 
som, door den voorsteller aangewezen, te gering voor 
het belangrijk doel. 

De Voorzitter doet opmerken dat men in het voor- 
stel twee zaken behoort te onderscheiden: 1° de be- 
noeming eener Commissie, belast met het opsporen 
der feiten, welke ons tot eene volkomen geschiedenis 
van den Paalworm in den tegenwoordigen tijd zouden 
kunnen voeren; 2° het onderzoek naar de middelen, 
welke tot het stuiten van het kwaad en tot zijne ver- 
dere afwering voor het vervolg zouden kunnen leiden. 
Hij gelooft dat tot dit laatste welligt de benoeming 
eener nieuwe Commissie zal worden gevorderd ; maar 
dat daartoe eerst kan worden overgegaan, nadat men 
zich van de ondersteuning der Regering zal verzekerd 
hebben. Onafhankelijk daarvan kan blijven de benoe- 
ming eener Commissie tot het opsporen der feiten, en, 


(397 ) 


terwijl men haar rapport te gemoet ziet, kan de vraag 
om geldelijke toelaag tot de Regering gerigt worden. 

De Secretaris ondersteunt deze zienswijze van den 
Voorzitter. Hij aarzelt intusschen geenszins om het 
amendement van den Heer vAN DER BOON MESCH 
over te nemen, en verzoekt derhalve, dat men de 
tweede alinea van zijn voorstel met inlassching van 
het woord woorloopig leze. Voor het overige heeft hij 
daaromtrent geen bezwaar: èn het belang des onder- 
werps, — èn de schatten, welke kunnen uitgespaard 
worden, zoo het der Afdeeling mogt gelukken het 
vraagpunt tot eene volledige oplossing te brengen, — 
èn de gezindheid der Regering jegens de Akademie 
geven hem voldoende waarborgen, dat zij hare on- 
dersteuning miet zal weigeren. 

De Voorzitter sluit de beraadslaging en brengt het 
tweeledig voorstel van den Heer vrouIK in omvraag, 
dat met eenparige stemmen wordt aangenomen. 

De Voorzitter benoemt de Heeren w. vrOIIK, 
HARTING, STORM BUYSING en VAN OORDT tot leden 
der Commissie, belast met het opsporen en bijeen- 
zamelen der feiten, betreffende de geschiedenis van 
den Paalworm in den tegemwoordigen tijd. 

De Heeren w. VROLIK, HARTING €en STORM BUYSING 
verklaren zich daartoe bereid. Aan den Heer vaN 
oorpT, niet ter vergadering aanwezig, zal zijne toe- 
stemming gevraagd worden. é 

De Heer w. vrouik dankt de vergadering voor 
häar belangstellend gehoor, voor de leerrijke wisse- 
ling van gedachten en voor de eenparige goedkeuring 
zijner voorstellen. 


(398 ) 


De Heer vaN BREDA zegt, dat de aankondiging 
van het onderwerp der wetenschappelijke bijdrage 
van den Heer w. vrork, in den brief van beschrij- 
ving dezer vergadering, hem gênoopt heeft, om als 
daarmede verwant eenige bijzonderheden mede te dee- 
len omtrent de Boorschelpen. Hij verzoekt en erlangt 
daartoe gaarne vergunning. Zijne voordragt daarover 
wordt toegelicht door stukken zandsteen, kalksteen, 
graniet, waarin de Pholade en de daardoor gevormde 
kanalen worden gezien. Hij voegt daarbij nog een 
steen, waarin de Echinus zich holten schijnt te hebben 
uitgegraven, en bespreekt de wijze, waarop deze uit- 
holing van verschillende steensoorten plaats heeft; na- 
melijk, even alsde Heer vrorrk zulks voor den Paal- 
worm aanwees, op werktuigelijke wijze, en geenszins 
ten gevolge van eene oplossing door middel van zuur. 
De vergadering neemt met belangstelling kennis van 
deze keurige voorwerpen, waarin men als ware het 
de wijze bespieden kan, waarop de Boorschelpen te 
werk gaan. 

De Heer BIERENS DE HAAN biedt een exemplaar 
aan der drie eerste bladen van eene Schoolkaart van 
Overijssel, en zegt de zending toe van het nog niet 
voltooide vierde blad. — De Voorzitter zegt het ge- 
acht medelid voor dit geschenk dank. 


De Heer sramkKarr draagt het volgende voor om- 
trent een door hem uitgedacht Zwteusiteits-kompas. 


Hetgeen ik gemeend heb een Intensiteits-kompas te kun- 
nen noemen, bestaat eenvoudig uit twee kompasnaalden, ieder 


(399 ) 


voorzien van hare rozen, met “de middelpunten vertikaal 

boven elkander opgehangen, en wel op zoodanigen afstand, 

dat door de wederkeerige magnetische werking de naalden 
buiten het vlak van den magnetischen meridiaan gebragt 

worden, de eene naar de linker- de andere naar de regter- 
zijde eenen hoek met dit vlak makende. De naalden wor- 

den ondersteld van gelijke afmetingen en zooveel mogelijk 
van eene gelijke magnetische kracht. De hoek, welke de 
naalden onderling vormen, hangt dan af, van de horizon- 
tale intensiteit van het aard-maguetismus en van de mag- 
netische momenten der naalden, dierwijze, dat, als deze 
momenten der naalden onveranderd blijven, maar de ge- 
zegde horizontale intensiteit toe- of afneemt, de hoek tus- 
schen de naalden af- of toe- zal nemen; zoodat uit eene 
veranderde grootte van dien hoek tot eene verandering van 
de horizontaal ontbonden aard-magnetische kracht kan be- 
sloten worden. Het is deze eigenschap der zeer eenvou- 
dige zamenstelling, waarop de benaming Zntensiteits-kompas 
gegrond is. De eerste aanleiding tot dit denkbeeld is ge- 
legen in het dusgenaamde Mr. warkers Patent-Compass, 
beschreven in een werkje, te Londen in 1853 uitgekomen : 
The Magnetism of the Mariner's-compass Ge. bij wrurrau” 
WALKER Commander r. N. &c., waarbij ook twee naalden, 
maar van zeer ongelijke grootte, boven elkander geplaatst 

zijn. Het beginsel van het kompas van waALkKer is valsch, 
en het is dus niet te verwonderen, dat het bij beproevin- 

gen, die er mede gedaan zijn, niet aan de bedoeling heeft 
beantwoord; maar eene toevallige omstandigheid gaf mij 

aanleiding tot een theoretisch onderzoek van de wederkee- 

rige werking van twee boven elkander geplaatste magneet- 
naalden, beiden onder den invloed van nog eene magne- 

tische kracht. 


De Spreker zet vervolgens uiteen, dat, wanneer een In- 


VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. DEEL VIII. 26 


( 400 ) 


tensiteits-kompas, aan boord van een schip geplaatst, bij 
verschillende koersen verschillende hoeken tusschen de naal- 
den zoude vertoonen, daaruit de afwijkingen van het kom- 
pas berekend zouden kunnen worden ; en zegt, hiervan onlangs 
de proef genomen te hebben op een ijzeren schip, waarbij 
de hoek tusschen de beide kompasnaalden van 28° tot 
1239 veranderde bij het rondzwaaijen van het schip, en de 
afwijkingen van het kompas van — 21° tot + 214}° *). 


De Heer sraMkaRrT zegt, daarover binnen korten 
tijd eene Verhandeling te zullen aanbieden, welke de 
vergadering met belangstelling te gemoet ziet. 


Niemand heeft iets verder voor te stellen en de 
vergadering wordt gesloten. 


*) Deze minima en maxima van den hoek tusschen de naalden en 
van de afwijkingen zijn nret overeenstemmend. 


ET be 0 am 


INLEIDING 
TOT DE 
KENNIS DER HYMENOPHYLLACHAE. 
poor 


R. B. VAN DEN BOSCH. 
an 


In de familie der varens komt aan de Hymenophyllaceae 
eene belangrijke plaats toe; belangrijk niet zoo zeer door 
de talrijkheid harer soorten, evenmin door fraaiheid van vor- 
men of in het oog vallende kenmerken, maar veeleer door 
haren bouw en hare vruchtorganen, die, bij nader onder- 
zoek blijken af te wijken van hetgeen omtrent een en an- 
der bij de overige varens is waargenomen. Door velen in 
de laatste jaren tot een bijzonder voorwerp hunner studie 
gemaakt, is onze kennis dezer familie belangrijk gevorderd 
en is bepaaldelijk de systematiek der varens allengs op be- 
tere grondslagen gevestigd. Het mag te meer verwondering 
wekken, dat die belangrijke afwijking aan de meeste Pte- 
ridographen geheel is ontgaan of slechts weinig en ter 
loops hunne aandacht heeft getrokken. 

Ik wensch van tijd tot tijd eene bijdrage te leveren tot 
eene juiste en volledige kennis der Hymenophyllaceae en 
doe die heden voorafgaan door het onderzoek der vraag: 
„welke plaats haar in het systeem toekomt ?” 

De Hymenophyllaceae zijn varens. Het is niet overbodig, 


dit op den voorgrond te stellen bij ons onderzoek, nadat 
26 * 


( 402 ) 


niet alleen spruNceL *) ze als Filices desciscentes heeft af- 
gescheiden en PresL +) ze heeft uitgesloten van zijn systeem; 
maar onder de nieuwere schrijvers zelfs rr $) ze buiten aan- 
merking heeft gelaten in zijne Genera filicum. Habitus, de 
eircinale praefoliatie, het algemeen karakter der vruchtorga- 
nen, de bouw en vorm der sporangiën en sporen, bewijzen 
hare naauwe verwautschap tot de varens niet alleen, maar 
zelfs tot de belangrijkste afdeeling, de Polypodiaceae, die 
men in een engeren zin varens (verkeerdelijk Zufilices) noemt, 
en met welke de Mymenophyllaceae de genoemde kenmerken 
gemeen hebben. Als zoodanig opgevat, omsluit die afdee- 
ling de, door BerNHARDI**) voorgestelde en tot voor korten 
tijd door de meeste Pteridographen naar hem onderscheidene 
filices cathetogyratae en helicogyratae; eene onderscheiding 
aan welke thans slechts eene ondergeschikte beteekenis wordt 
gehecht: deels omdat inderdaad in zeer vele gevallen de 
zoogenaamde scheeve plaatsing van den ring zoo goed als 
onmerkbaar is, deels omdat men vruchteloos naar een an- 
der, dan dat microscopisch, kenmerk uitziet en dit dus blijkt 
zonder eenigen organischen invloed op den typus der, naar 
hetzelve onderscheidene, planten te zijn. Van wezenlijke 
waarde daarentegen zijn de kenmerken, naar welke de Glei- 
cheniaceae en overige afdeelingen der varens van de Poly- 
podiaceae worden onderscheiden. Overigens blijkt bij een 
naauwkeurig onderzoek, dat de ring bij de Aymenophyllaceae 
het midden houdt tusschen hetgeen men annulus verticalis 
en obliquus noemt, zoo echter, dat hij, ten gevolge van de 
wijze van aanhechting der sporangiën dan eens meer, dan 
eens minder obliquus, ja bij de meeste Hymenophyllum- 

**) Syst. veget. Vol. IV. 1827, 

1) Tentamen Pteridographiae, 1836 en Supplem. tent. Pteridogr. 1845, 

8) 5me Mémorre sur la fam, des Fougères, 1850—52, 

*) ScuRApER, Neues Journal f. d. Botantk, 1. 2, 1806, 


(403 ) 


soorten verticalis is; daarentegen komen zij hierin imet de 
f. helicogyratae overeen, dat de annulus eompletus is en de 
verscheuring van het sporangium dus niet geschieden kan 
op dezelfde regelmatige wijze, als bij de f. cathetogyratae, 
waar het stoma de plaats aanduidt, bestemd voor den wit- 
gang der sporen. 

Wanneer wij nu, de oudere schrijvers daarlatende, bij de 
nieuwere uitzien naar de plaats, die zij aan de Mymeno- 
phyllaceae toewijzen, dan blijkt al aanstonds, dat daarover 
de grootste verscheidenheid van meening bestaat. Die plaats 
is bij iederen schrijver eene andere. Hookmr *) stelt ze in 
de tweede onderafdeeling Polypodiaceae (de eerste vormen 
de Gleicheniaceae) en wel aan het eind zijner tribus Dick- 
sonieae, op welke de Davallieae onmiddelijk volgen. De 
onderscheiding dezer beide tribus berust op kenmerken, aan 
het indusium ontleend, kenmerken, die, evenmin als andere 
kunstmatige, immer eene natuurlijke classificatie kunnen be- 
werken. Trouwens de schrijver erkent zelf, dat op die wijze 
de, in alle andere opzigten het minst aan elkander verwante 
geslachten worden bijeengevoegd. Men zou billijkerwijze mo- 
gen vragen: waartoe die kenmerken dan vastgehouden? Ze 
zijn bovendien oppervlakkig opgevat. Het „free cupshaped 
sometimes bifid involucrum’” is ja in algemeene termen de 
vorm, maar ook niets meer, van dit orgaan bij de Dickso- 
nieae; maar de vorming, de bouw van hetzelve, hoe uiteen- 
loopend b.v. bij Sphaeropteris, Woodsia en Dicksonia on- 
derling, maar bovenal hoe geheel afwijkend van deze bij de 
Hymenophyllaceae met hare aan een verlengd receptaculum 
aangehechte sporen en haar eindelingsch uit het loof-paren- 
chym gevormd indusium, kenmerken, van welke alleen Loz- 
soma een amalogon aanbiedt. Dit geslacht had echter naar 


*) Species filicum. Vol. I. 1846. 


( 404 ) 


de door den schrijver aangenomen kenmerken, bij of onder 
zijne Gleicheniaceae moeten geplaatst worden. 

Merrentus *) verdeelt de varens in 8 afdeelingen, van 
welke de Polypodiaceae (de f. cathetogyratae van BERNHARDr) 
de eerste; de Cyatheaceae (f. helicogyratae grootendeels) de 
tweede; de Mymenophyllaceae de derde uitmaken; op deze 
volgen de Gleicheniaceae. Daar des schrijvers onderscheiding 
berust o.a. op de rigting van den ring, zoo kan ik, om het 
zoo even omtrent die rigting opgemerkte, met die plaatsing 
geen genoegen nemen; maar bovendien: men zou, op des 
schrijvers kenmerken afgaande, meenen dat de Hymenophyl- 
laceae alleen door de wijze, waarop hare sporangiën bersten, 
van de Cyatheaceae afwijken, en van de Gleicheniaceae alleen 
door het buiten den loofrand uitspringend receptaculum en 
de omhulde sporangiën te onderscheiden zijn. 

Het systeem van 5. smrrm f) sluit zich in de meeste op- 
zigten aan dat van HOOKER aan. Ook bij hem behooren de 
Hymenophyllaceae tot de Dicksoniaceae, maar als afzonder- 
lijke onderafdeeling geplaatst tusschen de Mavallieae en 
Dichsontae. De aanmerking, tegen Hookers classificatie ge- 
rigt, geldt hem dus evenzeer, ja in dubbele mate, aangezien 
smmmm als kenmerk der Dicksomtaceae stelt een industum 
„lateral, interiorly attached generally conniving with the 
„opposite portion of the margin (which is changed in tex- 
„ture) forming a cyst or groove, containing the sporangia.” 
Onbegrijpelijk dat dit laatste (t. w. de vorming van het in- 
dusium door de (vooronderstelde) zamenvoeging van een waar 
en valsch indusium), als kenmerk der onderafdeling 7'ri- 
chomaneae door den schrijver herhaald wordt, aangezien het 
lijnregt in strijd is met het wezen der zaak. 


*) Filices hort. bot. Lipsiensis. 1856. 
f) Catalogue of exotic and indigenous ferns (cultivated). 1857, 


(405 ) 


Moors *) heeft zich van de zienswijze zijner landgenoo- 
ten losgemaakt. Zijn systeem onderscheidt zich naar mijne 
bescheiden meening gunstig van het hunne. In de hoofd- 
trekken komt het met dat van merrenrus overeen. Ook voor 
hem vormen de Mymenophyllaceae eene hoofdafdeeling der 
Polypodiaceae; hij plaatst ze tusschen de Gleicheniaceae en 
Schizaeaceae en onderscheidt ze van gene door eindelingsche 
(extramarginal) sori, die vele linsvormige sporangiën bevat- 
ten, en door het vliezig doorschijnend loof. De schrijver 
had ze gerust met die kenmerken tegenover iedere andere 
afdeeling van zijn systeem kunnen plaatsen, en dit is juist, 
dunkt mij, het bewijs, dat zijne opvatting niet de juiste is. 

Het aangevoerde zal genoegzaam bewezen hebben, hoe 
groot het verschil van meening, ook bij de nieuwste schrij- 
vers, is omtrent de vraag: „welke plaats aan de Hymeno- 
phyllaceae toekomt?” Trouwens de juiste beantwoording 
dezer vraag kan alleen berusten op eene naauwkeurige ken- 
nis dezer planten, en het zou niet moeijelijk vallen te be- 
wijzen, dat deze zeer schaars bij hen gevonden wordt. Het 
schijnt zelfs dat het eenige geschrift +), hetwelk (behoudens 
sommige dwalingen) zeer veel wetenswaardigs bevat over de 
structuur enz. der Bymenophgyllaceae, aan de meeste schrij- 
vers onbekend is. 

Ik zeide reeds, dat deze planten van de overige varens 
zich onderscheiden door haren bouw en hare vruchtorganen. 
Zonder de resultaten van mijn onderzoek, die ik u later 
wensch mede te deelen, vooruit te loopen, kan ik in al- 
gemeene trekken deswege het volgende aanvoeren: 

het loof der Aymenophyllaceae bestaat uit ééne laag van 


*) Index filicum, a synopsis of the genera and species of ferns. 1857. 


