A 


7 


sE 


VERSLAG 


VIJFDE OPENBARE VERGADERING 
EERSTE KLASSE 


VAN 
HET KONINKLIJK - NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


GEHOUDEN DEN veusrTus 1825. 


zor 


_ Gedrukt voor 
DE LEDEN DES INSTITUUTS, 


VERSLAG 


VAN DE 
VIJFDE OPENBARE VERGADERING 
| sbr ans DER | 
EERSTE KLASSE 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
SCHOONE KUNSTEN, 


Gehouden den gosten Augustus 1826. 


Voorzitter, J. P. van CAPPELLE, 
Sekretaris, G. VROLIK. 


Naast de Voorzitter de Vergadering geopend had, werd, op deszelfs - 
verzoek , door den -Sekretaris de Naamlijst der Leden opgelezen , waar- 
uit bleek, dat uit deze Klasfe aanwezig waren: 

A2 De 


he ER | 
„De Leden 


Je Pe VAN CAPPELLE 
Ge VROLIK 3 

Me VAN MARUM, 

Ce He À ROY 3 

Je KOPS, 

Je F. SERRURIER » 

A. VAN DEN ENDE ; 


Zijnde dus afwezig EE 


Ce Ge Ce REINWARDT 3 
Ce EKAMA » 


“Oe Se BANGMA 3 


Je Me Ce VAN UTENHOVE ; 
en 
N. C‚ DE FREMERY. 


\__De Leden 


W. VAN BARNEVELD ; 

Pe DRIESSEN , 

Ae PAETS VAN TROOSTWYK , 

Je BLANKEN JANSZes 

Ce Rs Te KRAYENHOFF 3 

A. Pe Re C+ VAN DER BORCH VAN 
VERWOLDE » 

A. F. GOUDRIAAN 

Je Ae BENNET } 

Je Pe FOKKER 3 

Ce BRUNINGS; JUNIOR), 

F. DE NIEUPORT ; 

Pe E‚ WAUTERS ; 

Je Be VAN MONS » 


Je Fe KLUYSKENS ; 
Je Fe SENTELET 
Fe E‚ VERBEECKs 
F ROUCEL » 
J-. ZARMENTIER » 
Ge MOLL 3 
P. M. BOUÖSNEL 9 
E. J. THOMASSEN À THUESSINK , 
Je Fe Le SCHRÖDER, 
DE HERTOG VAN URSEL 3 
A. VAN STIPRIAAN LUÏSCIUS 3 
Ge SANDIFORT » 
en 
Je Ce Be BERNARDe 


Hier- 


C&J 
Hierop deed de Voorzitter de volgende Aanfpraak : 


MIJNE HEEREN, ZEER GEACHTE MEDELEDEN! 


Op nieuw wordt ons de gelegenheid aangeboden , openlijk rekenfchap 
af te leggen, hoe wij ons, naar vermogen, kwijten van de verhevene 
taak , door het achtbaar. en doorluchtig Hoofd onzer Regering, als in 
naam des geheelen Vaderlands, ons opgelegd. 

„Als tolk uwer gevoelens bij deze plegtige gelegenheid, betaamt het mij 
in de eerfte plaats, eenige hulde te bewijzen aan de nagedachte* 
nis van hen, die de hand des doods onlangs aan dezen kring heeft ont- 
rukt. Wij betreuren het verlies van drie Leden, de Heeren Je Pe 
MINCKELERS ; ARY BLANKEN JANSZes EN Je Ae UILKENS, En van eenen 
korréspondent, den Heer y. PIERSON THOLEN. 


Het behoort tot de genoegens, die verbonden zijn aan het lidmaat- 
fchap des Inftituuts, dat men in naauwe betrekking treedt ook tot zul= 
ke manneh van naam en geleerdheid, van wie men door verren afftand 
is verwijderd, Schoon de wijd en zijd in verfchillende rigting verfpreid- 
de woonplaatfen de. perfoonlijke tegenwoordigheid van vele Leden in de 
Hoofdftad op den duur moeijelijk maken, is echter dè geest van alle, 
immers van de meeste, beurtelings in. de Vergadering aanwezig, en, 
hetgeen bij hoorbare ftemme onmogelijk is, door wisseling van denk- 
beelden verftand en oordeel te fcherpen , wordt door fchriftelijke voor - 
dragt menigwerf op de treffelijkfte wijze vergoed. 

De Heer j, P, MINCKELERS van Maastricht was een der genen, die 
wij niet in ons midden mogten aanfchouwen ; doch hij waardeerde de 
gunst des Konings, die hem, bij de uitbreiding van het Inftituut, eene 
plaats onder de nieuwe Leden aanwees. De blijken hiervan berusten 

A 3 in 


Eer 


in de Archieven der Klassé , bellandt. in weténfchappelijken arbeid, 5 
dien ‘hij volvaardig ter overwegitge aanbood, en in oordeelvellingen , 
waartoe hij was uitgenoodigd, Al fpoedig echter werden, door een on= 
gelukkig toeval, zijn geest en ligchaam buiten vermogende En gee 
bragt, en hij zoo voor de Maatfchappij verloren, 

Ons geacht Medelid onderfcheidde zich als grondig beoefenaar der 
Natuurkundige wetenfchappen, en als leergar van dezelve aan de op 
komende jongelingfchap. 

‚In de eerstgenoemde hoedanigheid volgde hij den” gang der Natuure 
kunde, in haren fnellen tred, met rusteloozen iĳjver, gedurende eene 
réeks van jaren; nimmer verachterende, fteeds zich bevindende op de 
hoogte van zijnen tijd. Bij voorkeur ftelde hij zich ten doele, de mee 
nigvuldige ontdekkingen, die achtervolgens in verfcheidene oorden van 
ons werelddeel werden aan den dag gebragt, te ondérzoeken, te bee 
vestigen, te volmaken; minder ftreefde hij naar nieuwe uitvindingen , 
fchoon het ook hiertoe hem niet aan oorfpronkelijk vernuft fchijnt ont- 
broken te hebben. Tot een treffend blijk diene hetgeen hij over de 
bereiding van brandbaar gaz uit fteenkolen reeds in den jare 1784 heeft 
uitgegeven. Zoo hij goedgevonden had meer van zijne begrippen en 
onderzoekingen door den druk gemeen te maken, zou zijn naam ook 
verder in het Noorden van ons Vaderland zijn doorgedrongen; in het 
Zuiden, bepaaldelijk in de ftad zijner woning, waar men hem in zijn 
eigenlijken werkkring aanfchouwde , wordt hij met betamelijken eerbied 
genoemd. Zijne verheffing tot Lid der Koninklijke Akademie te Brusfel, 

en der Eerfte Klasfe van het Koninklijk -Nederlandfche Inftituut, ftrek- 
_ ken tot onbedriegelijke bewijzen, dat ook de Hooge Regering zijne be- 
kwaamheden en verdienften huldigde. 

Nog meer aanfpraak evenwel op hoogachting en dankbaarheid heeft 
hij zich verworven , door zijne buitengewone gefchiktheid voor het Na- 


tuur- 


(2) 


tuurkundig onderwijs, in zijne verfchillende betrekkingen, eêrst als 
Hoogleeraar aan de voormalige Hoogefchool te Leuven, en vervolgens, 
aan de Centrale School, het Lyceum, het Athenaeum te Maastricht. 
Die zijne lesfen met vrucht hebben bijgewoond, getuigen niet alleen 
van zijnen ijver en den omvang zijner wetenfchap , maar ook van. zijne 
duidelijke voordragt, en ongemeene vaardigheid in het verrigten van 
proefnemingen. Vele bekwame mannen , die de voetftappen van hunnen 
meester waardiglijk drukken, zijn uit zijne fchool te voorfchijn geko- 
men. Door zijne zorg prijkt Maastricht met een uitmuntend kabinet van 
Natuurkundige werktuigen „ en eene wel ingerigte fcheikundige werkplaats. 
Tot den ouderdom van 68 jaren toe, bragt de onvermoeide grijsaard 
menigwerf geheele dagen in dit geliefd verblijf door. De geestdrift, die 
hem bezielde, ging over tot velen, die hem omringden, en zoo werd 
de lust tot Natuurkundige befpiegeling algemeen en heerfchende onder 


zijne ftadgenooten. 
Moge een van deze, een zijner leerlingen, ambtgenooten of vrienden 


zijn leven en bedriĳf breeder ontwikkelen, en hij zoo in de Jaarboeken 
van Neêrlands Letterkundigen en wetenfchappelijken roem, in de juiste 
waardering der nakomelingfchap, den rang deelachtig worden, die 


hem toekomt $ 


ARY BLANKEN JANSZOON was éen man, die zijn geheele leven door 
bragt in bemoeĳingen van de uiterfte aangelegenheid voor het geheele 
Vaderland. 

Om zijn lof naar waarde te verkondigen, zoude men voornamelijk 
moeten aantoonen, hoe en in-hoe verre hij deel had in de gewigtigfte 
werkzaamheden, federt zijne hulp bij den Waterftaat werd ingeroepen. 

Bij het Bataafsch Genootfchap der proefondervindelijke wijsbegeerte 


werd zijn arbeid met goud bekroond, en, federt hij, eerst als korres- 
pon- 


Rt 2 8 
pondent, daarna als Lid, aan deze Klasfe werd toegevoegd, werkte: 
hij onafgebroken, met rusteloozen ijver, uit eigen bewennë ene 
of door pligtbefef geroepen. K 

Gelijk het meermalen, ja gewoonlijk, gebeurt, dat, hoe groot de 
omvang van verkregen kennis en aangeboren fchranderheid zijn moge , 
het vernuft en de wetenfchap zich, als bij voorkeur, hechten aan ee« 
nig geliefd onderwerp, zoo muntte BLANKEN bepaaldelijk uit in alles, 
wat de Watermolens betrof, Die in ftaat zijn hierover een grondig en 
regtvaardig oordeel te vellen , rangfchikken hem, in dit opzigt, onder 
de kundigften, op wie de Waterftaat in de laatfte jaren mogt bogen. 

Door zulke hoedanigheden verdiende hij de eer ‚die hem dadelijk 
werd toegekend, van geplaatst te worden in het voormalig Kommitté 
Centraal van den Waterftaat, en, na de ontbinding van dit ligchaam, 
op hoog gezag geraadpleegd te worden nopens de belangrijkfte ontwers 
pen. Het was zijne rijpe ondervinding, waarop men zeer hoogen prijs 
ftelde, 

Billijke aanfpraak heeft hij, dat zijn naam in de iter vant - 

Néerlands waterftaat met eeu luisterrijk merkteeken worde onderfcheiden.… 


Reeds had de tijd den rouw over het even gedachte verlies gele= 
nigd, toen, in de maand Junij Il, een nieuwe en zware flag ons kwam 
te treffen, doór het overlijden van JOANNES ALBERTUS: UILKENS 3 Een 
man. van oorfpronkelijke denkwijze en 1 karakter, door: -de nätuur met 
buitengewone gaven toegerust. 

Men zou een bevallig en belangrijk tafereel kunnen fchetfen, hoe 
hij, als Kerkleeraar te Eenrum, degenen, die aan zijne herderlijke 
leiding en godsdienftig onderrigt waren toebetrouwd, tevens vervulde 
met eerbied voor de fchoonheden der natuur. Niet-flechts in zijne 
ftichtelijke vermaningen op den dag des Heeren , met kracht en vuur; 
zonder voorafgaande langdurige overpeinzing, het woord voerende; ook 


in 


Gigs) 


in den dageliĳjkfchen omgang, zoo dikwijls het pas gaf, de weéetgiee 
righeid uitlokkende, en prikkel gevende aan de. reeds beftaande 
zucht tot onderzoek; maar vooral, op gezette tijden, in een der ver= 
‘trekken van zijne woning, geftoffeerd met vele en velerlei -uitmuntende 
werktuigen , werwaarts van alle kanten de landbewoners zamenvloeiden, 
om zich door aanfchouwing en leering te verlustigen. 

Slechts zijn dorpgenooten en naburen mogten hem in deze betrekking 
werkzaam zien, doch ontelbaar velen deelden ín het onderrigt , dat hij, 
in een uitgebreider kring, bij monde en gefchrifte verfpreidde ; het zij 
hij, in de openbare vergaderingen van het Natuurkundig Genootfchap 
te Groningen, met de meeste vlugheid, bondigheid en fchranderheid 
fprak over de gewigtigfte onderwerpen, en, even vaardig als gemakke= 
lijk met den gelukkigften uitflag , de moeijelijkfte proefnemingen verrigt= 
tes het zij hĳ, in den vorm: van redevoeringen, de volmaaktheden van 
den Schepper in zijne fchepfelen aantoonde, met welfprekendheid niet 
alleen, die hart en zinnen boeide, maar ook met kennisfe van zaken , 
die als een fchakel ftelde tusfchen de vroegfte begrippen der oudheid , 
en de jongfte ontdekkingen, naauwelijks door de drukpers gemeen ge- 
maakt; het zij hĳ, op uitnoodiging der achtbare Maatfchappij #04 Nut 
van °t Algemeen, of door eigen aandrift bewogen, bepaaldelijk fchreef 
voor de aankomende jeugd en de mindere rangen der ingezetenen, 

Bij de uitbreiding van het hooger onderwijs in den jare 1815, werd 
hìj tot Hoogleeraar in de Landhuishoudkunde aan de Hooge School te 
Groningen benoemd. Op zijne vorige ftandplaats was hij, gedurende 
eene reeks van jaren, ten deele zelf landbouwer; hij kwam dus, niet 
__flechts met befpiegelende, maar ook met praktifche kennis toegerust, 
op zijnen post. Wat die Hooge School thans in hem verliest, zal haar 
openlijke rouw te zijner tijd getuigen. 

Het Inftituut bezat in uiLkens een iĳverig medelid , die zich nimmer 

Wed B ont. 


C zo ) 


onttrok ‚ wanneér zijne hulp werd ingeroepen, en die, in weerwil van 
den afftand zijner woonplaats, nu en dan de vergaderingen bijwoonde. 
Groot is de eerbied, dien wij zijne begaafdheden, zijne awe s 
zijne deugden ere 


Jacorus PrERsSON THOLEN was een leerling en hartelijk vriend van 
den grooten vAN SWINDEN. Zoo floeg hij van ftonden aan den regten 
weg in tot grondige wetenfchap. Hij volgde dien onafgebroken , 36 ja= 
ren lang, als Hoogleeraar in de Wis- en Natuurkunde aan de Hooge 
School en het Atheneum te Franeker. In die hoedanigheid mogt hij 
tot leidsman verflrekken aan mannen van uitnemende verdienften , fies 
raden van het Vaderland en deze Koninklijke Inftelling , die met eerbied 
ftaarden op de treffelijke gaven van zijnen geest, maar nog hooger 
werden opgetogen door de edele deugden, die in hem uitblonken, 
Van bier dat hij zijn licht liet fchijnen voor anderen, waar en zoo dike 
wijls bet pas gaf, en, ook in dit opzigt het voorbeeld van zijn onfter« 
felijken meester volgende, in veelvuldige betrekkingen , hem van Lands= 
en Stadswege opgedragen, tijd, vlijt, bekwaamheid, met het zuiverfte 
oogmerk, op de vermogendfte wijze, ten beste had. Schoon de Eerfte 
Klasfe geene vruchten zijner kennis heeft mogen inoogften, ftelt zij er 
echter prijs op, dat zijn naam worde gevonden. onder degenen, die zij 
een bewijs harer hoogachting heeft aangeboden. 


Bij het verdwijnen van zulke mannen uit den kring der levenden, is 
het een opbeurende troost, het oog te vestigen op den weligen was- 
dom van opfchietende vernuften, die zich allerwege rondom, ons vere 
toont. Moge, onder ’s Hemels zegen, die wasdom tot rijpheid gebragt 
worden, de aankweeking van grondige wetenfchap meer en meer tot 
behoefte ftrekken onder alle rangen en ftanden, en ons gezegend Va- 
derland hiervan op den duur de weldadige vruchten inoogften. 

Thans 


Cm) 


„Thans zij het mij vergund, zeer geëerde Toehoorders van allen rang 
en flaat! uwe befcheidene aandacht interoepen bij een beknopt Verflag 
van de werkzaamheden onzer Klasfe gedurende de twee laatfte jaren, 
hetwelk ik den Heer vroriks als Sekretaris , verzoek medetedeelen. 


Nn en 


Waarna door den Sekretaris werd voorgelezen het volgend Verflag : 


ZEER GEËERDE TOEHOORDERS VAN ALLERLEI 
RANG EN STAAT ! idd 


Van alles, wat tot de geleerde Werkzaamheden der Eerfte Klasfe bee 
trekking heeft, in deze hare zitting moetende verflag doen, mag ik al 
aanftonds niet onvermeld laten, dat zij tusfchen deze en de voorgaande 
Openbare Vergadêring het Zevende Deel van hare Verhandelingen het 
licht deed zien. 

Dit Werk het eigendom geworden zijnde van het Algemeen , past het 
niet aan mij, maar aan bevoegde kunstregters, daarover oordeel te veln 
ten, î 

Ik zal dan mij alleen bepalen tot het Verflag van werkzaamheden, 
die tot nu toe bij de Eerfte Klasfe; zonder openbaarmaking, zijn ver« 
‘rigt of aangevangen, em dezelve verdeelen in zoodanige, als zij op 
last van het Gouvernement heeft ondernomen, en in zulke, als zij 

Ba naar, 


C za ) i 


naar vrije keuze, ter uitbreiding wan wetenfchap en ter vermeerdering 
van kennis, gemeend heeft te moeten verrigten. 


De Heeren p. VAN OECKELEN te Groningen en Cc. vAN ESSEM te 
Amtterdam, bijkans geliĳktĳdig zich bij het Gouvernement vervoegd 
hebbende met eene vinding, die zij meenden niets minder te bevatten, 
dan het zoo lang te vergeefs gezochte perpetuum mobile, werd de 
Eerfte Klasfe door Zijne Excellentie den Minister voor het Openbaar 
Onderwijs, de Nationale Nijverheid, en de Koloniën verzocht, deze 
uitvinding te examineren, en daarop te dienen van berigt, confideratien 
en advies, 


‚ De Heeren vAN MARUM, EKAMA € MOLL, zich met dit onderzoek - 
belast hebbende, is, na de uitvinders elk afzonderlijk te hebben ge- 


hoord, al aanftonds gebleken, dat de aard der werktuigen, waarin zij 
eene voortdurende beweging vermeenden gelegd te zijn, bij beiden zeer 
verfchillende was , doch tevens geheel ongefchikt, om daaraan het 
denkbeeld van een perpetuum mobile te verbinden. 


Volgens het voorftel immers, om eene altijd voortdurende beweging _ 


te vinden, verftaat men een werktuig daar te ftellen „hetgeen niet door 
eene aangewende kracht, maar door eigene kracht in het werktuig zelve 
gelegen , beftendiglijk wordt aan den gang gehouden. 

Het werktuig van vAN OECKELEN nu ontleende die kracht van de 
uitzetting van in ijzeren buizen befloten kwik, bij verwarming , en van 
deszelfs inkrimping, bij verkoeling, waardoor een daarbij aangewend 
omflagtig raderwerk in beweging gehouden werd, 

Het denkbeeld van een perpétwum mobile dus komende te vervallen , 
begon men in overweging te nemen, of aan dit werktuig, als uurwerk ; 
dat zich zelven opwindt, bijzondere verdienften konden worden toege= 
kend, Dan ook van die zijde fcheen het geene bijzondere aanbeve- 


ling 


‚ 


Cas } 


ling waardig te zijn, daar men tot nu toe niet heeft aangetoond of 
konde inzien, dat een uurwerk, waarvan de opwinding niet door men- 
fchenhanden , maar door aangebragten toeftel gefchiedt, deswege van 
eenige meerdere nuttigheid voor Zeevaart of Sterrekunde, of in eenig 
ander opzigt zoude kunnen zijn. 

Bij het onderzoek naar de vinding van vAN rsseMm waren de gevol- 
gen niet gunftiger. Volgens zijn verhaal, lang bedacht geweest zijnde 
op de vinding van een middel, om een Uurwerk zonder opwinding te 
doen voortloopen, was hij eindelijk daartoe gekomen , door eene regt= 
ftandige buis ter zijde van zijn woonvertrek in de buitenlucht te plaate 
fen, van wier boven einde eene horizontale buis naar binnen gaat en 
aan het uurwerk aanfluit, Door deze buis dringt een luchtftroom, die 
door de verfchillende temperatuur der binnen= en buitenlucht wordt te 

„weeg gebragt en alzoo ter opwinding van het Uurwerk kan dienen. 
Doch in deze vinding niets nieuws, noch bijzonder nuttigs gelegen 
zijnde, kon dezelve niet wel anders, dan als zoodanig aan het Gou- 
vernement worden aanbevolen, 

Beide Voorftellers vAN OECKELEN €en VAN EsSsEM echter onbetwiste 
bare blijken van fchranderheid eu ijver hebbende aan den dag gelegd, 
en daarenboven tot het ontwerp hunner uitvindingen niet dan door tijd- 
verlies en het aanwenden van kosten gekomen zijnde, werden door de 
Eerfte Klasfe aan de welwillendheid van Zijne Excellentie, den Mi- 
nister van het Openbaar Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Ko- 
loniën voorgedragen. 

Hetgeen niet zonder gewenscht gevolg is gebleven, zijnde aan ieder 
bij Koninklijke befchikking eene gratificatie van honderd vijftig Gulden 
toegelegd, met uitnoodiging, om hunne talenten in het vervolg ‘aan 
nuttiger uitvindingen te beproeven. 


B 3 Ì … Een 


Cx 


„Een Timmerman te Amfterdam meenende--gekomen te zijn tot de 
uitvinding van twee Watermolens,-die in zamenftel en werking allen, 
zoo velen er mogen zijn uitgedacht, zouden overtreffen, befchreef de 
zelve in een klein werkje, en vervoegde zich met deze befchrijving en 
een rol ophelderende teekeningen bij Zijne Majefteit, met verzoek, ‘dat 
de waarde dezer Uitvinding mogt onderzocht en hem fubfidie. verftrekt 
worden, om die molens in het klein te maken, ten einde de werking 
daarvan zoude kunnen worden gezien, 

Zijne Majefteit begeerende, dat de Eerfte Klasfe deze uitvinding tot 
een voorwerp harer overwegingen zoude maken, en daarop dienen van 
consideratien en advies, zijn de Heeren BRUNINGS en wijlen A, BLAN* 
KEN JANSZ« verzocht, de Klasfe te dezen te willen. voorlichten. 

De befchrijving en teekeningen raadplegende, viel het moeijelijk „ alle 
daarin voorkomende bijzonderheden te vatten, het bleek echter uit dee 
zelve genoegzaam, gelijk een mondeling onderhoud met den Uitvinder 
zulks ook nader bevestigde, dat de voorname kracht, door. welke hij 
het water uit eenen polder wil uitmalen , het op te heffen water zelve 
zijn moet. 

Hij plaatst namelijk eene reeks van zes op elkander werkende raderen 
en rondfels in eene hellende ftrekking, en wel zoodanig,-dat de on- 
derkant van het laagst {taande rad op-zestien voeten beneden de opper 
vlakte van het polderwater gehangen worde, en dat hetzelve rad door 
eene fchuif van dat polderwater afgefloten zij. Als men die fchuif dan 
ophaalt, zal het polderwater op en tusfchen de gebogene fchoepen van 
het gezegde rad vallen en hetzelve doen omgaan, met dien gevol- 
ge, dat, naar des uitvinders verwachting, ook de vijf hooger ftaande 
raderen met de daar tusfchen geplaatfte rondfels te gelijk ronddraaijen , 
en alzoo het polderwater twaalf à zestien. voeten hoog zullen opmalen, - 

Offchoon het nu onbetwistbaar is, dat de raderen zullen omgaan, of 

al 


C 15 


althans, dat hèt polderwater door de fpeelruimte onder en tusfchen dee 
zelve naar voren ftroomen zal, zoo lang de oppervlakte van het water 
aan derzelver voorzijde lager ftaat, dan aan de ‘achterzijde, zoo laat 
zich toch uit de eerfte gronden der waterweegkunde met volkomene 
zekerheid woorzeggen, dat het water aan de voorzijde der raderen nim= 
mer hooger zal worden opgevoerd, dan het’ aan de achterzijde {taat , 
terwijl hetzelve, indien zulks voor een oogenblik iets had, terftond - 
weder terug zou moeten loopen. 

Het is waar, de ‘uitvinder beftemt nog een bijkomend vermogen tot 
het rondvoeren van het derde rad en van de daaraan volgende hoogere 
raderen, beftaande in buitenwater, hetwelk door zes pompen opgehe= 
ven en op die raderen geleid zal worden. — Dan, tot het in werking 
brengen van deze pompen, vergenoegt zich de ontwerper, met een 
vliegend windas en twee jachtwielen te hangen om eene kruk, ftrekkende 
tot het doen op- en nedergaan der pompzuigers, zonder de eigenlijke 
kracht aan te wijzen, waarmede hij zijn windas drijven wil. 

Met één woord, het geheel ontwerp draagt blijken van eên verbijs- 
terd veiftand, waaraan het niet geraden is, nieuw voedfel te geven. 

Waarom dan ook de Klasfe niet heeft kunnen goedvinden, Zijner Ma- 
jefteit te adviferen tot het verleenen van de verlangde fubfldie, om deze 
molens in het klein te maken, ten einde de werking daarvan zoude 
kunnen worden nagegaan. 


Het Gouvernement voorhebbende het invoeren van eenvormige Tec- 
kenfchalen, ten einde eene goede gelijkvormigheid bij alle voorftellingen 
in Topographìfche en Geographifche werken voor het Riĳk te bekomen, 
fcheen daaromtrent eenige moeijelijkheid ontftaan te zijn door het ver- 
fchil van meening over de reeks van {chalen, daartoe benoodigd. Zijne 

” fl Exe 


ot 469 


Excellentie, de Minister voor het Openbaar Onderwijs, de Nationale 
nijverheid, en de Kolonien zond daarom, ten einde van advies, aan 
de Eerfte Klasfe een Rapport, door den Sekretaris van ftaat voor de 
Zaken. van Oorlog aan Zijne Majefteit gedaan, over het invoeren van 
eenvormige teekenfchalen , met bijvoeging van drie bijlagen fub. litt. A, 
B. en C. het laatfte met twee annéxen. 

De Heer ekKaMa zich op verzoek der Klasfe , met de herziening van 
deze ftukken wel hebbende willen belasten, bleek : 

19. dat de bijlage Sub. litt, A. zijnde inftructie van dén Kommis- 
faris- Generaal van” Oorlog wegens het invoeren van algemeene tiendee- 
lige‘ teekenfchalen volgens de Ellemaat voor alle teekeningen, plans en 
kaarten, welke-bij den dienst der fortificatien en van het Topographisch 
Bureau kunnen voorkomen, uitvoerig en volledig met de vereischte duie 
delijkheid is voorgedragen, gegrond op een ftel van wel zamenhangende 
feriën, en dus voldoet aan een allernoodzakelijkst vereischte ter bee 
trachting van doelmatigheid en eenheid in de werkzaamheden van 
Topographie, , 

Dat dáarom de bedenkingen, in bijlage Be voorkomende, tegen de 
reeds genoemde inftructie, van grond ontbloot zijn, en men zich gaarne 
wil voegen bij de oplosfing. van die zwarigheid, in bijlage C. ontwik- 
keld, als ftrekkende ter nadere overtuiging, dat de aangenomene reeks 
van fchalen den voorrang verdient boven een grooter getal fchalen of 
meerdere verfcheidenheid in dezelve, hetgeen altijd tot grootere onge- 
liĳjkvormigheid in de bewerkingen aanleiding geven moet. 7 

Waarom dan ook de Eerfte Klasfe als haar gevoelen aan Zijne Excel- 
lentie, den Minister voor het Openbaar Onderwijs, voordroeg, dat 
‘voor als nog geene de minfte verandering in de tapgenomene reeks 
van fchalen behoorde gemaakt te worden. . 


Als 


Car ) 


„Als--dast van ’s Rijks Beftúur reeds-in het voorgaânde jaar ontvangen 
hebbende éen adres van. den Heer CELLIER BLUMENTHAL, ten aanra- 
den aan Zine Majefteit den Koning van het oprigten- eener theöretifche 
en praktifche fcheikundige fchool , waarin bijzonderlijk de destilleerkunst 
proefondervindelijk zoude worden onderwezen, vooral om de destilla= 
teurs hier te Lande bekend te maken met de vorderingen, die men in 
Frankrijk gemaakt heeft, om uit het meel van aardappelen even goeden 
brandewijn, als uit den wijn tot minder prijs te bereiden, betuigde 
de Klasfe, op ingewonnen advies van háre Leden van. MARUM en 
VROLIK, geene redenen te kunnen vinden, om dit voorftel te begunfti- 
gen. Ee 
Men konde toch niet veronderftellen , dat het aan de Hoogleeraren in 
de fcheikunde aan onze Univerfiteiten en Athenaeën onbekend is „hoe 
verre men het in Frankrijk en elders in de nieuwe destilleerkunst heeft 
_ gebragt, daar men dezelve in verfcheidene werken vindt befchreven. 
Het fcheen wel, dat de adresfant zich zoude hebben laten welge= 
vallen, de taak van. Onderwijzer in deze destilleerkunst op zich te ‚ne- 
men , daar hij zich zelven ,-als-daarin zeer bedreven aanprijst. 
Gekommittéerden echter „ door de ‘Eerfle Klasfe in den jare 1815 be- 
noemd, om bij de proeven van denzelfden Heer CELLIER BLUMENTHAL 
tegenwoordig te zijn, waarbij hij zoude toonen , hoe men, door zijnen 
toenmaligen -toeftel , uit het koren even goeden brandewijn, als uit den 
wijn „tot „minder prijs. zoude,kunnen- bereiden, herinnerden zich „ hoe 
gemelde Heer daarbij ten eenenmale was in gebreke gebleven, : 
v-sNa, welke ondervinding de. Klasfe dan ook meende genoegzame reden 
te hebben, om te twijfelen, of op deszelfs voorftel veel vertrouwen 
teftellen- zoude zijn „ indien het anderzins aannemelijk ware, 


Onder de gewigtige vraagpunten ‚waarmede zich geneeskundigen. van 
den eerften rang „ in de laatfte: jaren bezig hielden, vis gewis geen der 
els ARR C min- 


C 18 ) 


minften over het al-of niet befmettelijke der gele koorts. Dit wraagftuk 
echter «is; niet. zoo zeerhet:gevolg vari het twijfelachtige „ ‘hetgeen ons 
de ‘ondervinding’ aan:;de hand’ geeft ‘als wel van -begunftigde theörien , 
die men zoo gaarne als berkdtinde waarheden zoude wenfchen aangeno- 
mente ziens à 

De Heeren. THOMASSEN -À THUESSINK € VAN STIPRIAAN * LUÏSCIUS 
hebben “zich meesterlijk gekweten in de oordeelkundige “ ontwikkeling 
van dit belangrijk vraag(tuk. Beide, droegen: voor’ hunnen geleerden 
arbeid niet alleen den ' dank’ der Klasfe weg ; maar werden vereerd met 
de „hooge ‘goedkeuring van het Gouvernement. Hunne -werken zijn in 
ieders handen. Eene flaauwe fchets van derzelver inhoud of waarde 


zou weinig gelden, daar een sels beraden enen over het geliecl heeft 
nen eren 


Hoe aich ‘het welzijn des Lands verbonden is aan gefchikte water- 
keeringen „len dáár, waar dezelve voor onvoorzien geweld bezwijken , 
vaan hare fpoedige ontlasting, heeft de” treurige toeftand van zeer uitgee 
ftrekte plaatfen-nog onlangs op-de treffendfte wijze geleerd, Geen won-= 
der derhalve, dat elk voorftel, dat tot leniging , verbetering of geheele 
opheffing van zulk eenen (haat betrekking heeft, gretig wordt ener 
taen, en aan ‘een naauwkeurig onderzoek overgeleverd. 

“Zoo ging het ‘dan ook met de befchrijving en ‘het model van een 
door den as loozend hefrad, aan hetwelk boven: de fchepraderen der 
watermolens eenige voordeelen werden toegekend door den Heer w. 
VAN HOUTEN te Rotterdam, die zich als ighader van hetzelve aan 
‘het ‘Gouvernement had opgegeven. j ve adat 

De Klasfé, hiet onderzoek vanden aard en de waarde dezer uitvin. 
ding hebbende opgedragen aan de Heeren MOLL en SCHRÖDER, be- 
kwatm de volle zekerheid, dat de. Heer vaN mourEN zich bedrogen 
pese in de meening ; zis ‘uitvinder “tézijn van dit rad. 1, 
im . Men 


/ 


Cap 


«Men vindt’ van foortgelijk. werktuig reeds melding gemaakt bij verrus 
vis. :SERRIÈRE) befchrijft verseen in zijn Recueil d'ouvrages curieut 
de mathématigue set ‘de mécanique, Meer’ volmaakt is het vervolgens 
voorgefteld: en afgebeeld -in het Theatrum machinarum keeliga ezand 
van veuroLD en in verfcheidene andere dergelijke. werken. ! 

Omtrent 1770 gaf, CONRADUS ZUMBAG DE KOESFELT , êen werkje 
in het licht, waarin hij hetzelve met eenige verbeteringen voorftelde ; 
om de gewone fchepraderen te vervangen. -ZumBAG DE KOESFELT 
geeft „ gelijk: de Heer: van HOUTEN „als een voordeel vän dit rad op 5 

dat. het geene krimp, gelijk het gewone fcheprad, behoeft. Men heeft 
dergelijk rad ook in ‘het groot wervaardigd, en-het is nog in werking 
in het Diemermeer en in den Bovenkerker polder. Dat in het Diemer- 
meer brengt het water 7% voeten, oude maat, hoog. 

„De reden; waarom deze raderen geen algemeenen bijval. gevonden 
“ hebben „is zeer eenvoudig. Immers; wanneer zij met eenige fnelheid 
wordén’ rondgevoerd , verkrijgt het: water’, «daarin ‘opgenomen; eene 
middelpunt fchuwende. kracht, waardoor het van de as afvliegt, en er 
dus niets geloosd wordt. 

Wanneer het kleine model, dat der Klasfe ten onderzoek is aangebo- 
den, met eene fnelheid van honderd omwendingen in de minuut werd 
rondgevoerd, bragt het geene enkele droppel water meer op. « Het zal 
dus geen betoog behoeven, wat er gebeuren zoude met éen groot rad, 
hetwelke met de: {nelheid van een gewoon fcheprad werd rondbewogen. 

De Klasfe meende alzoo aan het Gouvernement te mogen te kennen 

geven, dat de Heer vaN HOUTEN geene aanfpraak heeft op de uitvin= 

ding. van dit-hefrad, en dat ‚hetzelve aan’ een gebrek ‘onderhevig is, 
hetwelk deszelfs gebruik alleen tot zeer bijzondere a evin kat be. 
racende \ ; f ) idle í KD 

Bia eodabek noodig geoordeeld zijnde naar “den taat vân de fluis- 

8 Cz buiten 


C so ) 


buiten de’ Waardpoort te ‘Utrecht,ven: van andere om die ftad en’ te 
Vreeswijk -met …geoctroijeerd: Amfterdamsch Kunst- Cement gemetfelde 
werken ‚ werd «zulks vân, wege ‘het. Gouvernement opgedragen aan eene 
kommisfie ;-die van- hare- verrigtingen Proces- Verbaal - opmaakte ‚hete 
geen Zijne Excellentie „de Minister van Binnenlandfche Zaken, Onders 
wijs en _ Waterftaat aan de Eerfte Klasfe kopijelijk deed toekomen, ne= 
vens kennisgeving van eenen kabinetsbrief van Zijne Majefteit, ten ge= 
volge van welken de Leden der Klasfe, die in;der tijd de perfonele 
kommisfie “hebben uitgemaakt -tot het nemen van proeven met het 
Kunst- Cement, voor zoo veel die Leden nog in leven zijn , en dezule 
ke, die de overledene: vervangen, werden uitgenoodigd, om zich op 
Woensdag den 18den Augustus des Jaars 1824 des middags te twaalf 
ure, te vervoegen in een der vertrekken van het Ministerie van Binnen- 
landfche- Zaken, om in tegenwoordigheid van de Heeren Adminiftra= 
teurs van het Binnenlandsch Beftuur en van den Waterftaat, met en 
benevens eenige andere belanghebbenden „ vijf kisten ‚ waarin. metfelproe= 
ven. met Kunst „Cement „ wijders in het Proces= Verbaal omfchreven, te 
ontzegelen, 

Zijne Excellentie liet deze Koninklijke uitnoodiging vergezeld gaan 
van het: verzoek; om zulks verrigt zijnde , de in de vijf kisten berus= 
tende ftukken met de meeste zorg te onderzoeken, het Cement te ont« 
leden , zoowel het loslatende , als vasthoudende , en om, nadat zulks 
gedaan zal zijn, te berigten , of het Cement in alle opzigten, zoo met 
betrekking tot deszelfs beftanddeelen, als anderzins, al die vereischten 
in zich vereenigt, welke in het rapport van de Eerfte Klasfe in dato, 
31. van ,„Oogstmaand 1809 vermeld zijn; of hetzelve overal kenmerken 
‚ draagt van met geen Tras van Duiffteen vermengd te zijn; wijders 
om de redenen op te fporen van loslating en van vatbaarheid woor: 
verkneding op de eene plaats, en vasthouding ap de andere; en ein- 
delijk, om Zijne Excellentie te dienen van confideratien en advies 

’ ome 


C ar ) 


omtrent hetgeen in deze zoo gewigtige materie zou kunnen en bes 
hooren verrigt te worden, ten einde denzelven in ftaat te ftellen, om 
den Koning te adviferen omtrent het aangevoerde nopens het onvol- 
doende der kwaliteit van Kunst- Cement, om tot het opbouwen van 
groote werken gebezigd te worden. — 

De Heer VAN WESTENHOUT, Lid der Vierde Klasfe, die in eene 
vroegere kommisfie tot het onderzoek van het Amfterdamsch Kunst- 
Cement was werkzaam geweest, overleden zijnde, en de Heer parTs 
VAN TROOSTWYK behoorende onder de rustende Leden der Eerfte Klas- 
fe, en zich van deze moeijelijke taak, waaraan hij vroeger zoo ijverig 
had deel genomen, wenfchende verfchoond te zien, werden de Heeren 
j. BLANKEN JANSZ. EN Ge VROLIK verzocht, zich op den bepaalden 
tijd naar den Haag te begeven, ten einde de bedoelde metfelfpecie te 
ontzegelen en van het Ministerie van Binnenlandfche Zaken over te nes 
men. Waaraan flechts door een der gekommitteerden heeft kunnen 
voldaan worden. 

De Eerfte Klasfe van het in dezen verrigte de noodige kennis ont- 
vangen hebbende, oordeelde te moeten toegeven aan het verzoek van 
hare twee overgeblevene gekommitteerden, om zich een paar leden te 
zien toegevoegd, een uit de Eerfte en een uit de Vierde Klasfe, 

Ziverzocht dan uit de Eerfte Klasfe, den Heer pr FREMERY, En uit 
de Vierde een Lid dier Klasfe, zich met reeds genoemde Heeren te wils 
len vereenigen tot ééne Kommisfie, ten onderzoek van hetgeen door 
het Gouvernement in deze hoogstgewigtige zaak verlangd werd. 

Zij zag den Heer pe Fremery gereedelijk haar verlangen volgen, en 
had het genoegen, dat uit de Vierde Klasfe de Heer suys tot dezen 
arbeid gekommitteerd werd. 

De kisten met metfelwerken inmiddels aan het lokaal: des Inftituuts 

C3 zij 


C 2e ) 


zirde aangekomen, werd in eene bijeenkomst van gekommitteerden.be= 
paald, dezelve provifioncel onaangeroerd te laten, en, zich. vooraf te: 
bepalen tot een plan van proefnemingen, die ten ede van verges 
lijking zouden dienen. 

Men kwam dan overeen, proeven inhet werk te fltellen op ek, Am 
flerdamsch Geoetroijeerd KunsteCement, op Tras van duiffteen of zoo= 
genaamde Dordfche Tras van goed erkende hoedanigheid, en op Tras 
van flechter aard. Ter bereiking van welke men alle die middelen van 
voorzorg in het werk ftelde , die voorzigtigheid gebood. 

De Eerfte Klasfe niet voorzien zijnde van eene werkplaats. tot, hek 
doen van fcheikundige proeven, verzochten gekommitteerden hun mede 
lid, den Hoogleeraar pr FREMERY, zich met dezelve wel te willen 
belasten. Hetwelk hij met de meeste bereidvaardigheid heeft aangeno= 
men. 

… Uit deze proeven de naauwe overeenkomst blijkende , die er tusfchen 
Pli Andernachfche Tras en Amfterdamsch geoctroijeerde Kunst-Cement, 
beftaat, werd het van dubbel belang; de metfelfpecien te onderzoeken , 
waarmede de werken van Utrecht, die zoo vele reden tot klagten ge= 
geven hadden, vervaardigd waren, en de gronden opte fporen van de 
flechtheid dier werken: Eke 

Gekommitteerden kwamen dan bijeen ter: opening. van, de kisten, 
waarin de Eerfte. Klasfe de bedoelde metfelproeven: had ontvangen, en. 
namen daaruit zoo vele, als zij ter ontleding noodig oordeelden. 

Van alle welke nafporingen en proeven is voortgevloeid een uitge- 
breid Verflag aan Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandfche 
„Zaken. ; 

De daarin vervatte naauwkeurig in het werk geftelde proeven 
naauwelijks vatbaar zijnde voor eenig uittrekfel , en-de voordragt in haar 
ik ee ge= 


C 23 ) 


geheel uwe aandacht, Geachte Hoorders, te zeer zullende wermocijen ; 
bepaal ik mij alleen tot de daaruit voortgevloeide beantwoording det 
vraagpunten, die het Gouvernement wenschte toegelicht te zien. 

De eerfte vraag door het Couvernement voorgefteld, was deze: „of 
„het Cement ín alle opzigten, zoo met betrekking tot deszelfs be- 
» ftanddeelen , als anderzins , at die ‘vereischten in zich vereenigt , wels 
„ ke bij het Rapport der Eerfte Klasfe in den jare 1809 vermeld zijn 2” 

De Klasfe in haar Verflag geene andere vereischten van het Cement 
hebbende opgegeven , dan dat het eene zeer gefchikte' ftof zij tot het 
maken van waterdigte werken, een befluit, hetgeen zij met reden niet 
op de beflanddeelen van het Cement, maar op de menigvuldige door 
haar met hetzelve genomene proeven gegrondvest heeft, 200 zel zich 
de voorgeftelde vraag voegzaam oplosfen in twee leden: 

„_Vóoreerst, kan het Cement, zoo als het tegenwoordig. verkocht 
wordt, nog gehouden ‘worden voor eene gefchikte ftof, om daarmede 
waterdigte werken te vervaardigen ? 

Ten tweede , wat kan men te dezen opzigte uit de nu ib aswerd ne 
ftanddeelen van dit Cement opmaken? 

Het eerfte lid der vraag kan men gerustelijk met ja beantwoorden; 
want om niet te fpreken van zoo vele proeven van waterdigte werken , als. 
men in vroegere en latere jaren daarmede heeft vervaardigd, bewijzen 
het zelfs fommigen der metfelfpeeien , met wier onderzoek de Klasfè nu 
is belast geweest. Van diegenen, waar de metfelwerken flecht zamen- 
hingen, en van de oorzaken, waaraan zulks is toe te fchrijven, zal ik 
ftraks moeten fpreken. _ 

“Ter beantwoording van het tweede lid der vraag mogen de volgende 
Aanmerkingen dienen, Er is in het Kunst.Cement eene grootere hoeveel- 
heid kiezelaarde gevonden, dan men daarin, volgens de vroegere onte 
teding van KASTELEYN meende aanwezig te zijn; te weten 52 deelen, 
brian daar 


C 4 ) 
daar hij flechts 42 gevonden had, Doch. het verfchil met het. Dordfche 
Tras bedraagt niet meer dan twee honderdfte , welke het Tras minder 
bevat, een verfchil, veel te gering, om hier in eenige aanmerking te 
komen. 

De hoeveelheid zuivere aluinaarde is zoo wel in het Kunst=Cement, 
als in het Dordfche Tras zeer gering gevonden; er beftaat tusfchen 
beiden wel eenig verfchil, dat echter te klein is, om daaruit tot de 
meerdere deugdzaamheid van het eene Cement boven het andere te 
kunnen befluiten. 

In veel grootere hoeveelheid vond men het iĳzer-oxyde in beide de 
foorten van Cement. Het verfchil tusfchen beide metfelfpecien beftond 
hier ten voordeele van het geoctroijeerd Amfterdamsch Kunst » Cement; 
aan de grootere hoeveelheid toch van iĳzerkalk wil men de meerdere 
deugdzaamheid dezer ftoffen voor waterdigte werken toegefchreven heb= 
ben. 

De hoeveelheid kalk, welke zoo in het Kunst - Cement, als in het 
Dordfche Tras gevonden-is, bedraagt na genoeg een tiende gedeelte 
van het geheele gewigt, zoo echter, dat deze hoeveelheid iets grooter 
is in het Dordfche Tras, te weinig evenwel, om daaruit eenig gevolg 
tot de betrekkelijke waarde dier beide foorten van Cement te kunnen 
afleiden. 

In het Dordfche Tras is bij de overige beftanddeelen ook eene ge= 
ringe hoeveelheid Soda aangetroffen, welke men te voren niet had op» 
gemerkt, en die niet in het Kunst-Cement „ ook niet inde nu beproefde 
bastaardfoorten van Dordfche Tras, aanwezig is, Doch deze hoeveel+ 
heid van anderhalf honderdfte Soda is zoo gering , dat het ‘wel niemand 
zal invallen, daaraan de werkzaamheid van, dit Cement te willen toe- 
Schrijven. nn, 
En zoo blijkt het dan, dat er uit de beftanddeelen van het Kunst Ce- 

ment , 


C 25 ) 


ment, vergeleken met die van het Dordfche Tras niets met grond is 
op te maken omtrent de gefchiktheid van het eene dezer foorten, bo» 
ven het andere, om ter, vervaardiging van waterdigte metfelwerken ge- 
bezigd te worden, | 

De tweede vraag, door het Gouvernement-aan de Klasfe voorgefteld , 
is deze: „draagt het Kunst- Cement, gebruikt tot de metfelwerken, 
‘„ waarvan de proeven aan de Klasfe gezonden zijn, kenmerken, van 
„ met geen Tras van duiffteen vermengd te wezen?” 

Het eenig kenmerk , waaruit men zoude kunnen „opmaken, of tot 
eenige metfelfpecie een mengfel van Kunst- Cement en Dordíche Tras 
gebruikt was, zoude in de minder roode kleur dier metfelfpecie moeten 
gezocht worden, en dit kenteeken is, wanneer er flechts een gering 
gedeelte Tras onder het Kunst - Cement gemengd werd, hoogst onzeker. 
Voor zoo veel zich uit de kleur laat oordeelen, is er tot de metfelfpe- 
cien ; door gekommitteerden onderzocht, geen Dordfche Tras gebruikt , 
althans niet tot de fpecien, welker zamenhang de beste bevonden werd, 
wier roode kleur ruim zoo fterk was, als die der loslatende fpecien. 

Welligt zal men zich verwonderen, dat men ter onderkenning niet 
aanraadt, het gebruik maken van de fcheikundige ontleding , dewijl er 
toch in het Dordfche Tras een beginfel, de Soda namelijk „ gevonden 
wordt, die in het Kunst-Cement niet aanwezig is, Wanneer men in= 
tusfchen let op de zeer geringe. hoeveelheid van anderhalf honderdfte 
Soda, die in het Dordfche. Tras wordt aangetroffen ; wanneer men daar- 
bij. in aanmerking neemt, dat het Tras, om als metfelfpecie te dienen , 
met meer dan deszelfs volumen kalk moet vermengd worden, en dat 
het dus dit mengfel is, hetgeen in de metfelfpecien voorkomt ; dat er 
eindelijk maar weinig Tras onder het Cement gemengd kan worden, 
wil mén deze vermenging niet door de kleur „verraden zien, dan zal 
ieder, in de fcheikunde maar eenigzins bedreven , de moeijelijkheid , zoo 

D \ niet 


C 26 }) 


niet de onmogelijkheid gevoelen, om deze twee alkalien, de Kalk en 
de Soda, zoo van elkander te fcheiden , dat het laatfte duidelijk aange= 
wezen worde, en men hier voor alle misvatting gewaarborgd zij. 

‚ Wilde men intusfchen van dit kenmerk, uit de analyfe ontleend, ge= 
bruik maken, dan zoude men, daar geen fpoor van Soda in de ‘onder- 
zochte metfelfpecien ontdekt is, ftellig moeten verklaren, dat het Ce- 
ment tot deze werken gebruikt, volftrekt met geen Tras van duiffteen 
vermengd is geweest. 

Het Gouvernement vraagt in de derde plaats aan de Klasfe: „de re- 
„ denen op te fporen van loslating en vatbaarheid voor verkneding op 
» de eene plaats, en vasthouding op de andere, welke in de onder- 
» fcheidene metfelfpecien nu zijn waargenomen.” 

De redenen, welke tot deze ongeliĳke werking der metfelfpecie aan- 
leiding kunnen geven , zijn niet moeijelijk op te fporen. De Klasfe heeft 
dezelve trachten op te geven, en op de metfelpfoeven , aan haar toege- 
zonden, toe te pasfen. Hierdoor zal het gewone vooroordeel, als of 
de deugdzaamheid der metfelwerken, met een of ander Cement ge- 
maakt, alleen van de hoedanigheid van dat Cement afhing, krachtig 
worden tegengegaan en ontzenuwd. Geheel te onregt namelijk fchrijft 
men, wanneer er over de deugdzaamheid of tlechthéid van eenig met- 
felwerk gefproken wordt, deze geheel alleen en bij uitfluiting toe aan 
het Cement, waarmede dit werk vervaardigd is, en houdt het Cement 
alleen daarom voor goed of kwaad, omdat het metfelwerk goed of 
kwaad bevonden is, zonder hierbij te letten op alle die andere omftan= 
digheden , welke noodzakelijk in acht moeten genomen worden. 

Deze omftandigheden nu zijn de volgende: 

1°, De aard van het Cement, deszelfs beftanddeelen en de trap van 
fijnheid, waartoe het in den molen gebragt is; 

2%, de kalk, waarmede dit Cement vermengd wordt, en de wijze, 


waarop deze kalk gebluscht is. 
’ 3% de 


C 37 ) 


3% de staatmligheid, welke er tusfchen het Cement en de kalk 
pfaats heeft, OEM 
4 de, hnovendheid water, tot het beflaan der metfelfpecie gebezigd, 
en de wijze, waarop het daarmede gemengd wordt. 

5°. de hoedanigheid van de“fteenen, welke door de metfelfpecie 
zullen vérboriden’ worden, en eindelijk ke N 

69, de. wijze van de metfelfpecie te gebruiken. 


De: Klasfe heeft alle deze. omftandigheden naauwkeurig nagegaan en 
in aanmerking genomen bij hare beoordeeling van de metfelproeven , 
welke haar ten: onderzoek waren toegezonden. Het zou ons te zeer tot 
bijzonderheden. leiden en Uwe aandacht, Geachte Hoorders, te zeer 
vermoeien, zoo ik-dit alles nu wilde ontwikkelen, of meer bepaalde- 
lijk handelen. over hetgene zij oordeelde, dat in deze zoo gewigtige 
materie door het Gouvernement zou kunnen en behooren verrigt te 
worden. Welligt vindt ’s Rijks Beftuur goed, het Verflag der Klasfe, 
gelijk de twee vroegere door den druk zijn gemeen gemaakt, langs dien- 
zelfden weg verkrijgbaar te ftellen. 

Ik vergenoeg mij thans met de verklaring, dat hoezeer ook fommigen 
der ingeleverde proeven tegen het Amfterdamfche Kunst- Cement fchijnen 
te pleiten „dit inlandsch fabrikaat in geene opzigten behoeft te wijken 
voor het Andérnachfche Tras , bewijzende deze metfelwerken alleen , dat, 
even als met het Andernachfche of Dordfche Tras flechte werken kunnen 
vervaardigd worden, en inderdaad meer dan eens vervaardigd zijn door 
onachtzaamheid der werklieden, men zoo ook voor dezelfde uitkomften 
bloot. ftaat, bij gemis van naauwieurigheid in bewerking met het Am* 
fterdamsch. Geoetrooijeerd Kunst- Cement, 

Maar, gelijk niemand om zulk eene reden zijn vertrouwen op de 
deugdzaamheid: van het Dordfche Tras zal willen vaarwel zeggen, Zoo 

; De ook 


C 8 ) 


ook behoort men aan de deugdzaamheid van het Amfterdamsch Geoc= 
trooijeerd Kunst- Cement niet te twijfelen, al ware het, dat bij de reeds 
vermelde zich nog meer voorbeelden van flechte metfelwerken „ waarbij 
deze ftoffe gebruikt is, opdeden. 

Na vermelding van de bemoeijingen, die door de Eerfte Klasfe, op 
vereerende uitnoodiging van het Gouvernement ondernomen werden , of 
nog aanhangig zijn, voegt het mij te fpreken van die werkzaamheden, . 
welke ter bevordering der wetenfchappen door de Leden bij vrije keuze 
werden ondernomen. 

Zij worden bij de Klasfe onderfcheiden in zoodanigen, als men, na 
beoordeeling, door den druk zoude wenfchen algemeen gemaakt te 
zien, en in zulke, als flechts ten onderhoud in hare Vergaderingen 
worden voorgedragen. Ik zal van deze laatften het eerst gewagen. 

De Heer vaN REENEN, Lid van de Derde Klasfe, bĳ de hoogere 
Studien van het Regt, de nafporingen van de eigenfchappen der mag- 
neet federt vele jaren zich ter uitfpanning gekozen hebbende, heeft in 
eene daartoe beftemde Vergadering der Eerfte Klasfe eene reeks van 
proeven met den zijlfteen in het werk gefteld, die zeer vernuftig waren 
uitgedacht, en waarvan de voortzetting en bekendmaking welligt dienen 


zullen, om meenige misvatting over de magneetkracht „ als af hangende 
van cene eigene vloeiftof, te verhoeden. 


De/ Heer BENNET leverde ons een ontwerp ter afdeeling en onder- 
kenhing , door uitwendige teekenen, der Hippolithen of maag- en darm» 


fleenen der paarden, opgehelderd door afbeeldingen naar de voorwer= 
pen zelve vervaardigd, 


De voorlezing van deze belangrijke proef, op verzoek van id Heer 
BEN= 


C 29 ) 


BENNET door den Sekretaris gefchiedende, lichtede dezelve het ondere 
werp zoo veel mogelijk toe door eenige maagfteenen uit zijne eigene 
verzameling. 

De Vergadering «deze voordragt met genoegen hebbende aangehoord, 
kwam met moeite tot het befluit, om de ontvangene proeve aan den 
Heer BENNET, op deszelfs verlangen terug te zenden. Zij liet dan 
ook niet na, haar geacht Medelid uittenoodigen, om, nadat het ont= 
werp geheel zal bewerkt zijn, het te willen mededeelen aan de Eerfte 
Klasfe, 


De Heer priessen liet zijne fpreekbeurt dienen ter mededeeling van 
genige losfe Scheikundige bedenkingen. Slechts medegedeeld zijnde, 
om aanleiding te geven tot nuttig onderhoud, voegt het mij niet, om, 
dezelve hier, waar de gelegenheid tot zulk een onderhoud ontbreekt, 
voor te „dragen. — Ik moet echter daarvan uitzonderen zijne proeven 
met de asch van het Boschvaren of Pteris aquilina , welke in onze 
Provinciën tot geen ander gebruik dient, dan tot het maken van zoo» 
genaamde varenbedjes uit het afgeftroopte en gedroogde loof. 

Ons geacht Medelid eens willende onderzoeken, of die plant ook 
zoude kunnen dienen tot potaschbereiding, nam twintig pond half ge= 
droogde Pteris aquilina, liet dezelve door eene fimeulende hitte tot 
asch branden, die vijftien oncen woog; deze asch behoorlijk zijnde uit- 
geloogd, werd het vocht uitgedampt , en het terug geblevene, tot gloei- 
jens toe verhit, wederom uitgeloogd; de krijftallen van murias potasfae 
(zeezoutzure potasch) en eenige fulphas potasfae (zwavelzure potasch) 
zijnde afgefcheiden, verkreeg hij, het vocht tot droogwordens uitge- 
dampt zijnde, acht en een half once fubcarbonas potasfae (onderkool« 
ftofzure potasch). 

In SCHWEIGGERS Journal für Chemie und Phyfik, 1823 bladz. 337 

D 3 wordt 


C 3e ) 


wordt men ook óp dit alcali uit de Pteris agui'ina opmerkzaam ge- 
maakt , komende dit product ‚naar vauQqurLINs  analyfe ‚ veel overeen met 
de opgave des Heeren DRIESSEN, Waaruit dus blijkt, dat, buiten het 
Spartium Scoparium , het Tanacetum, de Serratula en anderen, ook 
het” Boschvaren onder die. planten behoort, waarvan men in tijden. van 


behoefte met nut gebruik zou kunnen maken tot het bereiden van on- 
derkoolftofzure potasch. 


De Heer nouësner deelde in eene Notice sur le traitement des Mie 
nes de fer dans les Pays-Bas de befchrijving mede van twee foorten van 
izerertfen, die in de zuidelijke Provinciën voorkomen en bekend zijn 
onder de namen Mine de fer jaune, en. Mine de fer rouge. Hij ver« 
halt. vervolgens, dat men federt korten tijd een nieuw iĳzererts heeft 
ontdekt in eenen fteenkoolaartigen grond, Deze. erts noemt hij fer 
earbonaté argilleux , en doet eene opgave van deszelfs beftanddeelen; 
gelijk deze bij de vermelding der twee eerstgenoemden insgelijks gevon= 
den wordt, 

Hij leert ons vervolgens, hoe men in de Zuidelijke Provinciën ge» 
woon is, deze twee ertfen te bewerken, om daaruit ijzer te verkrijgen. 
Van het derde heeft men daartoe tot heden geen gebruik gemaakt , 
doch de Heer cocker te Luik fchijnt het oogmerk te hebben „om 
een voorbeeld te geven, hoe deze erts te bewerken. 

In een tweede ftukje, tot opfchrift hebbende. Notice fur un gifement 
dAnthracite dans le terrain de tranfition des Pays-Bas, verhaalt de 
Heer BóuësneL, dat men, omtrent vijftig jaren geleden, bij gelegen- 
heid van zekere doorboring van eene loodmijn , nabij Wedrin, zich een _ 
weg gebaand heeft door vier op elkandêr: volgende lagen van een fteen» 
koolaartigen ftof , aan welke de ambachtslieden den naam van’ fteenkool- 
aatde“gaven „ dat men vervolgens niet lang geleden met een ander oog= 

merk 


C 8% ) 


merk een van deze lagen heeft onderzocht en de oude waarnemingen 
bevestigd gevonden: dat dergelijke lagen van eene zeer veranderlijke of 
fpoedig afnemende dikte zijn, Hij heeft deze fteenkoolaartige ftof nader 
onderzocht en meent, dat dezelve behoort tot dat foort van mineraal , 
hetwelk Anthrax, en in Duitschland KoAlenblende genaamd wordt, 


Ook de Heer waurers wilde zijne fpreekbeurt niet onvervuld laten. 
Hij herinnert ons aan de krachten van de Afa foetida în de behande: 
ling van verfcheidene ziekten, verbonden met lamheid en ftuipen, 
voornamelijk in den zoogenaamden St. Vitus= Dans, Hij drukt in het 
bijzonder «op het nut van flerke giften Af/a foetida in deze ziekten, 
welke dikwijls langen tijd alle andere middelen wederftaan, 

Over het algemeen is hij van begrip, dat-de A/a foetida in fterke 
giften van twee of drie drachmen, in een paar oncen water opgelost en 
tot eene emulfie gebragt, meer kracht uitoefent , dan wanneer men deze 
gomhars in pillen toedient. Het is belangrijk , bij zijne waarnemingen 
te zien, dat dit middel vooral in dat foort van ftuipachtige aandoening „ 
welke men Chorea Sancti Viti noemt, zoo uitnemend nuttig is en zoo 


fpoedig werkt. 


Van de Verhandelingen, welke der Klasfe werden aangeboden, om 
onder hare werken te worden aangenomen, zijn fommigen reeds tot haar 
terug gekeerd met een gunftig oordeel van Gekommitteerden; op anderen 
wordt het gevoelen van dezen nog ingewacht. 


De Heer Morr tot gemeld einde aan de Eerfte Klasfe hebbende in- 
gezonden eene Verhandeling over Spiegel - Telescopen, kwam het berigt 
van Gekommitteerden hoofdzakelijk hier op neder: 


dat hen deze Verhandeling was voorgekomen, een zeer belangrijk 
hie 


CMN 

hiftorisch Verflag te behelzen omtrent de meestberoemde Spiegel- Tes 
lescopen; waarin op eene zeer onderhoudende, en voor alle Klasfen 
van lezers bevattelijke wijze wordt berigt gegeven, hoe en door wië 
die werktuigen allereerst zijn uitgedacht, vervaardigd, allengskens meer 
en meer tot volkomenheid gebragt, en eindelijk tot dien trap van voor- 
treffelijkheid verheven, waarop wij heden dezelve bewonderen: 

dat de Schrijver dit alles met zeer veel vlijt en moeite heeft bijeen- 
verzameld uit die bronnen , waaruit zulks behoorde, en die men overal 
zorgvuldig en duidelijk bij hem vindt aangewezen, terwijl hĳj ten flotte 
de refultaten van deze zijne Verhandeling in een kort overzigt en tafel 
zamentrekt, die de afmetingen en het vermogen behelst der elf voor- 
naamfte Telescopen, die in het ftuk zelve, nevens hunne werkingen , 
meer uitvoerig befchreveu worden, eindigende hij voorts zijne Verhan- 
deling met eenige aanmerkingen omtrent het vermogen en de vergroo- 
tingen, welke men van het door de Friefche Kunftenaars sYDS RIENKS 
en ARJEN ROELOFS tot (tand gebragte Telescopen van dertien voeten 
lengte, wel zouden mogen verwachten, 

Men befchouwde dan ook dit keurig bewerkt ftuk als zeer gefchikt 
ter opneming onder de werken der Eerfte Klasfe, 


De Heer à row deelde der Klasfe eenige waarnemingen mede over 
het gebruik van levertraan in Rachitis, en van het Vinum Seminum 
Colchicë autumnalis in verouderde Rhumatismus. 

Het eerfte gedeelte dezer Verhandeling bevat, behalve algemeene 
waarnemingen , drie bijzondere ziektegevallen, waaruit duidelijk blijkt 
de uitmuntende werking van het levertraan ín het genezen van Engel- 
fche ziekte bij kinderen, en-wel, nadat vruchteloos gedurende langen 
tijd de gewone middelen. gebezigd waren. De uitwerking van dit mid» 
del was zoodanig zigtbaar, dat, na een kortftondig gebruik van twee 


ii thee- 


â 


ad 


C- 88 J: 


theelepeltjes. daags , de. fpijsverteering-en voeding;verbeterden , de ver= 
ftoppingen des--ondeérbuiks werden opgelost ,nalle raffcheidingen geregel 
der gingen „rershet beengeftel.en de fpieren die, vastheid: langzaam ‘ver- 
kregen , dat “de” kinderen-:konden daens en er geene fporèn: dezer ziekte 


meer ‘ovérblevensb Jo „sore 7 oss 100b Soie set 


Wat betreft de: proeven met het Vinium inidan: Colchici autumna. 
lis in Rhumatismus; waarvan de Schrijver ook verfcheidene gelukkige 
gevallen opgeeft, ‘hebben wij: vooral in Engelfche „en Franfche tijdfchrifs 
ten en anderem;zeet- verfchillende, uitkomften; ‘dan over ‘het- geheel 
fchijnt dit middel in ons Land „waar Rlrúmatifchp ziekten zoo arden 
zijn j-aafbeveling te werdienen, …/ zoo vo0/ nch 

Waarom dan ‘ook de Klasfe geene zwaldijid gemaakt nêeft; deze 
Verhandeling eene pien aan te’ wijzen in het maaawdigen deel harer 
a (3 veh B dijkab: 7 fi 

Door din tieke BANGMA! wend der Klaste eene: Verhandeling zange- 
boden over de weotificatie van Ellips en”Hyperbool, 

Hij behandelt- in «dit gefchrift-een zeer moeijelijk en ingewikkeld gee 
deelte der verhevene wiskunde. Men léest het met ongemeen veel gee 
noegen, en, bijaldien- men nagaat, wat Anderen over-die ftof gefchre= 
ven hebben, vindt men zijne methode volkomèn:nieuwen-oorfpronke» 
lĳk „ zoodat -deze Verhandeling. het wiskundig. vernuft ‘des: geachten 
Schrijvers de, grootfte eer aandoet, ) 

Zij verdient daarom allezins onder de werken der Eerfte Klasfe ge- 


plaatst te worden, 


Wijlen ons hoogstvêrdienftelijk. Medelid, de Heer vAN swiNDEN „ in 
het: jaar 1813 in. het Kabinet van Astronomifche Werktuigen der Leijd 


fche Akademie toevallig ontdekt hebbende zekere Staven, die hoogst= 
E _… __ waare 


C a J 


waarfchijnlijk den Heer Lurors gediend hadden, bij zijne proeven over 
de-lengte van den enkelen flinger, bood dezelve der Eerfte Klasfe aan 
in hare Zitting vân:den agden van Slagtmaand deszelven jaars, met 
een zeer-uitgeftrekt vertoog, inhoudende: vooral het verzoek : 

1°. om door eene Kommisfie te doen nagaan, of de gemelde ijzeren 
Staven die zijn, welke Lurors befchreven en gebruikt- heeft; 

2% om de lengte derzelver Staven metde meestmogelijke naauwkeu- 
righeid op den Comparateur van den. Heer AENEAE te doen meten „ ten 
einde alzoo “derzelver lengte in :metermâat uittedrukken , en, om van 
hare bevindingew an de-Klasfe verflag te doer, : 

De Eerfte Klasfe den Voorftelter bedankt hebbende voor padite niewe 
blijk van belangftelling in alles, wat betrekking heeft tot ware geleerd- 
heid! én ‘het “opfporen van de echte” bronnen , waaruit dezelve behoort 
geput te worden, voldeed gereedelijk aan deszelfs verzoek, en benoem 
‚de tot die kommisfie de Heeren FLORYN; KRAYENHOFF CN BANGMA. 

Deze Heeren ‘deden op den: zdenvan-Hooimand des jaars 1814 verflag 
van hunne bevindingen;-volgens -welke «zij meenden te mogen, verkla: 
ren: 1°. dater geen redelijke twijfel beftaan kan , of: deze zijn dezelfde 
Staven, welke rurors gebruikt en’ befchreven heeft; 2% dât bij de 
naauwkeurigfte‘ „meting ‚de slengte van-de grootfte Staaf. gebleken is 
1072446 en:van:de. kleinfte ‘o? 967692) 

1 -Vân:-deze bbevindingen —aan «den. Heer vaN -SWINDEN ‘authentiek ex: 
tract zijnde uitgereikt, was daarvan het gevolg eene breede Memorie 
over- hetzelfde ‘onderwerp „waarbij hij voorftelde : 

1°. Te doen onderzoeken hetgeen hij in die Memorie voordroeg: over 
de befluiten, welke uit de metingen der bewuste Staven, zoo door 
LuLors-als-op -den-Gömparateur verrigt; ‘afgeleid kunnen worden. 

“ige Om den‘ Comparateur ten minften, ophet ftuk, waarop het in 
dezen aankomt, te weten de zeven centimèters boven den eerften mèter , 

en 


Cms 3 


ende millimèters tusfchen den zevenden ‘en herre centimèter té 
verifiëeren. de: : GOS 

3°. Om dan de Klaste- te berigten, of ‘het nuttig zoude zijns de 
… proeven over de lengte van den enkelen flinger op het Obfervatorium 
te Leijden te herhalen; en zulks zoo” wel’voor de eindelijke bepating 
van den Rijnlandfchen voet, door vurors gebfuikt, als om alle onzes 
kerheid-over een zoo gewigtig punt, als is ws men des enkelen fline 


“rbi 


gers, weg te nemen. L ser 303% wg 

De Heeren FLORYN, KRAYENHOFF ‘Ci BANGMA' werder verzocht’ zich 
met dit onderzoek te erge en, na cigpen gts te dienen 
van berigt. ki 

Dit berigt bleef niet zak uit. op den Sten van orks des 
jaars 1815 werd der Klasfe kennelijk, ‚dat er niet ‘wel reden te geven 
is van het verfchil, hetwelk er voor-de lengte”van”den Rijnlandfchen 
voet ontftaat , naar dat dezelve uit den kortften of langften Staaf wordt 
opgemaakt, Hetwelk niet wel anders gedacht werd te beflisfen te zul. 
len zijn, dan door proëven' voor de pine van den fecunde En te 
Leijden te- herhalen, 

Waartoe de Klasfe gereedelijk were den Heer vaN SWINDEN in 
de eerfte plaats uitnoodigende , om deze proeven met de Heeren eKaMA, 
“ FLORYN » KRAYENHOFF € BANGMA wel te willen ondernemen, 

De dood reeds meer dan één der Gekommitteerden aan dien gewig- 
tigen arbeid ontrukt hebbende, heeft de Heer KAMA nu onlangs aan 
de Eerfte Klasfe berigt, dat het onderzoek van die nadere proefnemin- 
gen voor de lengte van den fecunde flinger te Leijden, voornamelijk 
is gedaan op voorftel van wijlen ons hoogstverdienftelijk Lid, Profesfor 
VAN SWINDEN, omdat men verwacht had, dat op de metalen maten of 
ijzeren roeden, aldaar aanwezig, eenige merkteekens van de bepaalde 
lengte van den Rijnlandfchen voet voorhanden zouden zijn, 

E 2 dat 


dn 


C 36 


dat echter door wijlen den Heer vaN SWINDEN en den” Heer EKAMA4 
dikwijls en bij herhaling zoo met het bloote oog, als gewapend” met 
vergrootglazen deze merkteekens «te vergeefs op die ijzeren Staven-zijn 
gezocht : 5 
… dat ook het werktuig zelve, voorheen gediend hebbende tot het be- 
palen van de. lengte van den feeunde flinger te Leijden „bevonden is 
aan vele gebreken te laboreren, en in geenen deele te bezitten die vols 
komenheid , welke thans tot het doen van zulke proeven vereischt wordt: 

dat- bovendien, dit onderzoek den aankoop zoude vereifchen van nieu: 
We „daartoe behoorende ; kostbare werktuigen; welke, aankoop niet wel 

is aan te raden, zoo lang men niet van de volftrekte noodzakelijkheid 
__van die- proeven voor het belang der wetenfchappen overtuigd zal zijn. 

De Heer rerAMA draagt ten flotte als zijne gedachte voor, dat de 
Eerfte Klasfe de overgeblevene Leden-der Kommisfie tot het onderzoek 
van de lengte des: fecunde-flingers-te Leijden, tot dien tijd toe zal 
kunnen houden voor ontbonden. : 

Waarmede de Klasfe zich vereenigd hebbende, zijn Gekommitteer. 
den , onder dankzegging voor bereidvaardig ondernomene navorfchingen , 
gehouden als ten dezen te hebben: gedefungeerd, 


Bij de Verhandelingen van vroegeren tijd, waarop het oordeel van. 
Gekommitteerden- nog verwacht wordt, of waaraan de gemaakte aan« 
merkingen gelegenheid gegeven hebben tot nadere bewerking , ontving 
de Klasfe dit jaar: 
…1°, Van den Heer vAN UTENHOVE, eene Verhandeling over het on= 
derfcheid tusfchen fpherifche en parabolifche fpiegels voor Telescopen. 

e°, Van den Heer, VAN DER BORCH VAN VERWOLDE, €cne herinne- 
ring aan het belang, om de nog onverdeelde woeste gronden van de 
Noordelijke Provinciën, des Rijks aan de daarbij belanghebbenden toe te 
kennen, en zoo doende vrij te geven ter bebouwing. 


on 


CR 


“83°, Waarnemingen van den Heer vERBEECK wegens eenen ondoore 
boorden weg ter ontlasting en het volkomen ontbreken van het harte- 
zakje bij een nieuw geboren kind, 


De Heer SERRURIER had reeds vroeger eene Verhandeling voorge= 
dragen ten onderzoek, of groote, dan wel kleine boerderijen in het bes 
lang van den Staat in het algemeen, en van den Landbouw en des- 
zelfs beoefenaars ìn het bijzonder het voordeeligst zijn, en bij deze 
voordragt deszelfs bedoeling te kennen ‘gegeven, om over dit betwist- 
baar punt het gevoelen en de gronden voor hetzelve van zijne land- 
bouwkundige Medeleden te vernemen, 

Aan dit verlangen des Heeren sERRURIER door een drietal in den 
Landbouw geoefende Leden voldaan zijnde , werden hunne bedenkingen « 
in handen gefteld van den geachten Schrijver, welke dezelve in eene 
afzonderlijke Memorie gedeeltelijk heeft. opgelost, gedeeltelijk. erkend. 
Hij befchouwde de gemaakte bedenkingen echter niet van dien aard, 
dat het daarom noodig zoude zijn, aan zijne Verhandeling eene andere 
ftrekking te geven. 

Waarom befloten werd, dezelve, geliĳk zij is liggende, door den 
druk gemeen te maken in het naastvolgend deel der uittegevene werken, 


Toen men om de wvernielende paalworm van den bodem der fchem 
pen, die naar de Oost- en West-Indiën worden uitgeklaard, te weren , 
en te geliĳk de fnelheid van hunne vaart,te bevorderen, eene koperen 
dubbeling op denzelven had beginnen aan te leggen, ondervond men 
weldra. eene. nieuwe zwarigheid, waardoor de vastheid van den bouw 
binnen weinige jaren ten eenemale werd vernietigd. De ijzeren bou- 
ten, die den bodem verbinden en veilig moesten ftellen tegen de woeste 
heid der zee, verteerden nu veel fpoediger door het roest, dan zij zon- 

E 3 der 


en 


Cin 


der eene koperen dubbeling gewoon waren. Hetwelk op geene andere 
wijze te verhelpen fcheen , dan door het gebruik van koperen in plaats 
van ijzeren bouten; waardoor echter een oorlogfchip- van middelbare 
grootte ligt met eene onkoste van zeventig risiekerd gulden dadel 
werd. 

Elke poging ter vinding van een middel, dt het te fpoedig roesten 
der ijzeren bouten onder eene koperen bedekking aan de fchepen konde 
voorkomen, verdient dus aanmoediging. Dat van wijlen den Conftruce 
teur- Generaal GCLAVIMANS werd reeds vóór lang door de Eerfte Klasfe 
in dank aangenomen, en medegedeeld in het berigt der werkzaamhe« - 
den , dat vóór het Derde Deel van hare gta is geplaatst ge 

worden. 

Of dit middel echter, van welks nut ín den beginne de beste getui- 
genisfen waren ingekomen, op den duur niet voldaan hebbe, of welke 
andere redenen er beftaan mogen van deszelfs verwaarloozing, het is 
zeker, dat men zich dit ongemak van te fpoedige verroesting heeft blij 
ven getroosten, tot dat nu onlangs de Heer A, woeNUM, Scheeps- 
bouwmeester te Enkhuizen, gemeend heeft, de aandacht der Eerfte 
Klasfe- te moeten vestigen op een middel van zijne vinding , rende 
hij het roest van de ijzeren bouten zegt te kunnen weren, 

Hij flaat namelijk voor, om de koperen bladen van gekoperde en met 
ĳzeren bouten voorziene fchepen aan de binnenzijde te vertinnen. 

Wanneer fchepen, met iĳzeren bouten gekoperd worden, heeft men 
twee metalen, welke op de fchaal der galvanifche werking vrij verre 
van elkander verwijderd zijn, ijzer namelijk en koper, en daarbij een 
vochtigen geleider. De beide metalen worden dus elektriek en hetiĳzer — 
moet oxydeeren, even gelijk in onze nee batterijen het zink 
oxydeert, 

Hierdoor worden de ĳzeren bouten van gekoperde fchepen fchielijk 

ï vere 


C 39) 


vernield. Maar nu overdekt de Heer woenuMm zijne koperen platen met 
tin, dus met een metaal, dat met ijzer en koper eene zeer geringe gal- 
vanifche werking voortbrengt; ‘de onmiddellijke aanraking van de twee 
laatstgenoemde metalen; zoo noodig om galvanifche werking voortte- 
brengen, heeft geene plaats, Het tin fcheidt het koper af van het 
ĳĳzer, en het laat{te metaal oxydeert niet meer, 

De voorflag van den Heer woenum rust op geene loutere befpiege- 
ling. Hij roept reeds eenige ondervinding in, om denzelven te fchra- 
gen. Hij deed twaalf bladen van het koopvaardiĳfchip Hoop en Fortuin 
vertinnen. Het blijkt uit eene infpectie door de Ambtenaren van ’s Ko- 
nings Marine, aan twee bladen wan dezen bodem,-na eené reis naar 
Indiën in een tijdsverloop van drie en een half jaar art. dat het 
ijzer onder deze bladen niets had geleden, 

In de maand December van het jaar 18ea is dit fchip te Vlisfingen 
vertimmerd en de Heer woenum verzekert, berigt ontvangen’ te heb. 
ben, dat de ijzeren bouten onder de koperen bladen, welke vertind wa- 
ren, in zeven en een half jaar niets geleden hadden, maar de overige 
vernield waren, 

De uitkomst dezer ondervinding en de gezonde Theorie „ welke de- 
zelve verklaart ‚hebben de Eerfte Klasfe , den Heer wocnum hare’ 
neiging te kennen doen geven, om aan Zijne Excellentie den Minister 
der Marine voor te ftellen, om dit middel op.een van ’sLands fchepen 
té beproeven. „De Heer wocnNum ‘zich met deze gunftige geneigdheid 
der Klasfe vereerd, vindende „ heeft; aan dezelve gaarne overgelaten de 
wijze, waarop zij zoude goedvinden, de aandacht van-het reergeerd 
ment op zijne uitvinding te “bepalen. iel 

Zij heeft daarop Zijner Excellentie, den Minister der Marine voorge- 
dragen, eene vergelijkende proef-in het werk te. doen {tellen , “door een 
fchip , beftemd tot eene reis naar de Ooste Indiën en genageld met ijzee 

ren 


C 40 ) 


ren bouten, en zoo zulk een fchip niet mogt te vinden zijn, een ka- 
noneerboot te doen koperen voor één gedeelte naar de gebruikelijke 
wijze, zonder dat er eenig middel ter voorkoming van het roest dier 
nagels worde aangewend, een ander gedeelte van datzelfde fchip te 
doen koperen, onder aanwending van het middel, reeds in vroegere 
jaren door den Heer GLAVIMANS aangeprezen, er nog een ander ge= 
deelte van hetzelfde fchip te doen koperen met vertinde platen, welke 
de Heer woenum zal leveren , of die onder deszelfs opzigt en beftuur 
van Rijkswege zullen bezorgd worden: 

dat men, zoo dikwijls zich daartoe eene gefchikte gelegenheid, na 
afgelegde reis „, aanbiedt, de koperen bladen, ten overftaan van Ge- 
kommitteerden en den Heer woenum, van den bodem des fchips zal 
wegnemen ‚ ten einde bij vergelijking den ftaat te kunnen nagaan, waar- 
in zich de ijzeren bouten aldaar bevinden. 

Van welk een en ander proces-verbaal zoude worden opgemaakt, 
om te dienen, waar het behoort. 

Uit eene Misfive van Zijne Excellentie, den Minister van de Marine 
in antwoord, op het voorftel der Klasfe, is gebleken, dat Zijne Excel- 
lentie niet onbekend was met het uitgevonden middel van den Heer 
WOGNUM, en met den uitflag der beproeving aan het fchip Hoop en 
Fortuin. 

Dat op grond daarvan, en naar aanleiding van het refultaat der van 
wege het Departement der Marine in der tijd plaats gehad hebbende 
onderzoeking vanhet effect der voorfchrevene beproeving aan voor« 
noemden bodem, reeds op den rgden Mei Il. de noodige bevelen ge- 
geven zijn, ten einde met de bedoelde uitvinding eene nadere proef te 
doen nemen aan een der voorhanden zijnde kanoneerboten. 

Van welke proefneming der Eerfte Klasfe het uitzigt wordt geopend, 


ia der tijd den uitflag te vernemen. 
On- 


Car jd 


Onder de voorftellen: van algemeen: nut door lieden, door geènen titel 
aân het: Koninklijk = Nederlandfche: Inftituut verbonden, ‘ontving de “Eer- 
fte :Klasfever nog veen. vari een drietal: Schéepstimmerlieden, met name 
MATTHEUS BERG CORNELIS “BERGEN W. JANSEN) voordragende de 
uitvinding van «eene: eigene foort van ijsbreker, waarop zij het oordeel * 
der. Klasfe verlangden inte winnen. fx - 

Het door hun voorgefteld vaartuig ten doel hebbende, het ĳs te vere 
breken „door -‘opligtingo uit, het. water) en zijdwaartfche affchuiving , gaf 
aanleiding: tot-menigecbedenking; die gezegde uitvinders meenden, zeer 
ligt vatbaar te zijn;voor oplosfing. « | 

Waarom de Heer BANGMA is verzocht enso zich met het vere 
der onderzoek van dezen toeftel te willen bèlasten en der Klasfe te 
dienen van fchriftelijk advies, 


Ook de Heer Graaf vAN ZUYLEN VAN NYEVELD wilde der Klasfe 
een blijk geven, hoezeer in zijnen hoogen ouderdom het vuur der 
prille jeugd nog brandt voor de bevordering van Wetenfchap en Kunst, 
Hij droeg haar voor. de uitvinding van een nieuw Sterrekundig Werke 
tuig „dat in eenvoudigheid uitmunt, met verzoek, van Kommisfarisfen 
te benoemen, ten einde bij gelegenheid van de toen op handen zijnde 
zonneftilftand, dit werktuig te beproeven. 

De Klasfe heeft dit voorftel van genoegzaam belang geoordeeld, om 
twee afzonderlijke Gekommitteerden te benoemen, ten onderzoek en 
beproeving van ’% Graven uitvinding. 


_Na de voorlezing van dit Verflag vervolgt de Voorzitter: 
Gij hebt vernomen, Toehoorders! wat de Eerfte Klasfe federt de 


laatfte openbare Vergadering heeft verrigt. 
F Een 


C 42 ) 


Een ander. gedeelte onzer openbare werkzaamheden betreft de -opfpo= 
ring en voordragt van: belangrijke onderwerpen ‚ nog niet gebragt tót de 
volmaking ‚, waarvoor zij vatbaar. zijn , met uitnoodiging aan:een iegélijk 
hieraan zijne fchranderheid en kennis-te koste te leggen. De Klasfe 
heeft achtervolgeus verfcheidene gewigtige vragen ter ‘oplosfing aange« 
boden; doch tot hiertoe geen voldoend antwoord ontvangen. Zij -is 
verpligt, in. deze bijeenkomst U medetedeelen den »uitflag der jongfte 
Prijsuitfchrijving én hetgeen zij op nieuw ter’onderzoeking voorftelt. 
Ik noodig den. Sekretaris: uit; dit te verrigten door de: woatleging van 


het Programma, dat van nu af wordt inrabaci gemaakt, 


De Sekretaris leest voor de volgende 


bd den TAG 


DR 


ERSTE KLASSE 


VAN HET 


KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT VAN 
„WETENSCHAPPEN; LETTERKUNDE EN 
„SCHOONE KUNSTEN, 


Agii) in n hare ‘Openbare Perobering. den geren Augustus 1825. 


d KEE : à { 8 2 


D. Eerfte Klasfe van. het” Koninklijk » Néderlandfchie Inftituut wan 
Wetenfchappen, Letterkunde en Schoone Kunften, brengt ter kennisfe 
van het Algemeen, dat zij, op de Prijsvraag, door haar voorgefteld in 
den Jare 182r » ensherhaald; in het Programma van den 26ften Augústus 
des jaars 1323 „heeft ontvangen:één-antwóord , onder ‘het- motto : 


Durf ik aan geen bekrooning denken enz. 


el AGU HM 


siteje aire ven : 


Dar. de 'dagelijkfche ondervinding , een_ groot aantal befchrevene 
nantes en vele’ verzamélingén van ziektekundige voorwerpen 
leeren, dat de ontaardingen , waarvoor de zelfftandigheid der beenen 
vatbaar is, zeer verfchillende en menigvuldig zijn, terwijl de kennis 
Lays Fa . dee 


C 44) 


dezer ontaardingen een zeer gewigtig punt daarftelt voor de Heelkunde, 
en men intusfchen tot heden geene: voldoende befchrijving heeft van 
het bijzonder karakter van elk derzelve, zoo betrekkelijk de ondere 
fcheidene wijze , waarop de- beenzelfftandigheid door verfchillende oorza- 
ken kan beleedigd worden, als betrekkelijk de teekenen, welke ieder 
derzelve kenfchetfen; zoo wordt gevraagd: 


„ Welke zijn de ziekelijke ontaardingen, waarvoor het beengeftel vat- 
„ baar is? Door welke oorzaken kunnen dezelve worden te weeg ge- 
„bragt? Welk is het karakter van elke bijzondere ontaarding, zoo be- 
„ trekkelijk het uitwerkfel van de ziekte op het been, als betrekkelijk 
» de teekenen, die ieder verfchillende beenziekte ter onderfcheiding, 
» gedurende het leven des lijders , oplevert 2 ° à 
De Klasfe zich ín de onaangename verpligting- vindende, van ook 


aan dit antwoord geene bekrooning tè kunnen toeftaan , heeft befloten 
deze vraag in te eam 


Dat op de. Vraag, mede in het Programma voor den jare ï8ar uit- 
gefchreven;-en herhaald in -dat van ‘het jaar 1823 „ luidende: * 


Daar het zuivel een zeer aanzienlijk woortbrengfel is van tenige Nee 
Yandfche Provinciën, en daar de Graslanden, waarvan deszelfs hoeveel 
heid en hoedanigheid voor een groot gedeelte afhangt „zich aldaar; in 
zulk eenen verfchillenden toeftand bevinden, dat men dikwijls in de 
nabijheid van, het voortreffelijkfte Weideland, zeer, „uitgeftrekte vooral 


zoogenaamde Hocîlanden ziet liggen ef welke niet, dan welig en, echt 
gras Oplevérelt; 


zoo wordt gevraagd: is HSL Ae zhloernend 
Ë de „ Wel 


C 45 ) 


» Welke de oorzaak zij-van dit zonderling vérfchijnfel , maar vooral , 
„of, en-op wat wijze zulke: (lechte Graslanden met voordeel zoodanig 
„zouden ‘kunnen verbeterd worden, dat daarop meer. Vee konde gehou- 
3, den’, en dus-ook meer-en beter: zuivel verkregen ‘worden ? (*).” 