1) Tascaner, Diss. de 2 novis Trichomanis speciebus, de earum struc- 
tura, 1843. 


( 406 ) 


platte, min of meer regelmatig zeshoekige cellen, wier wan- 
den maauw aan elkander sluiten en geen spoor van inter- 
cellulair-ruimten of gangen laten waarnemen; het bezit geene 
opperhuid en komt dus in beide opzigten met het loof der 
mossen overeen ; 

het indusium wordt geheel uit het parenchyma van het 
loof gevormd en wijkt door dezen oorsprong wezenlijk af 
van dit orgaan bij alle bekende varens; de enkelvoudige 
cellaag verdubbelt zich door deeling der cellen en vormt 
zoo twee cellagen, die later de wanden uitmaken van het 
indusium ; 

de plaatsing van den sorus is eindelingsch, bij de overige 
varens zijdelingsch. 

De bouw van het loof der Zymenophyllaceae, zooals die 
aangeduid werd, blijkt bij de eenvoudigste waarneming met 
het microscoop. Wel is waar, dat, even als bij de blad- 
mossen, enkele soorten voorkomen, wier loof geheel of 
gedeeltelijk uit meer dan ééne cellaag bestaat; maar ko- 
men niet in de natuurlijkste familiën dergelijke afwijkin- 
gen voor? en zijn zij méér, dan een bewijs dat de na- 
tuur geen systeem kent en dat ook de beste methode 
slechts een hulpmiddel is voor onze beperkte bevatting ? 
In het gemis eener epidermis komen daarentegen alle be- 
kende soorten overeen en het valt te meer in het oog, hoe 
sterk sprekend dit kenmerk is, bij de bevinding dat Loz- 
soma, het geslacht, dat van alle overige varens het naast 
bij komt, in structuur van haar loof van deze niet verschilt. 
Door dat gemis staan de Mymenophyllaceae, dunkt mij, op 
een lageren trap van bewerktuiging, en zijn daardoor, wat 
hare ontwikkeling betreft, veel meer dan de varens, aan 
bepaalde invloeden gebonden. Dit blijkt uit haar voorkomen 
en hare verspreiding. Terwijl de varens onder alle lucht- 
streken, op de meest verschillende standplaatsen, iedere soort 


(401 ) 


haar haren aard, voorkomen, zijn de Mymenophyllaceae be- 
paald gebonden aan die plaatsen, die, bij gelijkmatigheid 
in de temperatuur der verschillende jaargetijden, eene hooge 
mate van vochtigheid bezitten. De keerkringslanden zijn 
haar vaderland; en in deze de hoogere bergstreken, wier 
eeuwen heugende wouden haar hetzij aan rotsen of boom- 
stammen of rottende tronken, die met moszoden bedekt zijn 
tusschen welke zij met hare teedere wortelen indringen, 
eene voor hare ontwikkeling gunstige schuilplaats bieden. 
Van de ruim 300 bekende soorten behooren slechts twee 
tot de Flora’s van Huropa, eene derde komt voor ons we- 
relddeel alleen voor in het Zuiden van Ierland, het eiland, 
dat door zijn vochtig warm klimaat eene groeiplaats is van 
meerdere, aam veel zuidelijker streken eigendommelijke, plan- 
ten. De Flora van Chili daarentegen, die 177 soorten van 
varens telt, bezit onder deze 26, het kleine vulcanische 
eiland Juan Fernandez onder 36 varensoorten 10 Mymeno- 
phyllaceae. De Flora van Java leverde tot onze kennis de- 
zer planten bijna een zesde gedeelte. 

De vorming van het indusium uit het loofparenchyma 
is geheel eigenaardig bij de Mymenophyllaceae. Volgens de 
waarnemingen der beste schrijvers wordt het indusium der 
varens gevormd uit de epidermis en de onderliggende cel- 
lagen en onderscheidt het zich van het dus genaamd valsch 
indusium, hetwelk niets anders is dan de in zijne structuur 
min of meer gewijzigde loofrand, door de afwezigheid van 
stomata. In sommige geslachten met aan den rand ge- 
plaatste sori indusiati vereenigt zich een waar en valsch in- 
dusium, in welk geval hunne verschllende geaardheid blijkt 
uit de aan- of afwezigheid van stomata. Van iets derge- 
lijks kan, na het vroeger aangevoerde, bij de Zymenophyl- 
laceae geen sprake zijn. Haar indusium bestaat aan weêrs- 
zijden uit eene enkele cellaag, die in den regel met die 


( 408 ) 


van het loof overeenkomstig is. Van eene bifurcatie van 
den vruchtbaren adertak, aan welke het indusium (even als 
bij vele Davalliën) ontspringen zou (eene meening die bij 
WASCHNER voorkomt en door MerreNmvs voor juist wordt 
gehouden) heb ik nooit iets bespeurd; zij berust, meen ik, 
op eene optische vergissing. 

De Humenophyllaceae zijn acrocarpisch, de overige varens 
pleurocarpisch. Het eerste behoeft geen betoog; het tweede 
wensch ik kortelijk toe te lichten. Van verre het grootste 
gedeelte der varens is de zijdelingsche plaatsing der vrucht- 
hoopen ontwijfelbaar. Er kan dus slechts twijfel bestaan om- 
trent die soorten, die hunne sori aan den rand dragen. Zoo 
schijnt het althans. Bij naauwkeuriger beschouwing echter 
blijkt al spoedig, dat de insertie van het receptaculum niet 
op, maar voor den loofrand plaats heeft, en dat, hoezeer de 
rand van het indusium met den loofrand in ééne lijn valle, 
ja zelfs daar buiten uitsteke, het receptaculum met betrek- 
king tot het loof zijdelingsch is. Trouwens, indien de straks 
vermelde opvatting van de wijze, waarop het indusium der 
varens zich vormt, de ware is, dan bezitten zij daarin, zoo- 
als rér teregt opmerkt, een orgaan analoog aan de bractea 
der phanerogamen, en moet men, ook uit dien hoofde, den 
sorus als. okselstandig, d. 1. zijdelingsch orgaan beschouwen. 

Het gezegde, hoe kort en onvolledig ook, moge toerei- 
kend zijn om te bewijzen, in hoe vele en belangrijke op- 
zigten de Hymenophyllaceae verschillen van de varens, en 
tot staving dienen mijner meening, dat de plaats, haar tot 
nu toe in het systeem aangewezen, niet overeenkomstig is 
met dat belangrijk verschil. 

Vasthoudend aan de meening, dat de Aymenophyllaceae 
om de straks aangevoerde gewigtige kenmerken niet van de 
varens kunnen afgescheiden worden en dus de vereischten 
missen, om eene afzonderlijke familie der cryptogame vaat- 


( 409 ) 


planten te vormen, ben ik overtuigd dat zij eene, aan de 
overige scherp tegenovergestelde, hoofdafdeeling dier familie 
moeten vormen, en wel eene zoodanige, die haar als den over- 
gangstypus van de mossen tot de varens kenmerkt. Aan 
dien eisch zou, dunkt mij, eene classificatie als deze kun- 
nen voldoen : 


PLANTAE VASCULARES CRYPTOGAMAE. 
Fam. IT. Filices. 


Ordo IL. Brrorreripes (soris terminalibus, receptaculo e-ve- 
nula elongata constituto). 

Subordo 1. Hymenophyllaceae (fronde e cellularum strato 
unieo eonstituta, epidermide nulla, sporangtis sessili- 
bus, paraphysibus nullis.) 

Subordo 2. Loesomaceae (fronde e cellularum stratis pluri- 
bus constituta, epidermide praedita, sporangiis pedi- 
cellatis, paraphysibus intermixtis). 

Ordo 2. Euereripes (soris lateralibus, receptaculo s. nullo 
s. celluloso variae formae). 

Subordo 1. Polypodiaceae, enz. 


Ten slotte moge de opmerking niet overbodig schijnen, 
dat tot eene volledige beantwoording der gestelde vraag eene 
naauwkeurige kennis alleen der Mymenophyllaceae onvol- 
doende is, en dat daartoe eene even naauwkeurige kennis 
der overige varens evenzeer vereischt wordt. Ik bedoel hier 
natuurlijk de kennis van de ontwikkeling en den bouw 
harer verschillende organen. Daarvan is zeer weinig be- 
kend en men zoekt te vergeefs, zelfs in de beste plaatwer- 
ken over varens, naar naauwkeurige analysen en organo- 
graphische waarnemingen. Mogt de pteridographie spoedig 
dien weg inslaan, den eenigen, die tot ware kennis leidt! Mogt 
de schat van tropische varens, waarmede de cultuur onze 


(410 ) 


tuinen heeft verrijkt, eindelijk eens aan een wetenschappe- 
lijk doel worden dienstbaar gemaakt! Den weg daartoe 
hebben onze beide medeleden, de Hoogleeraren pr vriesr 
en HARTING in hunne uitmuntende monographie der Ma- 
rattiaceên aangewezen. Zulk een organographisch onderzoek 
van het dun vliezig loof van vele soorten der geslachten 
Adiantum, Lindsaya, Asplenium en andere, van het in- 
dusium, van het receptaculum,’ van de ontwikkeling ein- 
delijk der sori in die geslachten, die door de (schijnbaar) 
eindelingsche plaatsing dier organen verwantschap of liever 
overeenkomst hebben met de Mymenophyllaceae — en zulk 
een onderzoek alleen kan tot volledige beantwoording dier 
vraag leiden. 


Nm == 
Tom. XII: 


coqumnar. Cours élémentaire sur Ia fabrication des bouches à feu en 
fonte et en bronzo et des projectiles (3me partie). 

F. MEYER. Note sur l'espèce générale et les variétés remarquables de la 
trajectoire d'une molécule d’éther lumineux. 

Ns C. scnMir. Intégrales définies. — Études faites à l'occasion de re- 
cherches sur les fonctions de LEGENDRE et sur les fonctions de LAMÉ. 

Jhr. vAN BINKHORST. Notice géologique sur le terrain erétacé des en- 
virons de Jauche et de Ciply. 

Royaume de Belgique. — Ministère de l’Intérieur. — Bul- 
letin de la Commission centrale de Statistique. Brux. 


1857. T. VIL. 4e, 


Royaume de Belgique. — Documents statistiques publiés 
par le Département. de l'Intérieur, avec le concours de 
la Commission centrale de Statistique. Brux. 1857. 
ed be 


Annales de I'Observatoire Royal de Bruxelles, publiés par 
A. QUETELET. Brux. 1857. T. XII. 40. 


A. QUETELET. Observations des passages de la lune et des 
étoiles de même culmination. 93°. 


— —_—_—__ Sur les étoiles filantes et le magnétisme ter- 
restre. 98°, 


FRANKRIJK. 

Revue agricole, industrielle et littéraire. Valenciennes 1858. 
Année IX. N°, 11. 98°. 

Mémoires de la Société &’Émulation. Années 1828—1831, 
1834—1857. Cambrai 1830—1833, 1837—1857. 
Tom. XIL—XIIL, XV—XXV, 1. S°. 

Bulletins de la Société Linnéene de Normandie. Année 
1855 —1856. Caen 1856. Vol. I. 8e. 

Mémoires de la Société impériale des Sciences Naturelles de 
Cherbourg. Paris et Cherbourg 1856. Vol. IV. 93°, 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD, V. WETENSCH. 14 


== GW 


Inhoud: 


A. CHATIN. Anatomie des plantes aériennes de l'ordre des Orchidées; 
ler mémoire: anatomie des racines. 

resNOU. Recherches chimiques sur l'Oïdieum «aurantiaeum, ou moisissure 
rouge qui se développe sur le pain. 

B, JARDIN. Essai sur l'histoire naturelle de l'archipel de Mendana ou 
des Marquises; lère partie: géologie et minéralogic. 

A LE JOLISs. Quelques remarques sur la nomenclature générique des 
Algues. Í 

W. NYLANDER. Synopsis du genre Artanis 

— Genus familiae Apidarum Heriades. 

A. DE BRÉBISSON. Liste des Desmidiées observées en Basse-Normandic. 

E‚ BORNET, Instructions sur la récolte, Y'émde et Ja préparation „des 
algues. 


ĳ 
"js 


Deseription de trois lichens nouveaux. 
DE LAPPARENT. Caractères de divisibilité des nombres entiers. 

TH. DU MONCEL. Moniteur électrique pour la sécurité des chemins de fer. 
PAYERNE. Pyroscaphe sous-marin du Dr. PAYERNe, son bateau plon- 
geur; sa cloche hydraulique; quelques mots sur ces trois appareils. 
BONISSENT. Notes sur le gisement de quelques rocbes dur département 

de la Manche. 
FE. LIAIS. Appareil destiné à puiser de l'eau de mer à des rg 
connues, pour en étudier la salure et la densité, 
L. L. FLEURY. Résumé des observations udométriques diurnes et | noc- 
turnes faites à Cherbourg pendant l'année 1856. 
- LIAIS. Détermination de la trajectoire des bolides; bolide du 12 Dé- 
cembre 1851, 


Ei 


Bulletin de la Société des Antiquaires de Picardie. Amiens 
1857. Année 1857, No. 1 et 2. 90, 


CH. DUPIN. Second rappótt súr’le eanal maritime de Suez. 
(Paris 1858). 4e. 


AMERICA. 


B, H. DIXON. Sneek to DIXON on Surnames. (Toronto 
1858). 8°. 


DUITSCHLAND. 
Zeitschrift des deutsch-österreichischen Felegraphen-Vereins. 
Berlin 1858. Jahrg. V. Hit. 4 u. 5. 4°, 


Zeitschrift für die gesammten Naturwissenschaften. Heraus- 


=GVH == 


gegeben von ‚dem Naturw. Vereine für: Sachsen u. Thü- 
„ringen in Halle. Berlin 1856. Bd: VII. 8, 


Abhandlungen des Naturw. Vereins für Sachsen und Thürin- 
gen in Halle. Berlin 1856. Bd. I. Hft 1. 4e. 


Inhoud : 


A. SCHMIDT. Der Gesehiechtaanpast der Stylommatophoren in taxono- 
mischer Hinsicht gewürdigt. 

€. GIEBEG: Die Versteinerungên á fm’ Muschelkalk von Liescau bei Hall. 

Tu, IRMISCH. Morphologische Beobachtungen „an Gewächsen aus den 
Familien ger Melanthaceen, ANRED und Aroidéen. 

Malesheke En fe Ln Vatérlndischi Naturkunde in 
Württemberg. Stuttgart 1858. Tal. XIV. Eer u. 
tag 8% iis deni) ĳ ĳ 


L nl IH 9 JW 

nhoud: f 

A. OrpeL. Die Juraformution Englands, Frankreichs und des südwest- 
liehen. Deutschlands: ‘ 

VON ALBERTL Úeber die Entstehung-der Stylolithen. 

QueNsrepT. Ueber Pterodactylus liasicus. 

FRAAS, Uebêr basaltiformie Pentacriftiten. 

STEINER. Codex inscriptionum romanarum-Danubii et Rheni. 


„Seligenstadt 1855. Th. IV. Hit. 1, 8% 
DENEMARKEN. 
Astronomische Nachrichten begründet von 1, c. scHUMACHER. 


Herausgegeben von c. A. r. errers. Altona 1857— 
1858. Bd. XLV_—_XLVIL, 4’. 


RUSLAND. 


Wetenschappelijke verhandelingen, uitgegeven door de Kei- 
zerlijke Universiteit te Kasan. Kasan 1857. Jaarg. 1856, 
N°, 8 en 4. 4°. Jaarg. 1857. 8? 


A» T, KUPFER. Compte-rendu annuel. Année 1856. Supplé- 
ment aux Annales de l’'Observatoire Physique Central, 
pour Pannée 1855. St. Petersbourg 1857. 4°. 


TA 


_ CVUI 


Antiquités du Bosphore Cimmérien conservées an Musée 
Impérial de l’rmitage. St. Petersbourg 1854, 2 vol. avec 
atlas. fol. 


AANGEKOCHT. 


Algemeene Konst- en Letterbode voor het jaar 1848. 
Haarlem 1848. 2 dln. 1 Bd. 8°, 

J. KRAMERS 32. Geographisch Woordenboek der geheele 
aarde. Gouda 1855. 8°. 

J. P. AREND. Algemeene Geschiedenis des Vaderlands, voort- 
gezet door ©. VAN REES en w. G, BRILE. Amst, 1858, 
Dl, HI. St. 2. Afl. 12. roy.-8°, 

Bibliothèque universelle. Revue Suisse et étrangère. Nouv. 
Période. Geneve 1858. Tom. IL. 1. 8°. 

Annales de Chimie et de Physique. 83° Serie. Paris 1858. 
Tom. LH. 1. 8% 

Schriften der Berlinischen Gesellschaft Naturforschender Freun- 
de. Berlin 1780—1792. Th. LX. S7. 


== HEIKE 


TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN IN 
DE MAANDEN JULIJ—SEPTEMBER 1858. 


NEDERLAND. 


Verslag van het verhandelde in de algemeene vergadering 
van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kun- 
sten en Wetenschappen, gehouden den 29sten Junij 1858. 
Utrecht 1858, S°, 


Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid. MHaarlem 18589. 
DI. VL. 4. 80, 


Inhoud: 


W‚ FP. STEYGERWALT. Over de Inénting van het rundvoe als voorbe- 
hoedmiddel tegen de heerschende longziekte. 

H. LEPLAY. Over de verbouwing van snikerhoudende Sorghum, Sorghum 
saccharatum, als nijverheidsplant en als voedergewas in Frankrijk, 

Mededeelingen betreffende het Fabrijkwezen. 