Is “ingekonden + een» ftukje,flechts drie bladzijden groot, hetwelk, 
hoe zeer niet naarden prijs kunnende dingen, echter eene opmerking 
bevattede, die de aandacht van verende niet geheel on- 
waardig is; zij is deze:’ / J 
“dat men inspolders, het ldagstgelegên Land veel verbeteren zoude, 
indien men het Zomerpeil lager, telde „ dan men, gewoonlijk doet, zoo» 
dat de lage. landen des zomers in plaats van zo—1g ten minften zom 
40 Nederlandfche duimen boven water kwamen. In welk geval name= 
lijk de Waterplanten -ras „verdwijnen, en voor betere. grasfoorten plaats 
maken zoudens …‚- ' , 24 


Zij heeft befloten” deze vraag wederom voor:te-ftellen; om beantwoord 
te worden vóór den Eerften Maart des jaars 1827, 


„Geen antwoord. ontvangen hebbende op de, navolgende vagen ‚ al- 
mede Ì in het: Programuia van den je: 1823: herhaald, 
hat . Daar 


(*) Uit den inhoud dezer vraag blijkt van zelve, dat de Klasfe geene bloote 
befpiegelingen, noch afgetrokkene redeneringen. verlangt. Diegenen , welke 
naar den prijs willen dingen, zullen hunne ftellingen op eene der bedoelde 
dandftrekeri” moêten’ toepasfen , bij “gevolg de plaatfelijke gefteldheid geheel’ en 
al in het ovg houden, en daarbij naauwkeurige berekeningen. voegen, welke 
blijken op ondervinding gegrond te zijn. 


F3 


C 46 ) 


Daar het eene -Algemeenê Natuurwet is, dat alle ligchamen,, zoo 
vaste , als vloeibare en luchtvormige, bij. vermeerdering van warmte uiter 
zetten of ijler, en-bij vermindering van dezelve “inkrimpen „of digter 
worden , en intusfchen. uit. ontwijfelbare proeven vaù «GILPINS (1) 9 LE 
FEVRE GINEAU (2), TRALLES (3)en anderen bekend is, dat het water 
zijne grootfte digtheid heeft: bij «ene. warmte. van-39- àr40 graden , 
volgens den Thermometer van FAHRENHEIT 5 zoo vraagt mien : 


19. Naar de natuurlijke ‘oorzaak van dit verfchijnfel2” 
»„ 2%. Welke toepasfing daarvan te maken zij op andere vloeiftofren ? 2 


»„3°. Of, en in hoeverre deze, of fommigé derzelve , en, ín dat 
„ geval, welke dezelfde merkwaardige eigenfchappen bezitten 2” 


Nadien de kennis der vlekken van de Zon nog niet volledig genoeg 
is, om den tĳd der omwenteling van de Zon om haren as, den hoek 
van haren Aequator met de Ecliptica, en de ligging der knoopen met 
eene genoegzame naauwkeurigheid te bepalen’, ‘wordt gevraagd: 

„Een genoegzaam aantal zeer naauwkeurige waarnemingen , hetzij 
» reeds bekende waarnemingen, hetzij, en vooral nieuwe en opzette- 
„ lijk, om aan het oogmerk der- Klasse: te voldoen, in het wêrk gee 
„ ftelde waarnemingen, om uit derzelver vergelijking en juiste bereke- 

„ ning 


Ci) Philofoph, vats” 1794» Part, II. 
ii 15 TAB 
Ca). Rapport fait à PInfient Nional le 2 prise, An n par de H‚j VAN 
SWINDENs pâge 44e : 3 q ait d voo odt le 


(3) GirBerT, Annalen der Phyfik, Jehrgang el u, pag. 259 Ep 261. 


IN 


C 42 Ì 
5 ning den tijd vande omwenteling der Zon om haren as, de helling 


„ van den” Aequator «der “Zon op «dè -Eeliptica, ende plaatfen der 
„ knoopen fiaauwkeuriger „dan. tot nu toe gefchied is, te bepalen 2” 


heeft de Klasfe befloten deze vragen niet weder voor te ftellen, 


Zij ftelt wijders voor, de volgende vragen, om beantwoord te wor- 
den vóór gen eerften Maart des jaars 1827. vis 


In hoeverre heeft de nieuwere fcheïkunde bij het nafporen en onder- 
zoeken van de beftanddeelen- der natuurlijke voortbrengfelen, tevens 
meerder licht verfprid over den aard en de eigenfchappen der onder- 
fcheidene Klasfen van geneesmiddelen ter opheldering en verklaring van 
derzelver werking op de vaste en vloeibare deelen van het menfchelijk 
ligchaam; en daardoor toegebragt , ter volmaking der Génees- en 


Heelkennis 2 


mn ehm 


“ Heeft er, zoo als de waarnemingen van Wijlen den Hoogleeraar 
S. Je BRUGMANS Schijnen: te leeren , en zoo als door vele natuurkundi- 
gen’ is aangerioftien’, uit ‘de wortelen “der gewasfen eene afscheiding 
plaats van” eëhe zelfftändigheid, die bij gean, planten voor andere 


gewasfen fchadelijk is ? 


„Indien €r werkelijk zoodanige afscheiding plaats heeft, kan dezelve 
dan als de voorname oorzaak aangemerkt worden, waarom fommige 
planten ‚noch met, anderen gelijktijdig op denzelfden bodem, noch zelfs 
onmiddellijk daarop volgende „een gunftigen groei vertoonen, en moet 

zulks: diensvolgens „bij de, pen van; opvolgende veldvruchten, in. aan 


merking genomen worden ®: ‚+ ‚or oörr „A „l sbensteob marores istie ies 
Zoo 


CG WB Ain 


Zoo ja, welke zijn de waarnemingen ,én próeven, waardóor deze 
tellingen op eene voldoende wijze worden geftaafd?; Zoo neen ,wel- 
ke is dan de ware oorzaak: van- de opgemelde verfchijnfelen? @*) 


4 


Daar de boomvruchten „of fruiten van zooveel belang-zijn voor het 
onderhoud , de gezondheid en, het genoegen der, Ingezetenens … 

daar de hoedanigheid van den grond , waarin de vruchtboomen groeie 
jen, wel eenigen. À invloed, heeft op de hoedanigheid der vruchten , doch 
derzelver waarde voornamelijk bepaald wordt door de goede keuze van 
grondftammen en entrijzen, en de verdere behandeling „der boomen, En 

daar dus het middel, om goede foorten te verkrijgen meer gelegen 
is in de meerdere kennis en oplettendheid der bezitters van. vruchtboo= 
men, dan in omftandigheden , welke boven hun. bereik. zijn, … it 

daar voorts aan den: eenen kant niet mag ontkend worden „ dat er 
op de talrijke Hoffteden in onze Gewesten een aantal tuinlieden gevon 
den worden , welke door ondervinding geleerd hebben, op de hoeveel. 
heid. en hoedanigheid. der boomvruchten een zeer voordeeligen invloed 
uit te oefenen , gelijk uit de voortbrengfelen blijkt, hl abba is 

maar aan den anderen kant, onder de fruiten, die, „men . Än, deze Ger 


westen op de openbare markten verkoopt, donna. weige goede, 
foorten gevonden worden, kde : 


en 


pO 0d ] 14 } LEEE HA 7 


(*) Zie de ttl van wijlen den Hoogtebrit lek rd BRUGMANS in dese 
zelfs Disfert, de Lolió lejusdemque varia specie, nosa et usù. Â°° 12855 alsmede 
Je VITRINGA' COULON Disferc de mutata, humorum’ in regno organico iadole 

avi Lenn vasorum derivanda L, Be, 1789, pe 77e Note “on Coor tbe. 


„ 


C 49 ) 


en dus de kundigheden, in dezen vereischt wordende , nog niet zoo- 
danig fchijnen verfpreid te zijn, dat, deze gewigtige tak der Landhuis- 
houdkunde onder ons, mag gerekend worden op algemeene en genes 
zaam bekende grondflagen gevestigd te zijn, 


zoo vraagt de Klasfe: 


»„ Eene duidelijke en zooveel mogelijk. beredeneerde opgave en ont- 
» wikkeling, van al wat betrekking heeft tot het planten, enten, fnoeis 
» jen, en de geheele behandeling van,zoodanige vruchtboomen , waar- 
„ bij men in deze Gewesten het meeste belang heeft, en tot het ver- 
„ krijgen der beste foorten van fruit,” 


De Verhandeling zal in het Nederduitsch moeten gefteld zijn: 


I°, Omdat diegenen, welke deze taal niet verftaan, over het alge« 
meen onbevoegd moeten geacht worden, om voldoende op eene vraag 
te antwoorden, bij welke zoo vele plaatfelijke omftandigheden in aan» 

merking komen, welke hier vooral niet Mogen: uit het oog verloren 


worden ; 


a°, Omdat er in de fruitkundige werken, in verfchillende talen een 
aantal kunsttermen voorkomen en door den eenen fchrijver van den an- 
“ deren overgenomen worden, welke niet altijd een bepaald denkbeeld 
bevatten, en het daarom van. te meer belang is, zich in. dezen tot 
ééne taal te bepalen, en van de fchrijvers te eischen, dat zij geene 
zoodanige termen gebruiken, zonder dezelven duidelijk te verklaren. 


Voor de beantwoofding van elk dezer vragen looft de:Eerfte Klasfe 
G : van 


De 


C 50 ) 


van ‘het Koninklijk =Nederlandfche Inftituut van “Wetenfchäppen, Letter. 
kunde ven Schoone Kunften uit eene „gouden medaille , gefchroefd op 
den ftempel des Inflituuts „ ter innerlijke waarde van Vijfhonderd Gulden. 


De ftukken, welke naar eenen prijs dingen, zullen, ten zij het an- 
ders bij de vraag zelve bepaald ware, in de Nederduitfche, Franfche , 
Latijnfche, Engelfche, of Hoogduitfche Taal, maar met de algemeene 
Italiaanfche Letter gefchreven moeten zijn, en aan den Vasten Sekree 
taris der Eerfte Klasfe vrachtvrij bezorgd worden. 


Tot deze wuitgeloofde prijzen worden alle Geleerden, zonder ondere 
fcheid , uitgenoodigd , met uitzondering alleen van de Leden der Klasfe 
als welke van alle mededinging worden uitgefloten: onder welke bena- 


ming echter noch de Buitenlandfche ‘Geasfocieerden, noch de Korres- 
pondenten begrepen zijn. 


De in te zenden ftukken moeten met;eene andere hand, dan die 
van den Auteur gefchreven zijn, zonder naam” maar de kwaliteit en 
woonplaats ‚des Auteurs zullen gefteld moeten zijn in een afzonderlijk 
verzegeld papier, tot opfchrift dragende dezelfde fpreuk, of hetzelfde 
kennelijk teeken, waardoor de Verhandeling, waartoe het behoort, 
onderfcheiden is. 7e 


De uitwijzing der prijzen. zal plegtig aangekondigd worden in de 
Openbare Vergadering des jaars 1827. « Zij zal voorts algemeen gemaakt 
worden in de Binnen- en Buitenlandfche Tijdfchriften, waarin deze 
Uitfchrijving geplaatst of vermeld wordt. : 


De bekroonde Verhandelingen blijven het eigendom der Eerfte Klasfe 


van 
okers 


C.68D 


van het Koninklijk- Nederlandfche Inftituut van Wetenfchappen , Letter- 
kunde en Sehoófie Kunftén. Het zal dén Schrijver of Schfijvers niet 
vrijftaan, hiervan op eenigerhande wijze door den druk gebruik te ma- 
ken, ten zij de Klasfe daartoe hare toeftemming geve. 


De niet bekroonde ftukken zullen, op begeerte der inzenderen, te- 
vens met de befloten naämbriefjens aan zoodanig perfoon of adres te 
rug gezonden worden, als zij zullen verkiezen, mits dit, zonder 
eenige kosten der Klasfé binnen een’ jaâr na’ de uitwijzing verlangd en 
dit adres opgegeven worde, doch zal het verzoek om teruggave moeten 
verzeld gaan van behoorlijk bewijs van regt op het fluk. 


Ingevalle geene teruggave van een niet bekroond ftuk verlangd mogt 
worden , of de evengemelde vereischten daar niet bij waren in acht ge- 
nomen, zal men de befloten naambriefjens ongeopend verbranden „en 
de ftukken zelwe bewaren, om te dienen, als bevonden zäl worden te 


behooren. . 


In naam der Eerfte Klasfe voornd. 
G. VROLIK, 
Sekretaris. 


Hierna zegt de Voorzitter : 

Het aangenaamfte gedeelte mijner taak fchiet nog over, U, Mijn 
Heer EKAMA, die gereedelijk hebt gehoor gegeven aan den wensch der 
Klasfe, om door eene mondelinge voordragt den luister deze Vergade- 
ring te verhoogen, uittenoodigen „ thans, te dien, einde, de. fpreek- 
plaats te betreden. 


Vervolgens betrad de Heer c, EkKAMA de fpréekplaats en droeg voor 


de volgende Redevoering: 
G 2 RE- 


REDENVOERIN G- 
OVER 
DE AANTREKKENDE KRACHT, 


DEN BAND, DIE HET HEELAL TE 
ZAMENHOUDT. 


He kan wel niemand, die eenige. aandacht op de gefchiedenis der 
Natuurkundige wetenfchappen vestigt, ontgaan, hoe veelvuldig de be» 
namingen zijn, aan ware of vermeende krachten fteeds gegeven, en 
hoe derzelver getal allengskens meer en meer toeneemt, 

Men fpreekt.- van bewegende krachten, krachten van botfing en me- 
dedeeling der beweging, van aantrekkende en terugftootende krachten, 
zwaartekfacht, veerkracht, van Magnetifche en Electrifche krachten. 

Op denzelfden toon noemt men niet alleen aanklevingskrachten , 
krachten der haarbuisjes, van verwant{chap , ontbinding , pfetijnsrhi S 
maar zelfs klank -licht -warmte-wekkende kracht, 

Desgelijks fchrijft men aan bewerktuigde ligchamen toe levenskracht , 
prikkelbaarheids- en gevoels-kracht, opflorpings- en voedingskracht , 
ja zelfs beeldende, vormende, of telende krachten ,galvanifche krachs 
ten enz. 

Maar 


€ 58) 


Maar ‘genoeg tot voorbeelden, eene verder voortgezette rerinonn: 
zou noodeloos vervelend worden. 

Wil men’ nu door dergelijke blrmamaiigeri van krachten niets giialire 
verftaan; dan! den bekenden of onbekenden grond van fommige vere 
fchijnfelen „en dezelve dus flechts befchouwen als de uitdrukking van 
eene daadzaak , dan mogen zij in zoo verre gelden; en ik erken gaarne , 
dat zij dan ín vele gevallen nuttig of zelfs voor als nog onontbeerlijk 
kunnen. zijh. — Zoo kan men, bij voorbeeld, door galvanifche kracht 
verftaan den eigenaardigen maar onbekenden grond van zulke verfchijn= 
_ felen in het dierlijk ligchaam , welke veel overeenkomst fchijnen te heb- 
bén met die der’ Electriciteit; == Zoo kan de uitdrukking ven kracht 
der haarbuisjes, waaraan fommigen de opflorping der vochten door de 
fijnfte vaatjes van ons ligchaam hebben toegefchreven, flechts dienen , 
om aan eene ‘beftendige daadzaak der ondervinding, dat namelijk in zeer 
dunne of fmalle buisjes de vloeiftoffen van zelven opklimmen, te her- 
inneren, maar kan niet ftrekken, om de ware oorzaak des verfchijnfels 
in het dierlijk ligchaam te verklaren. 

Evenwel zou ik achten, dat men, zelfs tot dit toegeftane oogmerk , 
nog altijd met het gebruik van dergelijke, ligt misleidende benamingen „ 
Spaarzaam behoore te zijn. 

Dan, vele nieuwe Natuurkundigen feijen dezen gezonden’ zin meer 
ûit het oog te verliezen , en“alle die benamingen van bijzondere ‘krach- 
ten, als zoo’ vele onderfcheïdene en eigenaardige krachten te befchou-= 
_ wen, die op zich zelven beftaan,„ en waarvan men geene verdere ver- 
klaring geven of zoeken ‘moet. 

Ja dit misbruik, waarbij tevens de vrees ons bekruipen moet, dat 
het getal dier: benamingen op zulk eene wijze tot in het oneindige zal 
vermeerderd worden „ dit-misbruik „ zeg” ik „ neemt van dag tot dag 
aabdnsig de overhand; dat “het dreigt tot cene-heerfchende mode: te 

G 3 zuls 


Cs) 


zullen worden. Menig een verbeeldt zich - gene, gewigtige, ontdekking 

gedaan, of eené nieuwe verklaring der Natuur. gegeven. te hebben tere: 
wijl hij {lechts een nieuw woord; veelal zonder eene, bepaalde, beteeke 
nis» of. opzijnbest: eene bloote. daadzaak aanduidendej heeft voortfge= 
bragts —. Bij. dien. voortgang ftaat- het te:duchten y -dât menons-van 
lieverlede. tot. het ftelfel van de oude Wijsbegeerte; dat der- verborgene: 
oorzaken zal te rug voeren „ iets „ dat „ naar mijn inzien „tegem alle ges 

zonde begrippen aandruischt en een einde moet: maken aan alle: Wetens, 
Schappelijke kennis der Natuur. - t tvas rs 134 


Het is deze opmerking en de overtuiging dat. men. tegen zulk eem 
misbruik thans op zijne hoede behoort te zijn, welke mijne keuzé bes 
paald heeft van een onderwerp voor ‘mijne tegenwoordige verhandeling} 
om „namelijk „-na alvorens het denkbeeld-van kracht tot mijn oogmerk 
ontwikkeld. te hebben, Uwe aandacht. bezig te houden’ mèt de befchoue 
wing vaneen voorbeeld van algemeene vruchtbare ‘beginfelen , dat -na= 
melijk, der algemeene aantrekkende kracht der ligchamens ( 
‚ Schrijft ondertusfchen. Mijne Hoorders! dit voornemen niet toe aan 
eenigen waan, dat ik eener Vergadering van zoo vele geleerde en fchran= 
dere mannen iets nieuws of bijzonders over dit onderwerp zou kunnen 
voordragen; daartoe ‚ben ‘ik-mijnef; onbevoegdheid te vecl bewust. Neén , 
gelijk “alleen. het: gevoel mijner verpligting „> om met bereidvaardigheid 
aan het. vereerend. verzoek, tot- vervulling: dezer. fpreekbeurt-te voldoen „ 
mij deze plaats heeft doen betreden; is het ook het gevoel van eer= 
bied voor Uwe uitgebreide kundigheden , dat -mij-Uwe- Badisten en toe= 
gevende aandacht,dringend doet. verzoeken 

Er kan voor ons geene: wetenfchappelijke kennis: heli dan door 
begrip van den zamenhang, der-dingen mêt- malkander ; dus geen wetens 
fchappelijke: kennis, „der ,‚Natuur „>dan doór -opklimming- van: de» menig- 
vuldige en verfchillende verfchijnfelen in dezelve tot eenige algemeene, 

uit 


C 55 


uitswelke als gróndbéginfeten alle overige kunnen begrepen en verklaard 
worden. Met opzet zeg ik eenige algemeene, daar ik er verre af. ben, 
om, (gelijk. vele! wijsgeeren vorderen, fommige getracht ‘hebben, alles 
tot. één ‘eenig grondbeginfel terug gebragt te willen hebben. Hoezeer 
toch de aandrang, dien. wij gevoelen, om alles tot eenheid te brengen 
_ in de natuur van ons kenvermogen gegrond, en het rusteloos ftreven 
daarnaar een’ voornaam ‘karakter onzer reden is, volgt daaruit geenszins , 
dat in der daad de gefteldheid der dingen buiten ons, ook daaraan alle 
zins beantwoordt. Evenwel daar wij als redelijke wezens zoo min iets 
overtölligs , als iéts zonder’ genoegzamen grond mogen aannemen, ge- 
loof ik, dat men niet meer beginfelen moet toelaten, dan volftrekt 
noodzakelijk zijn, om het aanwezen en de verfchillende wijzigingen der 
verfchijnfelen. te verklaren. 

Die begirifelèn nu, welke ik voornamelijk bedoel, zijn wij grooten= 
deels gewoott Krachten te noemen. En hier ontftaat natuurlijk de 
wraag: wat is eene kracht? hoogstmoeijelijke vraag! — Maar wat den- 
ken wij bij dit-woord? — Het begrip daarvan ligt meer of min ontwik- 
keld in elk onzer, ‘Het vloeit voort uit twee andere verftandsbegrip- 
pen, uit ‘dat van zelfftandigheid en dat van oorzaak en gewrocht; en 
de eerfte ontwikkeling ontflaat uit ons innerlijk gevoel. Bewust toch, 
dat op eene blooté' daad van’ onzen wil zekere beweging in ons ligchaam 
volgt, èn dat wij door de beweging van ons ligchaam in {taat zijn, om 
ook bewegingen en veranderingen in andere ligchamen voorttebrengen , 
en tevens dat dit niet gefchiedt zonder eenige aangewende poging van 
onzen kant, befchouwen wij dit pogen, als den grond, waardoor deze 
uitwerkfels worden voortgebragt, en noemen dit kracht, — Verder op+ 
merkende, daf de ligchamen buiten ons ook op andere ligchamen werken 
kunnen en verandering in dezelve voortbrengen ,- zijn wij ook geneigd 
aan die ligchamen krachten intgdeersgre analogisch aan hetgene wij in 
ons zelven ondervinden. 

Door 


C 56 ) 


Door kracht verftaan wij dus in het algemeen den grond, het begine 
fel, waardoor iets, eenig wezen,. eenige zelfftandigheid buiten zich 
eene zekere werking kan voortbrengen. Meer bepaald noemen wij het, 
vermogen met betrekking tot mogelijkheid, in zoo verre wij het als den 
grond van mogelijke of toekomende werkingen aanmerken; kracht met 
opzigt op dadelijkheid, wanneer wij het als den grond. van hetgeen 
reeds werkt, of zich als werkende aan ons vertoont „-befchouwen. Vole 
gens dit eenvoudig begrip kunnen er zoo vele foorten,van krachten 
zijn, als er foorten van werkzame wezens of zelfftandigheden beftaan ; 
ons onderwerp bepaalt ons terftond tot die, welke aan de ligchamen 

eigen zijn, die het voorwerp der Natuurkunde uitmaken. 

Deze krachten kunnen zich aan ons voordoen of als algemeene of als 
bijzondere, en tevens kunnen zij of oor/pronkelijke zijn, welke wij van 
geene vroegere kunnen afleiden, of afgeleide ‚welker. grond in andere 
reeds gelegen is, ja vaak in eene reeks de eene uit de andere kunnen 
afgeleid worden. Het voorname doel der Natuurkunde. moet derhalve 
zijn, de algemeene oorfpronkelijke krachten natefporen, en alle bijzon- 
dere en afgeleide tot dezelve zoo veel mogelijk terug te brengen; en de 
voorzigtigheid gebiedt , bijzondere krachten, alleenlijk bij veronderftelling 
en voorwaardelijk , als oorfpronkelijke ‚zoo lang aantenemen , als men het 
verband, waarin zij met anderen ftaan of de wijze van afleiding nog niet 
verklaren kan, en in dat geval kan de benaming van kracht flechts. het 
beftendige eener nog onverklaarde daadzaak beteekenen. 

En nu komen wij tot de vraag „hoe vele zulke Algemeene oorfpron- 
kelijke krachten zijn er in de Natuur: of liever hoe vele kennen wij 
ervan ? ) 

‚_De Natuurkundigen hebben. vooreerst eene kracht van, traagheid. of 
logheid aangenomen, en daardoor willen te kennen geven, dat een 
ligchaam. deszelfs aanwezigen toeftand noch door zich zelven noch uit 


ziek zelven kan veranderen; dat het eens in rust zijnde, eeuwig in 
rust 


C 52 ) 


rust „zal blijven, indien: er geene uitwendige oórzaak kome, welke het 
in beweging brengt; en daarentegen eens in beweging zijnde , ook eeu= 
wig in ‘dezelve volharden zal, indien geene uitwendige oorzaak deze 
beweging of verandert of vernietigt. Maar die logheid is dan niets 
anders dan de volkomenfte onverfchilligheid der ftof voor rust en bewees 
ging; dan de, volftrekfte lijdelijkheid der ftof, En deze is wel eene 
wezenlijke eigenfchap der ftof , der ligchamen, doch verdient niet eene 
kracht genoemd te worden, De benaming van lijdende kracht, welke 
men ook gebruikt, is reeds in zich zelve onvoegzaam, en die van 
kracht der traagheid zou eene werkzaamheid tot werkeloosheid uitdruk 
ken, en aanleiding tot het valfche denkbeeld geven als of een -ligchaam 
uit deszelfs natuur neigde tot rust, tot ftremming zijner verkregene be- 
weging. 

Het denkbeeld en de benaming van kracht fchijnen hier ontftaan te 
zijn uit de opmerking van den tegenftand, dien een ligchaam biedt aan 
elke verandering van zijnen tegenwoordigen toeftand. Maar deze tegen. 
ftand wordt onmiddellijk geboren door de mededeeling der beweging, 
welke altijd plaats heeft bij elke verandering. Gelijk toch, wanneer 
een ligchaam van rust tot beweging door een ander ligchaam gebragt * 
wordt, een gedeelte der beweging van het laatfte in het eerfte overe 
gaat: zoo wordt ook, wanneer het van beweging tot rust gebragt 
wordt, de tegenovergeftelde beweging van het eene vernietigd door „de 
beweging van het andere, In beide gevallen is het verfchijnfel mede= 
deeling der beweging, in beide 1s werking en fchijnbare tegenftand van 
dezelfde natuur, van denzelfden oorfprong. Er kan geene werking zon= 
der tegenwerking plaats-hebben. Er beftaat derhalve geene kracht van 
logheid, maar alleenlijk eene kracht van mededeeling der beweging, 
terwijl. de logheid eenigliĳk de noodzakelijke voorwaarde is van de dade 
lijke werking dezer kracht. « B 
H b De- 


C 58 


Deze kracht van mededeeling der beweging is eene eerfte algemeene 
en oorfpronkelijke kracht van alle ftof, en dus van alle ligchamen , 
voor dezelve. is geen hooger grond kenbaar. Ja velen der grootfte Nas 
tuurkundigen hebben’ haar voor de eenigfte ware oorfpronkelijke kracht 
aangenomen, en getracht alle overige daaruit afteleiden. 

‘Anderen: hebben echter gemeend daarbij nog twee te moeten voegen, 
de aantrekkende namelijk en de terugflootende kracht. Sommigen hebe 
ben gepoogd dit te flaven met bewijzen uit de ondervinding ontleend 5 
anderen door. ‘bloote redenering van voren (a priori), gelijk de fchrane 
dere. GOWIN KNIGHT, de uitmuntende vader Boscowicu, en de diepe 
denkende KANT. 

„De laatstgenoemde beroemde Wijsgeer vooral heeft gezocht te bewij 
zen, dat zonder aantrekkende en terugftootende krachten de ftof zelve 
niet «eens mogelijk is. Hij beweert dat de twee eerfte en wezenlijkfte 
eigenfchappen , waardoor de ftof-onze zinnelijke gewaarwording aandoet, 
de uitgebreidheid namelijk, en de ondoordringbaarheid , alleenlijk toe te 
fchrijven zijn aan die beide tegenovergeftelde , maar altijd te gelijk wer= 
kende krachten. — Volgens dit ftelfel vervult de ftof eene bepaalde 
ruimte: niet -blootelijk door hare aanwezigheid, zoo als. gemeenlijk vere — 
onderfteld wordt „ maar alleenlijk door hare krachten. De’ aantrekkende 
‘kracht verhindert de ftof om zich in het oneindige door de ruimte te 
verfpreiden, zoo als uit de natuur der terugftootende kracht zou vol- 
gen, indien niets hare werking verhinderde,- En de terugftootende 
kracht op hare beurt, verhindert dat al de ftof niet in eenig (mathee 
matiesch) punt zamendringt, hetwelk de natuurlijke uitwerking der aane 
trekkende kracht moest zijn, indien deze alleen werkte, | 

Door de zamenwerking en tegenwerking derhalve dezer beide! krach- 
ten worden de ligchamen tusfchen zekere grenzen in de ruimte bee 
paald, verkrijgen eene zekere grootte , eene bepaalde gedaante „ worden - 


one 


C 59 ) 
ondoordringbaar, van «eene meerdere of mindere digtheid; met een 
woord ; als men bij deze beide nog. de reeds aangevoerde kracht van 
mededeeling der: beweging voegt, dan zijn alle de bijzondere verfchijn= 
felen.-en eigenfchappen- der ftof niets anders dan bijzondere wijzigingen 
en zamengeftelde uitwerkfels- van die krachten. 

Ik zal mij in geen onderzoek over het voor of tegen van dit feelrel 
nu inlaten, maar liever den weg van bloote befpiegeling verlatende , mij, 
volgens mijn oogmerk „bijzonder bepalen bij de Aantrekkingskracht ; en 
de dadelijke aanwezigheid derzelve in de ligchamen nafporen, door de 
natuur _en‚de ondervinding alleen. raad te plegen: Behoort toch. die 
kracht wezenlijk tot de ftof, dan moet men ook langs dezen weg laar 
daarin. aantreffen, en genoegzaam in ieder verfchijnfel MEREN er” 
kennen. 

In: alle ligchameh en in alle deelen der ligchamen doet zich kennelijk 
aan ons voors eerie foort van poging, neiging „ ftrekking: vendence) om 
elkander te naderen , en vrijgefteld zijnde, zich dienvolgens naar elkane 
der toe in alle rigtingen te bewegen, en in onmiddellijke aanraking ge= 
komen, met malkander zamentehangen. Van deze poging en ftrekking ; 
van deze zamenhang en aankleving, is ons geen andere grond bekend 
dan de daadzaak zelve, en deze is eene algemeene en beftendige daad 
zaak in de Natuur, Wij kunnen en mogen dezelve dus bij voorraad 
als eene oorfpronkelijke kracht aanmerken; of dezelve inderdaad zoo» 
danig en wel eene algemeene kracht is, zal blijken uit het onderzoek 
of alle verfchijnfelen „ welke men dadelijk tot dezelve terug -kan: breris 
gen, uit dezelve duidelijk begrepen, en voor volkomen vann kuns 
nen gehouden worden. . 

Deze aantrekkende kracht dan vinden wij werkzaam of op’. afftarid of 
bij onmiddellijke aanraking. In het eerfte geval Hangt de werkiùg af 
van. de hoeveelheid der ftof en tevens vam de grootheid des. afftands'; 

H 2 gee 


€ 6o }) 


gelijk wij nader zullen zien. Doch indien zij in-de grootfte nabijheid 
of onmiddellijke aanraking werkt, zoo valt de wet van afftand weg 
en alsdan fchijnt de grootheid der kracht met hare uitwerkfelen vooral 
mede aftehangen van de gedaante der kleinfte deelen van de ligchamen. 
Onze onkunde echter van die gedaante en van derzelver mogelijke groo- 
te verfcheidenheid maakt ons de bepaling eener algemeene wet voor dit 
geval onmogelijk. De ondervinding derhalve alleen kan zulks, flechts 
in iedere foort van ligchamen afzonderlijk, nagaan, en trachten te bes 
palen. 

Het is de uitkomst dezer slidertje in de Natuurkunde , welke 
ons, in de eerfte plaats, de aantrekkende kracht , in onmiddellijke aanra- 
king werkende, doet erkennen in den zamenhang der vaste ligchamen ; 
als welker bijzondere kleinfte deelen, van welk eenen aard ook „wij 
ons niet anders, dan elk op zich zelven beftaande, kunnen voorftellen , 
terwijl wij van derzelver zamenkleving in alle verfcheidenheden, de 
oorzaak , reden en verklaring in deze kracht vinden. hie 

De natuurlijke flaat van alle ligchamen toch , zelfs der vloeiftoffen , zou , 
ten gevolge dezer kracht, die van vastheid zijn, zonder bijkomende 
omftandigheden, welke die kracht eenigzins belemmeren, gelijk dit 
vooral de warmteftof te weeg brengt, welke zich tusfchen de kleinfte 
deelen der ligchamen indringende, en ze van elkander verwijderende, 
dezelve buiten den kring van onmiddellijke aanraking houdt. 

Vele ligchamen door vuur fmeltbaar, verkrijgen door de {melting 
vloeibaarheid, In dien ftaat worden de kleinfte deelen geheel vrij ; daar- 
door kunnen zij bij verkoeling onverhinderd weder de kracht van aane 
trekking volgen tot volkomen zamernhang, zoo worden de ertfen tot 
metalen , het zand tot glas gevormd. 

Alle vloeiftoffen worden in eenen ftaat van vloeibaarheid gehouden 
door eene bepaalde hoeveelheid warmteftof; doch wordt deze hoeveel= 


y : enn heid 


C 61 ) 


heid verminderd, dan gaan zij allengskens tot vaste ligchamen over, 
het water wordt iĳs, de kwik fmeedbaar metaal. 

Zoo bezigt ook de natuur tot vorming van ligchamen de ontbinding 
in water of andere vochten. De kleinfte deelen hangen alsdan in het 
vocht. evenredig verfpreid, en zijn in evenwigt zoo wel met elkander 
als met de deelen van het vocht zelve, Wordt nu dit evenwigt ver= 
broken of door uitdamping of foms door enkele verkoeling, dan begin= 
nen de ontbondene deelen zich van het vocht te fcheiïden, meer en 
meer elkander te naderen, en eindelijk zich tot vastheid te vereenigen. 

Gefchiedt nu deze vereeniging zeer fchielijk , dan leert de ondervin” 
ding, dat daaruit een vaste klomp zonder merkbare regelmatigheid ont- 
ftaat; doch gefchiedt dezelve allengskens en zacht, dan worden er 
vaste ligchamen meestal van eene zeer regelmatige en zelfs meetkunftige 
gedaante gevormd. In beide gevallen is blijkbaar .de aantrekkende kracht 
even zeer werkzaam, doch in het laatfte, dat wij kriftalliferen noemen, 
wordt het vooral duidelijk, dat de verfcheidenheid der gedaante van de 
kleinfte deelen eenen aanmerkelijken invloed op de wet der aantrekkende 
kracht in. onmiddellijke of bijna ‘onmiddellijke aanraking uitoefent. De. 
fchrandere Franfche Natuurkundige mauy, toch heeft door eene zeer 
fijne meetkundige analyfis gevonden, dat de tallooze verfcheidenheden 
der regelmatige kriftallen, kunnen afgeleid worden uit vijf of zes oor- 
fpronkelijke vormen der kleinfte deelen. 

‚Hoe weinig wij dan ook nog in het algemeen en de kleinfte deelen, 
en ook de wezenlijke beftanddeelen van de ligchamen kennen, laten 
zich echter reeds, uit de mogelijke verfcheidenheid dier kleinfte deelen, 
en tevens uit de veronderftelde geliĳjkaardigheid of ongelijkaardigheid van 
de beftanddeelen, alsmede derzelver meerdere of mindere, grootere of 
kleinere. aanrakingspunten bij de vereeniging, hieruit, zeg ik, laten 
zich de verfcheidenheden, welke in den natuurlijken zamenhang der 

: H 3 Ig 


C 62 ) 


ligchamen. plaats hebben, en dus de meerdere of mindere vastheid , 
hardheid, brosheid, fmeedbaarheid, en vele dergelijke Rt ge 
makkelijk door de aantrekkende. kracht verklaren, 

Befchouwen wij voorts onzen aardbol, of; -om juister te Buchieid der 
ligchamen van. zijnen. oppervlaktes fteenen, rotfen „ bergen- enz „dan, 
erkennen wij in dezelve dè vorming door regelmatige of. onregelmatige 
kriftallifering ‚ «en’-befluiten te regt, dat daartoe alle dezelve eenmaal in’ 
vocht zijn, ontbonden geweest, en dus. nit het water, -den-geheelen- 
aardbodem» als labi handts „door: peren der want rekhencia pracht 
zijn voortgebragts’ « . st re skoït 

Vestigen wij nw ook -onze- aandacht, ai de ‚wijze, - wink een: drone 
gevormd wordt , wanneer eene kleine hoeveelheid water-of kwik in. ee= 
nen vrĳen val door de geliĳjkwerkende aantrekkingskracht der deelen, 
naar een punt, het -middenpunt-, «eene „volkomen: bolronde , gedaante. 
aanneemt „…dan:.geeft! ons -die „eenvoûùdige droppêl reeds” het: denkbeeld, 
van de vorming onzerivaarde alseen! vloeibaar: ligchaam,tot eene bol= 
ronde ; fphaerifche,-gedaante, En. ftellén: wij ons.die dan verder voors 
als te gelijker tijd om haren as bewogen wordende, dan: moet, volgens: 
de wet der aantrekking , waarop wij ftraks- nader. zullen terug komen, 
de bolronde tot eene platachtig:ronde gedaante of: fphaeroïde overgaan 5: 
juist die gedaante van onze aârde,; en «van alle de. planeten, „welker, 
noodzakelijkheid door den onfterfelijken -RewTons uits bloote: ‘theorie, 
reeds “lang ‘was aangetoonds vóór; dat;iemand! daaramtjent; vere „waare 
neming gedaan of gisfing gewaagd: had. he 

Wij zeiden ftraks dat de droppel gevormd. wordt, door de ride: arie 
trekking der deelen van de vloeiftof. Deze aanttekking blijkt uit eene-zeer 
eenvoudige proef. Een plaatje vam hout of-glas'p of 16 duimen oppèrvlake 
te hebbende, wordt:-op der oppervlakte. vän het water ‘gelegd , ‘en-dan 
Otpiehts re golökititen nsb tit slteu … neborasbiuls eb: dais 


Dd 


C 63 ) 


daar af getrokken , door behulp van eenen hydroftatifchen toeftel, onder 
aanwijzing door gewigt van de kracht, welke tot het aftrekken noodig 
is. Dat -gewigtstoont dan:.de onderlinge aantrekking der waterdeelen 
aan. — Men wane toch niet, gelijk de misleidende fchijn fommigen 
heeft doen denken, dat de proef flechts de aantrekking tusfchen het 
water en hèt plaatje zow: bewijzen, en niet tusfchen de waterdeelen 
zelve. Want voor eerst is de grootheid der aankleving bijna altijd even- 
redig aan de oppervlakte vân ‚het plaatje „zonder te veranderen naar de 
verfchillende foorten van ligchamen, welke daartoe gebezigd worden; 
maar vooral blijkt bij debefchouwing van het plaatje, na de afzonde= 
ring, dat het-nat is, dat is, met eene dunne laag. water overdekt, 
welke er zelfs niet gemakkelijk van gefcheiden kan worden. Het water 
is-dus niet van het plaatje, maar water is van het aanhangend water, 
dus —waterdeelen van “waterdeelen , afgetrokken, : Daar deze proeven 
„voorts in’ het luchtledige ‘bijna dezelfde uitkomften geven, kunnen ze 
van de drukking der lucht niet dan vooreen klein deel afhankelijk zijn. 
Dit nat worden leidt ons, als van zelve , tot de opmerking van vere 
fchijnfelen , welke „ hoe tegenftrijdig fchijnende , echter uit de aantrekkende 
kracht alleen verklaarbaar zijns Door ondervinding weet elk, dat die 
aankleving van het water dikwijls zoo fterk is’, -dat men de natgemaakte 
Higchamen’, b, v. eeneflesch , niet dan met veel moeite droog maken 
kans — Dat ook de kwik, met het glas in aanraking gebragt, het- 
zelve met zekere, kracht aanhangt, is iederen liefhebber bekend , die 
zijnen barometer bij de waarneming eerst eenen kleinen ftoot geeft om 
die‘ aankleving te verbreken. — Maar de ondervinding leert ook, dat 
wanneer men een ftuk glas of «de vinger in kwik-dompelt of eene vet- 
kaars in water fteekt, die aankleving geene plaats heeft, —“ Ja, wan- 
neer men een cilindervormig glas van genoegzame wijdté met water, en 
een dergelijk met kwik vult, ziet men het water tegen den rand op- 
klim- 


C 64 j 


klimmen, en zich rondom als ophoopen, zoo «dat de oppervlakte in 
het midden eenigzins hol wordt, integendeel zal de kwik den rand 
fchijnen te vlieden, en zich in het midden tot eene eenigzins bolronde 
oppervlakte opheffen. / 

Men heeft hierin twee tegengeftelde krachten, eene aantrekkende 
en eene terugftootende, gemeend te vinden. Maar geliĳk het nat ma- _ 
ken en nat worden klaarblijkelijk de aantrekking tusfchen het ligchaam 
en de vlociftof bewijst, zoo. is integendeel de waargenomene vlieding 
der vloeiftof in de andere gevallen flechts terugftooting in fchijn, doch 
inderdaad aantrekking; die men negatif zou kunnen noemen In het 
eerfte geval toch, is de aantrekking tusfchen het vaste ligchaam en de 
vloeiftof grooter, dan tusfchen de deelen der vloeiftof onder elkander : 
daarom maakt het water door aankleving nat, en loopt zelfs tegen 
den rand op, de npaste waterdeelen derwaarts medevoerende. — In 
het tweede geval, dé fchijnbare terugftooting namelijk, is de aantrek, 
king tusfchen de deelen der vloeiftof onderling grooter, dan tusfchen 
deze en het vaste ligchaam. Daarom hecht het water niet aan de 
kaars, de kwik aan het ingedompeld glas; ja de kwikdeelen , elkander 
als medeflepende , worden daardoor van den rand van het glas afgetrok« 
ken, en naar het midden opgevoerd. Zij kunnen nu aan het glas niet 
hechten, veel min tegen hetzelve opklimmen, omdat eene mindere 
kracht eene grootere niet kan opwegen. Het is daarom ook, dat tot 
goede barometers de wijde buizen de beste zijn. 


De verfchijnfelen waarmede wij ons tot dus verre bezig hielden, 
toonen ons de aantrekkende kracht in de onmiddellijke of bijna on- 
middellijke aanraking van de kleinfte deelen der ligchamen en vloeie 
ftoffen , zoo lang die kleinfte deelen van denzelfden aard blijven, deee 
len die gezamenlijk het ligchaam uitmaken, partes integrantes core 
porum. En deze aantrekking noemt men ‚gewonelijk de pliyfifche aan- 


treke 


OL, 


trekking. Maar niet minder kennelijk is diezelfde algemeene kracht, 
wanneer de ligchamen en vloeiftoffen nog in derzelver beftanddeelen ; 
deelen uit welker fijne zamenftelling dezelve beftaan, partes componén= 
tes corporum , ‘welke onder elkander ongelijkaardig zijn, ontbonden wore 
den: bij voorbeeld, water in hydrogéne en oxygéne. Dan toch vinden 
wij wederom in die beflanddeelen, welke wij deelen der kleinfte deelen 
zouden kunnen noemen , de werking der aantrekkingskracht, De fcheis 
kunde, bezig met het ontbinden en zamenftellen ; ftaaft dit met eene 
reeks van proeven, zoo fchoon als belangrijk voor de verklaring der 
natuur; „waarom men die aantrekking, als bij onderfcheiding, de Chee 
mifche heetz gewoonlijk met de benaming van affiniteit of verwantf{chap 
beteekend. Doch de tijd gedoogt niet hierover verder uit te weiden. 

Veilig mogen wij dan uit dit alles het befluit opmaken, dat in de 
kleinfte ftofdeeltjes eêne oorfpronkelijke kracht aanwezig is; waardoor 
zij eene foort van poging uitoefenen , om elkander te naderen, enrdat 
die kracht aan alle ftofdeeltjes als ftofdeeltjes eigen is. _ 

Maar diezelfde, der ftoffe dus eigene, algemeene kracht werkt van 
de onmiddellijke aanraking af, fteeds in afftand voort, en wel op alle 
denkbare , zelfs de grootstmogelijke , afftanden. Doch alsdan hangt de 
grootheid der werking, gelijk ik met een woord reeds meldde, te gelijk 
af, eensdeels van de hoeveelheid der te gelijk in dezelfde rigting were 
kende ftof der ligchamen, anderdeels van den afftand tusfchen die op 
elkander werkende ligchamen; en wel zoo, dat de werking plaats heeft 
in dezelfde rede als de hoeveelheid, doch in de omgekeerde rede van 
de vierkanten der afltanden, De afftand bĳ voorbeeld dubbel zijnde 
wordt de werking viermalen kleiner. Newton heeft deze wet ontea 
genzeggelijk bewezen , zij lijdt geene uitzondering. — Verleen mij, Mijne 
Heeren „ nog eenige oogenblikken uwe’ gunftige aandacht, om ook de 
werking dier kracht nog in het groot, als ik het zoo noemen mag; 


te getemde 
Ï Het 


C 66 5 


Het algemeenst verfchijnfel, waarin dezelve zich dus vertoont is het 
vallen der ligchamen, dat is; de poging’ van alle ligchamen , om, vrij 
zijnde, de oppervlakte der aarde of wel haar middelpunt te bereiken 
met eene beweging overeenkomftig de evengemelde wet, De hoegroot= 
heid dezer poging, naar de voelbare drukking , door vergelijking bepaald , 
heeten wij het gewigt; de poging zelve, de zwaarte der ligchamen, en 
als oorzaak fpreken wij van de zwaartekracht, Maar die zwaartekracht 
is niets anders dan de aantrekkende kracht der geheele aarde en der 
ligchamen, welke zich op hare oppervlakte of op. eenigen afftand van 
dezelve bevinden. 

De naauwkeurigfte waarnemingen en metingen hebben door ondervin- 
ding bewezen, dat de aardbol aan de polen een weinig platter en bĳ 
den equator meer verheven is. Die fpheroïdifche gedaante is, gelijk ik 
met een woord reeds gemeld heb, het gevolg der aantrekking ; dat ís 
dan nu ook van de zwaarte van alle de deelen naar het middelpunt der 
aarde, terwijl de gehele masfaà om haren as wentelt. Uit dit beginfel 
kunnen wij nu nader, gelijk de vorming dier gedaante, zoo ook de 
verfcheidenheden der zwaartekracht op verfchillende plaatfen afleiden en 
verklaren. 

Door de omdraaijing wordt eene middelpuntvliedende werking gebo= 
ren, welke regtftreeks overftaat tegen ‘de middelpunttrekkende ‘kracht of 
de zwaarte, en ‘welke dus deze doet verminderen. Die middelpuntvliee 
dende kracht is op of bij de aspunten nul of bijna nul , maar neemt 
allengskens toe tot aan den Evenaar, waar zij liet grootfte is. De 
zwaartekracht dus, in eene omgekeerde rede, moet het grootfte zijn 
onder de polen, en allengskens verminderen tot den equator, waar zij 
het kleinfte is. 

Derhalve bij dé vorming der nog vloeibare aarde moesten bij de po- 
len de deelen, als zwaarder, het middelpunt iets meer naderen: bij 
den equator, waar de zwaarte het meest verminderd werd, integendeel 

_ als 


C 67 ) 


als ligter geworden, iets meer van het middelpunt verwijderd blijven , 
terwijl tusfchen die beide uiterften, uit het overal in zekere evenredig» 
heid veranderd evenwigt, eene elliptifche figuur moest geboren worde n 
Uit. dezelfde: oorzaak volgt dan nu in de dus gevormde aarde de 
overeenkomftigé veranderlijkheid van de zwaartekracht in de ligchamen 5 
daar de afftand van de oppervlakte tot het middelpunt der aarde onder 
de polen de kleinfte iss doch vandaar evenredig toeneemt tot den equa- 
tor; waar de afftand het grootst is; en derhalve , naar de wet. van 
NEWTON ‚ de zwaartekracht, in de rede van de vierkanten dier afftan- 

den, van de polen af tot den equator toe telkens verminderen moet. 
En in der daad heeft ook weder de ondervinding door proeven dit 
bevestigd. Men kan wel de verfcheidenheid der zwaarte niet, naar 
voelbare drukking, door balanfen of weegfchalen onderzoeken, omdat 
de werking van de aantrekking of zwaartekracht op gelijke wijze invloed 
heeft op ‘het gewigt en op het ligchaam , hetwelk men met hetzelve 
zou willen vergelijken, maar de toepasfing van den flinger op de uurwer= 
ken heeft dit getoond. Een flinger= uurwerk hetwelk, bij voorbeeld , hier 
te Amfterdam de fecônden aanwijst, zal het te Parijs niet meer doen , 
omdat de tijd der {lingeringen vertraagd. wordt, hetwelk men herftelt 
door den flinger te verkorten; en ditzelfde heeft meer en meer plaats ; 
hoe verder men dat uurwerk naar het zuiden verplaatst, telkens den 
finger meer verkortende, ten onweêrfpreekbaren bewijze van telkens 
‚ meer en meer verminderde zwaartekracht. Integendeel hoe verder noord. 
waarts gebragt, hoe meer de flinger verfnelt, de tijden der flingerin= 
gen korter worden, en dns de flinger ter vereffening verlengd moet 
worden, even zeer ten bewijze van telkens vermeerderde zwaartekracht. 
Zeer moeielijk zou het zijn de juiste maat dier vermeerdering en 
vermindering overal te bepalen door onmiddellijke waarneming, omdat 
het verfchil der afftanden, welke wij op de oppervlakte der aarde be« 
13 reis 


C 68 ) 


reiken kunnen, in vergelijking met den afftand van het middelpunt der 
aarde zoo gering is, dat het naauwelijks bemerkt kan worden. — Bou- 
GUER heeft echter op zijne reis naar Peru zeer naauwkeurige proeven 
daartoe in het werk gefteld met den fecondeflinger, eerst aan den voet 
van den berg Pichincha, en naderhand op den berg zelven ter hoogte 
van 14604 voeten, en bevonden, dat in gelijke tijden het getal der 
flingeringen minder waren op den berg dan aan den voet; vervolgens 
uit die proeven afgeleid dat de zwaarte ue die Hema verminderd was 
in de reden van ro,ooo tot 9988 dat is v553s Of gie 

Maar NEwToN had door zijne fchranderheid en alles te gelijk overe 
ziende blik zijne grondwet in veel grootfcher verfchijnfelen doorzien, 
daaruit dezelve zoo op het kleinere als nog oneindig grootere toege- 
past, en op iedere uitkomst telkens het zegel der waarheid gedrukt ge= 
vonden. Opmerkende dat in alle afftanden , waartoe wij ligchamen kun- 
nen opvoeren „de zwaarte of aantrekkingskracht fteeds blijft werken , 
kon hij geene reden befeffen, waarom zij juist hier of daar zou moeten 
ophouden, zij kon zich dan even zeer tot de Maan uitftrekken, dus 
tot op eenen afltand van ons, 6o malen grooter dan onze -afitand van 
het middelpunt der aarde, Maar toen ontftond de vraag, waarom viel 
dan de „maan niet op onze aarde? — en NEwToN ontwikkelde-dit ant: 
woord; omdat de oorfpronkelijk verkregene beweging ‘der maan in de 
rigting van de raaklijn van haren loopkring, tevens met de zwaarte of 
aantrekkingskracht, welke haar naar het middelpunt der aarde drijft, 
juist uit den aard der zamengeftelde beweging, eenen cirkelvormigen 
loop rondom de aarde veroorzaakte, Uit dien loop der maan leide nEw- 
TON zijne meergemelde wet van de toeneming of afneming der aantrek» 
kende kracht, op alle afftanden, af. Ook voor den val der ligchamen 
op aarde, en voor de nadering der vrijgeftelde ligchamen tot malkander, 

Maar de vlugt van zijn verheven geest zweefde ook. met dezelve 


door 


C 69 ) 


door het uitgeftrekt Heelal, Uit het beginfel van gelijkvormigheid vat 
hij het denkbeeld „, dat even dezelfde oorzaak de loopbanen der planeten 
en van den aardbol zelven bepaalt, als door zwaartekracht naar het 
middelpunt der zon gedreven, of van hetzelve aangetrokken, en te ge- 
lijker tijd “door eene oorfpronkelijk verkregene beweging daarvan afge- 
houden. Hij past zijne gevondene wet ook op dezelve toe, en zie 
daar! alle bewegingen dier hemelfche ligchamen, hoofdplaneten en 
wachters, laten zich uit dezelve niet alleen volkomen verklaren, maar 
ook van voren zoo berekenen, dat men thans daaruit tot de kleinfte 
bijzonderheden toe, eêuwen vooruit, aile de verfchijnfelen kan bepalen, 
met die juistheid «en zekerheïd;, dat het menfchelijk vernuft daarin over 
zijne eigene vinding verbaasd moet ftaan. 


„Ziet daar, Mijne Heeren !-de taak, die ik mij voorftelde , volbragt. 
Eene groote menigte van werkingen en verfchijnfelen der Natuur heb ik 
als onder één oogpunt getracht te brengen „en, volgens de opmerkin= 
gen der béste Natuurkundigen , de oorzaak van de vorming en het be= 
ftaan van vaste ligchamen en vloeiftoffen , van derzelver zwaarte en ligte 
heid, tragere en fnellere beweging in val, de vorming onzes aardbols; 
den grond van zijne beweging en der geregelde bewegingen. van alle de 
groote ligchamen van geheel ons zonneftelfel; dit alles, zeg ik , ge 
tracht afteleiden uit een beginfel de aantrekking, als eenen band, die 
het gansch Heelal te zamen houdt, 
_ Het is een hoofdkarakter onzer rede, gelijk ik reeds in den beginne 
herinnerde, alles tot eenheid trachten te brengen. Onze tegenwoordige 
befchouwing kan eenigzins tot eene proeve verftrekken, hoeverre het 
menfchelijk verftand door vergelijking der grootfte verfecheidenheid van 
verfchijnfelen het kan brengen, om in al die verfcheidenheid één eenig 
beginfel te ziene == Maar zelfs die hooge vordering in kennis blijft 
even 


C zò ) 


even zeer een bewijs van hare bepaaldheid. Wij zien een beginfel, wij 
noemen het kracht , maar wij moeten tevens belijden „ dat wij hiet wee 
ten. wat eigenlijk kracht zij. 

Zoo befchouwen wij vol bewondering, eerbied en aanbidding de ge« 
heelé Natuur, als het tooneel der Goddelijke Almagt: maar tót het We- 
zen des Almagtigen zelven, in een voor ons ontoegankelijk en ver- 
blindend licht , kan ons kenvermogen niet genaken, 


Na het einde dezer voorlezing vervolgt de. Voorzitter: 


Onze werkzaamheden zijn ten einde gebragt. Met opregte dankbee 
tuiging, derhalve, aan U; Mijn- Heer rrAMA! voor uw bondig en 
veel omvattend vertoog 3 

Aan. U, Mijn Heer vrorik! voor uwe zoo beknopte als duidelijke 
fchets van den aard en omvang;onzer werkzaamheden, aan U. allen , 
zeer “aanzienlijke Toehoorders! voor uwe verëerende tegenwoordigheid; 

En met den hartelijken wensch, dat het Koninklijk - Nederlandfche 
Inftituut meer en meer moge beantwoorden aan zijne verhevene beftem- 
ming, verklaar ik de Vijfde Openbare binet der Eerfte Klasfe te 
zijn VEN 


VERSLAG 


ZESDE OPENBARE VERGADERING 


DER 


EERSTE KLASSE 


VAN 


HET KONINKLIJK- NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTTERKUNDE 
-EN SCHOONE KUNSTEN, 


GEHOUDEN DEN 42den ocrToBER 1827. 


Gedrukt voor 


DE LEDEN DES INSTITUUTS. 


VERSLAG 


ZESDE. OPENBARE VERGADERIN G 


„DER 


EERSEL kn NEN 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
SCHOONE bdeadidhen 


„Gehouden den 12den Gudoder 1827. 


Voorzitter, J. P. VAN CAPPELLES 
Sekretaris, G, VROLIK, 


N aat de Voorzitter de Vergadering geopend had, werd door den 
Sekretaris de Naamlijst der Leden opgelezen, waaruit bleek „dat uit 


deze Klasfe aanwezig waren: 


Aa De 


t 


e44 


At 


«Jf 


4 De Leden 
J.P. VAN CAPPELLE,  “{ ZM. DE PREMERY 
-__G. VROLIK » „Je Fe Le SCHRÖDER » 
ĳ (| } FER CITES ne is ka 
/ ECH: Í 
ad eri cr} deken Lln Vv d Af DER- mesdel, be 
O+ S. BANGMA 
G. MOLL; TL pe. too: ke 
Zijnde dip: AN TAA HA 
J dus afwezig: A SS | A Na | Ì lef Á a MEM 3 
De Leden 
M. VAN MARUM „ JF. ELULSRENS, 
‚Pe DRIESSEN, BEDE ze Es SENTELET >, NIKO 
C.H. À ROY» dieten ‘PE. webben! LAD AALIJ 
„As PAETS, VAN, TROOSTWYK » FP. ROUCEL ,” 
je Fe pe 5 on 
an BLANKEN JANSZ., RAe „8 PaRMENTIER , EE q AA 


ad 


C. Re. Te KRAYENHOFF, 


Je Mm. €. VAN <t Nd 


A. Ps Re Ce VAN ber BORCH VAN P. M., BOUËSNEL » 
ole ik “FHOMASSEN’ à THUESSINK » 


VERWOLDE , 
J.F. SERRURIERs, 
A. F. GOUDRIAANs 
J- A. BENNET: 


‚ VAN URSEL, 


erhoe d VAN STIPRIAAN LUÏSCIUS 


G. SANDIFORT » 


A. VAN DEN ENDE - _—nnefe-Cs Be BERNARD) ° 


Je Pe FOKKER ; 
Ps Ee WAUTERS)” 
J-B. VAN MONS:y 7 


Hierop deed de Voorzitter de volgende Aanfpraak ee 


pn 
- 


en - 
‚G.- WITEWAALL > 


Â 


ba Ao EIN 


MIJNE HEEREN ZEER GEACHTE MEDELEDEN, EN GI 
ALLEN, DIE DOOR UWE TEGENWOORDIGHEID DEZE 
PLEGTIGE BIJEENKOMST LUISTER BIJZET, ZEER AAN- 
bren TOEHOORDERS * 


_ hl 


Het mag der Eerfte Klasfe van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut 
wederom gebeuren , plegtig en openlijk te vergaderen, om’, in tegenwoor- 
digheid van velen, die zich door rang en verdienften onderfcheiden „ re- 
kenfchap te geven van hetgene zij „ gedurende een tijdvak van twee jaren , 
ten nutte der Wetenfchappen heeft verrigt. Á 

Door de keuze mijner Medeleden andermaal geroepen, om bij deze gele- 
genheid den. gang der Werkzaamheden te befturen , vind ik mij, door de 
gewoonte bij. deze Klasfe ingefteld, tevens verpligt, melding te maken 
van de verliezen, die door het affterven van Leden, Geasfociëerden, of 
Korrespondenten , in den genoemden tijdkring hebben plaats gehad. 

Geene Klasfe, Mijne Heeren ! heeft op den duur meer dan de Eerfte 
ftof- geliad „ om te treuren over het gemis van waardige Medearbeiders , 
en onder deze, die tot den éerften rang in het gebied der geleerdheid wa- 
ren opgeklommen. … Nimmer echter was haar verlies grooter, dan in de 
twee laatíte jaren, Er ontvielen haar niet minder dan vier Leden, drie 
Geasfociëerden „ twee Korrespondenten. 

Het gering, gedeelte tijds „ dat mij, als Voorzitter , tot opening en inlei- 
ding van de Werkzaamheden dezer Vergadering vergund is, gedoogt niet, dat 
ik flaauwelijk , veel min in het breede, affchetfe , wat het Inftituut , wat 
het, Rijk der Wetenfchappen door hun gemis heeft geleden, De hulde, die 
wij aan hunne nagedachtenis alhier verfchuldigd zijn, behoeft ook in gee- 
nen. deele eene uitweiding in hunnen lof, Jeimers, gelijk er oorfpronke- 

A 3 _ lijke 


(6) 


lijke vernuften en diepgaande verftanden worden gevonden , die zich als — 
in eenen kleinen kring bewegen , en wier ware verdienften flechts aan wei- 
nigen bekend zijn, zoo vindt men daarentegen anderen , wier namen, met 
hunne verdienften „ zich wijd en zijd, het zij binnen de grenzen des Va- 
derlands, het zij door geheel Europa , verfpreid hebben. Als zoodani- 
gen verloor de Klasfe 4 

de Geaslociëerden LA PLACE, VOLTA , JEFFERSON 3 

de Leden EKAMA, BRUNINGS, VAN BARNEVELD, DE NIEUPORT ; 

de Korrespondenteu KRAUSS en KUIJPERS. 

Dankbaar erkennen wij , wat zij, in werfchillende mate, door den roem 
hunner namen, of door dadelijke deelneming in de werkzaamheden , tot 
verhooging van de waarde en den luister dezer Koninklijke Inftelling heb 
ben toegebragt, 

Maar , Mijne Heeren! ik zoude mijn gevoel, en zeker ook dat van ve- 
len uwer, te kort doen , zoo ik niet voor uwen geest vertegenwoordigde , 
hoe een dergenen, wier aandenken te allen tijde bij ons in zegening zijn 
zal, twee jaren geleden, met mannelijke kracht , in eene bloeijende gezond. 
heid, te dezer zelfde plaatfe ftatelijk het woord voerde. Weinig kon ik 
denken, toen ik hem van dit geftoelte aanfprak, om hem tot de fpreek- 
plaats op te roepen, en vervolgens den dank der aanwezigen te betuigen, 
dat ik, bij de eerstvolgende gelegenheid , eenen treurtoon over zijn ontij- 
digen’ dood zoude aanheffen. «Die dood , hoe noodlottig voor ons en zij- 
ne betrekkingen, was een gevolg van zijnen ijver, Hij ftierf > gij weet 
het, als een flagtoffer zijner wetenfchap. 

Doch wenden wij, Mijne Heeren! het oog van dit droevig tooneël’, 
om ons in blijder uitzigt te verheugen, en ons geluk hoog te fchatten , dat 
wij in onzen kring nog mogen bezitten marinen van ver gevorderde jaren , 
met kracht van geest uitgerust, en met de innigfte deelneming werkzaaïm; 


dat wij rijke aanwinst hebben verkregen door de toevoeging van nieïwe _ 
í Le- 


Cr) 


Leden, thans wel voor de eerfte maal in; deze Vergadering aanwezig , doch 
van wier ijver en werkzaamheid wij reeds de weligfte vruchten hebben mo- 
gen ontvangen; dat wij den dag van gisteren hebben:mogen befteden, 
om „ met eendragtig beleid, nieuwe. Medearbeiders te benoemen „die „ zoo 
’s Konings goedkeuring. onze keuze'sbekrachtigt , gewisfelijk het gebouw 
der Wetenfchappen zullen fchragen en optrekken. Verheugen wij ons, 
Mijne Heeren ! over dit alles ‚ maar, inzonderheid „ dat-wij leven en. wer- 
ken in het gezegend Land onzer inwoning, waar-verlichting-en befchae 
ving huisvesten, waar het volkskarakter medewerkt, om den gang der 
Wetenfchappen eene juiste rigting te geven, en onder alle ftanden, ín alle 
tijdperken des levens, op de meest gepaste wijze, renden kennis wordt 
verfpreid } 

Deze overtuiging. bemoedige ons, Geëerde Medeleden, tot getrouwe _ 
voortzetting der gewigtige taak, die ons is aanbevolen; en ftemme U, 
Mijne Heeren, -die. ons miet ‘uwe tegenwoordigheid vereert ‚om gunftig 
aan te hooren het Verflag. der Werkzaamheden „hetwelk ik U „ Mijn Heer 
de Sekretaris , thans verzoek voor te lezen, — 


Waarna door den Sekretaris werd voorgelezen het navolgend Verflag : 


ZEER GEËERDE TOEHOORDERS VAN ALLERLEI 
RANG EN STAAT; 


Vóór ettelijke jaren dacht zeker Zilverfmit „te Dokkum, de gewigtigfte 
ontdekking gedaan te hebben, toen hij, na het verbranden- van den zand- 
kokerworm , aan wiens kop gulde fovertjes fchitteren , werkelijk goud ín 
zijnen fimeltkroes vond. De'Eerfte Klasfe werd belast met: het onderzoek 


naar dit. Sechelvisfchen-goud , want “uit de maag van deze dieren hadde 
Zil. 


GE) 
Zilwerfmit gemeend, dit edel metaal verkregen te hebbens bij de Klasfe 
toste zich de geheele ontdekking op“in! rook , en werd alzoo met der daad 
bevonden „dat ‘hiet âlles goud is wat daar blinkt.” 

Niet minder hoog gefpannen was’ de verwachting , die fommigen hadden 
opgevat over de ontdekking van Paarlen in eene der raast Mieten 
van dit Rijk. OEI 
“Om de orale of ongegrondheid van die verwachting ade te lee- 
ren kennen, behaagde“ het Zijner Excellentie , den Minister van Binnen= 
landfche zaken , de Eerfte Klasfe uitte nöodigen', om aan Hoogdenzelven 
haar “gevoelen mede: te deelen omtrent Paarlmosfelen „die zich in fom- 
mige vlietende wateren en beken van het Arrondisfement Dinant, Provincie 
Namen , onthouden. 

Het berigt van Heeren Gekommitteerden, die met dit onderzoek waren 
belast geworden „ hield in: ’ 

dat , behalve de meestgeachte Oosterfche-Paarlen „ die de Paarlemoer- 
fchulps. Mytilus margaritiferus Le. oplevert, ook foortgelijke Paarlen-- 
in vele Landen van Europa, in fommige foorten van Mosfelen „ voorna- 
melijk in de bepaaldelijk daarnaar genoemde Paarlemoermosfelen , Mya 
margaritifera L., worden gevonden „ gelijk ook onder deze Europefche 
Paarlen meermalen enkele van aanzienlijke grootte en van eene geheel 
ronde gedaante niet alleen, maar ook zoo zuiver, helder en glansrijk 
zijn, dat zij met de beste Oosterfche Paarlen , zoo in! fchoonheid, als 
in waarde, kunnen gelijk gefteld worden: 

dat men dan ook te allen tijde bedacht is geweest , deze Europefche of 
zoogenaamde Schotfche Paarlen op te zamelen en daarmede voordeel te 
doen. Niet flechts particulieren , maar ook fommige Gouvernementen van 
Landen, alwaar „de Paarlmosfelen. veelvuldig worden gevonden, hebben 
zich deze Paarlvisfcherij laten aangelegen: zijn. In Zweden althans, in 
Denemarken: en Noorwegen zijn deze Visfcherijen meermalen, op last en 

N voor 


GED) 

woor rekening. van het Gouvernement; ofdernómen „én korter of langer 
met. ongelijke uitkomst geoefend. Doch de weinige voordeelen, daardoor 
behaald, waren oorzaak , dat” dezelve meestal fpoedig hebben opgehou- 
den: en hoewel men daarna , ‘op nieuw door ‘het vitiden van enkele zui- 
vere Mosfelpaarlen aangemoedigd „ deze Visfcherijen wederom heeft opge- 
vat, moest men tochten laatfte daarvan afzien, naardien de geringe 
voordeelen, daardoor behaald, naauwelijks konden ftrekken tot vergoeding 
van de moeite en kosten, die daartoe hadden moeten befteed worden, 

Eene langdurige ondervinding heeft namelijk doen zien , dat onder een 
“groot aantal Mosfelen {lechts weinige zijn, die Paarlen bevatten. De -op- 
gevischte en gefloten Mosfelen. voorts geene veilige „ uitwendige kenmer- 
ken opleverende , waaruit men kan opmaken, of daarin Paarlen aanwezig 
zijn, zoo is men genoodzaakt , alle Mosfelen te openen en te dooden ; 
hetgeen eene“ veelal vruchtelooze vernieling en fpoedige vermindering der 
Mosfelen- ten gevolge heeft. Doch hetgeen voornamelijk de Visfcherijen _ 
‘der Paarlmosfelen minder belangrijk -maàakt , dan die-der Indifche Paarle- 
moerfchulp , ‘is, dat onder de Mosfelpaarlen fléchts zeer zeldzaam zooda- 
nige worden gevonden , -die ongekleurd „geheel zuiver, helder van-glans _ 
en volkomen rond zijn, en al die hoedanigheden bezitten, waarom de 
goede Oosterfche Paarlen geacht en in den handel zoo zeer gewild zijn. 

Om deze en zoo vele andere redenen , als men zou kunnen bijbrengen , 
was “de Klasfe „van oordeel ‚ dat de: visfcherij der- Paarlmosfelen hier te 
Lande niet van-dat aanbelang zijn kan, dat zij verdiene door het Gouver- 
nement bijzonder «aangemoedigd te worden „veel minder, dat dezelve voor 
rekening van het Gouvernement worde ondernomen; de: d 

dat ‘het niettemin” als eene merkwaardigheid , en als eene voor de na- 
tuurlijke gefchiedenis wan Nederland belangrijke bijzonderheid mag aange- 
merkt worden „ dat ook de Paarlmosfelen daaraan niet vreemd zijn. 

Wes Zij- 


- 


Cm j 


Zijne Excêllentie , de- Minister van Binnenlandfche, Zaken verlangde „het 
gevoelen der Eerfte Klasfe te weten , op-&en rekest en bijlagen van ze- 
keren  Slotenmaker  - voornamelijk „ten -:doel, hebbende, om aangefteld te 
worden ‘als Verificateur-van de, balanfen-in de Provincie Henegouwen „ al- 
_ waar hij „woonachtig. is, -Onrdat … hem, bij onderzoek was gebleken ‚dat 
meer dan de:helft van de balanfen valsch. is ;-en-het hem, na vele aan- 
gewende pogingen is gelukt, de gebreken dier valiche balanfen te ontdek- 
ken; en ; om er eene zamen te ftellen ‚die vrij van alle gebreken is, 

De inzender had bij zijn rekest overgelegd vier ruwe Duitfche balanfen , 

zoo als ze gemeenlijk, in “ijzerwinkels gevonden, worden „ doch die. hij 
zegt te hebben zamengefteld ; namelijk „drie ondeugende en, eene goede 
balans, die des niettemin, naar zijn zeggen alle vier het uiterlijk aanzien 
van goede ‘balanfen- hebben. 
«Bij de balanfenmakers zijn. intusfichesr det drie dude ged balanfen bweibe: 
kend:onder de namen van ZZobbelpaard „ Tuimelaar en Valfche. Balans. 
‚De Klasfé vereenigde zich daarom’ gaarne met hetadvies van een’ harér …— 
…_gêachte: Medeleden- dat de’ balanfenmakerij «en ‚de weegkunst bij deze me- 
„dedeeling «niet hebben „gewonnen „en heeft diën overkomftig-haar „gevoe- 
Jen aan “Zijne Excellentie, aen Müiister van Binnenlandíche Eken De 
masai 


„Onder ide weibelirtele 5 vidi meh voor ter: ati òp linge bolive 
meermalen’ heeft. trachten daar te ftellen ; mag nog “miet geteld: worden 
een’ gemakkelijk door een ieder aariwendbaar middel, manden het zeewa- 
ter in goed drinkbaar water zoude verkeeren. 

Tot dit oogmerk nu ftrekte het adres van zeker gevolmagtigden woor . 
een „onbekend perfoon „ te Wisbaden „ aanbiedende de-mededeeling-eener 
ontdekking, om’ met. geringe kosten op ceten ‘dag een à twee amen zee- 
water in zoet water , vooral voor Schepelingen drinkbaar, te veranderen. 

De 


Cor ) 

„De Eerfte Klasfeden- last ontvangen hebbende, om: het Gouverriement 
Over:de. veansber dezer arn in te lichten , bleek uit derzelver ondere 
goed tsa zo4 st it a iso : 

dat: wie canansbidet ‘alleen Opgdvende. aat def faalt ‚door foking 
ops een (klein Kolenvuuúr :gefchiedt, zonder «de wijze: hoe 4 -of. het „werke 
tuig „ waarmede'zulks verrigt wordt „ bekend te maken „en dat hij deze 
ontdekking alleen door deskundigen, door den Nederlandfchen. Gemagtig= 
deùvte- Frankfort aan-den Main aan te, ftellen „wil: doen- beoordeelen ; zij 
niet’ inftaat. ware „ dit» voorftel of deze ontdekking te-fchatten of deswer 
ge confideratiën “ven! “advies “uitte. brengen, rterwijls-.de, inhet, rekest 
zelve bijgevoegde aanmerking, dat het gezuiverde ‘water-'voor Thee’, 
Koffij en-koking' befchikt';. door’ wijnazijn «of sechìg ander zuur aangenaam 
voor dèn. fmaak moet gemaakt worden „ van \de « genoemde’ zuivering geen 
toi denkbeeld doet opvatten, … … er mob 
‚Ten gevolge van: dit-berigt „hetwelk: wier Zijne Esccllentie „den; Mi- 
enden vvan «Binnenlandfche- Zaken -aam;den. Adresfant te- Wisbaden was 
kenbaar gemaakt, ontving de: Klasfe;! door + tusfchenkomst: van: gemeld 
Ministerie „ mededeling’ van- nadere inlichtingen-nopens «dit, nieuw uitge- 
voriden middel, te gelijk met eene memorie over de heerfchende ziekte 
in Groningen , door .eenen-ongenoemden ingezonden aan Zijne Majefteit, 
den Koning’; met verzoêlk aande Klasfe „om bij haat advies op-de na- 
dere inlichtingen „ ook derzelver gedachten te mogen. vernemen over het- 
geen omtrent: ditzelfde onderwerp, voorkomt, in ‚die Memorie, _ 
De Klasfe, vaan, dien vereereniden-läst voldoende:, gaf, als gevolg van 
haar onderzoek jaan welgemelden Minister te ‚kennen : q 
dat de ‘Wisbadenfehe Uitvinder wel in het algemeen de ade of ruime 
té van iet werktuig aanduidt, „waarin-de gezegde zuivering moct gefchiee 
den „ “maar dat: flechts- in onbepaalde, bewoordingen de hoeveelheid brand- 
aan wordt opgegeven „ die tot, zuivering van zekere kanaen, waters benoo+ 
Ba digd 


C za 


digd is; dat hij vooral veel gewigt heeht aan ene’ mächitie „als ‘bij uic- 
fluiting vereischt , om de: bewerking te-doen3 ‘dat verder. de uitvinder op- 
geeft, geene moeite of kosten gefpaard te hebben, om tot het genaemde 
doel te geraken, en’ flellig verklaart; zeker te vzijt- van: zijne ontdekking 
en gereed „om “zijn: werktuig metde befchrijving der middelen , hoe, men 
zich daarvart moet bedienen, aan het Gouvernement mede: te deelen „ zoo 
hem eene billijke belooning verzekerd wordt. 

Daar intusfchen en maakfel en zamenftel van -het- wrédkerui en” vds wijsb 
van” deszelfs gebruik geheel verzwegen is „moest de Klasfe „evn als te 
voren , “haar onvermogen betuigen, om ‚de waarde en gegrondheid van 
deze ontdekking te beoordeelen, - ; / 

Wat de wijze van zuivering en drinkbaar maken van het Zeewater be- 
treft, in eene bijgevoegde Memorie over de heerfchende ziekte in Gronin- 
gen, door een onbekenden ingezonden „ hield het berigt der Klasfe in 

dat. dezelve beftaat in ‘het bijvoegen wan eene zekere hoeveelheid: wijn- 
fteenolie of gezuiverde gewone potasch bij het Zeewater „ en gegra 
in overhaling en doorzijging van het wâter : fl 

dat deze overhaling en doorzijging niet eens befchreven’ cil veel min 
eene verbetering aan de hand geven. rt f 

De Klasfe kon derhalve ook in deze wijze van Died: à te zuiveren; 

geene aanleiding vinden ‚ om daarover gunítig advies uit te brengen. 


Door den Heer Adminiftrateur voor het Onderwijs, de Kunften en We- 
tenfchappen aan den Algemeene Sekretaris des Inftituuts gezonden zijnde 
eenige gefchriften van den Chirurgijn-Majoor Dr. von sIeBOLD-, verbon- 
den aan de Nederlandfche Factofy te Nangafacki op- Japan , met verzoek 
hoe daarvan op eene voor de Wetenfchappen meest nuttige „wijze zoude 
kunnen gebruik gemaakt worden, en door den Algemeenen ‘Sekretaris des 


Inftituuts fommige van deze ftukken zijnde medegedeeld aan de Eerfte 
Kd | Klas- 


Cas 


Klasfe „ heeft gemelde Klasfe goedgevonden, deze te ftellen in handen 
eener perfonele Kommisfie, met verzoek van berigt , doch vooral, om 
zoodanige vraagpunten te ontwerpen , als zij zoude wenf{chen, dat door 
Dr. von siesoLD in het belang der Nereis, herpen wer- 
den beantwoord en opgelost. 

De bij haar ontvangene gefchriften waren : 

1°. een ín het Latijn gefchreven brief aan het Bataviaasch Gesoortinn 
van Kunften en Wetenfchappen , waarbij aan hetzelve eene Verhandeling 
over de Japanfche Taal en eene andere over de Japanfche Verloskunde wordt 
aangeboden; 

9, de gemelde Verloskundige Verhandeling zelve ; zijnde antwoorden 
door eenen Japanfchen leerling des fchrijvers , MIMAZUNZO genaamd, op 
de hem voorgeftelde vroedkundige vragen gegeven. 

„Dit ftuk. is reeds door het voornoemde Genootfchap in het rode deel 
van deszelfs Verhandelingen in druk uitgegeven, en viel alzoo buiten de 
beoordeeling dezer Klasfe, 

Het derde (tuk is eene Misfive aan den Heer Gouverneur-Generaal van 
Neêrlands-Indiën, en behelst het Verflag der Werkzaamheden , die de 
Heer von siesoLD zich heeft voorgefteld , of waarmede hij zich reeds ge- 
deeltelijk bezig houdt, —= Deze werkzaamheden komen neder : 

12 op” eene uitgebreide Genees- en Heelkundige praktijk te Decima 
en te Nangel 4 

‚het. onderwijs. in de Genees- en Heelkunde „ dat door den Heer 
VON SIEBOLD aan vele Japaníche leerlingen wordt gegeven; 

3°. de Natuurlijke Gefchiedenis van Japan , waartoe hij zich met het 
verzamelen van Natuurlijke voorwerpen bezig houdt, zijnde door hem 
reeds een aantal van dezelve bijeengebragt, terwijl door hem al verder in 
eenen tuin op Decima vele, Japanfche gewasfen worden geteeld , waarvan 
gen gedeelte naar, Batavia voor ’s Lands plantentuin te Buitenzorg is over- 

BKG ge- 


C m4 ) 


gezonden 3; van. de meeste gewasfen laat hij daazenboven de afbeeldingen 
vervaardigen 3 

4°« betuigt. de Schrijver geene moeite noch wedn te fparen, 
om. de kennis van het land en, het volk van Japan te vermeerderen en op 
te helderen ; hebbende hij zich reeds bekend gemaakt met al wat tot hier- 
toe over Japan gefchreven is ‚en heeft hij alzoo kunnen nagaan wat nog 
onopgemerkt „niet onderzocht, of onafgewerkt is gebleven ; hetgeen der- 
halve meer bepaaldelijk het onderwerp, zijner nafporingen zal uitmaken; 

5°. heeft. de fchrijver zich met het onderzoek-der Japanfche taal bezig 
gehouden , waarmede hij ook nog altijd voortgaat 3 

ten ‚69, beeft. de Heer- von” sirBoLp eene. Verhandeling over-de-af= 
komst der inwoneren van Japan aan den GouverneursGeneraal aangeboden; 
Hij heeft daartoe al de hem bekende Schrijvers, aangaande dat onderwerp, 
geraadpleegd ;. en voorts bij deze Verhandeling eene getrouwe. wege 
der. Japanfche Kronijk , van de ‘oudfte tijden af; gevoegds 

zoo ook heeft hij 7°. eene Verhandeling over de Táal van het Land ad 
Koréa- aan de. Koninklijke Akädemie ste Parijs aangeboden; 

89, van seene door hem. gedâne Ontdekking van fporen der Sankritifehe 
zaal. op;Japan , heeft hij, ‘in eene aan het Genootfchap te menger ge- 
zondene Verhandeling; verflag gegeven. 

„Tot: de werkzaamheden „van den- Heer won sreBorp behoort al viider 
o°. eene befchrijving van het Eiland Jedo , en de daarom» heen liggende 
Eilandert5--van de Taal, Zeden, Gewoonten sert: (Godsdienst der’ inwone- 
ren van dezelve;;: alles opgemaakt uit de ántwoorder „ gegeven op de vragen, 
door-hem voorgelegd. aan de perfonen, die met die-Landen: bekend zijn. 

Nog houdt de Heer von stesorp zich roe bezig met de Vervâardiging 
van. een; Japans-Nederduitsch „en Nederduits=fapansch Weordenbóel; 
en laatftelijk pre van eene Zeekaart van Japan. 

Bij -de; overwegingen. van;-zoo vele ónderfcheidene „ veelal mioeïjelijke, 

5 on= 


C 25 ) 


onderwerpen ‚ moet men zich te regt verwonderen, over „de groote werk- 
zaamheid van «den Heer von sieBoLDp en over den grooten fchat van we- 
tenswaardige zaken „ die hij ons van zijne, nafporingen; doet verwachten. 


“Het valt daarbij zelfs. met de meest gunftige gedachte van zijne bekwaam» 


heid , ijver en werkzaamheid, moeijelijk te bevatten, hoe hij-zoo vele uit- 
geftrekte voornemens. zal kunnen ten uitvoer brengen ,, vooral wanneer 
men in aanmerking neemt, dat, door de zonderlinge Staatkunde. van het 
Japansch Gouvernement, de vrije toegang tot het binnenfte van dat Land 


nog voortdurend belet wordt, en dat de werkkring van den, Heer von sir- 


BOLD tot nog toe op het Eilandje Decima en tot de dagelijkfche wandelin- 
gen ín de nabijheid van Nangafacki bepaald blijft. Doch hoe dit.ook zij, 
het heeft der Klasfe bij de overweging der uitgebreidheid van zijnen ar- 
beid en van ‘zijne ontwerpen niet kunnen voor den geest komen , nog 
meer dan dat alles, van hem te verlangen „ of al verder op onderwerpen 
‘bedacht te zijn, die zij zoude wenfchen, dat door den Heer von sIEBOLD 
onderzocht of behandeld werden , én die-niet reeds inde opgenoemde bee 
raming, zijner Werkzaamheden zijn opgefloten. 

De grenspalen» toch van. het veld, dat hij zich heeft peorgelield te 
doorwandelen „ zijn zoo ruim, wijd, én ver af geplaatst, dat binnen de- 
zelve nagenoeg alles , wat wetenswaârdig is „ bevat wordt. « Daarbij. komt 
nog, datde Natuurkundige wetenfchappen, ten behoeve van welke men 
zich- in het. bijzonder zoude geroepen vinden, vragen te ontwerpen, het 
grootfte ‚ voornaamfte en: meest geliefkoosde deel der Werkzaamheden. van 
den Heer von sieBoLp uitmaken, gelijk hij ook in. het bijzonder tot na- 
fporingen „ daartoe betrekkelijk , door het Indisch Gouvernement is uitge- 
noodigd en aangefteld. «De vragen der Klasfe zouden kunnen ontftäan uit 
eene naauwkeurige overwegingen vergelijking van hetgeen door gAEM- 
PFER, THUNBERG ,  TITSING en anderen réeds aangaande de. Natuurlijke 
gefteldheid van Japan. is gedaan ;. waaruit dan van zelve zoude blijken , 

$ IIED 5 eE ik iu í wat 


C 16.) 


wat daarómtrênt nog te wenfchen en te vragen overfchiet; en het zal 
naauwelijks noodig zijn, aan te merken , dat het aantal en de uitgeftrekt- 
heid van agenda nog zeer aanzienlijk is. Doch die moeite mag als nutte- — 
loos en onnoodig worden aangemerkt, naardien de Heer von sIEBOLD zoo= 
wel in deze zijne Misfive , als ook ín eene vroeger door hem uitgegevene 
Verhandeling: de Historie Naturalis in Japonia Statu, meermalen be- 
tuigt, zich met den arbeid der zoo even genoemde en andere voorgange- 
ren ten volle te hebben bekend gemaakt, en daaruit alzoo heeft vans 
afleiden , wat hem nog te doen ftaat, 

Der Klasfe fchoot derhalve niets over, dan, in het gunttigst vooruitzigt 
op de vruchten van den arbeid des Heeren von sieBoLD den wensch te 
uiten, dat hij gelukkig moge flagen , in de volvoering der groote en be- 
langrijke taak, die hij zich heeft voorgefteld „ en dat hij vooral daartoe , 
van wege het Nederlandsch-Indisch Gouvernement , de noodige onder- 
fteuning , middelen , en aanmoediging niet moge misfen , te meer daar hij 
van oordeel is, dat de groote beperktheid , waarin onze handelsbetrekkin- 
gen op Japan nog altijd worden gehouden , door zijne wetenfchappelijke 
en vooral door zijne geneeskundige werkzaamheden en leeroefeningen 
alsmede door het vertrouwen, dat hij zich reeds heeft verworven, het — 
best zal worden uit den weg geruimd, en daardoor alzoo aan de Holland- 
_fche Natie eene meerdere vrijheid op Japan zal bezorgd worden. 

Laastelijk meende de Klasfe, in antwoord op de vraag: „ hoe van de 
„ ingezondene ftukken, op eene voor de Wetenfchappen meest nuttige 
wijze, zoude kunnen gebruik gemaakt worden „” Zijner Excellentie te 
moeten informeren „ dat het eene dier ftukken, de Japanfche Verloskunde 
betreffende, reeds in het zoe Deel der Verhandelingen van het Bataviaasch 
Genootfchap gedrukt is, en dat voorts de inhoud der overige ftukken ge- 
noegzame redenen aan de hand geeft, om de Werkzaamheden van den 
Heer von SIEBOLD, op Japan „aan de hooge befcherming van Zijne Ma- 


jelteit, en van het Beftuur in Neêrlands-Indiën aan te bevelen. os 
an 


EN: AE 


…… Van hetgeen door de Leden der Eerfte Klaasfe naar vrije keuze werd 
voorgedragen of ten onderzoek ingeleverd, zal ik, nu eerst onlangs het 
Eerfte Deel der nieuwe Verhandelingen en het Eerfte Stuk des Tweeden 
Deels zijn in het licht werfchenen , weinig te vermelden: hebben. Trou- 
wens die verre het grootíte gedeelte van zijnen voorraad ten beste gaf, 
kan niet van karigheid. befchuldigd worden, zoo hij in eene naleaing 
flechts fpaarzaam opdischt. 


_De' Heer Kops onderhield de Klasfe met eene voorloopige mededeeling 
van den uitflag eêniger proeven op het verfchil van kracht , benoodigd 
tot het trekken eerier voore, met onderfcheidene ploegen. 

De ploegen ‚, daartoe gekozen, waren de Zeeuwfche, de Brabandfíche 
of Belgifche , de Noord-Hollandfche, de Engelfche van BatLv, zijnde de- 
ze alle voetploegen, voorts de vier Rad- of Wielploegen , als de Vrie- 
fche „ Overijsfelfche , Stichtfche en Franfche van GUILLAUME. 

Om de “trekkracht, welke iedere proef vorderde, te bepalen, bezigdé 
men’ den krachtmeter 3 dynamombrre, door REGNIER te aad vervaar- 
digd.: 

__ Al deze Werktuigen waren, met toeftemming van het ouda? 
„genomen uit het Kabinet van Landbouwkundige MEEKOUBEN waarvan de 
Heer Kors Direkteur 19 ro ) 

Om vergelijkende proeven te wone s trachtte „men de, voren voor allen 
op gelijke breedte en diepte te houden. De breedte was doorgaans 2£ 
tot 3 “palinen ; ‘de diepte ° 20-23 Nederlandfchè duimen, behalve op zwâre 
kleigronden , waar men niet dieper ging , dan 16 Nederlandfche duimen. — 
Op drie onderfcheidene foorten van gronden werden deze ploegen beproefd : 
op zwaren ‘kleigrond , gewonen zandgrond en gemengden zandgrond. 

De Franfche radploeg kon alleen in zandgrond gebruikt worden , en 
ftortte maar zeer matig de aarde om; misfchien was het aan de onge- 

' dn yd: 0/5 oefend= 


C 28 ) 

oëfendheid vän def bouwtieestêr toë te fclirijven, dat deze ploeg ván ón- 
zen gewonen, zoo’ zeer afwijkènde, fiiet gelukkiger werkte. Uit gelijke 
borzaak is men ook waarfchijnlijk met den Engelfthen minder geflaagd ; 
die althans op dé zware” klèì ‘tislükte; maar öp losfef ‘grond de aardé 
zeer goed otrwierp , en althans geen niinder trekkracht vorderde, dan de 
drie eerstgenodmde tadplöegen , welke in hêr algemeen weinig verfchilden 5 
doch van al de ploegen bevond men den Belgifelien bijzonder uit te müt- 
ten. Niet alleen wierp deze de aarde zeer goed om , zoo in harden als 
losfen grond, maar in zwaren kleigrond wees. de krachtmeter bij dezen 
ploeg 1100,2 ponden, en bij den Stichtfchen I 30034, in gemengden. zand- 
grond 5oo—7o00,2» naar gelang. van eenig verfchil in diepte , waarin die 
met den. Zeeuwfchen_ gelijk ftond, terwijl de Stichtfche 7oo80o en de 
Vriefche zelfs 80o—1ooo vorderde, 

Op gewonen zandgrond was. er minder verfchil, zoo wel ten aanzien 
van. voet „ als wielploegen. … « : 

Deze voorloopige mededeeling met. „genoegen ‘zijnde hennie 5, add 
ons geacht Medelid verzocht As en is zulks door hem „aangenomen „ eene 
meer ontwikkelde opgave daarvan aan de Klasfe te leveren, 


Eene hêtinnering aan de wetten, ’die bij den vâl det ligehamen worden 
waargenomen „ maakte het belangrijke eener ple aid uit, die daj Heer 
SENTELET Op Zijte beutt der Klasfe- aahbood. 


De Heer DRIESSEN leerde ons eenige bedenkingen kennen” van wijle zij 
nen neef j. C. DRIESSEN, over het Amfterdamsch Geoctrooijeerd Kunst= 
cement en over het-verfchil van bederfwerend vermogen in het Keuken- 
zout , dat met zeewater of met rivierwater. gerafineerd wordt, zijnde het _ 
eerfte daarmede in ruimer mate voorzien en tot het inzouten van vleesch 
en fpek alleen bruikbaar, WEE 

In de bedenkingen over het Amfterdamsch. Geoetroijeerd KCurstsemsdë 
ver- 


le: } 


vereenigde zich de Vergadering gaarne met de aanmerking, dat het wen- 
fehelijk. ware, de ovens zoodanig te kunnen inrigten, dat er een egale 
graad van calcinatie in-de geheele masfaà plaats hebbe , ven vond dezelve 
van. genoegzame waarde „om eene Kommisfie te benoemen, ten einde een 
plan te ontwerpen, waarnaar zulk een oven op de gefchiktfte en minst 
kostbare wijze zoude kunnen daargefteld worden, 

Om nu aan dezen last te voldoen, heeft die Kommisfie in de eerfte 
plaats de ovens, waarin tegenwoordig het Kunsteement gebrand wordt, 
naanwkeurig onderzocht en befchreven; waarbij zij tevens de wijze, op 
welke de opgebaggerde. molenklei opgeflagen, naar de plaats der ovens 
vervoerd „ tot ballen gevormd en gedroogd wordt, heeft aangegeven. 

Zij heeft gevonden, dat deze ovens , geheel overeenkomende met die, 
waarin de klei tot dakpannen gebrand wordt, genoegzaam gefchikt zijn , 
om het Cement op eene, zoo veel mogelijk gelijkmatige, wijze te bran- 
den „ terwijl het uit den aard: der zaak bijna onmogelijk is, ovens, waar- 
> in eene groote hoeveelheid {tof moet: gebrand worden, die men genood- 


zaakt is, van onderen te ftoken ‚ zoodanig in te rigten, dat niet het on- 


derfte, nabij den vuurhaard geplaatfte deel der ftof, fterker verwarmd 
worde „ dan de hooger gelegene deelen; gelijk men dit in alle , ook -de 
best mogelijke, kalk en fteenovens alzoo ondervindt. 

‚De Kommisfie heeft echter opgemerkt, dat de branding der Amfterdam- 
fche beklonken „Molenklei gelijkmatiger kan gefchieden , dan die van ande- 
re floffen „, omdat de ballen uit deze klei gevormd, wanneer de hitte van 
het vuur zich eenmaal daaraan heeft medegedeeld, door de organifche 
ftof, die-zij bevatten, zelve beginnen te branden; welke branding, bij 
den rooster vanden oven aanvangende en allengskens naar het verwulf 
voortgaande „ veroorzaakt ‚ dat alde ftof in den oven , offchoon ook-van 
den vuurhaard. meer verwijderd, echter eene genoegzame temperatuur kan 
verkrijgen. of 


ln Gee 


an 4 


C 20) 


Gekommitteerden het om deze: reden"ongeraden oordeelende, het daars 
ftellen van eenen anderen oven aan te bevelen, hebben alleen aan de Klas- 
fe doen opmerken , dat het, om zeker te zijn van de juiste en gelijkma- _ 
tige branding van het Cement, die zich door’eene bepaalde vleeschroode 
kleur te kennen geeft, volftreke. noodig is, om bij het uitkruijen van den 
afgeftookten oven, naauwkeurig toe te zien, dat die ftukken Cement, 
welke of te veel, of te weinig gebrand zijn, van de-goed en gelijkmatig 
gebrandde worden afgezonderd en alleen deze laatfte naar den molen gebragt. 

Daarenboven oordeelden zij, dat de gelijkmatige branding aanmerkelijk 
zoude worden: bevorderd , indien de ballen uit de aangevoerde molenklei 
‚ gevormd, niet in’ de’ open lucht „- maar vin lootfen ;--waâr zij voor den 
regen vrij zijn en alzoo geen gevaar loopen van weder tot gruis te wor- 
den , konden gedroogd worden. See 


De Heer wAUTERS; Wiens hooge-leeftijd niet fchijút te hinderen aan 
het voortzetten’ zijner geneeskundige oefeningen, gaf blijken van eenen 
echt praktifchen geest in het mededeelen eener Franfche Verhandeling /ur 
wne fièvre épidémique et contagieufe qui a règné dans les communes de 

Bostelaar et Meârelbecke. 

__Zoo de tijd , waarin deze koortsziekte is waargenomen , zijnde het jaar 
1812, niet te ver verwijderd ware geweest vän-het tijdperk, dat wij bele- 
ven; zou de Klasfe gewis zich verheugd hebben, door derzelver befchrij- 
ving algemeen nut te kunnen ftichten. Nu echter dergelijke waarnemin- 
gene reeds door anderen zijn te boek gefteld , en ook de aard der ziekten 
in latere jaren vooräl merkbaar is veranderd, heeft zij zich vergenoegd 
met de opmerking , hoezeer juistheid van oordeel, gepaard aan eene rede- 
lijke onderviriding , gefchikt is, om den waren Geneesheer te doen onder- 
fcheiden van eene menigte Kunstoefenaren, die, op den naam eener ziekte 
afgaande, even fpoedig een aangeleerd voorfchrift bij de hand nemen 3 

À als 


2 


{er ) 


als ‘zij de raakdiëid zelve so eene’ dar moot: nere meenen 
tehebben. ssh Gs Wornda , divvif 

Hoe menigwerf:wordt ‘bijzuike stieve aan. ide kuik eene verklerdizeid 
ten laste gelegd, die ‘alleen te wijten is-aan \derzelver-ongefchikte beoefenaren. 


Aan den Heer vergrecK heeft de Klasfe een tweetal waarnemingen te 
danken. van gewigtige heelkundige gebreken. 

„De, eerfte waarneming komt hierop neêr. — Eene dienstmaagd , oud 54 
jaren, zijnde van een Jang, zeer mager ligchaamsgeftel „ ‚ ftort , bij het af- 
flappen van, eenen meer, dan gewoon, hoogen ftoel , met geweld ter aarde, 
en valt op hare linker, heup. „terwijl zij onder dien val eene hevige pijn , 
vergezeld met een bijzonder gekraak „ gevoelt in de linker lies en het 
heupgewricht van die zijde ; zoodat zij buiten de mogelijkheid was ‚ om 
zich op te ‚Figten , of, met, het, Tinkerbeen eenige beweging te dóen. 

De voer, was enigzins buitenwaarts gekeerd , doch men befpeurde, geene 
de minste verkorting van het beën. Bij de beweging van, ‚dit deel, be- 
merkte men geene belediging van, het heupgewricht zelve, maar ied 
eene geweldige pijn in de linkerlies ig binnenwaarts langs het bekken tot 
de lenden_ opklimmende. ie 4 

Alle toevallen duidden eene hevige plaatfelijke beteeiëide aan „ waarte- 
gen aderlatingen werden in het werk gefteld, nevens het danvenden van 
oplosfende. ftovingen op de aangedane plaats , ‚ en het houden van eenen 
ftrikten leefregel. Na drie weken tijds verminderden de toevallen meer en 
meer , men veroorloofde de patiente eenige beweging buiten het bed te 
maken; dan het was haar onmogelijk een enkelen flap voort te gaan „ 
ten zij het ligchaam „naar voren hellende, en de tronk op het bekken 
vooroverliggende , zoodat, er eene allerzonderlingfte wijze van gang plâats 
had, daar het ligchaam , voorover „gebogen zijnde, „ plotfelijk vooruit werd 
Fre 5 even, als of het door eene gefpannen veer bewogen wierd. 

$ GS Het 


Ce) 


„Het: gebruikvan “krukken werd hierdoor noodzakelijk van welke zij 
zich nog ruim twee maanden bediend heeft, wanneer zij dezelve. met eene 
bândkruk verwisfelde, … Meer dan: een jaar tijds verliep er, dat zij haar . 
gewonen arbeid niet met ‘hêtzelfde gemak als te-voren konde verrigten. 

De Schrijver vooronderftelt, dat in dit geval een gedeelte van de groote 
lendenfpier is afgefcheurd geweest, zi 


De tweede waarneming bevat de gefchiedenis van eenen dolder van 
veertien. jaren, welke, over eene floot willende fpringen en zijn evenwigt 
verliezende , zich voorover boog en op zijne linkerzijde nederviel , ‘onder 
den val eene hevige pijn omtrent de linkerheup gevoelende, zoodat hij in 
de eerfte oogenblikken. niet konde opftaan, doch daarna, met behulp. van 
eenen makker, opftond en naar huis ging. Den volgenden dag was de 
omtrek van het heupgewricht fterk gezwollen en alle beweging van het 
been bijna onmogelijk, Offchoon. de deelen van het heupgewricht zelve 
niet dadelijk fchenen beleedigd te, zijn, beftond er een zonderlinge gang, ; 
wanneer de lijder met. groote moeite. eenige ftappen poogde voort te gaan. 

Men legde eene koude, geestrijke , oplosfende ftoving aan’, en beval 
volmaakte rust. Den volgenden dag plaatste men eenige bloedzuigers op 
het gezwollen deel. „De zwaling en pijn verminderden na eenige Gager d 
doch de moeijelijkheid in het gaan bleef aanhouden. _ 

Toen werd de Heer VERBEECK geraadpleegd, welke de beide iedemâten 
van gelijke lengte bevond, doch de linkerbil merkelijk nedergedrukt „ ZON- 
der echter eene beleediging van het heupgewricht te ontwaren. De knie 
was de zitplaats van eene ligte pijnlijke aandoening. De gang was aller- 
zonderlingst, en de pijn ftrekte zich alsdan langs de geheele bil uit. Na- 
der. bleek deszelfs zitplaats te zijn aan den onderrand van het zitbeen , 
alwaar men een’ kleinen beenigen knobbel ontwaarde , ‘door de hand be- 
wegelijk. Waaruit ons geacht Medelid befloot, dat in dit geval eene af- 
fcheuring van het aangroeifel des zitbeensknobbels plaats had, Hij 


C 23 ) 

Hij beval volkomen rust in Zoodanige hoúding, dat de fpieren van den 
achterkant der dije;- zooveel mogelijk werflapt wierden :: trapswijze aange- 
legde drakdoeken werden: door eene foort-van korenaarverband bevestigd, 
om” daardoor het» afgeweken deel ‘zooveel mogelijk-op zijne plaats te-hou- 
den. ‚Na verloop, van twee, maanden was de lijder herfteld , “doch de gang 
was eenigzins trekbeenig en het aangroeifel fcheen doof eene bandachtige 
zelfftandigheid met den knobbel van het zitbeen hereenigd te zijn , terwijl , 
na verloop van eenigen tijd, ‚men geene beletfelen i in den gang meer ont- 


waarde. 
Deze lijder is derhalve ook, zeer tot zijn geluk, volkomen genezen. 


De “Heer: seNTeLeT deelde „« ter vervulling zijner fpbeskbetrt 3: ceniige 
bedenkingen mede over het achterlijk blijven in wasdom wan den: Abeel of 
witten Popel, die langs de wegen én weilanden i in de Zuidelijke Provin. 
ciën een gemeenzaam:-houút-fchijnt te zijn. 

„Hij-zoekt-deroorzaak vanden. kreupelen ital gedeeltelijk in ‘de: wei- 
nige zorg, diemen inhet algemeen heeft-vóor natûurprodukten, waaruit 
men geen onmiddellijk woordeel kan trekken „ doch wel voornamelijk ín de 
verkeerde. gewoonte, om de uitloopers van deze foört van boomen jaar- 
lijks op te nemen en ‘in kweekerijen over-te brengen , om ze vervolgens 
tot boom ste. latên opgroeijen , daar ‘men ze-of:vän zaad , of„van ftek be- 
hoorde voort te planten „zijnde deze, wolgens eene doorgaande ondervin- 
ding, alleen bijeen om in viersen en. gave boomen voort te 
brengen. ………{ < zi 

„Welk verfil nu in net imivendis gameaftel van wichddhnessi, en ftek of 
zaailingen befta , dat zulk een’ gewigtigen invloed op den verderen was- 
dom: daaruit wordt voortgebragt „ is tot heden niet opgeklaard. Het zou- 
de welligt. verdienen, «doór “opzettelijke proeven te-worden nâgegaan „ of 
men door behoorlijke kweeking uit de worterfcheuten <of uittoopers- van 

Í den 


( 24 ) 


den Abeel niet even” goede boómen zoude krijgen „als uit zaailingen of 
ftekken „daar het toch zeker iss dat de Sasfaffras „- Laurier „en de Robi- 
nia’s-goed gewas “opleveren „zelfs: uit wortelftukken, die. na het uitroeis 
jen van den boom toga in denn grond zijn achtergebleven. ……—… io 


_ Onder de belangrijke punten van ‘Landhuishoudkunde is, federt verfchei- 
dere jaren , vooral. gerangfchikt het, voorftel, om de nog onverdeelde 
woeste gronden van de Noordelijke Provinciën des Rijks aan de daarbij 
belanghebbenden toe te kennen en vrij te gevên ter bebouwing. De Heer 
VAN, DER. BORCH VAN VERWOLDE behandelde hetzelve in al zijne bijzon- 
derheden, en deed er hèt gewigt in al deszelfs kracht van bemerken. 

En in de-daad, dit onderwerp moet: zich terftond, aan: ieders aandacht 
aanbevelen , indien men opmerkt, dat meer dan $ van den. vasten. bodem 
van ons Noordelijk Vaderland woest ligt.» 

De woeste velden beftaan voornamelijk uit wahda zijnde: woes- 
te heivelden , welke eenige lieden in onverdeelden éigendom bezitten, ge- 
bruiken’ en “als eigendom beheeren , echter zoodanig „> dat eenigen 3 die: 
geeneigenaars- zijn’, alleen\geregtigd zijn tot het vruchtgebruik. > 

Deze Markengronden “worden hier. bovenal bedoeld, en de verdeeling 
derzelven onder de: daartoe’ geregtigden is reeds lang als hoogstwenfche- 
lijk. befchouwd ,- daar ‘dezêlve,. zonder zulk eene verdeeling „ voor-altijd 
in den «ftaat van woestheid:zullen blijven 5 doch. tot: welke: verdeeling de 
tusfchenkomstovanshet Gouvernement: volftrekt noodzakelijksis.>'> ‚ve 

Zoolang nog de oude inrigtingen dier marken in volle esch fend 
werd er behoorlijk’ gezorgd , om de-gronden in goeden ftaât' te houden , 
de broek of groênlanden niet af te plaggen „of af te fteken ; de water- 
leidingen, wegen en bruggen in order te doen blijven „ het ‘turffteken te 
bepalen en het innemen van de-beste die ehe door ongergtigden oe arme 
hutbewoners te beletten. 5 1 


Doch 


C-25 


Doch gedurende “en_ na” de Franfche: overheerfching , hebben de Bee 
elis der Marken hun vorig gezag verloren, en zijn door het Gou- 
vernement niet meer als autoriteiten erkend „ zoodat nu de grootte wan- 
orden plaats hebben, die in vele bijzonderheden door den Heer vAN DER 
BORCH' werden aangewezen : waarom thans „' meer dan ooit, deze Marken 
behooren: verdeeld te: worden. 

Hij zette dit alles-zeer juist uit een , en toonde kortelijk. aan, dat onze 
Marken van” Sakfifche herkomst en in derzelver inrigtingen gelijk zijn aan 
«die van Osnabruck ;‚ Muntter en elders in het Noord-Oosten van Duitsche 
Jand ; waar ‘men gelijke bepalingen en gelijke ongelegenheden en moeiten 
in de verdeeling vindt, die men daar echter in zeer vele Marken heeft 
weten te overwinnen, en waarvan deze verdeelde gronden in vruchtdra= 
gende fpoedig herfchapen zijn. Hetgeen verder al die gelukkige gevolgen 
heeft voortgebragt, die hieruit zeker voortvloeijen. 


\ 


Hetgeen daar mogelijk is, kan ook hier in een gelijk geval plaats, heb-. 


ben. Men brenge zich flechts, zoo deswege bij iemand nog twijfel mogt 
opkomen, het voortreffelijk bebouwde Vlaanderen voor den geest, dat 
eertijds voor het grootfte gedeelte heide was, en zonder eene goed volgee 
‘houdene kultuur weder in heide zoude verkeeren; doch waar men per mijl 
thans 554 zielen telt, terwijl in de rijke en fterk bevolkte Provincie Hol 
land op gelijke vlakte flecht 362 zielen bevat worden. In Vlaanderen zijn 
wel nog andere middelen ‚van welvaren, dan de Landbouw, die hiertoe 
medewerken , maar waarom zouden ook zulke middelen niet kunnen, aan= 
gewend worden op Dorpen, die hunne woeste velden verdeeld en be- 
bouwd zouden hebben. 
Dat over de waarde van dêze keurig uiteengezette Verhandeling geen 
“‚verfchil beftaan konde, zal niemand in twijfel trekken „of. de lofwaardige 
melding afkeuren, welke de Eerfte Klasfe gemeend heeft van deze heer- 
lijk bewerkte ftof te moeten Wieke, 


Onder de moetjelijkheden , die de werkdadige Heelkundé zelfs nu nog 


blijft ondervinden, is vooral te tellen Ee wegnemen van gezwellen uit in- 
D wen. 


Î 
De 


C 26 ) 


wendige holten van het ligchaame--Elk@ poging , om „zulks ligter en ge- 
makkelijker uitvoerbaar .te - ntaken. is daarom welkont,-: ‘Voor zulk eene 
poging ‘zijn wij den Heer: VAN STIPRIAAN: Luïscius dank fchuldigvin. zijne 
Mededeeling vanveenen nieuwen Polypuscaf binder, „Deszelfs- aanwending 
en toepasfing op voorkomende gevâllen„ -deszelfs vergelijking met: foortge- 
lijke werktuigen van LEVRET, HERBINIAUX „ ‘DESSAULT 3 DAVIs en ande- 
ren, zal de nadeelen en voordeelen doen inzien, waarmede: men onder.dese 
zelfs gebruik te: kampen:, of waarover men zich te verheugen. hebbe. En 
in _zoo verre fluit hèt-zeer, naauwsaan zoo vele! andere pogingen, die 
?s menfchen geest heeft. ondernomen ter volmaking en uitbreiding. van ied 
tenfchap-en Kunst. - 


Van lieden, door geenen titel aan het Inftituut verbonden, werd aan 
de Perfte Klasfe in den loop van het jaar 1826 mêer dan. eens betoond, 
op welken prijs haar. oordeel gefteld wordt., 

De Heer j. C. VAN ZELDER zond haar eenige bi dragen tot de theorie 

tér bepaling van de gedaante der vaartuigen, met verzoek , van bare 
gedachten daarop te mogen vernemen, 
_ Het deed haar echter leed, ín die bijdragen, de Theorie ter bepaling 
van de gedaante der vaartuigen veel te wijdloopig of te omflagtig te vin- 
den, dikwijls met verwarde beteekenis der gebruikelijk{te woorden, en on- 
nâauwkeurige opnoeming van de eerfte beginfelen der Natuurkunde ; waar- 
door de eenvoudigfte en algemeen bekende waarheden in een donker floers 
worden ingewikkeld, en het eigenlijk doel van den Schrijver geheel en al 
raadfelachtig of onverftaanbaar blijft. 


Een Model en teekeningen van een’ Ophaalbrug, haar aangeboden 
door den Heer CORNELIS DEKKER , deed de Klasfe hopen „ eene nuttige uit- 
vinding te zullen mogen beoordeelen en welligt met eene. premie bekroonen. 
Doch de uitflag van het onderzoek zal doen ziens dat hare hoop ijdel ‘was. 

In plaats van de gewone wijze, wilde de Heer prKKER een getand rad 
en rondfel, of wel, wanneer men het vermogen , waarmede de tablier zal 

wore 


Cen A 


worden opgeligt , begeert te, vermeerderen „, twee. getande raderen „ rondfel 
en kruk ‘gebruiken h’eene- dergelijke inrigting, als hier wordt voor- 
geflagen „ maar veel beter zamengefteld, reeds voorlang aan de vesting- 
bruggen van Naarden zijnde aangebragt, bleef er voor de uitvinding des 
Heeren DEKKER zelfs tn naam. 


De Heer odslodeied) het! gevoelen der Klasfe vékanginas te vernemen 
op een gefchreven ftukje, betiteld: Cras/ulacea Belgica, e prodromo Flo- 
ra Belgica inedito, ezcerpte;, hebbén zich drie harer kruidkundige me- 
deleden verledigd- tot het verlangde orn en van hunne ait 
verflag gedaan. Bd 

Uit hetzelve- bleek, ‘dat het ftükje tot eene proef ke dienen’ van de 
wijze, waarop de aangekondigde Prodromus Flore Belgice zal zijn inge- 
rigt, en dat daarin het zoogenaamd natuurlijk fystema zal gevolgd worden. 


Men mag naar deze protve te oordeelen zoowel, als uit hoofde van de 
algemeen erkende kunde en vân den ijver des Schrijvers met grond ver= 
wachten, dat het groote werk veel goeds zal bevatten, voor. de beoefening 
der kruidkunde, met opzigt tot inlandfche die n zeer dienftig zijn , en 
eene meest volledige lijst der, in Nederland groeijende planten zal behelzen. 
_ Waarom geoordeeld werd , dat de Schrijver , over het’ algemeen genomen , 
de goedkeuring en aanmoediging der Klasfè op “zijnen arbeid waardig is, 


Na. de: woonkezibg vansdit-Verflag;; zegt de,;Voorzitterss «rs 7 , 


ík bedank Ü, Mijfiheer de Sèkrëtarist vóor de ‘duidelijke uiteetizetting 
van hetgeen gee Klasfe ‘verlangd heeft’, dat in deze Zitting nopens hare 
werkzaamheden zoude worde, voorgedragen. Vergun mij , U op nieuw 
uit te noodigen tot de voorlezing van het -Berigt ‚ dat ‘de Klasfe wenscht 
openbaar gemaakt te hebben, wegens de ingekomen aitwoorden op fom: 
mige uitgefchrevene vragen „ en a der nieuwe vragen , ‚die zij voorftelt. 


“De Sckretaris leest hierop voor, de volgende 
Dm PRIJS- 


PRIJSUITSCHRIJVING 
EERSTE KLASSE 


KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT VAN 
„WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
SCHOONE KUNSTEN. 

Aangekondigd in hare Openbare Vergadering den vaden October 1827. 


EE en —_— 
, Ì ‘ 


D. Eerfte Klasfe van het Koninklijk- Nederlandfche Inftítuut var Wetene 
fchappen , Letterkunde en Schoone Kunften, brengt ter kennisfe- van het 
Algemeen, dat zij, op de Prijsvraag „ door haar, in het Programma voo 
den Jare 182, uitgefchreven, en herhaald in de jaren 1823 en 1825, 
luidende: 
„ Daar het zuivel een: zeer aanzienlijk rvilonbreiant is van eenige: Ne- 

„ derlandfthe Provinciën, en daar de „Graslanden , waarvan deszelfs hoe- 
» veelheid en hoedanigheid voor een groot gedeelte afhangt, zich aldaar 
„in zulk eenen verfchillenden toeftand bevinden, dat men dikwijls in de 
» habijheid van het voortreffelijkfte Weideland, zeer uitgeftrekte , vooral 
» zoogenaamde Hooilanden ziet liggen, welke niet dan weinig en flecht 
» Bras opleveren ;” hitBidekiad dee 
zoo wordt gevraagd : 


| paie FS 


19 Wet 


C 29 ) 


(Welke. de oorzaak zij. van dit zonderling: verfchijnfel „ maat vooral , 
“mof; en-op wat wijze zulke flechte Graslanden met voordeel zoodanig 
zouden. kunnen verbeterd worden, dat daarop meer Vee konde gehou= 
» den, én dus-ook meer en beter zuivel verkregen worden 2°” 


heeft ontvangen vijf antwoorden, als : 


1°, met de fpreuk : 
8 . % . . . e e « &,  . . © es … … e feraces 
Figat humi plantas eè amicos irrigat imbres. 


VIRG. Georg. 


e° nntannmshn Si tibi lanitium, cure , primum afpera,filya, 
Lappeque tribulique abfint. 


°_n VIRG. Georg. Lib, III. 


84 Die mest, die mist niet. — en 
Die niet mest, die mist, 


4 — …… Die niet en mest „ die mist het al; 
Die wel mest, die mist nict-met-al. 


89, - Natuur door kunst en vlijt geleid, 
bib Loont dubbel elke werkzaamheid. 


E, D: 


by 

Dat wat aangaat ‘de Verhandeling N°. 1, frraces, ect. bij de Klasfe het 
vermoeden ontftaan zijnde, van mogelijke overeenkomst, ook wat den in- 
houd betreft, met eene Verhandeling, welke haar, onder eene gelijke fpreuk: 
D 3 ten 


C 3e } 


ter vande van het Programma des jaars 1821, was ingezonden, men bij 
vergelijking bevonden heeft , dat’ dit vermoeden niet alleen gegrond was „ 
maar“dat ode Schrijver van beide (tukken zich niet ontzien had ,-van-een. 
antwoord te Téveren dat „op weinige niets. beduidende. woordverplaatfin=. 
gen na, volkomen gelijk is aan het in den jare 1823 afgekeurde , waarvan 
als toen in het Programma van dat jaar openlijke melding gefchied is. 

Weshälve de Klasfe heeft goedgevonden, dit fuk, als dingende naar den 
uitgeloofden prijs, niet toe te laten 5- 

dat de. Verhandeling, ‚N° e, Sf zibì lanitiumg cet. reeds bij de cerfte 
befchouwing , Zoo algemeen gefteld ‘bleek te zijn, dat zij niet flechts geheel 
Europa, maar al de gedeelten der aarde omvat, doch. te gelijk: al die lokale 
kennis mist, die bij het Programma als ftellige voorwaarde is bedongen. 
+ Om welke- redenen ook dit ftuk ter mededinging niet ín aanmerking heeft 
kunnen komen ; 4 

dat de. Verhandeling N° 3,’ die mest, enz. , zeer oppervlakkig gefchreven 
zijnde, en alleen de gewone verbeteringen bevattende van flechte vinnen 
op de bekrooning geene aanfpraak heeft: kuren makens ' 

dat de Verhandeling N94, die siet en most, enz. wel bir 
is, en minder oppervlakkig dan de laatstgenoemde (N°. 3), maar in den- 
zelfden geest, waarom wi aan die ek, het er eermetaal niet konde 
worden toegewezens- 

dat de Verhandeling N°. 5, Natuur sdk Ak en Vlijt geleid, enz. 4 
eene opgaaf bevätvän- de vonderfchieidene “grasftrekenr in —ons- Vaderland’, 
voorgefteld bij wijze vam eene reisbefchrijving , dat echter ook aan dat fluk, 
hoewel blijke dragende van door een kundig en ervaren Landbouwer ge- 
fchreven te zijn, een wetenfchappelijke vorm ontbreekt, en hetzelve veel 
overtolligs ‚en ‚niets afdoende «bevat 3° „dat „echter; de aanwijzingen ‚door. den 
fchrijver gegeven, allezins. waardig. zijn, „aan dai mite: te, manden bekend, 
oe Htsg oto hao eresrlorlaer enitabsndssl ): 2de end Dodd 

hj ge. Waar. 


Cad 
_<Wahrofh de -Klasfe: heeft goedgevonden; hoewel -dit-antwoord-- met den 
uitgeloofden prijs niet kân bekroond. worden, det. fchrijver van hetzelve 
eene belooning aân’ te -biëden van honderd ‘Guldén „> mits: hij tot -de-uit- 
gave -zijnêr “Verhandeling ‘befluite , „onder. voorwaarde nogtans 4 dat» hij, 
deze premie aannemende, zich verbonden houdt, het ingezonden antwoord, … 
met zoodanige wijzigingen , als hij. zal fioodig oordeelen’, binnen één-jaar , 
te rekenen van de eren dezes , door den druk ei Be aad 
te maken. 
Op de vragen voorgefteld bij het Programma van 1825, manier 


4, In hoeverre heeft de nieuwere fcheikuride hij het nafhôren. en onde. 
zoeken van de beftanddeelen der natuurlijke voortbrengfèlen „ tevens meer- 
der licht verfpreid over den. aard en de eigenfchappen der onderfcheidene 
klasfen- van “geneesmiddelen ter opheldering en verklaring: van ” derzelver 
werking op’ «de vaste ven vloeibare -deelen. van het menfchelijk! ligchaam, en 
daardoor toegebragt, ter volmaking’ der ‘Genèess-en Heelkennis 21: 001505 

b. „Heeft er, zoo als de waarnemingen van Wijle den “Hoogleeraar 
S. Je BRUGMAN fchijnen te leeren, en zoo als door vele natuurkundigen is 
aangenomen „ uit de wortelen der gewasfen eene affcheiding plaats van eene 
zelfftandigheid , die bij (ommige planten voor andere; gewasfen fchadelijk is? 


Indien er werkelijk zoodanige affcheiding plaats heeft, kan dezelve dan 
als de voorname oorzaak aangemerkt worden, waarom fommige planten 
noch met anderen gelijktijdig op denzelfden bodem, noch zelfs onmiddellijk 
daarop volgende, een gunftigen groei vertoonen, en moet zulks diens- 
volgens, bij de keuze van opvolgende, VNATEUGRten in aanmerking geno- 
men worden 2. Sent Lie a 

Zoo ja, welke zijn de waarnemingen en proeven, wâardoor deze ftellin- 

f, gen 


C 38-) 


gen op ecne voldoende wijze worden: geftaafd? Zoo neen ; welke is dan 
de ware oorzaak van de opgemelde verfchijnfelen 2 (*) 
geene ‘antwoorden: zijnde ingekomen, heeft de Klasfe befloten , deze vra- 
gen op nieuw voor te ftellen , om beantwoord te worden vóór den sies 
Maart des jaars 1829. 
Op de vang mede bij hetzelfde Programme gna: 38 
Daar zl boomvruchten , of fruiten van zoo veel beling zijn voor het on 
derhoud „de gezondheid en het genoegen. der Ingezetenen 
daar de hoedanigheid van den grond, waarin de vruchtboomen groeijen , 
wel eenigen invloed heeft op de hoedanigheid-der vruchten, doch -derzelver 
waarde voornamelijk bepaald wordt door de goede keuze van grondftammen 
en entrijzen, en de verdere behandeling -der boomen , - 
daar dus’ het middel, om goede foorten te verkrijgen , meer gelegen is ín 
de meerdere kennis en oplettendheid der bezitters van vruchtboomen , dan in 
omftandigheden „ welke boven hun bereik zijn, 
daar voorts aan den eenen kant niet mag ontkend worden, dat er op de 
talrijke Hoffteden in onze Gewesten een aantal tuinlieden gevonden wordt, 
welke door ondervinding geleerd hebben, op de hoeveelheid en hoedanig- 
heid der boomvruchten een’ zeer voordeeligen invloed uit te oefenen, gelijk 
_ùit de voortbrengfelen blijkt , 
maar aan den anderen kant , onder de fruiten, die men in deze Gewesten 
op de openbare markten verkoopt, door: gaans weinige goede footten gevon- 
den worden 


\ 


en 


(+) Zie de waarneming van wijle den Hoogleeraar s. y, BRUGMANS, in deszelfs 

Disfert. de Lolio ejusdemque varia fpecie, noxa et ufu A?, 1785 3 alsmede j. vi- 
| \ERINGA COULON Disfert. de mutata humorum in regno organico indole, a vi 
vicali vaforum derivanda L, B. 1789 p. 77, Not. 


\ 


€88.) 

‚ends ‘de kundighedeh, in dezen vereischt wordènde ‚ nog niet zoodanig 
fchijnen verfpreid te-zijn, dat deze gewigtige. tak’ der. Luandhuishoudkunde 
onder ons mag gerekend worden op algemeene en aen bekende 
„grondlagen gevestigd te-zijm , 10 zee IN 

zoo vraagt de Klasfe: - 

Eene duidelijke en zoo veel mogelijk beredeneerde WIENE en onenhk 
ling „van al wat betrekking” heeft tot het. planten, enten, fnoeijen, ende 
». geheele … behandeling, van zoodanige vruchtboomen „waarbij men in deze 
» Gewesten : het „meeste helse heeft ; en tot het arken der beste foor- 
» ten van fruits” „it ' 
wa De Verhandeling zal in het Nederduitsch moeten. gefteld zijn: 

„ 5 / 

I°. Omdat diegenen, welke deze taal niet verftaan, over het algemeen 
onbevoegd. moeten geacht worden „om voldoende op eene vraag te antwoor- 
den, bij welke zoo vele plaatfelijke omftandigheden in aanmerking komen, 
welke. hier ‘vooral niet mogen uit het oog verloren worden; _ 

29, Omdat er in de: fruitkundige werken „ in verfchillende talen een aan- 
tal kunsttermen, voorkomen en, door. den eenen fchrijver van den anderen 
overgenomen worden „. welke. niet altijd een. bepaald, denkbeeld. bevatten , en 
„het daarom:van te meer-belang is, zich in dezen tot ééne taal te bepalen 
en van de fchrijvers te cifchen , dat zij geene zoodanige termen gebruiken, 
zonder dezelven duidelijk te verklaren, 

is ingekomen eene Verhandeling met de fpreuk : rifi quod fee wils fit, 
vana est-gloriaa —e mer 
-_„‚… Doch dit antwoord het bepaald. vereischte misfende „ als zijnde in de Fran- 

fche Taal-gefchreven, kon in geene aanmerking komen. a ahd, 


ar Tag 


Kee ti (De 


| Cd 
De Klasfe heeft befloten ook deze wraag op nieuw voor ‘te ftellen „ om 
beantwoord te vba: vóór den oa Maat des jaars sprier ek 


Zij ftelt wijders als nieuwe vragen voor , om mede beantwoord te wor- 
den vóór den eerften Maart des jaars dine 7 he des 


1.’ Daar er ten aanzien van de deugdelijkheid van het Luikfche ijzer i in 
vergelijking van het. Zweedfche ijzer nog verfchillende meeningen of voor- 
‘eordeelen Blijven beftaan, zoo verlangt de Klasfe, dat: met (taven van ge- 
lijkfoortig Luiksch en Zweedsch ijzer van gelijke merken, wan ‘verfchillende 
dikte, herhaalde proeven genomen en met voldoende getuigenisfen geftaafd 
worden, waaruit het onbetwistbaar blijke , of er tusfchen het Luuiksch en, 
Zweedsch ijzer, ten aanzien der det eenig verhit plaats hebbe, 


1 welke waarnemingen en proeven zijn. er. met eszekerheid bekend, dat 
‘door kunst, zoowel op den droogen ‘als op den natten-weg , ligchamen 
geboren zijn, die met natuurlijke mineralen overeenkwamen 3vinhoe verre 
bleek het „dat zij daarmede in vorm ‘van kristal en in inhoud van beftand- 
‘deelen overeenkwamen ; kan men met grond verwachten , dat het getal van 
dergelijke kunstmineralen kan vermeerderd worden? zoo ja , welke middelen 
en proeven zouden tot ‘het bereiken van ditoogmerk in ‘het werk moeten ‚ge- 
teld worden, en in hoe verre helderen zulke waarnemingen en proeven «de 
geboorte en vorming der delfftoffen op? 


En ter besâtwooeding vóór den raatften December des jrs saab 


HI. Het is bekend, dat niettegenftaande- de grootfte zorgvuldigheid, bij 
waarnemingen tot het meten van hoeken, ook “met „de beste werktuigen aan- 
gewend, derzelver onvermijdelijke feilen echter door opeenhooping, eenen mer- 
AA ke- 


C 3) 


welken tavloed hebben kunnen óp dië einduitkomften , ‘welke men vit mes 
tingen, eene zeer groote menigte van driehoeken omvattende, trekken zoude, 
Het is dan uit dien hoofde, dat de beroemdfte meetkundigen dien fcha- 
kel van waarnemingen, welke de-bepaling der gedaante en grootte der aar- 
de-ten doel hadden (en waarop „ als door eenen Nederlandfchen wiskundie 
gen allereerst uitgedacht en’ uitgevoerd, “thans ook het Nêderlandfche 'Stelfeh 
van Maten en Gewigten berust) door het meten van flechts eeze bafis: in 
den omtrek van Parijs, als niet genoegzaam bevestigd befchouwden „ en 
aan deszelfs zuidelijk uiteinde eene tweede bafis maten, welke tot ftaving 

peer istie hunnér waarnemingen en berekenirgen ftrekken- moest. 

„Daàr nu vervolgens de voortzetting dier waarnemingen: en berekeningen , 
tot eeneir-nog: grooteren aftand van derzelver middelpunt noordwaarts, door 
hèt Koningrijk der Nederlanden , op eene zoo’ voortreffelijke wijze, en. 
wederom door eenen Nederlander is uitgevoerd „ waarbij men nu nog flechts 
eene bafis aan het zoordelijk uiteinde van dezen. meer dan 180 driehoeken 
tenen fchaket fchijnt te name verlangen; … 


zoo heeft de 6 Rerfte Klasfe van het KöninklijkNederlandftlie fie bes 
_ floten, tot voorwerp van hare prijsuitloving te (tellen: 


re meten eener bais dn eene dia Provinciën-van Vriesland, :Gronin- 
gen ; of Oost-Vriesland , op eene gefchikte: plaats tot” hare verbinding mêt 
een der driehoeken van den Generaal KRAYENHOFF („'ter Jerigte van’ tdn 
minflevtien à twaalf “duizend-vellen, - met eene naauwkeurigheid én) de 
witvoering , welke niet beneden die der Franfche of Engelfohe bafis-me- 
tingen SA mogen Kea, irri 


„Voor -de- Dhewoordi van elk dezer vrager looft. lek Das padden van 
het ee daaraan) Inflituut van -Wetenfehappen , Letterkûnde «en 
E 2 JrSchod- 


C 36 Ì 


Schoone Kunften uit, eene gouden Medaille á gefchroefd op den tempel. desi. 5 
laa, ter innerlijke waarde van vir TE, Guldens: 

ce} cah fat 3 aso sh tlr, 

‚Nog heeft-de Klasfe-befloten', eetie-gouden Medaille, ter. genere waarde 
van driehonderd. Gulden uit te loven, voor. dengenen ;- die naar ‘haar ‘oordeel 
vóór den laatften December ‚des jaars 1828 „de meest belangrijke ontdekkin- 
gen gedaan, of. het beste. werk. over eenig vak van. litnardinenten, „Weten- 
eert zal eraa abend 

De bokken: pts naar: eenen deit hiadalid kid ten zij hel inde 
bijde „vraag: zelve bepaald „waré , in de Nederduitfche „ Franfche, Latijn- 
fche, Engelfche of Hoogduitfche. Taal , maar met de algemeene Italiaanfche 
Letter. gefchreven moeten. zijn, en aan den Vasten Sekretaris der Eerfte 
Klasfe vrachevsi bi ae wordene pn 


Tot ae ‘niegeloofde prijzen worden. alle banier zonder onderfcheid ; 
uitgenoodigd, met uitzondering alleen van de Leden der Klasfe, als welke 
van alle mededinging worden uitgefloten» onder welke beansringseehsensch 
de Buitenlandfche Geasfocieerden ;. noch de Korrespondenten begrepen zijn: 


„De in te zenden. ftukken moeten met eene andere hand, dan die van den 
Auteur gefchreven. zijn, zonder, naam; maar-de kwaliteit en woonplaats des 
Auteurs zullen gefteld moeten zijn in-een afzonderlijk verzegeld. papier , tot 
opfchrift. dragende dezelfde fpreuk „ of hetzelfde kennelijk Epe waardoor 
de Verhandeling „ waartoe het behoort, onderfcheiden is, — 


De uitwijzing der prijzen zal plegtig aangekondigd worden in eene Open- 
bare Vergadering. Zij zal voorts algemeen gemaakt worden in de Binnen- 
en -Buiténlandfche Tijdfchriften , waarin deze Uitfchrijving geplaatst of ver- 
meld, wordt, 


mi 


EJ 


De bekroonde Verhandelingen blijven het eigendom der Eerfte Klasfe van 

het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van Wetenfchappen , Letterkunde em « 

= Schoone Kunften, Het zal den. Schrijver of Schrijvers niet vrijftaan „ hier- 

van op eenigerhande wijze door den druk gebruik te makèn, ten zij de 
Klasfe daartoe hare E ontnoing geve. 


De niet krans rukken zullen „ op begeerte der inzenderen „ tevens 
met ‚de befloten naambriefjes aan zoodanig perfoon of adres terug gezonden 
worden, «als zij zullen verkiezen, mits dit, zonder eenige kosten der 
Klasfe, binnen een jaar na de uitwijzing verlangd en dit adres opgegeven 
worde;, doch zal het verzoek om teruggave moeten verzeld gaan van be- 
hoorlijk bewijs van regt op het ftuk, ì 

Ingevalle geene teruggave van een niet bekroond ftuk verlangt mogt 
worden, of, de evengemelde vereischten daar niet bij ware in acht geno- 
men „ zal mende befloten naambriefjes ongeopend verbranden „ en de ftuk- 
ken zelve bewaren, om te dienen , als bevonden zal worden te behooren. 


‘ 


In naam der Eerfte Klasfe voord; , 
G.. VROLIK, 


sekretaris. 


| Hierop vervolgde de Voorzitter : 


Ik vertrouw „ dat de voorlezing van het Programma het gewigt der op- 
gehangen prijsftoffen genoegzaam zal hebben doen befeffen, Terwijl de 
laatfte ten doele heeft, eene kroone te zetten op den arbeid van één on- 
zer verdienftelijke Medeleden , met verbazende moeite en velerlei opofft- 


E 3 - ring 


C 38 J 

ring ten nutte des Vaderlands ondernomen; heeft de eerfte eene frrck- 
king, om een’. belangrijken tak van inlandfche nijverheid grondiger bij 
vergelijking te doen kennen; en ftaat-de tweede in het naauwfte verband: 
miet de laatfte vorderingen in het gebied der Natuurkundige Wetenfchap= 
pen. Onverminderd deze vragen, heeft, gelijk gij gehoord hebt, de 
Klasfe goedgevonden , ingevolge de vrijheid, haar bij het Algemeen Re- 
glement verleend, den gewonen eereprijs uit te loven aan dengenen; die 
van riu af tot den laatften December 1828, ineen der vakken haar ter bearbei- 
ding aanbevolen, de belangrijkfte ontdekking zal hebben. gedaan ; of het 
beste werk geleverd. De Klasfe' verheugt zich, door het voorfchrift ha- 
rèr inftelling gemagtigd te zijn „om in dezer voege aan dezulken , wier 
vernuft. of vlijt nieuw licht over donkére voorwerpen verfpreïden , be- 
halve de belooning , die zij vinden door inwendige bewustheid, ook een- 
blijk van openlijke erkentenis te kunnen aanbieden, Moge zij, en met 
haar het geheele Inftituut , reden hebben, om zich bij de eerstvolgende 
gelegenheid’ te verblijden over den rijkdom van ftof, die zij «ten bedoelde 
einde aan hare beoordeeling zal onderwerpen. 


U , Mijnheer REINWARDT „ die U zoo welwillend hebt gelieven te ver- 
ledigen , om , door eene wetenfchappelijke voordragt , het genoegen dezer 
plegtigheid te verhoogen , verzoek’ ik tot dit einde thans de fpreekplaats 
te betreden. 


De Heer REINWARDT hieraan voldoende, droeg voor de volgende rede-- 
voering: 


ZEER GEËERDE TOEHOORDERS! 


À 

Wanneer men bij de befchouwing, der natuuriijke gefteldheid van. een 
land datgene tracht op te fporen , waardoor hetzelve voornamelijk wordt 
ge- 


€ 0 3 


gekenmerkt „ dan zal men fpoedig vinden , dat daartoe de gewasfen , die 
het land uit zich zelve voortbrengt, het meest gefchikt zijn. Deze zijn 
het , waarop voornamelijk, om’ zoo te fpreken , de eigen gelaatstrekken 
van het land ftaan uitgedrukt; zij bevatten dus het beste onderfcheidend 
kenmerk , het eigenlijk karakter rvan hetzelve, Van geene andere klasfe 
Van natuurlijke voortbrengfelen kan zulks evenzeer gezegd worden; want 
de waste grond, de aarde , het gefteenté „ het gebergte , zijn onafhankelijk 
van een bepaald werelddeel of-luchtftreek 5 “zij kunnen in de meest ver= 
fchillende landen dezelfde zijn, en het is bekend „dat zulks werkelijk 
het geval is. Evenmin kunnen de dieren daartoe dienftig zijn, Men ont- 
moet deze niet altijd dadelijk of allerwegen 3 vele vlieden den mensch en 
houden zich verfcholen ; honderd omftandigheden kunnen het verblijf, 
het verhuizen, het heen en ‘wedertrekken der dieren, van het eene land 
naar het andere veroorzaken 3 de buigzame natuur van velen maakt , dat 
zij zich naar de omftandigheden kunnen fchikken en plooijen, en de uit- 
werking van den werfchillenden invloed «van dat alles brengt bij henzelve 
verändering, en eene zekere ‘karakterloosheid te weeg. Er is danook geen 
land , dat flechts éénen fprekenden, terftond kennelijken trek van zijne dieren 
ontvangt. Doch de gewasfen zijn aan hunne flandplaats gebonden; zij. 
zijn meer het zuiver produkt van laùd en klimaat; geen vreemde invloed 
heeft daarop gewerkt; zij ontvangen hun geheel beftaan van den grond, 
waarin zij gevestigd, van de dingen, waarvan zij zijn omgeven; de in- 
vloed , het vermogen , de uitwerking van dezen zullen dan ook met zui- 
verder, ftandvastiger trekken in de planten , hunner eigene onverbasterde 
voortbrengfels , ftaan uitgedrukt, 

Het fpreekt van zelve, dat het gezegde alleen kan gelden van een land’, 
dat nog in zijne oorfpronkelijke, natuurlijke gefteldheid beftaat ; Europa 
kan er naauwelijks het voorbeeld van opleveren. De ‘mensch is daar 
overal, Daar is geen gedeelte, waar hij niet geweest. is, “waar hij niet 

fpo= 


C 40) 
fporen van zijn verblijf en van zijnen invloed heeft achter gelaten; » Bijna 
overal heeft hij de oppervlakte der aarde veranderd, en van hare oorfpron- 
kelijke gedaante beroofd. De natuurlijke bosfchen beftaan niet meer ; zij 
zijn door graanvelden en weilanden vervangen. Elders heeft oorlog 
ze verwoest en afgebrand. De rivieren zijn van hunnen loop afgeleid of 
opgedroogd 3 de vaste grond is opgegraven en doorwoeld; ploeg, houweel 
en buskruid veranderen dien nog dagelijks. Vreemde gewasfen hebben 
zich met’ de inlandfehen vermengd, en andere, die het land in vroegereh 
tijd voortbragt, zijn. uitgeroeid en geheel verdwenen. 

_ Wij moeten dus in andere werelddeelen het bewijs voor onze opgegevene 
_ftelling zoeken , in landen die hunne oorfpronkelijke gefteldheid hebben 
behouden, die door de Natuur alleen bezaaid en met gewasfen overdekt; 
en buiten het bereik en den invloed van den mensch zijn’ gebleven. — 

“Het heeft mij mogen gebeuren „ zulk een land te zien , waarvan een groôt 
gedeelte nog geheel zijne natuurlijke gedaante heeft behouden 3 alwaar de 
natuurlijke voortbrengfelen van het land zich nog geheel onveranderd, aan 
zich zelve overgelaten. aanbieden, en alwaar vooral het plantenrijk eene 
meer dan gewone groeikracht en eenen hoogen graad van ontwikkeling doet 
kennen „ waaruit men mag befluiten, dat aldaar eene vereeniging der meest 
gunftige omftandigheden , die den plantengroei kunnen bevorderen, moct 
aânwezig Zijn. Is het eene gefchikt, onze aandacht ‘te- vestigen „het ‘kan 
niet minder van aanbelang geacht worden „ naar de oorzaken daarvan: on- 
derzoek. te doen, de-Natuur zelve daar naar te-vragen, en hare:les:, ine 
dien wij die wel verftaan, zoo mogelijk, met een der nuttigfte menfchelijs 
ke bedrijven , hetwelk bnrpepbern dh van den grond ten doel- hoeften 
verband te brengen. 

Het blijkt U reeds , Mijne tst uit het gezegde, dat ik mij heb 

‚voórgenomen in dit uur te fpreken, over de natuurli ke vruchtbaarheid 
van den grond der Oost-Indifche Eilanden, vooral van het Eilanä 


1e 


Car) Leal 
Java, en over de waarfchijnlijke oorzaken van dezelve,  Verleent mi} 
daartoe Uwe aandacht, en verfchoont het gebrekkige, dat mijne voordragt 
zal bevatten. 

Reeds van verre, wanneer men, uit zee danbaetinde „de: Straat Sunda 
nadert, en voorts door dezelve langs het Eiland Java woortzeilt „ wordt 
het gevoel van genoegen over eene weldra -volbragte lange: zeereize verhoogd 

“door de uitzigten op het overal begroeide land, dat-zich van alle zijden, 
doch vooral van Java aanbiedt. Achter de hoog gekroonde ftammen der 
palmboomen , die op en nabij het ftrand verfpreid ftaan , ligt eene ruime, met 
den meerderen afftand al meer oprijzende vlakte, over welke donkergroene 
groepen van wruchtboomen, de woningen der landlieden meestal verber- 
gende , tusfchen het levendig en helder groen der rijstvelden verfpreid lig= 
gen; terwijl in de verte de gezigteinder beperkt wordt door de digte 
donkere bosfchen, die het hoog gebergte overdekken. Het uitzigt treft 
te meer , daar men zich nog de fchraal begroeide hoogten der Kanàarifche 
en Kaapverdifche eilanden herinnert en de kale platen der Afrikaanfche-zan= 
dige tafelbergen. Reeds met den eerften indruk van het geheel „ontftaat 
het verlangen, om het bevallig tooneel weldra te-kunnen betreden. Aan 
land gekomen , bevreesd voor fchadelijke uitvloeifels, verlaat men fpoedig 
het moerasfig en broeijend ftrand , hoewel ook hier reeds zonderlinge 
vormen van het wijd en veelwortelig ftrandgewas de aandacht “vestigen, 
Lang. gaat de weg door de bewoonde overal bebouwde » vlakte, Ook 
met „den: rijzenden grond behoudt-men nog lang de blijken van den vlijt 
des landmans, De regelmatige afgedamde vierkanten der rijstvelden „ het 
eene boven het ander geplaatst „ en daarvan het water ontvangende, vers 
toonen zich als zoo vele trappen en watervallen, die den rijzenden 
voet» van het gebergte omgevens. Verder volgt het glanzig donkergroen 
van het Arabisch ftruikgewas „dat zich aan het hooger bosch aanfluit en 


eenen zachten overgang maakt van den grond, door menfchenhand veran- 
F derd 


C 42 ) 


derd ; tot dien „alwaar “eene vrije Natuur haar rijk behouden heeft. Wij 
verlaten den eerften fpoedig om thans alleen hetgeen ons de andere aan- 
biedt, te befchouwen. Slechts nog een blik terug over het wijduitge- 
fireke heuvelig! en: hellend vlak is noodig, om ons. te overtuigen, dat de 
bloote grond. nergens. zigtbaar is dat van ons hooger flandpunt af tot aan 
het zeeltrand „maauwelijks. een plek gezien wordt, dat niet begroeid is, 
uitgezonderd de ‚graauwe of roode oppervlakte der wegen en paden „en 
het fchuimend water der van ons afltroomende rivieren. Er vertoonen 
zich echter tusfchen het. werkelijk bebouwde land eenige plaatfen, die wel- 
eer bewoond en bebouwd „ daarna verlaten en aan zich zelve zijn overge= 
laten zij. zijn almede begroeid; doch zij verkrijgen van het bijzonder 
gewas, dat ‚ze. overdekt, een eigen karakter , hetwelk noch dat der bek 
bouwde, noch dat der oorfpronkelijk- van zelve begroeide gronden is. 
Het is als of zij gedeeltelijk even. zeer door de Natuur als door den 
mensch zijn verlaten „ of , als-of gene zich huiverig betoonde eenen grond 
te hernemen ; die. haar eens. onttrokken „ uit: het verband met het overige 
gerokt en van zijne vrachtbare bronnen beroofd is, Eenfoortig „ eentoo= 
nig halmgewas heeft daar ;-zoo wel het natuurlijk bosch als ‘het graange= 
was. vervangen ; en kenmerkt nu deze verlaten gronden. Het zijn half na= 
tuurlijke. gedenkftukken der gefchiedenis van het land en deelgenooten der 
lotgevallen , die de bevolking aldaar ondergaan heeft, 

Geheel anders vertoont zich alles, wanneer men de hoogere natuurlijke _ 
bosfchen. binnentreedt, - of. “wanneer men tot het verder afgelegen van der 
menfchen woningen meer verwijderd gebergte is gekomen, dat zelden of 
nimmer door menfchen bezocht wordt en. van dezelven geene verandering 
ondergaan. heeft... Het plantenrijk vertoont zich daar nog im deszelfs zui= 
ver oorfpronkelijke „ geheel natuurlijke gedaante, en zoo ergens , dan voor= 
zeker is ‘het daar ; alwaar men kan nagaan „wat ongeftoorde groeikracht 
im een tropisch gewest, door eene vereeniging van. gunftige omftandighes 

den 


K 48 DJ ee 

den onderfteund, vermag voorttebrengen. Zoo moeijelijk als het is, 
den indruk te befchrijven, dien het aanfchouwen van dat alles te weeg 
brengt’, even zoo moeijelijk is het , datgene te doen kennen, ‘hetwelk den 
indruk veroorzaakt. Immers zulks kan niet gefchieden zonder: vermelding 
van vele bijzonderheden 3 doch daar deze niet dan in verband’, ‘in’ vereeni» 
ging tot één geheel, in de Natuur en op de plaats zelve den indruk voort- 
brengen, zoo moet alle ontleding van dat geheel aan het voorftel nadee- 
lig zijn, en de indruk verflaauwen , dien ‘hetzelve zal voortbrengen. Ik_ 
zal mij dus met eene flukswijze voordragt moeten vergenoegen, om U 
eenigzins het vreemde en eigenaardige, de grootheid en kracht van den Ine 
difchen plantengroei te doen kennen. Wat dan is het dat eene ‘krachtige 
vegetatie kenfchetst? Is het de menigte en uitgebreidheid, ‘de masfa der 
plantenftoffe ? De grond van Java, flechts als effen vlak befchouwd , bevat 
eene uitgebreidheid van meer dan agoo vierkante groote of geographifche 

mijlen. Zij wordt aanmerkelijk vergfoót door het hoog, meermalen tot 
to À 1aooo voeten, ja nog hooger oprijzetid gebergte. Dit gebergte nu 
is bijna overal met hooge, digte, zware bosfchen overdekt. Hoog al- 
thans mag men het woud noemen, waar men naauwelijks eenen: ftam 
beneden de roo voeten hoogte ontmoet. Digtheid, veelheid van masfà in’ 
gene bepaalde ruimte heeft zeker daar plaats, waar men geen’ voet kan 
voortzetten, zonder zich vooraf met het hakmes door het flinger- en 
ftruikgewas, dat de tusfchenruimte der ftammen opvult, eenen weg te 
banen waar de grond niet toereikende is, om aan het weelderig op- 
fchietend gewas fteun te gevens waar gewasfen op gewaslen groeijen; 
waar -duizende parafiten zich de reeds verfijnde fappen van den gewilligen 
boomftam betwisten en zich tot nieuwe vormen wijd en zijd ontvouwen ; 
waar flingefplanten het geboomte omwinden, ‘takken en kroonen doorftren- 
gelen en als tot eenen warknoop zamenvlechten, dien geen zonneftraal kan 
doordringen.” Is het de: ftérker uitzetting der enkele gewasfen afzonderlijk 
dt F a be. 


C 44 ) 


befchouwd:? ook deze moet onze verwondering opwekken ; daar, waar de 
grashalmen dikwijls tot holle boemftammen ‚worden „die tot vaatwerk, tot 
emmers „ waterleidingen en, timmerhout kunnen dienen. ‚Waar de varens 
tot mastbosfchen- opfchieten ; het flingergewas als armdikke touwen of als 
reusachtige flangen de boomf{tammen omflingert en knelt; alwaar, om dat 
niets den voortdurenden groei belet, ‘hetgeen wij hier flechts als laag één- 
jarig zaadgewas kennen , hetwelk „ nadat het levensbeginfel lang „in. den 
kiem opgefloten, fluimerde „ telkens wederom van voren den groei begin- 
nen. moet, daar in, eeuwen. oude boomen voortduurt, Over het algemeen 
is eenjarig gewas tusfchen de keerkringen eene zeldzaamheid. Het is daar 
niet ééne „ fchaarsch verfpreide boomfoort ‚ waarvan. men enkele {tammen , 
die zich door buitengewone dikte en uitgebreidheid onderfcheiden, als 
voorbeelden van fterke uitzetting, zoo âls Afrika zijne Adanfonia, kan 
aanhalen, Verfcheidene foorten van boomgewas leveren ons daarvan foort- 
gelijke voorbeelden op, in welke uitzetting, dikte, hoogte , takverfprei- 
ding even - verwonderlijk zijn. Naar alle zijden zet zich de plantenftoffe 
uit „ om het individu te vergrooten en te-vermenigvuldigen. Te vergeefs 
zoekt men in de hooge toppen der boomen naar het uiteinde van het 
klimmend gewas; het gaat van daar over naar anderen , of keert , ondere. 
_ fteuning misfende , terug, om van onder op nieuw naar boven op te rije 
zen. Verborgene onbekende krachten werken mede , om , door tegenovere - 
ftelling en tegenftrijdigheid. van groei, de uitzetting van het gewas te ver= 
hoogen. De fappen, in de ffammen opgeheven , voortgeftuwd ; geperst , 
terwijl zij zich ter vorming van nieuwe deelen verdikken , volgen flechts 
gedeeltelijk den opgaanden of zijdelingfchen loop. Een ander gedeelte doet 
den bast van ftam en takken zwellen , dringt daardoor heen en fchiet uit 
tot lange loten of (taken, die zich, of fchuins uit de geheele lengte van 
den ftam of loodregt uit de takken met fnellen groei, tot naar den grond 


verlengen „ aldaar wortelen en uit dezen al wederom ftammen naar de 
hoog- 


C 45 ) 
koogté opfchieten. -Alzoo wordt door een bosch van ftammeu , alle uit 
denzelfden moederftam ontfproten , alle onder elkander verbonden ; de 
tusfchenruimte al ‘meer: opgevuld, — Dan het is niet flechts groote: masfa 
en uitzetting, het is al verder hooge ontwikkeling „ verfcheidenheid van 
gedaante, menigvuldigheid van vormen , die eenen weelderigen plantengroei 
kenmerken. Wijduitgeftrekt zijn de heivelden in het noordelijk Europa, 
„en de ‘kreupelbosfchen der ftekelige zoutplanten in de ziltige gronden der 
Tartaarfche en Siberifche woestijnen; doch eene vervelende eentoonigheid 
ontfpringt uit de eenzelvigheid van foort en vorm. Slechts ééne , beftendig 
dezelfde oorzaak, fchijnt. daar den tragen groei en de onveranderlijke gedaante 
te “bepalen. “Doch eene zoo groote verfpreiding vah eene en dezelfde 
plantenfoort heeft reeds over het algemeen zeldzaam plaats tusfchen de 
keerkringen; dit geldt ook in het bijzonder van Indiën; de plantengroei 
is daar î in ontelbare gedaanten gewijzigd. Van de meer dan anderhalf honderd 
grootere afdeelingen of rangen, “waarin het plantenrijk naar het verfchil- 
lend -maakfel- verdeeld wordt, kennen wij naauwelijks de helft onder onze 
inlandfche gewasfen, Java alleen levert bijna van allen voorbeelden op; 
de weinige „ die er gemist worden „ zijn juist diegene , die eenen fchralen, 


onvruchtbaren grond aanduiden , zoo als de zonderlinge, fappige, fteke- «_ 


“lige ftruiken van Afrika, die alleen door lucht én daauw gevoed wor- 
den, en dus in het barre zand kunnen leven, — In de Indifche bosfchen 
levert. dikwerf reeds een enkele boom de grootfte verfcheidenheid van 
foort en gedaante op in de gewasfen , die zich daarop vastgezet hebben 4 
men zoude het eenen tuin kunnen noemen, rijk aan menigvuldigheid van 
bloem , foort en gedaante, en op eenen enkelen ftam in de lucht opgehe- 
‚ven. Het is wijders bekend , dat, gelijk op de aarde in het algemeen met 
den afftand van de linie , zoo ook „, doch fterker en fneller in het geberg- 
te met de meerdere hoogte, de warmte afneemt, en dat derhalve een en- 
kele derge het klimaat van vele, in breedte zeer verfchillende landen ople- 

F 3 ve- 


CD 


vert. Men kan daar binnen weinige uren de uiterften der luchtgefteldheid 
van heete en gematigde gewesten, ja van het koude Noorden ondervinden. 
De „gedaante der gewasfen flaat daarmede in het naauwst verband. Rijst 
men tegen den berg op , ‘weldra ziet men: geene palen of bananen meer. 
Zij worden door andere gewasfen vervangen3 al wederom andere volgen 
op deze, Gedurig ontwaart men, al opklimmende, eene afwisfeling der 
meest verfchillende vormen 3 ‘en evenwel blijft-eene weelderige vegetatie 
voortduren, Nog hooger eindelijk ziet men, zelfs onder de linie „ geene 
andere vormen, dan zulke, die, in de vlakte , flechts «aan landen ‘buiten de 
keerkringen «of nader bij de polen gelegen, eigen zijn. Ziedaar dus al 
wederom eene krachtige oorzaak van verfcheidenheid, wier groote uitwere 
king op het Indisch gebergte bovenal kan gekend worden , en die-ons al 


meer doet zien, hoezeer de aard der gewasfen door het klimaat bepaald 
wordt, 


Onze Oost-Indifche Gewesten deelen dus niet alleen met anderen nabij 
den evenaar of tusfchen de keerkringen. gelegen, in al de grootheid. en den 
rijkdom, die den plantengroei aldaar over het algemeen onderfcheidt; maar 
wij mogen ook veilig vâstftellen „ dat zij die meest alle in vruchtbaarheid 
en fchoonheid overtreffen.- Afrika en Nieuw-Holland ftaan in. dit opzigt - 
klaarblijkelijk zoo zeer ten achteren , dat wij ze niet eens op de fchaát 
van vergelijking behoeven te brengen. Amerika alleen kan ín aanmerking kó- 
men. Doch ook daar is het länd verre van eene-zoo algemeen. krachtige, 
gelijkelijk. over het geheele land verfpreide vegetatie , eene zoo algemeene 
oorzaak van vruchtbaarlieid te bezitten, Kaal flaan ‘daar de hooge top- 
pen van het oud granitisch gebergtes flechts traag wordt deszelfs. opper- 
vlakte tot eene voor den groei gefchikte aarde ontbonden. Rivieren fpoe- 
len daaruit het vruchtbaarsté. gedeelte , en laten- het uitgewasfchen zand. té- 
rug. Het is dan ook alleen in het lager land aldaar , dat groote rivieren ; 
de magtigften op onze aarde, ‘door jaarlijkfche overftroomingen overdeke 


% ken, 
% 


an 


ken ‚het is in den modder , in de moerasfen en poelen, die zij terug la- 
ten „ alwaar , jas misfchien de krachtigfte , fterkfte plantengroei , die over 
de geheele aarde «kan gezien worden , beftaat. Doch groeikracht en rot- 
ting, leven en ontbinding zijn daar in eenen gedurigen , geweldigen ftrijd. 
De eene is-‚Zoo onftuimig;-als de andere verderfelijk en verpestend is. 
Daar is niet die zuivere frisfche aetherifche lucht ; die ons overal op en 
tusfchen het Javaanfche gebergte tegenwaait. Niet die ftille , gelijke over= 
eenftemming van werkzame elementen „ noch dat evenwigt. van krachten „ 
waarvan eene voortdurende. vruchtbaarheid alleen het gevolg is. 

Moet eene zoo bijzondere en eigenaardige gefteldheid van dat land onze 
verwondering opwekken „zij zal tevens de: begeerte doen ontftaan, om 
zoo mogelijk de oorzaken te kennen, waardoor: dezelve wordt voortgebragt. 
Gij zult het mij vergunnen, Mijne Heeren ‚dat ik nog kortelijk vermeld, 
wat waarneming en overdenking mij dienaangaande geleerd hebben. 6 

Bezit dus de grond aldaar eene zoo groote duurzame vruchtbaarheid, - 
wij zullen. dan ook in de-eerfte plaats op den aard van dien grond moeten 
opmerkzäam” zijns „== Eene: eerfte . bijzonderheid, -die ik dienaangaande 
moet doen kennen, is deze, dat gelijk op Java nergens Granietgebergte 
beftaat „zoo ook. aldaar geene zandgronden of keizand. aanwezig zijn. Dit 
moet ons te meer vreemd toefchijnen „ wanneer wij in aanmerking nemen, 
dat het zand bijna in alle andere landen. aanwezig is 3 of wanneer wij ons 
de wijduitgeltrekte zandgronden van het noordelijk Europa, de barre zand» 
woestijnen. vän Afrika, «en de fchraalbegroeide zandheuvelen van Nieuwe 
Holland in- het geheugen brengen. Even min kan men zeggen, dat daar 
zuivere kleigronden zijn , althans niet Zoodanige als wij die kennen, Een 
en auder- doet reeds vermoeden „dat de oorfprong dier gronden een’ andere 
moet zijn dan die van de onzen, Wij zullen dus de oorzaak van het 
verfchil in het eerfte ontftaan dier gronden moeten opfporen. Immers alle 
aarde , ook die der-lagere landen, ontftaat door eene trapswijze ontbinding 


C 48 ) 
van het vaste gefteente , dat de hoogere bergen zamenftelt „ van waar ze 
vervolgens wordt afgevoerd. 


„Het hoog gebergte nu der meeste Oost- Indifche eilanden „en van Java 
in het bijzonder, behoort tot die gronden, die men thans over het alge- _ 


meen en in-eene ruime beteekenis , onder den naam van vulkanifche gron- 
den bevat , omdat men met genoegzame redenen mag vastftellen „ dat zij, 
even als de werkzame vulkanen zelve, daor opheffing van den bodem, door 
eene onderaardfche , van onder naar boven bepaalde werking ontftaan zijn. 
Geheel Java is zulk een vulkanisch terrein. Gelijk in vele andere opzig- 
ten „zoo verfchilt het rotsgefteente , dat zulke bergen zamentftelt, van dat 
van alle anderefi ook in ftoffelijke zamenftelling «en beftanddeelen. … Alle 
rotsfoorten „tot ‘hetzelve behoorende, zijn gemengd 3 zij beftaan niet uit 
eene enkele, eenvoudige delfftoffe , maar uit onderfcheidene , onder elkander 
vast zamenhangende, meer of min groote ftukken, brokken of korrels 
van andere delfftoffen , zoo als Veldfpaat „ Hoornblende „ Augit en mag- 
uetisch iĳzer,- Eene eigenfchap , aan deze delfftoffen meer dan aan andere 
bijzonder eigen, die zij dus ook aan de rotsfoort-,-waarvan zij het be- 
ftanddeel uitmaken, mededeelen „en waarop wij nu voorname}{ik. moeten 
“ letten, ís deze, dat zij alle aan eene meer of min fpoedige verandering 
onderhevig zijn, wanneer zij aan weêr, lucht, vochtigheid en anderen ver- 
mogenden. invloed zijn blootgefteld. - Zij verliezen allengskens hunnen za- 
menhang „en worden ten laatften geheel ontbonden, -Vân den Veldfpaat 
is zulks ten overvloede bekend, De: overige zijn dezulke, die of ijzer be- 
‚ vätten, of zoo als het magnetifche; bijna geheel daaruit- zijn zamengefleld. 
Het ijzer is daarin in eenen zoodanigen ftaat bevat, dat hetzelve zeer vêr= 
anderlijk, of aan verder roesten onderhevig is, en dit is eene voorname 
reden „ dat de rotsfoorten „die, hetzelve, bevatten «vrij: fpoedig ‘aan 
de lucht en in het water veranderd , en met eene oker- of roestkleurige 


korst overtrokken worden, Men: vindt, het bewijs daarvan overal in de 


bergen. Men kan dit tevens aanmerken, als een bewijs, dat zoodanig 
ge- 


b CR 
geftéente niët Zoo als dat van vele andere bergen door bezinking uit wae 
ter: heeft kunnen ontftaan, en van de eigenlijke vulkanifche uitwerpfelen 
mag men althans vastftellen , dat zij des te verandelijker én aandoenlijker 
gijn voor de inwerking van lucht en water, naar mate zij eenen grooteren 
graad van hitte en branding ondergaan hebben. Doch niettegenftaande.deze 
groote: veranderlijkheid , en offchoon het overal blijkbaar is, dat door de 
flooping van het gebergte en door de ontbinding der rotfen gedurig losfe. 
aarde ontftaat , is het echter niet gemakkelijk „ deze ontbinding in alle der= 
zelver oorzaken ma te gaan en te verklaren. Krachtig, wel is waar, is 
het ontbindend en verftorend wermogen’ van luchten water. Beide wer- 
ken langzaam maar zeker 3 want de werkingen der Natuur zijn aan geenen: 
tijd bepaald, -Veelvermogend is al verder: eene gedurige afwisfeling van’ … 
warmte en koude,-van droogte en vochtigheid. Openingen , kloven en 
fcheuren vergunnen veelvuldig aan werkzame elementen … den toegang tot: 
diep in het gefteente. Het water overal in-‘en doordringende, is meer 
malen … oorzaak van -inftortingen3- ftortregens „ hooggezwollen , {nel 
ftroomende fivieren «voeren het losgerukt gefteente tot verre afltan- 
den met ‘zich medez hetzelve wordt door het’ voortrollen , door, de: 
wrijving. der ftukken- tegen elkander, gedurig afgefleten, verkleind en: 
vergruisd. Door : de. uitberstingen „der werkzame vulkanen wordt veel- 
vuldig” eene „groote menigte van fijne asch-en ftof uitgeworpen en ver af. 
voortgedreven en vwerfpreid; en deze uitwerpfelen- gaan nog fpoediger tot 
aarde ‘over; „zoodat zij. reeds na- weinige jaren voor den plantengroei ge- 
fchikt zijn. Vele krachtige vloeiftoffen, als zwaveldampen , zuren, zouten, 
luchtvormige zelfftandigheden, werken „ zoo door ontbindend vermogen. als- 
door uitzetting „ veerkracht en perfing, gedurig op het vaste gefteente , en 
eene volkomene flooping van hetzelve is het uitwerkfel van dat alles, De 
overweging daarvan mag €enigzins-een- denkbeeld geven van de wijze, 
waarop de ontbinding der rotfen gebeurt, Doch wij moeten tevens belij- 

G den , 


Cs) 
den , dat-dat alles nog niet voldoende is, om deze „ en-alle daarbij. plaats 
hebbende verfchijnfelen. te verklaren. - Het blijft ons dikwijls even; onver= 
Klaarbaar , wanneer wij die. veranderingen evenwel daar zien: gebeuren , «ale 
waar wij geene der “ons-bekende oorzaken ontwaren , of: alwaar de hards 
heid „ vastheid «eri- zamenhang der „bergen ons: toefchijnen voor alle ele= 
menten onverwinnelijk te zijn, als wanneer wij zê niet zien plaats heb= 
ben,’ daar , alwaar zij, naar onze begrippen ‚ moesten werkzaam zijn, of 
wanneer wij vruchteloos;- door. sr kerjeg rf vrare der Natuur 
trachten na té bootfen. 3 
„Doch wat daarvan «ook zijn anas zoo ralf is: keb het Kort voor 
ons nu vooral: hierop” aam «te weten ; dat er eené-gedurige verandering. 
van’ het rotsgefteente plaats: heeft, en dat de losfe, vóór den groei der 
gewasfen gefchikte „ aarde daärvan afkomftig is. Ik-heb'dezê veranderin= 
gen met oplettendheid nagegaan : en-derzelver “grooten invloed op-de-gefteld- 
heid van _dén--bodém- overal -waargenomen.” Ook daar, inhet ftille- hooge 
gebêrgtes isde Natuur gedurig: werkzaant.”:Nergeris is-volkomen rust noch 
beftendigheid:” De hardfte-rotfin, die zich aamden oppervlakkigen aan 
fchouwer als onvergankelijk “vertoonen worden ‘van het oogenblik af; - 
waerop. ze ontftaan zijn „ door tegenftrijdige krachten-en elementen aange= 
daan ; bedwongen, gewijzigd en veranderd „ tot dat zij ten laatften geheel 
ophouden te beftaan „ én, tot: ftof ontbonden , naar elders hees zt 
aan den bodem der zee. worden teruggegeven. - it 100 
Ik zoude: verfcheidene omftandigheden en bijzonderheden kunnen wak, 
die gedeeltelijk bewijzen en het gedeeltelijk waarfchijnlijk maken „ «dat de 
voorzegde. ontbinding op de Indifcher eilanden althans” niet-minder „ maar” 
zelfs fterker en fneller wann in " ke terrein van vele andere rand 
plaats heeft, 5 
Het vis» terallen tijde opslokken dat de wikis van —eatkaciisch vergoe: 
afkomftig; voor den groai der géwasfen bijzonder gefchikt is Alle-opmerk=> 
25 1 zame 


C 51) 


mame reizigers ‚die den. Aetna en Vefuvius bezocht hebben, gewagen van 
de ongemeen. groote vruchtbaarheid en van den weelderigen plantengroei 
aan, den voet en in de omftreken dier beide merkwaardige vulkanen. . De 
Aetna is. in. dit opzigt een voorwerp van verwondering voor allen , die 
hem bezocht hebben. Geen land in, de wereld, zegt DoLoMIEU , is zoo 
rijk „nergens isde groei zoo krachtig en zoo overvloedig als daar, niets 
zoo -fchoon alsde velden van Catania , van Mascali en van den geheelen’ 
voet van den, Aetna. „Montpeglierij aldaar, zegt pe BorcH, is misfchien 
het vruchtbaarfte land der geheele aarde, Even zoo luiden de berigten 
van alle tijden van den Vefuvius en, alle andere vulkanifche landen, en wij 
kunnen dit in alle opzigten met het voorbeeld der Oost-Indifche eilanden 
bevestigen. 

Eene zoo bijzondere gefchiktheid dezer aarde voor den groei kan wel 
geene. andere. oorzaak tot grond hebben-, dan eene jüúiste vermenging en 
evenredigheid der grond{toffen „ waaruit zij is zamengefteld, Hoewel deze 
grondftoffen geene andere zijn, dan die in elke andere voor kultuur ge- 
fchikte gronden zijn bevat; zoo verfchilt toch de vulkanifche aarde zoo 
aanmerkelijk „dat men dezelve niet wel tot- eene der foorten van onze 
gronden kan betrekken, die wij gewoon zijn naar de meerdere hoeveelheid 
van het eene of. andere beftanddeel te onderfcheiden. De betrekkelijke hoe- 
veelheid. der beftanddeelen kan. dus, nietde eenige oorzaak. van. dat verfchil 
zijn. « Neen „ hetzelve is voornamelijk gelegen in de vaste innige vereeni- 
ging ‚ waarmede al. de beftanddeelen tot éen, in al deszelfs, deelen gelijk, 
geheel zijn verbonden. Zij laten zich niet , gelijk in onze aarden, werk- 
tuigelijk van elkander {cheiden. Zij maken alle te zamen, eene enkelvou- 
dige delfftoffe uit, terwijl onze aarden een mengfel zijn van verfchillende 
_zelfflahdigheden, Zij. kan dus ook niet door vermenging zamengefteld of 
verbeterd worden; zij is een voor. de kunst geheel onnavolgbaar. voort- 
brengfel der natuur. — De goede eigenfchappen derzelve blijken al verder 

G 2 hier. 


CS 


hieruit, dat zij alle die kenmerken oplevert , die eerie goede vruchtbare 
aarde onderfcheïden. De zamenhang der deeltjes is zoodanig gematigd, 
dat zij noch , gelijk onze zandgronden, voor verltuiving vatbaar is, noch, 
zoo als-zware klei, door opdroogen en hitte, fteenhard en als gebakken 
wordt, of door inkrimpen en bersten de wortelen der gewasfen verfcheurt, 
Zij is genoegzaam los en luchtig, om den bevruchtenden invloed van den 
dampkring te kunnen ontvangen. Even zoo neemt zij het water gereede- 
lijk in zich op, en, zonder aan eene gelijkelijke indringing en doorzak- 
king van hetzelve hinderlijk te zijn , bindt zij hetzelve echter genoegzaam 
om het nog lang bij eene daarop volgende droogte terug te houden. — 
Het ijzer is almede’, gelijk ik reeds gezegd heb , op het innigst met de 
overige beftanddeelen dezer aarde verbonden, en, offchoon aan hetzelve 
naauwelijks eenige invloed op den groei der gewasfen wordt toegekend, 
hetzelve zelfs van  fommigen voor fchadelijk wordt gehouden, zoo moet 
ik in het tegendeel oordeelen , dat hetzelve een wezenlijk en hoogstnuttig 
‘beftanddeel der vruchtbare aarde uitmaakt, dat het vooral door zijne ver- 
anderlijkheid medewerkt , de heilzame inwerking van den dampkring: op 
de aarde aan den gang te zetten en cene langdurige wid van den 
grond te onderhouden. 

Hoogstopmerkenswaardig is waarlijk deze van Natuur reeds voor na 
plantengroei zoo gefchikte gefteldheid van den grond; doch het is nict 
minder verwonderlijk, dat dezelve al mede ‘reeds alie die beftanddeelen 
fchijnt- te bevatten, die vervolgens tot voeding der gewasfen vercischt 
“worden. Eene juiste vermenging toch der onderfcheidene foorten van 
aarde , een matige zamenhang „ eene bepaalde grootte en gedaante der dee. 
len, moge hoogstdienstig of noodzakelijk zijn: dit alles kan evenwel flechts 
dienen , om den grond voor te bereïden , en tot het ontvangen, binden en 
bewerken der eigenlijk voedende {toffe gefchikt té maken. Immers het is een 
eerfte, algemeen erkend grondbeginfel van landbouw, dat aarde alleen, 
dn hoe 


CD 

hoe- goed ook: voorbereid , geëne voeding kan- geven. Daartoe behooren 
nog andere zelfftandigheden. « Het zijn voornamelijk diegene, die van be- 
werktuigde wezens „ wan’ dieren of. planten afkomftig, door ontbinding van 
dèzen ontftaan zijn, en de: eigenlijk. zoogenaamde plantenaarde--of “den 
Jrummiés  zamenftellen. „Van dezevalleen hangt: de vruchtbaarheid, de,kracht 
en. rijkdom van den grond af; deze alleen. is het „, die „ benevens het 
„water , voedfel aan de gewasfen geeft; de ‘hoeveelheid daarvan kan dus 
‚ook alleen de veilige maat{taf van de vruchtbaarheid. der aarde zijn, «Mag 
‚de waarheid dezer ftelling niet ‘worden in twijfel getrokken, dan moeten 
„wij hieruit, reeds“ befluiten „- dat. ook de-eigenlijk, voedende \beftanddeelen 
niet gemist worden in den grond, dien wij nu befchouwen „ niet flechts in * 
‚den hoogeren boschgfond , die natuurlijk boven. anderen rijk: aan ‘planten- 
aarde „is; ‘of bijna geheel daaruit beltaat, maar-ook inde aarde, die het 
Jager en open land-overdekt.. Ook deze is overal. begroeid, en brengt al- 
mede ‚-van. zelve; - eene zeer, groote verfcheidenheid. wan- gewasfen- voort. 
„Deze. alleen is,,hets,dievzonder dat denzelven eenige. andere. ftoffe: wordt 
„bijgemengd ‚ter, kaltuur,-van alle,nuttige gewasfen ,-dienstig-is, ‘Immers 
de Javaan kent geene bemestingen. … Zonder; deze , „alleen “in, den patuurlij- 
Ken grond, teelt hij: het voedend graan , fmakelüte. vruchten , geurige 
bloemplanten en alle.nuttige gewasfen. 

De plantenaarde nu, „van -welker aanwezen in, onzen grond men zich 
gemakkelijk kan verzekeren, is-daarmede zoo innig vermengd ; dat dezelve 
noch op het oog kennelijk is „ noch. door. uitwasfchen daaruit kan worden 
afgefcheiden, Ook met betrekking tot dit beftanddeel geldt dus hetgeen 
hiervoren is aangemerkt ten aanzien der, vaste en innige vermenging van 
alle beftanddeelen „ waaruit de grond: beftaat , en waardoor dezelve tot 
eene gelijke en eenvormige zelfftandigheid wordt. Wij leeren hierdoor 
al wederom, eene merkwaardige eigen{chap der vulkanifche, aarde. ken- 
nen „ het vermogen. namelijk , de plantenaarde ten naauwften met -zich 

G 3 te 


C 54 d 
te verbinden, die , hoogst fijn zijnde, daardoor woor de: inwerking van 
lucht en water vatbaar en tot plantenvoedfel toebereid wordt, « Ik twijfel, 
of. men onder onze. inlandfche foorten van aarde wel een voorbeeld van 
zulk eené eigenaardige zamenftelling- vinden zal. a 

Ik vertrouw derhalve, dat wij uit deze: befchóuwing ennen wbs 
dat de groote. en aanhoudende vruchtbaarheid der aarde op Java-en êlders, 
alwaar zij van het vulkanisch gebergte afkomftig is , voornamelijk veroor- 
zaakt wordt door de bepaalde evenredigheid en innige vereeniging der be-- 
ftanddeelen , voorts door de- vatbaarheid dier aarde voor de inwerking van 
lacht en vochtigheid, en laat{telijk door ‘hare. veranderlijkheid en de traps- 
wijze ontbinding , waaraan zij zeer lang onderhevig blijft. 

Het is klaar, dat een grond, dië reeds van ‘Natuur zoo uimdnenië 
gefchikt is voor den groei-der gewasfen , flechts weinig kunst vereischt, 
om tot eenen nog hoogeren graad van vruchtbaarheid gebragt, en voor de 
kultuur: der meeste nuttige gewasfen voorbereid te worden. Eene getrouwe 
navolging van datgene , waardoor wij in de Natuur zelve deze vrucht- 
baarheid zien toenemen, is al wat ons in dezen te doen” ftaat).- De meri- 
ging toch der natuurlijke aarde is- zoodanig; dat dezelve niet doof toevocgirig 
van: eenige’ andere’ zelfftandigheid behoeft verbeterd te worden. . Het klimaat 
maakt alle bijmenging van warmte aanbrengende ftoffe onnoodig. Mest- 
ftoffe zoude de goede eigenfchappen dier darde niet ‘kunnen verméerderén , 
maar veeleer. eene al te groote geïlheid veroorzaken” er aat’ cënié- menigte 
van” fchadelijke : infekten tot lokaas verftrekken. Het eenige’, dât de kunst 
vermag’, doch‘ hetgeen eene zoo krachtige als gunstige uitwerking zal te 

“weeg brengen, is, den grond te openen, los té maken, met’ de’ lucht in 
veelvuldige gemeenfchap en aanraking te brengen ,- eene gedurige vochtig- 
heid” in’ denzelven te onderhouden „’ en’ daärdoof” de ontbinding én ophef. 
fing’ als vruclitaanbrengende beftanddeelen te” bevorderen en té befpoe- 
digen. RO Ì i6 8 1:90 op HAER (E98 i 

De 


C 55 

De rijstkultuur op Java, zoo zeer , en meer’ dan elders volmaakt, geeft 

ons het voorbeeld van de ganwending;, van het voldoende, en van de goede 
ditwerking dier middelen. — Eeuwen lang is de grond alddar bebouwd , zon- 
der dat deszelfs wrüchtbaarheid eenige vermindering ondergaan heeft; eeu 
wen lang zal ' dezelve nog kunnen bebouwd: worden , en met eene fchier 
onuitputbare vruchtbaarheid jaarlijks een ruïme oogst kúnnen opleveren. 

Deze aanhoudende vruchtbaarheid van den grond mag veilig vooronder= 
field worden, altijd te zullen voortduren , niet flechts met ‘opzigt tot de 
bijzondere rijstkultuur, maar ook ten aanzien var alle andere voortbreng= 
felen van landbouw, zoo lang. de hoogere bosfchen, ‘en met dezelve de 
oorfprong van regen en rivieren, en het gedurig voortbrengen van planten= 
aarde zullen blijven beftaän 3 zoo lang derhalve’ ‘de’ lagere’ gronden een 
geftadige toevoer van vruchtbare aarde en water’ zullen blijven. behouden. 
De af helling van let länd ‘maakt dien toevoer bijna ovéral mogelijk. Eene 
volftrekte onvruchtbaarheid van den grond Taat zich’ daarenboven naauwe- 
lijks denken, “wanmcêr r men ‘deszelfs bijzondere’ gefteldheid in aanmerking: 

neemt, Slechts eeh” vermindering van” “denzelvert kar’ daar. plaâts hebben, 
alwaar de grond, zonder nieuwe’ aarde’ te ontvängen, allengskens ontbonden, 
door lacht en water uitgefpoeld’, en van vruchtbare deelen beroofd „ tot 
eerie vaste bank wars verk » verhard; en voor den toegang der luché 
gefloten is. 