H. C. VAN HALL, Berigten en Mededeelingen. 


Verhandelingen van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. 
’sGravenhage 1858. Jaarg. 1858—1859. Afl. 1. 40. 


Inhoud: 


J. A. koor. Beschrijving van de ijzeren traliecbrug over de Maas bij 
Maastricht. 

Mededeelingen van den Minister van Binnenlandsche Zaken, betreffende 
den toestand van de haven het Nieuwediep. 

C. VAN DER STERR. Gemiddelde uitkomsten der waarnemingen gedaan 
aan den Helder, gedurende het jaar 1857. 

1, F. FIJNJE. Nota omtrent de tafel van de waterstanden op de Ne- 
derlandsche hoofdrivieren, gedurende het jaar 1857. 

D.J. STORM BUYSING E€n J. W. EL. VAN OORDT, Over ijzeren ophaal- 
bruggen. 

N. T. MICHAËMS. De Hanepraaisluis te Gouda. 

Uittreksel uit de rapporten van het voorgevallene op de rivieren in 
Nederland, vóór en tijdens de ijsbezetting in het voorjaar van 1858. 
E. OLIVIER, DZN. Over de stroomsnelheid er den waterafvoer der rivic- 

ren, bij ebbe en bij vloed. 


Uittreksels uit, vreemde Lijdschriften voor : de Leden van 
het, Koninklijk Lustituut van ugenieurs., ”s Gravenhage 
1558. Jaarg. 1857—1858S. No, 5, 4e, 


Inhoud: 


Over do luchtverversching in hare toepassing op openbare gehouwen, 
op bijzondere woningen, fabrieken, geheime gemakken en openbare 
verzamelplaatsen van drekstoffen. 

Mededeelingen en Berigten. 

De Volksvlijt. Tijdschrift voor Nijverheid, Landbouw, Han- 
del en Scheepvaart. Amsterdam 1858. Jaarg. 1858. N°. 

51. 80, 

Bouwkundige Bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij: 
Tot Bevordering der Bouwkunst. Amsterdam 1858. Dl. 
XI. 1. 40. 


Inhoud: 


J. H. LELIMAN. Welke regels men moet volgen bij het afkeuren van 
gebouwen. 

J. B. VAN DEN AREND. Korte beschrijving van de manège voor het gar- 
nizoen te Haarlem, gebouwd in 1854. ‘ À 

Ontwerpen voor bouwhoeven. 

Waterglas. 

A. N. GODEFROY. De school voor ambachtslieden te Holzminden, in het 
hete Brunswijk. 


JACOB VAN MAERLANT'S Spiegel-Historiaal, uitgegeven door 


de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Lei- 
den. Leiden 1858. DI. III. 4. 4°. 


Werken van het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht. 

Kronijk, Utrecht 1857—1858. Dl, II, Blad 111. DI. IV. Blad 1—13, 82, 

Berigten. Utrecht 1857. Dl VI. 2, 8°, 

Codex diplomatieus. 2e seric, Utrecht 1858. DI, V. Bl. 1—20. 8°. 

Werken van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en 
Volkenkunde van Nederlandsch Indië. 2de Afdeeling. Af- 
zonderlijke werken. Amsterdam 1858. Roij.-8°, 


C‚ GC, REINWARDT. Reis naar het oostelijk gedeelte van den Indischen 
Archipel, in het jaar 1821, Uit zijne nagelaten aanteekeningen opgze- 
steld, met eeu levensberigt en bijlagen vermeerderd, door w‚ u, pe vRIese. 


== OI 


Verhandelingen en Berigten betrekkelijk het Zeewezen, de 
Zeevaartkunde ende daarmede in verband. staande. We- 
tenischappen. Nieuwe volgorde, Amsterdam 1858, Jaarg. 
1858. No. 2, 82, 


Ihkoud: 


F, FOKKENS. Reis van Sidney naar Java. 

A. MEYER. Over de werking van het Roer. 

De Staatsbegrooting voor de Marine over 1858. 

De Nederlandsche’ Marine op'1 Junij 1858. 

De Nederlandsche Koopvaardijvloot op 1 Januarij 1858, 

Nederlandsche zeebrieven uitgereikt in 1856—1857. 

De Koopvaardijvloot in»1856-=1857. „vv / BDE sell 9 

Schepen in Nederland, in- en uitgeklaard, 1849 —1857. 

A. C.J. EDELING. Over het teekenen van Zeekaarten. 

A.J: H+ BEELOO. / T‚ BROWN'S ‚ankerligtingstoestel. 

J. MODERA. Bijvoegsel tot het voorgaande. 

Betonning van de Jahde. 8 ve el 

J. WASHINGTON, ESQ. Miswijzing van het kompas in Britsch N.-Amerika. 

Mededcelins van ‘eenige nieuwe kustlichten inde Dardânellën én ‘bij: 
gelegene zeeën. ) 8 í dra 

A. SCHOTBORGH. De geographische positie te bepalen door twee uur- 
hoeken. ek tor } tour, 

„ Korte Berigten, Mededeelingen en Opmerkingen, betrekkelijk de Zee- 

vaart, Aardrijkskunde, Koloniën, ‘enz; 5 Î ’ 

J. SWART. Vervolg van het Journal van de Reis Van ABEL JANSZ. TAS- 
MAN, enz. \ j wai tl a kn 
C. A. W. HALVERHOUT. Vervolg der verhandeling over’ de bemanning 

der oorlogschepen en daarstelling van een Marine-korps. 
Tractaat van koophandel en zeevaart tusschen Nederland en Perzië, 
J.J. BACKER DIRKS. Eenige bedenkingen tegen de beschouwingen van 
Jhr. A. MEIJER. 
NAPIER. Eenige opmerkingen over Marine-zaken. 


Verslag aan den Koning over de openbare werken. 1857. 
’s Gravenhage ‘1858. 4°, 


Vetslag over den staat der gestichten voor Krankzinnigen, 
en toelichtende opmerkingen nopens de daarbij gevoegde 
Statistieke tabellen, betrekkelijk hunne bevolking óver 
de jaren 1854, 1855 en 1856, aan Z. Exc. den Heer 
Minister van Binnenlandsche Zaken ingediend door de 
Imspecteurs dier gestichten: ’s Gravenhage 1858. 8°, 


aante, CES! Weme 


Verslag van den toestand der Provincie Friesland in 1857, 
aan de Staten van dat gewest gedaan door de Gedepu- 
teerde Staten, in de Zomervergadering van 1858. Leeu-” 
warden 1858. 99, 


Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje voor 1858. 
Amsterdam 1858. kl. 8% 


G. A. VENEMA. Bijdragen tot de kennis van de aardrijks- 
kundige gesteldheid der provincie Groningen, (Gronin- 
gen 1858). 5%, 

W. C. H. STARING. Voormaals en Thans. Opstellen over 
Neêrlands grondgesteldheid. Haarlem 18558, Afl. 3, S°. 


H. 5. KOENEN. De Nederlandsche Boerenstand historisch be- 
schreven. Haarlem 1858. S°. 


Choix de vases peints du Musée d’antiquités de Leide; 
publiés et commentés par 5. rOULEZ. Gand 1854. fol. 


el 


. VROLIK. Het leven en het maaksel der dieren. Amster- 
dam 1858. Dl. III. St. 1. 8°. 


F. w. CONRAD. Canal de Suez. État de Ia question. La 
Haye 1858. 8°, 


J. F. B. BAERT. ADAM SMITH en zijn onderzoek naar den 
rijkdom der volken. Leiden 1858, 8°. 


J. A. STAMKART. Specim, litterarium inaug., exhibens Com- 
mentarium in vLaUrI Mostellariam. Amsterdam 1858. S°. 


W. BILDERDIJK. Dichtwerken. Haarlem 1859. Dl XV. 8°. 

C. W. MOORREES en P. J. VERMEULEN. Vervolg van 3. VAN 
DE WATER’ s Groot Plakkaatboek ’s Lands van Utrecht, 
van den vroegsten tijd af tot het jaar 1810, Utrecht 
1858, DlyT. 5 rfol. 

G. MEES, AZN. Historische Atlas van Noord-Nederland, van 
de XVI eeuw tot op heden. Rotterdam 1858. Afl. 9, fol. 


ee ee 


Topographische Kaart van het Koningrijk der Nederlanden, 
vervaardigd door de Officieren van den Generalen Stat 
en gegraveerd op het Topographisch Bureau van het Mi- 
nisterie van,Oorlog, op de schaal van 1:50,000. Blad 
27 (Hattem) en 38 (Gorinchem). 

W. C. H‚, STARING. Geologische Kaart van Nederland. Schaal 
van 1:200,000. Haarlem 1858. N°. 14. langw. 4’. 


Verzamelingstabellen der waterhoogten langs de Boven-Rijn, 
Waal, Merwede, enz., waargenomen in de maanden Mei— 
Julij 1858. fol. 


(P+ 7. DUBOURCQ). Notice des tableaux du Musée d’ Amster- 
dam avec fac-sinmle des Monogrammes. Amsterdam 1858. 
kl. 8°. 

(t- NiHorr). Catalogus van de openbare Bibliotheek te 

… Arnhem. Arnhem 1858. 8°. 

Catalogus van de Bhibliotheek der stad Amsterdam. _ Am- 
sterdam 1858. 4de gedeelte. S°. 

Poesis bilinguis, tripartita: Bilinguis, nempe partim latina, 
partim flandrica; Tripartita, scilicet in versus, actiones 
et catilenas. Composita per me RUMOLDUM CROMMIUM. 
Pastorem in Ossel et Deseruitorem in Bruysseghem, sed 
partim in juventute, partim in altiore aetate. HS. fol. 


OOST-INDIË, 


R. H. TH. FRIEDERICH. Over Inseriptiën van Java en Su- 
matra. Batavia 1857. 4°, 


BELGIË. 


Bulletin de P Académie royale de Médecine de Belgique. 
Année 1857 —1858. 2me Série. Brux. 1858.N°. 5—8. S°. 


Inhoud: N°. 5: 


MARTENS. Rapport sur un mémoire de M, karser, relatif à une cryp- 
togame rouge du pain. 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WETENSCH, 15 


— CXIV — 


MARINUS, Rapport sur le mémoire de M‚ nupenr, intitulé: Des phéno- 
menes mécaniques de Vaccouchement. 

MASCART. Communication relative ù une Épidémie de dysenterie. 

VERHEYEN. Considérations sur trois faits de la médecine contemporaine. 

DELAHAYE. Note pour servir à la discussion sur la phthisie pulmo- 
naire. 

J. FP, HEYFELDER. Des récidives des maladies cancéreuses. 


N° 6: 


FRANGoIs. Note sur un cas de mort apparente simulé par un accès de 
fièvre intermittente pernicieuse. 

LEQUIME. Rapport sur un mémoire de M. sover, rélatif au vertige rhu- 
matismal, 

FOssION. Rapport sur une note de M. van prervLIET, rélative à un cas 
de section des nerfs pneumogastriques. 

DE MEYER. Rapport sur un ouvrage, de M. merzie, intitulé: Contre les 
amputations après les lésions graves, 

LEBEAU. Rapport sur une communication de M. varFrivs, sur une 
Épidémie dysentérique qu'il à observée a Arlon, pendant l'antomne 
de 1857. 

sover. Du vertige rhumatismal. 

L. VAN BIERVLIET. Note sur un‚cas de section des nerfs pneumo-gas- 
triques. 

Observations météorologiques récueillies à I'Observatoire royal de Bruxcl- 
les, pendant les mois de Fevrier et Mars 1858. 


Ne, 7: 


LEROY-D'Ériouers. Note sur le brise-pierre courbe à deux branches. 

BURGGRAEVE. Note sur la phthisie tubereuleuse. 

Observations météorologiques récueillies à I'Observatoire royal de Bruxel- 
les, pendant le mois d’Avril 1858. 8 


iNS.*3': 


FALLOT. Conjectures sur létiologie des tubercules pulmonaires. 

VLEMINCKX. De la Revaccination. 

MARTENS. Note additionelle au rapport rélatif aux accidents survenus 
à la suite du sarclage de T'héracléc. , 

VERHAEGHE, De la rareté comparative de la phthisie pulmonaire sur les 
bords de la mer. 

Observations météorologiques récueillies à l'Observatoire royal de Bel- 
gique, pendant le mois de Mai 1858. 


a. mr. MARINUS. Bulletin de l' Academie royale de Médecine 
de Belgique. Table alphabétique des matières et des 
auteurs, contenus dans les tomes Là XVT, Brux. 1858. S°. 


IGN 


A. HENNE. Histoire du règne de cnamres-Qquinr en Belgi- 
que. Brux. et Leipz. 1858. Tom. 1. 8? 


FRANKRIJK. 


Annales des Sciences physiques et naturelles, d’Agriculture 
et d’ Industrie, publiées par la Société impériale d’ Agri- 
culture, etc. de Lyon. Lyon 1856. 2e Série. Tom. VII. 
1857. 3e Série. Tom. Ll. roy-8°. 


Inhoud, 2e Série, Tom. VIII: 


A- FOURIAU. Observations météorologiques faites à l'école impériale 
d’agriculture de la Saulsaie (Ain). 

A. F‚ MICHEL. Rapport sur le vert de Cûine. 

GRUNER. Essai d'une classification des principaux tilons du plateau cen- 
tral de la France, avec indication des roches éruptives et des soulè- 
vements auxquels ils semblent se rattacher, suivi de la deseription 
spéciale des anciennes mines de plomb du Forez (lre partie). 

Rapport présenté par la commission des soïies sur ses travaux en 1855. 

JAUBERT. Description d'une espèce nouvelle d'Ancyloceras de l'étage 
néocomien de Castellane (Basses- Alpes). 

c. rey. De linfluence du vent sur la forme des nuages, 

E- TISSERANT. Rapport sur le concours agricole du 10 Mars 1856. 

MONTROUZIER. Suite de la faune de I'île de Woodlark ou Moiou (ento- 
mologie). 

Ee _ Essai sur la faune de I'île de Woodlark (ichthyologie). 
Revue et annotée par M. v. TIOLLIËÈRE. 

D. A. RÉROLLE. Nouveau système de drainage, 

A. GLÉNARD. Rapport sur les taches graisseuses qui se produisent sur 
les étoffes de soie, sur leur nature, leur origine, leur mode de pro- 
duction, et sur les moyeus de les éviter. 

Extraits des procès-verbaux des séances, année 1856. 

Tables alphabétique et analytique et par noms d'auteurs des- matières 
eontenues dans les buit volumes. de la 2e série des Annales. 


me Serie, Tom. 1: 


B. GRUNER. Description des anciennes mines de plomb-du Forez. 

A. LABOUYsSE. Lettre sur les moeurs et les habitudes des tortues d'eau 
douce et des tortucs terrestres de l'Algérie. 

Rapport présenté par la commission des soies sur ser travaux. en 1856, 

JOURDAN. Sériciculture. Tuettre à M. pumas, en réponse à plusieurs-qucs- 
tions importantes de sériciculture, 

caPpbs. Lettre à M. rourner, au sujet de l'ozone atmosphérique et de 
ses rélations avee les fièvres de l'Algérie.. 

15 


rr CEN =— 


E.‚ DUMORTIER, Note sur quelques fossiles peu connus ou mal figurés 
du Lias moyen. 

A. ÉPALLON. Esquisse d'une description géologique du Haut-Juru. ct 
en particulier des environs de St.-Claude. 

E‚ DUSEIGNEUR, Note sur la récolte de 1857 et sur la maladie des vers 
à soie, 

LORENTI. Sur les brouillards du matin qui s’établissent en été sur le 
Rhône. 

A. PorYy. Considérations philosophiques sur un essai de systématisation 
subjective des phénomènes météorologiques. 

VENANCE-PAYor. Observations météorologiques faites à Chamounix en 
1855, 1856 ct 1857, et observations thermométriques au sujet des sour- 
ces et de divers cours d'eau de la vallée de l'Arve. 

Résumé des observations recueillies en 1857 dans le bassin de Ja Saône 
par les soins de la Commission hbydrométrique de, Lyon. 

Extraits des Proeès-verbaux des sCances, année 1857. 


Revue agricole, industrielle et littéraire. Valenciennes 1858, 
Ime année. No, 12. 10me année. N° 1 et 2. 87. 


Mémoires de la Société d’ Histoire naturelle de Paris. Paris 
1823—1828. Tom. 1—IV. 4°. 


Annales de la Société Lirméenne de Lyon. Nouv. Série. 
Lyon 1856—1857. Tom. IL. et IV. roy.-8°. 
Inhoud, Tom. III: 


1, MULSANT et CL. REY. Constitution d'un nouveau genre détaché du 
genre Progophloeus (famille des Brachélytres). 

— — — — Description d'une espèce nouvelle du genre 
Plegaderus (famille des Histérides). 

—____— — —_—___ Description d'un Coléoptère inédit constituant 
un genre nouveau voisin du genre Pseudopsis (famille des Braché- 
Iytres). 

E‚ MULSANTe Description d'une espèce nouvelle du genre Chrysomela. 

- MULSANT et EL. REY. Description d'une espèce nouvelle de Coléop- 
tère de Ta tribu des Latigènes. 

E‚ MULSANT. Notes relatives à quelques insectes Coléoptères de la tribu 
des Pectiuiptdes. 

E‚ MULSANT Et GUILLEBEAU. Description de quelques Elatérides nouveaux 
ou peu connus, 

E. MULSANT Ct Vv. MAYET, Notes pour servire à l'histoire de !Ampht- 
mallus marginatus. 

E‚ MULSANT CL GUILLEBEAU. Description d'une espèce nouvelle de Co- 
léoptère de la tribu des Longicornes. 