Ik aarzel derhalve niet > de tot hiertoe befchreverie bijzondere gefteld- 
heid van den grond als eene eerfte en voornaamfte' oorzaak van' de: fterke 
vegetatie, waardòor Java en andere vulkanifehe eilanden in Indië zich on- 
derfcheiden, — van die waarlijk verwonderlijke groeïkrachit, hooge ontwik- 
keling, menigvuldigheid en verfcheidenheid, die het plantenrijk aldaar bijna 
overal aanbiedt, te befchouwen. Lindt deze gunstige gefteldheid toch 
van den grond zouden alle andere, den gròei mede veroorzakende ‘omftan- 
digheden, hoe veel vermogetid ook in de Foar ipdldiden; dâârtoe 

ech- 


C 56 hy 


echter voor onvoldoende moeten, geacht, worden. Afrika, Nieuw-Holland, 
eenige eilanden in den Indifchen Archipel, en fommige plaatfen op Java 
zelve , „alwaar veen andere ‚grond, is, ftrekken-daarvan, ten bewijze. „Doch 
“ het „laat zich. daarentegen reeds van voren, ‚befeffen ,, welke ‚de. uitwerking 
zal. zijn ,, wanneer alle die overige gunstige, ‘omftandigheden gepaard gaan, 
met eenen: zoodanig. geftelden „grond, als ik heb -befchreven :- een grond „ 
die reeds in landen, ver buiten de keerkringen gelegen „ door eene buiten- 
gewone vruchtbaarheid wordt gekenmerkt. Hoeveel meer zal niet een war-, 
mer luchtftreek deszelfs kracht . verhoogen, alwaar, eene altoosdurende, 
warmte-den;-grond doordringt, het « ingefloten voedfel verfijnt, het inge, 
zwolgen water. tot veerkrachtige dampen. uitzet, daardoor deszelfs werking 
op. de: beftanddeelen vanden bodem , en door dat alles de ontbinding, 
van den gronden de-oplosfing van deszelfs voedende deelen bevordert. 
Door de warmte wordt al verder een overvloed van water uit zee, die 
het land. omringt, in den dampkring opgeheven en over het land vervoerd, 
Met de koelte van den nacht hetzelve wederom verlatende, geeft zij hetals 
daauw aan ‘het geopend. en. dorstig aardrijk over; of hoog en boschrijk ge- 
bergte ontvangt.-het , verdikt het tot wolken , die zich weldta in regens 
ontlasten. _Doch het is vooral de dagelijkfche omwenteling der aarde, de 
afwisfeling van. dag en nacht, de verfchillende graad van warmte, daarmede 
gepaard , die, tusfchen de keerkingen meer dan elders „ eene gemeenfchap_ 
‘tusfchen „aarde, en; dampkring ; eene. wisfeling en verandering van. beftand- — 
deelen „en ‚als, het ware, eenen onophoudelijken ftrijd van elementen ver-, 
oorzaakt, - Hoe, meer- over dag de „loodregte zonneftralen het aardrijk ver- 
hitten en uitzetten, den dampkring boven hetzelve verijlen , te meer ope- 
nen zij, des te aantrekkelijk maken zij den grond voor al de luchtver- 
hevelingen „ die, met de koelte van ‚den nacht uit zee toeftroomende , in de 
verijlde luchtruimte indringen „ en, het. aardrijk overdekken. Zij heeft , als 


het-,ware , indien, ik mij zoo durf uitdrukken » eene ademhaling van het 
__aard- 


C sr) 


aardrijk ten gevolge, wâarvan ieder tocht; elke groote rsAythmus, verede- 
ling. van —voedende! fappen ven vöèding- zelve te wege brengt. Van daar 
ook die weldadige-afwisfeling: van, land- en zeewinden 4 die „ nabij de linie 
meer ;.dan ' elders," niet: flechts’ voor “den ‘mensch ven «de nk maar Vane 
blijkelijk ‚ook woorshet plantenrijk. allerheilzaamst zijns 

„Tet laatftey gelijk:rijkdom al sheer uitzich’ zelve wast en uitzet, zoo - 
ontfpringt ook’ uit groote vruchtbaarheid al grooter vruchtbaarheid, Ver- 
bazend: groot is op-de.plaatfen.; die ik heb getracht te fchetfen, de me- 
nigte van plantenftoffe, die onophoudelijk wordt! bereiden bewerkt 3 ook 
van diegene, die zich uit den levenden werkkring ‘van groeì. affheide tot 
de aarde overgaat, deze ophoogt en al vruchtbdarder maakt; die al meer 
het fpel en den ftrijd ‘der grondftoffen aan den gang Zet, eenen a) weelde- 
rigeren groei veroorzaakt. — En dit alles is de uitwerking van dat eenvou- 
dige, ftille plantenleven , zoo onzigtbaar en zoo geheimvol in zijne werking, 
als verbazend in zijne gewrochten! Wat toch kan meer onze hoogfte ver- 
wondering opwekken? Doch welke befchouwing der Natuur is er, die 
daar niet henen leidt? Juist deze is de fchoonfte vrucht , die wij er van 
wegdragen ; zij blijft niet zonder invloed op onze ftemming, op ons ge- 
voel, op ons denken en handelen; zij verbindt het natuurlijke met het ze- 
delijke. Doch waarheen word ik vervoerd? Ik heb mijne taak volbragt , 
want mijn onderwerp houdt op tot de tegenwoordige befchouwing te 
behooren. 


Na het eindigen dezer Rede, zeide de Voorzitter : 


Ontvang , Mijnheer ReïNwARDT! uit naam, zoo ik vertrouw , van 
allen, die hier aanwezig zijn , den hartelijken dank voor uwe voordragt. 
Toen Gij, ver van het Vaderland verwijderd, ten nutte der Wetenfchap- 
pen aan vele gevaren waart blootgefteld , en zoo door uw voorbeeld be- 

H krach- 


Cs8 D 


krachtigdet „hetgeen Gij te voren met klem: van tale, hadt aangewezen, hoe 
de ‚ware Natuuronderzoeker gewoonlijk door veen: bijna. ongeloofelijke 
ijver wordt: gedreven dachten. wij dikwijls-met ‘angst aan de: mogelijkheids 
van U in dezen, kring>niet weder-tevaanfchouwens!: Zoo svéel tevinniger 
gevoelen wij ons nu verblijd „door uwen ‘eigen mond-een -gedeëlte vari 
uwe bevinding te hooren vermelden: Met verlangén zien wij de volledige 
‘ontvouwing hiervan. te gemoet. «Het Opperwezen fchenke U hiertoë:de 
noodige , gezondheid , ver zeuren en Inftituut- bij, voortduring weer: in de 
vruchten uwer nafpo briów Ödjono 318: shósltisonste gi Jia 


nt Dè Eer ie Kl Klasfe is “in en te die deze. openbate' zitting ‘hebt 
bij gewoond voor. die. bewijs. van uwe “deelneming hâren dank verfchul, 
dei U gs uit, ‘haren naam “tocbrengende, eindig ik bier mede onze 
gea en verklaar deze Vergadering te zijn „gefloten. Hilde: ll 


Î va ih 
0e odin 


eta. ok 3 3VT FiotdsoTwan stile ui bhssrdist tie 
“Eb er Hoda # looft 8 iris ieheo 
(is ww ‘sihkoorfs} ab "er dee Jemt Eiiol Herst 43 
„en Ho 'go'beolvitt mso A torstb: 
Ì dd t je À 
\ kh _ 


Ned n 
st eaiwuòrlilod  sgibroowasges ub 303 go abrod grswrsbro sf stsw 
MMO 


zeesisdooV-ieb abies  sb3rl ssh adgibriie zon #7 


N k 8 
4 e WIWORJTEN . Al OOR ei AUERE ALE vas tracer ds oproer nf + 

Î 1004 dneb-nudtilers 9} ai bee hammen ahnsiiak” SHE sin 

Jt 10 PEG MAAN: (139 TENS BE3IVIELAS VIE DID Co EDAEE 


„qadslaoisVd. 195: 93300. 09 « brobitarav, besekaabeM radeaev Dv „HO ns07 
„ad blaadioow: vrm zOeh- 008 A9 « bleilsgsoold.s1sew nar evan alen ens Anôri 


N 


VERSLAG 


VAN DE 


ZEVENDE OPENBARE VERGADERING 


DER 
EERSTE KLASSE 
VAN | 
HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


GEHOUDEN DEN 18den DECEMBER 1820. 


IVD DANA ITD 


Gedrukt voor 
DE LEDEN DES INSTITUUTS. 


wRALRRNY | 
2 we bikes ann eijk vee 5 4 
ed EN vanavan 


au bidt takel MEA RO Eed 


Aaen ame naa 


zl HA, 


ad 


“rvu AOBA ALG ADKOA Tan 


AAAUNAATTEN KAATAHO2HET EW. MAV 
btn dees BROOM Kal MEDE 


> 
QC8t naamaona e58L waa naavonao KE, 
AAEENEREER KELE OT EEP hendel dedind id 
Nes 


oor dalatbon 


On ATUUTITERL &AO HATE HO 


VERSLAG 


VAN DE 


hOOE Tu 


ZEVENDE OPENBARE VERGADERING 


aha mar e gietejk « LION . 


E E R S,, TE 1 ‚K les S- S. dein 


HO MT AACHEIOAHM or VAN, ; WG le ko LAM 


dir KONINKLDK NtDERLANDsche. IN stitoor 


viVAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE „o 
LENS SRAD BEV? N RIE N.sisorov Hilo ertoe 


en ol he , en et 
gafhav 2 
arturt- ot atieterd rsv gaoh si 


Blondes. Ee Iden Decer ember, er 1829. 


isde ndslnstsV/. vab 


19 9400OWSB TOOL … HEET 99 ai ob term gitasla -osoh- Hd 
is: Voorzitter : C.van DER BOÓN” misc,” iq tld 
GEV top “dba evaoLik: nab- go de slaago biatidijlamss: xl 


1d 1910 efijds o9aomieo oteslZl vab boob. rab: 1oob sib nst 


errta mre EF ao Anth asarnitmt da sinparshr waar at 
eruo of heh toit Strain 3 AsB3TSDAO za sleanldl els 
A pos 4 s en Thera nt 
-Asint Stien) ostd oh mt ORT eetseietikoDen ogibissvs rev. eidtsy dan 19v0 


RAMEN VAV Arc TUAUUR A Te viteearaa „d aorooFl- ob : noob l movan 
KOVIEN eë «OA AHITAR MAV „TH Te MAAIJOUOD HA AULT TN: 
adat de „Voorzitter;;-de, Vergadering ‘geopend ‚had ,: werd-rdoor „den, 

Sade de- „Naamlijst der Lseden opgelezen;;; waaruit bleek: „dat ad ne 

saps aanwezig waren : 

A 2 De 


OALZAEN 


a MAY 
He C‚ VAN DER BOON MESCH , N. C‚ DE FREMERY » 


oviaNdnaaav wAAREETD aanava 


Cs G, C. REINWARDT } A. NUMAN ; 
G. MOLL ; Ù UG. S. VAN BREDA. 


Hietdp da dé-Vodfzitter de wölgende!lanfpraak” Á + 


MIJNE vgigerip VEEL GEACHTE’ MEDELEDEN! EN a 
ALLEN, DIE ONS MET UWE TEGENWOORDIGH 
TUU VEREEN isd AANZIENLIJKE AOEROGRBERE, DT ik 
De Rérfte Klasfe'v vant ons Koninklijk-Nederlandfche Inftituut is weder- 
om openlijk vergaderd ;' òm , volgens de Wetten harer Inftelling, verflag 
te doen van hetgene zij , gedurende een tijdvak, van twee jaren , ten nutte 
der Wetenfchappen heeft verrigt “* 
Bij deze plegtige, gelegenheid, rust de treurige taak , door gewoonte en 


betamelijkheid opgelegd, op den Voorzitter de namen te vermelden van ’ 


hen, die door den dood der Klasfe ontnomen zijn. Helaas! nimmer heeft 
de Klasfe meer verliezen ondergaan en ruimere ftof gehad om te treuren 
over het gemis van waardige medearbeïders, dan in de twee laat{te jaren. 
Zeven Leden: de Heeren P. DRIESSEN ; J. A. BENNET , A. VAN STIPRIAAN 
LuïscIus , A. F. GOUDRIAAN, Je P. VAN CAPPELLE, O, S, BANGMAs 
JeF. SSENTELET 5- twêe Geasfocieerden # „c.p. THUNBERG €en H, DAVY 5 
drie Korrespondenten : “Gs ”BAKKER ; “A THAER en Te YOUNG, zijn haar 


enen. 
Hoe 


€ 8 


Hoe gaarne” voldeed ik aan de infpraak van mijn gevoel, door eene 
breede uiteenzetting van hunne groote-en fchitterende verdienften. Maar 
de tijd , die tot de volbrenging van de Werkzaamheden dezer Vergadering 
vergund is, gedoogt dit niet, en vreeze ik al te zeer, dat mij de gaven 
ontbreken zouden; om dien rijkdom en verfcheidenheid van kennis te 
overzien”; waardoor”zij in verfchillende betrekkingen hebben uitgemunt… 

Eene korte en--loffelijke vermelding van elk hunner zij hier de hulde 
aan hunne nagedachtenis gebragt. 

Aan PETRUS DRIESSEN, Hoogleeraar ‘in de Schei- en Kruidkunde aan 

de Akademie’ te Groningen „ komt voorzeker-de lof toe, van de Schei- 
kunde in ons Vaderland fteeds: met den meesten ijver op den bloei en de 
bevordering van het: Fabrijkwezen , gelijk op de Geneeskunst, te hebben 
toegepast. - Bij‘ het ‘aanvaarden van zijnen post als Lector bij de Genees- 
kundige Faculteit te Groningen, in den jare 1778 , liet hij reeds dit zijn 
voornemen blijken , toen: hij over het voordeel fprak , dat de beoefening 
der‘ Scheikunde aan andere Kunften en. Wetenfchappen aanbrengt. Gedu- 
rende “tene: halve eeuw heeft het hem-mogen gebeuren aan die taak te ar- 
beiden. Zijne gehoudene Redevoeringen, zijne uitgegevene Schriften , de 
Akademifche Verhandelingen , onder zijn oog gefchreven , trekken hiervan 
niet alleen ten bewijze , maar toonen ons tevens d dat zijne pogingen. met 
eene’ ‘gelukkige uitkomst bekroond werden. In verfcheidene andere betrek- 
kingen was ‘DRIESSEN nuttig werkzaam. De gewestelijke en, ftedelijke 
Kommisfiën vän Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt „-en de Kom- 
misfie' van Landbouw te Groningen , hebben «vaak. de vruchten: van zijne 
welwillendheid én —wetenfchap genoten. De blijken zijner prijsftelling op 
het ’lidmaatfchap: des Inftituuts zijn in de Archieven der Klasfe bevat „en 
gelegen zoowel in wetenfchappelijken arbeid , dien hij ter overweging toe- 
zond, als in oordeelvellingen , waartoe hij was uitgenoodigd. 

JAN ARNOUT BENNET; Doctor in de Wijsbegeerte en Geneeskunst , had 

A 3 ; het 


6) 


het zich, daarentegen ten doel gefteld, de beoefening der Natuurlijke His- 
torie: in:-het Vaderland. meer: algemeen te- maken en de Vee-Artfenijkunde 
en ‘dé Landhuishoudkunde te bevorderen.” Zijne Prijsverhandelingen, als : 
over „de  nuttigheid van de beoefening en inrigting der Natuurlijke „Histo- 
tier voor des jeugd  over--de Fauna van ons Vaderland „het ontwerp 
eener Vee-Artfenijkundige- School, door ‘de Maatfchappijen van, Haarlem en 
voor. den “Landbouw „bekroond; zijn: daarvan de bewijzen, «Ook vonden 
jeugdige beoefenaars der Wetenfchap in BENNET eenen vriendelijken Be- 
fchermer „gelijk de. Kunften „eenen Voorftander en ‚Kenner, „Eene, treu- 
rige „ onvergetelijke, wederwaardigheid en-een. zwak ligchaamsgeftel. mogten 
zijnen aandoenlijken geest fomtijds mederdrukken , van de. beoefening zijner 
ftuäiën «echter konderí) zij hem nimmer terughouden, De Eerfle, Klasfe 
dieshem vanden jare 1809 tot Luid: mogt bezitten „ bleef. van: de vruchten 
däarvan niet: verftoken , ven mogt meermalen” zijne Voorlezingen: over on- 
_ derwerpen „ den Landbouw-betreffende ontvangen. … ld astserngo 
-…Hét derde” {martelijk verlies’ dat de Klasfe-den-oden Mei, dezes jaars 
leed, was dat van ABRAHAM: VAN /STIPRIAAN- LUÏSCIUS ‚ beroemd „Genees- 
heer en Lector in de Scheikunde te Delft, Voorzitter. der. Provinciale Ge- 
fieeskundige Kommisfie. in bren » Ridder der Orde van den Ne- 
derlandfchen Lieeuw.- zov ono er K n 

Gij weet „- Mijne ‘Heeren ! dat. tribes Mheen van geest 5 
door ‘edele: grondbeginfelensbeftuurd.„ Hem in zijn werkzaam en. weldadig 
teveni gekenmerkt hebben. Zijne kennisen bedrevenheid in de Scheikunde 
heeft de’ Koninklijke Maatfchappij. der. Geneeskunst te Parijs , het Bataafsch 
Genootfchap--der: Proefondervindelijke.. Wijsbegeerte te Rotterdam „ open- 
lijk. verkend ven vereerd door: het ‘bekroonen. zijner. Verhandelingen. over, de 
melken de oorzaken: der verrotting. Op voorwerpen van algemeen belang 
was hij fteeds: uit-zijne wetenfchap toe te pasfen,, Het, water tegen be- 
derf te bewaren-, of. bedorven. water van bederf te, zuiveren, was een,‚der- 
c zel- 


47 


zelve, Het Geneeskundig Magazijn , om andere Schriften met ftilz wijgen! 
voorbij te- gaan „ kàn van «zijne omvattende: kennis’ inde Geneeskunde ge 
wagen, en zijn arbeid, aan het onderzoek en de aanwending der! Guytons 
Sche berookingen befteed:,: van zijn geliefkoosd pogen , ouv-de: Scheikuride 
_der Geneeskunst dienstbaar te maken. zel vacwl asitsv aes 
Het lijdt geen-twijfel-of indien vAN:STIPRIAAN shet hem meermalen aange» 
_ boden: -Hoogleeraarambt- in de Geneeskunst -aatvaard: had, of hij hid hêtt 
zelve waardiglijk- gehandhaafd ‘en werfierd :- maar’ twijfel kan’ het: wekkem; 
of hij daarin der menschheid, meer weldaden bewezen had: jrdan ‘hij vip het 
waarnemen «van» zijne: uitgebreide praktijk: gedaan heeft; - Niet» alleen zijnd 
kundeen ervaring , ‘ooks niet; zijnerinnemendheid:) zijnemenfchenkennis 
en» welbefpraaktheid ‚maar de. vereeniging van deze met ‘menschlievetids 
heid- én: eene: „medelijdendheid, die ‘hem zijn» eigen “leed: terr beste van 
anderen „kon\doen, vergeten ,- maakten hem, als-Arts;>het voorwerp var 
de: ‘onbepaaldfte achting; liefde en. vertouwen inzijne veert rend 
„omliggende fteden en dorpen. niv eiaohsig9s of B zi Karrnavoo o8v 
Dit werkdadig: leven „nogtans  deekidhiede hed niet ; om ‘ook: aan “dé 
Klasfe de» blijken: van zijne geleerdheid zoowel in de Scheikunde als ‘in 
de „Geneeskunst; bij voortand en, tot kort vóór zijnen dood svaante 
bieden. noniirg 
‚‚ De*Bewoners- van andere ;Oorden: mogen “zich „beroemen en met älle 
reden „op dezulken die. zich. aan -de. Bergbouwkunde: of: doôr het-banen 
van wegen” te > midden: door ! rotfen «en over fteile “bergen” heen verdien- 
ftélijk:: hebben » gemaakt. — Ons Vaderland, “zoo: men een-gedeelte gronds 
uitzondert 3 mist: de diepe » metaalmijnen , “gelijk » de “bergketenen &cmiaär 
‘zoovals deszelfs: bodem, nêderig is-en'‘tondom door. water bedreigd wordt, 
mag! het-"zich verheffen (op -fchrandere en ondernemende uiannen 4 dieden 
vlakken, bodem :teger.devinvällen der zee:-en der rivieren: weten «te: be- 
fchutten:s den »bedreigdensgrond,r ir tijd:van gevaar y!-door:fnel dange- 


AV 


brag- 


8) 


bragte hulp, verdedigen, en op den bewaarden grond grootfche ge- 
denkteekenen van vernuft oprigten „ ten welzijn, gemak en vonden van 
deszelfs bewoners. 

Het is grievend, wanneer die: Mannen den Lande onvallénd Zulk 
een verlies kwam het Vaderland te lijden ‚toen het‘op den eden Junij 
dezes jaars , ADRIAAN FRANGOIS GOUDRIAAN , Infpecteur-Generaal bij ’s Rijks 
Waterftaat; Staatsraad in buitengewone dienst, en Ridder der Orde van 
den Nederlandfchen Leeuw „door “den dood werd ontrukt. 

Scherpzinnigheid en vindingrijkheid met juistheid:-van oordeel , diepe 
keijnië en onafgebroken vlijt in ‘overeenftemming: met elkander „hoe veel 
groots en ‘goeds en duurzaams kunnen zijftichten! Van-die fchoonesen 
heilzame overeenftemming getuigen de Waterbouwkundige: werken „door 
GOUDRIAAN vontworpen en onder- het. opzigt van (GOUDRIAAN voltooid. 
Die met,-den vinger aan te wijzen , zoude derzelver grootheid niet min= 
der dan’ -der- Hollandfche opmerkzaamheid zijn te kort gedaan; De-naam 
van GOUDRIAAN is in de Gefchiedenis van Neêrlands Waterftaat met Juis- _ 
ter opgeteekend: en hoeveel de. Klasfe in GOUDRIAAN’ mist’, kunnen hare 
uitgegevene Werken openlijk - uitwijzen „ die-met een aantal doorwrochte 
Stukken van hem; ‘over hoogst amgelegens „onderwerpen: zarigrgevenee 
prijken. baid 

Nog had de tijd die geflagene wonden -niet kunnen. Berman itoen in 
de “maand Augustus 1, 1,/eene, nieuwe werd: toegebragt:; „door het overlij- 
den “van JOHAN PIETER VAN CAPPELLE; Hoogleeraar in de Nederlandfche 
Taal-. en Letterkunde ven Vaderlandfche, Gefchiedenis-aan, de-Dóorluchtige 
“School «alhier „Ridder ‘der . Orde wan den -\Nederlandfchen;- Leeuw, 
Voorzitter ‚der. Eerfte en. Lid: der; -“Tweede Klasfe- des Inftituuts.” Gevoelig 
trof die swond. De vervulling: van-ambtsbezighedén ‚-de verre: afftand:, 
— klimmende jaren’, of afnemende -gezondheid;:verhinderden de (Lveden wier 
dood ik: vermeld heb, dikmaals hen in «ons-midden:te brengen: maar 
' VAN 


(9 ) 


VAN CAPPELLE ‚was. hij niet de getrouwe bijwoner der gezette Vergade= 
ringen „de beftendige medearbeider in beide „dikwijls de gewenschte Be- 
ftuurder van de handelingen der Eerfte Klasfe ? 

Wetenfchappen en letteren beide hebben in hem den gelukkigen en 
kundigen beoefenaar «verloren: was de uitdrukking. van het algemeen 
gevoelen -bij-de mareVan zijnen dood. Het Vaderland is een onpartijdig 
fchrijver en leeraar van zijne Gefchiedenis ontvallen „ de Nederlandfche, 
Letterkunde “van een ‘harer fieraden beroofd ‚en wat hij voor de Weten- 
fchappen geweest ís „hoe bondig en juist hij ons bekend maakte met de 
kennis „der Ouden van. de Natuurkunde, hebben zijne uitgegevene Verhan- 
delingen. bij- herhaling „geleerd. "VEN ooi EEA: 

Aan-de verdienften van van: cApeeLLe heeft: de ring regter onver: 

getelijk-hulde, gedaan. Het past mij alleen hier-te zeggen , dat de. Eerfte 
Klasfe zijne -begaafdheden- huldigt, zijne bewezene dienften in erkente- 
nisfe houdt, zijne deugden eerbiedigt. 
‚„Ín:OBBE! SIKKES BANGMA bezat ons Inftifuut mede-een ijverig: Medelid; 
die- zich: nimmer onttrok ‚ wanneer zijne hulp werd ingeroepen „ en meer= 
malen „had de Klasfe het. genoegen „ zich daarvan in aangelegene zaken 
ten beste te bedienen. Den lof van een buitengewoon groot Wiskundi= 
gen. hebben bekwame oordeelaars BANGMA «toegekend. Spaarzaam » ini 
woorden , “gierig op den tijd‘, van de zinnelijke ‘voorwerpen zijne aandacht 
aftrekkende , was ‘hij gewoon zich: in de ftudiën der hoogere Wiskunde 
te verdiepen. De gewrochten van deze ongemeene kennis mogt de Klasfe 
meermalen van Hem-ontvangen en in Hare werken door den druk nn 
maken. 00% 

JeF. SENTELET ‘ontviel-der ‚Klasfe- den 27 November 1, 1, pn was 
een beminnaar der Wetenfchappen en een zoo gelukkigen vlijtig beoefe: 
naar der Natuurkunde , dat aande Hoogefchool te ‘Leuven het “Hoogleer- 
aarambt in, die Wetenfchap hem werd aanbetrouwd. ” Uit prijsftelling: op 

B zij 


(10, 1) D 
zijne verdienften ‚werd hij in ‚den:jare 1816 tot Lid-desInttituuts -be- 
noemd. „En van de verfcheidenheid: zijner kennis - heeft de Klasfe her 
haalde malen door de prada ‚van: An vas aangename 
blijken genoten, / si rens 

‚ De Geasfocieerden „die. de Klasfe herleid alssie beide onder::de 
uitftekendfte “en beroemdfte. Geleerden, Over: eenen daarvan had ik: mi 
voorgenomen ftraks opzettelijk te fpreken, + …… » gino ving 

“De tweede ; „CAREL PIETER THUNBERG, Was amende inde Ge- 
nees-+ en:‘Kruidkunde te Upfal,Kommandeur van -de Koninklijke Wa- 
fa-orde, Lid van zes en zestig Akademiën en geleerde-Geriootfchappen;, 
en overleed , in den hoogen ouderdom van vijf-en tachtig. jaren den. 8ften 
Augùstus van het. vorige jaar, op zijn landgoed Zwnaberg bij Upfal. (ij 
was een der geliefde leerlingen van LINNzeus en een-onder;de waardigfte. 
De groote en „werkzame geest van zijnen meester bezielde hem, en-de 
zúcht ter beoefening en bevordering, der Kruidkunde voerde hem naar 
verafgelegene „werelddeelen. « Zijne Gefchriften over-Japan ven de munten „ 
die- in „vroegeren. en lateren tijd geflagen en. gangbaar geweest zijn , over 
de „ Japanfche. Natie: en Flora „ behooren onder de weinige „ die ons met 
dat, Land, en deszelfs. inwoners. en voortbrengfels van meer nabij hebben 
bekend,gemaakt. Ook zijn. vele en kostbaar de. Kruidkundige Werken , die 
hij.geleverd. heeft „ en; daaronder dezulke „die als een model-ter navolging 
zijn. aanbevolen. „Buitendien. prijken. in-en buitenlandfche- Werken met hon- 
derd wijf en. zestig, Verhandelingen van zijne „hand ;en was hij-Voorzitter 
bij, tweehonderd. drie en ‚negentig Akademifche «Verdedigingsfchriften.:» 

Het is eene ftreelende herinnering en.voldoening voor den Nederlander, 
door ‚zijne onderfteuning «te hebben medegewerkt: tot de reize van “TnUN- 
BERG naarde Kaap de Goede Hoop en naar Japan. tin 
„De. Korrespondenten „ die der Klásfe ontvallen zijn, bebefendén de ver- 
pannen: Wetenfchappen gelijk hun Vaderland: en zeden van elkander 

ver- 


CBE 5) 


verfchilderi.» Maar vallen munteden zij uit in dén wijden kring hunner 
kennis “en hunne ‘deugden en talenten, waaraan opeflijk is régt gedaan, 
worden ook: door de Klasfe remden de en op En prijs geen 


ty EE os 113 + Di t är ni 


Gaia BAKKER’ was, Hoogleeraar in de Ontleed- ‘en’ Natuurkunde 
van den“ mensch:te” Groningen, “Bij ‘de nafporing vari het maakfel des 
menfchelijken’ligchaams y. waren inzonderheid het onderzoek dér zefiuwen 
en herfenen’,. de-overdenking van. derzelver werking en invloed, de bes 
fchouwing: van den’ natuurlijken en zedelijken: mensch, de geliefkoösdé on- 
derwerpen waarmede: hij. zich bezig hield , en waarover ‘hij’ in Verhande- 
lingen» en, Redevoeringen. zijne gedachten mededeelde. De vergelijkende 
Ontleedkunde der-Dieren paarde hij met deze ftudiën.’ In de Redevoering 
over het verband tusfchen de Natuurlijke Gefchiedenis der Dieren en 
derzelver ontleedkutidige befchouwing , gehouden bij ‘zijné aanftelling als 
Lector in de Vergelijkende Ontleedkunde bij TEYLERS' Stichting in «den 
jate-1808 ‚had hij de waarde dier fchoone Wetenfchap : aän anderen ónt- 
vouwd-ylben. devbefhrijving. van’ de beenderen der Visfchen, 14 jafen 
daarna:-door hem in het licht gegeven, doet ons hem zelven pri ae beet 
kwamen: beoefenaar ‘daarvan. kennen; + sooo he 

„Hoer vuitgebreid. dev kring” dezer’ kennis en werkzaamheden zijn ded ä 
BARKER bewoog zich’ daarin” niet uitfluïtend. “Het gebied’ der Praktifchie 
Geneeskunde was “ook het zijne; * De onderfcheidene deelen dezer groote 
Wetenfchap , de inwendige Geneeskunde , de Heel: en Vröëdkûnde were 
den» -doors:hem stén „déele aan’ anderen voorgedragen ‚ ten” deel zelve be- 
oefend valle in-gefchriften behandeld. “Baier ' verbond eenen nävokfchen- 
den geest niët onvermoeide arbeidzaamheid ‘maatwkeurige met ‘verfelieide- 
ne. kennis ; gevoeligheid vân’ eef met onverdroidnë huipvaardighëid. : 
bisa. TerMeeibddsrl Tsit sabgV nsu: « terrat vordoer13n, 

"ALBRECHT ‘*PnAER’ “was de” Stichter “en” Hoofdbertaurder dier ditmun- 


bi Bs ten- 


Cm ) 


tende School voor den Landbouw te Mögelin. Indien de Landbouw als 
de Kweeker van. befchaving. door de oudheid geprezen is; -dezelve. mag 
thans ook, als de aanbrenger van welvaart en overvloed geroemd: wor-, 
den. Dien tot dat gelukkig einde al hooger en hooger op te voeren 
had. zich THAER voorgenomen „ en door de wijze vereeniging der weten- 
fchappelijke kennis met, de lesfen van ondervinding en ervaring, is het 
hem, mogen „gebeuren, daarin te flagen.. Den Laandbouw ‘ook als Weten- 
fchap. te doen beminnen en eerbiedigen „de kennis daarvan meer algemeen 
te maken „ uit te breiden, dien; van dwalingen en vooroordeelen te ont-: 
doen, deszelfs. voordeelen te vergrooten en te vermenigvuldigen , in één 
woord; dien tot een ruimer bron van leering , genoegen en welvaart te. 
ftellen , daarvoor fchreef hij onvermoeid zoo vele werken „ daartoe rigtte 
hij zijn. geheel leven en al zijnen arbeid ins. En nogtans , ‘zoo groot is 
de ijver en de bedachtzaamheid van welmeenende en vooruitziende Geleer-. 
den, met deze middelen „hield hij zich niet voldaan. Eene School te 
ftichten , waar de Landbouw als Wetenfchap geleerd , als Kunst beproefd 
_ konde worden, waar de gelegenheid beftond, om bekwame Landbouwers 
te vormen en van waar wel opgeleide Landbouwers konden uitgaan, om 
nut te doen met verworvene kennis; ziet daar „ Mijne Heeren, waarnaar 
hij ftreefde, en hetgeen. hij, met vaarwel zegging: van den naam van een 
uitmuntend Geneesheer en Lijfarts des, Konings „ eerst op zijn geboorte- 
plaats Celle „en, daarna reen en pabeperkt op zijn ee te 
Mögelin, bewerkftelligde. 

„Het, zoude, eene aangename, taak zijn, den edelen Man in het-bekoor- 
lijk „Mögelin „in zijne. ftudiën, en bedrijven te volgen , hem omgeven 
te zien, met andere, geleerde, Mannen „ die, met hem, aan, hetzelfde doel ar- 
beiden, en van welwillende en vitdetenide leerlingen , die hem als hunnen 
Leettieester eerbiedigen en als hunnen Vader liefhebben. Maar de tijd 


vergunt ons dit niet, en_gedoogt Alleen; nos te zeggen „dat de nagedach- 
tenis 


BJ 


tenis’ Van ALBRECHT THAER niet alleen ín Pruisfen', maar ookalhier, het 
Rijk var Bandonn zoo wel als van Handel , in eere en zegening Ás. 
ST ft SANSREL If 2 nódeiì. ofirodon 

TroMas weeks Doctor in de Beeeskanis bezat zoo vele zeldzame 
gaven van vernuft en geleerdheid, als flechts aan weinigen ten deel valt. 
Zijne landgenoten getuigen van hem, dat bijna niemand iù Engeländ 
hem ‘in’ geoefendheid en kennis der oude Letterkunde en bijzonder ‘der 
Griekfche ; evenaarde, en bevoegde Franfche Geleerden noemden hem één 
der Mannen , die het best de kunst verftonden ; om de- Wiskunde op de 
moeijelijkfte deelen der Natuur- en Sterrekunde toe te pasfen. mv 

Ook als Geneesheer toonde hij, doór zijne uitgegevene Schriftens, 
groote fcherpzinnigheid en kennis te bezitten. Zijn Werk over de-Te- 
ring,’ zijne Stukken over de voortftuwing van het: Bloed in de Slagade- 
ren „ worden , even” zeer als zijne Wis- en Letterkundige voortbrengfe- 
len , hoog geroemd. En, behalve de gewone Praktijk, beoefende hij de 
Geneeskunde „ gedurende “eene” reeks van jaren „in een der Londenfche 
ziekenhuizén. Zijne’ geleerde opvoeding, gedeeltelijk te Edinburg-en ge- 
deeltelijk te Göttingen en op andere buitenlandfche Univerfiteiten-geno- 
ten, had hem -de gelegenheid’ verfchaft „vom vele ‘hedendaagfche talen te 
leeren „ ook “de onze “lâs ‘hij ”'althâns even” gemakkelijk: als de Franfche , 
Italiaanfche ,„ Hoogduitfche „ Zweedfche of Deenfche. dit 

“Gedurende vijf jaren gaf hij “aan” de” Stichting: van den Graaf v VAN 
RUMFORD ‘openbare lesfen over de Natuurkunde „ venvide uitgave dier les- 
fen ; welke “naderhand ‘volgde „ verrijkte: hij met Wiskundige. bijvoegfelen 
én aanwijzingen van Geféhriften die ; volgens de vuitfpraak van/bevoegde 
oordeelaars , eene fchaarsch geëvenaarde geleerdheid ontwikkelden, , 

De Philosophical Transactions bevatten eene menigte ftukken,van ;zijne 
hand, in welke de moeijelijkfte gedeelten der hoogere “Natuurkunde „wor- 
den behandeld. Vooral trok: de Gezigtskunde zijne aandacht en zijne 
<usrt k B 3 fe on- 


CM 


onderzoekingen over de golvende „beweging „ die, volgens, HUYGENS , 
EULER ven-„hem ;. het „licht ‚zoude voortbrengen, worden onder de uit- 
ftekenfte ftukken gerangfchikt, die in de laatfte jaren in die verzameling 
zijn opgenomen.: ‚De wetten door hem. hier, ontwikkeld, hebben’ de 
‘Wiskundigen -geoordeeld-;des baan «voor! PRESNEL- en anderen, geopend, te 
hebben 5 die later-zoo gelukkig de leer des-liehts. hebben „behandeld. >» 
„>-Wij hebben „van: flechts-eenige der veelvuldige Schriften van vounesdie 
betrekking hadden -op de» werkzaamheden «dezer Klasfe,, gefproken 3, die 
allen” op „teistellen’ laat ons: beftek. niet toe. Maar, wij kunnen, , „bij het 
vermelden der ;verdientten: van; young, niet, geheel. zwijgen, van eenen ar- 
beid,die anders vreemd is aan de letteroefeningen der Leden van, deze 
Klasfe, „Ik, bedoel „het lezen en het verklaren van hergeen ons van de 
Egyptifche. beeldfpraak 1 is overgebleven. -Youne betwistte „aan, cHaM- 
PoLLION:deveer ‘van: hierin: het ijs te hebben gebroken, in eene Verhande- 
ling:vover.“zeker „infchrift ste „Rozette. Het voegt mij, niet. dit pleit te 
bêflisfen maar dit kort, verflag:van de werkzaamheden van voune. zal, ik 
eindigen» miet! te „zeggenis-;dat men, van dezen voortreffelijken Geleerden 
mog seem nagelaten Werk! „uit. zijnen bijna ftervenden mond, ongein „ 
ze wáchten heeft „rover; de Egyptifche of, Koptifche talen. … 

„Bijhet “treurig: ‚gevoel, „over-zoo „groote, verliezen , kan ‘ons. de overtui- 
ging bemoedigen, dat wij,-in ‘onzen kring-nog Mannen, mogen bezitten „ 
mer wakkeren ‚geest toegerust en met, onvermoeide belangftelling arbeiden. 
dek ve isshiêt eênestroostrijke.gedachte „dat, het. in ons dierbaar, Vader- 
rakäe-geenszins’ ontbreekt. vaat „ontwikkelde of ontluikende verftanden , die 
ziehobeijveren » het; onvergankelijk gebouw: der, Wetenfchap ‚te fchragen en 
op te trekkeig en) verhieugen » wij. ons. eindelijk „dat ons,‚,weldra,zal wer- 
güra “zijnesde »Wwaardigfte -derzelve tot: vervulling -der saaie Ht, 
ordt wai zoh :rstfoohon ofnlijfejfsomr ab adisws ai brad 

oftijse ns -losbrns. orijiss sbeuidargisan : don ImoeV li dach „afs 

q Thans 


„EK 


y Hidan Hie s ueronidve oomen ai vbliun Basu. aaTwmAr aa ijd 


Thans tot het egen dezer  zamenkomst genaderd’, ; Ke 
ik, Geëerde Tohoorders! Uwe aandacht in, tot het danhiooren van het 


Hz EN 


Verflag der, Werkzaamheden onzer Klaste ;, gedurénde de twee laatstver- 


Toopene jaren, en verzoek „Mijnheer den” Sekretaris dit Verlag te willén 
Hat „Di 


voorlezen. bie abad : Ás rot 


EN € tiod 3 Mu #3 AIEE OD JE …kID solvanitage 


U AT 3 EJAVOY 


“Wwaarda’ de Sekretaris voorlas | het volgende, Verg: 


ast 200 


isf 21 Îs AMNIANIS 20 


V. ELIIVE 


GEER, GEËERDE. hm VAN. ALE 
„RANG EN hie ira blrivrovao.3sia soensw 

eltar Hoor lowe alst asch; loo raboiesssaior ĳnvieev elsszob. ednsh- 

De: ‘hoogte: der Springgetijden , : vt viend berekeningen ‚;voorí 
eene geheeele reeks «van: jaren» metv zekerheid te: bepalen 3sris:-woor- een 
Land, dat op zijne belangrijkfte puntensbeftendig blootftaat! aan ‘dreigende 
zeevloeden , zoo hoogstgewigtig, dat de Eerfte Klasfe zich!gaarne vereerd! 
zag met den last, om de Zafclen ter „berekening, yan de en 
hoogte der Springgeti ĳjden, benevens derzelver. verklaring a [vervaardigd jd 
door, den Heer J--DE KANTER „te, Onderzoekén , en haar, gevoelen, aan het 


dels re ialse9)- Af 


Or, 


ul MIEEVU TSV 
Gouvernement mede te deelen, zoo wegens de ‘verdienften. der, onderha- 


vige. berekeningen 5 als’ omtrent de nuttigheid„ welke derzelver. meer alge- 
meene bekendmaking zou kunnen geacht, worden te hebben , en_ de doel. 
matige wijze 3 waarop zulks in dat geval zoude behooren beiverkfteligd 
te worden „ hetzij door. eene afzonderlijke uitgave dier Tafelen, ten koste, 
van het Rijk , hetzij door dezelve in een of ander gefchikt, en „algemeen 
gelezen, wordend wetenfchappelijk Werk of Tijdfchrift te plaatfen ian 

Gekommitteerden,, welke zich met, dit onderzoek , in naam der Klasfe a 


belast zagen, hebben gemeend, aan de verdienftlijke ‚pogingen van, den. 
Heer 


C 16) 


Heer DE KANTER geene hulde te mogen weigeren ; zif lieten echter de- 
zelve vergezeld gaan van eenige aanmerkingen, die der Klasfe van ge- 
noegzaäm gewigt, voorkwamen , om aan het Ministerie van Binnenlandfche 
Zaken te, advileren, den Heer pr KÁNTER uit te noodigen, alvorens deze 
Tafelen in het licht te geven, zijn Stuk daardoor te volmaken , dat hij 
de menigvuldige, door hem gedane, waarnemingen omtrent de hoogte 
der Springvloeden, met elkander en met de befluiten uit de formulen van 
BERNOUILLI € LA PLACE vergelijke, ten einde genoegzame bewijzen uit 
de ervaring af te leiden, welke van die formulen de voorkeur voor onze 
havens, verdiene, 

“Het wás’ haar ‘aangenaam , uit de later ontvangene Stukken te zien, dat 
deze wensch niet onvervuld zal blijven, en dat de geâchte Schrijver , on- 
danks deszelfs veelvuldige werkzaamheden, ook deze taak wel heeft wil- 
len op. zich: nemen,’ Van deszelfs. kunde „ bekwaamheid en ijver laat zich 
te regt verwachten dat. zijn arbeid veel zal-bijdragen ; om over dit, voor 
ons: Land in: het bijzonder zoo gewistig ‚ Onderwerp. meer licht en zeker- 
heid te verfpgeiden: 


Van een meer moeijelijken en meer teederen aard was eene lastgeving ten 
onderzoek van het teleskoop ’ door nu wijle ARJEN ROELOFS en syYDS RIENKS 
vervaardigd, en op de Sterrewacht der Leydfche Univerfiteit voorhanden, 

Eerst op den riden Februarij van het jaar 1828, gelukte het, een gere- 
geld ‘onderzoek in ‘het werk te ftellen, hetgeen van te meerder waarde 
geweest. is, omdat de duisterheid der volgende nachten zulks ten eene- 
male belemmerde. Ware dit nu met eenen gunftigen uitflag bekroond ge- 
worden » had met den ijver ‘der Kunftenaars ook hun werk de welver- 
diende lof van bevoegde kunstregters mogen wegdragen ‚ hoe ftreetend 
zoude het zijn voor de Eerfte Klasfe des Inftituuts, krachtdadig de hand 
geleend te hebben ‘aan de bevordering eener zaak, die bij den aanvang 
zülke heerlijke uitkomften ‘deed’ verwachten. ’ je 

en 


CER) 


Een zeer uitgebreid, volledig bewerkt en oordeelkundig Verflag , het- 
geen de Klasfe aan één van hare Gekommitteerden te dezen verfchuldigd 
is, ontwikkelt al de bijzonderheden , waardoor dit dertienvoets Teleskoop 
van de Leijdfche Univerfiteit bij binnen- of buitenlandfche voortbrengfels 
van gelijken aard te kort fchoot , zoo naauwkeurig , dat het mij leed doet, 
door de beknoptheid van. mijne voordragt gehinderd te worden in ‘detzel- 
ver geregelde mededeeling. 


Zijne Excellentie, de Minister voor de Marine en Koloniën „ gaf’ bij 
Misfive van den er. Augustus 1827 te kennen, dat bij gezegde Ministe- 
rie ín overweging zijnde het aangroeijen en fpoedig verteren van het blad- 
koper ,. waarvan tot dubbeling der fchepen wordt gebruik gemaakt „het 
onder. anderen ‚als een allernoodzakelijkfte maatregel is voorgekomen, om 
de beftanddeelen. vanhet tegenwoordig nog in gebruik zijnde dubbeling- 
koper, op. eene, fcheikundige wijze te doen onderzoeken , ten einde daar- 
door , ware het mogelijk, meer zeker de oorzaken te leeren kènnen, 
waaraan. de. reden der klagten moet worden toegefchreven. Het was dan 
ook niet vreemd, dat, Zijne Excellentie de Eerfte Klasfe verzocht , zich 
met deze fcheikundige beproeving wel te willen belasten „ waartoe het 
koper , ingevalle het verzoek des Ministers werd aangenomen , haar van 
wege het Gouvernement zoude bezorgd worden. 

De Eerfte Klasfe zich te dezen , gelijk in alle andere gevallen , waarin 
zij het Rijk van dienst kan zijn, bereid verklaard hebbende , ontving bij 
Misfive van den 4 October add berigt, dat ter harer befchik- 
king gefteld waren : 


ro. Een blad koper, afkomftig uit de fabrijk van de Heeren MARITZ 
en COMP. » te ’s Gravenhage , vervaardigd naar de uitvinding van MUDGET. 


2o. Een , afkomftig uit de fabrijk van den Heer pr neus, te Amfter- 


€ dam , 


Cm) 


_ dam, van eene bijzondere. fabricering ‚ waarvan de eene hppemelahte is 
voorzien van eene overdekking. met bugenosind: metaal.re «7 


Ae, „Een, hetwelk, gefloopt is van de brik de Valk 6 en waarmede dit 


hr 6 walsen -ùit: pelt magazijnen van” de Marine tc Amfter= 
Kij » zijnde van zoodanig koper , als waarvan tegenwoordig bij de en: 
rine wordt gebruik gemaakt. 

Bij welke vier-foorten van dubbelingkoper later nog een vijfde gevoegd 
is „ afkomftig uit de Baai vande Henten MARITZ/ en COMP. 5 mtr Gra. 
ret rev dl (MIG 2 it 

„Drie Leden der. Eerfe Khasfe : zieh « met die ideistern pie vaatje 
gaven. in. een. zeer naauwkeurig bewerkt Verflag hunne bevindingen op ; 
en‚-leidden daaruit zoodanige belangrijke ‘overwegingen af, dat de Klasfe 
gemeend. heeft „ dezelve in ‘haar. geheel aan Zijne Excellentie, den pense 
ter der Marine „te moeten mededeelen. 

„Eene reeks vans-proefnemingen opde: beftariddeelen der ristegenaer 
teer vleerde: hun , dat “zij alle eenig zilver inhielden, te weinig 
nogtans ‚om ins bijzonderë aanmerking tekomen, dat zij welligt ook niet 
geheel.-vrij waren-van-zink„ doch geen bismuth of lood‘ bevatteden ; óok 
geen tin, uitgezonderd het eerfte koperblad “van de Heeren maARITZ én 
COMP‚,. “dat” naars ‘de: vitvinding van MuDGET is vervaardigd , en dat 
des „Heeren pr meus, ‘zijde vanieene bijzondere fabricering „en aan de 
eenê-zijde. „overdekt, met, een „anderfoortig- metaal ; kga nu traag ee 
te zijn. Î 
Uit deze fcheikundigë onderzoekingen kon onderrustehen, geenszins. de 
ware oorzaak afgeleid worden van de fpoedige, vertering der, eene, koper- 
foort boven de andere, evenmin als men daaruit à priori zoude kunnen 
befluiten „ welke. tot fcheepsbekleeding ‘de voorkeur zoude verdienen. Men 

et ' IS 


Cg ) 


is‘shiertoe nog te-weinig bekend. met de omftandigheden ‚welke er bij de 
‘Oxydatie “(het \roestén); van: het koper door zeewater. itame hebben „vof 
dezeive wijzigen. … ley (dl 
Wijle de beroemde Engelfche Sechtikiridias HUMPHRY , DAVY. beweert, 
dat het Zuivere-kóper:fpoediger , dan het. met zink of’ tin; geallieerde. door 
“het “zeewater „wordt aangetast; doch. de ondervinding-…heeft, de alliage., 
welke tot ENE het meest gant is, tot nog-toe niet leeren 
kenden, on en 3 : 
Ten’ “einde” dus ‚ware het oes proefondervindelijk din per te 
-beflisfen „en“ de - verfchillende vatbaarheid voor. oxydatie der. gaaf ‚ontvan- 
gen koperfoorten te onderzoeken , werd van N°% 1, 2,94 ven 5 een {tuk 
van gelijke ‚grootte, na «hetzelve naauwkeurig: gewogen ( hebben, ge- 
(plaatst in gelijke: glazen „ gevuld: met zeewdtersinve» « aid t 
-Nádat dezelve vanden 17 ‘November des jaars; 1897 tot di 13; Januarij 
1828 aan - hetzelfde water waren: blootgefteld, geweest; bevond men hen 
alle fterk geoxydeerd ;: ‚hoet water, was-zeer et ener Jag veel kopen 
oxyde in de glazen. î ar, ti 01 á 
Het ftak koper N° +2 „met een. wi het ô bleef i in de tte 
dagen’ volkomen voor: oxydatie beveiligd ín,zijne onbedekte oppervlakte , 
maar er vormde zich een wit oxydesop de oppervlakte „der bekleede zijde, 
hetwelk gedeeltelijk daarop. bleef vastgehecht, … Toen: deze . oppervlakte 
daarmede geheel bedekt was, begon het koper ook, te: oxyderen „ waar- 
door het vocht in -dit- glas weldra groen gekleurd werd. kel 
| Heeren Gekommitteerden hebben. vervolgens. bij gewigt. bed welk 
werlies elk koperfoort was komen te lijden, en bevonden , dat zulks het 
grootfte was in N°. 55-het kleinfte in, de gedekte plaat „ komende hierbij 
het “ndast de koper-alliage , vervaardigd naar de uitvinding van MUpeeT. 
Het koper van de stad) ie! Amfterdam {tond in verlies op een na het 


ern 
Cs Uit 


C 20 }) 


Uit deze proeven zoude men nu oppervlakkig meenen „ dat het gedekte 
koper den voorrang verdient, boven de overige koperfoorten „ tot het 
bekleeden van fchepen. Daartegen echter laten zich de > maletnde: beden- 
kingen in het midden brengen. 

Zal de dunne laag tin, hier als befchermend metaal werkende ten op- é 

_zigte van het koper, waarop hetzelve gehecht is, en dus ten koste van 
dit koper geoxydeerd wordende, niet fpoedig verteerd zijn, en dus het 
koper weder bloot laten? De proeven immers der onderlinge beveiliging 
van metalen hebben geleerd , dat, wanneer eenig metaal voor een ander 
ter befcherming dient, hetzelve juist daardoor, zelfs met vermeerderde 
kracht, geoxydeerd wordt. 

De vasthechting van het witte oxyde zal wel minder plaats hebben bij 
een fchip , dat in gedurige beweging is, doch zal hetzelve op fommige 
plaatfen, die aan eene mindere fchuring zijn blootgefteld , geene aangroei- 
jingen van fchelpdieren en zeeplanten ten gevolge hebben, welke den 
fnellen gang van den bodem hinderen en alzoo allerfchadelijkst zijn ? 

Deze vragen kunnen door geene proeven in het klein worden opgelost. 
Het zoude dus wenfchelijk zijn, dat een fchip met dit koper bekleed 
werd, opdat men de meerdere kosten, die zulks veroorzaakt , mer de 
mindere fliĳting dezer bekleeding in vergelijking konde brengen, en opdat 
men tevens konde beflisfen , of erbij dit bekleedfel ook eene meerdere 
aangroeijing wordt waargenomen. 

Daar de wijze van MupeeT , om het koper met eene zekere hoeveel- 
heid tin of zink te allieren, bij de Engelfchen goede refultaten fchijnt 
opgeleverd te hebben, mag men het hoogstbelangrijk achten , hieromtrent 
de noodige berigten in te winnen en nieuwe proeven te nemen. Dit on- 
derzoek zoude te belangrijker zijn , daar de handelwijze van MUDGET 
oorfpronkelijk eene Nederlandfche uitvinding fchijnt te wezen, waarop de 
Engelfchen toevalligerwijze opmerkzaam zijn geraakt door het Nederlandsch 
oorlogfchip de Batavia, hetwelk in 1798 door hen genomen werd. 

Het 


CR 1) 


Het koper” van dit fchip had, tot hunne groote verwondering , gedu- 
rende vele jaren , zeer weinig door oxydatie verloren, en bij naauwkeurig 
onderzoek bevond men hetzelve geallieerd te zijn met eene zekere hoe- 
veelheid tin. j 

De groote zwarigheid echter, welke er fteeds mede zal verbonden blij- 
ven, om de ware evenredigheid der alliage van het koper te ontdekken , 
en waarbij ook- de mechanifche textuur van dit metaal „ deszelfs bewer- 
king door pletting of hamering, en mitsdien deszelfs fpecifieke zwaarte 
in aanmerking zal behooren te komen, gevoegd bij de moeijelijkheden- aan 
de zijde van het Gouvernement, om zich altijd te verzekeren , dat het 
koper fteeds van dezelfde hoedanigheid geleverd wordt, deed Heeren Ge- 
kommitteerden deze gelegenheid waarnemen, om op het belang aan te 
dringen, hetwelk er in zoude gelegen zijn, om bij onze Marine nadere 
proefnemingen in het groot te doen in het werk ftellen, betreffende de 
beveiliging van het koper der fchepen door ijzeren banden , dewijl dit de 
onkostbaarfte, eenvoudigfte en tevens de zekerfte wijze is, om het koper 
voor oxydatie in het zeewater te bewaren , en men zich dan enkel tot 
de keuze van het zuiverfte koper bepalen kan; terwijl hoogstwaarfchijn- 
lijk de voornaamfte zwarigheid, welke zich, bij het gebruik dezer bevei- 
ligingswijze, tot nu toe heeft in den weg gefteld , de vermeerderde aan- 
hechting namelijk van fchelpdieren en zeeplanten aan het koper der bévei- 
ligde fchepen , grootendeels zal kunnen worden voorgekomen, door het 
ijzer niet in al te groote hoeveelheid en tevens op eene doelmatige wijze 
aan te brengen. 

Terwijl Heeren Gekommitteerden zich bezig hielden met het doen der 
verlangde proeven en het opmaken van hun verflag , ontving de Eerfte 
Klasfe van een harer Leden mededeeling van een berigt, door hem in- 
geleverd aan Zijne Excellentie den Vice-Admiraal, Kommandant der Ma- 


rine, in welk berigt de beveiliging van het koper door ijzer fchijnt we- 
derfproken te worden. 
C 3 KA 


Cas) | 


‚De Klasfe, meende „hiervan onverwijld aan Heeren egen in te 
 , kennis geven „met verarmde om „des noodig oordeelende „ 
hetzelve-gebruik te maken. zi NE opvel orstigo 

Bij de kennisneming van dat aal zagen zij oe ook met verbazing, 
dat volgens,eene proefneming, te. Vlisfingen in het werk gefteld met de 
„Kanonneerboot, ‚Ne, zo „ deze beveiliging werkelijk fchijnt,ontbroken-te 
hebben -zij. zagen dit „met te meer verwondering; daar. dezelve. nimmer _ 
„door iemand isin, twijfel getrokken „en. zelfs bij de hevigfte. vijanden, van 
DAVY „die, op, alle. mogelijke. wijze. zijne ontdekking zochten ie verklei- 
„nen; volmondig. is erkend. geworden. 

„Zij vonden, echter „bij, het. naauwkeurig prijntataes van, eee akan 

gegronde, aanmerkingen, tegen. de, wijze „ waarop; het koper „dezer Kanon- 
smeerboot, tegen,.het roesten is,gewapend, als zijnde dezelve „huns „bedun- 
kens „niet » overeenkomftig ‚de „phyfifche- ierk „waarop » de. zes 
gingorusteob ,nobnad naiosj Toob nsqgedst zat nac 

„Immers had mende. voeging-tusfchen, de , hoteis en. ies Pram 
ijzer, „door middel, van tin „„doen-digt maken,„-opdat het water „niet-tus- 
fchen het, koperen befchermendijzer; zoude doordringen; waardoor. voor- 
eerst het, eenvoudig verfchijnfel der beveiliging op. eene-onnoodige wijze; 
door. het aanbrengen vaneen derde,metaal is gecompliceerd, en 20, daar- 
door, noodwendig. eene dunne,laag-flecht geleidende lucht;tusfchen. het. be- 
veiligend ijzer en het koper is ingefloten, geworden „ welke de beveiliging 
moet hebben in den weg geftaan ,. daar het door, opzettelijke proevenbe- - 
flist is, dat een flechte of niet gelieder der Electriciteit, tusfchen. het be- 
veiligend metaal en het koper geplaatst, de beveiliging niet alleen; vermin- 
deren „maar. zelfs geheel, vernietigen kan, Eebtn li 

‚Van, veel, belang „nogtans „is in genoemde aleer ie onmens 
dat het ‚koper , waarmede. al, de Franfche fchepen vroeger in, Antwerpen 
bekleed. Bjo. „zoo „zeer in duurzaamheid dat van andere fchepen overtreft, 

‚Kan 


C 23 ) 


Kan men zulks’ voor eene’ bewezene zaak, aannemen , dan zoude het van 
het hoogfte- belang * zij; den: oorfprong van’ dit koper en deszelfs » wijze 
van. fabricering na te: fporeri, „terwijl -ook in: dat geval een rara 
onderzoek wanhetzelve nuttig. zoude kunnen zijns eo 
„Over welk reenv envander ‘de Klasfe haar gevoêlen aan Zijne Excellëntie 
den Minister- vans Marine: en-K oloniën; heeft medegedeeld. - Inemone 
De - zaak’ van: het geoctroijeerde. kunstcemént zoo” naauw in verband 
ftaande met het“ algemeen welzijtrsven dezelves op last van het Gouver: 
ment’, -menigmaleneén punt:van“ onderzoek bijde Rerfté Klasfé hebbefidë 
uitgemaakt, ‘zal “het welligt het gefchiktst zijn, nu” ortmiddellijk het Ver- 
flag te laten volgen op eenige aanmerkingen van wijle ‘het geacht Mede: 
lid, der Heer … DRIESSEN lover” de- branding van dit ‘cement. °9°: ©“ 
Zeer; veel. belang ftellenderin-de:calcinatie der klei, met vrijen toegang 
der dampkringslucht „-grondde “hij zich vooral op de waarnemingen’ daär- 
omtrent «door de“Franfche “Ingenieurs «en Bouwkundigen TREUSSARTS 
VICAT VEN“ GERARD “in het werk’ gefteld ; ent vroeg daarom , ‘of men’ úiët 
een” meerderen toevoer van lucht zoude kunnen aanbrengen „ door ‘middéj 
vans een’ grooten”blaasbalg’j’:met een” langen ijzeren pijp's’ voorzie van 
verfcheidene « zijtakken „ten: “éinde denzelven wet de : afer ges 
masfavah molenklei “te ‘laten werken? + > jv Gom 
»Gekommitteerden. oordeelden 5'“dat’ er- bij de. doaesoakir age’ one van 
branding» eeh?\“genoegzâmen” toevoer van” verfche “tucht “plaats heeft , “ei 
warén «van „oordeel, - dat” het “ongeradem zoude ‘zijn’, dien luchtftrooïm óf 
te! vermeerderen vopode “wijze:, door “wijle: den” Heer prmssÈn woorgefteld’, 
alzoos dedaardoot “vermeerderde “hitte: zeer waarfchijnlijk” ééfië te tterke 
branding 3°'jaaanvankelijke te* zamenfintering der klei zoude vefoorzakeri”, 
welke “men “weet -dat hoogstnadeeligsis, «>> unv obleten vod un astbel 
„De Heer prIessEN'“hechtte-zeer veel gewigt aan eêne meerdere pórófi-. 
U teit 


C 4 ) 


teit in het Dordíche Traspoeder , dan in het poeder van geoctroijeerd 
kunstcement, en beriep zich op de microscopifche waarnemingen van 
wijle zijnen kundigen Neef. — Gekommitteerden meenden bij vroegere 
proeven het tegendeel te hebben ondervonden en hadden in een vorig 
Verflag daarvan reeds melding gemaakt. Die befluiten waren echter flechts 
opgemaakt uit eene vergelijking der poeders met ongewapende oogen. Zij 
hebben zich nu de moeite. getroost „ daartoe een veelvermogend Micros- 
coop te bezigen , en vonden doorgaans geen noemenswaardig onderfcheid ; 8 
waar het zich vertoonde, was de fponsachtigheid: grooter in het poeder 
van het kunstcement , dan in het poeder van het Dordfche Tras , waar- 
door hun de noodzakelijkheid gefpaard werd, van hetgeen in een vroeger 
Verflag deswege gezegd is ‚, nu terug te nemen. 

De Heer priessen fcheen ook, waarde te hechten aan de proeven van 
VICAT ‚ waaruit blijken zoude, dat dat cement het. beste is , hetwelk de 
meeste hoeveelheid kalk > uit hare oplosfing in water vrij makende, met 
zich verbindt, waardoor het kalkwater een zoo eenvoudig, als fchielijk 
werkend middel zoude worden, “om de deugd wan het cement te be- 
proeven. 

Gekommitteerden hebben dit punt naauwkeurig onderzocht. Zij heb- 
ben namelijk herhaalde reizen bij eene bepaalde hoeveelheid van roo gram- 
men versch kalkwater, teekenende den eerften graad op den Areometer 
der Belgifche Apotheek, in eene welgefloten flesch allengskens zoo veel 
poeder van cement en van Dordfche Tras van dezelfde fijnheid gedaan, 
tot dat het kalkwater van alle kalk beroofd was; zij hebben hierbij ge- 
vonden , dat er tot geheele wegneming der kalk uit zoo grammen van het 
gezegde kalkwater omtrent zo grammen poeder van kunstcement en ten 
minfte roo grammen poeder van Dordfche Tras vereischt worden. 

Indien nu het geftelde van den Heer vrcaT met de ondervinding over- 
tenftemt , zoude het geoctroijeerd Kunstcement hier wederom boven het 

Dord 


C 25 ) 


Dordfche “Tras uitmunten, daar er van deszelfs poeder veel minder ver- 
eischt. „wordt, om eene bepaalde hoeveelheid kalkwater van zijne kalk te 
berooven. : Deze beproeving intusfchen niet fnel werkende, verliest ook 
van die, zijde voor praktisch: gebruik veel van hare waarde. 


Onder de moeijelijkheden , welke het Gouvernement in de toepasfing 
van een algemeen ftelfel van belastingen blijft ondervinden, is geene der 
minften de onzekerheid in de bepaling van de buitwschhsik keukenzout „ 
welke in eene-gegevene maat pekel aanwezig is, 

De Heer VAN DER TOORN, Advifeur bij het Ministerie van Binnenland- 
fche Zaken, reeds vroeger. door eene reeks van proeven op de digtheid 
van azijn bekend, heeft ook dit onderwerp trachten toe te lichten , en 
aan. het. Gouvernement eene Memorie voorgedragen „ over eenen Zoutwe- 
ger, dien hij meent, dat aan geene der gebreken onderhevig is van de 
tot nu toe gebruikelijke „en daarenboven de hoeveelheid, keukenzout in de 
pekel met, zekerheid. aanduidt. Hij geeft echter bij diezelfde voordragt den 
wensch te kennen, dat zijne aangebodene wijze van Zoutwegen door de 
Eerfte Klasfe moge onderzocht worden. 

Twee Leden zich, op noodiging der Klasfe, daarmede belast hebben: 
de, vonden 1°,, dat de bafis, waarop de Vochtweger van den Heer 
VAN DER „TOORN. rust, niet boven alle bedenking verheven is, 2°, dat 
het wettelijk invoeren van eenen bepaalden, onveranderlijken Vochtweger , 
ter. peiling van de pekels in, Zoutketen , insgelijks zeer bedenkelijk is, als 
kunnende aan,‚den eenen kant voor het Gouvernement, aan den anderen 
voorde Zoutketen zeer nadeelig worden. Zij befchouwden daarom dit 
onderwerp een  hoogstnaauwkeurig onderzoek waardig, waaraan echter 
niet wél met fpoed te voldoen zal zijn. 


De Klasfe ontving , bij Misfive van Zijne Excellentie den Minister van 
D Bin-, 


C 26 ) 


Binnenlandfche Zaken , eene herinnering „ dat bij Art. ro van Zijner Má: 
jëlteits! Befluit “van 6 Maart 1819, betrekkelijk’ de invoering svar ‘het 
mieiwe Maten. en’ Gewigtenftelfel, bepaald is, dat de ftandaards- van den 
tweeden rang zoo’ van het Nederlandfche pond , “als wân de Nederlandfche 
elle, alle tien jaren aan haar moet worden ter hand gefteld, om, met in- 
achtneming der voórgefchrevene formaliteiten’, teworden vergeleken ‘en 
geverifieerd tegen de bij de Klasfe berustende end nege „nadat 
deze te dien einde zullen zijn ontzegeld 5 sijnia 

dat de voorgemelde maatregel ‚ in den Joop van het tegenwoordige jaars 
voor hét eerst zal behooren ten uitvoer’ gelegd ‘teworden 41” 

dat hij echter, alvorens te dezen aanzien eénige' bevelen te: “geven „aan 
de Gedeputeerde Staten der onderfcheïidene Provinciën, -óÓnder wier “berus: 
úng ‘Zich “de ftandaards van den tweeden rang bevinden , raadzaam! oor: 
deelde , zich vooraf deswege met de Eerfte Klasfe te concerteren; 

De Klasfe heeft onverwijld het advies”ingewonnet van hare’Gekom: 
mitteerden tot ‘het nieuwe Stelfel wan! Maten en’ Gewigten:, en dien’ ten 
gevolge hare bereidvaardigheïd ‘betuigd’; om gevolg te- geven aan de vers 
langde vergelijkingen. Van welke verrigtingen “een ee Verflag eerst 


de Rijen zal kunsen optemie. tal aa wT, 


De menigte flagtoffers , welke jaarlijks in Zuid-Amerika aan” E el 
koorts te onder ligt, en het niet-minder aantal, dat-door de Cholera 
Morbús ‘in onze Oost-Indifche Bezittingen verwoest wordt; doet gewis 
een ieders Hart met weemoed aan, en ijverig haken ‘naar de gefchiktfte 
Middelen, zoo ter beteugeling en voorkoming dier- geduchte ziekten ;’als 
tot “derzelver”’ genezing daar, “waar zij eenmaal mogen zijn uitgebarsten. 
De befchouwing der gele koorts- en dé overweging van derzelver alof 
niet befmettelijken aard hield reeds in vorige jaren de Klasfe bezig. De 
fraaije Verhandelingen van den” ‘Heer “THOMASSEN- à THUESSINK en van 
ci ä kt Ô \ wij- 


C 27 ) 


wijle «den -Heer--vAN STIPRIAAN LUIScius “zijn: daaruit voortgevloeid. 

„De „Cholera -Morbus'! echter had nog- geene afzonderlijke behandeling 
bij het Inftituut ondergaan, toen het Zijner Excellentie, den Ministêr van 
Binnenlandfche Zaken, behaagde, de gedachten der Eerfte Klasfe te ver- 
nemen op “eene: aan Zijne Majefteit aangebodene Memotie über die Bläu- 
Jäare: und : ets screen án der Cholera Morbus der Thon 
ländermv oan woot ab } 1, ste 
-oMetshoë! weinig voldoening: nogtans' mogt de Klasfe ‘zich van dèzen 
last kwijten! «Zij ‘moêst al aanftonds beginnen met hare verwondering te 
betuigen, datde Schrijver de ziekte zêlve, waartegen hij een nieuw túid- 
del durfde aanbevelen, nimmer fchijnt gezien of behandeld te hebben , én 
zelfs "niét eens gelét opde Epidemie, die vóór ettelijke’ jaren onze Oost- 
Indifche Bezittingen «getroffen heeft , en op de BEN: bed Ne 
Dr.i sezrem ‘en-anderen “daartegen ain gewdira’ bistdel 

„Niet alleen immers “wordt zijne veronderftelling door ‘geene enkele wadt- 
nèming bevestigt maar hij herhaalt flechts de befchrijving der ziekte , 
zooals die vroeger door sCHNURRER, op het getuïgen vân ânderen , is 
zamengefteld. Zonder op den algemeenen krampachtigen toefltand, dor 
ANDERSON 5, CORBYN en ANNESLEY waârgenomen , te letten , bepaalt hij 
zich alleen bij het begrip van ontfteking „ welke hij doór Zcidum hydro- 
cyanicttm of blaauwzuur wil genezen, wijl hij bij HUFELAND En THLE- 
NIUs” de» veronderftelling vond , dat dit zuur de ftremming en plasticiteit 
van’ het bloed belet en bn werking van calomel én opium in zich vêr- 
eenigt.’ 

„Dar: intäsfchen de vraag niet is, gelijk de Schrijver verkeerdelijk voor- 
dele; ‘een middel te vinden, dat de geneeskrachten van calomel en opium 
vereenigt „maar dat even gelukkig of nog gunftiger is in uitwerking, dan 
de geneeswijze van CoRBYN , die van de’ honderd lijders , door een geno- 
men, naaùwelijks een zevental verloor , hield de Klasfe het voor ongera- 


Dae den, 


Cl) 
den , dit middel, op. geene de minfte ondervinding „en alleen op eene 
reeds beftredene … veronderftelling berustende, op hoog gezag te doen aän- 
prijzen. Hi f 


Aan de werkzaamheden, op last van het Gouvernement ondernomen, 
{luit het naast. diegeene.-aan ‚waarmede de Klasfe ‘zich. belast ‘heeft ‚ten 
gevalle van een Lid der Derde Klasfe, met name den Heer REUVENS. 

Bij de opdelvingen te Arentsburg „op kosten van. het Rijk onderno- 
men en voortgezet, was door. dien. Heer. onder anderen gevonden het 
geraamte van eene vermoedelijk Romeinfche vrouw. ‚ Omtrent welk ge- 
raamte hij de voorlichting der Eerfte Klasfe wenschte te erlangen. 

De Heer sANDIFORT , op haar verzoek dit vermoedelijk overblijffel van 
vroegere eeuwen „ op de plaats zelve in oogenfchouw genomen hebbende, 
verklaarde in een uitgebreid Verflag, «dat hem in geenen deele was duide- 
lijk kunnen, worden, wat ‘men van dit geraamte te houden hebbe, aan- 
gezien de ligging:van hetzelve ‚ waaraan de Heer Reuvens geene ftorenis 
verlangde toe te laten, geen naauwkeurig, onderzoek of vergelijking moge- 
lijk maakte, Ons geacht. Medelid „meent echter, buiten de fieraden van 
fpeld en armbanden, geene kenmerken. van Romeinfchen oorfprong daar- 
aan. ontdekt te hebben, De toekomst moge-alzoo eene naauwkeurigere 
befchouwing en daaruit vaster af te leiden gevolgen mogelijk maken, 

De. Heer reuvens had bij zijne aanvrage aan de „Klasfe nog eenige 
punten gevoegd, waaromtrent hij hare voorlichting verlangde, De Heer 
REINWARDT zich , op verzoek der Klasfe , deze Kommisfie hebbende la- 
ten’ welgevallen, heeft zich de moeite getroost, om zoo op Arentsburg , 
als. in zijne Scheikundige werkplaats, alle navorfchingen en proeven in 
het werk, te ftellen, die ter nadere kennis van de ontdekte en opgedol- 
vene zaken leiden konden. Waaruit een zeer uitgebreid Verflag is voort- 
gevloeid en aan den Heer REUVENS medegedeeld, Welk Verflag echter 

van 


Cap ) 
van dien aard is, dat het bij verkorting niet gefchiktelijk kan worden 


„ voorgedragen, en in deszelfs geheel niet van zulk een algemeen beleg 
dat ik mij veroorlove uwe aandacht daarmede te vermoeijen. 


En 


De vrije werkzaamheden der Eerfte Klasfe fcheiden zich in twee foor- 
tens zij beftaan in het houden van Voorlezingen over zaken van algemeen 
belang of in Wetenfchappelijke Bijdragen. 

Als zoodanig behoort hier al aanftonds genoemd te worden eene Ao- 
tice van den Heer BouësneL sur un Gisement de Sable et Cailloux 
guartzeur dans le terrain calcairè des environs de Marche les Da- 
mes „ Province de Namur, 

Daar de bekende en federt lang lood-erts vds ader van Vedrin 
„armer en armer aan erts werd, en er zich in de nabijheid van deze ver- 
fcheidene aders bevinden, waarvan men met grond kan veronderftellen, 
dat zij lood-erts bevatten, en daar van fommige dezer de rigting reeds 
bekend is, ja enkele tot op het waterpas zijn uitgegraven „ befloot de 
Societeit van Vedrin, die de concesfie van dit terrein heeft, eenen gang 
te doen graven, die, zich openende in de vallei van Marche les Dames hs 
en loodregt gerigt op de ftrekking der verfchillende aders, dezelve dwars 
door zoude fnijden ‚en dus derzelver rijkdom -aan erts doen kennen, 

Deze onderneming nu fchijnt nog wel niet aan het doel , het vinden 
van metaal , beantwoord” te hebben ; doch zij heeft eene zonderlinge daad- 
zaak doen kennen, die de Heer Bouësner. ons in zijne Notice mededeelt. 
Nadat men in de Vallei van Marche les Dames door de klei, die het ri- 
vierzand overdekt, -dat den bodem der Vallei uitmaakt, gegraven had, 
ftuitte men op de' rots, die uit Magnefia houdende kalkf{teen beftaat ; in 
deze werd de gang voortgezet, en daar men in de rigting der beddingen 
‚groef, bleef men fteeds in denzelven , tot men eensklaps, zich „ hoezeer 
men op 85 ellen onder de oppervlakte des bodems groef „in een’ losfen 

D 3 grond _ 


C 130 ) ; 


grond uit „giartz=zand, gemengd. met brokken van witte-guarta, ge- 
raakte; ‘juist»-Zulk eenen: „als „men -boven. op. de’ bergen verfpreid. vindt. 
In dezen losfen „grond moest, men veertig ellen, voortgraven, “vóór: men 
den Magnefia houdende kalkfteen , dat is de vaste rots, wedervond. Ons 
Medelid-oordeelt ;, dat dit. zand in eene: groote rotsfipleet was ingefloten , 
diezveventals de aders, van boven af gevuld,was geworden: ‚> >, 

Het is dit zeker opmerkelijk verfchijfifel 3,dat-aan’ den „Heer nouësNer 
gelegenheid heeft » gegeven „ zoo. om de opvolging. der rotsfoorten ‚die 
‘men ‘in’ de Vallei van Marche les- Dames waarnêemt, ste’ befchrijven:, „als 
om. uit. deze; en uit «hetgeen. meestal. in. metaal „houdende aders wordt waar. 
genomen , eenige gevolgen te trekken, die het. moeijelijk zijn. zoude in een 
on begrip aan uwe aandacht voor te hoùden. 


De, Klasfe, ontving van haar Medelid , den Heer FOKKER » eenige Heiio- 
metrifche waarnemingen, betreffende Jupiter en Saturnus, en gaande 
over de jaren, 1803 tot 1821. — Zij behelzen eenige metingen der asfen 
en middellijnen van beide planeten , en van den ring der Taatstgenoeïde. 
Men befchouwde haar als eene belangrijke bijdrage tot reeds vroeger door 
den Schrijver geleverde waarnemingen , en wees haar eene gefchikte te 
aan bij de Archieven der Klasfe. 


vo Van wijle den af VAN STIPRIAAN  LUISCIUS kwam ais eene 
vedrteninks over’ de weranderingen. van. fommige ligchamen „in den 
Jehoot der aarde „in het algemeen, en over de vorming der fleenkolen 
in het bijzonder. > | ie. 
«Na ‘in eene algemeene befchouwing de veranderingen te hebben nage- 
gaan "welke de oppervlakte, der.aarde zoowel, als hare inwendige zamen- 
felting -federt derzelver aanzijn. geleden hebben „komt hij tot de befchou- 
wing “der voortbrengfelen van het groeijend Rijk , wier overfchot zulk 


ber gen rol fpeelt op den aardbodem. sil 
In 


Card 


Im die tijden- ‘namelijk „dat, de groeijende” Schepping in. hare” grootfte 
uitgeftrektheid was, en ’s menfchen, hand. nog niet. zoo. vele verwoestins 
gen had « aangeregt „> was-- zonder. twijfel de geheele oppervlakte, van, het 
drooge: gedeelte, in» de” gematigde Jandftreken , met boomen en‚planten 
overdekt, Dit leert de “gewone loop der Natuur , dit leeren al de ont- 
dékkingen van « nieuwe” Landen „dit leeren eindelijk de- voortbrengfelen 
van de verfchillende gronden, die uitde. gefloopte plantfoorten) geboren - 
zijn, en zoo vele overblijffels van’ houten , onder verfchillende gedaanten; 
alom aanwezig. ad BRR totnisd (ie8* rsbroden sol 

„Deze ‘namelijk , het veerfte , natuurlijkfte en » zijkfte voortbrengfel. van 
alles , moesten, even als al het gefchapene , deelen in de gewigtige fchoke 
ken, welke de‘aardbol-opvolgelijk- onderging. Daar zich „van tijd-totrtijd 
ftormwinden verhieven ,: dierde- zeeën uit hare oevers deden, treden'saard= 
bevingen ontftonden „ die” aanmerkelijke gedeelten-van-den bovenkant des 
aardkloots losrukten , her-ven derwaarts verfpreidden „of onder den grond 
bedolven 3 -daar- eindelijk fchrikkelijke overftroomingen van:onberekenbare 
uitgeftrektheid „ Ontmetelijke Lânden-; van. àl wat’ losmaakbaar ‘of-drijf baar 
was, „beroofden ‚en bij geduchte hoeveelheden in afgelegene landftreken 
wegvoerden „ opeenpakten ‘enmet andere ligchamen „vermengden ;, zoo 
moesten, er-ook zoo vele verfchillênde overblijffels hiervan aanwij: zijn; 
naar: tijd „ plaats en-omftandigheden. verfcheiden. + absd dell nor 

Deze overgeblevene-voortbrengfels nu van -vroegeren plantengroei vindt 
men onder drie verfcheidenhêden &ijiersos molou 1obernovihoo moxsh ties 


10, als‘ houten , die derzelver houtdchtigei aard vond hebber; “oo 
in vorm âls Beftanddeelén';” wee Lhee dend RoD god 


A5 

2°, als houten > die wel derzelver vorm behouden hebben, maar wier 

beftanddeelen. voor het grootfte gedeelte , zoo niet geheel, „veranderd zijn; 5 
: Mast 


3°. als houten, die noch derzelver ouden vorm , Bie. Me en 
dj | _ftand- 


C 32 ) 


ftanddeelen behouden hebben, immers waarin, ten aanzien van beiden , 
groote veranderingen zijn voorgevallen. 

Deze derde foort , die de houtachtige omberaarde en de gegraven hout- 
en fteenkolen uitmaken, is geen van de minstbelangrijke „ zoo in alge- 
meenheid , hoeveelheid, verfcheidenheid, als in de wijze, waarop de 
Natuur deze ten voorfchijn bragt. Het is dan ook aan deze , dat wijle 
ons geacht Medelid zijne Voorlezing vooral heeft dienstbaar gemaakt. Ik 
zou gewis geen onnut werk doen, met derzelver geheele. voordragt. 
Doch gebonden aan een beknopt Verflag , zal ik alleen datgene aanroe- 
ren , wat ons met den geest van zijne befchouwing nader bekend kan 
maken, 

Indien men aan den eenen kant overweegt de geduchte hoeveelheid 
fteenkolen ‚die, in lagen van eene verbazende uitgeftrektheid en dikte , 
een aanzienlijk deel der grondvesten van geheele landftreken uitmaken , 
zoodat er eene bijna onbegrijpelijke menigte opgroeijende ftoffen noodig 
is geweest, om deze lagen te vormen; indien men aan den anderen kant 
overweegt het onderfcheid tusfchen deze kolen en de ftoffen , waaruit zij 
zouden moeten ontftaan zijn, en men de verfchillende produkten nagaat , 
die deze en gene bij eene genomene analyfe lijden; indien men eindelijk 
den “tijd in aanmerking neemt, die tot het begraven, ophoopen, verande- 
ren , het bedekken wederom met andere ligchamen van lateren tijd, noo- 
dig is geweest, dan is het zeker niet te verwonderen , dat men wel eens 
aan dezen oorfprong der kolen getwijfeld heeft. 

Men kan echter, naar het oordeel des Schrijvers, deze geheele wer- 
king, deze zoogenaamde fteenkoolwording, zeer wel verklaren en uitleg- 
gen, wanneer men de voorafgaande algemeene verfchijnfelen in overweging 
neemt, en de werkzaamheden der doode Natuur eenvoudig nagaat, met 
andere werkingen van dien aard vergelijkt en op bir geeen gen gron- 
ga en 


. Die 


C188, D 


Die hoopen „ namelijk, van houten, planten „ boomen met hun ganfche 
gewaai, flruiken, bladen, vruchten, en al het drijf bare , hetwelk het 
groeijend Rijk oplevert, vlot geworden, van’ den eenen kant der aarde 
naar den anderen voortgeftuwd „ opeengepakt „ en eindelijk in hoogere ge- 
deelten op de bergen , of in lagere tegen dezelve neêrgeworpen en verza- 
meld „ konden «daar in dien. ftaat niet blijven; neen „ de Natuur doodt 
niet om dood te blijven , ftaat nimmer ftil, ° 

Deze ligchamen „ uit verfchillende beftanddeelen zamengefteld ,‚ moesten 
dus in dezen toeftand eene neiging verkrijgen tot wisfeling van ftoffen en 
tot het uitoefenen van nieuwe verwantfchappen. Er werd water ontleed , 
warmteftof ontwikkeld , er ontftond zekere broeijing „eene foort van. gis- 
ting, aan de ontleed wordende droogere ligchamen eigen , waardoor de 
fmeltbaarfte deelen. opgelost en ondereen werden gewerkt, en foms met — 
andere toevallige ftoffen vermengd; fommige beftanddeelen werden uitge- 
ftoten , andere werden verwisfeld. De vlugge beginfels, als de warmte- 
tof, de koolzure , de. gekoolde en gezwavelde waterftoflucht drongen 
doors de-bovenkorst ‚of „vermengden zich met de omringende ligchamen, 
of zij werkten in vereeniging met het zuurbeginfel op elkander, en vorm- 
den eene foort van bituinineufe ftof „ die zich weder met de koolftof , 
het „overfchot dezer gisting, of eigenlijke branding verbond. Welk pro- 
ces op het laatst vergezeld en gevolgd is geworden door eene foort van 
vegetatie , eene doode groeijing, gelijk uit de geregelde fchijnbare kristal- 
lifatie der zoogenaamde fteenkolen- blijkbaar is, en welke eerst dan op- 
houdt, als de ftof volkomen droog is geworden, en dus de eindpaal der 
gisting of der verwant{chappelijke werking heeft bereikt. 


WIJNMAN ‚ _MILLERS , KNOOP en andere vruchtenkenners ‘hebben vrij 
-naauwkeurige „ befchrijvingen. nagelaten van. de verfchillende fruitfoorten , 
die of in het wild groeijen , of door kweeking verfijnd, in onze moes- 

E 


ho. 


C 34 ) 


hoven en boomgaarden zijn. opgenomen, geene echter heeft getracht in 
derzelver bepalingen eene fystematifche “rangfchikking te brengen. De 
Heer wrrewAarL meenende, dat-zuiks voor de verfcheidenheden van ap- 
pelen en peeren niet onmogelijk zij „ja zelfs’ gefchiktelijk: gefchieden kun- 
ne „ heeft daarvan-eêne proeve gegeven in eene Voorlezing aan de Klasfe, 
en. zijnen. voorflag aattmitd dont eene igengegn® van dear vervaar- 
digde teekeningen. 

„Het belang der Tandlutishondkuide doet Bec dat het” enke Mede- 
rid in. zijne-poging zal lagen, ende Eerfte Klasfe verlangt niets meer, 
dan daarvan „inde uitgave hapert. werken veen engs paren gebe te zag 
len KAn deveren. 


In een wretenfchappelijk onderhoud der Leden „ hetwelk , bij het nu en 
dan voorkomend gemis van gezette werkzaamheid, het belang der gewone 
Vergaderingen pleegt te verhoogen , de altijd betwijfelde aanwezigheid van 
het zeezoutzuur-in-den dampkring van ‘Ainfterdam , als“oorzaak ‘der lood- 
vergiftiging van het regenwater , »terfprake komende , en” het ‘hoog ‘belang 
der „zaak eene afdoende beflisfing ten deze wenfchelijk makende, zijn de 
Heeren VAN DER „BOON MESCH; THYSSEN/en’ VROLIK verzocht geworden, 
dat vraagftuk. ter harte te- nemen, en ‚ des mogelijk", door opzettelijke 
‚proeven tot, volkomene. helderheid «te brengen. Waartoe En eerd 
leden zich, bereidwillig, verklaard. hebben. 

Reeds kort,;daarna. hield het’ seerstbenoemd Lid eene Vooitdeind van 
hetgeen: daarover in ons Vaderland „ op <onderfcheidene tijden „in drukvis 
uitgegeven , en beloofde, dit “te zullen vervolgen “met” hetgeen “buiten 
‘sLands daarover in wetenfchappelijke Werken of Tijdfchriften is ver- 
fchenen , ten. einde. daaruit den grondflag tot verder onderzoek te ontlee- 
nen.……of, het sshnehhige daarin voorkomende 4 aan te vullen: of te ver- 


beteren, 
Het 


CW) BNL 


„Het gebrek aan gefchikte proefmiddelen-ter ontdekking van broodvergif- 
tiging. door. kopervitriool„ welk „fchandelijk „bedrijf in, de. Zuidelijke. Provin- 
ciën zoo algemeen was doorgedrongen ;-dat»hetde aandacht: zelfs „vanhet 
Gouvernement had tot zich getrokken 3. ‘dit erkend gebrek deed de. Heeren 
VAN. DER BOON MESCH €N ‘THYSSEN uitzien-naar de gefchiktfte proefmid- 
delen niet alleen „ maar vooral naar zoodanige, welke onder het” bereik: van 
een iegelijk, hoewel geen raaapvaripdie zouden vallen; „en: Jigtelijk--te 
bemerken zijns … / eis echt egdom ett 90 

‚Hoe volkomen- zij „in het opfpbten: denetnels behin waren , bleelk-al 
fpoedig in twee opvolgende Vergaderingen, waarvan dan ook: de. Klasfe 
geene zwarigheid maakte, maar zelfs ten pligt rekende , door de meest 
bekende. Dagbladen. openlijke mededeeling. te. doen,- 

Het is daaruit ‚ Geachte „Toehoorders „ dat-U de aard dan hiknenide 
delen ende „wijze. van. derzelver aanwending. ten „volle bekend is. De 
Klasfe neemt alzoo de vrijheid , zich daarop: te. beroepen. pel) 

Haar geacht Medelid , de Heer -THOMASSEN à TrurssinK 3 zond: Zenige 
Aanmerkingen onno de, ae hebbende Verder van. 1826 
1828, So} et e-nokkafl :34 

Hij dringt diarbij „met bijzondere: keset aan op het ars «dat de 
Epidemie van koortfen , welke zich zoo hevig en algemeen vertoond heeft 
aan de kusten der Noordzee, gedurende de jaren 1826 en 1827 , en zich 
vervolgens. „verder. in „1828 door de Zuidelijke’ Provinciën ;-door een ge- 
deelte. van. Frankrijk, en „Duitschland; „heeft ‘werfpreid „ niet alleen ‘vande 
buitengewone hitte of voorafgaande overftroomingen kan worden afgeleid; 
maar van „onbekende «bijkomende oorzaken, ten minfte gedeeltelijk”, heeft 
afgehangen, „en van eene. bijzondere. kwaadaardige natuur is „ hebbende cop 
alle‘deelen „des ligchaams eene eigene alshet ware, doodende werking: uit» 
geoefend; welke in geene voorafgegane. Epidemiën“oöit- zoo: fterk - is” waar» 
genomen. 


EAN % kerr g TER 


E 2 f | Het 


CB 


Het komt hem voor; dat , over het algemeen, op dit punt niet genoeg 
door” de Schrijvers dezer Epidemie is gedrukt geworden , en dat men niet 
‚alleen niet naauwkeurig genoeg deze gevolgen heeft ‘befchreven , maar ‘ook 
flechts enkele febres perniciosae, en niet alle Soorten door BuRsERIUS op- 
gegeven „ en “wel degelijk te Groningen waargenomen „ heeft behandeld ; 
waarvan hij eenige voorbeelden , zoo door hem zelven , als door anderen 
gezien, aanvoert. 8 5 

De Heer THuerssinK niet begeerd hebbende, zijne Verhandeling te doen 
opnemen. onder de: aangebodene Stukken , mag men zich intusfchen vlei- 
jen ,-dat zijn werk niet aan het algemeen zal onttrokken blijven. 


In eene andere Verhandeling heeft hij eenige Proeven medegedeeld, ge- 
nomen met zouten uit verfchillende foorten van Koortsbast , vooral van 
de zoogenaamde Kina nova en Carthagena. Deze eerfte proeven zijn der 
Klasfe zoo belangrijk voorgekomen, dat zij dezelve meer in het groot 
wenscht herhaald en met nieuwe aangevuld te zien, gelĳk de Heer 
THUESSINK “danook zich niet ongenegen verklaard ‘heeft „ daartoe de hand 
te leenen „ en door “een nader en meer volledig berigt de Klasfe in: ftaat 
te ftellen, over het nut dezer gewijzigde kinazouten, ter genezing van 

„koortfen „ te oordeelen. Welk nader Verflag met verlangen wordt te ge- 
moet gezien. 


„Vijf beoefenaars der. Wetenfchappen, geene Leden of Korrespondenten 
van «de „Eerfte Klasfe des Inftituuts zijnde , onderwierpen ‘hunnen arbeid 
aan het oordeel dezer Stichting. 

De orde, waarin haar die onderfcheidene letterarbeid werd aangeboden , 
gebiedt mij in de eerfte plaats-te noemen , Het eeuwigdurend beweegbaar 
kunstwerktuig „ voorgefteld «vaan al de Edele-en Hooggeleerde Maat- 
fchappijen van Kunften en Wetenfchappen. 

witoiDe 


CG 87 ) 

De inzage van het Stukje deed oogenblikkelijk opmerken, dat de Schrij- 
ver niet fcheen te-weten, wat er tot eene eeuwigdurende beweging ver- 
eischt wordt. 

De eerbied voor het beroep, dat hij in de Maatfchappij bekleedt , verbiedt 
mij, over de mietigheid van dit voorftel in verdere bijzonderheden te treden. 


De Heer A. BAKE, Luitenant-Kolonel der Artillerie, leverde haar eene 
Memorie over het Vermogen hetwelk het Zink heeft , om het ijzer 
roestvrij te houden, , 

De geachte Schrijver toont in deze Memorie niet alleen metde uitfte- 
kende vorderingen der Phyfifche Wetenfchappen van zijnen tijd bekend te 
zijn en dezelve op hare waarde te fchatten , maar ook met den loffelijken 
wil en ijver bezield te wezen „om die ten nutte des Vaderlands te leiden. 
Hij heeft een verdienftelijk werk begonnen, hoezeer reeds door bekwame 
Mannen of vroeger of te geliĳker tijd uitvoeriger behandeld en openlijk 
bekend gemaakt, gelijk: dit met nieuwe uitvindingen niet zelden, het geval 
is, Daar: het echter van belang ook voor de Historie der Wetenfchappen 
kan gerekend worden, dat geene van dergelijke waarnemingen of proeven 
verloren gaan, oordeelde de Klasfe , dat die van den Heer BAKE op der- 
gelijke onderfcheiding aanfpraak zouden kunnen maken; zij gaf hem echter 
in bedenking, vooraf het onderwerp verder te vervolgen en met nieuwe 
proeven te verrijken. 


De Heer A. VAN DER TOORN bragt, bij geleidende Misfive van 19 
Maart 1. 1. , onder de bewaring der Klasfe een’ blikken koker , met een 
daarin vervatte en verzegelde rol, welke de Schrijver verlangde, bij de- 
zelve te laten berusten , tot dat een tweede gedeelte van den daarin beflo- 
ten. arbeid. door hem zoude zijn bewerkt en ten einde gebragt; welke hij 
zeide voornemens te wezen, insgelijks aan de Eerfte Klasfe des Inftituuts 
aan te bieden, met verzoek , van alsdan de-ontzegeling te doen der beide 

E 3 ftuk- 


(8D k 

ftukken ; en te beoordeelen i in hoe verre zij de aandacht der Klastë waar- 
‘dig zijnen ftrekken kunnen, om door orn » der Maat- 
fchappij van dienst te worden, 109 


Door den Heer pUMORTIER: werden aan de Klasfe aangeboden deszelfs 
Recherches sur la structure comparée et le développement des daimenr 
et des-Végttaur. rail sal 

„Dezelve “hebben: “ten doel het Ondemióck der. pester ige die- 
ren en gewasfen, met opzigt tot maakfel en groei, „Na-vooraf kortelijk 
aangemerkt te. hebben ; dat-devalgemeene „ eerfte of élémentaire deelen , 
waaruit, zoowel dieren: als- planten bettaan;  behalvesde vochten „zachte, en 
vaste deelen zijn; geeft de Schrijver vooreerst eene; befchouwing van het 
maakfel- der; gewasfen ;… hij bepaalt zich meer in-het-bijzonder tot het be- 
kend onderfcheid=en « verfchillend--maakfel. der drie’ groote afdelingen , die 
wij onder den unda «van eotyledones „ Dis en. Monocotyledones of 
Plantae cellulares ; wasculosae. endogenaesen vasculosae, exogenae;ken- 
nen. Behalve de opgave van het reeds. bekende ‚de: befchrijving. van den 
groei’ en «de ontwikkeling -dier verfchillende. gewäsfen „ behelst, dit. gedeelte 
eenige “zeer--goede wâarnemingen. en. aanmerkingen over den. groei der 
Confervae , het: maakfel--der- knopen of geledingen. in de ftengen„ voorts 
over den ring «of het-grondftuk tusfchen--wortel en ftam 3 het nut-der;ha- 
ren, die, volgens den Heer DUMORTIER , tot opflorping van, vochten, uit 
den dampkring dienen, maar vooral over de organen, waardoor de gewas- 
fe hünne ‘beweging , hoe gering die ook zijn môge, uitöefehen „ als Zijn- 
de, blijkeis de proeven door hem genomen, het buitentte celwijs- . 
gedeelte , ‘of de bast vati de fteng. Van wier beoordeeling zich de Klasfe 
Heeft kunrien verfchoonén ; “angezien de Schrijver ‘een ‘groot deél zijtier 
Verhandeling , onmiddellijk tadat' hij haar aam’ dezelve had aangeboden, 
heeft doer plaatfen in''het 'ldätst “uitgekomen Stukje van den erin 
des Schencês et des Arts. (N°. 23 voor 1829.) 


Het 


C 39 ) 


Het vijfde Stuk , hetwelk de Klasfe buiten hare Leden ontving, is zij 
verfchuldigd aan/den Heer H.-scruyecer , gaande over eenen èn het jaar 
1826 aan de Noord-Hollandfche kust geftranden Vinvisch. 

Het ftranden «van „dezen Vinvisch en „de aankoop daarvan “voor ’s Rijks 
Mufeum van Natuurlijke. Historie gaf den Heer scuureer aanleiding, te 
onderzoeken „ tot welke 4 der door Zoölogifche Schrijvers gegevene „ foor 
ten dit dier behoorde. Bij dit onderzoek ondertusfchen deden zich groote 
zwarigheden op ‚daar het weldra bleek, dat ; uitgezonderd den gewonen 
Walvisch. (Balaena Mysticetus) de overige foorten bij meest alle Schrij- 
vers verward. zijn voorgedragen; dat geene dier foorten , hoewel als wer- 

kelijk verfchillende- vande overige opgegeven „ naauwkeurig befchreven vof 
gekenmerkt , en dat de kennis van al deze dieren nog zeer onvolledig is. 

De Heer scHrLEGEL geeft ons eene. beredeneerde lijst van al de Wer- 
ken, waarin die verfchillende Vinvisfchen befchreven of vermeld wor- 
den ; hij beoordeelt dezelve, en befluit ten laatfte , dat al de dieren, on- 
der ie benamingen’ van Balaena Physalis of. Physeter, B, Boops , B B. 
Musculus, B. Rorgual, B, rostrata, B. nodosa en B. gibbosa als 
verfchillende foorten opgegeven, tot eene en dezelfde foort behooren „ waar- 
toe dan ook de Vinvisfchen , die op onderfcheidene tijden „zoo als in 1791 , 
1811, 1826 en 1827 hier te Lande geftrand zijn , moeten betrokken worden. 

De vermaarde cuvier’ kwam in: zijne nafporingen tot dezelfde uitkomst. 
Hij toonde te gelijk, dat de Vinvisch, die aan gene zijde der linie „ in 

“het Zuider-halfrond te huis behoort à aanmerkelijk van den Noordfchen 
Vinvisch verfchilt. Hij meende daarenboven , naar den fchedel ‚van eenen 
Vinvisch, in de’ Middellandfche Zee waargenomen É dat „deze tot eene 
derde foort behoort. Doch het foortelijk onderfcheid van, den, Jaatstge- 
noemden wordt niet geheel zonder grond door den Heer. SCHLEGEL in 
twijfel getrokken, Deze ftelt dus flechts twee forten van Vinvisfchen, 
wier onderfcheid genoegzaam zeker is, en van welken de een in het Noor- 


den, de ander in de Zee van het Zuider-halfrond te huis isle 
‚ Ge= 


GC 49 ) 


Gelijk de gewone Walvisch in den Noordelijken en Zuidelijken wordt 
onderfcheiden , zoo ftelt de Schrijver nu voor, ook de Vinvisfchen voor- 
eerst den gemeenfchappelijken naam Balaena sulcata te geven, zoowel 
om geene oude namen te gebruiken , die ligt tot verwarring aanleiding 
zouden kunnen geven, als om het bijzonder kenmerk, te weten , de lange 
{leuven in de huid onder den buik aan te duiden, terwijl hij de beide 
foorten vervolgens met de bijnamen arctica en antarctica onderfcheidt. 

De Klasfe vereenigde zich gaarne met het advies van hare Gekommit- 
teerden, om deze gefchied- en oordeelkundige’ behandeling van hetgeen 
door anderen betrekkelijk de Vinvisfchen is voorgedragen, een gedeelte te 
doen uitmaken van het Derde Deel harer uit te gevene Verhandelingen. 


Buiten hetgeen ik, in naam der Eerfte Klasfe, Geëerde Toehoorders , 
aan Uwe aandacht heb voorgehouden, zal ik nog te vermelden hebben , 
dat het Tweede Deel der Nieuwe Verhandelingen, hetwelk zeer onlangs 
is in het licht verfchenen , en de afzonderlijk uitgegevene Verhandeling 
over het verwarmen van Stookkasfen met heet water , de overige bouw- 
ftoffen bevatten , welke zij in het verloop van twee jaren aan de uitbrei- 
ding befteed heeft van die Wetenfchappen,, welker behartiging haar in het 
bijzonder is aanbevolen. p 


Na de voorlezing van dit Verflag vervolgt de Voorzitter : 


Ik bedank U, Mijnheer de Sekretaris! voor het beknopt en naauwkeu- 
rig Verlag, dat Gij aangaande de werkzaamheden der Klasfe hebt opge- 
fteld en uitgebragt. Van de oprigting des Inftituuts af, en dus gedurende 
een tijdvak van er jaren, mogt de Klasfe nut trekken van Uwe inlichting ° 
en medewerking. Sta mij toe, dat ik de belangen des Inftituuts aan Uwe 
deelmemende zorg aanbevele. En thans verzoek ik U op nieuw , het Pro- 
gramma te willen voorlezen van de uitfchrijving der Prijsvragen. 


_ De Sekretaris leest hierop voor, de volgende 
Î PRIJS- 


PRIJSUITSCHRIJVING 


EERSTE KLASSE 


EN VAN HET 


KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT VAN 
WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
SCHOONE KUNSTEN. 


Aangekondigd in hare Openbare Vergadering den 18den December 1829. 


RT ver 


D. Eerfte Klasfe van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van Weten- 
fchappen , Letterkunde en Schoone Kunften, brengt ter kénnisfe van het 
algemeen, dat op de Prijsvragen „ door haar bij het Programma van 1825 
uitgefchreven en in den Jare 1827 herhaald , luidende: 

a. In hoeverre heeft de nieuwere fcheikunde, bij het nafporen en’ on- 
derzoeken van de beftanddeelen der natuurlijke voortbrengfelen, tevens 
meerder licht verfpreid over den aard en de eigenfchappen der onderfchei- 
dene klasfen van geneesmiddelen ter opheldering en verklaring van der- 
„zelver werking op de vaste en vloeibare deelen van het menfchelijklig- 
chaam-,- en daardoor. toegebragt, ter volmaking der Genees-en Heel- 
kennis ? 

b. Heeft er, zoo als de waarnemingen van wijle den Hoogleeraar 

F s. J. BRUG- 


C 42 ) 


Ss Je /BRUGMANS, fchijnen te learen, en, zoo als bees v rkyndigen 
is aaBigendmen , , ‘bit de wortelen def ‘gewasfen “eche k héiding plaats 
vân eene zelfftandigheid, die bij fommige planten voor andere gewasfen 
fchadelijk is ? 

Indien er werkelijk zoodanige affcheiding plaats heeft, kan -dezelve 
dan als de. voorpame’, oorzaak: aangemerkt worden, waarom fommige 
planten noch met anderen gelijktijdig op -denzelfden bodem , noch zelfs 
ontniddellijk daarop volgende, een gunftigen groei vertoonen, en moet 
zulks dienvolgens, bij de keuze van opvolgende veldvruchten , in aan- 
merking genomen worden ? 

Zoo ja, welke zijn de waarnemingen en proeven, ‘waardoor deze ftel- 
lingen op eene voldoende wijze worden geftaafd? Zoo neen, welke is 
dan de ware oorzaak van de opgemelde verfchijnfelen? (*) k 

geene antwoorden zijnde ingekomen, zij befloten heeft , deze tene 
in te trekken. 

Op de vraag, mede bij hetzelfde, Programma uitgefchreven en in den 
jare 1827 herhaald: 

daar de boomvruchten , of fruiten, van zoo veel belang zijn voor het 
onderhoud, de gezondheid en het genoegen der ingezetenen, 

daar de hoedanigheid van den grond, waarin de- vruchtboomen groeijen., 
wel eenigen invloed heeft op de hoedanigheid der vruchten „ doch der- 
zelver waarde voornamelijk bepaald wordt door de goede keuze van grond- 
ftammen en entrijzen, en de verdere behandeling der boomen, 

daar dus het middel, om goede foorten te verkrijgen , meer gelegen is 

in 


(+) Zie de waarneming van wijle'den Hoogleeraar s, 74 BRUGMANS , in deszelfs Dis- 
fert. de Lolio ejusdemque varia fpecie, noxaet ufu A°®, 1785; alsmede j. VETRINGA 
couLON Disfert. de mutata hnmorum in regno organico mats a vi vitali vaforum 
derivanda-L. B. 1789. p. 77. Not. 


C 43 ) 


in „de meerdere kennis en oplettendheid der bezitters van vruchtboomen , 
dan in omftandigheden , welke boven hun bereik zijn , 

daar voorts aan den eenen kant niet mag ontkend worden, dat er op 
de talrijke Hoffteden in onze Gewesten een aantal tuinliedeh gevonden 
wordt , die door ondervinding geleerd hebben, op de hoeveelheid en 
hoedanigheid der boomvruchten een? zeer voordeeligen invloed uit te oefe- 
nen , gelijk uit de voortbrengfelen blijkt , 

maar , aan den anderen kant, onder de fruiten, die men in.deze Gewes- 
ten op de openbare markten verkoopt, doorgaans weinige goede foorten 
gevonden: worden , 

en dus de kundigheden, in dezen vereischt wordende , nog niet zoo- 
danig fchijnen verfpreid te zijn, dat deze gewigtige talk der Landhuis- 
houdkunde onder ons mag gerekend worden op algemeene en genoegzaam 
bekende grondflagen gevestigd te zijn, 

zoo vraagt de Klasfe: dj 

3 Bere „duidelijke. en zoo veel mogelijk beredeneelde opgave en öntwik- 

„keling, wan al wat betrekking heeft tot het planten „ enten ; fnocijen , 
„en de geheele behandeling van zoodanige wruchtboomen,s waarbij men 
sin deze Gewesten liet meeste belang heeft, en tot het verkrijgen der 
s beste foorten van fruit,” 


De Verhandeling zal in het Nederduitsch moeten gefteld. zijns 


“ao. Omdat diegenen, welke dezé tâal niët verftaan, ovér het alge- 
{ gemeen onbevoegd moeten geacht worden , om voldoende op céne vraag te 
antwoorden , bij welke zoo vele plaatfelijke omftandigheden in aanmer. 
king komen , welke hier vooral niet mogen uit het oog verloren worden pe 
‚29, Omdat er in de fruitkundige werken , in verfchiüilende talen een 
aantal künstternien vóórkomen en door den eenen fchrijver van den an- 
deren overgenomén worden, welke niet altijd een oep denkbeeld be. 


F 2 vat= 


C 44 j 
vatten, en het. daarom ' van te meer belang is, zich mdezen tot ééne 
taal te bepalen, en van de fchrijvers te eifchen , dat zij geene zoodanige 
termen gebruiken , zonder dezelven duidelijk te verklaren 3 8 

zijn ingekomen twee antwoorden, het eene met de fpreuk: 


Nihil fine labore. 
het ander onder het motto: 


Í Een hand die queekt en plant 
ls nuttig aan zijn Vaderland. 


Beide deze antwoorden de aanwijzing en uiteenzetting der Wetenfchap- 
pelijke gronden, waaruit. de voorfchriften tot handelen moeten ontleend 
worden, misfende, zijn als onvoldoende befchouwd , om met den uitge- 
loofden prijs bekroond te worden. 

De Klasfe heeft befloten , ook deze vraag niet wederom uit te gehitijven, 

Op de prijsvragen , uitgefchreven bij het Programma van 1827 , om be- 
antwoord te worden vóór den eerften Maart 1829 , luidende: 

L. „Daar er tèn- aanzien van de deugdelijkheid van het Luikfche ijzer 
in vergelijking van het Zweedfche ijzer nog verfchillende meeningen of 
vooroordeelen blijven beftaan, zoo verlangt de Klasfe, dat met ftaven 
van gelijkfoortig Luiksch en Zweedsch ijzer van gelijke merken, van 
verfchillende dikte, herhaalde proeven genomen en met voldoende getui- 
genisfen geftaafd worden, waaruit het onbetwistbaar ‚blijke, of er tus- 
fchen het Luiksch en Zweedsch ijzer „ ten aanzien der fterkte, eenig 
verfchil plaats Hebbe. 

Il. Welke waarnemingen en proeven zijn. er. met zekerheid. bekend „ 
dat door kunst, zoowel op den droogen als op den natten weg ; lig- 
chamen_ geboren zijn, die „met natuurlijke mineralen overeenkwamen; in 

varen { hoe 


( 45 ) 


hoe: verre bleek het, dat zij daarmede in vorm van-kristal en in-inhoud 
van. beftanddeelen- overeenkwamen; kan men met. grond verwachten , dat 
het: ‚getal: van dergelijke. kunstmineralen kan vermeerderd. worden? zoo 
ja „welke „middelen en, proeven zouden tot het bereiken van dit oog- 
merk in het werk moeten gefteld worden , en in. hoe verre helderen zulke 
waarnemingen en proeven de geboorte en vorming der delfftoffen op?» 

geene antwoorden zijnde ingekomen, heeft de Klasfe befloten „ alleen 
de laatfte „dezer twee vragen op nieuw voor te (tellen, om beantwoord 
te worden vóór den eerften Maart des jaars 1831. 

Voorts „berigt de Klasfe, dat zij de gouden Medaille ter innerlijke 
waarde van drie honderd Gulden , bij het meergemelde Programma uitger 
loofd voor. dengenen , die naar. haar: oordeel „ de meest belangrijke ont- 
dekkingen gedaan, of het beste werk over eenig vak van Natuurkundige 
_ Wetenfchaps vóór den laatften. December des jaars 1828 „ zoude geleverd 
hebben , niet heeft knnnen toewijzen. 

Zij ftelt wijders als nietwe vragen voor, om beantwoord te worden 
vóór den eerften Maart des jaars 1831. 

L. In welken, Wetenfchappelijken «Staat berlid zich de Genees- sen 
Heelkunde in het laatfte tijdperk der voorgaande eeuw ? welke proefon= 
dervindelijke „verbeteringen. zijn federt de laatfte dertig jaren, dat is; van 
18oo tot 1830 aan de eene en, andere aangebragt ? U OOS -1i9VB ‘4 AS 

IL. „Ongeacht de. belangrijke vêrbeteringen in «de laatfte jaren “aan de 
wegen. toegebragt, kan niet tegengefproken worden „dat men’ in Neder= 
land , bijzonder.‚voor vervoer. van koopwaren, fabrijkwerken en voorts 
brengfelen, van. landbouw. en…nijverheid , op verre na „zoo ver! fiet gê« 
vorderd is, als in andere Landen , bijzonder in-Engeland; „vooral voor 
het transport te Landes! k 19dal 

Misfchien- beftaan er redenen, waarom wij het voorbeeld onzer over- 
zeefche, naburen niet in, al zijn omvang kunnen volgen ; maar dit, belet 

F 3 niet 


C 46 ) 


niet, dat er-ten deze nog veel te doen is , dat misfchien;ongedaan” blijft , 
omdat: ‚de “middelen, waardoor verbeterde wegen verkregen kunnen wor- 
den , ‘even min naauwkeurig bekend zijn, als de kosten , welke-daartoe 
moeten worden aangewend, Deze verbeteringen echter van ng te 
achten zijnde 

wordt gevraagd: + zi SEAT 

o ‘Welke zijn de meest bekende. wijzen „waarop men de wegen paas 
» gerssen later tijden, niet alleen ten gerievesder ‘reizigers, maar vooral 


„… „tot gereed en onkostbaar- vervoer sder'woortbrengfelen des: Lands , 


5 fäbrijkwerken en Mornhaigpetee verbeterd mi in arend Bend, 
sy Amerika: of elders 2 torl oib. 4 

, Wat is daarbij in acht te- nemen „:zoo voor lossen gromdgetd 

» heid , als -onderfcheidene einden , waartoe de wegen moeten dienen 2 - 
vry Welke zijn. de kosten van derzelver. bsrikipe. welke die van hun on- 
„ derhoud?” _-— 

Bij „de behandeling zal men’ deze kosten moeten opgeven in Neder- 
landfche munt, per Nederlandfche: mijl „op eene breedte van tien Nez 
derlandfche Ellen: dnasibersdsk het onderhoud breidde een pn van ten 
minfte dertig jatens. „> u u 

veMen zal de ‚woors--n: qwdtelén der bdifcheideire wilen van aanleg- 
gen, even zoo als de kosten. van bouwftoffen „ arbeidsloonen en wat dies 
meer «zij elk, afzonderlijk - moeten opgeven , zoodat men bij voorbeeld 
het: -ônderfcheid. “in „beide -opzigten ‘beoordeelen kan’, tusfchen de ijzeren 
wegen (chemins, defer). Mac Adams wegen (Routes d'argile et de gran 
vier). Macy Nalfe. wegen “(Routes “appiennes) en alle andere, niet alleen 
onderlingzovmaar: vooral, metde hier te Lande, meest bekende, keiftra- 
ten , klinkerwegen, grindwegen , puinwegen en flakwegen ; waarvan dus 
bewerkingen „kosten ten «naauwkeurigfte berekend. en opgegeven zullen 
moeten „worden: ;-„zoowel ‚als de: foorten: en hoedanigheden der bouwftof: 
ze sE fen, 


C är ) 


fen „ (fteenen ven vander materiaal) „met de «wijzen van bewerking , aan- 
voer, «en verwerking, zoowel bij „den eerften ae 4 als in het voor 
omfchreven- tijdvak” van «dertig ater EN . Ä of ‚as sbrmud 
Î va slast ì ú WID saf} 

Voor de: haet van elk dezer vragen, doo de Eerfte Kast 
van het Koninklijk Nederlandfche Inftituut van Wetenfchappen , Letter- 
kunde en Schoone Kunften “uit, eene gouden Medaille, gefchroefd op 
„den ftempel des: are pps ter Vie waarde van prana en sne 


Î TOW 

_De ‘ftukken. > “welke. naar eenen din diuntn: NN dale inde Nederduie 
fche , ‚ Franche » Latijnfche,, Engelfche, of Hoogduitfche „Taal, ‚maar met 
de algemeene Italiaanfche Letter gefchreven moeten zijn „ ens aan „den 
vasten Sekretaris der Eerfte- Klasfe vrachtvrij pept waden. 

„Tot, dè mitgelaofde: desa aak alle apres zonder ! oben 
fcheid, uitgenoodigd „met … uitzondering: alleen van de Luedefr der Klasfe 5 
als welke van alle mededinging -worden’ uitgefloten: onder welke: penarhkad 


echter noch de Buitenlandfche Geasfocieerden „ noch de Korrespondétitefi 
begrepen zijn, … 


De in te zenden, ftukken moeten met eene andere hand, dan die van 
den Auteur gefchreven zijn, zonder naam; maar de kwaliteit en woonplaats 
des Auteurs zullen gefteld moeten zijn in een afzonderlijk verzegeld papier, 
tot opfchrift dragende dezelfde fpreuk „ of hetzelfde kennelijk eed waar- 
door de Verhandeling , waartoe het behoort ; onderfchéiden is safi 


De uitwijzing der prijzen ‘zal plegtig aangekondigd worden í in eene Open- 
bare Vergadering. Zij zal voorts algemeen gemaakt worden. in, de Bin . 
en Buitenlandfche'Tijdfchriften, waarin deze Uitfchrijving „geplaatst ‘of 
vermeld wordt. 


De 


C 48 ) 
De bekroonde Verhandelingen blijven het eigendom der Eerfte Klasfe 
van het Koninklijk - Nederlandfche Inftiruut van Wetenfchappen ; Letter- 
kunde en Schoone Kuntten.. Het zal den Schrijver of Schrijvers“ niet vrij- 


ftaan, hiervan op eenigerhande wijze door den druk reds te maken, ten 
zij de Klasfe daartoe hare ENNE geve. 


„De niet bekroonde ftukken zullen, op begeerte der inzenderen , tevens 
met de befloten naambriefjes aan zoodanig perfoon of adres terug gezonden 
worden, als zij zullen verkiezen, mits- dit, zonder eenige kosten der 
Klasfe, binnen een jaar na de uitwijzing verlangd en dit adres opgegeven 
worde; doch zal het verzoek om teruggave moeten velt er van be- 
hoorlijk bewijs van regt op het ftuk. 


x 


Ingevalle geene teruggave van een. niet bekroond ftuk verlangd mogt 
worden „ of de evengemelde vereischten daar niet bij waren in acht ‘ge- 
genomen „ zal men de befloten naambriefjes ongeopend verbranden „en de 


ftukken. zelve bewaren, om te: dienke, als bevonden zal worden te be- 
hooren, 


In haam der Eerfte Klasfe voornd. ef 
G. VRO LIK, 
e Sekretaris. 
Hierna zegt de Voorzitter : ë 


De orde van de werkzaamheden dezer Vergadering brengt thans mede , 
dat de voorlezing gefchiede. Zij zal gedaan worden door. dengenen, die 


dezelve vóór den dood van den Heere Voorzitter vAN CAPPELLE had op 
zich genomen. 


Daar- 


Smet 


C 49 ) 


Daarna deed de Voorzitter de volgende Redevoering: 
MIJNE HEEREN ZEER GEEËRDE TOEHOORDERS ! 


‚Ik ontveinze niet, dat ik met eenen dubbelen fchroom voor U-ben op» 
getreden „ niet alleen omdat het mij gebeure voor eene aanzienlijke. en ge- 
leerde Vergadering ; als deze, het woord te voeren, maar ook tevens, om 
dat ik tot U zoude fpreken over een groot man, wiensTverdienften zoo 
algemeen erkend en wereldkundig zijn ‚dat ik hem flechts behoef te noe- 
men „ om Uw aller inftemming „ van hetgeen ik zeide, te erlangen. 

Of wie is er onder een nijver en-handeldrijvend volk, wien.de naam 


_ van Sir-HUMPHRY DAVY vreemd is, diebij. het hooren van denzelven , 


zich geene weldadige toepasfing der Scheikunde herinnert „ „of die bij de 
behandeling van: dit. onderwerp ‘niet van zelf zijne gedachte naar dien 
Engelfchen Scheikundigen henen leidt; en is hij met, ’s mans werkzaamhe 
den en gefchriften van meer nabij bekend, die niet „beurtelings door der- 
zelver keur en rijkdom of fchranderheid en nuttige ftrekking opgetogen , 
een oogenblik. aarzelen. kan, om; Jhem onder. de: uitmuntende. vernuften „ 
waarop. zich de Natuurkundige „Wetenfchappen beroemen mogen , eene 
voorname plaats aan te wijzen ? En inderdaad, bij het overzien van het 
leven en de werkzaamheden van: pAvy „komt ons, van. vele kanten be- 
langrijkheid en grootheid. tegen. Het is waar, wij treffen sin hem den 
mans.niet. aan, die door fchitterende bedrijven heeft uitgeblonken , en bij 
den’'roêim“zijfier kündigheden diën van groote daden heeft gepaard; zelfs 
geen geleerden , die in velerlei, Wetenfchap en in de. onderfcheidene vakken 
der Natuurkunde zijne. eer. immer gêzocht of gefteld fchijnt te hebben : 
wij ontmoeten bloot een’ Scheikundigen; maar, eenen, die op het gekozen 


__pad reuzenfchreden heeft afgelegd; en zoo, velen die, met hem denzelfden 


weg waren ingeflagen, maar op andere zijpaden zich, hadden opgehouden, 
verre achter zich’ heeft gelaten. 
G Hij 


C 5e ) 


Hij was geboren in cen land, dat in het bezit van voortreffelijke -inftel- 
lingen van hooger, „onderwijs ‚is; en dat op het gebruik daarvan eenen 
naauwgezetten prijs ftelt , en wij zien hem , hoezeer beftemd om zich op 
ééne der Akademiën ‘te bekwamen „ alleen zich zelven vormen, tot eene 
buitengewone befchaving opvoeren en geroepen tot de eerfte rangen en 
waardigheden, die immer aan een’ Geleerden zijn toegeftaan 3 en dit in de: 
groote wereldftad ; te midden wan uitftekende mannen en ‘met alle de 
voorregten ván’ geboorte ; opvoeding «en rang. begiftigd. Wij hebben niet 
alleen in hem te bewonderen den welfprekenden Leeraar „ die ‘door leven- 
dige voordragt een*kundig publiek weet te boeijen en voor zijne Weten- 
fchap in te nemen en te winnénz of. den voorganger .„ die, ten -aanhoore 
én voor het oog van niaauwluisterende en toeziende oordeelaars „ verholene 
waarhêden ontfluijert, met vaardige proefdoeningen in een-ongekehd licht 
ftelé „en hunne toeftemming en toejuiching: afdwingt „ of liever gereedelijk 
verwerft; ‘tmaar tevens” den naarftigen, onvermoeiden Schrijver, “wiens 
fchriften den ftempel van nieuwheid en oorfpronkelijkheïd-dragen „en fteeds 
doordacht zich door tietheid'; bondigheid en.duidelijkheid-aanbevelen, … 

Zijnen ‘arbeid’ ‘zien’ wij menigmaal ‘met eene verrasfende en weldadige 
uitkotnst “bekroond, en -met “de luisterrijkfte blijken van vertrouwen en 
vereering “ini Zij “vaderland en. alom” buiten hetzelve , als-om ftrijd „be= 
1oönd'5’ en” Mláäti wij hem van naderbij in zijne levenswijze gade „wij aan- 
fehouwen” dé “tustigen”, wijzen onderzoeker, die in {tille gehoorzaam- 
heid dan’ ’S lands’ wetten en in goed vertrouwen op zijne “Overheid. alleen 
voor zijde’ Wetenfchap leeft ; “wij winden hem omgeven van de geletterde 
en ‘aanzienlijke mannen van zijnen tijd; en zijnen ‘omgang opgeluisterd 
dóor’ ‘het’ verkeet” ende” vriendfchap met de eerfte Geleerden enrKunftes 
Haars; zoowel’ it Engeland (vals in + Frankrijk 3 slralië! em Duitschland en 
wirwdarts ‘hij zijne'teizen rigtte, Doch ‘hoe veel ik reeds heb opgefomd;, 
veel, ja het allermeest, en hetgeen ons hier behoort bezig te houden, 

heb 


C st) 


heb ik nog verzwegen; te weten : ‘hoe. zijn. naam aan. vernuftige vindingen 
en grootfche ontdekkingen, aan. een aantal. van-nuttige en; gebruikelijke 
werktuigen „gehecht is: hoe door,zijnen arbeid:een ruim, veld, van. on- 
derzoek is geopend geworden; welk een nieuw licht. aangaande, de: na- 
tuur en den inhoud van velerlei ligchamen opgegaan: voor zamengefteld 
verklaard , «die men voor - eenvoudige -{toffen. moest aanzien, voor ,„enkel- 
voudig „gehouden „die men meende. zamengelteld ‘te zijn; vereenigingen 
daar ‘gedaan , -waarvan;-men” het beftaan niet vermoedde; ontledingen ‚die 
men niet voorzien had, of te vergeefs beproefd ; een geheele omkeer, in 
de verklaringen van verfchijnfelen bewerkt en, de Scheikundige. Wetenfchap 
hier gewijzigd „ginds, opgehelderd „elders. vermeerderd „‚ uitgebreid, en 
meer en, uieer de, vaardige dienaresfe, ter , hulpbeigonieg voor; elk „ die 
zich van hare dienst wil en kan bedienen. 
Voorzeker; hetis een loffelijk ftreven „de nagedachtenis van Helsing: 
waardige: mannen; ; die vonder ons geleefd en gebloeid,hebben , en wier af- 
fterven wij beweenen , “in cere‚te, houden en, openlijk te huldigen; Onder 
het hooren vanhunnen dof, denken ‚wij, met „ welgevallen en ‚weemoed 
aan hunne ‚deugden en hun „gemis; en; wij zegenen den mond. der „waar- 
heid en edele vriendfchap „die den, dierbaren. doode dit, offer. van erkente- 
lijkheid. bragt: maar ís hetook niet betamelijk,en gewettigd, die fchuld 
van dankbaarheid; te betalen; aan. allen „ ‚die, daarop aanfpraak verkregen 
hebben, om, het evens «of zij tot het tegenwoordige geflacht „of tot het, 
voorledene behooren 5-of!-zijdonder-ons geboren zijn. en „gearbeid hebben, 
‘dan of! wij hen nimmer „zagen: en‚alleen ‚de grootheid van hunnen, naam, 
tot ons-gekomen, is ? Wie ver ook: aan twijfelen konde, verre is, die twij-, 
‚fel vari hier en deze Vergadering: verwijderd, — Met vertrouwen, roepe ik 
dan Uwe toegenegene aandacht vin bij de ontwikkeling mijner rede , en is 
mijne loffpraak aan de bewondering niet geëvenredigd „ die, Gij van de ta- 
lenten van. pav yshebt, opgevat , Gij zult in mij het voornemen niet mis- 
G 2 bil 


C 52 


billijken , om van deze plaats eenige hulde aan den Scheikundigen te bren- 
gen , wien die bij dergelijke Wetenfchappelijke Ligchamen ‚ waarvan hij 
mede’, äls van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituur, het fieraad was , ot 
welligt reeds gebragt is , of zekerlijk zal gebragt worden. 


Humetiry pavy werd; op den 17 December van den jate 1779, te 
Penzance, in Cornwall, geboren, uit een deftig geflacht, dat in West- 
Engeland overlang in wink en in het bezit van Anke landgoederen 
geweest was. 

Zijne beftemming was om geneesheer te worden, ‘Ter bereiking van. dit 
oogmerk EE EN, de Latijnfche Scholen te Paisdace en Und, in- 
vaderlijk voor zijnen jeugdigen huisgenoot zorgde, en werd hij, 16 pe 
oud geworden , ‘na den’dood van zijnen vader, in het jaar 1795 , de leer- 
ling van eenen ‘met ‘lof bekenden Heelkundigen BorLAsr , daarna tot 
Doctor in de Geneeskunst bevorderd , door wiens onderrigting hij zoude 
voorbereid worden’ ‘tot het bijwonen der Akademifche lesfen. 

Gemakkelijke bevattinig , weetgierigheid en aanhoudende vlijt werden in 
den jongen pavy' ontvonkt- door eerzucht, verlevendigd door eene fterke 
verbeelding „ en geleid door eenen edelen fmaak, Deze begaafdheden ftel= 
den hem ‘in’ ftaat, ‘om ‘buitengewone vorderingen te maken indat alles, 
waarin men het “onderwijs verleende, ‘en deden hem, bij de beoefening 
_ der fraaïje letteren,” niet flechts” de-poëzij beminnen j'alsdie den, matten 
geest onitfpant ‘én hooger ftemt', maar zelfs als knaap en jongeling de 
lier aangrijpen ‘en bevallige toonen voortbrengen (1). … Hoezeer intusfchen 
hét hem” vérléénd“onderrigt niet gering: ware „en voor het voorgefteld doel 
genoegzaam mogt gerekend worden, ‘de vurige en onderzoekende leerling 
hfeld zich hiermede niët voldaan. ij 

Zoo áls voorfpoedig ontwikkelénde verftanden , die veel groots en nut- 

tigs 


Kk 3B) 


tigs tot (tand zullen brengen, zich niet binnen de grenzen laten beperken , 
die voor de menigte met wijsheid zijn afgemeten, maar met gemakke- 
lijken tred die overfchrijden , om zich in ruimere baan te bewegen, die de 
hunne is „zoo ook koos pavy zich een plan van onderzoek » ftrekte dit 
verder uit, dan tot hetgeen hem onmisbaar noodig was te weten „ en 
wijdde zich niet alleen aan die ftudiën, die onmiddellijk met de Genees- 
kundige verbonden waren, maar aan de Natuurlijke Wijsbegeerte , en daar- 
onder inzonderheid ‘aan de Wis- ende Natuurkunde, met eenen ijver, die 
allen, die hem kenden, meermalen verwondering inboezemden.- Bij dat 
alles was echter zijne aandacht het meest op de Scheikunde gerigt en ge- 
vestigd: hij gevoelde eene ‘heimelijke , onverdoofbare neiging tot hare na- 
fporingen , eene onverwinnelijke overgegevenheid aan hare genoegens en 
moeijelijkheden. En welk vermogen trok pavy zoo onwederftaanbaar aan 
tot de najaging der Scheikunde, welke banden hielden hem zoo zeer aan 
haar geboeid ? Toen ter tijd de hoop van uit haren fchoot de ophelde- 
ring van zoo vele verfchijnfelen te erlangen, die hem in zijne ftudiën ge- 
«troffen hadden en de ftreelende ervaring van fommige door haar reeds op- 
gehelderd te zien.’ Maar om in dit oogmerk te flagen, had pavy het on- 
waardeerbaar geluk van aanftonds den eenigen, goeden weg inte (laan 
en dien nimmer te verlaten. Niet uit boeken , dat is niet alleen. of groo- 
tendeels daaruit, wilde hij zijne kennis putten ; eene Wetenfchap „ die op 
proefdoeningen berust ; wilde hij uit proefdoeningen leeren kennen, en 
welk’ eene “waârde “ook aan’ de fchriften van PRIESTLEY ên-CAVENDISH te 
hechten ware, hij kon die daaraan niet ten volle fchenken, vóór dat hij 
huútne ftellingen of door eigene genomene proeven bewaarheid, gevonden 
had, of althans in ftaat was, om, wanneer hij zulks mogt willen „ die 
naar eigene proeven te toetfen. Zoo gewende hij zich. vroegtijdig de hand 
te {laan aan het-grobte werk van waarnemen en ervaren „zoo van de Na- 
tuur met eigene oogen te zien en haar zelve te ondervragen; zoo ook kon 


hij van haar antwoord ‘verwachten en heeft het ontvangen. 
k G 3 On- 


ki C 54 


Onder de proeven , waarmede pavy zich in zijne oefening bezig hield , 
was er eene, die de aandacht van eenen bekwamen man tot zich trok en 
den grond gelegd heeft tot het bereiken der beftemming „ waarvoor hij 
geboren was. Hij had namelijk bevonden, dat de zeegewasf{en door 
het uitwafemen van zuurftoflucht zooveel toebragten tot het bezwangeren 
van het water met levenslucht, als zulks de planten doen ten opzigte van 
den dampkring. Deze waarneming. kwam niet ter, kennis van Dr, BED- 
DOES „ toen juist bezig om zijn plan te volvoeren en te Bristol eene_in- 
rigting te vestigen, om door het gebruik en de aanwending van lucht- 
foorten fommige ziekten te genezen (2), of hij trad in-briefwisfeling met 
DAvy over dat onderwerp , en willende de werking van andere, luchtfoor- 
ten in vergelijking met de levenslucht beproeven, hield hij bij hem aan; 
om, met uitftelling zijner ftudiën, hierin zijn medehelper te zijn (3). 
Davy had den ouderdom van negentien jaren bereikt-en ftond. gereed naar 
Edinburg te, vertrekken. Slechts op ééne voorwaarde, wilde hij die vlei- 
jende aanbieding aannemen. Zij had hem misfchien den naam van onge- 
makkelijkheid en voorbarige aanmatiging kunnen geven, maar zij duidt, 
dunkt ‘mij zoowel eene niet gewone levenswijsheid en voorzorg in die 
jaren aan, alsmede een zwanger gaan van edele plannen ; zij-was het be- 
ding van de vrije befchikking en het onafhankelijk opperbeheer over de 
fcheikundige werkplaats (4). is 

De gemelde inrigting van BEDpors moge dan meer Joffelijk bedacht ; » dan 
weldadig in werking geweest zijn ; zij was de oefenfchool van. pavy ; en 
zoo haar zeldzaam de kranken met verligting en nog zeldzamer met ge- 
nezing hunner bedenkelijke kwalen verlaten hebben, al meende men over 
de mislukte pogingen van: menfchelijkheid te, mogen glimlagchen , voor. de 
Wetenfchap is zij niet te vergeefs geweest. — Ik, zoude ter ftaving. van 
dit gezegde vele bewijzen, kunnen bijbrengen, en de onderzoekingen, op- 
halen naar de natuur der licht-- en -warmteftof „ en de oorzaken, van de 
kleuren der bewerktuigde ftoffen, aldaar door, pavy. gedaan (5) „of de 

proe- 


CD 


proeven op binnenlandfche en uitheemfche graan-, riet- en grasfoorten ver- 
melden , wier teedere vaten hij aantoonde de ruwe kiefel-aarde op te ne- 
men en in haar buitenfte bekleedfel in te weven, zoodat de halm daardoor 
ftevigheid bekome, en voor de vlam der blaaspijp gebragt tot een glas- 
parel fmelte (6). Doch ik zal die alle voorbijgaan en zelfs die reeks van 
ontdekkingen “niet aanroeren, hier aängevangen (7), waarvan wij weldra 
opzettelijk zullen handelen 3 alleen zijnen arbeid zal ik aanvoeren , die bloot 
het gevolg van zijne plaatfing te Bristol geweest is, en zonder die inrig- 
ting noch zoude aangevangen, noch alzoo volbragt zijn geworden. Ik be- 
doel zijne nafporingen van-die bijzondere luchtfoort , die hij bevond door 
de longen geademd en verdragen te kunnen worden, maar op het ligchaam 
en den geest eene werking te oefenen „ waarlijk zonderling , en misfchien 
het voegzaamst te. vergelijken met die van een te ruim gebruik, van den 
verheugenden ‘en bedwelmenden wijn. Een afzonderlijk „werk over die 
lucht, bekend onder den naam ‘van Salpeter-oxydule , zond pavy in den 
jare 18oo in het licht, Het was het eerfte van zijne hand „ maar gaf reeds 
duidelijk te zien, wat men van zulk eenen onderzoeker te hopen en te 
wachten had (8). 

Niet die onvermoeide vlijt, die al hetgeen de voorgangers in verfpreide 
gefchriften hebben aangeteekend, opzoekt, bijeenbrengt en met keus en 
oordeel op zijne plaats fchikt , vindt men in ‘het gedeelte te prijzen „ dat 
ons met de bereidingswijzen dier lucht en de ontleding van. het,falpeter- 
zuur bekend: “maakt; hij zelf zegt weinig hiervan zich toe te eigenen , en 
zoo hij iemand hierbij te kort deed , het zoude hem zelven zijn, maar die 
voortgezette en. afwisfelende , die geëindigde en nogmaals begonnen proef- 
nemingen op de zamenftelling en «de ontleding der lucht zijn op prijs te 
ftellen , en teekenen-ons die onvoldaanheid met het onderzoek „ dat wan- 
trouwen op zich zelven, die zucht tot langzame volmaking, die men 
fteeds geoordeeld heeft: mede tot het eigéndom te behooren dergenen „die 


C 56 ) 

de waarheid zoeken. Maar bovenal is dat gedeelte des boeks merkwaar- 
dig, dat ons de werking aanwijst, die de gemelde lucht.op planten en 
dieren heeft, en den invloed ontvouwt , dien dezelve bij de toelating in de 
longen op hem zelven en een aantal van perfonen geoefend heeft. Wat 
zullen wij hierin meer prijzen, die. moedige waarheidszin, die bij het 
opmerken van een vreemd verfchijnfel , om zich niet te misleiden „ hetzel- 
ve meermalen herhaalt, hoezeer het herdoen daarvan zorg en omzigtigheid 
vereischt , of het talent van getrouw waar te nemen, en het waargengme- 
ne naar eisch mede te deelen? Men heeft, met regt, geoordeeld, dat dit 
werk van pavy veel heeft bijgedragen ter. opheldering van hetgeen in de 
ademhaling gefchiedt , voor zoo verre over die onmisbare levensverrigting, 
uit de Scheikunde licht kan verfpreid worden (9). 

Van nu af aan ís de roem van pavy gevestigd. Zijn naam blijft binnen 
de perken van BEppoes gefticht niet befloten. Tot Engelands hoofdftad is 
die doorgedrongen en de jonge Scheikundige van Bristol is er het onder- 
werp van gefprekken en loftuitingen. Onder die Lofredenaars onderfcheid- 
de zich een vermogend begunftiger en voorftander , en te gelijk een ver- 
nuftig beoefenaar der Natuurkunde. De Graaf van Rumford fchonk zijne 
goedkeuring aan de proeven van pAvy over het licht en de warmte, en eene 
uitnemende belooning volgde dat vleijend en hoogstvereerend oordeel (10). 

Er was te Londen eche inrigting, grootendeels door de bemoeijingen 
van RUMFORD „tot ftand gekomen, die niet minder ten doel had, dan 
om de vorderingen der Wetenfchappen te befpoedigen en langs den kort 
ften weg tot algemeen nut te leiden. Aan de onbekrompendfte bijdragen 
van bijzondere’ perfonen had zij haar beftaan te danken , en Koninklijk 
mogt men haar heeten, daar de Koning zich verwaardigd had haar be- 
fchermheer te zijn. De glans van nieuwheid was niet alleen hare aantrek- 
kelijke zijde, inwendig vertoonde zij rijkdom en mildheid (11). 

Maar hoe zoude dat voorgefteld doel kunnen bereikt worden ‚ dan door 

_ be- 


& CG 5D / 


bekwame mannen bij de inrigting te plaatfen, van wien men verwachten 
konde, dat door mond en pen de-kennis en de toepasfing der Weten- 


_ fchappen het: gelukkigst zouden verbreid worden. 


Wat de, Scheikunde aangaat „ in pavy meende RUMFORD den man te 
zien, volkomen berekend voor de nieuw ontworpene en met vele zwarig- 
heden bedreigde taak. „En inderdaad, een man als pavy ; toegerust ‘met 
de kennis der oude en hedendaagfche talen „en geoefend in de Wiskunde 
en Natuurkunde, was wel voorbereid , zoowel om de Scheikunde in ha- 
ren, ganfchen omvang grondig te behandelen, als-om dezelve aan ande- 
ren voor te dragen. Maar pavy was bovendien fn dien gelukkigen 
leeftijd „ waarin opkomende moeijelijkheden en tegenkantingen, waarmede 
veelal nieuwe, inrigtingen te worftelen- hebben „ en door fommigen ook ge- 
meend wordt te moeten bedeeld zijn „ gevoegelijker. gedragen en door vurì- 
gen tegenftand rasfer overwonnen worden3 en had reeds door zijne vér: 
rigtingen te Bristol. zich geene geringe mate van werkdadige kennis in’ de 
Scheikunde verworven en overvloedig doen blijken „ dat men hem» flechts 


“in eenen grooteren werkkring behoefde:te plaatfen „om van zijn vernuft 


en beproefden ijver voor de Wetenfchap meer en edeler vruchten te pluk- 
ken. … Door „den invloed van. RumroRD en de algemeene gunftige gevoe- 
lens, die men van pavy, had opgevat, werd de post van openlijk Leeraar 
in de Scheikunde bij de Koninklijke iprigting aan hem opgedragen. Het 
moet pavy. eene opoffering kosten die plaats aan te nemen »'eene groote 


“opoffering „die, voor zijn geheel. volgend leven beflisfen zal : maar: hij vis 


gereed. die te doen; het nog fteeds vast befluit om te Edinburg tot arts 
te worden bevorderd laat hij voor immer: varen ; aan de dienst der hem 
toebetrouwde Wetenfchap wil hij; zich onverdeeld toewijden „en wat moéi- 
te het hem koste om van DAVIES GILBERT „ den tegenwoordigen Voorzit- 
ter der Koninklijke Societeit, wiens onderfcheiding hij van zijne jeugd 
af aan genoten had en tot aan, zijnen dood behouden heeft, en van zijnen 


H vriend 


CSE) 


vriend den dichter corTLE tefcheiden „ hij vertrekt naar Londen om zijne 
nieuwe betrekking te aanvaarden. (12). 

Ziet daar pavy overgebragt op het eigenlijk tooneel van zijne werkzaam. 
heden en van zijnen roem, waarop ik bijkans wenfchen zoude U aanftonds 
geplaatst te, hebben „ zoo niet de ontwikkeling en eigene vorming van den 
man, dien „wij nader willen leeren kennen, waardig waren geweest er 
eenige oogenblikken bij te vertoeven. 

Onder alle de voordeelen , waarover zich pavy in zijne nieuwe waar- 
digheid te verheugen had, was er geene grooter en wenfchelijker , dan de 
kostelijke verzameling van werktuigen, waarmede de inrigting voorzien 
werd,en het vermogen van die fteeds te verrijken en uit te breiden , zoo- 
dat ze in aantal en verfcheidenheid der toeftellen , noch in keur en fraaiheid 
van bewerking voor die van- eenig ander gefticht behoefde onder te 
doen (13). 

Gelukkig den leeraar , wien die onmisbare fchat ten deel valt! Hij ís 
ontflagen „ niet van de les, door een groot man gegeven en ook beoefend , 
te kunnen, maar van die geftadig te moeten volgen: met de boor te za- 
gen, en „met de zaag te boren. Hij is in ftaat gefteld in het oog zijner 
toefchouwers. de werkingen en wetten der natuur grootsch en verheven’ te 
doen, fchitteren „ gelijk zij groótsch en verheven zijn, en door den diepen 
indruk van overtuiging der eeuwige waarheid door zinnelijke proeven den _ 
fluimerenden geest van. anderen op te wekken en te ontvlammen tot dien 
ijver van onderzoek, die tot bevordering der Wetenfchap en welzijn van het 
Vaderland moet uitloopen 3 en zelf van de eene gedane vinding tot de andere, 
van toepasfing tot toepasfing geleid , niet door het afmattend overzien van 
flaauwe “en gebrekkige figuren van werktuigen, maar door de hanteririg 
der. „„werktuigên” zelve de: onvolledige te verbeteren en daaraan andere en 
nieuwestoe te voegen, 

Aan dit voorregt floot zich een tweede aan, niet minder groot dan het 

ge- 


mee Sed 


C 59 ) 


genoemde : het geluk van eenen welafgerigten , welwillenden , voortvaren- 
den, Werkmeester , tot- zijne dienst gereedte hebben, den kundigen NEw- 
MAN (14); en deze beide voorregten werden verhoogd door een derde, 
dat zonder de-twee genoemde wel geene „waarde had, maar nu-aan' de 
reeds beftaande de meeste volkomenheid bijzette , de bekwaamheid van er- 
varene. medehelpers. De beroemde FARADAY , die hem in zijne waardig: 
digheid ‚is opgevolgd „ was één onder dezen, en het mogt ook:pavy:ge- 
beuren de toegenegene hulp van eenen broeder te genietenenssdaarvan 
openlijk. te gewagen; van Dr. jorN pavy , onder de leiding van nuMm- 
PHRY‚ mede een’ verdienftelijken Scheikundigen geworden (15). 

Maar het is niet het bezit van alle die fchatten „ het is het fchrander en 
nuttig gebruik daarvan’, dat pavy zoo zeer verheft, en waarom: hij onze 
bewondering verdient : niet te pronken met blinkende toeftellen , dat ijdel- 
heid. zoude verraden hebben, maar bruikbare werktuigen met gewisheid en 
vaardigheid, tot een. belangrijk einde en met eene treffende uitkomst aan 
te „wenden, was het doel waarnaar hij ftreefde en hetgeen hij bereikte, 
Het was voorzeker hoogst gelukkig voor pavy over eenen werkmeester. te 
kunnen befchikken , wien het nimmer vwerdroot naar zijne opgaven te luis- 
teren, zelfs niet ter middernacht, wanneer een vernuftige inval DAvy 
tot hem bragt, want ook bij vavy was de werking der genie aan geen 
tijd verbonden 3 maar het was de kunst van den Kunftenaar te onderfchei- 
den, op prijs «te fchatten, en nog veel meer dien voor te lichten en te 
leiden ; en ‚hoe,kundiger de mannen waren, die pavy de hand leenden bij 
het ‘verrigten „van zamengeftelde proeven „, des te grooter eer ftrekt het 
hem-ook dan hun aanvoerder en voorganger geweest te zijn 3 gelijk het de 
grootheid van den Veldheer is niet boven den nederigen krijgsman , maar 
boven den wapenbroeder uit te munten , die in verdienden rang hem dig- 
ter op zijde ftaat. 

Dit uitmuntend talent bij de gunftigfte omftandigheden door geftadige 

H 2 oefe. 


t&) 


oefening verrijkt en dagelijks in het openbaar meer en “meer «ontwikkeld , ís 
het: vreemd, dat het een der vermogendfte middelen was om de weetgie- 

righeid op: te wekken en zucht naar kennis te ontfteken ? 
Eene andere gaaf; die -pavy als Leeraar bezat , bragt niet minder toe 
ter bereiking: van dat gewenschte einde. Hij wist belangrijke ; algemeen 
nuttige „onderwerpen te kiezen en daarover bevattelijk , innemend, grondig 
te fpreken. «Netheid “en ongedwongenheid van zich. uit te-drukken waren 
den /man: van geletterde opleiding en fijne befchaving als van zelve eigen „ 
maar de ingenomenheid met zijne, Wetenfchap , het vuur van zijnen leven- 
digen geest, de helderheid van zijne gedachten „ gelijk aan die van zijn 
oog in- zijn: jeugdig gelaat, dat nog jeugdiger fcheen dan het werkelijk 
was, hadden ín zijne voordragt het overtuigende en wegflepende, en 
verwekten ‚niet maar aandacht en goedkeuring , maar algemeene deelneming 
en geestdrift. Zoo velen, wien het in de Handelftad noch aan tijd, noch 
aan vermogen ontbrak, omzich verder op te leiden en flechts naar een 

voorwerp! zochten ; waaraan zich de onbeftemde keuze hechten kon , won- 
den hier „voldoening ‘en kregen de Wetenfchap ‘lief „ die zij niet gewaand 
hadden: zulke zoete vruchten: te dragen ; kunftenaars „ bezitters en beftuur- 
ders van fabrijken -werden hierop nuttige vindingen opmerkzaam ge- 
maakten ontvingen ‘treffende wenken ter: veredeling hunner kostbare eigen-. 
dommen : vreemdelingen „die-de begeerte naar wereldkennis over zee ge. 
voerd had ; geleerden „of die zoodanige wenschten te “worden „ zagen- hier 
eeneegeheele ‘rij van Electrifche proeven, die zij elders nog niet aanfchouwd 
hadden‘ of althans „niet in die uitgeftrektheid en glans, «De toevloed om 
pAvw:te- hooren was beftendig en de fierlijk gebouwde gehoorzaal, aan ‘het 
belang - én het doel der: Wetenfchap geëvenredigd, was niet altijd ruim ge 
noeg om de:fchareder. aanwezigen. te ‘bevatten (16), + +505 J 
Vele. dier voortreffelijke eigenfchappen vindt men in zijne feliiften we- 
der. “*Zij- zijn die behagelijke klaarheid en juistheid , die eenvoudige, gelei- 
: de- 


Ke 


delijke wijze. om de zaken voor te dragen, en dat niet alleen meer be- 
kende „ maar òok ongewone; afgelegene ‘onderwerpen ; ‘en te midden van 
den “ aangenomen toeftel van namen en kunftige uitdrukkingen. ‘Getuigen 
hiervan zijne gronden eener op den landbouw toegepaste Scheikunde , of 
zijne. wijsgeerige! grondbeginfelen der Scheikunde (17) ‚die algemeen -gele- 
zen en gereedelijk begrepen worden „die in verfcheidene talen zijn overge= 
bragt, en ten bewijze kunnen ftrekken , dat’ grondigheid van bewerking 
ook in dit gedeelte der Natuurkunde geen hinderpaal voor verftaanbaarheid 
behoeft te wezen. « Gelijk aan rLAVvorsieR en Fourcroy in het vorig. tijd- 
perk der, Wetenfchap Frankrijk, zoo heeft in het hierop gevolgde Engeland 
aan DAVY , door zijne leer- en fchrijfwijze, de verbreiding en betarigius 
der: Scheikundige ftudiën niet weinig te danken. 
„‚Hoe veel: roems- intusfchen payvy ‘door de volbrenging dee hem aanbe- 
trouwde taak inoogttede , het was hem niet genoeg de’ Wetenfchap in ftand 
te houden. Met de verleende middelen wilde hij die verder uitzetten. In 
de wel voorziene plaats zijner «proefnemingen zichte verfchuilen en aan 
dat groote werk in ftilte te arbeiden , zietdaar wat navy beoogd en vol- 
voerd heeft, gedurende den tijd van twaalf jaren , dien hij aan devinftelling 
verbonden was. En toen hij’dien post had nedergelegd ; nadat-hem de 
rang ven “titel van „Sir en Baronet gegeven was en hij een aanzienlijk ‘en 
vermogend huwelijk met JANE KERR, eene begaafde Vrouwe , weduwe van 
ASBY APREECE , Es. ‚’had aangegaan, bleef hij de naarftige beoefenaar 
derzelfde Wetenfchap. 3 
Verfcheiden waren de onderzoekingen; die hem van zijne “intrede in zij- 
nen nieuwen werkkring af aan bezig hielden. Dat de dampKringslucht van 
onderfcheidene. plaatfen ; ‘in alle ‘de jaarfaizoenen en bij alle» winden eene 
onveranderde hoeveelheid levenslucht behoudt ; hadhij te Bristol bij verge- 
lijkend „onderzoek „met de gezondheidsmeters “mede bevestigd, maar toen 
het gebrek van de ‘meter „van PRIESTLEY opgemerkt en hij vorid eene 
H 3 _ nieu- 


C 62 ) 


nieuwe in het-bezwangeren van eene ijzerzoutsoplosfing met falpeter-lucht (18), 
waarbij. (hij. naderhand. nog eene_tweede: voegde „op de ontfteking- van wa= 
terftof-lucht berustende (19) hij „gaf „bewijzen van bedrevenheid-in dát 
gedeelte , „waarvan „de Kunst, meer bepaaldelijk, haren naam heeft ontvanger 
in de ontleding-van eene delfftof van Devonshire en van- fteenfoorten „die 
vaste loog bevatten (20) 3 maar, vooral ftralen. dezelve- helder ‘door: in- zijne 
proeven ‚en „waarnemingen - over het zamentrekkend,beginfel van zekere ges 
wasfen „ een „werk, ondernomen. op. uitdrukkelijk aanzoek van de Beftuutders 
des geftichts, in het-belang der. leerlooijerijen (21). Het is het-cenigfte „dat 
wij van dien aard, van Davy bezitten; maar het laat: geen- twijfel over „of 
gewigtige-ontdekkingen zouden zijnen. arbeid, achtervolgd. hebben ;-zoo ‘hij 
dien aan het onderzoek van het groeijend rijk verder: gefchonken had@2); 
en wij zouden: ons:over dat gemis te beklagen hebben „zoo -heteniet meer 
dan dubbel vergoed was geworden door nog belangrijkere onderzoekingen. 
De Koninklijke. Maatfchappij intusfchen rekende de- gemelde ontledingen hiet 
flechts overwaardig.om ze in hare werken op te nemen ‚maar fchonk in 
den jare 1805 aan -pAvy de medaille van.coPrey , eene medaille van ge- 
ringe waarde ‚maar die Engeland voor den edelften prijs ‘houdt „ ‘dien’ men 
op de baan der Wetenfchappen winnen kan (23) ï todo 

Het is bekend , dat «menigmaal. de uitmuntende mannen inhet rijk der 
Letteren en der Wetenfchappen , gelijk. in dat der Kunften-„ zich een bij- 
“zonder deel ter bearbeiding uitkiezen en daaraan 'alle- unne: krachten toe- 
wijden. Gelijk die keuze gebillijkt wordt bij het bloot befef;van de’ kort: 
heid des- leveris en de onbegrensdheid, der kennis, zoo is, die keuze-echter 
niet altijd even-gelukkig en groot te noemen, en kan’ men: aan derzelver voors 
treffelijkheid, of bekrompenheid ook de waarde van haren volger herkennen. 
Ook pavy.… plaatfte zich. onder “het getal dergenen , die een gedeelte-der 
geheele. Wetenfchap voor zich uitlezen, En waarop is nu zijne keuze ge- 


vestigd 2 Volgt: hij -het- voetfpoor. dier- uitftekende, mannen „die zich toen- 
maals 


C 63 ) 

maals in Londen: verzameld hadden ‘én’ ‘em vän” nabij! ottitingden: kiest hij 
het {poor van „CAVENDISH “en put het onderzoek’ wel van fléchts weinige 
ftoffen ‚ maar met’ eene” naauwkeurigheid: uit, «dat ‘het aan de volgende tij- 
den als “een “model ‘van volkomenheid kan worden overgeleverd; of ftelt 
hij zich TENNANT” ten „voorbeeld of narcuerT of eenigen anderén? Een - 
ander minder oorfpronkelijk dan pavy zoudé zulks misfchien gedaan hebben; 
en indien hij de voetftappen dier Scheikundigen gevolgd had, hét zoude hem 
voorzeker tot geen oneer geftrekt hebben; ja, bijaldien hij met zijnen diep- 
denkenden en veelomvattenden vriend worLAsTON inhet ftrijdperk getreden 
was 5 wie ‚van beiden” meer beflisfende ontledingén wan’ ertfen leveren of” 
daarin ‚de meeste. nieuwe “metalen ‘ontdekken kon, het zoude een groot 
deel van-zijnen roem hebben uitgemaakt, Maar-“het is niet té min groo- 
ter “eer. eenen eigen’ ‘weg’ te raars „dan mét mlëkrerd ‘op een en hetzelfde 

pad, gelijken: tred'te houden; 1e ; f 
__„Benen eigenen grond zocht zich pavy ter bebouwing uit „ ‘niet eenen door 
den tijd of ‘onachtzaamheid verwilderden “of verwaarloosden , ‘maar cenén 
uit. den fchoot ‘der toenmalige Wetenfchap «als geboren “en” opgekomén 
grond „dien flechts- weinigen “bedacht ‘hadden voor béärbeidinig’ gefchikt ‘te 
zijn ; aan: wiens ontginning flechts hier ein daar de hand geflagen was. En 
vragen wij met welk -eenèn uitflag de zorg; aan dien grond ‘befteed , be 
kroond:werdy de gefchiedenis‘ antwoordt ons,” dat “daarop meer rocher 
zijn rijp. geworden , dan ’tmisfchien eene ftoute verbeelding zich Had’durven 
voorftellen : dat “er voor’ pAvy” dè’ laauwer der ónfterfelijklieië gebloeid 
heeft ‘Maar waärom in Överdragtige taal langer voortgegaan en niet aäh- 
ftonds- gezegd » ‘pavy’ kóös sien vr fälpetiing de Hide, der ligchamér 
door de “kolom van: vorrra?=” is 6 PR RRHIRRTD 

Rust onze blik opdat”: gar 'ondérzoek ;”wij ‘zien ef de” adi 
geborene gaven van pavy en zijne verkregene kennís heerlijk” úiebriniken: 
voReeds rin zijn” kort’ verblijf HE Bristol” ging Hett’ die’féhoofë til” ter “har- 
he te, 


C 64) 


te (24) 5 met mannelijke kracht bragt hij de beste jaren zijns levens aan de 
volvoering daarvan, ten offer (25), zoo lang de Koninklijke inftelling hem 
mogt bezitten ‚en ook daarna en ‚op zijne. reizen naarhet: vaste land bleef’ 
hij haar indachtig; zij, was het onderwerp. van den laat{ten gewigtigen ar- 
„beid zijns levens en hield den geest nog ingefpannen en. opgerigts toen “het 
ligchgmelijk, omkleedfel door vermoeijing. en _afmatting reeds ida 
en_flooping. toonde. d ao af iid yer ue 
Maar het is niet alleen de vonde naaarrende ijver, die manon 
voorwaarts ftreefde, en zich wel liet aanmoedigen „ doch; nimmer -affchrik- 
ken, noch ‚het onbezweken geduld in het doen en herdoen van waarne- 
mingen en „proeven , noch ook de naarftige bezorgdheid. om alles „ zelfs. 
het gering. fchijnende „ gade te flaanen op te-teekenen 3 hiers;;ter „plaatfe 
blonk zijn vernuft in het beramen van middelen en in het bereiken” van 
voorgeltelde uitkomften, hier zijne fchranderheid.„om bij den:{chijn van 
verfcheidenheid. overeenkomst op te fporen en. te doen uitkomen; en ;mis- 
fchien. nog. meer-dan dit , eene helderheid, van. doorzigt.„enfcherpté: van 
__ oordeel, dat door de nevelen, waarin het onderzoek gehuld lag; -doorbrak:;, 
door de duisternis heen het licht, bemerkte en aan het groote, wit-getrouw-te 
midden van het, doolhof van onzekerheden de „waarheid vondt „en, met welke 
duchtige wapenen, van kennis ook beftreden „krachtig verdedigdesen hands 
haafde, „En, flaan wij op de gevolgen, dier, nafporingen acht; wij zier daar: 
door der, Scheikunde. één. der vermogendfte, middelen gefchonken ;-waardoor. 
de meest innige vereenigingen „der ligchamen worden losgemaakt en, verbros 
ken , de geringfte fporen van ftoffen in_fteen „plant. en‚dier kennelijk” ges 
maakt : wij vinden een aantal van vreemde zelfftandigheden ontdekt, en on- 
derzocht ; de Scheikundige theorie in meer dan één,opzigt gewijzigd ‚vin 
één woord een‚nieuw tijdperk der Wetpichap geopend „ „dat -der, Electri- 
fche Scheikunde. f 
Nog was. niet, alle twijfeling weggenomen; of: het zuur en de log 
door 


€ 05 


door de werking der kolom van vorTA ep water, aan de polen waargeno- 
uien , op nieuw gevormd, dan flechts waren uitgefcheiden , toen DAVY, 
na een lang en moeijelijk onderzoek , voor de Koninklijke Maatfchappij te 
Londen „ in: den jare 1806 , die onvergetelijke rede hield , waarin hijde 
wijzen van ontledingen der ligchamen” door middel van het Galvanisme 
ontvouwde (26). De ftoffen, naar de polen der zuil aangetrokken , en 
uit de ligchamen , waarin zij in- de alleronbeduidendfte geringheid verfcho- 
len liggen, bij de werking der zuil voortgeleid, bewees hij klaarblijke- 
lijk, dat niet. gevormd , maar waren afgefcheiden en gevolgen der ontle- 
dingen waren „ en hebbende “door ervaring van zesjarigen arbeid beflist, 
dat. de brandbare ftoffen en de zuurttof , de loogen en de zuren, de on- 
edele-en de edele metalen , in tegenovergeftelden {taat van Electriciteit. wa- 
ren, kondigde hij de groote gevolgtrekking aan , dat de Electrifche ver- 
eenigingen en ontledingen moesten worden terug gebragt tot-de wetten 
der ‘Electrifche. aantrekkingen en afftootingen „en voegde er de onderftel= 
ling bij, dat de Scheikundige en Electrifche. aantrekkingen werden voortge- 
bragt door eene zelfde oorzaak „ werkende in het eene geval op de decl- 
tjes ‚ in het andere op de masfa. De indruk, die dit vertoog voortbragt , 
was aan den inhoud daarvan geëvenredigd ‚en -men kan zich dien cenigere 
mate voorftellen bij de heringering, dat het Franfche Inftituut , niettegen- 
ftaande- de zeer loffelijke en belangrijke bemoeijingen van andere Geleer- 
den, den aanzienlijken prijs bepaaldelijk uitgeloofd voor Galvanifche ont- 
dekkingen, in den jare 1807 aan pavy toewees , als aan dengenen „ die 
de wetten der  Galvanifche enige met «de meeste volledigheid had 
leeren kennen (27). 
„Vele zijn de ontledingen geweest , die daarop ion DAVY verrigt zijn 

geworden , met behulp van zijne ‘toenmaals eenige en in verbinding ge- 
‘bragte Galvanifche Batterijen: En ik zie mij alzoo van zelve genaderd 


tot de vermelding van eene dier ontdekkingen van pavy, die ik niet 
I fchroo- 


C 66 ) 


fchroome onder de voornaamfte onzer eeuwtelling te. rang{chikken , zoo 
wel om haren aard en de wijze, waarop zij gefchied is, als om de groo- 
te en gewigtige gevolgen, die zij voor de Wetenfchap en de Maatfchappij 
gehad heeft. Ik bedoel de ontleding der vaste Loogen , die ook in 
tijdsorde de eerfte geweest is Gisfende derzelver zamenftelling, en ver- 
touwende op. het onwederftaanbaar vermogen zijner toeftellen „ ‘doet hij 
op eenen lepel ‚van platina de. drooge planten-loog. gloeijen „en den. lepel 
in gemeenfchap ftellen met de eene zijde der batterijen „ terwijl een: draad 
van platina de verbinding met de andere zijde ‘bewerkt, en ziet daar 
wordt de potsach geleidende en gefcheiden, aan éénen draad fchittert een 
fterk licht, op het punt der aanraking ontvlamt eene ontwikkelde brand- 
ftof , en deze, in cenen bijzonderen toeftel verzameld, is een élinfterend 
metaal, en eene aangebragte.buis. aan de andere pool is met levenslucht ge= 
vuld geworden. En deze ontdekking werd dadelijk daarop , door die van 
een dergelijk metaal in de mijnftoffelijke loog , of /oda „ opgevolgd (28) Le 
en deze wederom kort daarna, door de ‘aanduiding van het aanwezen van 
… metalen in fommige aarden vervangen (29). 5 

Het zal wel niet ontbroken hebben aan dezulken „die den Aan ‘dezer 
ontdekkingen hebben. willen verdonkeren, door. het vermoeden op.te vij- 
zelen, dat aangaande de gevondene zamenftelling door andere Scheikun- 
digen geuit was „of door op proeven te duiden „ waardoor men de meta 
len in de aardfoorten werkelijk zoude gewonden. hebben, (go). Doch een 
dieper indringen in de gefchiedenis der Wetenfchap „dan het blijven. han- 
gen aan zekere klanken en uitdrukkingen , befchaamt de grillige zucht 4 
om het nieuw ontdekte in bewoordingen en proeven te zien, waär men 
het nimmer zoude gezocht hebben, vóór dat het gevonden was. De ge- 
vondene metalen in: de aardén. waren ijzer met phosphorus. En dat de 
loogen: waren. zamengefteld „ was , wij’ ontkennen. het niet, geen onge- 
meen denkbeeld; wij voegen er zelf bij, dat LA VOISIER bij, gevolgtrek- 

bnl Ì king 


CD 
king reeds had opgemaakt, dat de zwaaraarde een metaal-kalk was. 
Maar het is juist de overtuiging, die pavy van die zamentftelling koes- 
terde, die aan zijne ontdekking zelfs allen fchijn van toevalligheid ont- 
neemt, Die meene, dat hierdoor de waarde der vinding vermindert wordt, 
zoude waarfchijnlijk de fcheiding der Stikftof voor eene geringe zaak hou- 
den, vermits men naauwelijks twijfelen kan, of zij is zamen gefteld. 
Doch zoude de waarde dier {cheiding niet des te grooter moeten geacht 
worden te zijn, naarmate men bij de algemeenere overtuiging van hare za- 
mengefteldheid nogtans in hare ontleding niet flagen kan. Evenzeer komt 


_pavydeeer toe van de natuur der Loogen terftond te hebben ingezien en 


verklaard. Zij worden door de werking der Batterij in metaal en zuurftof 
gefcheiden ; „was de gevolgtrekking van dat onbeneveld doorzigt, dat het 
geheele weeffel der proefneming doorfchouwde: want ook eene andere 
meer ingewikkelde meening is door de grootfte Scheikundigen verdedigd 
geworden , doch ook weder verlaten om die van pavy te volgen (31) 
Hoezeer de Wetenfchappen fteeds aanwasfen en vorderen, is derzelver 
gang ‘niet altijd gelijk; dan eens geftadig , langzamer, tot flilftand na- 
derende, dan weder ongelijk rasfer , fomtijds zeer {nel en haastig, Tot 


dit laat{te worden meer dan gewone prikkels gevorderd. Onverwachte, 


groote uitkomften zetten dien vaardigen voortgang aan, en leiden tot die- 
per indringen in „kennis. ‚Dergelijke waren de fcheidingen van het water 
in-de vorige, eeuw „dergelijk. werkten. in den. aanvang dezer eeuw de 
wereldkundig. gewordene. ontdekkingen van een metaal, ligter dan water, 
en in en door, water ontvlambaar, en dit in de bijtende loog , opgenomen 
in.de-reeks der. ligchamen , wier „inhoud ‚men ‚bijkans. wanhoopte met de 


beftaande middelen immer te kunnen opfporen, 5 


Men had dan nog meer dan de werkingen van het Galvanisme ‚op het 
dierlijk, leven „ of deszelfs natuur en oorfprong te onderzoeken „ de zuil 
van voLTA kon worden aangewend. om de banden van verwantfchap te 

I2 te 


( 68 ) 


te ontbinden, te fterk voor de gekende krachten om verbroken te wor- 
den, Dit denkbeeld wekten de gefchrevene Verhandelingen van pavy ï 
waarin hij zijnen arbeid ontvouwde „ en zij waren genoegzaam om Euro-. 
pa’s Natuurkundigen en Scheikundigen te bewegen , hun onderzoek op 
dit punt te rigten. 
- Van. nu af aan is de „edele wedftrijd alom geopend. De Electrifche 
Scheikunde is algemeen aangevangen en te gelijk gevestigd. De bouwe 
ftoffen „waaruit. de korst der aarde en hare bergen geformeerd zijn , die 
der edele en onedele fteenen , en dat alles, wat met deze eenige overeen- 
komst toonde „ wordt door middel der zuil beproefd; «en ten andere, de 
nieuwgevondene metalen aangewend om de ongekende elementen der zu- 
ren , van het boraxzuar , vloeifpaathzuur en zoutzuur op te fporen. En 
in dat alles” bleef pavy vooraangaan en zijnen naam aan nieuwe vindin- 
gen hechten; en kon naar waarheid 14 jaren daarna , als’ Voorzitter der 
Koninklijke Maatfchappij, getuigen „, dat de Kolom van vorra voor de 
Scheikundige Wetenfchap gedaan had, wat de Teleskoop voor de Sterre- 
kunde, of de Microskoop voor de Natuurlijke Gefchiedenis (32). Alleen 
heeft er de erkentenis thans bij te voegen, dat zij zulks inn door 
zijne hand geworden is. 
Hoe veel beteekenende intusfchen alle die fcheidingen waren , zij waren 
in zich zelve niet wonderbaar of ongehoord, en men behoeft geen Schei- 
kundige te zijn om in te zien , dat hier hetzelfde had plaats gehad , als 
met ‘de elementen van vroegere dagen. Zonderling zoude het luiden „ dat 
gedaan onderzoek: iemand tot de {telling leide, dat eene ftof, die het al- 
gemeen oordeel voor- zamengefteld aanziet „ voor eenvoudig te houden is, 
En evenwel deed pavy dit „ toen hij niet bedektelijk , of in het voorbij- 
gaan aanftipte, maar opzettelijk betoogde, dat in het overzuur-zoutzuur 
geene zuurftof aanwezig was , dat het eene grondftof was, en in vereeni- 


ging met waterftof het zoutzuur vormde (33). 
Men 


KG.) 


Men zoude die opeenftapeling van fchriften moeten voor zich hebben , 
om zich een denkbeeld van het opzien te maken, dat deze nieuwe ftelling 
baarde. Sedert den ftrijd over het PhAlogiston is er zeker geene meer 


“aangevallen en beoordeeld geworden, geene meer het. voorwerp’ van over- 


weging en navorfching geweest , dan deze (34). Maar zoo. min’ de ‚zucht 
om zonderling te willen zijn; die ftelling ‘had voorgedragen „ even, min 
werd die in den opgekomen ftrijd opgegeven. — Als pavy noodig oor- 
deelde’ zijn gevoelen nader te ftaven , onthield hij zijne partij de verdere 
bewijzen niet en deed dit met befcheidenheid en gematigdheid; doch 
vreesde hij niet, om zoo een min voegelijke of te hooge toon gevoerd 
was geworden , dien met openheid. en waardigheid-tegen te gaan:en: in te 
toomen , en geen gezag of groote haam-kon hem hiervan weêrhouden (35). 
En hoedanig ‘is nu ‘de ftrijd geëindigd ? » Is’ die’ door afmatting ven gebrek 
aan belangttelling der partijen verflaauwd en opgegeven , of wel geftaakt , 
maar onbeflist gelaten, in vergetelheid geraakt’, als zoo vele opgerezene 
en heftig verdedigde gefchîllen , als het zoo even genoemd gefchil over het 
Phlogiston?' Neen. « Voor pavy kon die ftrijd tiet glorierijker geëindigd 
zijn dan gefchied is, Men heeft nagelaten de meening te ‘beftrijden j men, 
heeft die , even als’ de“äafideres’ laten gelden”; voor’ meer geldende gehou- 
den 5’ men volgt haar’ bijkans algemeen “alsde waarfchijnlijkfte:, en „die 
haär met de ‘krachtigfte wapenen. van wetenfchap ‘het langst weêrftreefd 

heeft; is in haren onbepaâldften aanklever en “voorftander verkeerd ( 36). 
Ziet daar eene ‘proeve van fcherpzinnigheid van oordeel. Maar ziet daar- 
bij tevens andermaal de noodzakelijkheid van wederom verfcheidene deelen 
der wetenfchap te-wijzigen. De levenslucht is de eenige niet meer , ‘bij wel- 
ker vereeniging met brandbare ligchamen licht ven’ warmte witftralen 5 niet 
alleen zij maakt de krachtigfte zuren, noch in verbinding met metalen en 
daarna „met “zuren zouten; het chlore, zoó-noemde pavy dat betwiste 
element, vormt met’ de waterftof één’ der krachtigfte zuren „met de me- 
13 ta- 


C 2) 


talen “zouten, «deze ontbranden met hetzelve, … En ook het chlore vermag 
dit niet alleen 3 in den vloeifpaath. gist hij een dergelijk beginfel verborgen 
te-gijn (37) en de Kelpftof. iss naauwelijks- ontdekt „of hij PEEN baar 
in-denzelfden rang (38) ‚en niemand betwijfelt dien, meer, > verts nen 

“Doch feheiden: maakt niet alleen de Scheikunde uit.» amerika 
vereenigen. is haar ander deel en doel. Davy liet het daarom ‚bij den ar- 
beid met zijne zuilen. batterij niet berusten, De fterkfte krachten van 
aantrekking „waardoor «de algemeenfte ligchamen door wijze voorzorg 
aaneengehecht zijn, te ontbinden, ging. vergezeld met het in een doen 
vloeijen van: ftofdeelen „ die de, zwakfte verwantfchap toonen „ en vereeni, 
_ gingen werden getroffen en tot {tand gebragt, zoo als de natuur die niet 
aanbiedt; en die alleen ;door het, vernuft bij gevolgtrekking en ervaringkon- 
den uitgedacht; en te voorfchijn gebragt worden. De nieuw -gevondene 
elementen werden door hem met de brandbare ligchamen verbonden (39); 
de, Kelpftof ‚ met de zuurftof tot een nieuw zuur (40), het chlore, met 
diezelfde in twee „ongekende. hoeveelheden te zamen, vereenigd (41); en 
wie denkt hierbij niet aan die reekfen. van proeven, op de vlugge loog, 
den vloeifpaath , den diamant, en phosphorus,, in dertien Verhandelingen 
befchreven-sen. vervat in-de werken, der, Maatfchappij (42)t, or 

Onder. al den „arbeid echter „dien, hij, of vrijwillig ondernam „ of ‚die 
hem ‘werd aanbetrouwd , bleven ‚de, Blectrifche nafporingen zijne gelief koos- 
de “bezigheid, Van den. pas ‚gevonden, invloed der, Electriciteit opde ‚vere 
fchijnfelen ‚van het. Magnetismus. kon. pavy, geen ledig aanfchouwer, ‘blij- 
vens. hij fteeds, ‚in, het. middelpunt „der. Wetenfchap geplaatst. „Ook hij 
overtuigde. zichdaarvan, óp -de, hem. eigene grootfche., wijze „met „de 
groote toeftellen ‚van. rumrorp’s. gefticht , ter zijner befchikking gefteld , 
en deelde zijne bevindingen aan, zijnen hooggeachten, woLLASTON den 
grooten bevorderaar;en.‚bewonderaar: zijner ontdekkingen mede.(43)3-de 
sprinten der Electriciteit in het luchtledige na te fporen „daaruit an» 

ie 


A tE 
dere natuur-verfchijnfelen toe te lichten , behoorde mede tot. den kring. zij- 
ner” weetgierigheid. (44), gelijk ook het onderzoek der Electrifche ver- 
fehijnfelen „die in fommige visfchen gezien worden. (45). + Ook de: daar- 
over gefchrevene ftukken prijken in de handelingen der Leondenfche Socies 
teit. Maar op de betrekkingen, die tusfchen de Electrifche en de Schei- 
kundige werkingen beftaan , bleef zijn: wakkere en wijsgeerige geest inge- 
fpannen „-ens2o jaren. na zijne, onvergelijkelijke. rede „ droeg: hij, in dezelf. 
de bijeenkomst van Engeland’s Natuurkundigen „ andermaal een betoog over 


dat ingewikkeld onderwerp. voor (46), en de Koninklijke medaille met de 


vleijendfte: vereering door de Maatfchappij hem aangeboden ,: was thans de 
ftreelendfte „ helaas! de laatfte imi van zijnen voortgezetten en wel 
dra voleindigden arbeid (47). 

„Ik: gevoel, M. M. H. HL den oatesi arbeid van vele jaren on» 
derzoeks in dit uur flechts te hebben kunnen aanroeren «en Uwe ver- 


‘fchooning te behoeven, van dien niet verder voor U ontwikkeld te heb- 


ben, Doch: hoe kort-de -fchets ook -zij „ die ik U wan de-werkzaamheden 
van pAvy heb voorgelegd , zij heeft kunnen ftrekken- om hem, als geleër- 
den: Scheikundigen „ vals -den- vernuftigen-bevorderaar “en uitbreider der 
Wetenfchap. te leeren. kennen, , Wij, kennen hem echter als- Scheikundigen 
nog niet geheel. Ik, heb hem. nog niet vermeld als den; gelukkigen toe- 
pasfer - zijner …Wetenfchap. op. het nut en het welzijn der Maatfchappij. 
En--van: deze zijde. toch ‘is de naam van pavy het algemeenst verbreid ef 
heeft hij niet alleen, aanfpraak, op: de bewondering en de liefde zijner lande 
genooten , maar „ook op ‘den; dank en de ijden van beten tijden 
Verworven. Ies vu sdely alba, 13V 
‘Inderdaad, her laat iel vanseene: beoefening 200 ale en wijsgeerig - 
als,pavy- die inrigtede „verwachten, dat: zij in haren” aard: enoftrekking 
niet alleen. voor;de geleerde, Wereld: bons aamgelegen:;was:) maar ook tevens 
rijk in gevolgen. en. vruchtbaar en: heilzaam voor het algemeen werd.’ Want 
be- 


C:28 Die 


belangrijke ontdekkingen in kunften en fabrijkmatige bedrijven heeft men 
noch aan toêval , noch aan de vlijt van werklieden, noch aan de goede 
bedoelingen‘ van wijze Staatsbefturen dank te wijten, maar zij zijn de 
vruchten em de belooningen van overpeinzing, van doorzigt en ‘kennis-van 
de inftendhouders der. Wetenfchappen , en houden met den gang der Wez 
tenfchappen «ook eenen” gelijken tred, wordende des te vmeer en ‚uit- 
gebreider „naarmate deze zelve gelukkiger bloeijen. en aanwasfen, «Maar 
daarenboven «de geest van pAvy was tot werkdadigheid en tot toepas- 
fing-van' zijne kennis geftemd. Als jongeling verkoos. hij-liewver in het 
gefticht van” Bristol behulpzaam te zijn in-de luchtfoorten op zieken aan 
te „wenden „eene voorzeker « geene aanlokkelijke taak in die jaren; dan 
te Edinburg als. vrij ftudent te leven , en wisfelde hij, twee jaren. later } 
die bezigheid wel voor. eene andere, maar nog werkzamer en bedrijvi- 
ger dan de vorige. De omgang en het voorbeeld van Dr. Brppoes: en 
den Graaf: vAN RUMFORD konden niet nalaten om’ dien geest vaan te 
wakkeren en te verfterken. Het leven van beide deze mannen „had eene 
gelijke (trekking, Hoe gewenscht intusfchen die (temming zijn moge’, zij 
wordt echter eerst waarlijk loffelijk „ groot en vruchtbaar, als zij “zuiver 
in beginfelen is-,-en hare uitlatingen en daden door een braaf en edel hart 
beftuurd worden. Indien niet-altijd dit elkander vergezelt; en heeft het 
wel ontbroken aan dezulken , die in hunne werrigtingen zich meer ‘door 
de berekeningen van eenen. opzigter lieten leiden , dan ‘door de bewe- 
gingen. van. eene gevoelige ziel? in pavy ‚werd die gewenschte vereeni- 
ging aangetroffen. „Had zulks bij hem geene plaats gevonden, het ftre- 
ven naar dat doel zoude zoo onwrikbaar, zoo beftendig , gedurende zijn 
ganfchen leven. niet zigtbaar geweest zijn; de gelegenheid om nuttig te 
zijn zoude. meer. voorbij gezien, minder. aangegrepen zijn geworden, 
meer. koelheid en onverfchilligheid , minder ijver en voortvarendheid ín 
het volbrengen van dien pligt van welwillendheid zijn opgemerkt, en zij- 

ne 


Etam oder 


ne Jandgenooten zouden niet. met dat vertrouwen en die genegenheid zich 
tot hem hebben gewend, zoo dikmaals zij zijne hulp behoefden, gelijk 
zij gedaan hebben. iew 

De nieuwheid en uitgebreidheid van zijnen post te Ends Kord 
pavy niet affchrikken , om in het tweede jaar zijns verblijfs aldaar … gere- 
gelde lesfen te openen over toegepaste Scheikunde voor het Commité van 
Landbouw, En tien jaren achtereen vervolgde hij die taak en getrooste 
zich de moeite om al het nieuwe en merkwaardige op te fporen „te toet- 
fen en de landbouwers. zelve in het nemen van groote proeven op hunne 
goederen behulpzaam te zijn. De arbeid befteed aan de ontleding der gron- 
den , waarvoor hij eenen gemakkelijken weg aanwees en eenen eigenen toe-, 
ftel van werktuigen uitdacht , en aan het onderzoek, op uitnoodiging van 
den Hertog vAN BEDFORD ondernomen ; om den opbrengst en de hoeveel- 
heid der voedende deelen in de foorten van beestenvoeder te bepalen , 
mogen van die gezindheid en dien ijver getuigenis geven (48). 