B. MULSANT et GODART. Description d'une espèce nouvelle de Coléop- 
tère du genre Orchesia, 


ko] 


— CXVII, — 


E- MULSANT et CL, REY. Description d'une nouvelle espèce de Coléop- 
tère du genre Bostrichus. 
Notes pour servir à [histoire de PAgnathus de- 


coratus. 

E. MULSANT @t CL. REY. Descriptions de quelques Hémiptères-Hétérop- 
têres nouveaux ou peu connus. 

E. ef v. MursanT. Description de la larve de PElenophorus collaris, Co- 
léoptère de la tribu des Latigènes. 

E‚ MULSANT, Additions et rectifications au tableau des Cocecinellides pu- 
blié en 1853. 

Description d'une nouvelle espèce de Longicorne, consti- 
tuant un nouveau genre dans cette tribu de Coléoptères. 

P. PERROUD €t E‚ MULSANT. Description de deux nouvelles espèces de 
Coléoptères constituant un genre nouveau dans la famille des Ulomiens. 

E. MULSANT. Additions et observations rélatives à la monographie des 
Palpicornes 

Notice sur 5. r. DOUDLIER. 

J. BOURCIER et E. MuLsANT. Description des deux nouvelles espèces 
d'Oiseaux-Mouches. 

E‚ MULSANT @t GUILLEBEAU. Description de la larve du Zudius ferru- 
gineus. 

E. MULSANT. Histoire des Coléoptèùses de France. 

P, MILLIÈRE. Histoire des Métamorphoses de ["Acidalia asbestaria. 


Tom. IV: 


A. JORDAN. Nouveau Mémoire sur lu question rélative aux Aegylops 
triticoïdes et speltaeformis. 

KE. PERRIS. Nouvelles excursions dans les Grandes Landes. 

P. MILLIÈRE. Création d'un Benre nouveau, Apterona, et histoire des 
insectes, qui le composent. 

E. MULSANT. Notice sur TH. DUGAS. 

——______ Histoire des Coléoptères de France. 

MUESANT Et GUILLEBEAU. Description d'une espèce nouvelle du genre 
Orchesia de la Tribu des Coléoptères Barbipalpes. 

G. LEVRAT. Description de trois Coléoptères nouveaux. 


Reeneil de Mémoires de Médecine, de Chirurgie et de Phar- 


macie militaires. Publié par ordre du Ministre de la 
Guerre. 2e Série. Paris 1858. Tom. XXII. 8e. 


Inhoud: 


LARREY. Rapport sur l'état sanitaire du camp de Chalons. 

CABROL et TAMISIER, Baux thermo-mincrales chlorurées sodiques de 
Bourbonne-les-Bains (Haute-Marne). 

QUESNoY. Notice médico-ehirurgicale sur armée d’Orient. 


es CROVIID "== 


SALLERON, Compte-rendu des amputations primitives et des amputations 
conséeutives traitées ù I'hôpital militaire de Dolma-Bagtché (Constan- 
tinople). Le partie. 

couuier. Mémoire sur les propriétés hygiéniques des étoffes qui ser- 
vent à confectionner les vêtements militaires, 

— Note sur un caractère mieroscopique constant des taches de 
sans. 

Note sur une étuve à courant d'air. 


Bulletin historique de la Société des Antiquaires de la 
Morinie. Saint-Omer 1858. Livr. 26. 80, 


Bulletin de la Société des Antiquaires de Picardie. Amiens 
1858. Année 1858. Ne. 2. 80, 


Recueil de Y Académie de Législation de Toulouse 1858. 
Toulouse 1858. Tom. VIL. 1. 5%, 


Description des espèces bovine, ovine et porcine de la 
France, par MM. les Inspecteurs généraux de }’ Agricul- 
ture, publie par ordre de S. Exc. le Ministre de YP Agri- 
culture ete. Paris 1857. Tom. IL, (Bspèce bovine, Livr. 
1. 40, 

Inhoud: 


LEFOUR. Race flamande. 


A. DE LONGPÉRIER. Notices sur cent deniers de Pépin, Car- 
loman et de Charlemagne trouvés près d’ Imphy en Ni- 
vernais. Paris 1858, 8°, 

Derniers conseils. Testament politique du premier Ministro 
de PEmpereur rroporp: Ier offert à la Société de la Morale 
Chrétienne par le Marquis pr LAROCHEFOUCAULD-LIAN- 
court. Paris 1858. 8°, 


GROOT-BRITTANJE, 


Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 
Londen 1858. Vol. CXLVIL. 8. 40, 
Inhoud: 


G. B. AIRY. Account of the Construction of the New National Standard 
of Length, and of its principal Copies. 


—= CXIK — 


A. CAYLEY. Memoir on the Resnltant of a System of two Equations, 

On the Symmetrie Functions of the Roots of certain Sys- 
tems of two Equations. 

Memoir on the Conditions for the Existenee of given Sys- 
tems of Equalities among the Roots of an Equation. 

Tables of the Sturmian Funetions for Equations of the 
Second, Third, Fourth, and Fifth Degrees. 

C‚ GREVILLE WILLIAMS. On some of the Products of the Destructive 
Distillation of Boghead Coal. 

G. BOOLE. On the Comparison of Transcendents, with certain applica- 
tions to the Theory of Definite Integrals. 

W. HOPKINS. Experimental Researches on the Conductive Powers of 
various Substances, with the application of the Results to the Pro- 
blem of Terrestrial Temperature. 

E. HODGKINSON. Experimental Researches on the Strength of Pillers of 
Cast Iron, from various Parts of the Kingdom. 


Proceedings of the Royal Society of Londen. Vol. IX. N°. 
80 and 31. 80, 

Memoirs of the Literary and Philosophical Society of Man- 
chester. Londen 1788—1802. Vol. IL. IV. —V. 2d Series. 
Londen 1842, 1856—1857. Vol. VI. XIIL XIV. 5°, 

De Vol, H. IV. en V. der eerste Serie en Vol. VI der 2de Serie zijn 


ter aanvulling van ontbrekende deelen gezonden. 


Inhoud van 2d Series Vol, XIII: 


R. A. SMITIL. Memoir of JonN pALTON, and History of the Atomic The- 
ory up to his time. 


Vol. XIV: 


W. STURGEON. On Lightning and Lightning Conductors 
On some Peculiarities of the Thunderstorm which oc- 

REE in this neighbourhood on Tuesday, the 16th of July last. 

W. FAIRBAIRN. On the Comparative Value of various kinds of Stone, 
as Exhibited by their Powers of Resisting Compression. 

J. P. JOULE. On the Fusion of Metals by Voltaic Electricity. 

A Shoft Account of the Life and Writings of the late 
Mr. w. STURGEON. 

F. CRACE CALVERT. On the Solubility of Sulphate of Baryta in Acid 
Solutions. 

E. W. BINNEY. Additional Observations on the Permian Beds of the 
North-west of England. 

F. CRACE CALVERT and rn. sonnsonN. The Chemical Changes which Piz 
Iron undergoes during its conversion into Wrought Iron. 


e= (ORE en 


Te P‚ KIEKMAN, On the 7-partitions of X. 

1. HALFORD JONES.Remarks on the Occultation of Jupiter and his Sa 
tellites by the Moon, January 2nd, 1857. 

A. FRYER, Some Peeuliarities of the Vital Statistics of the Society ot 
Friends. 

B. SCKUNEK. On te Formation of Indieo-blue. Part II. 

ee On the Oeccurence of Indixo-blue in Urine. 


The Atlantis: a Register of Literature and Science, con- 
ducted by Members of the Catholie University of Ire- 
land. London 1858. Vol. T. 2. Se, 


Inhoud: 


J. OMAGAN, JOAN OF ARC. 

Ti. ARNOLD. The Genius of ALCIBIADES. 

H. HENNESSY. On a Uniform System of Weights, Measures, and Coins 
for all Nations. 

J.H. NEWMAN. On the Formula, pix pats voö Ozoù hóyov oscapropdun. 

E. CURRY. „The Siek-bed of Cuchulainr, and the only Jealousy of 
Eimer.” Quoted from the Yellow Book of Slane in Leabhar na 
h-Uidhre. 

W.G! PENNY. On an Inequality of long period in the motions of the 
Planets Jupiter, Saturn, and Uranus 

H. HENNESSY. On the Distributions of Heat over Islands, and especially 
over the British Isles. Part. I. 

W. K. SULLIVAN. On the presence of Ammonia and Nitrie Acid in the 
Sap of Plants. 

On the influence which the individual constitution of 
Plants exerts upon the Seed. 

R. D. LYONS. Observations on the Motions and Sounds of the Human 
Heart during life, as witnessed in tbe case of M. GroUx. 

TH. HAYDEN. On the Function of Sömmering’s Yellow Spot in produ- 
eing unity of visual pereeption in binocular vision. 


W. H. MILLER. On the construction of the New Imperial 
Standard pounds; on the comparison of the new Stan- 
dards with the Kilogramme des Archives; and on the 
construction of secondary standard pounds, a ten-pounds 
weight, a kilogramme, and a series of troy ounce weights. 
Londen 1857. 4e. 


G. B. AIRY. Account of the construction of the New Nati- 
onal Standard of Length, and of its principal Copies. 
Londen 1858. 4 


NON 


J. DALTON. A new System of Chemical Philosophy. London 
1842, 1810—1827. Vol, IL. IL. 1. 8°. (Vol. I. part. 
1, 2d, ed). 

— —__—_— Meteorological observations and Essays. 2 ed. Man- 
chester 1834. Se. 


TH. HORSFIELD and r. MOORE. A Catalogue of the Birds in 
the Museum of the Hon. Fast. India Company. London 
1856—58. Vol. IL. 8’. 


= A Catalogue of the Lepidop- 
terous Insects in the Museum of the Hon. East.-India 
„ Company. Lond. 1857. Vol. TL. So. 


AMERIKA, 


N. B. MANZINI, Histoire de linoculation préservative de la 
fièvre jaune pratiquée par ordre du Gouvernement Es- 
pagnol à l’ Hôpital militaire de la Havane. Paris etc. 
1858. S°. 


Track Survey of the River Parana. Surveyed bij Commander 
THS. J. PAGE. Sheet N°. 3—7. 


DUITSCHLAND. 


Denkschriften der Kaiserl. Akademie der Wissenschaften 
(Mathematisch-naturwissenschaftliche Classe). Wien 1858. 
Bd. XIV. 4°. 


Inhoud: 


UNGER. Ueber fossile Pflanzen des Süsswasser-Kalkes und Quarzes. 

— — _ Beiträge zur näheren Kenntniss des Leithakalkes, namentlich 
der vegetabilischen Einschlüsse und der Bildungsgeschichte derselben. 

HxrTL. Ueber den Amphibienkreislauf von Amphipnous und Monopterus. 

C. VON ETTINGSHAUSEN. Ueber die Nervation der Bombaceen. 

DIESING. Vierzehn Arten von Bdellideen. 

HEGER. Ueber die Auflösung eines Systemes von mehreren unbestimm- 
ten Gleichungen. 

VON PERGER. Studien über die deutschen Namen der in Deutschland 
heimischen Pflanzen. 

scHamipr. Deliciae herpetologicae musei zoologici Cracoviensis. 


BOEKGESCH. DER KON. AKAD, V. WETENSCH. 16 


— CXXII — 


Sitzungsberichte der Kaiserl, Akademie der Wissenschaften. 
(Mathematisch-naturwissenschaftliche Classe). Wien 18517 — 
1858. Bd. XXIV. 3. Bd. XXV—XXVIL. L. Bd, XXVI 
XXX, 1—3. 5%. 


Inhoud, Bd. XXIV, Heft 3: 


uNGem. Botanische Streifzüge auf dem Gebiete der Calturgeschichte. 
(IL. Die Pflanze als Erregungs- und Betäubungsmittel). 

siMoNY. Ueber die Alluvialgebilde des Etschthales. 

M. DE VINTSCHGAU. Osservazioni chimiche sulle reazioni per le quali la 
cristallina si dovrebbe distinguere dall’ albumina. 

C. VON ETTINGSHAUSEN. Die Blattskelete der Apetalen, eine Vorarbeit 
zur Interpretation der fossilen Pflanzenreste. 

czerMmak. Ueber secundäre Zuckung vom theilweise gereizten Mus- 
kel aus. 

ROKITANSKY. Ueber Bindegewebs-Wucherung im Nervensysteme. 

F. VON HAVER. Ein Beitrag zur Kenntniss der Fauna der Raibler 
Schichten. 

Tabellarische Uebersicht der Witterung in Oesterreich im Monate März 
und April 1857. 


Bd. XXV: 


CZERMAK. Beiträge zur Kenntniss der Beihilfe der Nerven zur Spei- 
chelsecretion. 

Brücke. Ueber Gravitation und Erhaltung der Kraft. 

seiTzER. Integration der Differentialgleichung (a, + bz) 4’ +.» 
+ (ay Hb) y! + (ag +hor)y—=0. 

KNOCHENHAUER. Beobachtungen über zwei sich gleichzeitig entladende 
Batterien. 

o. scnMIpT. Ergebnisse der Untersuchung der bei Krakau vorkommen- 
den Turbellarien. 

uHevLer. Beiträge zur Kenntniss der Siphonostomen. 

____ Merkwürdiger Fall vorderer Verwachsung an Diplozoon pa- 
radozum. 

Kk. vON HAUER. Weber das chemische Aequivalent der Metalle Cad- 
mium und Mangan. 

— Ueber die Zusammensetzung des schwefelsauren Cad- 
miumoxydes. 

—- Ueber die Zusammensetzung des Kalium-Tellurbro- 
mides und das Aequivalent des Tellurs. 

ZANTEDESCHI. Delle dottrine del terzo suono, ossia della coincidenza 
delle vibrazioni sonore, con un cenno sulla analogia, che presentano 
le vibrazioni luminose dello spettro solare. Memoria I. 

—__—___—__—__— Della corrispondenza, che mostrano fra loro i corpi so- 
nori nella risonanza di più suoni in uno, Memoria II. 


— CEXIIL — 


ZANTEDESCHr. Della unità di misura dei suoni musicali, dei loro limiti, 
della durata delle vibrazioni sul nervo acustico dell’ uomo, e dell’ in- 
nalzamento del tono fondamentale avvenuto nei diaspason di accinjo, 
in virtu di un movimento spontaneo molecolare. Memoria III. 

ENGEL. Ueber Thierknospen und Zellen. 

BUCHNER, Ueber den Kohlenstoff- und Silicumgehalt des Roheisens. 

HYRTL. Das arterielle Gefässystem der Rochen. 

EFRITSCH. Untersuchungen über das Gesetz des Einflusses der Lufttem- 
peratur auf die Zeiten bestimmter Entwickelungsphasen der Pflanzen, 
mit Berücksichtigung der Insolation und Feuchtigkeit. 

LITTROW. Physische Zusammenkunft der Planeten Amphitrite und Mel- 
pomene im November 1857. 

FE. VON HAUER. Ein geologischer Durchschnitt der Alpen von Passau 
bis Duino. 

srux. Ueber den Einfluss des Bodens auf die Vertheilung der Pflanzen. 

CZERMAK und prorrowskr. Ueber die Dauer und die Anzahl der Ven- 
trikel-Contractionen des ausgeschnittenen Kaninchenherzens. 

UNGER. Beiträge zur Physiologie der Pflanzen. 

HYRTL. Ueber die Plica nervi laryngei. 

KREIL. Ueber zwei Reihen meteorologischer Beobachtungen in den afri- 
kanischen Missions-Stationen Chartum und Gondokord. 

SCHAEFER. Ueber eine Vergiftung mit Mitisgrün, nebst eine Reihe che- 
mischer Untersuchungen, die Resorption und Ausscheidung von Arsenic- 
und Antimonial-Präparaten betreffend. 

GAUSTER. Untersuchungen über die Balgdrüsen der Zungenwurzel. 

C. VON ETTINGSHAUSEN und peBEY. Die urweltlichen Thallophyten des 
Kreidegebirges von Aachen und Maestricht. 

REICHARDT. Ueber die Gefässbündel-Vertheilung im Stamme und Sti- 
pes der Farne. 

GRAILICH und HANDL. Note über den Zusammenhang zwischen der 
Aenderung der Dichten und der Brechungs-Exponenten in Gemengen 
von Flüssigkeiten. - 

KRABBE. Ueber ein Trichosom in der Leber von Zreton cristatus. 

VON FARKAS-vuKOrrNovid. Das Lika- und Krbava-T'hal in Militär- 
Croatien. 

REUSS. Mineralogische Notizen aus Böhmen. 

Veber silurische Schalsteine und das Eisenerzlager von Auval 
bei Prag. 

BRÜCKE. Ueber den Bau der Muskelfasern. 

KUPFFER und Lupwie. Die Beziehung der Merv? vag? und splanchnici 
zur Darmbewegung. 

LUDWIG und seress. Vergleichung der Wärme des Unterkiefer-Drüsen- 
speichels und des gleichseitigen Carotidenblutes. 

BENEDIKT. Ueber die Abhängigkeit des elektrischen Leitungswiderstan- 
des von der Grösse und Dauer des Stromes. 

Tabellarische Uebersicht der Witterung in Oesterreieh im Monate Mai 1857. 

16* 


ee ONM 


Bd. XXVL: 


STRICKER. Untersuchungen über die Papillen in der Mundhöhle der 
Froschlarven. 

orreL. Weitere Nachweise der Kössener Schichten in Schwaben und 
in Luxemburg. á 

ROLLE. Ueber einige an der Grenze von Keuper und Lias in Schwa- 
ben auftretende Versteinerungon. 

PETZVAr. Bericht über dioptrische Untersuchungen. (Fortsetzung). 