De luchtfoorten door omzigtige kunstgrepen tot dropvormige vloeiftof- 
fen te brengen werd niet alleen door pavy met goeden uitflag beproefd, 
en heeft op zijn aanzoek de bedrevene FaRApay dit onderzoek voortgezet 
en daardoor de Scheikunde met eene geheele nieuwe reeks van ontdekkin- 
gen verrijkt, maar zelfs was hij bedacht of dus verkregene vloeiftoffen , 
welker veêrkrachtigheid door zeer geringe vermindering of verhooging van 
temperatuur zoo fnel en grootelijks af- en toenam, niet tenzelfde einde als 
de ftoom ; zoude kunnen aangewend worden. (48*). 

Werwaarts. hij reisde nam hij de gelegenheid te baat, om hetgeen. hij 
verrigten ‘konde’ ter plaatfe , waar hij zijn verblijf. hield, zulks bij de 
hand te nemen, en deed dit met die opgeruimdheid en geestdrift, die al- 
leen- ‘op. de genoegens en'de gevolgen van den arbeid acht. flaan en de 
… zwarigheden niet'wegen. — Was hij te Napels, de handfchriften van HEr- 
CULANUM , in het Mufeum aldaar bewaard, trokken zijne aandacht, en door 

81 K den 


S 


EME) 


den: bijftand «en fchrijven- van Zijne Koninklijke Hoogheid „den Prins-re- 
gent aan, het: Hof: van Napels, den vrijen toegang hebbende tot die ge- 
denkwaardige ‚ maar bijkans vergane overblijffels der oudheid, werd zijn 
vernuft niet uitgeput „noch zijn geduld niet moede om die te pogen los te 
maken j°'te “ontrollen «en’-in leesbaren {taat te herftellen. En ook hierin 
volgde “hij” eene: eigene wijze. Van oordeel zijnde, dat die handfcheiften 
niet “zoe zeerjrof niet alle door ‘het vuur: warten verkoold geworden, 
maar ‚dat in wele door zekere ontaarding en onderaardfche ontbinding eene 
ftof “geboren” was „ die de bladen hield aaneen. gekleefd, achtte hij het 
beter die: ftofvop te losfen en weg ‘te ruimen „ dan zoo als men tot heden 
gedaan had “zich alleenlijk en altijd te behelpen, met de bladen werktuige- 
lijk van een te zonderen. — De bezigtiging van HERCULANUM en ecnige er: 
varing had hem indat denkbeeld verfterkt „ en. in zijn. fchrijven uit Rome 
van den jare 1819 aam-de Maatfchappij meldt hij in zijne onderneming aan. 
vankelijk gefläagd ‘te zijn. En welligt ‚zoude de oude letterkunde meer 
vruchten van dien arbeid geplukt hebben, zoo ook hier geen naijver „ he- 
laas’t'het wapen tegen uitftekende mannen en uitftekende ondernemingen 
gelijkelijk „ ware tusfchengetreden en de voortzetting van «die. werkzaam. _ 
heid ; reeds uit ‘haren aard verdrietig: en bezwaarlijk „ eerst. moeijelijk en 
daarna voor den man van veen waardig karakter. ondoenlijk; gemaakt 
had (49). 

\Was “hij te Rome, de verwftoffen „ die de ouden op aen ed en 
doek gebragt hadden, waren het voorwerp van zijn onderzoek. Met 
CANOVA waarmede hij vriendfchap had aangekweekt, bezag hij de werken 
betrekkelijk ‘de oude kuriften te Rome, waarover de zorg aan dien beroem- 
den “kunftenaar was aanbetrouwd zen kreeg van hem de keuze, om van alle 
de kleuren op’ vafen ‘eri ftukken muur , in. de baden van Titus „ Livia, de’ 
rüïries” van paleizen: van’ oud. Rome, en ruïnes van Pompejí gevonden , 


iets ter beproeving afte nemenz en NELLI, de bezitter van de. Aldo- 
bran- 


C'75-) 


brandinifche. bruiloft, wilde hem’ wel beleefdelijk vergunnen'de kleurftof- 
fen van het bekende fchilderij insgelijks na te fporen. Gebood de kost= 
baarheid en zeldzaamheid der ftukken 4"'dat men met de meeste fpaarzaam= 
heid en verfchooning in de keuze te werk ging, het vaardig gebruik van 
de blaaspijp had mîtider noodig ‘dan men wilde afftaan, en was in ftáat 
aan. te toofen, dat de fchîlders: der oudheid, niet minder geleid door 
eenen grootfchen fntaak dàn dóor eene. Voorzigtige keuze der verwftoffen 
behalve het Egyptisch azuur en het Tyrisch purper zich vergenoegd had- 
den met die weinige , maar ftaánde ‘kleuren, waârvan de groote Italiaan - 
fche meesters na de “herleving der kunften in Italië zich bediend hebben. 
En hier deed pAvy het onderling verband ; dat Letteren en Wetenfchap- 
pen te zamen houdt, ‘treffend uitkomen. De- kennis der oude fchrijvers 
over de kleuren ‘en: kleurftoffen was pavy behulpzaam in ‘het rigten zijner 
proeven , en wederkeerig zijne gedane proeven dienden ter opheldering en 
beter verftand der fchrijvers (50). / 

„Het beveiligen wan het koper tegen de vertering in zeewater door aan= 
gebragte. metalen, zink, tin of ijzer; “is: al. wederom eene vinding van 
DAVY. De verklaring van het verfchijnfel cen gevolg van zijne Rlectrifché 
Scheikunde, en -het in gebruik brengen van het middel om het koper op 
de fchepen tegen het ras verteren te hoeden „ met befparing van aanzien- 
lijke-fommen „ die aan het dikmaals vernieuwen’ daarvan noodwendig ver= 
“bruikt worden „berust op proeven onder zijn opzigt genomen, en hieron- 
der “op eene opzettelijke reize naar Noorwegen met een ftoomboot op 
eigene kosten (51). Is de befcherming niet vrij van bezwaren, de ont- 
dekking’ niet te. „min, blijft hoog gewigtig ende waarde daarvan is niet al« 
leen door zijne trades maar ook in ons midden verdedigd gewor= 
den (52). 

Maar niet alleen vak parties gelds in de Vaderlandfche fchiätkist te bee 
fparen „ het leven van zijne medeburgers te beveiligen , vermag fchrander- 
K 2 heid 


HERE 


heid en; welwillendheid. ‚Jammerlijk waren bij herhaling-de uitbarftingen 
geweest in de koolmijnen, » plotfeling overvielen zij de werklieden. zonder 
gevaarte vermoeden ;, en, menigeen had daarbij -deerlijk het- leven verloren. 
De ‚fpoedige. opeenvolging dezer rampen deed de eigenaars der mijnen. náar 
hulp omzien en zij wenden zich tot pavy. Hij hoort hunne klachten en 
gaat het noorden, van. Engeland. doorreizen en bezoekt de hoofdmijnen 
van. New=Castle, -Het- blijkt -hem, bij opneming van den {taat der „wer- 
ken, dat ‘het vonheil- niet. af te wenden is door den, toevoer van lucht te 
bevorderen „maar alleen. door eene verlichting in de mijnen zonder gevaar 
te brengen. De toeftel om. door behulp van vuur-vonken uit den fnellen 
ftoot van iĳzer. tegen-een’  keifteen te,lichten was daartoe niet behoed- 
zaam genoeg. En nw bedenkt en fchenkt hij hen de beveiligingslamp „ 

flechts daarin van “eene „gewone-lamp -onderfcheiden „dat hare vlam omge- 
ven isvan een net van fijn koperdraad , kunftig met een bepaald getal 
oogen in cen gevlochten. En hiermede trepdt de bergwerker veilig. in de 
diepte der donkere. koolmijnen. Zij licht hem genoegzaam-en- is de-ont- 
vlambare lucht, uit de fpleten der mijnen uitftroomende„ zoo ver toegeno- 
men, .dat zij bij het gebruik van de gewone. lamp ‚zoude uitbarften., 
bluscht „zij. alleen ‘zijne. lamp „uit en waarfchuwt hem de verdachte. plaats 
te verlaten, De bezitters der mijnen ín Engeland hebben. meermalen. de 
goede dienst van het werktuig geroemd en zoude het kostbaar gefchenk , 
dat kiesfche dankbaarheid ten aandenken der ontdekking op een feestmaal- 
tijd te New-Castle aangerigt , pavy, heeft aangeboden , niet voor eene 
bekrachtiging “daarvan gehouden kunnen worden ? Maar, hoe gewigtig en 
onvergetelijk „de. dienst--ook, moge gefchat „worden ; die pavy-door „zijne 
gevondene lamp der menschheid bewezen heeft, zij werd te grooter door 
begeleid en gevolgd te zijn van nieuwe voordeelen „ der Wetenfchap we- 
derom » aangebragt. «En: ziet hier het zoete en bekoorlijke van een welbe- 


fteed ‘onderzoek , hetgeen ook ditmaal pavy mogt fmaken. Door het zoe- 
ken 


CRA 1) 


ken naar eene veilige verlichting in de verdachte onderaardfche lucht der 
koolmijnen was hij in een nieuw veld van nafporingen ingeleid en rondge- 
voerd, de natuur van wel dagelijkfehe, maar daarom niet minder aange- 
legen „ of wel begrepen verfchijnfels werd door hem opgehelderd, de 
vlam, de ontbranding, de uitbarfting , door oudere en. latere tijden bewon- 
derden. nagevorscht , waren de onderwerpen, waarover hij nog een nieuw 
licht deed opgaan (53), ende gouden en zilveren medaille van RuM- 
FORD was ditmaal de belooning, waarmede de Koninklijke Maatfchappij 
zijne genie bekroonde (54). 
‚Dan ook nu nog kennen wij pAvy niet zoo als hij zich betoonde, als 
den wijsgeerigen befchouwer wan de werken der natuur. Ontdaan van 
ambtsbetrekkingen „, zonder-acht te flaan of die befchouwingen ten dienfte 
van het dageliĳjksch leven konde geleid worden, gaf hij den vrijen. loop 
aan zijnen navorfchenden en befpiegelenden geest, en op het voetfpoor 
der oude wijzen, die eene zuivere begeerte tot kennis bezielde, zettede 
hij zich tot het waarnemen van verfchijnfelen , zoo als die in de groote 
_ fchouwplaats der Schepping gezien worden „ en tot het zoeken der oorza- 
ken en doeleinden van derzelver beftaan. Van dat ernftig nafporen „door 
liefde tot de waarheid aangevoerd en vergezeld door het verftand van op 
te merken, waren dan ook geene hooge betrekkingen in de wereld , noch 
overvloed des levens , in ftaat hem af te trekken; geene verdrictelijkheden 
of ligchaamsaandoeningen konden hem in het ftreven naar die edele uit- 
fpanningen belemmeren; van het. zoet genot daarvan, al ware het met 
moeijelijkheden verknocht en niet altijd vrij van gevaren, liet hij zich nimmer 
wêerhouden (55). “Men kan zijne fchriften niet lezen zonder de trekken 
en uitlatingen van dien wijsgeerigen zin te ontwaren. Op het einde zij- 
ner verhandelingen wordt men dikwijls aangenaam verrast en verpoosd 
door dergelijke opmerkingen, die over de Electriciteit gefchreven zijn, 
zijn daarmede mild bedeeld, Aan fommige verfchijnfels toe te lichten, 
K 3 wijd- 


C 28 ) 


wijdde hij zich zelf opzettelijk. Op den Rijn, den Donau, op den Ti 
ber reizende, floeg hij de geboorte der plaatfelijke misten gade (56) 5 op 
eenen anderen. tijd de vermindering van temperatuur in het zeewater-op 
hooge bodems (57), zeer dikwijls de teekenen der vorming en vervor= 
ming der aarde. En hierbij wekten niet ‘alleen de groote en. algemeene 
veranderingen , die onzen aardbol betreffen „ zijne belangftelling ‚en zocht 
hij in zijne fcheikundige nafporingen de duistere oorzaken van de-voorma- 
lige. vloeibaarheid onzer planeet, met proeven op te helderen ; hoezeer 
hij met zedigheid bekent, daarin weinig geflaagd te zijn j maar ook 
enkelvoudige verfchijnfels werden door hem ‘met Ópmerking verwaardigd 
en hoedanig of in welken ftaat het water en lucht, in die kleine 
holligheden van zekere*kristallen befloten , zich bevinden mogt, kon: zijne 
aandacht boeijen en bezig houden, doch wist hij daaruit een vernuftig 
bewijs ten voordeele van.het gevoelen te ontleenen, dat de aarde door 
middel van vuur vloeibaar geweest was, waartegen de andersdenkende 
juist het voorkomen van dergelijke kristallen gewoonlijk aanvoerden (58). 
Den Vefuvius beklom hij herhaalde reizen: in den jare 1820 in gezel 
fchap van den Prins van Denemarken en den vermaardén Ridder monrr- 
CELLI, met oogmerk om eene vroegere gisfing te toetfen , datde ont- 
vlamming van de metalen der aardfoorten, in den. fchoot der bergen ver- 
borgen „door toetreding van lucht en water wel de oorzaak wân het on- 
deraardfche vuur en der uitbarttingen en lava-ftroomen konde wezen (59). 
Eene ftoute: gisfing „ die echter «de kundigfte mannen voor zich gewon- 

nen heeft (6o) ! 
“Noor die? natuur-befchouwingen’ en befpiegelingen was ook. DAVY Z00’ge- 
heel geftemd. Eene zekere zucht naar het grootfche zagen wij: in zijne 
verkorene proefnemingen doorfchijnen; want zoo noemen wij de begeerte 
om de oorzaken -der dingen te vereenvoudigen en tot meer algemeene 
terug te brengen 3 en zoude ‘hij dan afkeerig geweest zijn van zijne blik- 
: ken 


C 29 ) 


ken op het toneel der. Schepping te vestigen? Aandoenlijk van ziel, vat= 
baar voor het genot der bekoorlijkheden der-natuur , gaven hem de jagt op 
den bergachtigen grond van zijn Vaderland, het zalmvisfchen. in, deszelfs 
klare en diepe ftroomen , hetgeen hij beide beminde, voedfel voor dien 
geest. Hoe gaarne doolde hij in Tyrolie’s Alpen en in die van. Illyrie, 
Stiermârk. en Salzburg, om zichte verlustigen in de diepe valleijen. en 
majeftueuze bergen , prachtig afgewisfeld met breede rivieren en onafzien- 
bare meren, wier verrukkelijke fchoonheden hij zelfs boven die van 


_Zwitferland de voorkeur gaf en wier: inwoners hem. nog meer behaagden 


door hun eenvoudig en eerlijk karakter en liefde tot hun land en heusch- 
heid jegens vreemdelingen „dan door de verfeheidenheid hunner zeden en 
kleederdragt 3 en zocht hij bij herhaling ltalie’s liefelijke ftreken op, waar 
de ‘herinnering aaneen; groot en ondergegaan volk en de onfterfelijke man- 
nen der oudheid met de befchouwing der overblijffels hunner kunstge- 
wrochten en van. den bloei der hernieuwde kunften, en de afwisfeling van 
kalme en betooverende’ met verhevene en vreesfelijke, natuur-toneelen zich 


vereenigden, om die mengeling van aandoeningen te verwekken „ waarim 


zich het ligt bewogen en hoog geftemd gemoed: en; vatbaar: voor ‘het ge= 


voel voor zinnelijk en zedelijk fchoon zich zoe gaarne baadt en. verliest ; 


en toen «zijw oog over die fchootheden ‘der natuur niet meer weiden zou 
en zijn voet voor het -läatst die heerlijke dreven betreden had, was het 
hem bij de kwellingen eener zorgelijke ongefteldheid. nog ten troost en 
wellust die toneelen voor den geest terug te brengen en met den „gloed 
der verbeelding af te fchilderen 3 want offchoon hij bij het verlaten: van 
Bristol ook. de dichtkunst had vaarwel gezegd, om de (tem der waar- 
heid in ftede van die der verbeelding te- hooremw, zoo als hij in eene ode 
zich dichterlijk uitdrukt, de aangeboren gave, de eanbeekgngemach kom 
hij niet achterlaten, « 
Toen namelijk pavy befpeurde, dat zijne gezondheid meer en meer Re 
8 gon 


( 80. ) 


gon te wankelen , ontdeed hij zich van alle zijne werkzaamheden en nam 
op raad van zijnen arts de reize naar het vaste land aan, met de hoop 
om door rust en zachter luchtftreek het gefchokte ligchaam te herftellen. 
Nogmaals begaf hij zich naar zijn geliefkoosd Illyrië en Italië en fchreef , 
in de dagen zijner langdurige en zich herhalende krankte, te Laybach zij- 
ne Salmonia (61) en te Rome de Jaatfle dagen van eenen Wijsgeer (62), 
beide in zamenfpraken. En deze gefprekken mogen als de uitvloeifels 
van opmerking, overdenking en geest-befchaving geroemd worden, en 
den Schrijver daarvan den lof zoowel van eenen geletterden, als van 
eenen behagelijken Natuur-befchrijver verzekeren, nog fterker boeijen en 
roeren ons de treffende uitdrukkingen eener opgeklaarde godsdienftige 
denkwijze en gezindheid, die daarin vervat zijn , en de ontboezeming van 
de verhevenfte gevoelens over beftemming en ontfterfelijkheid, als van 
iemand, die van de aardfche banden zich heeft losgemaakt en de weldra 
aanftaande verhuizing met kalmte en vertrouwen inwacht.. En zoo waart 
Gij, gelukkige pavy , het voorbeeld. van echte levenswijsheid en wist 
uwen geest te laven met de kennis der Natuur en der Godsdienst , toen 
zoo vele bronnen van troost en vreugde voor U waren toegefloten , en 
bij het afnemen des ligchamelijken omhulfels te fterken met de ‘vaste 
verwachting eener betere toekomst. Wij bewonderen , wat uw werkzaam _ 
vernuft in gezonde dagen ons gefchonken heeft; maar wat in de uren, 
van lijden uw gemoed heeft uitgeftort, daarvoor kan ons hart alleen U 
danken ! 

De ziekte inmiddels had hem doodelijk aangetast. Hij ondernam nog 
wel moedig en helder van geest, met Lady pavy en zijnen geliefden 
broeder, den togt van Rome naar Geneve en volbragt ook dien ; maar 
weinige uren na zijne aankomst aldaar hervatte zich de aanval der beroer- 
te, en deed hem , den 29 Mei dezes jaars , bezwijken (63). 


Davy had zijne begeerte uitdrukkelijk te kennen gegeven , om ter plaat- 
j fe, 


CRI 

fe, waar hij kwam te overlijden , zonder plegtigheden ter aarde befteld te 
worden , fluitende zijnen uiterften wil, bij wijze voorzorge gemaakt , met 
de woorden (64): de natuur verzorgt hare overblijffels. En aan die be- 
geerte is voldaan. Maar de mare van pavy’s dood vervulde Geneve met 
rouwe. « Hare Geleerden, hare Beftuurders , hare Geestelijken ‚ volgden 
het liĳk van den Vreemdeling grafwaarts, en de Studeerende Jongeling- 
fchap en de nijvere Burgerfchaar volgde mede , en dit ftatelijk eerbewijs 
was het voorteeken en de aanvang van de hulde, die de Nakomelingfchap 

aan Sir HUMPHRY DAVY brengen zal (65)! 


Na deze voorlezing vervolgt de Voorzitter : 


De betamelijkheid eischt, dat ik u allen, M. M. H. H.! die deze 
openbare Zitting hebt bijgewoond, dank betuig voor de eer uwer tegen- 
woordigheid en verklaar de zevende openbare Vergadering der Eerfte Klas- 
fe te zijn gefloten. , 


à lande hed a Ai bin UK 
i® TWAS D, BOE 


OKANTBEKENINGEN erde 


Cad. the Gentleman's, Magazine van.r82g lezen we‚inde Memoir of Sir 
H._DAYY: he „genius,of DAVY.‚was, originally inclined.to poetry; and;there are 
many. natives. of Penzance ‚who. remember „his poems and verses., written at, the 
early, age. of mine years: in, „het, Vde: Nommer: van Vazional, Portrait. Gallery of 
illustrious and eminent Personages of the XIXth. Century: By the gentleman COTTLE 
we are veminded,: thatin-dhe younger- part of his hife'Sir u. DAVY was hiniself a 
poet and ‘@ large” contributor to “the Poëtical Anthology + ‘Sir HUNPERY DAVY! far 
voured: ite „ Tchrijft Mr. cortte ; with more affction perhaps ‚than critical feeling , 
with several of his own M. S. poems, which clearly indicate, that if hehad not 
been the first Emnacgf à gel age, en daer ers pief pe she first of its 


poêls. 


N: 0E 088 Ea . Te ROUND hv tl VOELEN n VAD \ 

Ce): Deze vinrigting. dreóg kedranhnd. van, Medical Posies destin ‘Meu 
leert: dezelve. kennen “uit “devolgende. {chriften: Considerations on the’ medical 
use"and production ‘of factitious airs, Parts Le IL II Medical cases and speculae 
‘tións meluding yParts" TV and Vof Considerntions’on the medical powers and the 
production-of factitious airs by“tdomas BeDDOES ; M.D, and james wart , En- 
gineer, “Bristol 3796, watirvan wêrfeieïdene uitgaven zijn’, en: Conèributiont“to 
physical” and medical" Knowledge’; vprincipally front zhe krtn ofEngland; collected 
einmnathentreld ML D* Bhistòl 1799. er Od AE enen * 

BIG 


La (3) 


C 84 ) 


(3) Het gunftig gevoelen van BEDDOES over DAVY, hetgeen hij in een brief 
aan NICHOLSON ùittede, heeft de ondervinding volkomen bewaarheid: 7he Me- 
dical Pneumatic Institution is open for out-patients and soon. will be fòrin=patients. 
Under the superintendance of a young man of such extraordinary genius , as Mr. 
DAVY ; d Zhink we may expect useful and curioug discoveries CLAFTON. March 24. 
1799. NicuoLson’s Journal of Philosophy , Chemistry and the Arts, V. Ilp. 41. 


(4) De titel van pavy was: Swuperintendant of Pneumatic Institution , gelijk 
blijkt uit de onderteekening der waarnemingen, die van hem toen ter tijd in 
het voornoemd Journal van NicuoLsoN zijn geplaatst geworden. 


(5) Deze beide Verhandelingen: Experimental essays on heat, light, and on 
the combinations of light, with a new theory of respiration’, and observhtioms on 
the chemistry. of. life, en“ Experimental essay on the generation vof phosoxygen 
Coxygengas) ; and on the causes of the colors of organic beings, zijn gedrukt in de 
Contributions zo divan me Medical Knowledge, collected by TH. BEDDOES, 1799. 


ij A 
© In het Ide Deel: van NICHOLSON?’s. Journal ‚ bl56 en. verv. en ‚bl. 138, 
vinde men, die, proeven „vermeldt ;. Zaperiments and Observations. on the silex, 
composing the epidermis, or haben bark and contained in other parts ve certain 


"ope ' k X kre 


(7) Davy zegt in zijne rede, Bakerian Lecture on the relations of cdeerrieal 
and chemical changes in de Philosophical Transactions. V. 114. 1826. bl. 387 : in 
the month of September in. this year. (1800)-1 published my. first paper-on' the sub- 
ject. of Galvanic Electricity, in NICHOLSON's Journal, which was followed-by. six 
others; the. last of“ which appeared in January, 1801, Deze bedoelde ftukken 
zijn bevat in het IVde- Deel van NicaoLson's Journal, «An account vof some Exn 
…_periments.-made. with the Galvanic apparatus of Signor VOLTA, Sept, 1800 , bl. 275: 
Additional. Experiments on galvanic. Electricity, Sept. 1800» bl. 326: Notice of some. 
observations …on-the causes. of „the “galvanic phaenomena ‚ and on. certain. modes. of. 


increasing the powers of the galvanic pile of voLTA,’ Novemb, 1800, ble 3372 
À Ì Ex- 


N C 653 


“Extrait of a letter from Mr. pavy , dated Octob, 23. Supplementary to his paper 


on Galvanism, bl. 380: An account of some additional Experiments and observa- 
tions on the galvanic phaenomena. Decemb. bl. 394: Letter from Mr, navy, con- 
taining notices concerning Galyanism to Mr. NicnoLson, Jan. 23. 18or. 


(8) In het IIlde Deel van NicnoLson'’s Journal vindt men van die lucht- 
foort eenig. gewag gemaakt: Letter from Mr. pavy-to. Mr. NicHoLsoN on: the 
nitrous oxide or gaseous oxide of azote on certain facts relating to heat and light 
and on the discovery of the decomposition of the carbonate and sulphate of ammonia. 
Het boek zelf heeft ten titel: Chemical and Philosophical Researches , chiefly 
concerning nitrous oxide and its respiration 18oo 8°, en is in het Hoogduitsch 
vertaald en met aanmerkingen en bijvoegfelen , in twee deelen, te Lemgo, in 
18re en 1814, uitgekomen. 


(9) De Scheikundigen, die-na pavy over de ademhaling gehandeld hebben, 
halen alle de proeven van pavy op: The experiments of the celebrated DAVY 
have done much in this respect , and the researches on the nitrous oxide afford a 
new epocha in the chemical doctrine of respiration, is het oordeel van prarr op 
bl, 249 van het XIlde Deel van het Tijdfchrift Journal of Natural Philosophy, 
Chemistry and the Arts, 


(ro) Soon after Sir u. DAVY had been seated at the royal Institution by an 
invitation from Count Rumford, an invitation founded on-his first production, a 
paper on the nature of heat , our late President began. his experiments and inves- 
tigations on electric chemistry, is de getuigenis van pavies GILBERT. 


(ar) Men zie onder andere over deze inrigting Dr. j. FRANK’s Reife 
nach Paris ‚London, und einem grosfen Theile des übrigen Englands und Schottlands 
in beziehung auf Spitâler „ Medicinifche Lehranftalten, 1le- Th. Wien 1805, 
Û 4254, en Éloge Historique: du Comte de-Rumford, par Mm. LE Cu&‚ Cuvier, 
in het Tweede Deel, bl. 223, van het Werk Je Recueil des Éloges Historiques. 


L 3 (aa) 


C 86 )- 

(aa) The residence of our young ‚philosopher at Bristol was made prise by 
the, friendship of many excellent individuals „ among whom was-Mr. Davies Git- 
BERT», &ke present, President, of the Royal: Society, Mr. CLAYFIELD' and Mr. 
COTTLE #he, Poët. Dear cortre,„ Schreef pavy 9 Maart -18or, will: you be 
pleased to accept of the copy of Burms Life and poems , sent with this ; and when 
you dre reading with delight the effusions of your brother Bard , occasionally think 
df one „who ds; with sincere-vegard and affection your friend , National Porträit 
‘Gallery. “De titel,van pavy was: Director of the Chemical Laboratory ard Lec- 
tirer von schemistry ‘to tlie royal Institution; de titel van Leetwrer werd weldra 
in ‘den wereerender van Professor of chemistry veranderd. 


‚ (13) Men zie FRANK en, raadplege de Verhandelingen „waarin de electro- 
chemifche en magnetifche proeven door pavy vermeld ‚worden „en die ftraks 
worden aangehaald, Davy aangefteld zijnde bij de inrigting, zegt de Gallery, 
found -himfelf „master of «a chemical apparatus , which could nerd in splendour 
and extensiveness “with any in Eùrope. 


od. Ik heb mij van de voortreffelijkheid van de. werktuigen van NewMAn 
bij de sbehandeling- meermalen: overtuigd.  Z am proud to say I had Sir u.pavy’s 
good wishes and did the whole of the business he required in my profession for the 
last twenty gears, fchreef NEWMAN mij uit London, 8 Sept, 1829. Davy zelf 
maakt wan \NEWMAN gewag bijde fijnere proeven on the state of water and 
wntres “matter in“cavities found in certain crystals. 

(15) op vele; ‚plaatfen maakt pavy van zijnen broeder y.-pavy en FARADAY 
gewag, en nog van andere Scheikundigen, E. pAvy, G. MOORE , anderen , die 
hém behulpzaam geweest zijn: men zie b.v. de Voorrede van zijn Werk Z/e- 
mentsvof“Chèmical-Philosophy ;1812. 8°. My brother Mr. 1. navy „ from whom I 
receive contant vand ‘able assistance in all my chemical enquiries, had... zegt hij 
op-bl.:156 ún het XCIXftesDeel van de ‘Phil. Trans, 1811 5 en’ zijne Verhande- 
lingsson «the “application of “liguids forted by the condensation of gases as mechâ- 
nical agents in Phil. Trans. Vol. CXL 1823. bl. 199 en 2oo, en van hetzelfde 
Deel 


€ 


GPD 


Deel bl, 1894 «199. “Phil. Trans. N;-CVLE, p. 171, 1818; zegt DAVY : in all 
these experiments J was assisted by Mr. rarapav of the royal Jnstitution, en 


(16) Zie het. aangehaald Werk ‘van. FRANK , bh, 50: Mit vollem des zegt 
hij, erweeken Herrn pavv’s Vorle iumgen den allgemeinen. Ent'msiasmus, Selten findet 
man fo ausgezeichnete Talente, 4 einen unermüdeten. Eifer „fo. einen kaltblüti- 
gen, unbefangenen Forfc'ungsgeist , fo einen feurigen, deutlichen vortrag „und fo 
ausgebreitcte litterarifche Kenntnisfe in ciner Perfon-verciniget , wie diesf bei Herrn 
DAVY der. Fall ist. Jeh fehreibe hier nicht mein Urtheil, fondern das Urtheil , 
welches ganz Brittannien über Hra. pavy fält „ nieder. 


(17) Deze Werken zijn Elements of Chemical Philosop'ry 1812. 89, en Eke: 
ments of Agricattural Chemistry in a course of Lectures before the board of Agri- 
culture. 1813. 4° and 8°,, en zijn in-het.Fransch „ Duitsch overgebragt. 


TCB) Deze eudiometer is befchreven in Journal of Natural Philosophy, Che- 
mistry and tie Arts London. V, 1 1802. Ps 4l Acenunt of a new eudinmeter, en 
Pp. to7. Mote respecting the absorption f nitrous gas Zy solutions of green ‘sulphate 
and muriate of iron, en in het Vde Deel van NICHOLSON’ s Journal, P..175e, 


Ve 


En bi Dic is ie er vdioudters gedineerd’ op de-Carargie of Philosophical Justru- 
“mentsmanufacturèd “and sold by. NEWMAN , Sir u. DAvy's improved Endimêrer, 
adapted to the mercur rial -troug't. 
(co) An account of some analytical Experiments on a mineral production: from 
Devons'ire , consisting principally of alumine and water en on a Method of ana- 
tyzing stones containing fixed dlkalt „ by means of the ‘boratic’ acid, in Phil. Trans. 
Ik Vv. XCV. he) 


et 08 


d ( a) An Account of some Experiments aad: Observations on the constituent Parts 
Í je of certain astrinzent Vegetables; and of Hir operatio in BNS in Pli ielend 
| VEKO Merdozshs «nashi: dje big esin HS. 19900 

SOA rlnater. Sramia Apt, KEES EAES Xx Sk vane 


ist (az) 


C 88 j) 


(22). Bij de behandeling der looiftof worden de proeven van pavy dikmaals 
door de Scheikundigen vermeld: ik wil hier. de getuigenisfen van twee be= 
roemde Scheikundigen over dien arbeid aanhalen. Harcnerr zegt in zijne 
Verhandeling on an -artificial substance which possesses the principal characteristic 
properties of tannin, in Phil, Trans, V. XCV. p. 212, fprekende van de looi- 
ftof, the subject has received the greatest “extension and some of the most valu- 
able additions from the ingenious labours of Mr. pavy , particularly the discovery 
of the important fact , that catechu or terra japonica consists principally of tannin : 
en “Bosrock fchrijft in Journal of Natural Philosophy ‚ Chemistry and the Arts, 
V. XXIV. p. 2. Mr. pavy in is experiments on astringent substances had 
pointed out with his accustomed sagacity the different effects that are produced in 
the union of solutions-of tan and jelly, according to their degree of concentration, 


(23) The President and Council af the Royal Society adjudged the medal on Sir 
GODFREY COPLEY’s- donation for the year 1805 to HUMPHRY DAVY, Esq. F. R. S, 
for his various communications published in the Philosophical Transactions, Phil, 
Trans. V. XCVL, 1806, — Behalve deze bemoeijingen moet ik nog vermelden 
de navolgende: Account of a simple method of estimating the changes of volume 
produced in gases, by alterations of temperature and of atmospheric pressure , in 
the course of Chemical Experiments; Observations on the appearances produced by 
the collision. of steel. with hard bodies en Note on. the fluoric. acid in Wavellite „en 
on the Analysis of soils ‚ as connected with their improvement, in V. IV. p. 32, 
103. 1803. en V. XIV. p. 267. 1806. V. XIl. p‚ 81. 1805. van het Journal of 
Natural. Philosophy. — 


(24) Zie de aangehaalde Verhandelingen. in NICHOLSON’s Journal. 


Cas) De Electrifche en Galvanifche proeven werden dadelijk bij zijne plaar- 
fing aan de Stichting van-RumroRD en onophoudelijk door pavy voortgezet en 
velerleije ontdekkingen. gedaan: men lette op de navolgende Stukken ; die zij- 
nen grooten en meer bekenden arbeid zijn voorafgegaan : An account of some 
Galvanic combinations, formed by the arrangement of single metallic plates and 

fuids 


te ES 
gd 


bere be 


£ 89 ) 


fluids „analogous-”tó > the new” Galvanic’ apparatus’ of Mr; voura „vin. Phil Transe Vs 
XCII. «p. 397. 1801. An Account vof a method of constructing. simple, aud compound 
Galvanië ‘combinations’, without the use. vof metallit. substances. by means. of charcoal 
and different fiuids, in Journ. of Nat. Phil. V. 1. p. 144. 1802: Account of some 
Experiments made in the Laboratory of the royal Institution , relating “to the agencies 
of ‘Galvanic Electricity, “in producing heat and in effecting changes in different ‘fluid 
substances. V. TIL p. ee beij vanen nf cage thé ad vols vp. 
218. 1803. Ke Atte 2 Pete 


tikel he En shel. bh DE 

(26) Hierop ck den 20 nada 1806 sel eerfte dier Wielens. Verhandelins 
gen, voorgedragen: voor de Koninklijke Maatfchappij te: Londen en, bekend on- 
der den naam van Bakerian Lectures, the Bakerian Lecture „on, some; Chemical 
Agencies of Electricity, in Phil. Trans. V. XCVIL. 1807. Aangaande de gefchie- 
denis dezer Blectro-Chemifche' ontdekkingen, die'dagteekenen van de ontleding 


van het water door de zuil van vorLra op den 30 April t8oo door Nicmotson 


én “cäRtiste, vergelijke mên” Dad” on Hiê “relätions “of elechrical and ‘chemical 
changes, in Phil. Trans. V. CXIV. p. 384. * “Cuvier,” “Histoiré des progrès des 
Stienees’ Marurelles, Tt Ĳ P. 56, én SUE, Histoire du Galvänismë. Paris: EN pie pen 


SVS Tl veen easter Antun as! / ror ZAAR ee 

27) LD nsitut ma, veil: veru. pouvoir ieuws placer: en 1807, Je prix dant fondé 
parle. Gouvernement pour le Galyanisme ‚qu'en. le-décernantà.M, DAVY , qui a;su 
apprécier… ave „lev plus’-d'exactitude es- lois-.de cettò puissancevsingulière” Schrijft cuz 
VIER vin het-aangehaalde „Werk s-blex60, Dans. la-séance Publiquedu-mois Janvier: 
18o8:sha classe a donné Je prix sannuekiù Mr, vavy „ Membre-de. Ja „Société, royale 
de Londres, à cause de \son „Mémoire sur Paction-chimiquesde VP Électricité in Bi 
mien: de- Blnstititut :, Sciences Mathématiques et scare An-1808. p. 248. , 


Nete 7 ANBEENS 


8) Zie Île, Bakerian Lecture, jeeps Novenb. 19, 1807, on, some, new Phaêno- 
mena of C Chemical changes produced Jy Electricity, „particularly. the „Decomposition of 
the, fred. Alkalies „ and the, „exhibition of the, new substances which „constitute t their 
bases; and. „an the vere, Nature, %e Alkaline Bodies ‚in Phil, Trans, Ve XCVIL. 


1803. __ K kh 
AME: 7 ED: MF MEE ir oren anke MDN ND 


Bgg M bi 65) 


(90 ) 


(66) Kho Chenicat Restarches „ on. the Decomposition of the Earths s with 
Observations on the metals obtained from. the alkaline Earths ‚and on the Amalgam 
digd eed mond vead June, P: 30. 1808. in Phil, Trans, V. KCV 1808. 


kie den Miek 4 gear on the late discovery of metals in the fixed 
alkalies Bt. Aug. „2808, in Journ. of. Nat. Phil V. XXI. p. 68 : Letter on the 
subject vof the new metals-by. Mr. A “COMBES, #0 Mr. : NICHOLSON „en Second Letter 
on the subject of the new metals by Mr. a coMmBES #0 Mr. NICHOLSON, p. 231 and 
p. 365. Aangaande de proeven, met de aardfoorten’ genomen, en de daaruit 
bekomene metaalachtige zelfftandigheden, “zie men Gefthichte der: neu entdeckten 


Metallifirung der ried Erden nebst et edi und mips vrt von JF. WES- 


TRÜND, hear tin iten warsel ol 


STH 5 el \ k k 

31) Het andere, gevoelen: ‘hield vacanlun: en, ieadien voor bedrureis en, is 
vooral door, de. beroemde Scheikundigen GAY-LUSSAC Een THENARD verdedigd, 

Men zie van navy. the Bakerian Lecture, read Decemb. 151808. An account of 
some new. analytical; Researches on the nature, vof certain bodies, particularly. the 
alkalies ‚ phosphorus.‚ sulphur , carbonaceous matter ‚and the acids hitherto under 
compounded; with some general observations on chemical Theory, in Phil. Trans, Vs 
XCVII.p. 39-1809. New Analytical Researches on the nature of certain bodies, 
being an appendix to the Bakerian Lecture for 1808.’ p. 450. The Bakerian’ Lec- 
tire read Novemb: 16. 1809: On some new Eleotrochemical Researches „ on various 
“objects; partienlarly the metallic. Bodies, from ‘the _Alkalies and Earths, and on 
somé combinations of Hydrogene, in Phil, Trans. N. XCIX. p. 16» 1810. Disserza- 
zion: sur le dèrnier Mémoire (1808) «de M. navy par JA, M. GAY-LUSSAC et ‘Tur- 
NARD. Arin. de. Chem.'T, LXXII. ps 265. Mémoire cn réponse aux recherches ana- 
Iytiques de M. DAVY par GAT-LUSSAC e# THENARD. T. LXII. p. 229. Nouvelles 
Recherches sur le Pag et“ le sodium par TUENARD ef GAY-LUSSAC. D LXXV. 


pe go. Observations sur les recherches de MI, MI, GAY-LUSSAC et TOENARD relative- - 


‚ment Pamalgame par pavy. T. LXXV. p. 256. Examen de quelques observations 


de M. M. GAY-LUSSAC et THENARD relatifs auw wmetaux des alcalis par DAVY. Te 


LXXV. p. 264» Replique à la réponse de’ M. M. GAY-LUSSAC et THENARD fuite 
K aux 


€ 9® 


aux recherches analytiques par M. pavys- T. 'LXXV. pe 274e « Obsefations sur les 
trois précédens Mémoires -de-Me DAVY. par GAY-LUSSAC-EL THENARDs TT. LXXV. p. 
318. Recherches Physico-Chentiques- par «MM, <GAY-LUSSAC €f-THENARD, T.I. pe 
45. Paris 1811. ° ì \ rot 


(32) Philosophical. Magazine and Journal comprehending the various branches of 
science „the liberal „and “fine «arts „ Geology , Agriculture , Manufactures and Com- 
merce by A. TILLoCH, V. LV. p‚ 450. 1820. 


(33) Deze Verhandeling is: Researches on the oxymuriatic acid, its nature and 
combinations: and on the Elements of the. muriatic acid, With. some experiments 
on _sulphur„and.-Phosphorus, made in the laboratory of the royal Institution, read 
Julij 12, 1810, in Phil. Trans. VN. XCVIII, p. 231. 1810. One of the most sin- 
gular. facts that T have observed on this subject, and which I have before referred 
to, is that charcoal, even when. ignited to whiteness in oxgmuriatic-or muriatic. acid 
gases; by tho Valtaic battery „effects no-change in them; if it- has been. previously 
freed from hydrogene: and moisture by intense ignition in vacuo This experiment 
which T-have several times repeated;, bed me to doubt of the existence of oxygene. in 
that substance „ which «has: been sapposed to contain it above all ‘others ina. loose 
and active state; and to make a more rigorousinvestigation than had been hitherto 
attempted for its detection, zegt hij op bli'232.” Seurete „zegt hij. op bl. 2313 
considered the oxymuriatic acid as muriatic acid. freed from hydrogene, and the 
common muriatic acid as a. compound of hydrogene and oxymuriatic acid and on this 
theory hé denominated oxymuriatic acid dephlogisticated muriatic acid, en laat nu 
op bl. 237 volgen: Jt és evident from this series of observations ; that scureLE’s 


“view (though obscured by terms derived from a vague and unfunded general theory) 


of the nature of the oxymuriatic and muriatic acids, may be considered Wmgan ex- 
pression of facts, en op bl. 246: Ju considering the muriates, as combounds of óxy- 
muriatic acid and inflammable bodies, cet, Cuvier fchrijft in het Ilde Deel van 
zijn Histoire des progrès des sciences naturelles ‚Pp. 108. M. M, THENARD &£ GAY- 


“LUSSAC firent: au commencement de 1809 des expériences, d'où il résulpoit awil est 


fanpossible dextraire Poxygène de ce que Pan appelle communément acide muriatigue oxy-- 
gené , et que pour continuer à croire qu'il y existe, il faut supposer que dans tous 
M 2 des 


CMJ 


les cas oùcet acide' se convertit en acide muriatigue ordinaire il se forme de Peau 
qui “unit indissolublement à V'acide produit „ou du moins que les éléments de Veau. 
y_entrent comme parties intégrantes „ tandis qu'en regardant le soi-disant acide_mu- 
riatique oxygené comme une substance simple, dont la combinaison avec Phydrogène 
donneroit Vacide muriatigue ordinaire, on est dispensé de cette supposition. Mais 
tout en énongant ces deux mantères. de voir, nos deux chimistes sen tinrent à la 
premiere qui étoit plus analogue à' ce qui se passe dans le grand nombrè des ‘acids: 
fications. M. pavy , qui avoit été conduit aux mêmes conclusions, mit plus de har- 
diesse od son choix ; il ed dêcidément la ‚deuxième theorie. 


4 Men behöeft flechits , “om zich daarvan te ‘overtuigen, de Engelfche 2 
Franfche en Duitfche Geleerde reele id federt den iris 1810, chr achter 
os te gei ‚ 


35) Men zie she Bakerian Lecture; on: same f bhe siba fie oëymuriae 
tic gas and oxygene „and on the chemical. relations.of these. Principles. to: inflam- 
mable bodies , read: Novemb. 15. 1810. in Phil, Trans. Ve XCIX, p… 1. 1811. On 
aqua regia or nitromuriatic acid in the Journal of science and the arts edited at 
the royal Institutions” N, Ten ps 67. 1817. On the fallacy of the experiments-in 


which water is said to have been formed by the decomposition of Chlorines read 


Feb. 19, 1818. in Phil, Trans: Vv.CVL4 ips 169: nen. 


(36) Men. zecutdke in ak onale de Scheikundige. Eken Leerboeken, 
Tijdfchriften „van. over eenige jaren met de hedendaagfche,, en leze de uitfpraak 
van ‚den, grooten, BERZELIUS. in, zijn Jahr. Ber. Il Jabrg. (1823.) bl, 61. z4u- 


jourd'hui on est. venu, à regarder le gaz acide muriatique oxygéné comme un corps Ô 


simple auguel M.pAvy a donné le nom de Chlore , zegt CUVIER in het pangehealde 
Werk, bl, 137. 


C37) Some Experiments and HE vilt on the substances’ produced in aiferent 
„chemical ‚Processes on fluor spar, read Julij 8. 1813. in the Phil. Trans. V. CL. 


Ps 263. dn account of some new Hepie pe on the Nuorië Compounds wi some, 


ob- 


k 
ï 


C 93 ) 


observations on other objects, of „chemical inquiry., read Febr, 13, 1814. in Phil: 


Trans, NV, CIL. p. 62, 

(38) Lettre de M‚ numeury vavy sur la nouvelle substance découverte par 
M. courrois dans Je sel de vareck adresste a M, LE CHEVALIER CUVIER. Paris 11 
Decemb. 1813, Jue à la stance de la première classe. de P Instituf du 13 Dec. in 
Ann. de Chim. T. LXXXVII. p.-zees Le savant Chimiste DAVY  (chrijft-CUVIER 
op bl. 98, Wwi a présenté un mêmoire. sur 'iode, où-il insiste sur. ses rapports avec 
Pacide oxymuriatique „ et sur les. motifs qui Pengagent.à les regarder Vun et T'au-” 
tre comme des corps simples. « Some experiments-and-observations: on a new: substance 
which becomes a violet-coloured. gas by heat „read „Janus oo. 1814, -in Phily Trans. 
V. CIL. p. 74. 1814. Further Experiments rand. observations on-iodine:s read June 
16, 1814. in Phil, Trans, V. el Ps 487. Deze Hagdiemergnan bh was gefchreven te 
Florênce, Maart 23. \ Ne m0 


(39) On a new detonating compound in a letter from Sir a. Davy to the Right 
honouúrable Sir 5. BANKS; read Novemb, 5, 1812. Some further observations on a 
new detonating substance in a letter from Sir 'n.°DAVy to the Rights hon, Sir z. 
BANKS; read Julij 1. 1813. in Phil, Trans, Ke ' CL p‚ 1. p» 242.:-deze, ftof, was 
uit chlore en ftikftof zamengefteld. boy? Wadi 10 


(40) Some experiments on a: solid compound of“iodine Bi oxygené\and on úts.che- 
mical agencies „read April goe 1815. in: rad Trans, N. CUI ps 2ó3. ‚ Gezonden 
. uit Rome, Februarij 1o, 1815, steil W Barautcie a bas dodtas 


(41) On a combination of o oxymuriatic gas and odygend” gas; read Febr. of. ‘181 Le 
in Phil. Trans. Va. XCIX. p. 155. On the action of acids on the ‘salts usuälly cal- 
led hyperoxymuriates and on the gases produced from. them ‘read May-w, 1815, in 
Phil-Trans. Nx CIII..pe ed Gemonden uit Rome ; Feb, ide Râssel, 


(42) Reeds. zijn de meeste dier Verhandelingen vermeld, wij, zalen de ove- 
rige thans hier bijvoegen, On some combinations of, phosphorus. pd, sulphur, and 
on some other subjects of. chemical inguiry, read. June 18, 1812, in Phil. Trans. 
M 3 Ve 


-C 


/ C MA ) 


V. C. p. 405: Some experiments on the combustion of the diamond and other car- 
bonaceous substances, read June 23, 1814. in Phil. Trans, V‚ CI. p. 557. New 


experiments on some of the combinations of phosphorus, read April 9, 1818. in Phil, 
Trans, V. CVL, 


(a 43) On the magnetic phaenomena produced by Blecsricity in a letter from Sir 
H. DAVY #0 W. n.’Dr. WOLLASTON, read Novemb. 16 , 1820, in: Phil. Trans.’ V. 
CIX. p. 7. 1821; ‘Farther Researches on the magnetic phaenomena produced by 
__electricitys with some new experiments on the properties of electrified bodies in their 
relations to conducting powers and temperature, read July 5, 182r. in Phil. Trans. 


V. CIX, p. 425. On a new phaenomenon of slachrpnmagn iin; read March 6, 
1823, in Phil Trans. NV. CXI. Pp. 153. 


C44) On the electrical phaenomena exhibited in vacuo, read Decemb, 20, 182 
in Phil, Trans. V. Cx. p. rid 1822, 


(45) 4u account of some experiments on the Torpedo , aid, 20 Novemb. 1828. 
in Phil, Trans, NV. CXVII. 1829. Gezonden uit Lubiana in Illyrie, 1828. 24 Octob. 


(46) The Bakerian Lecture. On the relations of electrical and chemical chan= 
ges, read June 8, 1826. in Phil. Trans, V. CXIV. p. 383. 


C47) “Phil-Trans:‚N. CXVL, 1828. en zhe Philosophicak Magazine or Annals of 
Chemistry ‚Mathematics ‚ Astronomy, Natural. History and general Science by R. 
TAYLOR and R. PHILLIPS. V. III. pe 46. 


(48) Men zie het Werk Elements of Agricultural Chemistry in a cause 5 
Lectures. before the Board of dgrjenkkares, 


(48°) Men zie Note on the: cindesarton of muriatic aeid gas into the liquid 
form; on the application of’ liquids formed by the condensation of gases as mechani- 
cal agents, read April 17, 18235 on the changes of volume produced in gases in 
different states of density, by heat in Phil, Trans. V. CXI. 1823. In hetzelfde 
Deel ftaan de Verhandelingen vân rarApay : on fluid chlorine and on the conden- 
sation of several gases into liquids. bec 


49) 


C° 96) 


(49) Deze. bemoeijingen heeft pavy medegedeeld in de Verhandeling: Some 
observations and. Experiments an the papyri found in the ruins of Herculaneum , 
read March 15, 182r. in Phil. Trans. V. CIX, p. 191: twee jaren vroeger vindt 
men hierover eenig verflag in The Journal of Science and the Arts, report of, 
on the state of the manuscripts of" papyrus found at Herculaneum, NV. VI. 1819, 
Ik rekene de twee volgende Schriften hier ter plaatfe niet onvermeld te mogen 
laten: die Herkulanenfifchen Handfchriften in England. Verfuche von D. F.C. 1. 
sICKLER. Leipz. 1819, en sICKLER über DAvY’s Verfuche mit den Herkulanenfifchen 
Handfchriften „ein Nachtrag feiner. Schrift über diefen Gegenftand, Leipz. 1819. 


(5o) Men leze de Verhandeling Some experiments and observations on the co- 
lours used in painting by the Ancients, read Februar. 23, 1815. in Phil Trams. 
V. CIII, p. 97. Gezonden van Rome 14 Januar. 1815. 


(51) De drie Scukken, door pavy over dit onderwerp gefchreven, zijn: 
On the corrosion of copper sheeting by sea water , and on methods of” Preventing this 
effect, and on their application to ships of war and other ships, read Januar. 22, 
_ 1824; additional experiments and observations on the application of Electrical com- 
binations to the preservation of the copper sheating of ships, and to other purposes, 
read June 17» 1824. in Phil, Trans. V. CXII. p. 151 and 2423 Further Rescar- 
ches on. the preservation of metals by electro-chemical means, read June 9, 1835. 
in Phil, Trans. VW. CXIII. p. 328, — Onder de proeven, die ik genomen heb, 
om mij van het befchermend vermogen van de metalen op. metalen, en hieronder 
van het zink op het koper, te overtuigen, heb ik waargenomen „ dat een kopere 
plaat, met een plaatje zink: beveiligd, gedurende den tijd van twee en een half 
jaar in zeewater glad en ongefchonden gebleven is. 


(52) Men zie A. VAN BEEK, over de beveiliging van het koper der fchepen voor 
oxydatie in het zeewater door middel der. Galvanifche Electriciteit, in de Nieuwe 
Verhandelingen der Eerfle,Klasfe. van. het. Koninklijk-Nederlandfche. Inflituut van 
Wetenfchappen „ Letteren en Schoone Kunften ‚te ‘Amfterdam, IIde Deel, 1fte Stuk. 


(53) De Verhandelingen, waarin dit geheele onderwerp is uiteengezet , zijn 
de navolgende: On the fire-damp» of coal mines „and on methods of lighting. the 
mines so as to prevent its explosion, read Novemb. 9, 1815 : «An account of an 

ine 


ia C 96 ) 


invention For giving light in explosive mixtures of fire-damp in coal mines, by 
consuming the fire-damp', read Januar. 11; 1816; Parther experinients on the com- 
bustion of explosive mixtures confined by wire-gauze , with some observations on 
Aame, read Januar. 25. 1816, in’ Phil Trans, Ve CIV. p. 1: pe 23. p. 115: 
Some Researches on flame, read” Januar. 16,-1817: Some new experiments. and 
observations on the combustion of gazeous mixtures, with an-account of a me- 
thod of preserving a “continued light in mixtures of inflammable gases and air - 
without flame , read Januar, 23, 1817. in Phil. Trans. V, CV‚:p: 45. p. 773 ver- 
der in zhe Philosoph. Magaz. V. XLVIII. p. 51+ 1816 A“ few additional practi- 
cal observations on the wire-gauze savety-lamps for miners , with some_evidence of 
their Use and pe 197 suggestions arising from inspections of wire-gauze lamps in 
their working state in mines „ en in the Journ. of Science and the Arts. V‚1. pe 
< 305. 1817. Observations on the preceding letter Con zhe practical application of the 
wire-gauze safelamp from j. BUDLE) and V, IV, p. 124. 1818. The S&ferg-lamp 
applied as-an argand lamp. Afzonderlijk heeft pavy uitgegevèn: On the Safety 
Lamp for coal miners with some researches on flame. Lond. 1818, 8°, The’ coal 
owners of the Tyne and Wear evinced their sense of Kn resulting From this 
invention „by presenting Sir HUMPHRY with a handsome service of plate wórth 2wo 
thousand pounds , at a public dinner at Newcastle, October ne 1817. Cem, 
Magaz. 


z 


il IX Y 

“ (54) The President pe Council of the: Royal Socieiy nde the Gold and Sier 
Medals on Count Rumford's donation, to-Sit nUMPERY DAVY Jor his papers on com- 
bustion and flame, published in the last Volume d the lesie pain: 


in Phil. Trans. V. CV. 1817. 


wter, 5 ‘am “anxious , fchirijft “DAVY aan “BANKS , aangaande. het’ ‘ontploffend. ver- 
mogen vân de chlor-ftikftof, zat “those » citeumstances “should be-made publicvas 
‘speedihy as ‘possible ;- ‘because experiments upon thessubstance may “bevconnected. with 
very dangerous results. Phil, Tráns Ne 'Cl."p. 1,» Vân-deze-ftof cuvier fpreken- 
de, die puLoNG:; «den ontdekkers daarvan , van een. oog beroofd heeft, zegt: 
Cette tnême substance a. pensé. priver. la,chimie de-lun-de sesplus illustres. soutiens, 
MS LE CHEVALIER , He DAVY. Men, denke-hier. verder aan de. gevaarlijke proeven 
van 


Cor) 


van pAvy, om de luchtfoorten in dropbare:vloeiftoffen te veranderen, en aan 
den hinder en de gevolgen van de inademing van zwavelige dampen, door plot- 

felinge windverandering, bij het doen van waarnemingen op den Vefuvius , in 
Phil. Trans, NV. CXVL, 1828. 


(56) Some observations on the Formation of Mists in particular situations , read 
Febr. 25, 1819. in Phil. Trans, V.‚CVI. p‚ 123: 


(57) Observations on the cause of the diminution of the temperature of the 
sea on approaching land, or in passing over banks in ocean, in the Journ. Scienc. 
and Arts, V. II, p. 368. 1817. 


(58) On the state qf water and aëriform matter in cavities, Found in certain 
erystals, read June 13, 1822. in Phil, Trans. V. CX. p.-367. 


9) On the phaenomena. of Volcanoes , read March so, 1828, in Phil, Trans. 
v. CXVL_ 


(60) The metals of the earths-cannot exist at the surface of the globe; but it 
is very possible that they may forma:part of the interior; and such an assumption 
would offer a” theory for the phaenomena of voleanoes, the formation of lavas, and 
the excitement and effects of subterraneous heat , and would probably lead to a ge- 
neral hypothesis in geoly ; fchreef pavy in zijne Verhandeling over de ontleding 
der aarden door Galvanisme,- in de. Phil, Trans..V. XCVIII, 1808. p. 369. Om 
dit vermoeden te bevestigen, heeft navy de in N®, 59 aangehaalde proeven op 
den Vefuvius bijeengebragt. Von uumsoLpt heeft het gevoelen van navy omhelsd, 
Men zie «über den Bau und die Wârkungsart der Vulcane in verfchiedene Erdftri- 
chen von AL. VON HUMBOLDT , gelefen in der öffentl, Verf. der K. Akad, der Wis- 
fenfchaften zu Berlin, 24 Jan. 1823. Berl. 1823. BerzeLivs van de Verhande- 
ling van pavy over de Vulkanen fprekende , zegt: fur den augenblick müchte die- 
fer Gegenftand wohl fchwerlich weiter zu bringen fein , als durch Davy in diefer Ab- 
handlung gebracht ist, in Jahr. Ber. IX Jahrg. S. 278. 1830. «Ik kan niet nala- 
“ten hier de Verhandeling’ van -GAy=LUssAC âan te halen, geplaatst. in de dun, de 
Chim. et de Phys. T. XXILe 


N (61) 


CB) 


(61) SALMONIA or days of.Aly fishing in a: series of conversations withvsome ac= 


cont g the habits of isd! belonging to the genus’ salmo byan Hoegee. London-1829. 


(62) ‘Consolations in travel or the last days Fa PRILOSOPHER, by sir aomenaY 


DAvy, Bart, late president of the Royal Society, London 1830, is door Dr. JOHN 
_ DAVY met een voorwoord na den dood van den, Schrijver uitgegeven, 


(63) Bibliothèque Universelle. Mai 1829. p. 88. ik Ht 0 


664) Willaf the late Sir nuMPuRY. Davy Bart,-ón the news from: some. and. Te- 
legraph. Brusfels.… Wednesday. Decemb..9. 18ag,. Thewill of the late Sir nuMm- 
PARY DAVY Bart. ftaat daar, ús án zhe testators own hand-writing , dated, Jan. 3. 
1827. when. „ feeling more than common symptoms. of mortality” en lager Conclu- 
ding by desiring to he buried where he dies > adding : natura curat suas reliquias. i 


(65) Men zie Biblinthèque Universelle, Mai 182 . p. 88. National Portrait or 
Gallery N°. V. London 1829, en ‘breeder in zhe Gentlemamr’s Magazine. — Be- 
“halve de aangehaalde Werken en Gefchriften van pavr zijn de volgende nog te 


vermelden: :4- syllabus fa course of “Lectures on ‘Chemistry vat the. Royal Institu- 


tióne 1802. 89. — A Discourse , introductory: toa course of Lectures on „Chemistry, 
1802, 8% — Lecture on a plan for improving-thè Royal Institution „ and making 
it permanent. 1810: 89% >= Sew discourses delivered before thè-Royal-Society-, at 
their” Anniversaryomeetings , on ‘thevaward qfthê- Royal and Copley Medals ngen 
by an düddress 36 the Sôciëty son’ thesProgress-and prospects of Science gese on „5 

Vele seerbewijzen heeft DAVY: zoo vwel binnen ‚zijn Vaderland als hit buiten 
ontvangen” In “het jaar 1803 werd ‘hij-Liid der Royal Sociefy zrin 1806 werd’ hem 
zhe “Bakerián Lecture opgedragen» in »180phet Secretariaaf: bij-de Royal: Society ; 
in ‘her jaar 1814 Her Vice=Voorzitterfehap:, venvin den jare-182o het. Voorzitter- 
fehaps Aangaande het:laatfte zege cuvrek , in zijn Éloge histörigùe de Sir zosken 
BANgst “MM, BÄNKs est. dEEdE le: 19 Mars j Bao) «La: Société, Royalera: choisi- pour 
président Te°ChevatierHumphry Davy svqud. Légatera ein toutsce, qd'il avaîtdebien, 
Sitnavmertr “eturmêd: to“England ih A8204 and\in the v3amengyear ohisvres 
Pected friend Sir OsEPI BANKS) Prosidentrof the Royal: Saciêtysdied: Several dis- 
cussions took place respecting a hd successor , when individulls of ‘high and even 


es very 


ee osmose nd er 


5 


tens sant 


re 


C 99 ) 


very exalted. rank were named as candidates. But science, very properly in this 
case, superseded rank. Amongst the philosophers, whose labours had enriched the 
Transactions qf° the Royal Society, two were most generally adverted to Sir u. vAVY 
and Dr. WOLLASTON: hut Dr. WOLLASTON , who had received from the council of 
the Society the unanimous compliment of being placed in the chair till the Election by 
thê body in November , declined any competition with his friend Sir u. navy. Gentelm. 
Mag. In het jaar 1805 werd hij lid der Royal Irish Academy; in 1810 ontving hij van 
de Dublin Society the honorary degree of Doctor of laws; in 1812 he was knighted , 
the Prince Regent then , for the first time , conferring that honour: during his absence 
on the continent (1818) he was advanced to the Baronetage : Nation. Port. Galle 
In het jaar 1813 werd hij tot Correspondent van het Franfche Inftituut en in 
het jaar 1820 tot Lid der Academie te Parijs verkozen; in het jaar 1827 tot 
Geasfocieerden van het Koninklijk-Nederlandíche Inftituut: voorts van de vol- 
gende Maatfchappijen en Genootfchappen, als blijkt uit de onderfchrijving achter 
zijn naam in de Phil. Trans. Acad. Stockholm. Americ. et Imp. Sc. Petropol. Sociuse 
Soc. Med. R. Edinb. Soc. Dub. Soc. Agric. Hibern. Socius Honor. Neap. Reg. Soc. 
Hon, Berolin, Turin. Bonon, Georg. Florentin. Hellen. Lyncae, Romae, Athen. Venet. 
Soc, Corresp. 4 


VERSLAG 


VAN DE 


ACHTSTE OPENBARE VERGADERING 


DER 


EERSTE-:-KLASSE 


VAN 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


GEHOUDEN DEN 16den DECEMBER 1831. 


Gedrukt voor 


„DE LEDEN DES INSTITUUTS. . 


VERSLAG 


VAN DE 


ACHTSTE OPENBÄRE VERGADERING 
| di OR DER 
EERS T E‚K L ASSE 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


_ VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


Gehouden, den 16len December 1831. 


Voorzitter, 5. PE, VOUTE, 
Sekretaris, G. VROLIK:-. 


Nat de „Voorzitter de «Vergadering geopend “had, ‘werd door den 


Sekretaris de, Naamlijst der Leden opgelezen , waaruit bleek , dat uit deze 
Klasfe, aanwezig „waren : 


A 2 De 


JA dE AANV 


De Leden 
pe MU AAN 
J.P. E. VOUTE ; MOL ae er rr Td MENE ki 
Eb AAV A Arad ATS TN 
M. VAN MARUM , Ae NUMAN, ú 


J- KOPS ; JG. Ss. VAN BREDA 
C‚ G. C‚ REINWARDT , Ë 


je Me cil van’ an ATV 5, mé sus. ROR HI 


wap deed de Voorzitter de vorgende Aanfpraak: 

4 Frit: eni RS EMA, EAA NLA VAI Kit 
len HEEREN, ZEER AANZIENLIJKE, TOEHOOR- 

(DERSGAET AS 

nare nun 
Toen deze Klasfe de laatftemaal bijeenkwam , om openbaar verflag te 
doen van hare verrigtingen was -de opening der vergadering reeds zelve 
eene treffende herinnering aan geleden verlies. En thans, tot hetzelfde 
doel vereenigd, hernieuwt “zîch’ bij“ofis. het“ aandenken aan gemis even 

treurig, aan eene herhaling van hèt Tot, delijk als’ zelden voorviel. — 
Van deze plaats werd, twee jaren geleden, hulde gedaan aan de ver- 
dienften van hem, die deze plaats zelf had moeten bekleeden. De eer 
aan de nagedachtenis van overledenen verfchuldigd , werd bewezen aan 
JOANNES PIETER VAN CAPPELLE, zoo uitftekend in fmaak voor de lette: 
ren, zoo kundig, in wetenfchappen „den fchranderen beoordeelaar in gel” 
fchiedenis, aan twees der, Klasfen-van-het Inftituut met. zoöveel- regt ver= 
bonden. Hij was het, die in de laatstgehoudene Openbare Vergadering 
had moeten voorzitten; doch alvorens de dag aanbrak , was reeds zijne 


tij- 


Moore AA 


KE 


tijdelijke loopbaan ‘gefloten , en zijn opvolger vervulde zijne plaats. Zijn 
opvolger werd op nieuw gekozen, hem zou gewis op nieuw de taak zijn 
opgedragen geworden, om in deze bijeenkomst voor te gaan; doch ook 
hij werd tot deze gelegenheid niet ‘gefpaard , ook zijn levensloop fpoedde 
ten einde, wij zagen hem dalen in een vroegtijdig graf. 

Tweemaal , en achtereenvolgens, moest deze Klasfe de flag treffen , van 
haren Voorzitter te verliezen; want ook vaN DER BOON MEsCH mogt den 
afloop van zijn voorzitterfchap niet beleven: beide zag de Klasfe in bloei- 
jenden leeftijd kwijnen, en terwijl zij op eenigzins herftelde krachten be- 
gon te bouwen , eensklaps verwelken en ter aarde ftorten, 

Het voorzitterfchap werd een geruimen tijd waargenomen door het oud- 
fte lid der Klasfe; wij hoorden den lof van den overledenen uitgefproken 
door den mond van den eerbiedwaardigen vAN MARUM, die in zijne 
roemvolle loopbaan , te midden der wetenfchappen, zoo vele harer beoefc- 
naars leerde vergelijken en waarderen, en met innige droefheid ons- wees 
op de verdienften van hem, dien wij verloren hadden. Hoe meer ik 
„ hem leerde kennen „” zeide VAN MARUM, fprekende van VAN DER BOON 
MESCH ons toen’ pas ontvallen, „ hoe hooger voor mij zijne waarde 
s uitblonk.” Gaarne breng ik dit getuigenis bij van een die grijs ge: 
worden in de wetenfchappen een vriend. van waarheid is zoo iemand, 
getuigenis een’ glans verfpreidende over het graf van hem , wiens zedigheid 
meer het oog trof dan zijne werdienfte „ bij allen die heet in zijn werkza- 
men kring minder van nabij zagen arbeiden. 

Geroepen ín de vervulling eener taak, mij door deze Klasfe eervol-op- 
gedragen, om van diegenen korte melding te doen, die federt hare laatfte 
openbare Vergadering. haar” door “den dood ontrùkt zijn, is het weemoed 
voor mijn hart, juist hun beider nâmen te hebben moeten uitfpreken „die 
ik meer  bijzonderlijk hier ‘mijne vrienden foemde, die mij hièr ver- 
langden; treffend, juist op deze plâats hen te misfen alwaar ik mij van 

A 3 ‚__hun- 


C6 J 


ue, vriendfchap en. hoogachting zooveel ftreelends. mogt. voorfpellen ! ;Doch 
ik:- gevoel; het „te gelijk vals, verzachtende mijn leed, dat, het. mij iS opge- 
legd althans.,-van- een hunner te,moeten fpreken, dien ik. hoogfchatte en 
beminde „‚…envaan; zijne „nagedachtenis eenige: dier. oogenblikken, te wijden 5 
die, naar gepast gebruik „aan de vermelding -der.ontvallene, leden’ toeko- 
men „ «„én‚,voorafgaan. het Verflag, van ‚den arbeid, der Klasfe, over “de 
laatstverloopene twee „jaren. ende verdere werkzaamheden ‚van. dezen ‚dag, 
Zoo ik; dans ‚van hem fprekende „weinige woorden, meer ‚bezig „Gij, zult 
het mijten, goede: duiden „… Mijne, Heeren; Leden,-van het. Inftituut „ en‚Gij 
allen Toehoordersig-+wier bijzijn; ons „hier, vereert 5 ik, durf „mij, met, uwe 
aandacht, eene korte poos. vleijen „bij eenenftadgenoot, ook, buiten, het In- 
flituut „in, andere. betrekking. bij. velen bekend. en, geacht „. en_ aan. mij b den 
Spreker, door naauwere banden.verknocht,…‚…… … wr mon ve 

Het, was in „1823, «dat VAN: DER, BOON, MESCH zich hier. ter ftede Hong 
zette „aangefteld „aan, het Athenaeum, Illustre tot een; veelomvattend hoog- 
leeraarfchap; dat toen:de twee vakken van, Scheikunde. en,‚Natuurlijke His- 
torie, binnen, zijn „werkkring -befloot... Datzelfde jaar verfcheen- zijne Lof= 
rede. „op--SEBALDUS „JUSTINUS, BRUGMANS. « De gewigtige dienften „door 
dezen; grooten,-man aan, den. Staat bewezen , die,zoo. geheel uit: zijne ge- 
leerdere, loopbaan: waren, ontfproten;,, maakten, met alle,regt aanfpraak „op, 
de eer van door ‚de. Holland/che Maatféhappij. van fraaije„Kunften en 
Wetenfchappen. als onderwerp. eener lofrede te worden. uitgefchreven; waar- 
op die van VAN DER BOON MERSCH met de-eerfte, de gouden medaille: be- - 
kroond ‚werd. ‚„ VAN. DER-‚/BOON: MESCH had. BRUGMANs «als. zijn leermees- 
ter ‚leidsman -en vriend , geëerd; erkentenis-en liefde fpoorden hem: aan «bij. 
de.oprigting. van dit gedenkftuk, waarop „die. weldadige verrigtingen, in‚-de 
openbare, geneeskundige „dienst in. al-haren luister prijken , terwijl de om- 
vang van 'smans veelvuldigen arbeid.in het. wetenfchappelijke uitkomt door. 


eene Heun: en. bewerking, die ons. met vAN DER BOON MESCH zelven het 
naast 


CD 


naast bekend maken, Het eerstgenoemde ; de inrigting en: verzorging van 
het “hospitaalwezen in oris land „door “BRUGMANS uitgedacht en beheerd, 
behoefde flechts “opgeteekend' te wordenin een” eenvoudig's- getrouw ver- 
haal “van “bijzonderheden; ‘om te getüigen van doorzigt„-en vastheid ven 


eerlijkheid , ‘zoodanig’ als - bij” nieuwe ontwerpen zelden vereenigd werden. 


Echter deze verdienften; ‘hoezeer “VAN DER BooN MÉscH niet ten achteren 
blijft «om ‘hulde te doen: aan ‘hetgeen geheel het land bewonderde, troffen 
zijne’ verbeelding ‘minder. . ‘Noch _ geest="; noch” ligchaamsgefteldheid,-had 
hem beftemd ‘tot beheer over menfchen „ en:in’ deze bijnà ftaatkundige loop- 
baan van zijn leermeester vond VAN "DER BOON. rte igang ftof 
tot navolging. - bijte te ABS580 00 it mier Dar ekeoil ot 
„Geliefkoosd’ daarentegen ‘is zijne dd ceed en „aanwijzing van: wat 
BRUGMANS- deed op: die paden; “waar-/hij-zelf zich lust envkracht gevoelde 
hem ste volgen. «+ In: Scheikunde , ‘Natuurlijke Gefchiedenis, ook ‘in: Genees- 
kunde, welke laatfte vAN DER BOON MEsCH eenigerì tijd alsvjong Geneesr 
heer uitoefendej isde -Lofrede veenvuitgebreid:;-met weelszorgsbewerkt , 
overzigt ‘van navorfchingen , vraagftukken ;->gefchilpunten; tot hetstijdväk 
behoorende; hetwelk hij=-doorloopt. … Hem: trok vooralsdat gedeelte: van 
Natuurkennis., ‘hetwelk. de gedachten uit het {tudeervertrek: gedurig verr 
plaätst en ‘heenvoert naar die fcheppingen op vaardey welke bergen en ge- 
fteldhéid van "grond „ende“ organiëke’ natuur in plantenven -dieren- vertoo- 
net :« veel: had hij- ‘hierover nagelezen’, -zich- minder -geoefend ‘op-deafge- 
trokkene: befpiegelingen van’/Wiskundige Natuurkundesv-In-dezerLuofrede, 
gelijk - daarna in- zijne lesfen-, “wist hij hetswerk -der klasfificatiën „en: de 
gronden „ waaruit « zij ‘kunnen vafgeleid “worden ;--als veelbeduïdend-:middels, 
naarswaarde «te doen fchattens;-Doch- zich daaruit te verheffèn tordbefchou- 
wingen van geaardheid; van oogmerk en“onderling „verband 4: vas wat hij 
voornamelijk “beoogde „: ven wolbragt , “op-het woetfpoor- vanszijnvonfterfelij- 
ken leermeester’ vamet, minder “gezäg’-dan “deze wel vis waars en opeen 
sit toon 


WEL 

toon. verfchillend van die krachtige taal, welke deze laatfte vermog te 
voeren; maar het was bij vAN DER BOON MESCH, die eerlijke vrijmoedig- 
heid uit bewustheid geboren, van niet onvoorbereid of flecht toegerust te 
fpreken , die zijne voordragt deed uitblinken „ hoezeer op eene ‘andere wij- 
ze, die allen innam, en zoo geheel overeenftemmende met die gematigd- 
heid en zedigheid, die zijne inborst beftendig kenfchetften. Met een be- 
daard oordeel begaafd, hield hij zich ver van het driftig voorftaan van - 
eenig ftelfel. De overweging van vraag(tukken , betreffende Landbouw: en 
Geneeskunde ‚ had bij hem dien heilzamen invloed , van hem over de toe- 
pasfelijkheid van vele geleerdere verklaringen, ja zelfs proeven; in twijfel 
te houden, ten minfte uiterst behoedzaam te doen zijn, overtuigd, hoe de 
Natuur in het groot, de levende Natuur vooral , van vele omftandigheden 
te gelijk afhangt. Zijn geest open latende voor alle indrukken, toonde. hij 
zich geheel vrij van blinde en overdrevene bewondering van eenig vak van 
geleerdheid hoegenaamd. 0 , shake 
Dit werk van vAN DER BOON MESCH doet ons den omvang zijner kun- 
digheden nog langs een’ anderen weg kennen , den vorm namelijk „ waarin 
de Lofrede voorkomt. Er werd hier eene meer letterkundige vereering, 
dan wel eene enkel geleerde opfomming bedoeld. Ten minfte van DER 
BOON: MESCH hield het daarvoor , en zijne Lofrede behoort tot die hulden 
aan … wetenfchappelijken roem „ in welke de inkleeding, de dadelijke indruk 
op lezers of hoorders , op den voorgrond worden gefteld ; waar men zich 
het gebruik ontzegt, het althans zoo veel mogelijk vermijdt, van de be- 
namingen en uitdrukkingen tot de wetenfchap eigenlijk behoorende; meer 
algemeen fchildert, en meer herinnert aan wie het reeds verftaat , dan. uit- 
voerig befchrijft. of , openlijk. noemt. … Oppervlakkigheid. te vermijden aan 
den eenen kant gezochte loftuiging aan den anderen , te trachten zijn on- 
derwerp in eigene waarde als van zelf tedoen uitblinken, is hier het ge- 
volg, gelijk het mede het beste bewijs wordt, van kennis, die meer vin- 
fluit 


CID 


_ {uit dan men gepast oordeelt ten toon te fpreiden. De moeijelijkheid ech- 
ter gevoelde hij, en kon haar niet geheel te boven komen, uit de onge: 
lijkheid. ontftaande tusfchen. den inhoud en den vorm, als de zaak, die 
vermeld wordt , hoe waardig ook hare vermelding, zoo weinig: verheven, 
zoo weinig tot de ftatiger maat. van lofrede opklimt. Niemand toch, of 
heeft gelet op het dikwerf afftekende tusfchen het grootfche, het bijna 
dichterlijke aanzien van wetenfchappen;, op een af{tand in haren geheelen 
omvang en rijkdom befchouwd ,„ en het weinig grootfche , geheel ondich= 
terlijke van fommige deelen , dikwerf de ftevigtte deelen van het prachtige 
geheel; hierin gelijk aan den landbouw zelven, ons vande vroegfte tijden 
af als een der bevalligfte bedrijven afgebeeld , offchoon voorzeker in de 
dagelijkfche verrigtingen , van. welke hij afhangt, veel is, dat nooit eenig 
man van fmaak heeft kunnen bekooren.. VAN DER BOON MESCH verkoos 
(en de beoordeelaars van zijn werk zullen zijne keuze hebben toegejuicht) 
liever alle gedeelten eenigzins gelijkelijk op te voeren tot den toon, die 
zoodanige lofrede voegde , dan beurtelings, nu te verkeeren in al den we- 
tenfchappelijken toeftel met zijne harde benamingen, nu als een uitftap te 
doen in de welfprekendheid. Offchoon het ook niet is te ontkennen ; dat 
hierdoor wel iets onbepaalds , iets bedekts of half raadfelachtigs overblijft , 
en dat ook van hem de aanmerking mag. gelden, dat de Aanteekeningen 
fomtijds belangrijker ftof behelzen dan de Lofrede zelve. Doch hij fpreekt 
altoos mannelijken lof, en waar de bemoeijingen van „BRUGMANS in hoo- 
gere ftandplaats het toelaten, is er warmte en eene natuurlijke verheffing , 
die het werk eigenaardig bekroont. 
„Sedert 1827 arbeiïdde vaN DER BOON MESCH aan eene nieuwe uitgave 
van TROMMSDORFFS Leerboek der, Artfenijmengkundige Scheikunde, 
waarvan het groot{te gedeelte in het licht verfcheen , het overige bijna vol 
tooid gereed lag ter perfe, Dit werk, in ons land op hooge waarde ge- 
fteld , munt uit door die zoo gewenschte vereeniging van bruikbaarheid en 
B we= 


GARE C- RD, 


wetenfchappelijke leiding , waarin het weinigen evenaren, en die misfchien 
zeldzamer ís geworden in eenige gedeelten van: wetenfchappen , door de 
uitbreiding zelve, welke “geleerdere‘ndvorfchingen ontvangen, waarniede dé 
toepasfelijkheid niet altijd geëvenredigd zijn kan: VAN DER’ BOON MESCH 
bezat’ in hooge mate het talent van hier een midden te kiezen; hij bragt 
zich levendig het gevaar voor den geest van den: bereider-in pharmacië 
door té veel of te ingewikkelde vraagftukken-afkeerig te maken in’ plaats 
van‘ aan té lokkén „en hem aldus terug-te- drijven tot zijne ondervinding , 
die’ veelal weinig meer beteekent dan zijne gewoonte; het beter achtende ; 
aan wetenfchappelijke kennis'al 'ietste befnoeijeh „ dan minder diep gelegéne 
en voor ‘hem veel nuttiger. waarnemingen. te doen veronachtzamen of voor 
bijgaan; “En het. Leerboek van: TROMMSDORFF, reeds. vroeger door anderen 
onzer landgenootén vertaald: en verrijkt,’ ontving uit zijne handen eene -uite 
breiding ‘en volkomenheid , die: zijn! ‘naaar -aan: eenen meen eig duur- 
zaam zullenverbinden;e- > «> > lelilon eis +ou sil 
Var’ véelvuldige “Kennis getuigden” (ook zijne testen over. ide Niue 
_Historië , “&n “offchoon” hier “ter ftede op «geen tooneel geplaatst 3: -waar 
het publiek’ het openbaar onderwijs deelachtig wordt „en zijne lesfen zich 
bepaalde’ tot’ het” klêin’ getal wàn’ eigenlijk. ftudereriden ; tieeft hij echter 
meermalen de aren Send rid gonne voor ‘te: lichten en ber 
hulpzaain te zijn. ie, [to Ishara siert 
Het órderwijs'voor der de. ehh Ctinifche Seiööts gutweejarèn … 
doör “etn “waatgenónien’g gaf hijin‘het Hollandsche: Voor val: hiet-överige 
behield hij het Latijn , en verklaarde daárin ‘te willen volharden.” Hij ge- 
voelde die kracht’ van witdrukking en bondigheid van ‘zinfneê ; ‘waardoor’ de 
jer ookin ‘het wetênfchappelijke zoo zeer” uitmunt’,” en” geloof- 
de daaraan t&”“kuntien “opofferen ‘die’ meerdere: rijkheid enlosheid van’ ver- 
haal, waartoe de taal’ dés “gewonen levens ‘ons-de magt verleêne, >> Welligt 
deelde hij in de” Kuivering3 “waartiede men afftapt van een” gebruik. „dat 
ü met 


bj n d 


rme 


Carint 

met. „eenige … moeite, „werd. verkregen „ vooral wanneer men, hierin niet 
ongelukkig geflaagd iss. en dat „dit laatfte bij VAN, DER BOON MESCH het 
geval was „ is aan bevoegde regters toegefchenen, 
„„Regtfchapenheid en minzaamheid, verwierven VAN DER, BOON MESCH, viel 
achting, fchonken hem de gehechtheid. van allen „ die ‚met hem omgingen. 

„VAN. DER. BOON, MESCH, bezat geen. Sterk, geftel. Na reeds vroeger eene 
pee et longziekte, te hebben doorgeftaan , vertoonden, zich op nieuw 
op het onverwachtst de fchrikkelijkfte voorteekenen. Dit was in den herfst 
van. voorleden. jaar, juist op den tijd , dat allen, zich afwendden van. we- 
tenfchappelijken arbeid, ja. {chier, van, de „gewone werkzaamheden van het 
leven, om. het oog te houden. op. de wolken , die over ons vaderland op- 
kwamen 3 ‚toen. hij in de algemeene ontroering deelde, doch die hem wel- 
ligt noodlottig, werd. Na korte onzekerheid , openbaarde zich de kwaal 
in al hare fterkte bereikte. fpoedig „hare tijdperken van „onherftelbare uitte- 
ring:,. en. ras, naderde. gevaar voor. zijn, leyen… „Hij, werd in de lente te 
Delft overgebragt. voten genoot. de, laatfte „ zorgen in, het. vaderlijke huis, ‚Ik 
mogt hem aldaar zien den 18, ‚Junij, fchijnbaar zoo nabij niet, aan zijn. ein- 
de, Doch. toen ik, terugkeerde » was, de tijding mij reeds vooruitgegaan : 
hij was geen vierentwintig uren na mijn bezoek ontflapen. 

VAN DER BOON MESCH bereikte den ouderdom van 36 jaren. 

Van hem is opgeteekend , dat hij door zijne jeugdiger akademifche fchrif- 


ten rech de. chen medaille. behaalde. op. wire: ‚prijsvragen (*)s- 
iid 


14) Deze: prijsvragen. waren + vovervde beftanddeelen, der-lucht, Anna/. Acad. Lugd. 
Bati 18177 Over den invloed: van: het licht op! de-principia vegerabilinn proxima ; over 
Het werband” der inwendige gefteldheid- met-den witwendigen vorm in/planten; beiden in 
dezelfde “Annals; 1818, en over het acidum muridticum oxygenatumAnn. Acad, Ultr. 


d Matt Hij- a rk in «de natuurlijke „wijsbegeerte: met eene-disfertatie de, Granite 
„1820, 
B 2 


Cte ) 

Als lid’ vân' dic Inffituut, heeft hij aan de werken der Rerfte Klasfe 
eene befchrijving gelevefd, nam op zich de uitvoering der proeven aan 
het publiek bekend gemaakt, doch zonder zijn naam, die de middelen op- 
gaven ter ontdekking van vergiftig bijmengfel in het brood, « Hij trad 
nog de laatfte maal voor U op, Mijne Heeren Leden van het Inftituut , 
als Lofredenaar van den beroemden pavy; Gij hebt hem gekend als 
een verlicht mensch , die zich betoond heeft een iĳjverigsen waardig deel- 
gerioot uwer werkzaamheden, 

HENDRIK FRANS THIJSSEN overleed alhier ín den ouderdom van 4e ja- 
ren , als geneesheer en geleerde beroemd vooral in deze ftad, waar zijn 
onverwacht verlies, ook buiten den huisfelijken kring van welken hij de 
fteun was, zijne vrienden niet alleen en hen die zijnen raad gebruikten , 
maar allen die wisten wat hij was in de nieuwe aanzienlijke betrekking, 
door hem kort te voren aanvaard , met droef heid mogt vervullen. 

THIJSSEN had aan zijne geneeskundige ftudiën buitengemeene uitbreiding 
gegeven, en al wat hij tot hulpmiddel daarbij noodig achtte, boekerij, 
aanteekeningen , op de breedfte fchaal aangelegd. Hij verzamelde met 
zeldzame vlijt en naauwgezetheid uit alle inlandfche en uitheemfche werken 

wat 


1820, in de geneeskunde met eene disfertatie de nervo Sympathetico magno 1821, en 
aanvaardde zijn Hoogleeraarfchap te Amfferdam met eene oratie de Naturae contempla- 
tore tum sui tum alieni commodì adjutore 1823. Verder bezitten wij van hem de bo- 
vengemelde ZLofrede op Brugmans, Hollandfche Maatfch. van fr. Kunft. en Weten- 
fch., 7 Deel. De uitgave van TROMMSDORFF 1826 en 28, Ontleding van den Jichtkalk, 
Bijdr, tot de Nat. Wet. 1826. Befchrijving van een nieuwen Eekhoren eneen nieuwen 
Pastor. | Nieuwe Verh. 2e, Deel. Eene Gedachtenisrede op nUMPHRY DAVY in de openb. 
verg: 18 Dec, «1829. Erzijn eenige loffelijk- vermelde Latijnfche gedichtjes van zijne band: én 
obitum viri nob. Clar. S. J. Brugmans 1819. ad amicum suum Johannem Rudolphum 
Thorbecke, en op het overlijden van den tweeden zoon vanden Hoogleeraar VAN DER PALM. 


Ì 
d 
5 


C43 


wat. tot zijn vak. zelfs de verfte betrekking had , en kwam, tot de behan- 
deling van eenig punt met deskundigen, ‚toegerust met een overvloed van 
ftukken ter ftaving of opheldering zijner gevoelens , die toeftemming bijna 
afdwongen. … Men -dulde den, toon van vertrouwen, waarop hij gewoon 


was te fpreken. In 18ro had hij van dien volledigen fchrijftrant , die 


hem eigen werd, eene proeve gegeven. in een Akademisch gefchrift: de 
Pulsus.-doctrina ; dat, hoezeer, met een bepaald oogmerk. opgefteld, bij 
buitenländers bekenden geacht is- geworden. Natuur-en. Scheikunde wa- 
ren bij hem niet enkel voorbereidende vakken geweest in den aanvang. zij- 
ner {tudiën,, maar. bleven bij hem hulpmiddelen die hij. hoogfchatte , 
gaarne aanhaalde in zijne medifche fchriften „ en waarin hij zoo bedreven 
was „ dat hij zelfs eene Verhandeling over een zuiver phyfisch onderwerp 
in, het licht gaf , en als lid van het Inftituut aan chemifche bewerkingen 
gaarne de hand leende. / 

Zijne Gefchiedkundige Befchouwing der ziekten in de Nederlanden in 
verband met de gefteldheid: des Lands en de leefwijze der Inwoneren, 
gelijk de titel kon doen verwachten , bood hem een ruim veld aan „ om 
dien rijkdom ten toon te fpreiden van berigten , welke het zijn gelief koosd 
werk „was. op te zamelen ; zoodat ook de Natuurlijke Historie hier , om- 


trent den aard dezer Landen in vroegeren tijd „ omtrent -{trerigere en ge- 


matigde jaargetijden , vele belangrijke aanteekeningen en lijsten bijééntreft. 
Zoo is ook de Voorlezing over Nicolaas Tulp een uitttap in veel ge- 
fchiedkundig narigt „ en bevat in ’t breede de denkbeelden, welke rujs- 
SEN zich vormde van de gefchiktfte wending van geest, om een gelukkig 
beoefenaar «te zijn van Geneeskunde, Voegt hierbij een praktijk van vele 
jaren , welke hij genoten had, en men begrijpt, dat geene keuze, geluk- 
kiger uitviel en meer algemeen toegejuicht werd „ dan, toen bij de oprig- 
ting van het Clinisch onderwijs hier ter ftede aan TrIJSSEN het Hoogleer- 
aarambt wees op RnB 5 eene inftelling, die, en ter behandeling van 

B 3 zie- 


C 14 ) 

zieken en tér mededeeling van geleerder onderwijs veel" vorderde; dat allen 
erkend hebben ; dat’ zich ‘in THIJSSEN op’ de uitnemendfte wijze vereenigde: 
Niet Jang” ‘heeft hij „dien “post mogen bekledden: “Ook de’ Eerfte: Klasfe 
heeft voor haté Verhandelingen enwerkzaamheden de eigen van eer 
ir: en hulp ‘te kort mogen plukken (*).- At onderd a, 
De beroemde SAMUEL“ THOMAS “VON “SOEMMERRING ‘ Wis inbe 
Bred: dezer … Klasfe, … Zijne vermaardheid. als Ontleedkundige “in 
Dwitschland ; getuigd door detalrijke- benoemingen tot-Leeraarambtenr, 
door hem aanvaard ;-of hem-aangeboderi-„ berust’op’de duüurzaamfte wijze 
op “een “uitgebreid werk » over de ‘Onitleedkunde van den mensch „hetwelk 
geroemd wordt zoo “wegens volledigheid der opgaven , en wat hij daarin 
zelf aanvulde en voltooide „als wegens de gepaste aaneenfchakéling der on= 
‘derwerpen. Doeltreffend vooral zijn de’ ontleedkundige afbeeldingen door 
hem geleverd, In dit opzigt worden zijne voorftelling- van de grondvlakte 
der-herfenen ;vreeds ‘vroeger door hem ‘uitgegevèn', en” zijne befchrijving en 
afbeelding. der. zintuigen « hoogelijk…geroenid, ‘en door vele bekwame 
‘mannen als’ voorbeelden “ter “navolging aangeprezen; Veel hiervan “is 
‘ook elders opgenomen ; en befchouwd”als ruitblinkende’ even zoo veel door 
het oordeelkundig gebruikvan verzamelde bouwftoffen „ als;-door vlijt “en 
fierlijke uitvoerings Hij wordt «ons ‘befchreven door de genen „die hem 
Trade al go taymtaodsarne lrgaslad sle , uotihtamast: 4batken- 


4 en tn gras 4 wel de ot ĳ 


(*) De uitgegevene werken van THijssEN zijn: Diss. med. inaug. de Pulsus doctri- 
na. ‘Lugd: 1810. Woörlezing over Nicolaas Tulp. Gefchiedkundige befchouwing der 
Ziekten in de Nederlanden, Amft, 1824. Over de Zelfontbranding, Bijdr, tot de na- 
tuurk. wetenfch, 1826. Over, lokdt vorming van den mist, ibid, 1827. …THIJSSEN en W. 
VROLIK, Proeven ovér den invloed van het Zenuwftelfel op den bloedsomloop ibid. 1828. 
Over de ‘Herfstkoortfén, Bróndflichtings zucht in verband miet geflechtsont wikkeling. 
Bijdr. tot Regtsgel.” 1451. 358. © Wat behoort opêr dit geheel onderwerp in eén Wet- 
boek van. Strafregt bepaald te worden, Bijdre Vs bl.:461» Redevoering over de ge- 
fchiedenis en frekking der Clinifche Geneeskunde, Over de Vorming van Schüjnvlie- 
zen. Nieuwe Verh, re Klasfe , 9 Deel. 


6435. 


kenden’, vals parende een uitmuntend shart aan uitftekende geestvermogens „ 
bemind” en” gelukkig. in” den” uitgeftrekten- kring: van, leerlingen, en bekenden, 
welke veen verlengde leeftijd om hem gefloten had. Von. SOEMMERRING, 
overleedsin 1830 te Frankfortsin den ouderdom van 75:jaren. …… ‚or, 
»Tot--onzeLandgehootensterugkeerende hebben. wij nog het verlies te 
betreuren. van ons-korresponderend lid-den Heer oACRIM BODEL., Ons dit 
jaar in: den: ouderdom: van. 64 jaren ontvallen: „Bijna 4osjarenals Arts, te 
Dordreëht gevestigd, verwierf hij--zich, grooten roem ‚in ‚de beoefening 
der geneeskunde, en _werd‘om zijne kundesen. arbeidzaamheid tot de. me- 
nigvuldigfte “bedieningèn: én- waardigheden „geroepen, hebbende het Voor- 
zitterfchap” der ‘Kommisfie»van' Geneeskundig Toevoorzigt federt ‚1806 be- 
kleed; Lid zijnde van den ftedelijken raad der (tad, Dordrecht „en kort 
vóór “zijfien “dood “tot Voorzitter benoemd inde. Geneeskundige School, 
iid’ "1828te' Roeiërdam opgerigt. +Eennian-van veel;aanzien onder zijne 
ftadgenootén „en alóm “nons: vaderlandobekend om Geneeskundige dien- 
ften en burgerlijke deugden, en door eenige uitgegevene ftukken , waaron- 
der het’ voornaamtte, het’ Verflag wan ziektente Dordrecht en,‚omftre- 
ken, bevattende ‘zijie’ ondervinding: vân- 1794 tot-1805 ‚ren-geplaatst in het 
viewed Magazijn van Van STtPRIÁAN ONTIJD: wo aertithad 
ai „De 


ho ig 91 of 


pe} PP 
EAN if 
getie le shnantov gen « Uiiotila2 sh 4 U 


(%) De menigvuldige Kotlin en waardigheden van JOACHIM BODEL, eh uit- 
voerig befchreven door sIEGENBEEK,: 2 zie Aanfpraak ind de Maatfch, van Nederlandfche Let- 
terkunde te Leyden, 5 Hooim,. 1831 , alwaar zijne gefchriften worden. Opgegeven, bl. zo, 
Narigt van den Dordrechtfehen geneesheer en Lector F, We van der Leeuw. Letter- 
bode 18or.. Waarneming van eene zeer zonderlinge overeenkomst van tweelingen, 
zijnde meisjes! Verlis der - Bat, „en: Holl. Maatích, te Haarlem „II Deel, IJ, Stuk, ble 
339. Waarneming, van. eene. gewezene longtering, IV Deel, van het Gemeesk, m mag. | in 
den ‚tekst aangehaald, ‚en in hetzelve elf flukken van boveng. inhoud, de vikingen 


sek OY € 


à altijd. in verband gebragt met de weêrsgefteldheid op het eiland Dordrecht” 


C 16 ) 


„ De Klasfe eindelijk zag zich nog onlangs door den dood beroofd van 
een kundig medelid, den Heer joHAN PIETER FOKKER , inzender van eenie 
ge Sterrekundige waarnemingen, die in de Verhandelingen der Klasfe gee 
plaatst zijn (Deel II, 1816, Deel VI, 1823). …Wij vinden rorker in 
1782 Lector in de Wis-, Natuur- en Sterrekunde te. Middelburg ; in 
1798 Lid van het eerfte en zoo kortftondige Uitvoerend Bewind van ‚dat 
jaar, in 1809 Lid eener Kommisfie in °s Gravenhage ter regeling van 
maten en gewigten, en laatst woonachtig te Axel in Oost-Vlaanderen , 
alwaar hij in den ouderdom van 76 jaren overleed. 

Hiermede , mijne Heeren » is mijn Verflag geëindigd van de opengevals 
lene plaatfen door den dood van verdienftelijke mannen , en is een pligt 
door mij vervuld, die, treurig uit zijn aard, ons rt oak op nieuw 
wordt opgelegd ; welks vervulling echter „bij het gemis van beminde en 
hooggeachte medeleden , verzachtend is voor onze fmart , vereerend. voor 
de nagedachtenis der doodên , wol van ernftige herinnering voor de levenden ! 


Thans zij het mij vergund, Zeer Geëerde Toehoorders ! Uwe aan- 
dacht in te roepen bij een beknopt Verflag van de werkzaamheden onzer 
Klasfe gedurende de twee laat(te jaren , hetwelk ik den Heer MERE 


verzoek mede te deelen. 
Waarna de Sekretaris het volgende Verflag voorlas: 


ZEER GEËERDE TOEHOORDERS VAN ALLERLEI 
RANG EN STAAT , 


De ftouté gedachte, welke. bij eenige onzer Zeehandelaren oprees , om 
de ijsbaan op te ruimen, die tot in het vroege voorjaar van 1830 den 
gang der fchepen door het Noord-Hollandfche Kanaal dreigde tegen te 


hou- « 


MEE t AIR 


houden, met de gelukkigfte uitkomst bekroond zijnde, heeft zulks niet 
alleen de bewondering van landgenooten en vreemden verwekt gehad , maar 
tevens aanleiding gegeven tot de vraag, of niet andere werktuigknndige 
hulpmiddelen , dan welke daartoe gebezigd waren, ingeval van nieuwe 
behoefte , tot eene dergelijke ontijzing zouden te verkiezen zijn. 

Twee onzer Landgenooten dit vraagftuk zich hebbende voorgefteld , 
meenden tot deszelfs oplosfi ing gekomen te zijn , en droegen ieder afzon- 
derlijk hunne daartoe uitgedachte werktuigen aan Zijne Majesteit , den 
Koning voor. 

Dit had ten gevolge, dat Zijne Excellentie , de Minister van Binnen- 
landfche Zaken, op last des Konings, de inlichtingen en het advies der 
Eerfte Klasfe op beide die Voorftellen verlangde. 

Ik zal de eer hebben , U „ Geachte Hoorders, met den inhoud van het 
antwoord, der Klasfe, voor zoo verre dit voor uittrekfel vatbaar is , be- 
kend te maken. 

Om bij hetzelve de vereischte orde in acht te nemen , liet zij eenige 
algemeene aanmerkingen, opzigtelijk het mogelijke en nuttige van het zoo- 
genaamd ontijzen van rivieren en kanalen , voorafgaan , om daarna hare 
gedachten mede te deelen omtrent de gefchiktheid der werktuigen en mid- 
delen , door de adresfanten daartoe aangeprezen. 

Het hoofddoel, ‘door de beide Ontwerpers beoogd , is niet minder , 
dan ook onze hoofdrivieren van ijs te ontruimen , ter afwending der ge- 
varen van overftrooming, die uit iĳsftoppingen op dezelven voortvloeijen. 
Daartoe meenen zij, dat het ijs flechts doorgezaagd en in kleine ftukken 
behoeft gebroken te worden, om , zoo als zij zeggen „ hetzelve dadelijk 
naar zee te doen afdrijven. In hoe verre dit oogmerk daardoor te berei- 
ken is, verdiende dus in de eerfte plaats de overweging der Kiasfe.” 

Indien men bedenkt, dat de IJsftoppingen in de rivieren ontftaan „ door 


eene ftremming in den afvoer van het met den ftroom afdrijvend Is, en 
- dat, 


C 18 ) 


dat, bij die afdrijving „ het ijs reeds in grootere of kleinere ftukken is ge- 
broken , ‚dan gevoelt men, dadelijk, dat het verbreken van het ijs in ftuk- 
ken, geen „algemeen, middel, kan wezen om de rivieren van het ijs te ont- 
doen. at zoodanig En dat „daarbij, geene ijsverftoppingen. zouden kunnen ont- 
ftaan. 

De oorzaken lo. die den gereeden afvoer van het IJs beletten , of die van 
hef ontftaan van ijsdammen , zijn derhalve niet daarin gelegen , dat het ijs 
niet genoegzaam bij den afvoer zoude zijn verbroken ; maar in geheel an- 
dere „aan al onze rivieren eigen en niet te veranderen omftandigheden , als: 


“1, In het opkomen van den vloed uit zee. 


20, In verzwakking van ftroom. 


3°. In verhinderingen in de ftroombaan , als droogte en platen , waar- 
‚ op en waaraan de afdrijvende ijsfcholten zich het eerst vasthech- 
“ten , of aan den grond raken. 


Al ‘deze oorzaken. sen ‘bijzonder de eerfte en laatfte, werken des te fpoe- 
diger ‚ naar gelang de „rivieren eenen lageren waterftand hebben. 

Al ware het dus mogelijk , over zoodanige groote oppervlakte , als de 
waterfpiegels onzer hoofdrivieren hebben , het ijs aan ftukken te breken, 
dan, ‚nog zoude daarmede geenszins het ontruimen van het ijs bevorderd 
worden k noch Kunnen worden voorgekomen „ het zetten van gevaarlijke 
ijsverftoppingen bij den ijsgang. 

Even zoo, duidelijk als het dan is, dat de adresfanten in het hoofddoel 
hunner ontwerpen hebben misgetast „ even zoo gereedelijk kan men toe- 
ftemmen „dat het ontijzen van rivieren. en kanalên , om dezelven tijdens 
de vorst bevaarbaar te maken , in vele gevallen van groot, nut kan wezen, 
en zeer wel uitvoerbaar i is. 

Voorftellen van. middelen 2» om die ontruiming gemakkeijk, te maken en 

min- 


C489 F7 
minder kostbaar te doen worden , verdienen! derhalve eene ernftige over- 
weging. Kortelijk heeft de Klasfe dan nog aangewezen , in hoe verresde 
werktuigen der. adresfanten , ter isen van * dat: doel , als end te 
befchouwen zijn. 
Wanneer, rivieren of vaan: tot opgemelde: oogmerken „ van het ijs 


moeten worden ontruimd , is het niet’ genoeg , het isin ftukken of fchöt- 


fen, te, breken , maar dan behooren tevens , voor de doorvaart der fche- 
pen „die ftukken weggeruimd te worden, … Het verbreken’ gefchiedt”ge- 
woonlijk met zagen en bijlen , door handen-arbeid, en hetopruïtien ‘der 
fchotfen , dat de meeste moeite veroorzaakt; wordt bewerkt „door dezel- 
ven „onder het nevens vastliggend ijs te fteken „ of „ wanneer daarvoor gee- 
ne genoegzame diepte is , de fchotfen boven op hetzelve te halen. 

„Buiten eene iĳsploeg., door een ‘der adresfanten voorgedragen , om ‘de 


kracht van paarden tot beweegvermogen aan te: wenden ;'beftaan” de-voor- 


gettelde werktuigen in niets anders , dan in eenige -toeftellen „om regte en 
cirkelvormige zagen ter doorfnijding van ijs in beweging te rd? zen 
in eenige hef boomen , ter wegruiming van de iĳsfchollen. 

De zaagwerktuigen van den eenen zijn zoodanig ingerigt, dat zij niet 
wel. anders, dan door handen-arbeid kunnen worden’ bewogen ; doch’ de 
ander {telt voor, zich daartoe van de kracht des ftooms-te bedienen’, 
waartoe een ftoomvaartuig van zagen. en breekwerktuigen zou worden voor- 
zien, om , bij, den, voortgang van dit vaartuig ; het bibi gelijker ba in 
kleine repen te fnijden en te verbreken. 

„Daar eene zaag tot: de eenvoudigfte werktuigen behoort , en“in” hiet-al- 


gemeen; de, uitwerking. der. beweegvermogens: het -grootfte:is ‚ wanheefrde- 


zelve , onmiddellijk op het werktuig, dat het- gewrochtdaarftelt worden 
aangewend „zoo is het volkomen ftrijdig met alle phyfifche- grondbeginfe- 
len, dat door „de zamengeftelde marein „dië een der adresfanten 

C 2 eh moge: hiete 


(zo ) 

hiertoe wil. gebezigd werd in eenig opzigt iets zoude kunnen Worden 
„gewonnen. ï ts hs, 

„> Het sis integendeel ohibetwistbtak zeker, dat de kracht van traagheid , de 
tegen{tand der lucht en de wrijving van zijne toeftellen , welke ‘te’ gelijk 
met, de zagen voortgefchoven, moeten worden, eenen zeer nadeeligen in- 
vloed op de uitwerking zijner werktuigen zouden hebben ; beletfelen, die 
miet worden ondervonden ,. wanneer de zaag onmiddellijk door den ‘arbei- 
„der. wordt behandeld ; welke „wijze van zagen dan ook de initi 
árwerkdng moet opleveren. 

„Door een“ cirkelvormig zaagwerktuig met behulp van eerie kruk en ra- 
derwerken in. beweging te brengen, zou wel worden uitgewonnen het 
ophalen der zaag, dat bij het gebrulk van regte zagen noodzakelijk is5 
maar, dit voordeel. wordt grootendeels daardoor weggenomen, dat een ar- 
beider. niet aanhoudend aan ‘eene kruk kan werken’, ‘maar veel langer en 
fpoediger moet rusten , dan iemand, die in eene ftaande houding eene 
regte zaag beweegt. Herk: 

Een aldus zamengefteld werktuig, gelijk ook dat ,„ om regte zagen in 
beweging te. brengen , heeft daarenboven nog het ongerijf , dat de zagen 
sdikwijls -tusfchen het doorgezaagde ijs zouden vastklemmen. Geene voor- 
zorgen vimmers zijn bij deze toeftellen aangewezen , om -dezelve juist in de 
rigting der zaagfneden te -doen-voortgaan , zoo als volftrekt gevorderd zóu 
worden ‚ om gezegde vastklemming der zagen te vermijden. —- end 

Bij digt water, gedurende lange winters , werd weleer door de ftad 
-Amfterdanr, ter opening van eene vaart naar Weesp en hooger op, ten 
einde de ingezetenen “van ‘drinkbaar water te voorzien „ een werktuig gebe- 
zigd, bekend sonder den naam van gsbreker: Ook’ dit vaartuig heeft ‘een 
der ‘adresfanten “willen verbeteren, Van zijne ‘voorftellen’ ter verbetering 
heeft) -men ‘zichvechter geen juist denkbeeld kunen maken, door gemis 
van teekeningen en van model. 

Voor 


Car ) 


‚Voor-zoo verre die voorgeftelde. verbeteringen. uit de ‘befchrijving te.be- - 
oordeelen zijn , moet het twijfelachtig voorkomen , of men aaneen? vaar- 
tuig , „van: een breed hellend vlak voorzien „ beftemd om het ijs vantoe- 
gevroren water opte ligten „te verbreken en de daartegen opgeloopen ijs- 
fchotfen ter zijde te doen afglijden , wel de noodige kracht tot het aan 
den gang houden. der” beweging zoude kunnen aanbrengen. Alleen door 
proeven in het groot zoude zulks te beflisfen zijn, — 64l3l 
… Het met zaag- en breekwerktuigen voorziene ‘ftoomvaartuig:van den 
tweeden -adresfänt is almede niet zeer gefchikt voorgekomen’, om bevroren 
wateren. te _ontijzen en-daardoor bevaarbaar. te maken. „Die Heer heeft 
zelve ingezien, dat de ijsfchotfen de beweging der fchepraderen en ‘tevens 
den voortgang van het vaartuig zouden verhinderen, doch hij meent , 
door geringe wijziging van zijn vaosgeltelë werktuig die ha egen te 
boven te-zullen- komen, <5 os « JERI, Jurg: HapDS „ALS, HBV 

„|De: Klásfe „deelde niet> indat gevoelen „ „maar, was van oordeel , lg » 
bist, deze zwarigheid niet volkomen zal zijn opgelost, dit werktuig 

„even ongefchikt moet ‘wezen, om ‘ftilftaande” wateren te ontijzen , zals «om 
hetzelve” tedoen: dienen „ om ftroomende rivieren van het ijs te ontdoen, 
en het zetten. van: ijsdammen en ijsverftoppingen voor te komen. 

‚De flótfom: van-de overwegingen der ‘Klasfe ‘komt-dan hierop reders dat 
van deze voorftellen alleen. dat. de verbetering van meergenoemden ijsbreker 
betreft „eene nadere overweging „en mogelijk. eene bépròeving verdient 3: en 
is: dien inidan aân. het seinen adi ren 

a, Eerfte. Klasfe: nad, naar er te eens adden hie: bij het 
Getaria ‚was. ingekomen „‚om-door,het boren: van kunstbronnen.; of 
zoogenaamde « Artefiaanfche ‚putten , „dmfferdam: van levend. fpringwater te 
omen » Zulk, eerie proef als. hoogstwenfchelijk ‘aanbevolen , zoo in ‚het 
C 3 be- 


C 22 ) 


belang „der. hoofdftad „als ter hoped beke de, batelje hennis harer 
grondflagemes uomi do ‚ norvorroor at td 330; AÌ 5;59h100 

„Deze, aanbeveling ‘werdbij: en Koning» met welgevallen. opgenomen; 
doch: heeft „in het, ten ‘uitvoer mail bene oraal zi 
zonder gevolg is gebleven. « 

Een-der. Leden oordeelde -nogtans, deze zaak vam een ‘te. groot: „weten- 
fchappelijk gewigt, om het-bij die vergeeffche pogingen-te laten” berusten: 
Na (kennis -te:shebben geriomen, van, ‘hetgeen y betrekkelijk: het boren {van 
Artefiaanfche putten, vroeger, bijde „Kerfte-Klasfe: was bebandeld;‚gewor- 
den, deed hij'op.-dene1 „April Ilechet volgend: voorftel, 10 «5 oen 

59 Daar het ‚uit al bij de Klasfe omtrent ‚het; plan van, graving,van eenen 
„jArtefiaanfchen put, in:deshoofdftad verhandelde, is- gebleken „ datrer 
» flechts ‚één gevoelen ‘omtrerit ‘het wetenfchappelijk belang vanhet boren 
„ van zulk eenen put beftaat, als- zijnde deze boring,hetseenigs middel, 
„om ‘een naauwkeurig; denkbeeld te-bekomen: vande :geologifchie! gefteld- 
„heid „der verfchillende- beddingen ;welke den: grondj-dien wij bewonen, 
ssczamenftellen } daar voorts -‘zich\met “dit wetenfchappelijk ‘belang: de smo- 
»gelijkheid verbindt, om tevens „een zoetwater fontein te, bekomen ‚die 
„ de hoofdftad geheel sof gedeeltelijk;van drinkbaar „water -zoudervoorzien; 
„/daar-” eindelijk «de kosten van -zülk- eene--bóring “niet -geëvenredigd ‘kunhen 
» Zijn -aan het, werenfchappelijk’ belang „ eri, het, mislukken „der vin het. vorig 
zw jaar: door -derftad’ \Amflerdam- beproefde vaanbefteding ; waarfchijnlijk 
» moet worden”toegefchreven «aan: de mindere: bekendheid in. ons ‘Vader- 
„land met deze foort van boringen , mag het van belang gerekend wor- 
» den’, ‘dat: de’ Klasfe zich “op> nieuw “tot “Zijne Majesteit „ den Koning wen- 
9 desrenvop” het eerbiedigst aandringe y ten einde! het! Hoogstdezelve ‘beha- 
p ge 5” bevelerin uit! te° vaardigen som het befluit „ waarbij Zijne: Majesteit 
» eaeltond dat» men “zich: ‘onlédig’ ‘zoude lróuden’ met het nemen van maat- 

; ‚ Te- 


C 23 ) 
„regelen, die tot de boring vereischt. worden , als-nu ter uitvoering te 


„doen brengen;„ zoodat; de; in het vorige jaar geftaakte onderneming als 


nu, door „het „Gouvernement „zelve, als eene wetenfchappelijke onderne- 
»-ming,. waarbij de, geheele geleerde wereld, belang ‘heeft „onder. behan: 
» lijk opzigt van deskundigen volvoerd worde.” « … h 

Hoe welkom. dit voorftel ook. zijn-mogt ; heeft de Eerfte Kase edi 
gemeend „ dat, „aangezien de ongunftige {taat van. zaken , het tegenwoor- 
dig oogenblik voor zulk een voorftel aanchet Gouvernement niet verkiefe- 
lijk te „achten {chijnts- „Zij heeft echter geoordeeld, dit gewigtig punt niet 
uit, ‘het „oog te; moeten verliezen „ten einde daarne: hij eene vennen 
gelegenheid te kende te komen. ik 


Het fteeds meer en meer doordringen van de Cholera in. Zuropa, in 
het bijzonder in plaatfen aan de Oostzee , waarmede ons Rijk in beftendi- 
gen. handel ‚verkeert „deed ‚bij de Eerfte Klasfe de gedachten, ontftaan, of 
niet, vande zijde des Inftituuts, eenige maatregelen,aan het Gouvernement 
zouden, behooren, teworden. voorgedragen „die „ bij: het toevallig. ontftaan. 
dezer ‚vreesfelijke „ziekte „ook in, onze. gewesten 5. erges God. vreghnndes! A 
in, aanmerking dienden. genomen te worden. 

Op de bedenking echter , dat van de zijde des Inftituuts alleen beeteabe 


kunnen, worden …wetenfchappelijke, voordragten „en geenszins.die,van Ge. 


neeskundige policie, als waartoe in,de Provinciën, en fteden, van. Rijkswe- 
ge Kommisfiën beftaan en werkzaam zijn, is vooral aan de Geneeskundi- 
ge „Leden, der, Klasfe, opgedragen „geworden „ om die. bedenking in vernftige 
overweging te nemen en het „onderwerp ‚zelve zoodanig toe te eit ‚dat 
men tot een, ftellig,, belluit komen, „konde, artan ov Eiedarmnesto ut 


Est 


De Vergadering. van den ‚a Junij, Llo butvisa: ee tief eis „door teen der 


Geneeskundige „reden „ confidentieele „mededeeling: van de maatregelen die 
federt den,17.,November van: het-jaar 1830 bij ‘het Gouvernement genomen 
4 zijn, 


C 4 ) 
zijn, omde zoo zeer gevreesde ziekte af te weren , en van ’s Konings 
voornemen ; om “voor ’de' toekomst de gefchiktfte middelen té doen bera- 
mien ‘door eene ‘bijeen te roepen Staatskommisfie van Geneeskundigen „ten 
einde de Aziatifche Cholera van onze grenzen te weren , en ‘bij derzelver 
onverhoopt ontftaan „ te beteugelen en te genezen. 

In deze bekomene inlichting meende nu de Klasfe te mogen berusten, 
en van hare zijde vooreerst geene voorftellen heren veran da duren aan 
het Gouvernement te moeten doen. 

Ik heb, hoewel de twee laatst behandelde orc ive geen gevolg zijn 
geweêst van lastgevingen des Gouvernements, dezelve echter hier bij voor-’ 
keur vermeld, omdat zij met het algemeen belang zoo naauw verbonden 
zijn, en zonder bemoeijingen van het Gouvernement ijdel zijn zouden in 
bunne gevolgen. ;: 

Wij: komen dan nu tot de wrije werkzaamheden der leden, die zich on- 
derfcheiden “in zoogenaamde. voorlezingen „ met geen ander oogmerk aan’ 
de ‘Klasfe medegedeeld , dan om gelegenheid te verfchaffen tot geleerd on- 
derhoud , en in aangeboden ftukken, ten doel hebbende , om , na het 
gunflig oordeel EN rei in op uit te geven wiegend te worden opgeno- 
„De gewoonte’ brengt biede dat in het peataar Verflag van de voorle- 
zingen het (eerst Big ies: gemaakt. er 

LO re5: Ë OT 4 

De Heer “VAN HALL gaf ons dan als zoodanig zijne waarnemingen over 
de „werking van het leven in het plantenrijk, en wel vooreerst over de 
duurzaamheid van hetzelve, Eenige plantjes van Riccia glauca L. tot 
de famille der” ‘levermosfchen behoorende’, “op” de “gewone wijze ge- 
droogd- en „gedurende “zes wekenvin ‘het Aerbarium bewaard, herleefden 
weder, geheel ens al, groeiden, én namen in omvang daiinstrkelijk toe ; 

ijs na- 


C 25 ) 


nadat zij onder een omgekeerd glas in een’ vochtigen grond geplant wa- 
ren. Deze plantfoort bleek de fterk{te afwisfelingen van droogte en voch- 
tigheid gemakkelijk te kunnen doorftaan. Gedurende de maanden Julij en 


“Augustus onder een omgekeerd glas in eene kamer aan de zon blootgefteld 


geweest en zoo volkomen uitgedroogd geraakt zijnde, dat de plantjes zich 
als een wit vormeloos ftukje papier op de aarde uitgeftrekt vertoonden , 
herleefden zij toch en groeiden weder aan, zoodra de aarde andermaal 
vochtig was gemaakt. Hetzelfde had op gelijke wijze plaats met eenige 
bladmosfchen: Bryum argenteum, Hypnum cypressiforme en Dicranium 
purpureum , die even zoo uitgedroogd geweest waren. 

Eene Zris pwmila in het voorjaar van 1830 met een flechts zeer klein 
ftuk van den wortelftok zonder eenige vezels , op de gewone wijze ge- 
droogd, van tijd tot tijd aan de zon blootgefteld en fterk zamengeperst, 
werd gedurende een vol jaar in het Aerbarium bewaard. In het voorjaar 
van 1830 wederom geplant zijnde, bleef dit gewas gedurende drie weken 
fchijnbaar levenloos ftaan, na verloop van deze echter ontwikkelden zich 
uit de grondfchijf aan de eene zijde wortelvezels, aan ‘de andere zijde 
nieuwe bladen , die de gewone grootte bereikten. 

Eene tulp , de zoogenaamde Due van Tol, werd met den bol daaraan, 


in het voorjaar gedroogd en tusfchen papier bewaard. In het volgend 


voorjaar groeide er uit den gedroogden bol eene nieuwe fpruit , welke drie 
à vier Nederlandfche duimen lang werd „ doch weder verdorde, toen de 
plant op nieuw gedroogd en zamengeperst was. Weggelegd zijnde , fchoot 
deze tulp in het tweede voorjaar wederom eene fpruit , die nu echter naau- 
welijks twee Nederlandfche- duimen lang werd , en bij eene nieuwe droo- 
ging der plant verdorde, waarna het leven in dezen bol- eindelijk gehel 

fcheen wtgehlscht te zijn. 
Het een en ander gaf het geacht Medelid aanleiding tot eenige opmet- 
kingen over het flapend of rustend leven , als een uitftekend hulpmiddel 
D der 


C 26 ) 


der natuur tot bewaring en inftandhouding van het aanzijn der planten. 

De ftraks gemelde waarnemingen over de Riccia glauca gaven hem 
nog gelegenheid, om de werking van het licht op dezelven gade te flaans 
Een klein plantje van deze. Riccia' toevallig omgekeerd. gevallen- zijnde „ - 
zoodat de witte glasachtige worteltjes naar boven te {taan kwamen , merk- 
ter hij op,” dat de worteltjes ‘zich eerst-fchuïns van het licht afwendden 
én “het ‘loof -zich meer en meer ophief , zoodat eindelijk de Riecia zich 
geheel omgekeerd en hare worteltjes in de aarde gefchoten had. 

„De: vruchtfteeltjes: of setae. van Jungermanniaepiphylla bleken hem in - 
hunne ftrekking geheel en al “door den‘invloed van het licht bepaald te 
worden, « Zoolatìg toch de zaaddoosjes niet opengefprongen waren, kon 
men “duidelijk zien, dat de vruchtftelen zich den ganfchen dag naar den 
loop der zon wendden. Die flrekking was zoo bepaald „ dat, toen hij de 
pot, waarin de Jungermannia fond, telken half uur een weinig omdraai- 
de; ook ‘de wrachefteel in weinige oogenblikken van ftand veranderde, 
zoodat de top’ der zaaddoos fteeds regtlijnig naar de zon gekeerd werd. 
De omdraaijing van de plant eenige keeren herhaald zijnde „ werd de vrucht- 
fteel eindelijk geheel en al tot”eenfpiraal gekruld, 

Deze proef gelukte eindelijk ookin meer of minderen sein met Agere 
foorten van Jungermannia. — 

“Eindelijk deelde hij mede , en ‘helderde zijne voordragt dt afbeeldin- 
gen op,-hoe hij op de aarde, waarin de Riccia glauca groeide, zich 
eenige’ geleiachtige” bollétjes „eenigzins op eene foort van. Nostoc gelijken 
de 5" zag wormen, in wier zelfftandigheid zich eene jonge plant ontwikkel- 
de } die, grooter “geworden pa ie paper eene gmg: Hiei Hersen 
ca daarflelde. NG 

Bij de vergelijking van deze waarnemingen met t die van NEES VAN ESEN- 
BECK 3’ SENIOR } over’ de ontkieming van «zaden der Jungermannia epiphyl- 
late vinden in het swaalfde deel der-Nova Acta Academia Natura 

1 cu- 


Ee 


( 27 ) 


curiosorum , Scheen het den Heer vaN marr toe, dat-de genoemde gelei- 
achtige bolletjes (spore) der Riccia glauca waren , die, ontkiemende, 
eerst het uiterlijk aanzien eener Nostoc vertoonden ; iets , waarvan hij zich 
door. nadere proeven. hoopt te verzekeren. ttl 
Hij uitte tem flotte. het vermoeden, dat sbedinin. je jonge plantjes van 
Riccia glauca welligt meermalen door plantkundigen voor de Nostoc 
Jpharicum zullen zijn aangezien, en dat dit de reden-is, waarom er 
over ‚de Synonymic van deze A/ga zoo vaak takslkeg zijn opgerezers 


De tf VAN UTENHOVE ‚gaf zijne waargenomen wides van. „an Ba- 
rometer en Thermometer gedurende het grootfie gédeelte der Jaren 1829 
en 1830, te Brusfel ste °s Gravenhage en te Jutphaas, 

„Zij, beftaan in tafels van waarnemingen, begonnen te Brusfel den 26 
Januarij 1829 en voortgezet tot,den, ‚13 April deszelven jaars; wijders 
vervolgd te Jutphaas van 6 April tot 8 November ; verder. voortgezet 
in, Gravenhage ‚tot den rr Augustus 1830 en geëindigd weder te Jut- 


phaas op den 15 December 1830. 


„Het geacht Medelid heeft gebruik gemaakt van cetien Barometer van 
BUNTEN te Parijs, zijnde een hevelbarometer; waarin de vereffening we- 
gens de capillariteit wegvalt en waarvan hij zegt, dat door den bekwamen 
kunftenaar de, gebreken, in,de door eay Luzac uitgevondene fonte 
werktuigen Nen. ten eenemale zijn weggenomen, 

Zijn thermometer , die tegen het noorden in de opene lucht hing op on- 
geveer 35 Nederlandfche ellen boven het Amfterdamfche peil ; is. vervaar- 
digd door den Ingenieur CHEVALLIER te Parijs; en-;door den Heer, vAN 
UTENHOVE herhaalde malen in kokend water en {meltend ijs began: en 
goed bevonden. _ 

De deugdzaamheid, der werktuigen en de, juistheid des waarnemers waar- 
borgen voor de waarde dezer aanteekeningen , waarover „de Klasfe ech- 

D 2 „ter 


C 28 ) 


ter bij een beknopt Verflag moeijelijk in verdere ontwikkeling kan treden. 


Door het geacht Medelid, den Heer pe FREMERY werden , ter vervul- 
ling zijner fpreekbeurt , geleverd eenige Bijdragen tot de natuurkundige 
gefchiedenis van den Walrus , en de kennis der verfcheidenheden , wel- 
ke onder deze dieren voorkomen. f 

Uit eene naauwkeurige vergelijking van verfchillende fchedels , zoo uit 
zijne verzameling , als uit die van anderen , heeft het geacht Medelid de 
meening bekomen, dat er onder dezelven meer dan eene foort beftaat , 
kunnende, naar zijn gevoelen, het verfchil in grootte , gewigt en vooral 
in gedaante niet van den onderfcheiden leeftijd of fexe worden afgeleid, 

Het verfchil niet alleen in lengte ‚maar in den afwijkenden of toenade- 
renden fland der flagtanden van de bovenkaak gaf hem aanleiding tot be- 
fpiegelingen zt die echter hem voorkwamen , dat snaAw verkeerdelijk had 
‚ willen doen dienen , om daaruit een foortelijk verfchil af te leiden. 

Van veel gewigt was in deze voordragt de beflisfing over het werkelijk 
aanzijn van voortanden in de bovenkaak , welke raPP in zijne Verhande- 
ling wber des. Zahnfystem des Wallrosfes , door de ontleding van een 
bijna voldragen Foetus van den Walrus, in beide kaken , in ieder ten 
getale van zes , verklaard gevonden te hebben. 

De meeste Zoölogen, zelfs nog onlangs cuvier het aanzijn van voor- 
tanden bij den Walrus ontkennende, was het vooral van belang in een 
paar fchedels van volwasten dieren aan de bovenkaak het beftaan van fnij= - 
tanden te kunnen aantoonen. ; 

Eene gelijke toelichting werd aan het verfchil van gevoelen over het al 
of piet aanzijn van hoektanden gegeven. Het geacht Medelid vond ze 
werkelijk, en toonde ze bij meer dan een voorwerp in de onderkaak aan. 
In de bovenkaak {chijnen ze te ontbreken. Die RAPP er voor wilde ge= 
houden hebben , zijn niets anders, dan de voorfte kiezen 

De 


C 29.) 


De Vergadering deze voordragt met bijzondere belangttelling hebbende 
aangehoord, gevoelde dubbel leed door het berigt, -dat dezelve , voor 
een Vaderlandsch Tijdfchrift beftemd zijnde , onder de aangebodene ftuk- 
ken geene plaats bekleeden konde. 


Het geacht Medelid, de Heer Morr,’ maakte de Eerfte Klasfe den 16 
Junij jl. deelachtig aan eenige Electro-magnetifche proeven , door hem in 
“werk gefteld, ten gevolge van dergelijke proeven, kort te voren in 
Noord-Amerika genomen. 

Deze zijne proeven leverden zeer merkwaardige gevolgen op , onder 
anderen „ dat een koper bakje , hetwelk flechts een enkele drachma gelei- 
vocht bevattede , waarin een zinkplaatje van een duim zijde bij & duim 
Rijnt. „ aan een zwaar ftuk iĳzer van over de too fB of 5o kilogrammen 
een vermogen kan mededeelen „om zeven ponden of drie en cen half ki- 
logrammen te dragen of op te houden. 

Ik zou rekenen overbodig“werk te doen „ zoo ik voor Uwe aandacht de 
wijze wilde” voorhouden , waarop zulke proeven worden in het werk ge- 
fteld. _ De electro-magnetifche proeven, door de Eerfte Klasfe des Infti- 
tuuts in het jaar 183o gemeen gemaakt , leveren daarvan eene naauwkeuri- 
ge opgave, Lod 

De nu,verkregene uitkomften waren echter te merkwaardig , dan dat de 
Klasfe niet zoude verlangd hebben, dezelve door haar geacht Medelid te 
zien vervolgen en openlijk bekend maken. Aan welk verlangen door hem 
nu onlangs in de Natuurkundige Bijdragen is voldaan geworden. 


In de Verhandlungen des Vereins zur Beförderung des Gartenbaues 
in den Königlich Preusfifchen Staaten komen’ belangrijke proeven voor 
van Dr. coePPeRT over den invloed des: kwikzilvers op den wasdom van 
planten, grootendeels-in overeenftemming met die, welke reeds in het jaar 

D 3 1796 


Cage.) 
1796, door de Hollandfche Scheikundigen, zijn veran geworden „ doch in 
één belangrijk punt van,dezelven verfchillendes… > voro 

‚De tegenwoordige fpreker het voor deer dier. Geleerden; waarvan het - 
grooter deel door den dood reeds aan de, Wetenfchappen ontrukt-is.; bee 
langrijk achtende , den twijfel van Dr. corePerT op te heffen, heeft zich 
in. het, bijzonder ‚bepaald tot. de ‚fchatting: van. de. waarde zijner proeve , 
welke dien twijfel fcheen te regtvaardigen. ……… … sl di idd 

De Holland{che Scheikundigen hadden gevonden , Pio viërlaeigcles vaar 
kwik hoogst verderfelijk zijn voor den wasdom , zoodat eenige. plant,‚in 
eene afgeflotene, ruimte „ „waar, zich gelijktijdig. kwik bevindt geplaatst 
wordende ; reeds na weinige dagen de duidelijkfte blijken, geeft van, haar 
lijden ,; en vervolgens geheel. komt, te fterven ; dat men echter die nadeeli- 
ge. werking kan. verhinderen „ door. op.‚de binnenvlakte van het glas „ waar 
onder. eene plant met kwik, wordt, afgefloten ; zwavelbloemen „door vaiddeb 
van gom vast te hechten. eo Ha bek a tat 

„Dr. GOEPPERT ; hangende aan, het denkbeeld dar, zn and met 
kwik: niet kan verbinden , dan bij eenen ‚hoogen graad, van „warmte , begint 
met te twijfelen aan, de juistheid dezer beveiligingsproef ‚ en. ftelt vervol 
gens eene nieuwe proef. in, die hem. niet alleen in dezen twijfel verfterkt ; 
maar denzelven volkomen fchijnt te regtvaardigen. rage où 

„Ware. zijne „proef,. gedaan met, in achtneming. van alle oriftandigheden , 
waaronder” die ‚der Hollandfche Scheikundigen zijn in, het-werk gefteld , men 
zou. niet zonder, leedwezen moeten. erkennen, dat zelfs „de naauwgezetfte 
Natuuronderzoekers « vatbaar zijn. voor zinbedrog.. Maar nu is het geheel 
anders. 

„Het „zou. welligt, niet -onvóegzaam „of overtollig. zijn ; inseene breedeére 
ontwikkeling, tes treden ‘van de misleiding: waarin Dr, GORPPERT „door 
het, verwaarloozen. van ‘cenigé bijzonderheden „die «bij. het doen. dier: proe= 
ven. behooren te wòrden in acht genomen; heeft moeten vervallen. Daar 

ech- 


€ SED 


_echter‘iù de Bijdragen tot de Natburkundige Wetenfchappen de bedenkingen 
“tegen Dr. corPPERT’S ‘Verhandeling Féeds zijn io meent de 
einge bi en NE te 2 mogen Bedje) nt veltl7 


Onder de flukken , die niet flechts ter voorlezing in cene Vergadeind 5 
maâr als aangebodene Verhandelingen werden ontvangen , behoort de Be- 
fenrijving van “ten misvormd’ Schaap „ met ovértolligheid van deelen, 
door het geacht Medelid; den Heef NUMAN. 

Hij’ levert van dit zonderlinge en’ welligt eenig” bekende wanfchepfel 
naauwkeurige afbeeldingen, en laat dezelve vergezeld gaan van eene Opgave 
zijns oörfprongs, levensloops , ftaat van zwangerfchap ;’ waarin het na 
het ‘derde levensjaar gekomen is, van de drägt der vrucht in de linker 
baarmoeder „ van“ de verfchijnfelen; ‘die zich in den laatften tijd der 
zwangerfchap daarbij wertootiden , en van het werpen eens dendert 
ooïjlams; hiervan ook eene afbeelding. 

Het moederdier “door de natte ongunftige zomers van 1828 én 1829 
veel hebbende geleden’, toonde” vooral in ‘het jaar 1830, riadat het des- 
zelfs jonggeworpen had’, vele teekenen wan vermindering ‚ waarom men 
te rade werd „het door verbloeding te doen omkomen. / 

De “ontleding wan” dit zeldzaam montter volgt nu ‘de befchouwing van 
de “uiterlijke gedaante en levensloop. Zoo die.befchouwing zelve reeds 
_ vóor zeer belangrijk” te houden ware , is het voorzeker ‘de täwendige” ge 
fleldheîd ; waarfnede wij hief worde bekend gemaakt. — 

„Gelijk “men het “dier , maar dem uitwendigen vorm als enkel befchouwen 
mogt in de voorhelft’ des -ligchaatns , dragende ‘alleen ‘aai het achterdeel 
twee overtollige “dedemater”s tusfchen” de achterpooten , waarop het ftond 
en“ ging „ ín’ eene “omgekeerde rigting neêrhangende , en ter wederzijde 

van sdezen een _uijer) ieder’ voorzien van twee goedgevormde tepels ;tér- 
ht de” daan ind der ‘ontlast. en bord patij zich geheel 

hk ) Eget naar 


CJ 
naar achteren vertoonden „zoo: kon: men redelijkerwijze een daaraan be- 
antwoordende gefteldheid der. inwendige deelen verwachten. 

De Heer NUMAN heeft dezelve in alle bijzonderheden. nagegaan. … Het 
eerfte blijk van het dubbelzijn vertoonde zich in den blinden darm, die 
echter niet onmiddellijk door een dubbel dik gedarmte werd gevolgd, maar 
eerst na zekere lengte enkel te zijn voortgegaan , begon het zich in twee 
buizen te verdeelen, die nu onafgebroken „ eerst nabijeen , later geheel 
verwijderd voortliepen tot aan de uitwendige openingen des ligchaams. 

Het naauwer. verband, waarin. het onderdeel des dikken darms tot de 
teeldeelen en blaas is gefteld geworden „maakt „ bij het aanzijn des eer- 
ften , het beftaan der laatstgenoemden bijkans tot eene ftellige wet , zoo- 
dat men zich meer zou te verwonderen hebben over het gemis, dan nu 
over het aanwezen dier deelen. Ons geacht Medelid zet dit in eene na- 
tuurkundige befchouwing „ vooral naar de grondbeginfelen van BURDACH 3 
in het breede uiteen. 

Ook de ledematen en het vaatgeftel ondergaan een naauwkeurig onder- 
zoek „, en geven tot menige belangrijke aanmerking gefchikte gelegenheid. 
In het bijzonder wordt zeer oordeelkundig verklaard , waarom de over- 
tollige pooten hunne teenen naar achteren laten hangen, en niet naar 
voren, zoo als de natuurlijke ftand zoude fchijnen te doen verwachten. 

Het bekken, waaraan de afhangende pooten behooren , is met dat des 
anderen voorwerps in diervoege vereenigd „ alsof het achter overliggende 
daaraan ware gehecht geworden. De pooten nu van het rugwaarts ge- 
keerde ftuk , geene ruimte vindende „ om zich langs de buikzijde van het 
ftaande voorwerp op te rigten, en daartoe ook het fpiervermogen misfende,. 
zijn tusfchen de dijen van het voorwerp afgedaald, en hebben zich, gelijk 
de zaak van zelve medebrengt , met de teenen achterwaarts moeten keeren. 

Om nu dit gedeeltelijk dubbel worden te verklaren , gaat de geachte 
Schrijver: vooral de vooronderftellingen na , welke latere Natuurkundigen ; 
in het bijzonder TIEDEMANN, hebben voorgefteld, en wikt derzelver 

waar. 


Cs} 


waarde. Hij meent echter aan de leer van TIEDEMANN, in het onderwer- 
pelijk voorbeeld, zijnen bijval niet te mogen verleenen, dat namelijk door 
eerie “overtollige zenuwvorming de grond tot deze, verdubbeling zoude zijn 
gelegd geworden. Hij wil eerder haar toefchrijven aan het oorfpronkelijk 
dubbel zijn van de beginfelen eens nieuwen fchepfels , waarbij eene za- 


_ menfmelting van gelijkfoortige en des vrkimi naast elkander ee heb- 


ben plaats gehad. 

Het zoude uiterst moeijelijk zijn, in cen kort begrip de Boii voor te 
dragen , welke den geëerden Schrijver het volgen van deze vooronderftel- 
ling hebben doen kiezen. Zij behooren in de Verhandeling zelve te wor- 
den nagelezen. Tot wier algemeenmaking de Klasfe te eerder befloten 
heeft, daar zij, behalve hetgeen hier in het kort vermeld is , ook over 
het kruifen der Schaaprasfen en het veredelen derzelven zeer belangrijke 
aanmerkingen inhoudt, die duidelijk doen zien, waarom die veredeling 
zoo algemeen mislukt, en regelen aan de hand geeft, wier opvolging voor 
hoogstraadzaam te houden is. 


Zoo verre over die. Verhandelingen, welke reeds aan het oordeel der 
Klasfe zijn onderworpen geweest. 

Onder de nog onbeoordeelde valt te noemen een zeer uitgebreid Vertoog 
van het geacht Medelid „ den Heer senröper, over de Meetkundige 
Bepalingen , waarvan tot nu toe flechts het eerfte gedeelte bij de Klasfe 
ontvangen is. 

Ik mag dit Verflag niet eindigen, zonder ter kennis van deze Achtbare 
Vergadering gebragt te hebben, dat de twee laatfte ftukken van het Derde 
Deel der Nieuwe Verhandelingen, die nu onlangs zijn in het licht gege- 
ven, de overige bouwftoffen bevatten , welke in het tijdsverloop van twee 
Jaren door deze ftichting tot uitbreiding der Wetenfchappen zijn aangebragt. 


Na de voorlezing van dit Verflag vervolgt de Voorzitter : 


E Ik 


KM) 


De bedank U , Mijnheer de Sekretaris , voor de duidelijke uiteenzetting 
van ‘hetgeërt de Klasfe verlangd heeft „dat in deze Zitting nopens hare 
werkzaamheden ’ zoude worden’ voorgedragen , ik verzoek: U op nieuw het 
Programita wel te willen voorlezen van de’ Uitfchrij ving der kandi 


De Sekretarís leest hierop voor, de volgende se 


_PRIJSUITSCHRIJVING 


DER 


EERSTE KLASSE 


VAN HÊT 


KONINKLIJK-NEDERLANDS CHE INSTITUUT VAN 
„WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
SCHOONE KUNSTEN. 


AalBrranded in hare Openbare Vergadering den 16den Dikber Ig3Le 


FORD VCH TAK 


D e Eerfte Klasfe van het Rontaklijk-Nederidadrehe Inftituut van Weten- 
fchappén, ‚Letterkunde * en Schoone Kunften, brengt ter kennisfe van het 
algemeen „ « dat op de Prijsvragen , door’ haar bij het Programma van ded 
uitgefchreven, en in den Jane 1829 herhaald , anar 


‘Welke waarnemingen,en,-proeven, zijn er met zekerheid bekend , ‘dat 
door kunst „zoowel. op den droogen als op den natten weg, ligchamen 
geboren zijn ;-die met. natuurlijke mineralen, overeenkwamen ; in hoe verre 
bleek!schet:, dat-‚zij daarmede in vorm van kristal en in inhoud van be- 
ftanddeelen overeenkwamen; kan-men met grond verwachten, dat het ge- 
tal van dergelijke kunstmineralen kan vermêerderd worden? zoo ja, welke 
middelen en proeven zouden tot het bereiken van dit oogmerk in het 

werk 


EL 
4 


kas À 
werk moeten gefteld worden „ en in hoe verre helderen zulke waarnemin- 
gen en proeven de geboorte en vorming der delf{toffen op? 


wederom geen antwoord zijnde ingekomen, zij befloten heeft, dezelve 
in te trekken ; 


dat op de ‘prijsvraag, bij het Programma van 1829 uitgefchreven , om 
beantwoord te worden vóór den eerften Maart des jaars 1831 ;luidende: 


In welken „wetenfchappelijken ftaät bevond zich de, Genees- en Heel- 
kunde in het laat{te tijdperk der voorgaande. eeuw 2 welke proefondervinde- 
lijke verbeteringen zijn federt de laatfte- dertig jaren, dat is, van 1800 
tot 1830 aan de eene en andere aangebragt ? 


flechts ééne verhandeling is ontvangen, onder het motto : 
Vade parve „fed inculte. 


Dit antwoord ten eenemale onvolledig zijnde, heeft de Klasfe aan het- 
zelve de gouden medaille niet kunnen toewijzen. 8 


Zij heeft befloten’, deze vraag niet wederom voor te ftellen ; 
„datgeen antwoord is ingekomen op de vraag: 


Ongeacht de belangrijke verbeteringen in de laatfte jaren aan de wegen 
toegebragt, kan, niet tegengefproken worden , dat men in Nederland „ bij- 
zonder voor, vervoer van koopwaren, fabrijkwezen en voortbrengfelen 
van landbouw. en nijverheid. op verre na zoo ver niet gevorderd is , als 
in «andere Landen, ‘bijkopider in Engeland, vooral voor het transport te 


Lande. 


__Misfchien beftaan er redenen, waarom’ wij het voorbéeld onzer over- 
zeefche naburen niet in al zijn omvang kunnen volgen ; maar dit belet niet , 
gu dat 


Er) 


dat er ten deze nog veel te doen is, dat misfchien ongedaan blijft, om- 
dat de middelen, waardoor verbeterde wegen verkregen kunnen worden 5 
even min naauwkeurig bekend zijn, alsde kosten , welke daartoe moe- 
ten worden aangewend. Deze verbeteringen echter van belang te achten 
zijnde , ; gi 


wordt gevraagd : 


»„ Welke zijn de meest bekende wijzen „ waarop men de wegen in vroe- 
„ger en later tijden , niet” alleen ‘ten gerieve der reizigers, maar vooral 
„tot gereed en onkostbaar vervoer der voortbrengfelen des Lands , fa- 
» brijkwerken en koopmansgoederen verbeterd heeft in. Europa „ Noord: 
» Amerika of elders ? , 

„ Wat is daarbij in acht te nemen, zoo voor localiteiten , grondge- 
» fteldheid, als onderfcheidene einden „ waartoe de wegen moeten dienen ? 

» Welke zijn de kosten van derzelver aanleg? welke die van hun on- 
» derhoud 2” ë Ô 


Bij de behandeling zal men deze kosten moeten opgeven in Nederland- 
fche munt, per Nederlandfche mijl, op eene breedte van tien Nederland- - 
fche Ellen (mètres) van het onderhoud gedurende een tijdvak van ten 
minfte dertig jaren. 


Men zal de voor- en nadeelen der onderfcheidene wijzen van aanleggen , 
even zoo als de kosten van bouwftoffen, arbeidsloonen en wat dies meer 
zij, elk afzonderlijk moeten opgeven , zoodat men bij voorbeeld het on- 
derfcheid in beide opzigten- beoordeelen kan „ tusfchen de ijzeren wegen 
(chemins de fer) Mac Adams wegen (Routes d'argile et de gravier) 
Mac Nalfe wegen. (Routes apiennes) en alle andere , niet alleen onder- 
ling , maar vonral, met de hier te Lande , meest. bekende, keiftraten „ 
klinkerwegen , grindwegen , puinwegen en flakwegen ; waarvan dus bewer- 

king 


Casy D 


king en kosten ten naauwkeurigfte berekend en opgegeven zullen moeten 
worden , zoowel als de foorten en, hoedanigheden der bouwftoffen , (ftee- 
nen en ander materiaal) met de wijzen van bewerking, aanvoer , en ver- 


werking, „zoowel. bij den eerften aanleg, als in het voor omfchreven tijd 
vak van dertig jaren. 


Welke vraag mede bij dezen wordt ingetrokken, 


Zij ftelt wijders als nieuwe vragen voor, om beantwoord te ed 
vóór den laatften Februarij des jaars 1833 : 


1. De duurzaamheid en het behoud van het koper „ dat ter beveiliging 
van Schepen wordt aangewend, tot dus verre gezocht zijnde in het ge- 
bruik van eenige vermenging van dit metaal (alliage), in plaats van zui- 
ver koper, of in de befchermende banden van den beroemden pavy, en 
de ondervinding fchijnende te leeren , dat er dadelijk een aanmerkelijk ver- 
fchil in de duurzaamheid beftaat, zoodat bij fommigen de koperhuid veel 


langer behouden blijft, dan bij anderen, hoezeer aan dezelfde werking van 
zee blootgefteld ; 


Wordt gevraagd : 


„Of dit laatfte werkelijk het geval is? en, zoo ja, in hoe verre de 
„aard of de bereiding der koperen platen hiertoe aanleiding kan geven 5 
» welke de beste hoedanigheid van koper en de beste bewerking fchijnt 
„te zijn voor platen voor fchepen beftemd „en waaraan de foorten „ het 


» meest aan het oogmerk beantwoordende, onderfcheiden en erkend kun- 
“_» hen worden 2° 


IL. Blijkt het, 


IE. uit Eudiometrifche proefnemingen , dat het ftikftofgas en het zuur- 
E 3 ftof- 


C 8 ) 


ftofgäs, die te zamen gemengd , de voornaamfte beftanddeelen van den 
dämpkring uitmaken , in derzelver onderlinge evenredigheid geene verande- 
ring ondergaan gedurende het verloop der tijden; of wel is het nog te 
kort geleden , dat men naauwkeurige Eudiometers bezit en met dezelve 
naauwkeurige proeven gedaan heeft, om hieromtrent met zekerheid iets te 
kunnen beflisfen 2 dik smits mod es aten ek 


va. Welke is de verandering , die dezelve ondergaat: in plaatfen , die 
met flechts weinige openingen voorzien zijn, en waarin zich vele men- 
fchen te zamen, bevinden? Is deze verandering dezelfde „ wanneer het 
zonnelicht gemakkelijk tot deze plaatfen doordringt, en, wanneer in dezelve 
een volkomen. duister plaats heeft ? 


:_ Waarmede eindelijk ftaan de afwisfelingen in de hoeveelheid van 
fe met de dampkringslucht geneubde koolftofzure gas in verband ? 


„Voor „de. beantwoording „van elk dezer vragen „ looft de. Eerfte Klasfe 
van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van “Wetenfchappen „,‚ Letter- 
kunde en Schoone Kunften uit eene gouden Medaille , gefchroefd op den 
ftempel des Inftituuts , ter innerlijke waarde van vijfhonderd Guldens 


De ftukken , welke naar eenen prijs dingen, zullen in de Nederduitfche , 
Franfche „ Latijnfche, Engelfche of Hoogduitfche Taal, - maar met de al- 
gemeene Italiaanfche” Letter, gefchreven, moeten» zijn, en aan den vasten 
Sekreraris! der: Eerfte Klasfe vrachtvrij bezorgd weeds 


Tot deze uitgeloofde prijzen worden alle Greente: zonder onderfcheid,, 
uitgenoodigd , met uitzondering alleen van de Leden der Klasfe , als wel- 
ke van alle mededinging worden uitgefloten: onder welke benaming ech- 
ter noch de Buitenlandfche Geasfocieerden , noch de Korrespondenten be- 
grepen zijn. 

De 


ED SE 


C 39) 


De in te zenden ftukken moeten met eene andere hand , dan die van 
den Auteur gefchreven zijn, zonder naam ; maar de kwaliteit en woonplaats 
des Auteurs zullen ‘gefteld moeten zijn in ei afzonderlijk verzegeld’ papier , 
tot opfchrift dragende dezelfde fpreuk, '6F“ hetzelfde “kennelijk teeken , 
waardoor de Verhandeling , waartoe het behoort , ‘onderfcheïden is, 


De uitwijzing der prijzen zal plegtig aangekondigd. worden in eene Open- 
bare Vergadering. Zij zal voorts algemeen gemaakt worden in de Binnen- 
en Buitenlandfche, Tijdfchriften, waarin deze Uitfchrijving. geplaatst of ver- 
meld wordt. £ 

De bekroonde Verhandelingen blijven het eigendom ‘der Eérfte Klasfe 
van ‘het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van Wetenfchappen ; Letter= 
kunde en Schoone Kunften. Het zal den Schrijver of Schrijvers niet vrij- 
ftaan , hiervan op eenigerhande wijze door den druk gebruik te maker’, ten 
zij de Klasfe daartoe hare toeftemming re 4 Det 0D HEAR AETDEN 


De niet bekroonde ftukken zullen, op nis. eik reisen tevens. à 
met de befloten naambriefjes aan zoodanig -perfoon of.adres terug gezonden, 
worden, als zijs Zullen verkiezen „ mits dit, zonder, eenige kosten. der 
Klasfe, binnen een jaar na de uitwijzing verlangd, en. die adres „opgegeven; 
worde; doch zal het verzoek : ‚om teruggave moeten, verzeld, gaan, van -be- 
hoorlijk ‘bewijs van regt ophet fluk,- ns «so nn, teitras 


Ingevalle geene ‘teruggave van” eer niet bekroorid {tuk verlangd” mog: 
worden, of de evengemelde vereischten daat niet bij waren in acht’ ges 
nomen , zal men de befloten naambrief) es ongeopend vérbränden’; L ende 
ftukken zelve bewaren, 0 om te dienen. 5 „als bevonden zal worden te bes 


hooren, ik nii 3 ogsatitud 
ä Ane eh 4e Ars alla haaren ortie Klasfe voornas: +” 


VOE ONT LDD ac 1 ARD me raare VROLDKG ob os el 
, C Sekretaris;: > È 
Hier 


C 40 ) 


Hierna zegt de Voorzitter : 


U; Mijnheer Kops, die zich zoo welwillend heeft gelieven te verledin 
gen, om door eene Voordragt het genoegen dezer plegtigheid te ver- 
hoogen , verzoek ik thans de fpreekplaats te betreden. 


De Heer kops, hieraan voldoende „ droeg voor de volgende redevoe- 
ring : 


MIJNE HEEREN , ZEER GEËERDE TOEHOORDERS ! 


_ Het is ons, als beoefenaars der Natuurkundige Wetenfchappen , niet ge- 
noeg, dat wij de voorwerpen, aan wier befchouwing wij ons hebben toe- 
gewijd, met de meeste naauwkeurigheid onderzoeken, om dezelve in al 
hunne bijzonderheden te leeren kennen; wij trachten deze kennis ook ten 
nutte aan te wenden, en vinden deze pogingen meestal beloond, De Land- 
man „ de Zeeman, de Fabrijkant, de Werktuigkundige en zoo vele ande- 
ren, bewijzen ons telkens hunnen dank voor de hulp , die zij van ons ont- 
vangen , ja het geheel beftaan van ons vaderland , deszelfs behoud en ver- 
dediging rusten op die wetenfchappelijke gronden , welke de Leden dezer 
Klasfe al verder pogen te volmaken. 

Het algemeen verband, dat alle wetenfchappen naauw met elkander ver- 
eenigt, heeft ook hier meermalen gelukkig gewerkt, waarvan onze met 
de overige Klasfen van dit Inftituut vereenigde werkzaamheden getuigen 
kunnen; maar onder alle de beoefenaars der wetenfchappen , die van ons 
onderrigting en hulp verlangen, zijn het misfchien de wijsgeerige Godge- 
leerden, die zich hierover het meest kunnen beklagen, zoo verre betreft 
hunne pogingen , om uit de gewrochten en voorwerpen der Natuur het be- 
ftaan van het Opperfte Wezen, de eerfte Oorzaak en de Onderhouder van 
alles, en de bijzondere eigenfchappen van dat Hoogtte Wezen te betoogen. 

Hoe grondiger men de voorwerpen der Natuur leert kennen en de tien- 
d __dui- 


C 41) 


duizende verfcheidenheden , daarin voorkomende, in àl derzelver wijzigin= 
gen en vormen gadeflaat, hoe meer overvloedige blijken van Gods groot- 
heid, wijsheid en goedheid ons als voor de oogen fpringen ; maar is het 
te verwachten , is het te vergen van den Godgeleerden „, wiens wetenfchap 
zich in zoo vele andere takken uitbrêidt, dat hij in de diepten onzer we- 
tenfchappen indringe? Kan hij niet met regt van ons vorderen, dat wij 
de flotfom van waarnemingen , waaraan vele geleerden hun geheele leven 
hebben gewijd, hem tot het opgemelde doel mededeelen , ten einde hem 
alzoo te behoeden voor ongerijmde en nietige gevolgtrekkingen , waaraan 
eene oppervlakkige kennis der. Natuur hem gedurig blootftelt, 

Maar wat fpreek ik alleen van den Godgeleerden? Is niet de kennis , 
welke tot dit doelwit moet leiden , eene ware behoefte voor elken vereer- 
der der Godheid , en zal dus de befchouwing der Natuur met het bepaal- 
de oogmerk , om de werkingen der Goddelijke eigenfchappen daarin aan. te 
wijzen, de wetenfchappen, welke hier beoefend worden , niet verheffen 
en ons dus te meer de erkentenis van elk „ die edel denkt en rein gevoelt, 
doen verwerven? Zullen wij daarin niet onze edelfte belooning vinden ? 
Of zouden wij, die met onze befchouwingen gedurig in het midden van 
de werken der Schepping verkeeren , koel blijven voor al het verhevene , 
wijze en goede , dat zich daarin telkens te helderer aan ons vertoont ? 

Ik vertrouw derhalve, geachte Hoorders ! op Uwe belangftelling te mogen 
rekenen , wanneer ik thans Uwe aandacht wilde vestigen op de Eindoog- 
merken , die wij in de Natuur kunnen opmerken ; maar uit hoofde van 
den wijden omvang van zaken , welke zich hiertoe opdoen, wilde ik mij 
bepalen, en wel alleen tot het rijk der Planten , wier beoefening mij in 
het bijzonder is aanbevolen. Ik wilde alzoo tot U ‘fpreken over de Eind- 
oogmerken, of duidelijke blijken van Gods wijsheid in het plantenrijk. 
Hoort mij met toegevendheid „ welke: ik vooral van wege het hooge gewigt 
van het onderwerp, inroepe, en wel te meer, daar hieromtrent veel minder 

F is 


(48 ) 


is nagefpoord, dan ten aanzien van het Dierenrijk „ dewijl de planten meer 
bezwaren, in „dezen erken: ‚ uit hoofde van ke beperkte 
en mindere gevoeligheid, , bp elhor: Bie 
arcHtet.zal noodig zijn ‚om vooraf over. de, leer ‚der (Biessen mij 
nader te verklaren. De-Eindoogmerken zijn inde fcholen der Wijsgeeren, 
reeds van: de tijden der oude- Grieken en Romeinen af, van verfchillende 
zijden befchouwd en overwogen: verre de meesten hebben dezelve (erkend, 
doch onderfcheidene. Wijsgeeren hebben -dezelve beftreden , waaronder voor= 
al de soude Epicúristen ; en nader aan onze- tijden BACO VERULAMIUS , DES- 
CARTES en anderen. moeten gerekend worden „welke inzonderheid. werden 
afgefchrikt- door + de “menigerlei „ongerijmdheden, waartoe de -voorltanders 
der” Eindoogmerken. vervallen zijn. - 

„Het komt hier: voorzeker aan, wat men door Eindoogmerken ,-door ve- 
len” Eindoorzaken „genoemd „wil werftaan hebben. Descartes. wilde dit 
onderzoek: aan de Wijsbegeerte onttrekken, onder het zonderling voor- 
wendfel „dat wij «onvermogend zijn , de oogmerken van. God te kennen, 
en wie zal: kunnen loochenen, dat wij in düizende gewrochten der Natuur 
die: oogmerken geenszins kunnen doorgronden ;- maar. wanneer wij in on- 
derfcheidene voorwerpen der Natuur een fchakel van behoeften ontdekken , 
en daartegen zien overgelteld een fchakel van hulpmiddelen „om die. be- 
hoeften te vervullen ‚dän- zullen wij, mijns inziens, mogen vastítellen , 
dat zulke hulpmiddelen aanwezig of bepaald zijn , om in die behoeften te 
voorzien :- dan. zien wij hierin wijsfelijk doel en middel vereenigd. Wanneer 
eenig voorwerp „niet zou-kunnen beftaan of voortduren , zonder het mid- 

el, dat deszelfs behoefte moet vervullen , of eenig gebrek moet vergoeden, 
dan is dit hulpmiddel volftrekt noodzakelijk geworden ; dan betaat dit 
hetzij geheel of gedeeltelijk , ten behoeve van dit voorwerp ; dan is hierin 
het Eindoogmerk» van «deszelfs aanwezen gelegen. 


ol fk zeide geheel of: gedeeltelijk » immers de voorwerpen der Natuur als 
nen 


CBD 


nen tot onderfcheidene. oogmerken beftemd, zijn, en zijn „dit, met derodaad;, 
en waar wij die kunnen ontdekken , zullen „wij te-meer verbaasd ftaan over 
de „wijsheid van den Schepper, die wij reeds met eenen. heiligen. eerbied 
gadeflaan, indien wij,flechts één doeleinde daarvan. kunnen opmerken, 
Door de opgegevene bepaling, zullen wij vermijden, om onder eindoogmer- 
ken te rekenen de nuttigheden , welke eene, zaak kan voortbrengen; en 
die ‚vooral, de, mensch „ de. met, oordeelen bijzondere vermogens begaafde 
mensch, uit de natuurlijke voorwerpen weet.te trekken, Hier is veel toe- 
valligs , veel „ waarin enkele verkiezing werkt, en wij bedoelen alleen. het 
volftrekt noodzakelijke „ om, aan zekere behoeften te voldoen. 
„Ik meen dan genoeg voor U te hebben. verklaard „ wat wij: door Eind- 
oogmerken, verftaan ‚om nu te kunnen. overgaan tot aanwijzing van onder- 
fcheidene Eindoogmerken , die wij in het Rlangearijk moeten, erkennen. , 


E Laat mij eerst fpreken over eenige. algemeene doeleinden „ die wij 
_door de planten zien bereikt. ; 


ik Eenige zigtbare Eindoogmerken aanwijzen in Le ha eotten riete bij- 
zondere deelen der planten. zis / 


“ Vergunt mij bij deze voorftelling met zeer éenvoudige en algemeen er- 
‘kende « waarheden te begint, ten éinde te „Eerder TENDOE, voort te 
brengen. 7 


} | 
is Wie zoude zich, onzen aardbol kunnen, voorftellen van alle planten 


‚ontbloot, en denzelven niet voor menfchen en‚dieren onbewoonbaar -moe- 
ten, rekenen. Ik zal nog niet fpreken van het voedfel, hetgeen men aan 
dezelve verfchuldigd is; maar zuilen, wij, niet de. volftrekte noodzakelijkheid 
der planten, erkennen , zoo.al niet om, ons eene gezonde dampkrings-lucht. 
te, doen inademen, en bedorvene. ftoffen op. te nemen z,althans, om ons 
vruchtbaren regen uit de wolken aan te brengen , en. door haren afval en 

TER OI | bij 


C 44 ) 


bij de verfterving en flooping van hare deelen eene” weldadige humus aan 
den grond mede te deelen, Brengen zij reeds algemeen zulke heilzame uit- 
werkingen voort, die onze ‘aarde voor levende wezens’ bewoonbaar maken , 
zoo zullen wij reeds geene volftrekt nuttelooze planten kunnen noemen 5 
fchoon ons anders van vele geen het minfte nut bekend moge zijn. 

Betreffende de verdere algemeene doeleinden , welke door haar ten be- 
hoeve van {menfchen en dieren bereikt worden , zoo gedenken wij terftond 
aan de veelvuldige gebruiken en nuttigheden, welke uit het Plantenrijk 
worden getrokken. Doch hier, gelijk ik ftraks reeds waarfchuwde , moet 
men zich vooral wachten voor overdrijving en verkeerde gevolgtrekkingen. 
Wie kan beweren, dat al het nut, hetgeen ons de planten aanbrengen , 
alle de genoegens , die wij daardoor genieten , volftrekt noodzakelijk zouden 
zijn? Hoe veel kan hier ontbeerd worden , en hoe ligtelijk kan eenig ge- 
mis van dit nuttige en aangename door iets anders vergoed worden. 

Van alle de nuttige gebruiken „ waartoe ons de planten dienen , zal ik 
alleen Uwe aandacht vestigen op twee Eindoogmerken : onze voeding „ en 
genezing van ziekten, Hieromtrent zal toch geene tegenfpraak kunnen 
vallen. In eene befchaafde maatfchappij, want ik moet hier woeste vol- 
keren uitzonderen, bij welke alle ontwikkeling hunner zedelijke vermo- 
gens, de eigenlijke beftemming van den mensch , nog „geheel ontbreekt ; 
ik zegge, in eene befchaafde maatfchappij moeten ons de planten het voor- 
naamfte onderhoud verfchaffen. Hier zijn dus behoeften , die alleen door 
dezelve kunnen vervuld worden, en wat vloeide uit deze noodzakelijkheid 
voort, hetgeen mede zoo algemeen wordt erkend en gevoeld „ dat name- 
lijk de mensch, die over de geheele aarde is verfpreid, ook in alle ver= 
fchillende gronden en luchtftreken het noodige voedfel in de planten moest 
kunnen vinden; en ten andere, dat de gewasfen door alle jaargetijden hem 
bij opvolging konden voeden. Hoe overvloedig nu wordt door den liefde- 


rijken Schepper in alle deze behoeften voorzien ! 
Ge- 


C 45 D 


„Gelijk ik dit tot Uwe herinnering (lechts behoefde aan te (tippen „moet 
ilk ook met. een enkel woord gewagen van, de geneesmiddelen „ welke. de 
planten opleveren. “Beltaan er-ziekten, wier genezing alleen van. het 
gebruik > van” bepaalde planten kan verwacht worden , wie zal. dan in 
dezelve het doeleinde ontkennen ? Hier is dan weder eene behoefte, die 
langs geen? anderen wegkan vervuld; worden. _ Zullen wij. ook « niet 
gaarne ‚de verzekering van, Genees- en Heelkundigen aannemen, dat 
elk land en lucht{treek in. de planten , die aldaar geheel eigen en inlandsch 
zijn „de beste geneesmiddelen aanbiedt voor. ziekten „ welke uit de ligging, 
gronden en. het klimaat dier landen voortkomen, — Zullen wij Nederlan- 
ders niet met dankbaarheid erkennen , dat wij tegen het /córbut , waaraan 
wij--door ons vochtig luchtgeftel zoo zeer onderhevig zijn, de weldadigfte 
geneesmiddelen in de planten van onze lage gronden aantreffen. — De Na- 
tuurkundige soLANDER bouwde, zoo zeer op deze algemeene waarneming „ 
dat, hij. verklaarde, dat ‚hij uit den overvloed van planten, die in eenlg 
gewest. natuurlijk groeijen , gemakkelijk kon opmaken , aan welke lands- 
ziekten de inwoners van dat gewest onderworpen waren. 

Laat mij nu met onze. befchouwingen overgaan tot het Dierenrijk „ het- 
geen. zijne behoeften mede zoo ruim in de planten vindt vervuld, Hier 
doet, zich de natuur meest in haren oorfpronkelijken en zuiveren ftaat op: 
Hier. worden wij-althans niet gehinderd door veelvuldige kunstbehoeften „ 
die; alleen „het werk zijn van den menech. Hoe vele zijn de dierfoorten, 
die alleen van planten kunnen leven , welke ieder in de haar eigene lucht- 
ftreek, en in alle jaargetijden voor zich bereid vindt, voor zoo verre zij 
niet door eenen winterflaap voor eenen geruimen tijd alle voedfel kunnen 
ontberen. 

Letten wij op de foorten van gewasfen , we'ke menfchen en dieren nut- 
tigen, ‚ zoo ontdekken wij hierin éen opmerkelijk verfchil „ naar gelang \ van 

F 3 de 


C-46 ) 


de onderfcheidene behoeften gewijzigd. ‘De Dieren, vooral die tot onze — 
Landhuishouding. behooren ; voeden, zich vanvoverblijvende planten „die 
geene: jaarlijkfehe. kweeking ‘behoeven; van. derzelver bladen en ftengen's 
inzonderheid van grasfen, welke zij „gedurig afknagen „ waardoor deze 
planten telkens nieuwe fcheuten en uitfpruitfels maken „die deze dieren bij 
opvolging rijkelijk. voorzien. … Zij konden -niet. zaaijen , noch maaijen, noch 
vergaderen in de fchuren: zij vinden alles voor zich verzorgd 3 maar de 
mensch „ zoo talrijk over “de aarde „verfpreid ‚ zou niet kunnen” beftaan:, 
indien’ hij geene gewasfen kweekte , waartoe hem zijne vermogens zoo guï= 
flig ten dienfte ftaan ,- en-de meeste dezer planten zijn eenjarige en’ wier 
zaden hem woeden, zoo als granen, peulvruchten: en anderen „die dus 
binnen ‘kort geheel. zouden vernietigd -wezen , indien de mensch dezelve 
door den akkerbouw niet ín {tand hield, Den mensch is derhalve aange- 
wezen „ dat hij door eigen arbeid den grond tot vruchtbaarheid: moet 
dwingen „terwijl de natuur zelve voor de dieren hunnen disch heeft toe= 
bereid „waaraan elk zijne keuze vindt naar gelang van het: kimse in= 
ftinkt , waardoor ieder dier gedreven wordt. ern 
Hier moet ik gewag maken van proeven , genomen door den bnolwel:- 
lijken LINNeus (*) , die zijne onvergelijkelijke natuurkennis altoos ophet 
gemeene. leven zocht toe te pasfen, Ruim 800’ inlandfche planten der na- 
tuurlijke weiden „wierp hij aan paarden, runderen’, varkens”; ‘fchapen”en 
geiten voor , om te ontdekken , welke zij aten , welke zij weigerden. Maar 
zeer weinige’ werden door allen“ genuttigd , en de meeste planten door twee 


OR. Bit Lis Batt es COUG «HOEY 


,*) Zie den zoogenoemden. Pan, Sugcuss eene, Disfertatio van No Le:HESSELGREN , 
dae LINNEUS verdedigd, ‚waarin, de proeven van, Denzelven zijn opgegeven. in LINN EI 
Amoenitates Academicae. Vol. IL. nog nader opgehelderd, vooral ten aanzien der bota- 
nifche namen der Planten, door SCcHREBER‘in Vol. Xa 


ae 


_ of” drie»:geweigerd, - Daar. alzoo het: eigen inftinkt van elk dier , hetgeen 
uit zijne’ bijzondere „bewerktuiging,. ontftäat ‚ hem gewasfen tot zijne. voe- 
ding „doet verkiezen „met verwerping van alle-andere „ zoosis hierin een 
van de “Eindoogmerken: sdezer: an mer omdat het dier anders niet 
zou kunnen beftaans — > Rs EREN 
Wile gij een bijzonder afdoend bewijs, et het tien van een dies gelest 
van: ééne plant kanaf hangen , zoo gedenkt;aan het Rendier „dat voorde 
bewoners, -der noordelijk(te landen het meest onmisbare huisdier is, voor= 
al gedurende de vele barre wintermaanden: in-deze landen.’ Waar zal hét 
Rendier alsdan woedfel vinden, waarvan de Laplander en Samojeed. geene 
voorraadfchuren ‘konden aanleggen ? Onder -de- dikke fneeuwlagen is de 
aarde. bedekt «met een dik. tapijt van witte, mos , hetgeen juist dan welig 
groeit emv: bloeit. Het dier krabt,met zijne pooten de {neeuwlaag weg en 
vindt in «dit »mos „met regt-rendieren=mos „genoemd „ overvloedig zijn 
geliefkoosden «onmisbaar. voedfel. len zal’hier “aan het k Kindangolkk kun= 
aen twijfelen:? nitraat abgarien wac val 
zo Ikvzeide in hin keb dat niet eene! Bt als nutteloos kan mee 
worden , maar. hoe vele bijzondere doeleinden zou. men gewaar worden; 
wanneer, men meer. acht floeg «op de zorg „welke: daarin voor de dieren 
genomên is. Wien, bijvoorbeeld „ fchijnt het geene verkwisting toe „ wan- 
neer «wij van den olm- of iepenboom vinde lente, die menigte’ gevleugelde 
vruchtjes „-weike vn éénen boom meer: dan een ‘half millioen kunnen-bedras 
gen , als blaadjes , zien afvallen; die wijin lanen en langs onze grachten 
vertreden , en die , wanneer zij allen opgroeiden , welhaast onzen geheelen 
bodem- met nee zouden bergi maar bet zijn de menen welke hierop 
gretig: azen.” B rn ha rd ‚U ie dS hi N wils nú) 
Laat ons nu tot de kleinere dierenwereld afdalen. Zien wij vele platten 
des avonds hare bloemkelken fluiten , wij zien ook andête, dië zich ‘dan 
eerst geheel openen en gedurende den nacht hare aangenaamfte geuren 
ver- 


C 48 j) 


verfpreiden. Gedenkt hier aan de nacht-kapellen en andere infekten ; dic 
alsdan te voorfchijn komen; hierin fappen en andere voedingftoffen vin- 
den, en door de uitwazaming dier nachtbloeijers naar dezelve geleid worden; 
terwijl de dagbloemen als dan voor hen gefloten zijn. Merkt verder op , dat 
de bloemkelken van deze nachtbloemen effenkleurig zijn „, zonder ftrepen of 
vlekken. Zou dit ook misfchien bevestigen , hetgeen, waarop de naauw- 
keurige bloem-ontleder CHRISTIAN KONRAD SPRENGEL (*) ons opmerk= 
zaam” heeft gemaakt ? Hoe, namelijk, de gekleurde ftrepen en vlekken in de. 
bloemkranfen , die bij den dag geopend zijn „ meestal geleiden naar fapbui- 
zen ‚, waar bijen en andere infekten voor zich een’ rijken voorraad vinden; 
dat deze ftrepen alzoo voor de infekten zigtbare wegwijzers naar deze 
fapbuizen zouden zijn. Bij de nachtbloemen zouden althans deze ftrepen 
geen doelwit hebben, en hierom in dezelve niet gevonden worden. Dit 
zij echter allezins aan de verdere nafporingen der Plantkundigen aanbevo= 
len. Één onzer beroemde geleerden (f) wist geen antwoord te geven. op 
de vraag, waarom de prachtig bloeijende Cactus grandiflorus alleen des 
nachts bloeide; maar zal het hem niet bevredigen , wanneer wij hierin 
eene zorg voor de nachtkapellen ontdekken, te meer uit hoofde der wel- 

riekendfíte balfemgeuren , welke dezelve dan verfpreidt 2 
„Nog zigtbaarder zien wij een eindoogmerk bereikt ten behoeve lien in= 
fekten , welke alleen leven op ééne plant, en op geene andere worden -ge= 
vonden. … Het infekt, de Cochenille , vindt alleen zijn beftaan op de Cac» 
tuseplant ‚die hiervan haren foortnaam ontleent. Deze is voor het kleine 
dier 


Nan 


65 In zijn werk : Das oladeade KOS: der shells der Blumen, Berlin. 
1793. 4LOe , k peterik ' é 


fj 


CH) Profesfor JOAR, CLARISSE ‚ bl. XXxr van zijn voorberigt, voor w. PALEN, Natuur- 
tijke Godgeleerdheid, 18ro, 8vo,. door Denzelven vertaald en met zeer vele bijvoegfels 
en | Aanteekeningen vermeerderd, 


C 49 ) 


dier zijne geheele wereld. De zoogenoemde Papen-muts, Evonymus eu- 
ropaus , wordt in onze bosfchen en hoven door een eigen rups jaarlijks 
in hare bladen geheel afgeknaagd 5 terwijl deze de boomen en heesters 
rondom zich verfchoont. Talrijke andere voorbeelden. zoude ik hiervan 
kunnen opnoemen „en de Infectenkundigen hebben dit allen zoo zeer er- 
kend , dat zij deze infekten benoemen naar den naam van zoodanige plant. 
Wanneer dan zulk een gewas niet beftond, zou ook het infekt. niet kun= 
nen beftaan. 

Even zoo verftrekken duizende planten tot ftand- en woonplaats van 
andere planten , en die alleen op dit en geen ander gewas worden gevon- 
den en daarvan gevoed. Onder deze komt voor eene geheele rei van kleê- 
ne mosfen en paddeftoeltjes , die te regt hunne foortnamen ontleenen van 
de plant, die hen voedt en aan welke zij afleen hun voortdurend beftaan 
verfchuldigd zijn, / 
1E, Het zijn niet alleen deze en zoo vele andere Eindoogmerken ten dienfte 
van mensch en. dieren, welke de planten aanwijzen ; wij vinden die niet 
minder in hare zamenftelling en bijzondere deelen , waarvan ik U eenige 
voorbeelden moest opgeven. 

„Het is eerst federt anderhalve eeuw „ dat de wijze van bevruchting der 
planten door. vele “waarnemingen aanmerkelijk is toegelicht. Alle zigtbaar 
bloeijende planten bevatten in het midden van hare kelken of bloemkranfer- 
fijne draden, aan wier top zich buideltjes bevinden, met een zeer fijn 
ftof. gevuld, zoo als in de Tulp, Lelie en Keizerskroon vooral zigtbaar 
is. Tot in de rzde eeuw “werden deze-ftofdeeltjes zoo weinig opgemerkt, 
dat men ze bij de toenmalige befchrijving eener bloem niet vermeld vindt , 
en‚ik verbeelde mij, dat de Epicuristen van ouden en lateren tijd- al fpot= 
tende zullen. gevraagd. hebben: Zal dit ftuifmeel ook al'zijn bijzonder 
eindoogmerk moeten hebben? Het is, vooral nadat de groote LINNEUS 
was opgeltaan , thans beflist, dat dit ftuifmeel in zoo verre gelijk ftaat 
met het mannelijk zaad der dieren „ dat hetzelve „ zich werpende op den 
ig: G ftem- 


C 5e ) 


itempel , welke door eenen eigen draad gemeenschap heeft met het vrucht- 
beginfel „ hetgeen, zich „in het middenpunt der bloem bevindt ‚ dat „ zeg 
ik,‚‚die (uifmeel alsdan het vruchtbeginfel doet uitzetten en rijpe zaden 
voortbrengen. De. wijze ‚waarop dit ftuifmeel op den ftempel en het 
vruchtbeginfel werkt, moge in vele opzigten , althans in onderfcheidene 
planten „nog. onverklaarbaar “zijn3. genoeg: is het, dat hetzelve wolftrekt 
noodzakelijk is, om de plant aan hare groote. beftemming ‚ van rijpe zaden 
voort te brengen, te doen beantwoorden. 