LORENZ. Vergleichende orographisch-hydrographische Untersuchung der 
Versumpfungen in den oberen Flussthälern der Salzach, der Enns 
und der Mur, oder im Pinzgau, Pongau und Lungau. 

OELTZEN. AKGELANDER’S Zonen-Beobachtungen vom. 15. bis 31. Grade 
südlieher Deelination in mittleren Positionen für 1850.0. (Erste Ab- 
theilung von Oh bis 4b.) 

rour. Ueber der Gebrauch des Thermo-Hypsometers zu chemischen 
und physicalischen Untersuchungen. 

WEDL. Anatomische Beobachtungen über 'Trematoden. 

DITSCHEINER. Ueber die graphische Kreis-Methode. 

HELLER. Beiträge zur österreichischen Grotten-Fauna. 

sacus. Ueber eine Methode, die Quantitäten der vegetabilischen Wigen- 
wärme zu bestimmen. 

Ueber die gesetzmässige Stellung der Nebenwurzeln der ersten 
und zweiten Ordnung bei verschiedenen Dicotyledonen-Gattungen. 

Bönu. Ueber Pendel met Quecksilber-Compensation. 

MYRTL. Anatomische Untersuchung des Clarotes Jleuglint. 

KNERr. Ichthyologische Beiträge. 

spirzer. Integration verschiedener linearer Differentialgleichungen. 

Bemerkungen über die Integration linearer Differentialgleichun- 
wen mit Coëfticienten, die bezüglich der unabhängig Variablen vou 
der ersten Potenz sind. 

Tabellarische Uebersicht der Witterung in Oesterreich im Monate 
Juni 1857. 


Bd. XXVII. Heft. TI: 


GRAILICH und von LANG. Untersuchungen über die physicalischen Ver- 
hältnisse krystallisirter Körper. 

CZERMAK. Ueber das Accommodationsphosphen. 

OELTZEN. ARGELANDER’s Zonen-Beobachtungen. (Fortsetzung). (Zweite 
Abtheilung von 5h bis 7h). 

REUSS. Zur Kenntniss fossiler Krabben. 

UNGER. Einiges über das Wachsthum des Stammes und die Bildung 
der Bastzellen. 

VON ETTINGSHAUSEN und peser. Die vorweltlichen Acrobryen des Krei- 
degebirges von Aachen und Maestricht. 

VON LANG, HANDE und muURMANN. Krystallographische Untersuchungen. 


—— GEEME 


LANGER. Ueber incongruente Charnier-Gelenke. 

VON BAUMGARTNER. Von den allgemeinen Eigenschaften der Kräfte in 
der unorganischen Natur und ihrer Bedeutung in der Naturlehre. 
Tabellarische Uebersicht der Witterang in Oesterreich im Monate Juli 

1857. 


Bd. XXVIII: 


KUDELKA. Ueber Herrn Dr. prückE’s Lautsystem. 

BRÜckE. Nachschrift zu Prof. koperka’s Abhandlung, betitelt: „ Veber 
Herrn Dr. prücKE’s Lautsystem,” nebst einigen Beobachtungen über 
die Sprache bei Mangel des Gaumensegels. 

DITSCHEINER. Ueber die graphische Parabel-Methode. 

UNGER. Beiträge zur Physiologie der Pflanzen. 

DITSCHEINER. Ueber die graphische Hyperbel-Methode. 

HELLER. Ueber neue fossile Stelleriden. 

SCHRÖTTER. Bericht über den gegenwärtigen Standpunkt der Erzeu- 
gung und Verarbeitung des Aluminiums in Frankreich. 

Aus Dr. kK. scuerzer’s Mittheilungen über einige, während des Aufent- 
haltes der Fregatte Novara in Funchal (Madeira) und Rio de Janeiro 
gewonnene Resultate. 

RESLHUBER. Ueber das Wetterleuchten. 

ziepe. Die Kupfererz-Lagerstätten im Rothliegenden Böhmens. 

DITSCHEINER. Veber die Zonenflächen. 

KOLENATI. Zwei für Oesterreich neue Arten von Fledermäusen. 

PETZVAL. Ueber Herrn spirzer’s Abhandlung: Die Integration mehre- 
rer Differential-Gleichungen betreffend, und die darin erhobenen Pri- 
oritäts-Ansprüche. 

piesiNG. Zwei Worte über Diporpa und Diplozoon. 

GRAILICH. Der Römerit, ein neues Mineral aus dem Rammelsberge, 
nebst Bemerkungen über die Bleiglätte. - 
VON PERGER. Marginalien zur Geschichte der polygrapbischen Erfindungen. 
goug. Ueber die Erdbeben im December 1857, dann im Jänner und 

Februar 1858. 

ZANTEDEsCHI. Della lunghezza delle onde aeree, della loro velocità 
nelle canne a boecca, e dell’ influenza che esercitano i varii elementi 
sulla loro tonalità. Memoria VII. 

Studio eritico-sperimentale del metodo comunemente se- 
guito dai fisici nella determinazione dei nodi e ventri delle colonne 
aeree vibranti entro canne a bocca. Memoria VIII. 

MOLIN. Versuch einer Monograpbie der Filarien. 

FRANKL. Bericht über die Erwerbung von sieben Racenschädeln, wäh- 
rend einer Reise im Orient. 

C. VON ETTINGSHAUSEN. Beiträge zur Kenntniss der fossilen Flora von 
Sotzka in Unter-Steiermark. 

Brücke. Ueber die reducirenden Eigenschafien des Harns gesunder 
Menschen. 

OZERMAK. Ueber reine und pasalirte Vocale. 


— CXXVI — 


Bd. XXIX: 


ROCHLEDER. Mittheilungen aus dem chemischen Laboratorium zu Prag. 

PETZVAL. Bericht über eine Abhandlung des Dr. A. mürrer, Prof. der 
Mathematik in Zürich. 

spPITZER. Neue Integrations-Methode für Differenzen-Gleichungen, deren 
Coëfficienten ganze algebraische Functionen der unabhängigen Ver- 
änderlichen sind. 

wepr. Ueber ein in den Mägen des Rindes vorkommendes Epiphyt. 

HEEGER. Beiträge zur Naturgeschichte der Insecten 

kEUuSs. Ueber die geognostischen Verhältnisse des Rakonitzer Beckens 
in Böhmen. 

PETZVAL. Ueber die Schwingungen gespannter Saiten. 

CZERMAK. Einige Beobachtungen über die Sprache bei vollständiger 
Verwachsung des Gaumensegels mit der hintern Schlundwand. 

OELTZEN. ARGELANDER's Zonen-Beobachtungen. Fortsetzung. (Vierte 
Abtheilung von 12h bis 15h). 

HAIDINGER. Erhebungen über das Erdbeben vom 15. Jänner 1858, vou 
Dr, 5. scnMIDT. 

—__—__—__— Der Datolith von Baveno. 

KOLENATI. Zwei neue Österreichische Poduriden. 

Zwei neue Österreichische Philopteriden. 
Eine neue Österreichische Fledermaus. 

VON BAUMGARTNER. Bin Fall ungleichzeitiger Wiederkehr des Sehver- 
mögeps für verschiedene Farben. 

HYRTL. Notiz über das Cavum praeperitoneale rerzi in der vorderen 
Bauchwand des Menschen. 

Zwei Varianten des Musculus sterno-clavicularis. 

von rscuupr. Beobachtungen über Irrlichter. 

GRAILICH und weiss. Ueber das Singen der Flammen. 

HALLER. Ueber den periodischen Gang der Krankheiten und ihren Zu- 
sammenhang mit den atmosphärischen Veranderungen. 

FRIESACH. Geographische und magnetische Beobachtungen in Nord- 
und Süd-Amerika, angestellt in den Jahren 1856 und 1857. 

KOrENATr. Die Gaumenfalten und Nebenzungen der Chiropteren. 

Brücke. Ueber das Vorkommen von Zucker im Urin gesunder Menschen. 

reirGen. Die Haftwurzeln des Epheu. 

FITZINGER. Ueber die Racen des zahmen oder Hausschweines. 

HOEnM. Untersuchungen über das atmosphärische Ozon. 

scnaBus. Krystallologische Untersuchungen. 

röwx. Ueber die Bahn der Bugenia. 

OELTZEN. ARGELANDER's Zonen-Beobachtungen. Fortsetzung. (Fünfte 
Abtheilung von 16h bis 18h). 

HAIDINGER. Aus einem Schreiben des Herrn Super-Intendenten des Na- 
tional-Observatoriums zu Washington, Lieutenant M. F. MAURY an 
Herrn Dr. SCHERZER. 

PRESTEL. Die geographische Verbreitung der Gewitter in Mittel-Europa 


HEEK YIL — 


im Jahre 1856, so wie über die gegenseitige Beziehung zwischen dem 
Auftreten der Gewitter, der Temperatur, der Windrichtung und dem 
Barometerstande. 
CZERMAK. Physiologische Untersuchungen mit GARCIA’S Kehlkopfspiegel. 
WESELSKY und BAUER, Analyse der Mineralquelle des König Ferdinand 
Eisenbades im Weidritzthale bei Presburg. 


Bd. XXX, Heft 1: 


ROLLE. Ueber die geologische Stellung der Sotzka-Schichten in Steier- 
mark, 

LENHOSSEK. Beiträge zur Erörterung der histologischen Verhältnisse 
des centralen Nervensystems. 

ROLLEIT. Untersuchungen über die Structur des Bindegewebes. 

HERZIG. Spindelförmige Elemente quergestreifter Muskeln. 

KNER. Beiträge zur Familie der Characinen. 


Heft 2: 


HLASIWETZ. Ueber Buchentheer-Kreosot und die Destillationsproducte 
des Guajakharzes. 

NACHBAUR. Ueber die Sulfophloretinsuräe. 

GILM. Ueber das Verhalten des Amylalkohols unter jenen Bedingungen 
unter welchen der Aethylalkohols Knallsäure liefert. 

Versuch, ein Substitutionsproduct des Jodstrickstoffes zu erzeugen. 

MOLIN. Prospectus helminthum, quae in prodromo faunae helmintholo- 
gicae Venetiae continentur. 

ROCHLEDER. Mittheilungen aus dem chemischen Laboratorium der Uni- 
versität zu Prag. 

KOLLAR. Aus einem Schreiben des mit der kaiserlichen Fregatte No- 
vara reisenden Zoologen, 5. zeLEROR. 


Heft 3: 


HAIDINGER. Drei Briefe von der Expedition der Fregatte Novara von 
Singapore erhalten. 

GOTTLIEB. Analyse des Marienbrannens von Gabernegg in Süd-Stei- 
ermark. 

HirscuH. Ueber die Sonnenfinsterniss am 18. Juli 1860. 

WESELSKY. Beitrag zur Kenntniss der essigsauren Uranoxyd-Doppelsalze. 

SANDBERGER und GÜüMBEL. Das Alter der Tertiärgebilde in der oberen 
Donau-Hochebene am Nordrande der Ostalpen, 

BADER. Beitrag zur näheren Kenntniss der Ursache des Erhärtens der 
Mörtel beim Altern. 

FITZINGER. Ueber die Racen des zahmen oder Hausschweines (Fort- 
setzung). 


A. SCHRÖTTER. Bericht über eine nach England und Frankreich 
unternommene wissenschaftliche Reise. Wien 1850. S°. 


— CXXVII 


C. JELINBK, Beiträge zur Construction selbstregistrirender 
meteorologischer Apparate. (Wien 1550). 8°, 


3. cr/mk. Geologische Karte der Umgebungen von Krems 
und vom Manhartsberg. Wien 1853, Groot folio plano. 
Met de Zrläuterungen. Wien 1853. S°. 


Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissen- 
schaften (Philosoph.-hist. Classe). Wien 1857. Bd. XXII, 
5. Bd. XXIV—XXVIL. 1. 8°. 


Inhoud, Bd. XXIII, Heft 5: 


DETLEFSEN. Weber zwei neu entdeckte römische Urkunden auf Wachs- 
tafeln. 

— —___—__— Ueber ein neues Fragment einer römischen Wachsurkuude 
aus Siebenbürgen. 

ARNETH. Studien über BENVENUTO CELLINL. 

sTARK. Beiträge zur Kunde germanischer Personennamen, 


Bd. XXIV: 


MIKLOsIscH. Ueber die Bildung der Nomina im Altslovenischen. 

MAASSEN. Beiträge zur Geschichte der juristischen Literatur des Mittel- 
alters, insbesondere der Decretisten-Literatur des XII. Jahrhunderts. 

AscnBAcn. Veber römische Kaiser-Inschriften mit absichtlichen aus 
dem Alterthum herrührenden Namentilgungen. 

STOEGMANN. Ueber die Briefe des ANDREA DA BURGO, Gesandten Kö- 
nig FERDINAND's an den Cardinal und Bischof von Trient, BERN- 
HARD CLES. 

KENNER. Die Roma-Typen. 

BERGMANN. Pflege der Numismatik in Oesterreich im XVIII. Jabr- 
hundert. 

PriLips. Die deutsche Königswahl bis zur goldenen Bulle. I, 


Bd. XXV: 


BOLLER. Die Pronominalaffixe des ural-altaischen Verbums. 

PFIZMAIER. Notizen aus der Geschichte der chinesichen Reiche vom 
Jahre 528—510 v. Chr. 

FOUCHER DE CAREIL. Ueber den Nutzen einer Ausgabe der vollständi- 
gen Werke von LeinNiz, in seiner Beziehung zur Geschichte Oester- 
reichs und der Gründung einer Gesellschaft der Wissenschaften in 
Wien. Mit Bemerkungen des Hrn. Kais. Rathes BERGMANN. 

cHmer. Beiträge zur Geschichte Königs LapisLaus des Nachgebornen. 

scuHRÖER. Beitrag zu einem Woörterbuche der deutschen Mundarten des 
ungrischen Berglandes. 


—= (OKKEK vS 


ezoenNig, Ueber die Ethnographie Oesterreichs. 

KARAJAN. Zwei bisher unbekannte deutsche Sprach-Denkmale aus heid- 
nischer Zeit. 

FEIFALIK. Ueber König wenrzeL von Böhmen als deutschen Lieder- 
dichter; — und über die Unechtheit der altböhmischen Písén mie 
lostná krále Václava I. 

MürLLeR. Der Verbalausdruck im ârisch-semitischen Sprachkreise. 


Bd. XXVI: 


CZORRNIG. Ueber die Durchstechung der Landenge vom Suew. 

PuiuLIes. Die deutsche Königswahl bis zur goldenen Bulle. IL. 

BERGMANN. Leinniz als Reichshofrath in Wien und dessen Besoldung. 

—_—_______— Ueber den kaiserlichen Reichshofrath, nebst dem Verzeich- 
nisse der Reichshofraths-Prüsidenten von 1559—1806. 

Jäeru. Die Fehde der Brüder vicrLtus und BERNHARD GRADNER gegen 
Herzog stEGMUND von Tirol. 

WEINHOLD. Die Riesen des germanischen Mythus. 

Lazar. Della raccolta numismarica della Imp. Reg. Libreria di 5, 
Marco. 

VON SCHLECHTA-WSSCHRD, Bericht über die vom September 1855 bis 
Ende August 1857 zu Konstantinopel erschienenen orientalischen Werke. 

FEIFALIK. Ueber das Bruchstück eines althochdeutschen Gedichtes vom 
jüngsten Gerichte (Muspilli). 


Bd. XXVII Heft 1: 


CUMEL. Studien zur Geschichte des 13. Jahrhunderts. 

Bock. Historische Ergebnisse eines archäologischen Fundes in Croatien. 

DETLEFSEN. Ueber ein griechisches Urkundenfragment auf einer Wachs- 
tafel aus Siebenbürgen. 


Fontes rerum Austriacarum. Oesterreichische Geschichts-Quel- 
len. Zweite Abtheilung. Diplomataria et Acta. Wien 1857 — 
1858. Bd. XIV, XVII. S°. 


Inhoud, Bd, XIV: 


Urkunden zur älteren Handels- und Staatsgeschichte der Republik Ve- 
nedig, mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante, vom 
9. bis zum Ausgang des 15. Jahrhunderts. Herausgegeben von Dr. 
G. L. ER. TAFEL und Dr. 6. wm. THOMAS. Th]. UI. (1256—1299). 


Bd. XVII: 4 


Actenstücke zur Geschichte rraxz rÁkKoczr’s und seiner Verbindun- 
gen mit dem Auslande, aus den Papieren 5. Mm. KLEMENT's, seines 
Agenten in Preussen, England, Holland, und bei dem Utrechtner 
Congresse. 1807—1715. Nebst einem Nachtrage zum ersten Bande 
(1703— 1726). Herausgegeben von a. riepLER. Bd. IL, 


BOEKGESCIH. DER KON, AKAD, V. WETENSCH. 17 


en) lener 


Archiv für Kunde österreichischer Geschichts-Quellen. Wien 
1857 —1858. Bd. XVIII. Heft 2. Bd. XIX. S°. 


Inhoud, Bd. XVIII. Hett. 2: 


K. TANGL. Die Grafen von Pfarmberg. III. Abtheilung. 

W. F. A. BEHRNAUER. Sultan AmHMAD's 1. Bestallungs- und Vertrags- 
Urkunde für GABRIEL BATHÓRI VON SOMLYÓ, Fürsten von Sieben- 
bürgen, vom Jahre 1608. 

Catalogus Codd. MSS, de rebus Foroiuliensibus ex Bibliotheca Pala- 
tina ad D. Marei Venetiarum. 


Bd. XIX: 


K. OBERLEITNER. Beiträge zur Geschichte des dreissigjäührigen Krieges 
mit besonderer Berücksichtigung des österreichischen Finanz- und 
Kriegswesens. 

K. TANGL. Die Grafen von Heunburg. IL. Abtheilung, von 1103—1249. 

F. STOEGMANN. W. WATTENBACH’s Annales Austriae im eilften Bande 
der Perrz’schen Monumenta in ihrem Verhältniss zu den früheren 
Ausgaben von Pez und rAvCH. 

G. ZAPPERT. Büchlein, dem Herzog ArBreenrT VI von Oesterreich zu- 
gesandt von seinem Capellan. 

G. VON ANKERSHOFEN. Urkunden-Regesten zur Geschichte Kärntens, 
von 1200—1225. 

A. VON MEILLER. Auszüge aus bisber ungedruckten Neerologien der 
Benedictiner-Klöster St. Peter in Salzburg und Admont in Steier- 
mark, dann der Propstei St. Andrä an der Traisen in Oesterreich 
unter der Enos. 


Monumenta Habsburgica. Sammlung von Actenstticke und 
Briefen zur Geschichte des Hauses Habsburg in dem Zei- 
traume von 1478 bis 1576. Erste Abtheilung. Wien 
18580 


Inhoud : 


J. CHMELE. Actenstücke und Briefe zur Geschichte des Hauses Habs- 
burg im Zeitalter MAXIMILIAN's T. Bd. III. 


Notizenblatt. Beilage zum Archiv für Kunde österreichischer 
Geschichtsquellen. Wien 1857. Jahrg. Vil. S° 


Almanach der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. 
Wien 1858. Jahrg. VIII. kl. 8". 


_— OREN 


DIE, G. VON KARAJAN. Destrede bei der feierlichen Ueber- 
nahme des ehemaligen Universitätsgebäudes durch die 
Kaiserl. Akademie der Wissenschaften gehalten am 29 
October 1857. Wien 1857. 4°. 


A. VON BITINGSHAUSEN. Die Principien der heutigen Physik. 
Wien 1857. 4°, 


K. KREIL. Jahrbücher der k. k. Central-Anstalt für Mete- 
orologie und Erdmagnetismus. Jahrg. 1853. Wien 1858. 
Bd. V. 4°. 


Ferdinandeum. 26ter Jahres-Bericht des Verwaltungs-Aus- 
schusses über die Jahre 1853— 1854. Innsbruck 1856. Sv. 


Zeitschrift des Ferdinandeums für Tirol und Vorarlberg. Her- 
ausgegeben von dem Verwaltungs-Ausschusse desselben, 
Bte Polge. Innsbruck 1856. Heft 5. S°. 


Inhoud : 


J. RAPP. Ueber Tirols Wiederkehr an Oesterreich in den Jahren 1813 
und 1814. 

FACCHINI. Flora von Südtirol. Mit einem Vorworte und Anmerkungen 
von F. B. VON HAUSMANN. 

Geognostische Karte Tirols aufgenommen und herausgege- 
ben auf Kosten des geognost. montanist. Vereins von Ti- 
rol und Vorarlberg 1851. 11 bladen groot folio. 


Erläuterungen zur geognostischen Karte Tirols und Schluss- 
bericht der administrativen Direction des geognostisch- 
montanistischen Vereines für Tirol und Vorarlberg. Inns- 
bruck 1853. 4°. 


P. CASSEL. Ueber Thüringische Ortsnamen. (Lste Abhandlung). 
Erfurt 1856. 8°. 


F. LÖHER. Die Deutsche Politik König neinmicn Ll. Mün- 
chen 1857. 42°. 


r. von THieRSscH. Ueber Königliche Massnahmen fúr das 


Gedeihen der Wissenschaften. München 1858. 4°. 
17* 


== GRENNII ve 


FP. VON pnrenscu. Weber das Verhältniss der Akademie zur 
Schule. München 1858. 4? 

G. _M. THOMAS. Ueber neuaufgefundene Dichtungen FRANG. 
PEIRARCA’s. München 1858. 42. 

Cc. PRANTL. Veber die geschichtlichen Vorstufen der neueren 
Rechtsphilosophie. München 1858. 42, 

Gelehrte Anzeigen. Herausgegeben von Mitgliedern der K, 
bayer. Akademie der Wissenschaften. München 1858. 
Bd. XLV. 4°. 

Quellen und Brörterungen zur bayerisschen und deutschen 
Geschichte. München 1857. Bd. IL. Bd. [IL Bd. V. S°. 

Annalen der Königlichen Sternwarte bei München. München 
1858. 8. 

J. VON SOLDNER und 3. LAMONT. Meteorologische Beobach- 
tungen aufgezeichnet an der Königl. Sternwarte bei Mün- 
chen in den Jahren 1825—1837. München 1857. 5’. 


Preisschriften gekrönt und herausgegeben von der fürstlich 
Jablononowski’schen Gesellschaft zu Leipzig. Leipzig 
1858. N°. VI. 42, 


Inhoud : 


mit. HIRSCH. Danzigs Handels- und Gewerbsgeschichte unter der Herr- 
schaft des deutschen Ordens. 


FP. H. HANSEN. Theorie der Sonmenfinsternisse und verwand- 
ten Erschemungen. Leipmg 1858. 4°. 

w. G. HANKEL. Hlektrische Untersuchungen. 3te Abhand- 
lung: Veber Elektricitätserregung zwischen Metallen und 
erhitzten Salzen. Leipzig 1858. 4. 

Berichte über die Verhandlungen der kön. sächsischen Ge- 


sellschaft der Wissenschaften zu Leipzig. Mathemat.— phys. 
Classe. Leipzig 1857—1858. Bd. IX. 2u. 3. Bd. X. 


|l ole 


, 


ON 


Inhoud, Bd. IX, Heft 2 u. 3: 


P. A. HANSEN. Eeliptische Tafeln für die Conjunctionen des Mondes 
und der Sonne, nebst Angabe einer wesentlichen Abkurzung der Be- 
rechnung einer Sonnenfinsterniss. 

G, TH. FECHNER. Ueber den Gang der Muskelübung. 

©. G. CARUS. Seltener Fall eines angebornen doppelten Wolfsrachens, 
am Schädel eines erwachsenen Individuum. 

A. W. VOLKMANN. Ueber Irradiation. 

W. HOFMEISTER. Ueber das Steigen des Saftes der Pflanzen. 

o. scaLöMIiLcH, Zur Theorie der höheren Differentialqnotienten. 

W. G. HANKEL. Ueber Elektricitätserregung zwischen Metallen und er- 
hitzten Salzen. 

W. SCHEIBNER. Zur Theorie der MACLAURIN'schen Summenformel. 


Bd. X, Heft 1: 


A. F. MÖBIUS. Ueber conjugirte Kreise. 

W. HOFMEISTER. Ueber die zu Gallerte aufquellenden Zellen der Aus- 
senfläche von Samen und Perikarpien. 

A. W. VOLKMANN. Ueber den Einfluss der Uebung auf das Erkennen 
räumlicher Distanzen. 

G. TI. FECHNER. Beobachtungen, welche zu beweisen scheinen das durch 
die Uebung der Glieder der einen Seite die der andern zugleich mit 
geübt werden. Zusatz zur vorhergehenden Abhandlung. 


Berichte über die Verhandlungen der kön. sächsischen Ge- 
sellschaft der Wissenschaften zu Leipzig. Phylolog. — hist. 
Classe. Leipzig 1856—1858. Bd. VIIL. 3 u. 4. Bd. 
ge ee Ri 


Titoa? Bd. VIII, Heft 3 u. 4: 


wacHsMUurH. Ueber die Quellen der Geschichtsfälschung. 

ZARNCKE. Beiträge zur Erklärung und zur Geschichte des Nibelun- 
genlieds. 

JAHN. Darstellungen der Unterwelt auf römischen Sarcophagen. 

Kleine Beiträge zar Geschichte der alten Literatur. 

HüNer. Nachträgliche Bemerkungen zu dem Berichte über die Hand- 
schrift in Udine mit der Lex Romana. 


Bd. IX: 


miner. Ueber ein inedirtes Gesetz des Kaiser JusriNus II., sowie über 
eine Sammlung von Stellen der Julian’schen Wpit. Novellarum. 

grockHAus. Ueber eine Handschrift der Purushaparîkshâ. 

ERDMANNSDÖRFFER, Ueber die Depeschen der venezianischen Gesand- 
ten, mît besonderem Bezug auf Deutschland. 


=S GEEKIV — 


FLEISCHER. Beiträge zur Wicderherstellung der Verse in ABULMAHA- 
sIN's Jahrbüchern. 

VON WIETERSRHEIM. Ueber den praktischen Werth der speeiellen An- 
gaben in der Geographie des cr,auprus ProLeMäus, insbesondere über 
Germanien. 

DROYSEN. Ueber ein von dem Markgrafen ALBRECAT ACHILLES an seinen 
Bruder den Markgrafen rrreprrem, Churfürsten von Brandenburg, 
gerichtetes Gutachten, betreffend einen dem letzteren im J. 1468 
gemachten Antrag, die Krone Böhmens anzunehmen. 

JAHN. Ueber eine auf einem Thongefäss befindliche lateinische Inschrift. 


Bd. X, Heft 1: 


H. C. VON DER GABELENTZ. Grammatik und Wörterbuch der Kassia- 
Sprache. 


Jahrbuch des kaiserl.-kön. geologischen Reichsenstalt. Wien 
1857. Jahrg. VIII. 3 u. 4. roy.-8°. 


Mittheilungen der Kaiserl.-Kön. geographischen Gesellschaft. 
Redigirt von r. rörrerze. Wien 1858. Jahrg. 1858. 
NC. 1. roy.-8°. 


Inhoud : 


A. VON ALT. Ein Ausflug in die Marmaroscher Karpathen. 

F. SIMONY und J. rein. Ueber das Leben und Wirken des Geographen 
G. M. VISCHER. 

J. M. GUGGENBERGER. Das Wassergebiet des Wienflusses, 

A. STEINHAUSER. Beiträge zur Geschichte der Entwikkelung der Ni- 
veaukarten, sowohl See- als Landkarten. 

TH, KOTSCHY. Umrisse aus den Ufernländern des weissen Nil, 

C‚ SCHERZER. Hin Besuch der beiden Inseln St. Paul und Amsterdam 
in indischen Ocean. 


Zeitschrift des deutsch-österreichischen Telegraphen-Vereins. 
Berlin 1858. Jahrg. V. 6 u. 7. 4°. 


Novorum Aectorum Acad. Cesareae Leopoldino-Carolinae na- 
turae curiosorum. Vratisl. et Bonn. 1857. Vol. XXVI. 
Pansa As 


Inhoud: 


€. 6. cARUS. Ueber altgriechische Schädel aus Gräbern der verschwun- 
denen alten Stadt Cumä in Unter-Italien. 

H. A. BERNSTEIN. Beiträge zur näheren Kenntniss der Gattung Oolloca- 
lia Gr. (Cypselus esculentus et nidificus.) 


— CXXXV — 


MAX VON wiep. Ueber die Selbstständigkeit der Species des Ursus 
ferox vesM., mit anatomischen Bemerkungen von c. saven. 

G. JAGER. Osteologische Bemerkungen. 

H. ITZIGSOHN. Physiologische Studien. 

J. MILDE. Chamacceros fertilis mirpe. Novum Genus e familia Antho- 
cerothearum. 

F. COnN. Ein interessanter Blitzschlag. 

E. FP. GLOCKER. Ueber den sulphatischen Risensinter von Obergrund 
bei Zuekmantel. 

K. G. STENZEL. Ueber Farn-Wurzeln aus dem Rothen-Liegenden. 

H. FIEDLER. Die fossilen Früchte der Steinkohlen-Formation. 

M. A. F. PRESTEL. Die mittlere Windrichting an der Nordwestküste 
Deutschlands für jeden Tag im Jahre aus 19 Jahre umfassenden 
Beobachtungen in Emden, so wie auch für Hamburg berechnet, und 
numerisch und graphisch dargestellt. 

EF. COHN und at, wicHvra, Ueber Stephanosphera pluvialis. Nachtrag. 


Berichte über die Verhandlungen der Gesellschaft für Be- 


förderung der Naturwissenschaften zu Freiburg i. B. Frei- 
burg i. B. 1858. N°. 28, 29. 80, 


Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rhein- 
lande. Bonn. 1858. Jahrg. XIII. 2. 8°. 


BRAUN. Achilles auf Skyros, oder die antike Bronzestatue 
von Lüttingen. Bonn 1858. 8°. 


Abhandlungen der naturforschenden Gesellschaft zu Halle. 
Halle 1858. Bd. IV. 2—4, 4’. 


Inhoud, Heft 2 u. 3: 


A. BABNTSOH. Ueber die Melaphyre des südliehen und östlichen Harzes. 

R. LEUCKART. Die Fortpflanzung und Entwickelung der Pupiparen. 

€. GEGENBAUR. Anatomische Untersuchung eines Limulus, mit beson- 
derer Berücksichtigung der Gewebe. 


Heft. 4: 


R‚ VOLKMANN. Bemerkungen über einige vom Krebs zu trennende Ge- 
schwülste. 

M. SCHULTZE. Zur Kenntniss der electrischen Organe der Fische. Iste 
Abtheilung. 


Verhandlungen der physicalisch-medicinischen Gesellschaft 
in Würzburg. Würzburg 1858. Bd. IX. 1. 98° 


nn ICAARN N= 


Inhoud: 


OSANN. Ueber Elektrolyse. 

SCHENK. Algologische Mittheilungen. 

HASSENKAMP. Notiz über das Vorkommen von Augit und Hornblende 
in der Rhön. 

KÖLLIKER und PELIKAN. Physiologisch-toxikologische Untersuchungen 
über die Wirkung des alkoholischen Extractes der Tanghinia vene- 
nifera. 

OsSANN. Ueber Capillarität. 

Ueber den sphäroidalen Zustand der Flüssigkeiten und über die 
Möglichkeiten eines vierten Aggregatzustandes der Körper. 

WAGNER. Ueber Antimonzinnober. 

PELIKAN und KÖLLIKER. Untersuchungen über die Einwirkung einiger 
Gifte auf die Leistungsfähigkeit der Muskeln. 

MAYER. Krummgeheilter Fötalbruch des linken Oberschenkels durch 
schiefwinkelige Osteotomie behandelt, mit nachgefolgtem Tode durch 
Pyämie. 

BAMBERGER. Ueber die Perforation des wurmförmigen Anhangs, 

BECKMANN. Kleine Beiträge zur Experimental-Pathologie 

VON TRÖLTSCH. Zwei Fälle von tödtlich verlaufender Otorrhoe mit 
Sections-Bericht. 

KIrTEL. Meteorologische Beobachtungen in Aschaffenburg. 


Jahresbericht der Wetterauer Gesellschaft für die gesammte 
Naturkunde zu Hanau über die Gesellschaftsjahre von 
August 1855 bis dahin 1557. Hanau 1858. S°. 


Inhoud : 


€. JÄGER. Systematische Vebersicht der in der Wetterau vorkommenden 
Vögel. 

Naturhistorische Abhandlungen aus dem Gebiete der Wet- 
-terau. Wine WPestgabe der Wetterauer Gesellsch. f. die 
gesammte Naturkunde zu Hanau, bei ihrer 50jährigen 
Jubelfeier am 11 August 1858. Hanau 1858. 8°. 


Inhoud: 


R. LUDWIG. Geognosie und Geogenie der Wetterau. 
ec. Jäcer. Die Fische der Wetterau. 


G. PH. Russ. Uebersicht der Gefässcryptogamen, Laub- und Lebermoose 
der Wetterau. 


G. THEOBALD. Die Flechten der Wetterau. 
VON MÖLLER. Meteorologische Beobachtungen. 


Vierter Jahresbericht des germanischen Nationalmuseums 


— GEVE — 


zu Nürnberg, vom 1 Oet. 1856 bis Ende 1857. Niüen- 
berg 1858. 4. 


R‚ VIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy- 
siologie und füp Klinische Medicin. Berlin 1558. Bd, 
XTIE. 4—6. Bd. XIV. 1 u. 2. S°. 


Inhoud, Bd. XHF. Heft 4 u. 5: 


A, KUSSMAUL. Ueber die Ertödtung der Gliedmaassen- durch Einsprit- 
zung von Chloroform in die Schlagadern. 

R. virenow. Knochenwachsthum und Sehädelformen mit besonderer 
Rücksicht auf Cretinismus. : 

LEBERT. Bericht über die klinisch-medizinische Abtheilung des Zürcher 
Krankenhauses in den Jahren 1855 u. 1856. (Fortsetzung). 

ZIEMSSEN. Ueber Lämmung von Gehirnnerven durch Affectionen ander 
Basis cerebri, (Schluss.} 

A. BÖrrcHer. Ueber Ernährung uod Zerfall der Muskelfasern. (Schluss ) 

u. LUSCHKA, Ueber ein angeborenes Hygroma cysticum perineale mit 
Foetus in Foetu. 

voN wirrieH. Ueber eigenthümliche Musketeontractionen, welche das 
Durchströmen von destillirtem Wasser hervorruft. 

E. PFLÜGER. Ueber die tetanisirende Wirkung des constanten Stromes 
und das allgemeine Gesetz der Reizung. 

0. FUNKE. Ueber das endosmotische Verhalten der Peptone. 

S_ROSENSTEIN. Ueber den Binfluss einiger Geträmke auf die Kochsalz- 
Marnstoff- und Zuckerausscheidung im Harne bei Diabetes mellitus, 
mit Rüeksicht auf Körpertemperatur, 

Rr. vircHow. Wine Antwort an [errn sPrEsS. 


Heft 6: 


voN rTrÖLTSCH. Die Untersuchung des Gehörorgans an der Leiche. 

J.EBERTH. Einige Beobachtungen von pflanglischen Parasiten bei Thieren. 

Levert. Bericht über die klinisch-medicinische Abtheilung des Zürcher 
Krankeuhauses in den Jahren 1855 u. 1856. (Schluss.) 

H. IPZIGSOHN. Zur Naturgeschichte der Sarcina ventriculi Goopsir. 

H. WALLMANN. Beitrüge zur Lehre der Embolie, 


Bd. XIV. Heft 1 u. 2: 


B. VIRCHOW. Reizung und Reizbarkeit. 

o. verr. Ueber hämorrhagische Maser. 

FORSTER. Beiträge zur pathologischen Anatomie und Histologie. (Fort- 
setzung.) 

S. ROSENSTEIN. Beitrag zur Aetiologie der parenchymatösen Nephritis. 

w. Buscn. Beiträge zur Physiologie der Verdauungsorgane. 


BOEEGESCH, DER KON, AKAD, V. WETENSCH. 18 


—_ OXXXVIII — 


ARL, DONDERS und GrRAEFB, Archiv für Ophtalmologie. 
Berlin 1858. Bd. IV, 1. S2, 


Inhoud: 


VON AMMON. Die Entwickelungsgeschiehte des menschlichen Auges. 

6. VALENTIN. Neue Untersuchungen über die Polarisations-Erscheinungen 
der Crystallinsen des Menschen und der Thiere, 

J. MANNHARDT. Bemerkungen über den Aecomodationsmuskel und die 
Accomodation. 

F. C. DONDERS. Untersuchungen über die Entwickelung und den Wech= 
sel der Cilien. 

Winke, betreffend den Gebrauch und die Wahl der 
Brillen. 

F. VON WILLEBRAND. Vorläüufige Mittheilungen über den Gebrauch des 
Secale cornutum bei Accomodations-Störungen des Auges und cini- 
gen andern krankhaften Zustäünden. 

ESMARCH. Perforation der Netzhaut durch eine Chlorioidenl-Blutung. 

€. RITTER. Zur pathologischen Anatomie des Pannus. 

H. MÜrLER. Anatomische Beiträge zur Ophthalmologie. (Fortsetzung.) 


JT. A. GRUNERT. Archiv der Mathematik und Physik. Greifs- 
wald 1858. Thl. XXX. 4. XXXT. 1. 8°. 


FE, VON Quasr und wm. orre. Zeitschrift für christliche 
Archäologie und Kunst. Leipzig 1857 —1858. Bd. I. 
5 u 6. IL. 1—3. 4°. ® 


SCHEIGER. Andeutungen über Erhaltung und Herstellung 
alter Burgen und Schlösser. Grätz 1853. 8° 


J 


C._L. GROTEFEND. Bpigraphisches. 73 Stempel römischer Au- 
genärzte. Göttingen 1858. S°. 


ZWITSERLAND. 


Bulletin de la Société Vaudoise des Seiences naturelles. Lau- 
sanne 1858. Tom V. N°. 42. S°. 


6E PA 


Memorie dell’ LE. R. Istituto Veneto di Scienze, Lettere 
ed Arti. Venezia 1858. Vol. VIL. 1. 4°. 


—WOEREEN 


Inhoud: 


G, BIANCHETTL Della forza dell’ animo. 

F. M. ERIZZO. Sistema generale di trascrizione. 

R‚ DE VISIANL. Sopra \’ acanto degli serittori greci e latiní. 

« VENANZIO, Sulla educazione del poveri di Venezia. 

- BELLAvITIS. Sposizione elementare della teorica dei determinanti. 

» CAPPELLETTO. Nuove considerazioni sulla robustezza delle caldaje 
a vapore, D 

G. NAMIAS, Sulla tubereolosi dell’ utero e degli organi ad esso attenen ti 


> 0 @ 


Ata dell’ IL. R. Istituto Veneto de Scienze, Lettere et Arti. 
Serie 3% Venezia 1855—1858. Tom. I. Dispensa S— 10. 
IL. Disp, 4—7. 8°, 


S. FENICIA. Sulla metamorfosi di Tarento e sulle cause delle 
sue singolari produzioni di terga e di mare. Napol 
1858. 38°. 


ZWEDEN. 


A. ERDMANN. Beskrifning öfver Dalkarlsbergs Jernmalmsfilt 
uti Nora socken och Orebro län. Stockholm 1858. 4’. 


RUSLAND. 


Bulletin de la Classe historico-philologique de Académie 
Impériale des Sciences de St. Pétersbourg. St. Peters- 
bourg 1857. Tom. XIV. 4°. 


Compte rendu de PAcad. impériale des Sciences de St. Pe- 
tersbourg. Année 1856. St. Petersb. 1856. S°. 


Bulletins de la Société impériale des Naturalistes de Mos- 
cou. Moscou 1857—1858. Tom XXX. 2—4. Tom. 
KOKONT: 1 °85: 


Inhoud, Tom. XXX. N°. 2: 


R. HERMANN. Untersuchung über Tantal. 
CHR. VON STEVEN. Verzeichniss der auf der taurischen Halbinsel wild- 
wachsenden Pflanzen. 
1s* 


F. A. KOLENATI Meletemata entomologiea. 

E‚ KR. VON TRAUTVETTER. Ueber Betula davuriea Vall. 

KESSLER. Nachtäge zur Tchthyolagie des südwestliehen Russlands. 

E, MIRAM. Beitriige zur Naturgeschichte der Sumpf-Schildkröte. (Jömys 
europaea). 

TH. BASINER, Ueber die Biegsamkeit der Pflanzen gegen klimatische 
Einflüsse. 

J. FONBERG. Quelques remarques tirées des analyses des eaux de Kiev. 

R. HERMANN. Uebér das Wachsen der Steine, so wie über künstliche 
Bildung einiger Mineralien. 

E. C, VON TRAUTVEITER. Ueber den Kunstausdruck Epitelium (oder Epi- 
thelium), seine Bedeutung u. s. w. 

€. LE. VON MERCKLIN. Data aus der periodisehen Entwiekelung der Pflan- 
zen im freien Lande des Kaiserl. bot. Gartens zu St. Petersburg, im 
Jahre 1853. à ° 


INGB: 


DE CHAUDOIR. Mémoire sur la famille des Carabiques. 

CHR. VON STEVEN. Verzeichniss der auf der taurischen Halbinsel wild- 
wachsenden Pflanzen. 

MmasLowsKY. Mikroskopische Untersuchungen über die Struetur der In- 
sectenhaut. 

w. EICHLER. Ueber das Melampyrin. 

WANGERSHEIM VON QUALEN. Betrachtungen über die Metamorphose eines 
jüngeren Gypses aus Gebirgsarten des Westuralschen Kupfersand- 
steins (Système PERMIEN). 

S. RATSCUINSKY. Notice sur quelques mouvements opérés par les plantes 
sous Yinfluence de la lumière. 

A. DOENGINGK. Uebersicht periodischer Erscheinungen aus dem Thier- 
reiehe der umgegend Kischinew's. 

— Zwölfjährige Beobachtungen über den Anfang der Blü- 
thezeit einiger in der umgegend Kischinew’s vorkommenden Pflanzen, 
nebst Angaben der wahren mittlern Temperatur. 

D. ABACHEFF. Recherches sur la dissolubilité mutuelle des liquïdes. 

= — Fernere Nachrichten über die Steinkohle am West-Ab- 
hange des Urals. 

M. SPASSKY. Observations météorologiques faites à l'Observatoire astro- 
nomique de Université Imp. de Moseou. 


Ne. 4: 


ED. EICHWALD. Beitrag zur geographischen Verbreitunw der fossilen 
Thiere Russlands. (Schluss) 

EVERSMANN. Les Noetuélites de la Russie. (Fin.) 

G. SCHWEIZER, Ueber das Sternschwanken. 

G. BELKE, Notice sur les chats sauvages de Podolie, 


— EKED — 


R‚ HERMANN. Ueber Neftedegil, Baikerit und Asphalth. = 

M. V. MOTSCIIOULSKY. Knumération des nouvelles espèces de Coléop- 
tères rapportés de ses voyages. 

N. WenssiLOFF. Ueber das Vorkommen des: Lapis Lazuli im Baikal- 
gebirge. 

A» GOLOWATSCHOW. Notice sur quelques espèces de poissons du genre 
Acipenser. 

EB. EVERSMANN. Fauna Hymenopterologiea Volgo-Uralensis. (Conti- 
nuatio.) : 

HI. TRAUTSCHOLD. Kritische Notiz über Ammonites cordatus und Lam - 
berti. 

GS. VON JAEGER. Bemerkungen über die Veränderung der Zähne von 
Säugethieren im Laufe ihrer Entwickelung. 

A. MEJAKOFF. Quelques observations sur les reptiles da Gouvernement 
de Wologda. 


Tom. XXXI, N° 1: 


A. BECKER. Verzeichniss der um Sarepta wildwachsenden Pflanzen. 

KR, HERMANN. Ueber einige neue Mineralien. 

Bemerkungen über Phosphorochalcit und Hhlit. 

F. A» KOLENATL Meletemata Entomologica. Curculiouina Caucasi et Vi- 
cinorum. 

N. TURCZANINOW. Animadversiones in secundam partem herbarii Turc- 
zaninowiani, nune Universitatis Cacsareae Charkowiensis. 

TH. LWOEF. Rapport sur un minérai de cuivre. 

A, BETEKOFE. Mémoire sur la stabilité et la régularité des proportions 
rélatives des parties foliaires. 


Archiv für die Naturkunde Liv-, Ehst- und Kurlands. 1ste 
Serie. (Mineralogische Wissenschaften, nebst Chymie, Phi- 
sik und Erdbeschreibung.) Dorpat 1851—1858. Bd. IL 
Reed IE 82. 


Inhoud, Bd. I. Liefer. 3: 


©. SCHMIDT. Ueber die devonischen Dolomit-Thone der Umgegend 
Dorpats. 

— Die devonischen Thone im Süden des Embachthaies. 

Die granen untersilarischen Thone der Nordküste Ehst- 


lands. 
J. NIESZKOWSKE. Versuch einer Monographie der in den silurischen 
Schichten der Ostseeprovinzen vorkommenden Trilobiten: 


mn ORNE 


Bd. IL. Liefer. 1: 


F, scuMIpT. Untersuchungen über die silurische Formation von Ehst- 
land, Nord-Livland und Oesel. 


P. M. OBOLENSKI. Beschrijving van de verheffing tot den 
troon vam MICHEL FEODOROVITSCH, eersten Tzar uit den 
huize ROMANOFF. (Russisch) Moskou 1856. gr. 4°. Met 
Atlas van platen in groot en breed folio. 


Explication des planches représentant Yélection et le Sacre 
du Tsar arremmer FÉDOROVITCH ROMANOFF. Moscou 1856, 5’. 


Règlement pour les visiteurs de la Bibliothèque Lmpériale 
Publique de St. Petersburg. St. Petersburg 1852. S°, 


Auszug aus dem Jahresberichte der St, Petersburger Kai- 
serlich Oeffentliehen Bibliothek für 1857. St. Peters- 
burg 1858. S?, 


Personnel de la Bibliothèque Impériale Publique de Saint- 
Petersbourg. St.-Petersbourg, Imprimerie privée de la 
Bibliothèque, 1858. 5°, 


R. MINZLOFF. Fine alte Bücherei in der Kais. Oeffentlichen 
Bibliothek zu St. Petersburg. 1858. S°, 


AANGEKOCHT. 


Tijdschrift voor Entomologie, witgegeven door de Neder- 
landsche Entomologische Vereeniging. ’s Gravenh. 1858, 


DIAS RS 


. 


— CEEND — 


J.P. AREND. Algemeene Geschiedenis des Vaderlands, van 
de vroegste tijden tot op heden. Voortgezet door Mr. 
0. VAN REES en Dr. w. a. BRIL. Amst. 1858. DI. III 
St. 2. Afl. 13—15. Roy.-8°. 


C. J. HERING. De kultuur en de bewerking van het Sui- 
kerriet. Rott. 1858. Dl. Ill. 80, 


C. KRAMM. De levens en werken der Hollandsche en Vlaam- 
sche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouw- 
meesters, van den vroegsten tot op onzen tijd. Amst. 
1858. DI. II. 4. 8°. 


Compte-rendu des séances de la Commission Royale d’His- 
toire, ou Recueil de ses Bulletins. Brux. 1S844—_1847. 
Tom. 1—_XIII. 80. 


Bulletin de la Société de YHistoire du Protestantisme fran- 
cais. Paris 1858. Année VI. 8°, 


Annales de Chimie et de Physique. 3"° Série. Paris 1858. 
Tom. LIJI. 2—4. LIV, 1—2. 8°. 


Bibliothèque universelle. Revue suisse et étrangère. Nouv. 
Période. Genève 1858. Tom. IL. 2—3. 80, 


Oeuvres complètes de r. Arago. Paris 1858. Tom. X. Se, 


Jahresbericht des naturwissenschaftlichen Vereines in Halle. 
Halle 1849. Berlin 1850—1853. 5 Jahrg. S°. 


J. C. POGGENDORFF. Anmalen der Physik und Chimie, Leipz. 
1858. Bd. CIIL. 3—4. CIV. 1—3. 8°. 


FRORIEP’s Notizen B dem Gebiete der Natur- nnd Heilk, 
Jena 1858. Jahrg. 1858. Bd. IL. 4°. 


D. 


_ (OENE 


‚_M. DINGLER. Polytechmisches Journal. Stuttg. u; Augsb. 


1558. Bd. CXLVIIL-OXLIX, Jd, 80, 


HM. TROSCHEL. Archiv für Naturgeschichte. Berlin 1857 — 


1858. Jahrg. XXIII. 5—6. XXIV, 1. 


F. L. VON SCHLECHTENDAHL. Linnaea. Hin Journal für 
die Botanik in ihrem ganzen Umfange. Halle 1857. 


Bd. XXVIII. 1—2. Se. 


- HERRIG. Archiv für das Studium der neueren Sprachen 


und Literaturen. Braunschweig 1855 —1857, Bd. XV 
XXII. 82, 


. A. zvcmorp. Bibliotheca historico-maturalis Physico-Che- 


mica et mathematica. Gött. 1858. Jalrg. VIIL. 1. Sv, 


. G.T. GRAESSE. Trésor des livres rares et précieux ou 


Nouveau Dictionnaire bibliographique. Dresden 1858. 
Livr. 12. 4°. 


ne hen 


TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN IN 
DE MAAND OCTOBER 1858. 


NEDERLAND. 


Uittreksels uit vreemde Tijdschriften voor de Leden van het 
Koninklijk Instituut van Ingenieurs. 1858— 1859. ’s Gra- 
venhage 1858. N°. 1. 42. 


Inhoud: 


M. C. J. PIEPERS. Grondregelen voor de inrigting der spoorwegen in 
Duitschland. 

M. E. BEDE. Over de besparing van brandstof, of vertoog over de voor- 
naamste gebruikelijke of voorgestelde middelen, om op eene zuinige 
wijze den tot beweegkracht dienenden stoom voort te brengen en te 
bezigen. 

Over telegraafpalen van ijzer op den zwitserschen centralen spoorweg. 

vist. Draaischijven van plaatijzer op den hertogelijk-bruuswijkschen 
zuider-spoorweg. 

_ Stoomscheepvaart en scheepsbouwkunst. 

De nieuwe herstellingsdokken aan den Theems. 

Over bet onregt, door de wet den uitvinders aangedaan. 


Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 


verzameld en uitgegeven door Is. AN. NIJHOFF. Nieuwe 
reeks. Arnhem 1858. Dl. I. 2. 82. 


Inhoud: 


P. NIJHOFF. Berigt aangaande het oud archief van de heerlijkheid 
Almelo. 


P. C. MOLHUYSEN. De vuurproef en geregtelijke tweekamp in de XIVde 
eeuw. 


L. J. A. w‚ Baron sLoer. Marken op de Veluwe. (Vervolg). 


P. C. MOLHUYSEN. Bijdrage tot de Geschiedenis der Heksen-processen 
in Gelderland. 


Zeldzaam bevelschrift van Hertog KAREL VAN GELDER. 


(P. C. MOLHUYSEN.) Registers op de tien deelen, uitmakende 
de eerste reeks der # Bijdragen voor Vaderl. Geschiedenis 
en Oudheidkunde enz.” Arnhem 1858. 8°. 


Losse stukken betrekkelijk Friesland, uit de nalatenschap van 


BOEKGESCH, DER KON, AKAD, V. WETENSCH. 19 


ONM 


wijlen J. VAN LEEUWEN; uitgegeven door 5. pimks. Wor- 
kum 1858. L—V. 8? 

J. Dirks. Beschouwingen naar aanleiding van het werk ge- 
titeld: „De Munten van Friesland, Groningen en Drenthe 
(der Heeren van Koevorden) van de vroegste tijden tot 


aan de Pacificatie van Gend, door P. 0. vAN DER CHIJS.”” 
Workum 1858. 38°, 


L. J. A. w. Baron srorr. Marken op de Veluwe. (Arnhem 
1858.) 8°. 


P. NijHorr. Berigt aangaande het oud Archief van de Heer- 
lijkheid Almelo. Arnhem 1858. 58°. 


L. A. TE WINKEL. De Nederlandsche spelling onder beknopte 
regels gebragt. Leiden 1859. 8°. 


W. G. BRILL. Opmerkingen op het gebied der Hngelsche 
spraakkunst. Leiden 1858. 5°. 


G. J. POLAK. Hebreeuwsche Lettervruchten. Amst. 1851, 8°. 


— De Jonaïde, (Hebreeuwsch) dichtstuk in 4 zan- 
gen. Amst. 5613 (1853). kl. 8°. 

J. H. HASSKARL. Hortus Bogoriensis descriptus sive Retziae 
ed. nova, valde aucta et emendata. Amst. et Bonn. 1858. 
Pars [. 8°, 

Verslag aan den Koning over den toestand der Telegrafen 
in Nederland. 1857, ’sGravenhage 1858. 4°. 

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de Boven-Rijn, 
Waal, Merwede enz., waargenomen in de maand Augus- 
tus 1858. fol. 

D. BIERENS DE BAAN. Boekbeoordeeling van: 4 Theorie der 
harmonisch-evenredige getallen, harmonische snijding der 
lijnen en der transversalen, door s. van LOGHEM.” 8°, 


BELGIË. 


Mémoires de rerY DE GUYON, avec un Commentaire histo- 


— CXEVH — 


rique et une notice sur la vie de l'auteur par A. P. 1. DE 
ROBAULX DE souUMOY. Brux. 1858. 8°. 


Répertoire onomastique des Manuscrits formant la deuxième 
section de la Bibliothèque Royale de Belgique. (Ancienne 
Bibliothèque de Bourgogne). Brux. 1857. Part. IL. 4°. 


FRANKRIJK. 


Mémoires présentés par divers savants à l'Académie des 
Sciences de lInstitut Impérial de France. (Sciences ma- 
thématiques et physiques). Paris 1858. Tom. XV. 4°. 


Inkoud : 


W. PH. SCHIMPER. Mémoire pour servir à l'histoire naturelle des Spbaig- 
nes (Sphagnum u.). 

L. L. VALLÉE. Mémoires sur la vision: 
3me Mémoire: propositions relatives à l'oeil. 
4me Memoire: sur les yeux des cataractés, quant au enleul des réfrac- 

tions dans le vivant, etc. 

H. pARcy. Recherches expérimentales relatives au mouvement de l'eau 
dans les tuyaux. 

DES CLOISEAUX. Mémoire sur la eristallisation et la structure intérieure 


du quartz, 
L J. BIENAYMÉ. Mémoire sur la probabilité des erreurs, d'après la méthode 
des moindres carrés. - 


Mémoires de Y'Institut Impérial de France. Académie des 
Inscriptions et Belles-Lettres. Paris 1857. Tom. XXI. 4°. 


Inhoud : 


F. RAVAISSON. Mémoire sur le Stoïcisme. 

CH. LENORMANT. Mémoire sur la manière de lire PAUSANIAS. 

GUÉRARD. Explication du Capitulaire De Villis. 

ROSSIGNOL. Mémoire sur le Choeur des Grenouilles D'ARISTOPHANE, Et 
sur un Choeur du Cyclope p’rurreipe. 

EGGER. Mémoire sur un document inédit pour servir à l'Histoire des 
langues romanes. 

Observations sur quelques fragments de poterie antique prove- 
nant d'Egypte, et qui portent des inseriptions grecques. 

GUIGNIAUT. Mémoires sur les Mystères de Cérès et de Proserpine et 
sur les Mystères de la Grèce en général. 

N. DE WAILLY. Recherches sur le Système monétaire de saint Louis. 

Mémoire sur les Variations de la livre tournois, depuis 
le règne de saint ours jusqu'à V'établissement de la monnaie décimale: 
19% 


ne CHEMIE 


Mémoires présentés par divers savants à l'Académie des hr- 
scriptions et Belles-Lettres de l'Institut Impérial de France. 
lère Serie. Sujets divers d'brudition. Paris 1857. Tom. 
Vv. 4° 

Inhoud: 


vaAriN. Études relatives à l'état politique et religieux des îles Britan- 
niques au moment de l'invasion saxonne. 

VALLET DE VIRLVILLE. Observations sur la Chronique de cousinor- 

RANGABÉ. Souvenirs d'une excursion d’Athènes en Arcadie. 

VIVIEN DE SAINT-MARTIN. Étude sur la géographie greeque et latine de 
YInde, F mémoire: Considérations préliminaires, Bassin du Kophès; 
II mémoire: Le Bassin de l'Indus. 

VARIN. Mémoire sur les causes de la dissidence entre rÉglise bretonne 
et Y'Églisse romaine, relativement à la eélébration de la fête de Pâques. 

HERSART DE LA VILLEMARQUK. Note sur l’Inscription de Lomarce, près 
Auray. 


Notices et Extraits des Manuscrits de la Bibliothèque Im- 
périale et autres Bibliothèques, publiés par Institut 
Impérial de France. Paris 1858. Tom. XVI. 1; XVII. 
Pr NCVTI. WIK EKn 4S, 

Inhoud: Tom. XVL 1; XVII. 1; XVIII; 1. 


Prolégomènes D'EBN-KHALDOUN. lere, 2ème et 3ême partié du texte arabe, 
publié par M. er. QUATREMÈRE. 


Tom. XIX, 2: 


MILLER. Poëme allégorique de MELITÉNIOTE. 

VALLET DE VIRIVILLE, Notice et Extraits du manuserit intitulé: Geste 
des nobles frangoys descendus du roy PRYAM. 

vINCENT. Extraits des manuscrits relatifs à la géomctrie pratique des 
Grecs. 

Séances publiques annuelles de PInstitut Impérial de France. 


Année 1858. 4°. 


Précis analytique des Travaux de Académie Imperiale des 
Sciences, Belles-Lettres et Arts de Rouen, pendant Tan- 
née 1856 —1857. Rouen 1857. 8». 

Revue Agricole, Industrielle et Lättéraire. Valenciennes 1857. 
1858. Année VIII N°. 9. Année X. N°. 3. 8°. 


Annales de la Société académique de Nantes et du Dépar- 


NCK 


tement de la Loire-Inférieure. Nantes 1854—1857. Tom. 
XXV_—_XXVIII. S°. 

Archives du Muséum d'Histoire naturelle. Paris 1856 —1558. 
om X. Ais Ken eier di 


Annales des Sciences naturelles. Zoologie. 4° Serie. Paris 
1856—1857. Tom V.5. 6; VII. 5.6; VIJL 1—5. S°. 


Inhoud: Vom. V. 5. 


en. LesPEsS. Recherches sur l'organisation et les moeurs du Termite 
lucifuge (suite). 

H. JACQUART. Mémoire sur la mensuration de langle facial, les Gouio- 
mètres faciaux, et un noveau Goniomètre facial. 

purossí. De ['hermaphrodisme chez certains Vertébrés. 


Tom. V. 6: 


en. LEsPÉs. Note sur un Nématoïde parasite des Termites. 

E, FAIVRE. Études sur l'bistologie comparée du système nerveux chez 
quelques Annélides. 

A. MÜLLER. Note sur le développement des Lamproies. 


Tom. VIL 5: 


5. DE LENHOSSÉK. Mémoire sur la structure intime de Ia moelle épi- 
nière, de la moelle ailongée et du pout de varole. 

Ci. LESPÉS. Note sur quelques Insectes des grottes de l' Ariège. 

MILNE EDWARDS. Note sur lappareil gastro-vasculaire de quelques 
Acéphales cténophores. 

FABRE. Mémoire sur l'bypermétamorphose et les moeurs des Méloides. 


Tom. VII, 6: 


Vv. D'AOUST EL G. MENNEVILLE. Observations sur les oeufs d'Inseetes 
qui serveut à Yalimentation de Homme au Mexique. 
yr. FISCHER. Etudes sur les Spermatoplhiores des Gastéropodes pulmonés. 


Tom. VIII, 1—3: 


L. purour. Fragments d'anatomie entomologique: 1°. sur appareil di- 
gestif et les ovaires du Nemoptera lusitanica; 2’. sur le système ner- 
veux du Brachyderes lusttanicus. 

LACAZE-DUTHIERS. Histoire de l'organisation et du développement du 
Dentale. (Suite et fin.) 

Cf. MARTINS. Nouvelle comparaison des membres pelviens et thoraci- 
ques chez l'Homme et chez les Mammifères, déduire, de la torsion 
de F'humérus. 

wartuÉvemY. Ktudes anatomiques et physiologiques sur un Dryptère 
tachinaire, parasite de la chenille du Splint Euphorbrae, et sur ses mé- 
tamorphoscs. 


E. FERNET. Du rôle des principaux éléments du sang dans l'absorption 
ou le dégagement des gaz dans la respiration. 
E. CLAPARÈDE et J. LACHMANN. Note sur Ja reproduction des Infusoires. 


Tom. VIJL, 4 et 5: 


E. FAIVRE. Du eerveau des dystiques considéré dans ses rapports avec 
la locomotion. 

1. HOLLARD. Études sur les Gymnodontes, et en particulier sur leur 
ostéologie et sur les indications qu'elle peut fournir pour leur classi- 
fication. 


S(ervin). Histoire de la ville de Rouen, depuis sa fonda- 
tion jusqu'en Vannée 1774. Suivie d'un Essai sur la 
Normandie littéraire. Rouen 1775. 2 vol. S°, 

Catalogue des livres de littérature et d'histoire composant la 
Bibliothèque de feu M. rÔcHoN D'ANNEcYy. Paris 1858, S°. 


cu. HALM. Bibliothèque QUArREMDRE. 16 Partie. Numis- 
matique, Archéologie, Epigraphie et Art moderne. Paris 
1858. 8°. 


Catalogue des livres, dessins et estampes de feu M. A. p. m. 
eiLBErT. Précédé d'une Notice historique par M. pusever, 
suivi d’appréciations sur la collection iconographique par 
M. BonNaRDor. Paris 1858. 82. 


Catalogue des livres composant la Bibliothèque de feu M. 
H. M. ERDEVEN. Paris 1858. 8°. 


AMERIKA. 


Map of the Basin of la Plata. 
Catalogue of the New-York state Library: 1855—1856. 
Albany 1856—1857. 3 vol. 8°. 
DUITSCHLAND. 


Abhandlungen der Kön. Akademie der Wissenschaften zu 
Berlin. Aus dem Jahre 1857. Berlin 1858. 4°. 
Inhoud: 


Historische Einleitung. 
Berrien. Ueber die Crinoiden des Muschelkalks. 


Et CE B 


KLOTzsCH Ueber die Abstammung der im Handel vorkommenden rothen 
Chinarinde. 3 

HANSTEIN. Ueber gürtelförmige Gefässstrang-Verbindungen in Stengel- 
knoten dicotyler Gewächse 

ENCKE. Ueber die magnetische Deklination in Berlin. 

HAGEN. Ueber Fluth und Ebbe in der Ostsee. 

KUMMeR. Einige Sätze über die aus den Wurzeln der Gleichung aì= 
gebildeten complexen Zahlen, für den Fall dass die Klassenanzahl 
durch À theilbar ist, nebst anwendung derselben auf einen weiteren 
Beweis des letzten Fermatschen Lehrsatzes. 

W. GRIMM. Die Sage von POLYPHEM. 

DIRKSEN. Die römisch-rechtlichen Quellen des Magister posrrreus. 

scuorr. Ueber chinesische Verskunst. Zugabe zur Sprachlehre. 

PERTz. Ueber einige Handschriften der deutschen Rechts- und Gesetz- 
bücher. 

pietERICI, Ueber die Zunahme der Bevölkerung in preussischen Staate 
in Bezug auf Vertheilung derselben nach Stadt und Land. 

PANOFKA. Merkwürdige Marmorwerke des Königl. Museums zu Berlin. 

repsius. Ueber die Manethonische Bestimmung des Umfangs der Aegyp- 
tischen Geschichte. 

BUSCHMANN. Die Völker und Sprachen Neu-Mexico's und der Westseite 
des britischen Nordamerika’s. 


Monatsberichte der Kön. Akad. der Wissenschaften zu Ber- 
lin. Berlin 1857—1858. Jahrg. 1857. Sept. —Dec. 1858. 
Jan.— Juni. S°. 


Berichte über die Verhandlungen der naturforschenden Ge- 
sellschaft zu Freiburg 1. B. Freiburg i. B. 1558. N°. 30 
u. 31. 8°, 


C. L. GROTESEND. Epigraphisches. [. Pin Stempel eines rö- 
mischen Augenarztes. II. Norica. Hannover 1857. 8°. 


F. LIHARZIK. Das Gesetz des Menschlichen Wachsthumes 
und der unter der Norm zurückgebliebene Brustkorb als 
die erste und wichtigste Ursache der Rhachitis, Serophu- 
lose und Tuberculose. Wien 1858. 8°. 


ZWITSERLAND. 


Verhandlungen der naturforschenden Gesellschaft in Basel. 
Basel 1858. Thl. IL. 1. 8°. 


de if 


Inhoud : 


€. P SCHÖNBEIN. Ueber das Verhalten des Bittermandelöles zum Sauer- 
stoff. 

—___________ Ueber die Gleichheit des Einflusses, welchen in gewis- 
sen Fällen die Blutkörperchen und Eisenoxidulsalze auf die chemische 
Tkäigkeit des gebundenen Sauerstoffes ausüben. 

Ueber die Entbläuung der Indigelöósung durch saure 
Sulfite. 

— — Ueber die Bildung des Bleisuperoxides aus basisch es 
sigsaurem Bleioxid mittelst Wasserstoffsuperoxides oder ozonisirten 
Terpentinöles. 

Ueber das Verhalten des Wasserstoffsuperoxides und 
der Uebermangansäure zum Ammoniak. 

—_—____ Ueber den Einfluss des Platins auf die chemische T'há- 
tigkeit des gebundenen Sauerstofles, 

Ueber den Kinfluss des BEisens und seiner Oxidulsulze 
auf die chemische Thätigkeit des gebundenen Sauerstoffes 

Ueber die gegenseitige Katalyse einer Reihe von Oxi- 
den, Superoxiden und Sauerstoffsäuren, und die chemisch-gegensätz- 
lieben Zustäünde des in ihnen entbaltenen thätigen Sauerstoffes. 

Fr. BurekHARvT. Ueber die Bestimmung des Vegetationsnullpunktes. 

u. carIst. Pflanzengeographische Notizen über Wallis. 


OO Pi A 


Memorie della Reale Accademia delle Seienze di Torino. 
Serie 22, Torino 1858. Tom. XVII. 4°. 


Inhoud: 


E. SISMONDA. Notizin storica dei lavori fatti dalla Classe di Seienze 
Fisiche e Matematiche negli anni 1856—1857. 

6. CAvALLI. Memoria su varii perfezionamenti militari che comprende 
aleuni eenni sui cannoni caricantisi dalla culatta e sui cannoni rigati 
per Yartiglieria da fortezza, d'assedio, campale e di mare, e disser- 
tazioni relative ai mezzi di aecrescere la mobilità dell’ artiglieria, e 
di semplificare \'amministrazione ed il carreggio totto, e sul conse- 
guente aumenta della potenza degli eserciti di terra e delle armate 
di mare. > 

J. PLANA. Mémoire sur l'application du principe de l'equilibre magnéti- 
que à la détermination du mouvement qu'une plaque horizontale de 
cuivre, tournant uniformément sur elle-même, imprime par réaction : 
ou à une aiguille aimantée, assujettie à lui demeurer parallèle; ou à 
une aiguille d'inelinaison mobile dans un plan verticale fixe. 

R. DE VISIANI Cd R. MASSALONGO, Flora de’ terreni terziarii di Novale 
nel Vicentino, 

p. ricneLmy. Méthodes pour transformer et simplifier des fonctions al- 
gébriques ou transceudantes déduites de différents procédés d'inter- 
polation. 


INHOUD 


DEEL VIII, — STUK 83. 


Bijdrage tot de kennis der geologische gesteldheid van het eiland 
Curagao. Door Dr. DUMONTIER. - 

Over het Blectrisch Spectrum. Door V,S. M. van DER WILLIGEN. 

VIT. Grove's methode om de stratificatie op te heffen 

Over het gebruik van vergiftigde boog-pijlen in Oost-Indiën (Poygi- 
Eilanden.) Door A. W. M. van HasseLT 

Uittreksel van de Verhandeling van den Heer Scrnerrmer, volgens 
besluit van de Akademie, in hare vergadering van 2 October 1858, 
opgemaakt door C. H. D. Burs Barror. Uitkomsten van meteo- 
rologische waarnemingen te Lahat op Sumatra, district Palembang . 

Gewone vergadering der Afdeeling Wis- en Natuurkundige Weten- 
schappen, gehouden 30 October 1858 . Er 

Over het vermenigvuldigen van naalddragende boomen door wortelende 
uitspruitsels en daaruit te voorschijn treden van nieuw Plantsoen. 
Door G. Vrorik. Met twee Platen … .... 

Gewone vergadering der Afdeeling Wis- en Natuurkundige Weten- 
schappen, gehouden 27 November 1858. . . ......e-. 

Inleiding tot de kennis der Hymenophyllaceae. Door R. B. vAN DEN 
En EG ER OE IVE Nt 

Overzigt der door de Koninklijke Me van sean ont- 


blada. 


316. 


331. 


365. 


401, 


vangen en aangekochte boekwerken . . . . . « - - blz. ever. 


. 3 « 
LS seit | 
; ., | 
ii 
Ï Ll 6 
in 
iof 
| 1 eN je : , 
[ 
Î Û: Ï 
| 
I 
| 
Ì 
GEDRUKT Eid w. 5. KROBER. 
ee lj 


gk 
In 
4 ” 
5 
1 
LJ 
\ 
: 
NN 
4 
' 
1 
k h 
. 
« 
’ 
bi Î 
" 
í / 
. 
î 
' 
dhl 
n : 
' 5 ' 
ï 
haal IE 
v ‚ 
« hi k 
. Í Le 


/ 


AA 


\ 


A 
| p AN / 


| 


A 
ig, 
NN 
LER 
rete 


et, 


Hs 
a