Wij {preken dan nu te regt van. twee onderfcheidene kunnen in de plan- 
ten, en ftaan verbaasd wegens de overeenkomst in de voortteling van 
planten en dieren. „En nu verklaart zich tegelijk de zorg » waarmede deze - 
mannelijke en vrouwelijke geflachtsdeelen befchermd worden, epe nog 
zeer veel (tof tot nafporing aanbiedt, tal 
_ Waar de ftof buidels zich binnen de bloembuis befloten vrinden ‚ zijn zij 
meest klein «en‚teeders „dikwijls zonder „ of aan zeer kleine: meeldraden ! ‚ge. 
hecht en. veel. beveiligd; door een gewelflel van klieren , ‘hare of tanden 
aarì, den mond der-bloembuis. Is daarentegen het ftuifmeel geheel bloot; 
of aan lange draden buiten den bloemkrans uitftekende, zoo is dit {tof te 
rijker en menigvuldiger „in een fteviger -buideltje opgefloten:-en-aan zwaar- 
dere - meeldraden „gehecht;,. waarop het. te veiliger.rust , terwijl dan ook 
doorgaans. de vrouwelijke ftempel groot is, en alzoo te gemakkelijker het 
ftaifmeel opneemt. ‚ Hoe «algemeen is reeds opgemerkt,de- poging der meel= 
draden „ omzich ‚naar het vrouwelijk deel te wenden, zich hier naar te 
krommen „ en shet {tuifmeel uitgeworpen hebbende ‚weder naar de wanden 
van ‚den  bloemkrans. terug-te wijken : ik kan hieromtrent in geene-meer= 
dere, bijzonderheden ‚treden, Vinden -wijin-deze opzigten {ommige afwij- 
kingen: zoo-laat ‚Ons nict rùsten, met onze/waarnemingen „: ere, wij 
welhaast: het. gewaande gebrek zullen zien verholpen; „oane 
„De beide geflachtsdeelen. vinden eene voorname befcherming in den: bloks 
krans, maar deze is teeder , tenger en niet beftand „-om al het leed , dat 


uit 


€ 3 
uit den dampkring kan ontftaan, van deze deelen af te keeren.  In:dit 
gebrek is weder voorzien door een tweede bedekfel’, den” groenen”kelk 
die “den bloemkrans’ digt om{luit, en , van eene“veel vastere zelfftandig= 
heid zijnde „ de noodzakelijke befchutting verleent. Gij zoudt mij kunnen 
WER, dat bij zeer vele deze kelk ontbreekt: herinnert U weder: ide 
Tulp en Lelie, Is dan de natuur hier te kort gefchoten ? Neen #: die 
bloembladen’ zijn veel fteviger; ; Vvân “echie veel “ vastere ’ ‘zelfftandigheid en 
faprijker , dan de blöembladen der gekelkte” blóemen ; 2000” vin het’ goral 
van den kelk op eene andere wijze is voorzien, , LEL 
TIk’ wacht nog eene andere tegenwerping. Wij zien if’ de roos; peerd 
bloefem en zeer vele andere’, het vruchtbeginfel , dat hoogstgewigtig deel 
der plant, niet binnen, maar geheel onder den kelk en ‘bloemkrans ge 
plaatst. Het kan dus van de befcherming dier deelen niets verwachten 
doch het doel is ‘hier niet: gemist: zulke wruchtbeginfels hebben die 'be- 
fcherming ook niet van noode, want zij vinder ‘die’ in eene ‘hardere 
huid, fchil of digt omkleedfel , hetgeen bij deszelfs” uitzetting overgaat of 
in een vleezigen appel of faprijke bezie, of harde zaaddoos , waarin’ de 
zaden alle leed van buiten kunnen verduren. hid 
_De zorg voor het vruchtbeginfel vertoont zich mede zeer piuidebeid in 
„de boomen en peulgewasfen, wier. bloemen ,naär cen vlinder gelijkende 
Gij U gemakkelijk! Zult “kunnen” voorftellen. «De zaden: van“ deze talrijké 
Planten-familie, die meest cetbaar zijn voor mensch of- dieren; worden in 
het nog onrijpe peultje À waar zij reeds een dekfel vinden, verder befchut 
door de meeldraden der’ “mannelijke deelen „ welke, als een -digtgefloten’ 
koker „ het geheele nog teedere peultje omvatten ‘en befchermen. Dit 
fcheen nóg ‘fiet genoeg: de bloembläden fluiten’ zich mede vast vom dezen. — 
koker „ en “het is‘ zoo juist ‘dóór den’ natuurkundigen Godgeleerden; 
PALEY Ke opgeimerke, se & ele” reti herr het he ver bloems 
afte ‚ blaade, 


pap Ta 
Ï 


6): Zie en werk, bl, ape Noot f reeds angehaald, he „g5t, Ae 
GER OEIW g9erttre 


C 52 ò 
blaadje, „dat als, een vlagje boven uitfteekt, hunne ruggen beftendig naar 
den „wind keeren, wanneer de koelte. hard genoeg opblaast, om aan de 
teedere deeltjes „ waarvan de rijping van het zaad afhangt , eenig gevaar te 
berokkenen, … Daarenboven de dikke fchil der peul zelve, hoeveel bevei- 
liging vindt daarin het verder rijpende zaad. 
„Ik. ‚heb ftraks gefproken van de onderfcheidene kunnen, die evenzeer 
bij de planten. als bij de dieren plaats vinden. Bij de dieren, die zich 
vrijelijk, bewegen, zoekt de man het wijfje op, om te paren. Bij de 
planten, die aan den grond zijn vastgeankerd, was dit onmogelijk ; maar 
hoe „wijsfelijk is in deze behoefte voorzien, Hetgeen bij de hoogere dier- 
rasfen zeer zeldzaam is, dat de beide geflachtsdeelen in hetzelfde dier 
voorhanden zijns, dit, tweekunnige ontmoeten wij in verre de meeste plan. 
ten. Hierop «zijn echter vele uitzonderingen. In eenige komen de ge- 
flachtsdeelen in onderfcheidene bloemen voor, en. wel of aan dezelfde , of 
aan onderfcheidene planten; maar ook dan zijn de mannelijke bloemen 
veelvuldiger „ en ‚vooral rijk in ftuifmeel , waardoor de vrouwelijke bloe- 
men. te gemakkelijker bevrucht worden. …— 

Vielen niet elke lente onder uwe aandacht de els, de hazel- en okker- 
noot, waaraan, eer dat. de bladen te voorfchijn komen , vele bloem- 
ftaârtjes en -fchelletjes. wapperen. Zij zijn de enkel mannelijke bloemen , 
die «thans. -door. geene bladen verhinderd worden ‚ om het-rijke ftuifmeel 
op de lager geplaatfte vrouwelijke bloemen te. doen vallen. Gij zoudt 
misfchien.- oordeelen , ‘dat deze wijze fchikking niet was in acht genomen 
bij dèn pijn- en fparreboom , die mede zulke onderfcheïidene bloemen dragen , 
doch waarhet ftuifmeel door de veelvuldige bladen, waarvan deze boo- 
men „ vooral vin} hunnen. bloeitijd ‚altoos voorzien zijn, fchijnt verhinderd 
té” worden „ » omde, vrouwelijke bloemen te bereiken ; doch waar is rijker 
ftuifmieel „hetgeen op de Alpen zelfs geheele wolken uitmaakt, die de ge- 
vallen: regen opneemt, welke hierdoor geelkleurig wordt 3 terwijl ook de 
harde ;fmalle en gladde bladen te minder het ftuifmeel ophouden , en bij 
geringen wind reeds doen affchudden. p In 


C 53) 


‚In-die gevallen „- waar de: bloemen-van onderfcheidene kunnen „ op twee 
verfchillende planten hunne. woonftede, gevestigd hebben, treft men , ze 
beide“ doorgaans-op seen geringen afftand. van. elkander ‘aan „en. ter, over 
brenging van het ftuifmeel zal de hulp van den wind en van infekten,niet 
kunnen geloochend worden. 

„Er blijft echter, ik erken ai omtrent de bevruchting van dezen, nog- 
veel onverklaarbaars over, maar zal,het niet meer, onze verwondering op- 
wekken , dat bij eene zoo fijne bewerktuiging en kleinheid, van deelen , 
als die-der vruchtmaking, ons zoo veel aanbiddelijke wijsheid in de oogen 
ftraalt ‚dan- dat wij, wegens het ondoorgrondelijke, hetgeen er avec 
eenige klagt zouden voeren, 

Eris echter ééne plant van. deze klasfe „ wier. wijze van ‘bevruchting ik 
U moet aanwijzen ; en. waarover een iegelijk , wien dit nog. onbekend was , 
zich verbazen. zal :‚ ik. bedoel, „de waterplant, Wallisneria fpiralis, die in de 
ftroomen vanhet Zuidelijk, Europa. groeit en hare wortels in den, bodem, 
heeft” gehecht. De- vrouwelijke. plant, heeft eene veerkrachtige , fchroef=, 
vormige «teng „… welke rekt of krimpt, naarmate. het, water: rijst of valt, 
en waarmede zij bloeijende zich verheft tot_de oppervlakte van het water, 
De mannelijke plant. houdt. zich aan. den bodem onder, het water; maar - 
wanneer hare bloemen gereed zijn „omzich te ontwikkelen, fcheiden die 
bloemen. zich van de plant af „rijzen, opwaarts tot ‚de oppervlakte des 
waters, en drijven >naar, de vrouwelijke bloemen, die het thans geheel 
ontwikkelde. ftuifmeel‘ opnemen: sdeze , bevrucht. zijnde „duiken met hare 
fpiraal-fteng-onder het water, om, aldaar het zaad verder te doen rijpen, , 

Is er voor de vruchtmaking met zoo veel wijsheid gezorgd, even zeer 
vinden ‘wij ter befcherming’van-andere. teedere deelen, de grootfte zorg; ge- 
romen. Ik behoeve hiertoe„uwe aandacht. flechts te leiden op de knoppen 
etv-botten van: boomen en, heesters. … Moest ik hier aanwijzen, hoe in 
deze botten’-de’ kiemen of-beginfels, der bladen, zijn. opgevouwen , in- of 
opgerold, ingeplooid of ingepakt, met zulk eene ineengedrongene digt- 

G 3 heid, 


C 54 ) 

heid, welke geerie” menfchelijke, kunst inftaat is-na te volgen: hoe: dit 
alles gewijzigd is-haar de werfchillende grootte „ vorm en zelfftandigheid. 
der toeköniftige bladen ;- zoo zoude * mj pf zeer vele eran 
moeten inlaten{- v> our atb ni glue pos ve AED) age anger Lig 

Dat digt oprollen en lbeaikee was in de seer nog niet genoeg. 
zaam ‚ om” haar een veilig- winterverblijf te, bezorgen: In- dikke ‘vleezige 
of houtachtige blaadjes worden en al verder: antenne «die veelal met nge 
taaïje ftof “zijn” vastgelijmd, onis we wel wijd. oon sas ji» staf 

‘Deze botten verfchüllen tiaar tab van de onderfcheïdene bendehenië en” 
hier bovenal ‘zijn de eindoogmerken- ons zeer duîdelijk’ voor oogen’ gefteld.! 
Aan den els zijn alleen de bladen, maar geenszins de bloemen vooraf in» 
eene-“bot-befloter «geweest: «Hebben. dan” deze bloemen 4-die in de: vroege 
lente bloeijen , „geene befchutting: noodig gehad? … Neen : zij vonden: die: in’ 
de- digt opeengedrongen ‘bloempjes met hunne’ dikke: kelkfchubjes.„Laat- 
ons ‘bok’ niet onopgemerkt voorbijgaan.het verfchil van grootte, dikte eri 
ftevigheid « van onderfcheidene’ botten. De zoogenoemde Kastânjeskinaen! 
de” Linde hebbén”weél' zwaardet-botten , dan de: Eilen-Okkernoot 4 boos, 
men; “allen ‘tijk in’ groote bladen.’ Zou de: reden -van (dit verfchil„ook, 
hierin gelégen “zijn ;’ dat het houten de verdere deelen wan den-{tam’ van’ 
de Rastânje-kina en Linde veel weeker. zijn „meer wijde: vaten en de, fap. 
pen daarin éé {nêller ‘omloop hebben, dan: in den’ Eil en Oklkternoot. „De: 
nög ‘niet “ontwikkelde. bloemen en, bladen vder twee: eerstgenoemden „wier; 
bladen’ “óok'* minder vaste’: zälfltandigheid. hebben” hebben” dus. tegen” de 
onheilen van den winter gens jep rene „dan de twee. laatst=" 
genoemden. TE FONTEE HIDE IVOOR Fald st urv Hote ej 3 

“Gij zoudt mischien” abe vaarde mabgevetitaët “bedoeling der Mina 
wordt wederfproken “door “ de’ natuur zelve, daar zij aan vele boomen-en; 
heesters te vergeëfs BéZocht worden. Ts’ hief dan niet-een dadelijk ‘gebrek, 
aanwezig? * Neen’: !wij- durven ronduit tears dat de abos hier drsn 


doeleinde Zouden ‘hebben. - ê oid EN 
BR ao Dit 


( 55 ) 


Dit. is, inzonderheid „het. geval bijde boomen in,heete,luchtftreken » „des 
zen hebben geen winter te. verduren ; waarom. zouden er dan, botten, voorr, 
handen zijn. Nog meer: errzijn, ook,in.de Noordelijke Landen eenige 
heesters , «die hiervan. verftoken … zijn „zoo als onze heiplant.en andere , 
maar hoe vast en ftevig zijn hare bladen, welke zich ook woor derzelver, 
geheele ontwikkeling zoo digt NN is zij daan. de Bane bes, 
fcherming vinden. „ono 

„Verder zou ik U eben, dens tart kk de, planten; met ide en 
zwakke ftengen „in haar „onvermogen ‚om zich „naar, boven te heffen: „ 
worden onderfteund,, of door zich, te-flingeren en-te wenden. om, andere. 


_ planten „of zich „daaraan te hechten door klaauwieren of fchiroefdraden , door, 


haakjes , of telkens, uitfchietende worteltjes. Bij gewasfen met eene boom-, 
aardige of flevige (teng, die zich zelve kan onderfteunen, vinden wij 


zulke fteunfels niet; maar: éen bijzonder ‘geval is hier-zeersopmerkelijk. De 


wijnftok heeft eene houtige fteng en dus geene klaauwieren, maar wel aan 
de-rankén «: deze zouden ter zwak “zijn, Óm°de' rijpe zware: druiventrosfen 
te ‚dragen 5. -zij zijn door deze fchroefdraden vin-ftaat; zich «om andere taks: 
ken en ranken heen te flingeren, en de’ Bedvendronte ‘kunnen’ nu daaraan” 
ongehinderd: hatigéniedd nob iss loob sat SBafrip gaiitsfini sssb ooS. 

-sOmtrent de bewaring: der end en de veitvaddige middelen; waarvan «dé: 
vruchten “en’zaden zijn voorzien 3-”om zich algemeen te verfpreiden ; zoude) 
iks evenzeer” als,in andere deelen ders planten geene minder wijze voors: 
zorgen doeleinden: “U--kaúneno aanwijzen; maar” ikvmoet ten einde {poes 
densv= dk shoop:-mijned taalò völbragt vens Usdoor fprekende-daadzaken: 
overtuigd. te hebben, dat bij de planten niet minder dan bij de dieren 
zich duidelijke blijken van Gods aanbiddelijke wijsheid aan ons vertoonen. 
Deze zijn alleen te ontdekken doorweelvuldige naauwkeurige waarnemin- 
gen, waartoe voor den Natuurkundigen nog een ruim veld is overgelaten. 


„Er is nog zeer veel voor ons verholen , maar wij zagen, hoe de vorde= 


ringen in de Natuurkunde ons behulpzaam waren, om hieromtrent eenige 
lichts 


C 56 ) 


tichtftralen in te winnen: laat ‘ons dan ook met dit doel onze nafporingen 
voortzetteri, en alzoo medewerken tot verheerlijking van den grooten 
Schepper , den liefderijken Verzorger van alles. 

Stellen wij ons hierin’ ten voorganger den grootften Natuurkenner der 
vorige eeuw , den onfterfelijken LinNeus, die ons beftendig heenwijst naar 
den hoogen Oorfprong van alles en Denzelven uit zijne werken nader 
leert kennen; die, geheel van Godsvrucht doordrongen , zulk een gevoel 
ook “allen zijnen leerlingen zocht in te ftorten , en‘die aan het hoofd van 
zijn natuur- en plantenftelfels ‘deze verzuchting van den Heiligen Pfalm- 
dichter plaatfte, die wij ook gaarne de onze zullen maken: , Hoe groot 
„Zijn uwe werken, o Heere! Gij hebt ze alle met wijsheid gemaakt ; 
»„ het aardrijk ís vol van uwe goederen!” — Ik heb gezegd. , 


Na het eindigen dezer Rede, zeide de Voorzitter: : 


Mij- blijft thans over , de dank dezer Vergadering, welken ik uit haren’ 
naâm betuig aan den Spreker voor zijne Rede, en aan den Secretaris voor 
zijn -volbragten arbeid in ons midden. 

Zoo deze inftelling almede ten doel heeft, den beid der wetenfchap- 
pen „ dien nieuweren band te verfterken „waardoor zij tot-de gewone ‘be- 
drijven van het leven, meer en meer naderen „ om wederkeerig daaruit’ voor 
zich nieuw voedfel te ontvangen 5 „zoo mogen wij de hoop koesteren, dat 
ook het gehoorde ‚op dezen dag-en de: openbaarmaking van bemoeijingen 
inde. twee laatstverlooped jaren „tot dit doel weten zullen tbe 
zijnen 7: sor nd int E gene 


VERSLAG 


NEGENDE OPENBARE VERGADERING 


DER 


EERSTE:KLASSE 
VAN 
HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN. 


Gedrukt voor — 
DE LEDEN DES INSTITUUTS. 


Erol ner ie ne dn oek de dit sik 
wed ai ved aten recike SBEVAN Hie: ae nb 
Stef Es da zelbeehg Vein van oid 5 à 


onad LADAE 
Kete albe. his 

U, heugt kens ile regele ns iedee adonke: ee zes hik 

REEN en wt gie ike zode KS 5 et, de hr heere dat 


PR dd heek 
Je dn nd 


bit ee, 


Se marhe ner dl arr BEAN, zige À haiss 
TUUTITENI DEVA AIAEOAV-ULLIMIA Ta 
HN Gan eee IA din en Vi lenende bede besbdeldn at 
or kin Bett en te Spaghee vaars ade Rederi | 4 5 


aanUAATd a AE AARD VV MAY 
zo arenU a an00md An sia 


el is iseen ME 


x 


î sereh tr aap vn hs 
lea tene, ene 


RR inbel en ae 
weuuretenn heike vaas ; 


VERSLAG 


VAN DE 


N EGENDE OPENBARE VERGADERING 


vers staren ee 


DER 
EERSTE KLASSE 
WIGOW. ITR 8 
wanniaas alb Hes neaas ib MAND gmt zedoors stork rev 
vil eavoduneds ós attiaded dr otés 1 d 


HET, KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE. INSTITUUT 


„VAN, WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE, 
„EN, ‚SCHOONE KUNSTEN. 


910 VT 9501 ii 


5 
Istsvad.rigoh „ba Mov. basteosg “ns: foolioo nii 

stede oli: ouv. mobiel Viridian vib 330018 91199 
nschertud ‘sodsngrbiodblefisg: ensgio ad” ssladey ob qo 5 


vr 


Je í f { 

Dae Vergadering , wegens de, 3 viering, vanhet. vijf. en twintig jarig 
beftaan ‚des Inftituuts , onder, ‚koninklijke. bewilliging niet gehouden, zijn- 
de. ie. op den, 26ften Janvarij, des, jaars. 1833 befloten ‚het, Verflag, 
herwelk, in, dat jaar door „den Sekretaris , bij, „openlijke voorlezing „zour 
de, hebben. moeten, gedaan „worden hi alleen, in druk te doen, opnemen 
voor de, Leden des, Infticuuts. lende diftong N Hett 
laoos: zl yyeb olur yAoft zóras vaitore Yeni ierlurdhnOrte JERI 
cabrow!Bliwiden asli: saiu nefiin, dab toch 20° ROL IE 


abgosmbads mein vsi ttijoon aat vet  abadeinrao HER 10 gf 
zes ern: Á 2 Bij 
dh 


AJAM 


MILAAT AN AHV. af AAAAALO AC [ADEN 


Je Ed Fe re | 


Bee A dà AL Bi ak 


ij het vastftellen van den inpost op belastbare voorwerpen , is het 
gewis van het grootst belang , datsaan den eenen kant de ingezetenen 
niet in het geval komen, van in eene fchatting te geraken boven het 
jgeen! de | wet. wordert „) Ce at. \den'lauiderén- kant „! ’& Lands. fchatkist 
door koatdee getduiking, geene fchade Wide, „Zoodanie vaste bepa= 
ling is” échtef” voör * vêlè voot werpen. tang t a geene ‘gemakkelijke zaak. 
Natuur- en Schéikunde mhoetén menigwerf ter ‘hulp ‘geroepen worden , 
en eifchen dan nog een fijn oordeel en geoefend verftand , doch bovenal 
eene groote naauwgezetheid…in-het-wel-onderfcheiden van alle omftan- 
digheden, die op de gehalte en eigene gefteldheid van het belastbaar 
kton: invloed konnen hebben, j (| 

Zoò zulks waar is vafi’ eenig voorwer ‚ dan voorzeker van het keu- 
kenzout. De betekening ‘toch van den 'actijns voor dit Zoüie ís z00 
geheel wankelbaar wanneer mên’ niet uitgaat van vaste natuur-en 
fcheikundige “beginfëlen ,' ‘dat het ten alle tijde van het hoogste. gewigt 
mag “gerekerid “worden , diën grondflag niét te’ verlaten. Het geldt hier 
immers een zeer aanmerkelijk gedeelte ‘van het inkomen “voor den 
Staat, ontfpruitende uit ‘den: accijns eener ftof , welke dagelijks zoowel 
door den armften, als door den rijkften niet alleen gebruikt wordt , 
maar voor bëidèn onmisbaar is. Een accijns, die, meer bedragende 

dan 


on 


€ % 
dan “de vwdarderwanohet «zout: zelve „> even daardoor ‘den; min „eerlijken 
zoutzieder zoude kunrien “aanleiding s;geven tot,het-opzoeken van mid- 
delen „ om denzelven ,- zoo mogelijk, te ontduiken ;, maar: tevens „een 
àlkcijns",;- welke; indienhij"nietzop onbetwistbare; natuur-en fcheikun- 
dige “gronden gevestigd is „laanleiding- kan-geven:j-dat de eerlijke „Fa+ 
brijkant veel” nreer „ “danvsde » wet: vordert „ “belast wordt ‚ja zelfs ber 
boet voor ° “onderftelde fmokkelarijen’, „welke hij, ldsndaad niet „heeft 
bedreven 2 !biclkaboll gimab na aa valin, sis Bisa aes anos 
“Een van »’sRijks: Ambtenaren heeft-aan dit dubbel. haet willen, te 
gemoet “komen” en-daartoe eenen vochtweger „uitgedacht ‚en aanbevolen , 
welke alle „gebreken -misfendë uit -de foortelijke; zwaarterder pekel, met 
zekerheid zal aantoonen ; hoeveel voor accijns, vatbaar zout dezelve ber 
vat. Daar echter uit de verfchillende temperatuur van het. vocht-;-met 
die! des»dampkrings- en, metandere „omftandigheden, in verband,:ftaande , 
eenige “dwalingen kunnen: óntfpruiténs, \hieeft „hijver. eene ‚correctiestafel 


, bijgevoegd, waardoor hij. oordeelt; dat,die iisemel wen, kopen 
wagar wórdenaon su 1107. 301 Ssi 


Het: mierendierst het atailen sder Eerfte Klasla lin arg op 
deze uitvinding verlangende te, vernemên:, is. er-dien,ten gevolge; metde 
meeste naauwkeurigheid eene reeks van, proeven in het werk gefteld ; 
eerst „met “zuivere ‘pekel, van fijn „en van’ grof keukenzout’, gelijk -zij in 
den handel-voorkomen, „en „bevonden, dat. voor beiden de aangeboden 
vóchtweger: de geheele kwantiteit der zouten, tamelijk wel opgeeft. „Maar 
zál die mu -óolo: het geval zijn ‚wanneer, met „dien. vochtweger de pekels 
onderzochte worderis; zoo! als-zij-in de Roniketen, voorkomen, tot wier 
onderzoek het werktuig eigenlijk beftemd, is? ; 

Om! zich hiervan. te: verzekeren, heeft. men tweederlei baki, uit eene 
Zoutkeet ‘te’ Utrecht; en-door;den vochtweger , „en, daarna fcheikundig 
ohderzocht; „vooreerst, zoogenaamde,/choone „pekel, waaruit het zout 

A 3 nog 


CC é:d 


nog’ “woest worden v/gezódemys en sten=tweede ;5:zoogenaamde vuile pe- — 
keb, nuit welke mens geen: genoegzaarüìvizuiver gekristallifeerd} keukenzout _ 
woeer seas (token; modinbzao 93 , Aifogom oos, novlasnsbs mo …… nstsb 
-uiVerdelijkende proeverrs):-zoovdnet densoaangeboden;; vochtweger 3:-als 
feieiktiridig ondetnomen ;;met’ zoogenaamde. fchoone-en ‚vuile pekel „‚le- 
verdenio:geene “Bunttiges!uitkomften v ter vaanbeveling „vans dat„werktuig. 
Volgens rddr-vöchtweger immers „belioofdénver: inhet „Nederlandfche, vat 
Schoone ‘pekel aanwezig te zijn twee en dertig Nederlandfche,ponden 
voórllaecijns” vatbaar bzout zetefwijl defcheikundige; ontleding dechts 
ofigeveer u megentiën: “Nederlandfché ponden” daaruit‘ te-voorfchijn bragt, 
&ri”t alzóo: toònde y- vdat vér ruim! drie achtftertê- veelvaan. belasting zoude 
zijn beraald geworden yzoo'! men op vdé aanwijzing: des vochtwegers zich 
Verlate! Iid,torl asv rmasrsegenot „obmallidshiaw abt gi, soteloo mel „Jav 

‚ Der bitllag der proeven metsde vuile pekelsbevestigt volkomen „, het- 
geen-sdiermer vide Jchôone pekel geleerd ;hadden dat! namelijksde vocht 
weger” de)! ware» hoeveelheid voor accijns vatbâar zout inde ‚pekels niet 
met eenige zekerheid kan aanwijzen. De vochtwegerrsdùidde hier, eene 
hoeweelliëid:) van, meer” ddie drie venv!dertig Nederlandfcheporiden>zout 
per sVatodaris terwijl er- zich “flechts-ao8 ponden ‘waar: keukenzout in 
bévohiden hour sed ni asvaoig asw edssr anos bisdgimodwussd Stesa 

» Bijaldien dezer vochtweger bij vde acciĳnfen, werd ingewoerd „-zou ‚niet 

alléen de fabrijkeur , maar” ook de'Schatkist des „Luands‘aanmerkelijk kun- 
nen” beriadeeld’ worden»: Gefteldseen. Zoutzieder, if-doorloopendverediet 
werkende „ Had’ middel ‘gevonden; "omeen gedeelte uit’ te! luiken 3: maar 
daareritdgeri'“ eene’ höeveelhêéid vuile „onbruikbare pekel ‘bewaard, welke 
hij gemakkelijk van morfige’ inhangfelen’ zoude kùnnenvzuivèrenoen,:van 
kleúr berooven. » Bij-eene vifitatie’ zou“hij nu’ deze’ helder „gemaakte pee 
Kel kunnén “vertoonen ; ‘en ’zélfsy op het“ónderzoek mét den vochtwe- 
ger, ‘de ‘ontbrekende “en - witgevoerde “hoeveelheid “zout fchijnbaar, dek- 
zor eg Â Ì ken , 


C-8) 
key” alzötoblretislLand: beroovenvsenvde verfchuldigderboete ofitduiken: 
„>Uiterde genomenelsproeven „1wâarvan chier oflechts-vde „uitkornften::zijn 
medegedeeld „eialzdo gewoegzaamìs blijkende; dátr-deze.svochtweger niet 
gefchikt is, omde ware „hoeveelheid cijnsbaar:;zoutvinade pekêls-der 
zoutketen>vinet> zekerheid „ te »: bepalen; viel het vbefluit niet -moeijelijk 
olm sdeszelfsinvokring bij: deraccijnfen (ftellig-af tdradens orisom onoev 
ai saaibrev m9, 998: HEVES ToD-sFOOV rv Orstorrslcofrde vanv. Jeon sflus 
veImehetilopénbaar Veérflàgs van hêt-jaar +18 31! swerdensde, danmerkingen 
medegedeeld, die de Eerfte Klasfe bij het Gouvernement, -hadoin het stiide 
den gebragt op eamraângebodem werk van;den Heer „TAILBOUIT> DE MA- 
RIGNY „ vbetiteldt „Rgripleo modertierrdes, mers inoine'et dèAzoi. „Zijne 
Excellentie ige Mlinistér rvan Bintenlandfche „Zaken , tdeze aanmerkingen 
aan rden. Heer pel MARIENY:) opufs-Konings-verlangens;:hebbende-kenbaar 
gemaakt. diendes:dezelve hieropvan vantwoôrd 3;onder toezendingufar 
eene! vergelijkendersvpgaafdder: lengtesben cbrdedte-bepalingen van ofider” 
‚ fcheidene plaatfen, volgens gezegde Périple.ntnoderne jen. -van,been 
rolletje: kaarten”, tot: deoLiniäne-van- den: Dniesters betvekkelijks-a „oo 
asDeze:o {rukken „veen: nieriw)-onderzoek, vereifdhendes zijn: daarmede, 
belastede SHeerén SCHRÖDER) CD VAN HEYNSBER GEN: zowelke) de „Klasfe in, 
ftaat ftelden, het volgend berigt aan het Gouvernement-af‚tesvaardigen;; 
«Dev Eerfte Klasfe van het Koninklijk-Nederlandfche; Anfkituut, van „We- 
tenféhappensyrbij „Misfige an den, guften,Septembers:des » jaars, 1839:5 
door het Ministerie van Binnenlandfche Zaken ontvangen:hebbende;s 
het’ amvwooëd ovan): den Heen/raiLBOUmsDE MARIGNY«Ops de aartmerkin- 
gem „orwelke zij op-hêt shandf{chrifts vanogijne Periple moderne dessmêrs 
noirescet ad-AAzóy. vroegerrgemaaktsbadys heeft; met; vernieuwde; aandacht 
dit rantwoordvoverwögen enin callessbijzonderheden nagegaan. „Zij heeft 
eehter; bijsthetzelvé niet. inv alle”deelên haar verlagen, voldaan: geziens 
Hete blijkt>!daaruit wel „ datrdé-Heer pr mamienw:zeer veek van andes 


E. „norse oxstren: 


KH, 


ren” hêeft- ontleend „doch “de “Schrijver meldt tiet: bepaaldelijk ; welke 
waarnemingên, » welke»-ópmetingen «door . hemo:zelven” zijn gedaan en 
welke handelwijzen daarbij door:heim zijn gevolgd. cHetsis. en‚blijft dus 
moeijëlijk zijnewerkv-grondig:{te beoordeelen. view vò wo zi hidden. 
‘Het draagt “intusfelien -doorflaande. blijken ; „dat: sde Schrijver „daáraan 
“geene moeite: gefpaard heeft. '!s-Het- mag dus) aangemerkt, worden: als sde _ 
eerfte proef van eene Derrotero. voor de zwarte zee, en verdient in 
handen” te ‘komen svanvalle zeevarenden ;isdiesin het vervolg;dies wateren 
zullen? bezoeken. iomorovaor) zat ijd Slesl2HSFMSGE ab’ aib 4bleohsjshstn 
De Eerfte Klasfe ‘meent ‘daarom te mogen’ âdvifeeren: do Jhmdse “ nob 
cor? Dat: zij „hoewel niet: die“inlichting: ontvangen hebbende „ welke 
zijs gewenscht > had , „dé nadere aaúwijzing namelijk 4 hoedanig de waas 
nemingen en “opnemingen gefchied “zijn; evenwelsreden heeft „som te 
befluiten ;> dat, “inochet / „algeeen rigebomenig de “opgaven -in het, hands 
fchrift, en vde: bijlagen voorkoinende-3 ven" cot» sereen ae hebs 
bendes naauwkeurig zijn”\…s| oboossg em e lsb bids) 
=a?, Dat/ide breedteren lengte „der -plaatfen „ Jop zeer wisi tss. 
deringen” naj overeenkömen met-de:befluiten: uitde opnemingen van 
den ‘Franfchen Zeckapitein' GAUTHIER en dat var laatfte valle zins, vers 
wóuwen sverdieherig:>:"5novoot) dorl ans robtad buoplov sad dshlsft sua) 
->3$. Dat ten aanzien van’ de ‘plätis „ warreiar er veegde: afitvoerig 
zijn bewerkt; dezelve err door den Heer ! DE ‘MARIGNY. zelven. 
zijn opgenomens 110 van « sleten Tev edel dock “<óöb ' 
ag Dat “hetgeen “in: me periple- ‘bevat is , sen tot-de ‘Zeevaart bes 
trekking heeft; zoo als de aanmerkingen: overde ftroomens, ligging. der, - 
kusten ‚“afltand der plaatfen „ landvertooningen:;-enz; „in geen haar,-be- 
kend werk voorkomt, en-dat zij geene reden heeft;te twijfelen;aan de 
waarheid der verzekering “van «dem Schrijver, dat dezelverde: rêfultaten 
zijn! vân” zijne “waarnemingen en opmerkingen „ gedurende!de: zeerogten 
ifi”deze wateren. 5°. 


Cy 


559 Dât- zij voor het overigedit-werk:, benevens: de plans ;ewaars 
dig befchouwt ;- om „door: den drak bekend: gemaakt te “worden „ naardien 
zij voor zeevarenden belangrijk zijn, en als eene eerfte: proef; kunnen: 
befchotiwd “worden “van veerien Derrótero in: die” wateren welke: in: het 
vervolg” van “tijd ook «door de nafporingen vari vandere: atomen meer 
en meer volmaakt kan worden, - aitalsve Dv eas 
vJaisd toenu-zij- gereed-was , dit haar advies: wij kek Gödverneiment ún 
te zenden, ’ontving zij van” wege ‘het: Ministerie’ van“ Binnenlandfche ‘zas 
ken “een nieuw verzoek „om een-door :den-Heer “rAu. BOUT” DE MARIGe’ 
Ny kórt te voren uitgegeven en aan Zijne Majesteits den” Koning anges 
boden Portulan: de Jà mer noire et-de lanmer. d'Azoy na teì gaan-y 
en ook daarover hare’ gedachten’ te willen Amededeelen;: 19’ ‚Jd or vor 
De Eerfte ‚Klasfe: dien ten-gevolge dit gedrukt: werke vergelijkende: met 
de vroeger. in» handfchrift aangeboden Periplesmoderne „bevond alaan- 
ftonds, dat ted deze werken daarin verfchillen , dat de gefchiedkundi- 
ge berigteh , in de Pariple voorkomende , ‚ uit de nu W aángeboden, Poftu- 
lan zijn weggelaten. AEL 
Voor het overige komen zij, teù aanzien van wee inhoud’, overeen ; 
en al ‘wat in de Periple vervat en’ ‘voor zeevarenden van wezinlijk’ belang 
is, wordt ook in de Portulan met geene ‘mindere uitvoerigheid befchre- 
v agt: Zeifs is fet aan Heeren Gekommieeerden gebleken , dat in de Pòr- 
tulan opgaven gevonden worden’ ‘die men in de Periple niet’ aantreft. * 
“pe Eerfte Klasfe gaf daarom , ha’ overweging van al ee voorgatde, 
bd rd ‘gevoelen op: “vun 
Dat ‘door de uitgave van ‘het’ werk Porta de la mer er 
et P la mer d’Azoy het hoofddoel is ‘bereikt’ geworden, hetwelk de 
Heer pe MARIGNY zich onder het elden zijner ken had voor- 
gelteld; — hd ida . » TION, silo 
ge bar a door het Witten? arn ‘eene belangrijke Bijdbege wb ‘dé 
J Hi: infad fack É sel 1905 bisr bez Zee= 


ar 


C 1e ) 


ZLeevaartkunde 5’ zichs-met der,-daad: verdienftelijk heeft gemaakt, en-dat 
er-uitsdien: hoofde swel termen zijn » om: aan: sven we vereering, 
toerteskennen ; 55!;s5 ornoo alt as, ns Abrgdelel tnsbabikvsss  tody’ Hs 
„Ens eindelijk 553%-dat ; na bii het lieht: ren in dieen 
tulan zreri <nuvsgeene’ aanleiding meer; beftaât „ om shet drukken der-Pé- 
riple verder aan te bevelen. sasbroe met Tgerntóv 15Sir ns 
uiDavshetvadviës der EerfteKlasfe,! om de werkzaamheden;des Heeren 


__ ‘FAILBÓÛfrI Dev MÁRIGNW (sten —nutte,-van zeevarenden, niet„onbeloond te 


laten; vbij « het Gouvernement gereeden“ ingang, ‘heeft gevonden „‚-bleek: 
haarsckortiodäârnas uit »-eêne! misfive: van. Zijne, Excellentie-den. Minister 
vane -Binnenlandfché's Zaken: berigtende; -dat het Zijner” Majesteit den 
Koning, bij befluit-van ‘47 -Maart jl., behaagd-heeft ; ten gevolge van 
hety rappoft {ders Eerfte, Klasfe den Heer, TAILBOUT DE pero ear 
“noemen tot Ridder der Orde vanden’ Nederlandfchen wije sido “ab, 
=ibrusdbeirdisteg ab seb, nolidöovsiert modrber yeah bisd Geb „ébnoll 
Nieuwe: lastgevingen „heeft, de, Eerfte Klasfe ‚in, den, loop van an. hetran 
verftreken Inftituutsjaar , van het Gouvernement niet, onmiddellijk, ont- 
vangen. Zij „ds echter ten gevolge eener openlijke. bekendmaking, van 
haar g gevoelen oyer den befmertelijken. aard der Aziatifche Cholera „ op 
last, van Zijne. Majesteit, ‚genoodigd tot eene „verantwoording van « dit 
haar gedrag, en,som ‚in, een, witgewerkt rapport, de gronden, te doen 
kennen „op, welke die, openlijke verklaring berust, … … „vcna0 von 
De, Eerfte, Klasfe, „heeft ‚niet, geaarzeld aan, dezen, ‚dubbelen, Weskcpo- 
verwijld te voldoen, doch ongelukkigerwijze te jaat 2, om daarvan in in 
zn „belang dersingezetenen de gewenschte gevolgen te kunnen verwach 
en De, zoo „geyreesde befmetting was reeds te algemeen. verfpreid,, de 
pike zet ziektgstot inde. Hofplaats, doorgedrongen, „toen de gronden, 
welke de Eerfte Klasfe genoopt hadden, hare befimettelijkheid. ‚aan te 
nemen „ „vóór, Zijne, Majefteit konden, ontwikkeld, worden. ‚Maar juist 
deze omftandigheid doet het van dubbel belang zijn „ dat alle leden van 
het 


Cam ) 
het > Koninklijk-NederlandfcheInttituut! kennis ‘bekomen van «de ‘beraad= 
flagingeti, die-de, Rerfte Klasfe in: dit» haar’ gedrag beftuurd. hebbensoo 
Hare openlijke verklaring, dat de Aziatifche Cholera , of braaktoop 
ondefsdie ziekten behóórt welke" Zich. dòorvbefmetting ‘daneanderen me- 
dedeelén „mag. zij, vdanss U vallen bekend’ vooronderftèllen’;1-dat -daatóp 


eene dubbele lastgeving wän'’-wege- zor as gei ere ‘Konifg or 


volgd „ris-zoo éven: wermeldsigewordên,s eb sold benen sh ut 6u 
Haar rest derhalve nu. alleen ste gld gmt aan (dezen gwesledi 
gen Jäst «heeft: trachten teovoldoen. € qiowisbnoenss els! «qoolk 

‚1 Nautei-hebben= uiteengezêt „mét woeha bezorgdheid vzij «de hieu 
fchei:Cholera nadat “zij tot in Europa was doorgedrongen, beftendig 


hadogadegeflagen 'en zich';;-zoo! veel mogelijks bekend gemaakt: metde 


menigte: van -gefchriftetns: die-over deze vreefelijke ziekte opvolgend-in 
het licht verfchenen „/verklaart-zij ;-hadrsgevoelenvover den aard dezer 
krankte „aan: het « publiek “eerst Jgeopenbaàrd ste hebben; nädat “zij; 'iù 
eene: “daärtoe opzettelijk-:befchrevene - vergadering “zich had’‘in”ftaat ge= 
fteld:, met :gemeên overleg: te ‘hätidêtenin ots tovod «sve 94 Tustoov 
asZijvis „zoo Schreef! zijl aan Zijne Excellentièë) den Minister van Bin- 
nenlandfche Zaken in dezen met geene mindere ;°ja met nóg’ tneerdere 
omzigtigheide:te “werk gegaan, dan ‘toefr zij"in"het jaar 1829; kennis 


‘dragende van het fchandelijk bedrijf in de Zuidelijke Provinciën „waar 


het-:tarwebrood… door „kopervitriool;op meer, danseenesplaats vergiftigd 
werd, zich. niet alleen, uitneigene. „beweging heeft bevlijtigd,-de ‘gefchikt- 
fte. herkenmiddelen. ter „ontdekking wan dat gift op> te. fpóren ;: maar; na 


daarin - gelukkiglijk gellaagd te-zijn, over-dat onderwerp van algemeen 


belang een vertoog 'in;‚de- meest, geachte dagbladen»heeft doen. plaatfen. >. 
„Dit- openlijk gefchrijf.fcheen. in dat tijdsgewricht ook niet ontgaan te zijn 
aan de aandacht van. Zijne Majesteit. Zij ontving echter toen van-het Gou- 
agent: niet het. minfte, blijk. van deszelfs enge over die handel- 
ati Ba. aL vv “wijs 


Cm) 


wijs „maar werd op ’s-Konings last: vêreerd mét een’ vijftal ‘vragen’ over 
etos es dj kost ardin ineen wan e Verflag heeft 
beantwoord. „ «tor? 5) sh geel Aitaogo art 

Doch: dre dien pan atoge Zijne: Micke. verlangt charis’ opheldering 
van,de „Eerfte Klasfe-des Inftituutss, “over ‘haar ee ds gehouden” ge- 
drag. -Die-opheldering -zal/haar niet -moeijelijk vallen.” 

Reeds in de maand Mei des afgeloopen vjaars” kwam” bi ‘haar in. bin 
weging of - zij „niet: met ' een vuitgewerkervertoog over dén Aziatifëhen 
braakloop, als een onderwerp , dat.…ook «voor het „Rijk -der ;Neder- 
landen. van belang: konde worden, Zijne ‘Majesteit: zoude behooreit' te 
naderen. _De- reden, welke „haar. alstoen daarvan ‘terughielden ; zijn: in 
het, Verflag der « werkzaamlieden des Inftituuts inder ‘tijd aan Hoogst- 
_dezelve:- eerbiedig. „voorgelegd. De -Klasfe heeft ‘dezelve herhaald in 
de. nu onlangs „gegevene verklaring «over den vbefinettelijken aard der 
Cholera; Afiatica „maar daarbij, „zegt. Uwe Excellentie „niet „vermeld, 
wat ‚haar „heeft kunnen bewegen , om/aan, eene‘openlijke verklaring de 
voorkeur te geven boven eene mededeeling aan. Zijne „Majesteits welké 
door „den-aard ‘harer Inftelling en de duidelijke: letter. der oe pens 
aan de -Klasfe was woorgefchreven, … vr vo on en adsl baetatin 
sEr iso-de Klasfe. zeer» eens aan gelegen, dit ser à punt op te hele 
deren. os» anbieten DE 

„Na het eindigen van de near tidei der Orkerbefcotuinter die in 
het “voorleden: jaar zich «had: bezig gehouden met het beramen der ges 
fchiktfte, middelen „om de, zoo gevreesde Aziatifche- Cholera van den 
Vaderlandfchen bodem te weeren , kon men de -befimettelijkheid dier ziek» 
te alsì‚vastgefteld ‘aannemen. $ alle maatregelen swaren'door’ het Gouverried 
mênt « in-sovereenftemming met dat beginfel, genomen, _ Nu daarente- 
gen „ hoewel de wetten ter, afwering dier ziekte dezelfde ‘blijven „vindt 
men algemeene. maatregelen verfpreid , die uit een tegenovergefteld begin= 
fel ontleend fchijnen. s Het 


C #3 D 


Het lijdt geen twijfel, of het’ gemeen maken van deze maatregelen 
heeft: zijne gronden „ wier beoordeeling niet {taat aan de Eerfte Klasfe 
des Inftituuts. Zij eerbiedigt dezelven „ zoo als zij die in het vorige 
jaar’ in het-licht verfchenen, geëerbiedigd heeft. : 
Maar juist daarom kon zij geene aanleiding vinden , om met een” uite 
gewerkte rapport over de „al of niet befimettelijkheid. der: Aziatifche Cho- 
lerx Zijne Majesteit den Koning te naderen. « Zij meende echter , te’ ra- 
de gaande: met “hare verpligting:aan de Maatfchappij „ over dit gewigtig 
puntvan verfchil „waarmede ’s-menfchen behoud of verderf zoo’ naauw 
verbonden is „haar gevoelen niet te mogen terug houden, en, gelijk zij 
in het jaar 1829-de ingezetenen des Rijks de middelen had leeren ken- 
rien; „waardoor zij zich aan de broódvergiftiging konden onttrekken , 
ook “nu eene waarfchuwing te moeten geven „ van zich niet in gevaar 
van. befimetting te brengen, waar pligt zulks niet gebiedend vordert, 
Zij “kwâm-alzoo tot het openlijk afleggen hârer overtuiging , dat de 
Aziatifche Cholera of braakloop onder die ziekten behoort, welke 
zich door -befimetting aan anderen mededeelen. ig 00 
JoDeze’ | verantwoording‘ der Eerfte Klasfe werd in hare vergadering van 
den” raden -Julij Il, ontworpen. en’ vastgefteld, en nog dienzelfden dag aan 
het Ministerie. van Binnenlandfche: Zaken ‘verzonden, Reeds den twin= 
tigften „daaraan volgende-beraamde zij in eene buitengewone vergadering 
de wijze, waarop de \gronden voór dit haar gevoelen aan het: Gouver= 
nement zouden worden Keobens gm vn verken daartoe het vol- 
gend opftels: «4 > » Herk oftú 10 
De Eerfte Klasfe van hie Korinklijk.Nederlandfche Laftieaue” van “Wee 
tenfchappen „Letterkunde “en’“Schoone Kunften had de eer; bij hare 
misfive van den raden: Julij Ils te voldoen aan’ het eerfte Lid-ders laste 
geving van” Zijne Majesteit den Koning, betrekkelijk de openlijke vere: 
klaring van hare gvertuigiag » dat de Aziatifche Cholera” of ‘braakloop 
B 3 on- 


' C 24 ) 


under die. ziekten ‚behoort, welke-zich door befmetting aan anderen:me- 
dedeelen „en betuigde, zich gereed. temaken ter voldoening aan’ het 
tweede ,-Liid van Zijner „Majesteits -geëerbiedigd- verlangen:, om in een 
uitgewerkt rapport de gronden opengelegd tezien, op welke deze: hare 
verklaring rust, 2iui. zasMs 

‚De „Geneeskunde , „eene wetenfchap zijnde, wier, beginftlen ontleend 
io vande kennis des menfchelijken. zamenftelfels; en. der »verrigtin- 
gen ;‚ die. daarvan zoo ‚inden gezonden.als-zieken taat afhangen-; kan 
het niet vreemd fchijnen „-dat zij gedeeltelijksrust,op ‘(tellige gronden; 
gedeeltelijk op befpiegelingen, die tot- in het oneindige veranderdsen 
vermenigvuldigd „als zoo vele bewijzen dienen. van-decvrije werking des 
geestes ‚maar tevens als zoo. vele. bijdragen te-befchouwen zijn-vansde 
zonderlinge afwijkingen, waarin -de mensch, noodwendig:komt-te ver 
vallen, wanneer hij, het fpoor eener redelijke ervaring verlatende, zich 
in befchouwingen verliest „ die uit pkaenkenttden: nileen haren ‘Óor- 
fprong. ontlenen xj ) Indah 

Zoo ging het vooral in Duitschland met tdie pdga „welke; 
verlokt. door „de zonderbaarfte wijsgeerige befpiegelingen „dezelven.-ook 
op het vak hunner beoefening overbragten „en. alzoo het heerlijk-licht , 
dat door eenen;RICHTER ‚ FRANK.; HARLESS ;’ BARTELS ‚ HORN, LICH- 
TENSTÄDT ‚ „LENHOSSEK. en andere uitmuntende mannen was abtitoksn:s 
met, een nevel van. duistere woordfpelingen omhulden, site 

De, Cholera Afiatica, als nieuwe ziekte „voor het eerst; ín Boaien 
doorgedrongen en weinig bekend in haren aard, gaf voor zulkesbefpies 
gelingen „een. ruim „veld „en ziedaar. dan ook: binnen -weinige. maanden 
een … vloed-van. gefchriften „ “welker “regt begrip , naardien. zij op eene 
wonderbaarlijke wijze uiteen loopen, een geoefend verftand en fijn. oore 
deel, vereischt, om niet door den fchijn van waarheid hier en daar vers 


leid te worden. iú gain h 
=D d Het 


CAS: ) 

„Het vraägpunt over de val vof nièt befmettelijkheid dier nieuwe zieks 
te , werd vooral een onderwerp van algemeen. belang. Die de. befmet- 
telijkheid:‘aannamen , “hielden “vast aan de waarneming „ die haar- loochen- 
den „ verlieten -deze veilige leidsvrouw of trachteden hare juistheid vers 
dacht! te. maken „of ‘wilden gevallen van niet bewezene befimetting daar: 
tegen over. geplaatst-hebbens ‚ = DOS inie 

Zij ftelden” zich «nu Cosmisch=tellurifche ; antnjbhisatrines phase: ig 
enkel tellurifche ;'of enkel atmospherifche „ ook wel electrifche invloeden 
voor , om eene en dezelfde: foort van:ziekte bij herhaling te doen her- 
bofen > worden”, “waarvan maauwkeurige: waarnemingen” het voortdurend 
beftaan. en. den onafgebroken gang uit midden-Indiën tot in het Wieken 
van Buropw hadden leeren kennen. 

‚De Eerfte Klasfe des Inftituuts , hoezeer hulde doefde aan 1de RED: 
zinnigheid- dezer. befpiegelende « Geneesheeren , en hunne deerbegrippen 
niet> met den: beroemden “geneeskundige roperé „eene reverie allemande 
willende! noemen 5 “heeft echter’ ‘gemeend „- voor dit belangrijk -verfchils 
punt iden “weg der ervaring eeniglijkte moeten kiezen. ‘Het was haar 
daarbij! intusfchen niette doen’, Om van alle: plàatfen „tot ‘welken de 
Aziatifche-Cholera is doorgedrongen geweest, met zekerheid berigt. te er- 
langén'{ hoes: én langs welken weg de» ziektetot die „plaatfen’ gekomen 
wäss \Zij- wist. te -wels-hoe- moeijelijk sja hoe- onmogelijk zulks, in vele 
gevallen zijn zoude, >! Dieveenigermâte. bekend: is met de zwarigheden, 
waarmede “men” in “het gemeene vleven „bij: het- nafporen van ftellige 
daadzaken te worftelen- heeft; zals regt vaantnekd zijn,”zoo ie uit ve= 

len! flechtsseenigen naawwkeurig kan bepalen. 5 
—_ ijDeREerfte: Klasferwas-invdeze :hare-pögingen ‘niet are Want 
zij obekwatiy niét” alleen > eene rijkevverzameling ván waarnemingen; die 
het overbrengen der ziekte vans het-eenesvóorwêrp op: hetander;; van 


de “eene ““plaats- naar” desandere , buiten twijfel: ftellen , maar léerde te- 
AL Sid vens , 


Cons F 


vens, «dat het in ’s menfchen ‚magt gegen zich door. Regard te hoe- 
den voor hare befmetting. rise 
„De Klasfe zoude rekenen misbruik. te Biene van ile indactib; „waar. 
mede Zijne Majesteit de Koning dit onderwerp gelieft;te vereeren „. zo 
zij die geheele reeks van waarnemingen hier wilde laten volgen. Eenige 
weinigen zullen, zoo zij vertrouwen mag, genoeg. zijn „om de gronden 
_voor hare overtuiging van de befmettelijkheid der. Aziatifche Chòleraals_ 
geldig te doen, aannemen. Zij zal eerst die waarnemingen inhet mid- 
den brengen, welke ten betooge dienen van den overgang der ziekte 
van „de eene plaats ‚naarde andere; ‘en-van den eenen mensch. opden 
anderen ; dan de niet minder afdoende bewijzen aanvoeren „ welke uit 
het vrijblijven van befmetting in afgezonderde plaatfenvoortvloeijens 
Wat het eerfte betreft 5 reeds kort na het ontftaan dezer ziekte in ‘de 
maand Augustus van het jaar 1817 te Dfchille Jesfore „ honderd Engel- 
fche mijlen noord-oostelijk: van. Calcutta, plantte zij. zich langs den oever. 
der Ganges voort , en deed ‘binnen kort de. hoofdplaats van, Bengalen 
zelve aan. Hier zeer groote verwoesting aanrigtende, bragt „zij haar 
door de handelsbetrekkingen van deze rijkbevolkte ftad, naar bijkans 
alle ftreken van Azie over. In het jaar 1818 was zij reeds doorgedron- 
gen in Bombay, Pondichery- en Madras, later viel zij in-op Malacca 
en. werd van daar ten jare. 1820 overgevoerd naar Java, waar zij wijd 
en zijd om zich heen grijpende, de fchrikkelijkfte vernielingen te. weeg 
bragt. Inmiddels werd zij ook naar China overgebragt , waar zij met 
geen minder geweld in het jaar 1821 aan het woeden floeg, NE, 
Van Madras werd de ziekte in het jaar 1819 door het Fregat de ‘To 
paas medegedeeld aan Isle de France ; zij veroorzaakte daar in het bij 
zonder onder de Inlanders de hevigfte flagting; ook her eiland’ Bour- 
bon werd toen reeds door haar bezocht, , … ” sidi 
eha Bembay , waar zij in het jaar 1821 ten derden male verfcheen ë 
trok 


‘ CA D 


trok zij door- den: Perifchen. Golf: naar. Basfora-en Abufchir. Van Abu- 


fchir-verfpreidde zij pend langdr „den: ouden pedcti kardvane over? reen: 
dâbiridar Jesdang go soolree npyordeis RR vo dab, an, ost 
De. Eerfte Klasfe is lide loop les ziekte-tot Jesd gevolgd „omdat 
zulks zoo ftraks gelegenkieidvzal geven tot een gewigtig bve 
gerend afwérdgaagiend an Aad, 3u roseus anijs del Inda d° 
„Nadat: zij opvolgend verfchitlende: seconden (ntsc lend Amë 
tad geteisterd; werfchijnt “zij inhet! jaar 1829 ‘ook: in" Orenburg eene 
ftad behoorende tot het Rusfisch-Aziatifche Gouvernement „ wier “ge- 


„zonde ligging”-hoogelijk? geroemd wordt, 1 Mén “wil "dat éëtë käravâne 


“van » Bucharen:, volgens’ anderen dat: der Kirgizen „de befiietting in 
Orenburg hebben: aangebragte’: Doch swat mét’ Hiervati’ als geloofwaardig 
mmogelvaannemen ,’Zij® had” reëds vroeger: te Astracar vin ‘het “Rusfisclhi’ ge- 
bied post gevat , en is later langsveerivanderen „weg „uit (Tiflis name= 
kijk den, Caucafus overtrekkende, het Europesch \gédêelte ván Rusland 
ingedrongen 3» om,” nief weerhouden inrharen togt’; ook oús Werelddeel 
met-dood. en verwoesting. te komen bedréigen, «vor 0 «Ibro wars 
veZoo de Eerfte -Klasfe “uit de kennis“van ‘der gang ; dien “de Cholera 
‘Afiatica: tot aam de grenzén’ vari ‘hét Rijk der Nederlanden had gêliou- 
“den; Haren “befmettelijken dard reeds heeft: kuiinen ‘aatinemen , ‘heeft zij 
daarvoor eener ttieuwen grond gefotiden in ara ies tess die verd 
“té van “der eerlenì meristhe op” ded) ‘anderen overgaat, vor 

= In Nommer: VI vande “Breslauer omde” vindt zij: bekt 
ee ie datveene: wasehvroute”aldaar als” eerfteblijderes aan den Aziäti- 


__ fehen ‘braakloop*in het: Hospitaal ‘gebragt „vin eene “zaal verpleegd werd’, 


waar reeds’ vele vrouwenvaan' andere’ kwalen ziek Jagen.” Alle ‘de vroù- 
wem„werdenzeer fpoedig door diënzelfden' braäkloop overvallen “en 
ftierven «grootendeels binnen” een” kort tijdsverloop; - welk lot sooksde 
zieke-oppasferesfe trof. Eerst daarna floeg de Aartufstse braäkloop 
raver tot lieden buiten het Hospitaal, 

à In 


( 48 ») 

‚dn, het Amssblats. der, KönigleRegiering-zie-Liegnitz-van 26 No: 
vember,18 3x; „komt «meer, ,dan „gen „merkwaärdigs geval voor j-ten:ibe- 
wijze van den overgang dezer ziekte van perfoon op perfoon. +-Ettelij- 
ken,zullenshier. nie& te,onpaszijan voot non zi steal ali 0 

se Inhet dorp Koitz-wordt den ;sden. November,1831 -zekêre-KUHNERT 
ziek, nadat hij zijne zuster uit het naburige „Maltsch ;-alwaars häät--man 
aam. des Aziatifche:, Cholera. was. geftorveris „met: haar-bed ven óvêrige 
goederen ‚had olaten,vaf halen. …… Hij-zelve genasy: doch zijne:zuster }de 
weduwe „ kreeg;mu „ook>de Cholera en flierf, »5 sor ohomorded vel 
vrla,Kleinitz werd seen inwoner, amet names kANEKeoyden-r6der:October 
deszelwen jaars»door de. Cholera Afiatica-aangetasten-ftierf in:/den nacht 
tusfchen, den, uden, on18den, Zijne weduwe sverlaat het-huis. „Zijne we- 
duwe, verlaat ‚bet ‚huissos-Zij. wordtoeniettemin: den. ait{ten „daaraanvolgende 
ziek; doch herftelt „onder, de-zorg;van- hare; moeders. Deze echter bet 
komt,,op „den -a6ften „October „dezelfde ziekte ven;-fterfts ‚Te gelijke was Yòp 
den saaften October de-knecht van een‚gebuur, van; KANTKE 35 welke :ge- 
zegd wordt, met hem , flaande,zijne. ziekte „in „verkeering, geweest» te 
zijns door „de, Cholera „aangetast.‚‚-en „reeds „densogften, dood. „Twee - 
menfchen, dier bem.jhebben;;gpgepast,, een. man en eene vrouw, s-met 
Mane, KRÖBERs EN; WENDRICH ‚bekomen; den o5ften-den Aziatifchen braak- 
doop «an worden „daardoor ten,-gravegefleept. „‚-De,-oudfte-dochter- van 
vrouw WENDRICH ‚ „swaarwan „den:,a8tten, en, zoften, October. twee ckinde- 
ren‚dnel, onder „bedenkelijke tosvallen:, „zijn komen tesoverlijden, krijgt 
„dens ‚oden; Novemberiiiden ziektes en; herftelt, Hare jongere: Zuster: komt 
Op sden. geen, November „in, een. gelijk:;geval van ziekten: genezing; 
doeh zekeren KRAHT', pen manvvan zes, en: zestig jaren „ welkeop-den- 
saelfden,.dags insohetzelfdesiwertrek, alsde jongefe dochter‘van” vrouw 
WENDRICH Was, ziek gaan, liggen’; werd „reeds -den -8ften, November ;doôr 
glen :dood weggerukt. ob peo enmeb z2r2A Jor siaoriegegodois 


IsgsiqeoHt sort astind wobeif 107 1Avan 
al J 


Cm ) 


‘Aan gelijke, waarnemingen ontbreekt het nergens , „waar; de „Aziatifche 
Cholera geheerschit. heeft „ en’ ren „naauwkeurig- haren gang. gevolgd ‚is. 
Drsl“BIDDER “IN > Curland, verzekert, van drieduizend, ;Cholerarlijders een 
getal. van twee duizend; te-kunnensaanduiden,, waarshij zeker is van,de 
befinetting des eenen op den anderen; en met welke naauwgezetheid „de, 
Majoor: BLESSON:: den »gang „der. ziekte, in Berlijns van, ftraat tot;ftraat , 
van v-huis> tot” huis>shedft. aangeteekènd5//is blijkbaar „uitzijn. fraai bee 
werkt tuk: Uebér-die-Verbreitung:der;Cholera in der-sStrasfen und. 
HäufernoBerlins „rte: vinden invopvolgende uitgaven, der. Berliner Cho-. 
lerùiZeitung jaänhvangende smet N°. goe 7 bislmessbsorlsd foovox 

Dt men’ niet te-veel .betrouwen,moet op;de verzekering. der, niet be- 
fimettelijkheid van lijken: „ » welke.-zóo : ruimfchoots, ia sfommige; gefchrif- 
ten «wordt» verkondigd.4 ís. almede aande Eerfte,-Klasfe uit geloofwaar- 
digesberigten: gebleken. Zóo lang het-lijk:nog inwendige. warmte heeft, 


…_fehijnthet gevaar: van befimetting althans niet,te zijn: geweken. ‚1, 


siTe s-Ulamow, vin „Gallicië so was „denrogften Mei van. het, vorige, daar. 


„eene Israëlitifche bedelaar „uit Polen aangekomen „en-in;de Synagoge door. 


dessCholera:Afiatica“overvallen, … Men--bragt.hem, eerst in een, particu-, 
lier» huis „ven van daar: in.het-Hospitaal „ waar, hij den’-gaften, Mei over 
leed. Twee zijner geloofsgenootenzeinigden het „lijk: drie, uren, na den, 
doods» enige «dagen later. werd een hunner-ziek,en ftiert aan, Cholera 
Afiaticas! ops-den dag des overlijdens van den, eerst ziek; geworden, lijk- 
bezorger bekomt >de tweede. den. Aziatifchen. braakloop,-en, fterft almede. 
Welke „beïdeo fterfgevallen na. het reinigen „van eenen; dooden , die aan, 
gelijke ziekte “was omgekomen, voorzeker weinig gefchikt zijn, om, het; 
vertrouwen óp de niet befmettelijkheid-der lijken-van-Cholera-lijders one 
voorwaardelijk. te: doen vastftaan.……… © vois «cob … blearos elut hob 
soZelfs fchijnen-levenlooze, voorwerpen: de fmet{tof. der, Cholera: te kun- 
nem sdannemen» Eene vrouw; met nameoREISEL BLUER, werd eenige 


< 


odl Ce uren „ 


C 20 ) 


ureft } tiadat zij’ hêt - lijnwaad van “eenen” Choleratlijders gewasfchen had , 
ziek “ aan’ Aziatifchen’‘braakloop. Een “foldaat „ » die! zich derioftrop” van 
zijt” “Kamêraadg die aan Cholera” overleden» was 5 tegen ‘de waarfchu= 
wing “dari, ‘had verkozen om te vager „ bekwam kort'daarop dezelfde 
Ziekte WAREN Hij MEE, 2900 vo snovsbes not gasonnsvzeh. waisdeie 
pel'merteminste” zoude deze voorbeelden ligtelijk” met: vanderen: kin 
nen vermeerderen; ‘doch zij wil zich-gaarne bekortensì;Nog: één geval 
mag zij echter woon Zijne. Majefteit niet onvèrmeldlaten, + Het dient 
niëtalleén ter“ onderfteaning » van” haar gevoelén:; maar. toont tegelijk 
hoeveel behoedzaamheid er noodig is, “om »het” ‘ontftaan «eener ziekte 
grondig te beoordeelen. » Het is ontleendvuit N°. zeders Breslauer ‘Cho= 
lera-Zeitung” en” aldaar opgegeven. door- Dre iid biodalfitorssa 
In het dorp’ Kommernick,’ gelegen in- Oberglogau, din een-man te 
fterven aan de Aziatifche, Cholera, nadat hij van eene, nabijgelegene 
plaats goederen had gehaald uit een huis, ‘waarin eene lijderes aam -diee 
zelfde ziekte was ‘overlede.’ Twee zijner ‘kinderen ‘bekwamen’ dezelfde 
kwaal.” Korten tijd daarna vertóont zich ook in het aangrenzende-dorp- 
Lobkowitz” "de Cholera Afiatica bij een kind ,’-dat hiëraan-ten: grave) 
daalt ; gelijke ziekte doet” deszelfs. moeder vaan” met gelijk gevolg; een! 
tweede: kind van-diezelfde wrouw wordt almede krank, v> wav! 50, 
Hier zoden «de lage ligging van het dorp ende aldaar ha: te voren 
plaats gehad “hebbende” overftrooming, bij’ het achterwege laten vân 
naauwkeurig onderzoek; “zeer ligt als oorzaken-dier moorddadige sziekte. 
kunnen zijn befchouwd “gewordeu. Zulk: een otiderzoek. ondertusfcheu 
leerde,’ dat: de overledene vrouw. de zuster was van den bovenbedoel- 
den man te Kommernick > en dat, even als’hij zich de ziekte had op. 
den hals gehaald, door zich de goederen “van «eene aanverwante „vrouw 
tóë’ te eigenen „welke aam Cholera Afiatica was overleden „ook zij. des 
di li bad weten in te-fluipen in het:huis van wijlé haren broeder te 
: Kom- 


Car ) 


Kommernick ei van daat eenige kleederen had medegenomen ter dekking 
van“‘häar nooddruftig kroost. Welke onvoorzigtige handeling toch. hand 
en” hare“kinderen zeer: duur te ftäan kwam: 

De laatfte grond’ voor het geopenbaarde gevoelen der- Eerfte Klasfes 
dat de Cholera Afiatica van eenen befmettelijkensaardris; heeft zij ver= 
kregen door de ftellige:berigten van de mogelijkheid: harer aflluiting 

‘Reeds’'in het jaar 1822 bewezen het Fort Oranje; het Chineefche - 
Kamp ‘van ‘Soerabaya en de) binnenlandfche plaatfen in de verfchillende 
refidentiën”, - alstoen”=vrij …blijvende:van-de.-Cholera Afiatica terwijl zij 
_ van rondsom “met” de“ fchrikbarendfte “woede vR dat men miek 
door afzondering voor dezelve kan vrijwaren. - ns 

‘De: Infpecteur. var Financiën“ voor de Oostelijke afdeeling op mi Bie 
de ‘Heer: vAN “HAAK » sheeft dit ins eene uitgebreide Memorie aan Zijne 
Excellentie den Gouverneur-Generaal zeer «duidelijk uiteengezet. „Wel= 
_ ke Memorie door den Geneesheer BLUME, in zijn werk over de Azia- 
tifche Cholera ,veen ftuk van ‚zoo veel gewigt genoemd: wordt „dat: hij 
niet; konde aarzelen, het aldaar: eene. plaats in te ruimen. tav oi 

„Op welk’ eene andere: wijze weerde de Stadhouder van Ispahan, de 
moorddadige ziekte uit zijne refidentie, dan” doorde karavane, die uit 
het befinette ‘Abufchir kwam , «den toegang tot-dezelve te weigeren sen 
haäar den ‘ouden. weg over Jesd aan te wijzen’? » Welke plaats danook: 
met de karaväne de ziekte zag binnenrukken en met geweld uitbreiden. 

„Toen Karamala inhet “ Orenburgfche ‘door de Cholera Afiatica werd: 
aangetast , {need “eene kolonie: van Rusfifche- boeren, die flechts twee=: ' 
„honderd tachtig: Engelfche voeten van dâar ‘wonen, DOE vei 
gemeenfchap” met’ dië- ’plaâts af-en bleef vrij van’ de ziekte, ! nl 

De- Hernhutter kolonie Sarepta ftelde zich: op gelijke wijze vrij; zoo 
ook-“Windau-in het Gouvernement Curland: “In het dorp Horodníce , 
in Galicië , heerschte de Cholera; de Heelmeester KLEIN wist het zoo 

C'3 te 


Eh S 


te befchikken „ dat alle gemeenfchap met: Strzylie en. Potoczyska, werd 
afgefheden ‚met dien gelukkigen uitlag, dat beide. deze, dorpen ‚vande 
ziekte verfchoond bleven , terwijl, de andere - omliggende. plaatfen „waar — 
men s'die- voorzorg miet „gebruikt.had „door den. Aziatifchen hptakloop 
…_ deerlijk. werden -aangetast, oro o BU BIsHA. malo) f 
Het. fchijnt „uit‚:meer „dan „een; berigt aan; geenen; twijfel pons dE 
dat meer ‘dan. zestig;-zeer “talrijke huisgezìnnen ; » welke, even „als, bij „het 
heerfchen „der. pest , „zich, {taande het woeden. „der; Cholera Afiatica, te 
Alexandrië „ ip ‚Ifunne… woningenssverkozen, af tevzonderen , geheelzijn, 
vrijgebleven, van,de. ziekte’, bern dezelve, om en‚-nabij hen 
met groot geweld doorfloegs. sin: cal avis 40 aissbaosìs oh 
Men „behoeft echter de bewijzen voor-de mogelijkheid eener» afluicing 
tegen de. Aziatifche „Cholera: ‚niet‚-zoo ‚ver te-gaan „zoeken, , Het: Ko- 
ningrijk Pruisfen, gaf hierwan;--meer-dan. één voorbeeld. „De Klasfe zal 
er flechts twee vermelden. … .oncvan vooreen mob vet 5 
„In het Regerings diftrikt: Ri gelukte het: aan het belok 
in vier en dertig gehuchten de: werfpreiding- der-„ziekte te-voorkomen , 
door «telken „reize den eerften, -die-zich,-aldaar-als, zieken, optked 4 ‘be- 
hoorlijk buiten, gemeenfchap van anderen te ftellen; po 
„Even als in Alexandrië „te midden. der heerfchende bral eG dij 
groot; aantal menfchen, vrijftelde. voor hare woede , zoo gelukte het den 
Verzorgeren van ‚het, Wadzecks-Inftituut te. Berlijn, honderd, kinderen „ 
nevens, negentien. beambten „en „bedienden; veiligheid te, verfchaffen :te- 
‚gen eene ziekte, -die rondom het gefticht in. volle werking was, De 
Medicinaal-Raad, casper. geeft in een naauwkeurig: Verflag: alde middee 
len, zoo van afzondering, als. van leefregel op; welke deze gelukkige _ 
uitkomften tengevolge hadden, enten, voorbeelde kunnen dienen „hoe 
net, zelfs:te. midden dezer ziekte „den mensch. vergund is „zich. voor 
hare mededeeling-te hoeden. …: … od ab, osskeurzard-s BROM vr 
+ De 


bi enn ee nc 


ni a hd 
he ende . 
mad ene 


Gag ), 

„De Eerfte:-Klasfe bij den aanvang van dit Veeflag verklaard hebben- 
dez vóór Zijne Majefteit den Koning alleen: de gronderi”te zullen opén- 
leggen „-dië zij voor den befinettelijken aard’ der Aziatifche Cholera’ úit 
de ervaring ‘ontleend heeft „meent ‘zich etri den haar as 
gedragen» last als nu volbragt te-hebben.. ahet and 

Mogt zij, voldoende aan Hoogstdeszelfs wttsrnreange verlangens‘ te- 
vens “iets hebben bijgedragen „om - de“ meeting, die 'nog hier en”daar 
over- ‘het ‘niet befimettelijke dezer ziekte blijft! heerfchen , eene gunttige 
wending “te geven „zij woude ‘oordeelen “een” me roc is re 
teilrebben; 2e: “is neh reis enehronsietmindid ost Slaat. 
_„Welken indruk «de werkbon van’ haar ‘gedrag”en het opénleg- 
gen van hare gronden ‘voor dei befmeetelijkheid- der" Aziatifche Chiolera 
bij “Zijne | wm den” oren ‘gemaakt heëft ; is der Klas t tót heden 
niet gebleken, donut tr „Bisolvbertoóv tm) hade no: sil 
sbebindsovijki. ob 6e ro gun Bg tanb va53 orto): » ie, Sit 

Dt dieteaTdepdincettn voor::de:Natioriale Nijverheid en” de Koloniën 
aam den, Koning den’ voorftel zijnde gedaari “tot” herziënitig en’ wijziging 
vans Zijner!Majefteits Befluiten van 6 ‘Mei 1824 en“fO September 18205; 
omtrent “des weilighèids-maatregelén” bijhet” aanwenden van ftoomwerktùïi? 
gen „heeft div-onderwerp:; van: wége Zijne’ Majefteit ;- een ‘punt’ van na: 
der onderzoek uitgemaakee bij dew Raad vanrstatere” 105 vert vhobron 
‚Deze Raad, “het: voórfteboin Overweging” genómen hebbende 4 diënde 
den; Koning van “eenige-aanmierkinger: „waätóp bovengemeld Departê- 
ments-geantwoord»heeft “opeen “wijze; welke ook aan het Ministerië 
van) Binnenlandfche, Zakén: völdoendë voorwa Zijne ‘Majefteit intús- 
fchen „te»radegaânde met "Artikel 13‘des“tangetaalden’ Berluits van 6 
Mei 18245’-verlangde';> dat? over “den tmhoud van'eën ‘ontwerp-bèlftit, 
hetwelk voortaan:-de ‘bedoêlde twee befluïten “zoude vervanger, nóg al. 
vorens-{de-gedachten van hets Nederlandfche-Inftitaüt zouden ‘wördén “Sm= 
gewonnen. / De 


C 4 ) 


De Eerfte Klasfe ontving dien. ten ‚gevolge, dit ontwerp, nevens de 
daartoe, betrekkelijke, Rapporten , met verzoek „„om zich. met de,beoor- _ 
deeling. van hetzelve te. willen, onledig. ‘houden, en; den Heer Staats- - 
raad „belast ad, interêm. met de Directie, van. het. Departement: voor de 
Nationale Nijverheid en de Koloniën, met den enen HD fpoed 
ae te dienen van confideratiën en-adviese ate He 35080 

‚Om hieraan te beantwoorden , „oordeelde. de Eerfte- Khasfe- voeg- 
zaamst, de Heeren ALEWIJN «en ‚BUIJS, nevens den Sekretaris ; te be= 
lasten. met, het „onderzoek, dezer ftukken „ en daarnaar. het oordeel-der 
Klasfe te regelen, Deze Gekommitteerden dienden al ras van eenige 
bedenkingen „ welke de „Kläsfe. noodig,vond,, „alvorens tot een „bepaal- 
den, raadflag te komen , aan ‚gezegd ‚Ministerie te. onderwerpen. , “4: 
„Zij meenden, namelijk wel in; het algemeen: met het beginfel waaruit 
dit ontwerp-befluit fchijnt voortgevloeid , te kunnen inftemmen,y/in zoo 
verre als het fchijnt ten doel te hebben, om aan de Nijverheid de 
meeste vrijheid te laten”in de toëpasfing: van alle middelen welke op 
eenigerhande wijze, {trekken kunnen, sten woordeele. der inrigtingen’, 
waarbij ftoom, hetzij, als; kracht of; tot eenig ander (einde »gêbezigd 
wordt „alleen „onder, bepaling, van. gepaste „voorfchriften totseene-doel- 
matige. en_voorzigtige aanwending van, zoodanige middelen, als de. ge= 
vorderde flaat der wetenfchappen aanrde-hand: geeft-s--om fchadetem on= 
heilen voor. el Komen, Zoo. penis toch kan: abi de «wel Bernd 
gen, in % bijzonder, door. het mistrouwen: cn rakter 
verminderen „welke - minkundigen, foms-affchrikken „om van -ftooms 
werktuigen, en daarmede verbondene inrigtingen- gebruikte maken, «>: 
Doch. hoezeer metde nuttige ftrekking, van. dit-ontwerp-befluit inge: 
nomen, konden, zij echter niet,zoo volledig inftemmenmet-de bepalin 
gen wegens de, veiligheids-maatregelen „daarbij voorgefchreven -âls- voor 

0 ot waars 


C 25 _) 


waarden” tot - het overkrijgen. eener ‘akte-van vergunning. Zij verklaarden 
vooralsde redenen--niet--te „bevroeden. „welke aanleiding gegeven heb- 
ben;-om, de „veiligheids-maatregelen. bij. dit concept-befluit in vele op- 
zigten; tot een’ minderen. graad; van zekerheid te, bepalen , dan dies in 
het: Befluit van,6 Mei’ 1824 -waren -voorgefchreven. 

Ín- aanmerking echter nemende „dat: deze alzoo ree sonvrik 
len zekerlijk « berusten: op-fpeciale bevindingen. of ontwijfelbare berigten:, 
vonden -Gekommitteerden ‚het raadzaam „ alvorens hun oordeel te vesti- 
gen , :kennis te- nemen van de motiven, welke ten grondflag hebben 
verftrekt tot de-nu-voorgedragene veiligheids-maatregelen. + 

Daar. bovendien. de- zekerheid , „welke. uit het. aanbrengen ‚van. veilig= 
heïds-toeftellen en uit de beproeving der ketels moet voortvloeijen , in 
vele,opzigten af hankelijk-is. van, de wijze, waarop: het onderzoek en de 
beproeving: worden „in het „werk, gefteld „ meenden Gekommitteerden 
mede ‚te moeten. verzoeken, „het bekomen van kennis aan de wijze, van … 
onderzoek. en beproeving, in Artikel ‚x 1-van het. Concept-befluit: voor- 
gefchreven. » ks. sr5nort “ask 

» Gekommitteerden prenn intusfchen «niet. in het eeen dezer 
verlangde inlichtingen. 

‘De Klasfe ontving, op hare aanvrage, van welgemelden Heer Staats- 
raad. eene Misfive „ waarin. niet „de. -proeven ‘en gronden. ontwikkeld 
worden, die voor -het aangeboden -Concept-befluit verftrekt hebben , 
maar, eene verdediging. voorgedragen, waarom. de graad van beproeving 
voor. de, ftoomketels, nu ‚zoo veel lager gefteld is, dan in het Befluit 
van 6 Mei 1824. LA 
ir ‚De, Eerfte Klasfe, en hare Gandneerden werden daardoor in eenen 

moeijelijken (tand. tegen over. het. Ministerie. gebragt. « Zij verborgen 
zulks in,eene latere Memorie niet…Zij poogden echter, door nader 
aangebragte redenen , bij welgemelden Heer Staatsraad de overtuiging te 
got D - ver. 


C 26 ) 

verwekken “dat. „het «aangeboden Concept -befluit > veenige + verandering 
zoude: behooren. te ondergaan „dat-het-vooral>wenfehelijk zoude zijns, 
in” hét” Koninklijk’ Befluit * omtrent“ het kunstmiätige ‘van de werktuigen 
geene bepalingen op té nemen, welke-als, voorwaadrden ‘zouden moeten 
dienen, om vergunning te» verkrijgen ‘tot „derzelver oprigting-‘Door 
zulke“bepalingen’toch zou het Beftuur- zich in zekeren-zin veräntwoor- 
delijk {tellen woor de doelmatigheid en zekerheid’ dezer  toeftellen,” … 
“Zulke ‘bepalingen’ alleen “zijn noodzakelijk „welke betrekking hebben 
op de verpligting der fabrijkanten en gebruikers , om } alvorens zij eenig 
werktuig van -dien”aärd” it werking brenger 3 “etzelwe “dari een” order 
zoek v ef” vnd te vase van ws gend grae En weke te 
voogd oëdow eistsd, oh güivoorg: Daodschbiad, 

„De wijze van oriderzoek en”der beproevingen ‚enden wa’ waarop 
diëseve ‘zouden’ behooren: herhaald te wordeti , konden’ dan:»door eene — 
Inftructie’ geregeld worden; “In het algemeenechter zóu dezelve meer 
aan «dè ‘kunde en” het’oordeel' var daâftoe bevöegden’ behooren’ tê wör- 
den overgelaten, en in fommige opzigten zelfs aan de keus van” fabtije 
kant of eigenaar „onder verband nogtans , dt in''alle gevallen „ doch’ in 
het bijzonder, wanneer de fabrijkant of eigenaar mogt »weigeren 5’ het 
werktuig » aan “eene beproeving «te onderwerpen; bij eene openlijke ‘akte 
hiervan’ zoude troetenblijkenzt"welke akte teralten tijd in ‘de werkplaats 
of vin’ het” ftoömsvaartüig fehouwbaar zoude behooren” te zijn. «> 

„Wat -de valgemeene” veiligheid” aangaat „ vermieent «de Klasfe 3 “dat de- 
zelvel door“ zoodanige “inäattegelén genoegzaant ‘befchermd” kar’ géacht 
worden. Eensdeels toch is het hoogstwaarfchijnlijk , dat“ eigénaars “bij 
voorbeeld “of ofidertemers van 'ftoomvaartuigeris tot vervoer wat’ reizigers 
beltemd; in ‘het belang” húnúiër onderrêtming ‘als’ wan’ zelf" zullen gedron- 
gem wörden „'fléchts “zulke werktuigen te’ bezigen; als waatvän ela 
gunftigite: getundenkerar ‘Aan het aar Kuntiën voorhóuden. * Beipe 
„ay Ter 


So Ee NED pe NE He ee De ete Y 


C 27 ) 

„Ter „voorkoming «-vanv:ongerief “of .gevaar voorhet algemeen en meer 
bepaaldelijk. voor belendenden. der inrigtingen , - waar ftoomwerktuigen 
gebruikt _ worden, “beftaar--bovendien’ reeds-hetBefluit-van 3ì-Januarij 
1824 , waarbij eene voorafgaande toeftemming:van Gedeputeerde Staten 
dervProvincie wordt. vêreischt tot ‘her oprigten»van foortgelijke Werktui- 
gen:-Bij dit -Befluit zijn “te gelijk zoodanige bepalingen gemaakt , dat 
een! ongunftig” getúigenis van bevoegde beoordeelaars genoegzaam zoude 
zijn) vom eénè » weigering vof valthans eene” flechts” voorwaardelijke toe- 
ftemming ten gevolge te hebben, HAES «oro -99 

Ook deze Memorie der Eerfte Klasfe werd door den Heer Staatsraad 
veréerd. met: éênvantwoord. … Zijne Excellentie brengt. in twee afzónder- 
lijke-nota’s de bedenkingenter toetfe „ welke de Eerfte Klasfe „na be- 
komene “voorlichting *'van hare” Gekommitteerden, als mog meende te 
hebben ‘tegén’ enkele Artikels van” het onderhavige Concept-befluit , en 
tracht ‚door eenige “wijziging, ‘het geheel inhet nu zoo in te en 
dat-het ook den bijval der Klasfe verkrijge.: 6 

Het zijn deze nota's, welke een nieuw onderwerp van weke 
voor Gekommitteerden hebben úitgemaakt, met geen ander gevolg even- 
wel, “dan dat zij; de zaak:ten-derdemale overwegende en gaarne hulde 
bewijzende «aan het licht, hetwelk daaruit voor hen is opgegaan, der 
Klasfés‘meenden te moeten voorftellen ; om’aan Zijne Excellentie, den 
Heer: Staatsraad „ belast” met de Directie van het Departement van dé 
Nationale” Nijverheid „veerbiedig «te kennen te geven "dat , hoezeer het 


der Klasfe aangenaam is geweest, te ondervinden , dat-Hoogdezelve op 


de, aanmerkingen; die zij in‘hare Misfive van ar Mei 1. 1. heeft inge- 
zonder; welseenig “ reguard- heeft willen flaan j zij echter j" na aandach- 
tigevoverweging der. confideratiën’, dan ‘haar door Zijne Excellentie “me- 
degedeeld daarin” niètcheeft opgelost gevonden de’ bellenkihgenid „die zij 
smachnii midden gebragt omtrent het min raadzame ; om voórfchrif- 

hûs De ten 


C 28 ) 


ten „van ‚dien: aards alsin het,onderhavig:;-hoezeer „dan -ookogewijzigd 
ontwerp , ‚vervat » zijn ‚in, -_een Koóninklijk-Befluit op te nemen's èn-dat 
de Klasfe- uit, dien hoofde bij; haar aen en terne ws 
meent te,moeten volharden: > fdrissveo se 
„De Klasfe ‚zich met ‚dit -voorftel ouivrnidinds ie, dien aes: 
komftig, gehandeld „en de: Memcrie van. hare Gekommitteerden , “waaruit 
hetzelve, ontleend» was ‚stevens. aangenomen 5 om, als grond’; voor haar 
blijvend (gevoelen «ter kennis. „van „welgemelden Heer „Staatsraad „gebragt 
te worden. d stioddad 93 seiovas ast mii 
EEG 1 big Dient ik e}1as É Tomb sss z00 
Het hai Zijne Excellentie’, sd Minissev: ‚van Binnenlandfche 
Zaken, aande Eerfte Klasfe des KoninklijksNederlandfchen In(tituutszte 
doen ‚toekomen een ‚adres van den Berlijnfchen Hoogleeraar „Dr. HEIN= 
RICH „BERGHAUS ; ‘ten geleide „dienende aan de Eerfte Aflevering van 
een. werk; betiteld : Gros/er. Atlas der ausfer- Europäifchen: Erdthéile, 
benevens drie oei daartoe behoorende ; en een. „berigt van. intceke= 
ning :op:hetzelve. ovov sono wos 35 aal scab: fis 19H 
Zijne „Excellentie het past de vaneanditn iet etn der Ber- 
fte Klasfeop dit„werk verlangende. te- vernemen ; -vooralsmet. betrekking 
tot, het. verkieslijke. voor. „Zijne „Majefteit „ om door inteekening deszelfs 
uitgave: te, bevorderen”, „heeft de Klasfe. zich „beijverd-; omt aans dat vers 
langen zoo-fpoedig mogelijk, te voldoen; zij vond--zich , daartoe voors 
gelicht.… door «haar „geacht » aai den Heer ALE WIJN} lennik ne 
volgende. te antwoorden: geusgnss. steal 
or Het „is der ;Klasfe ie dat ‘het tkn werk: Braat 
„Hoogleeraar „HEINRICH BERGHAUS án de’ eenfte, plaatszalbeftaarbuit 
" spreenereeks/van kaarten ‚betreffende Azië:s-terwijl „indien -dit-gedeelte 
sebijval vindtde Schrijver voornemens issrook-Atlasfen van Afrika 
»entAmerika te leveren. Van Azië zullen „uitgegeven worden -twaalf- 
he » Land= 


C-6 j 


Land’ ii) zes Zeekaarten „ ieder voegelicht ‘doör' eene” aak betreke 
» ‘kelijke Memorie’, ‘waari’ vdeeoghapried data3 die tot her ontwere 
spe dêrzelven gedietid ‘hebbeti®, bediscutieërd , bovendien berêkeriingen 
»"ointrent” de gróötte’, e’töpögraphifetie berigt omtrent de opper- 
ks vlakkige gedaante der- landen “medegedeeld „ en ín hét bijzonder “ook. 
de -Hydrögtapliie ‘der wateren wan die gewesten zoo uitvoerig” ‘moge 
» lijk behandeld zullen “wörden- Kev veegt tot’ zeënins- 
‚wegwijzer te doen rekken, 9 vvo La ai eid 
von Dezé* Memoriën: hebben den Tartaad titel: ‘fia’, Sammlilng 
> van’ Dénkfchriften in Bezichung aüf die. Geo: und vrhn 
q diefes Wrdihöilnbuo me, nssovronneg as el alit salaorghoo 
De eerfte aflevering beftaat in drie wardi ienie <1 ) „Meng 
ik het Eérfte'Blad 5 Achterulndiëof Indië’ óver. den Gänges 3900 « 
5 het Tweede Blad; den Perzifchen: Meèrboëzem; «°° vee vain Jor „ 
‘Osy hiet’ Derde Blad „ dé Philippinén en Súlaseiladen!t 107 bamoonv „ 
5 DE toëlichtende “Métnoriët , “deze ‘kaatten” vergezellende's’ bevâtten 
"över teder” dezer. gewesten ;1” ma” éctie “inleiding voerde diggirig y’ ge- 
» daante, verfchillende” benamigen „Omvang sen “dergelijke véetië òpgâve 
s'en“ eritisch Overzigt van” de’ bronnen, wäaruit bij het zatheniftellen 
2 sj Beput is , of der Zoogenaämde Wtogiansnkderser mäâtêrfâlen’; woöortsl;” in 
sveanke: afdelingen , uitvoerige” geographifche &h hydrographifche - 
ä befchrijving van ieder land, ftad 3 dofp’s“gehucht/s gebergtés rivier: 
„zee, enz. , benevens eene ethnographifche ftatistiek of opgaaf der 
5 Vollesldifinsers "ip huine” wöónplaatfeti” der Statefij hunne’ grootte, 
„bevolking „verz. ;” alles met aanhaling “der * réisbefchrijvingen ; ‘reisjours — 
5 Halen wermsadentikein, “fpeciale - ‘opmetitigen)’ kaarten’ of plans die ; 
„bijvalle”Natiën en’ in alle “talen verfchenen en e deze benee ge 
pe dige 330 aarslent, 169: Mes IN p 
Lal De: kaarten zelve “zija; naar’ vrdditerding” dezer: Briaurnoeilges op 
3 D 3 de 


CR) 


„de ‚fchaal, van, een voor, vier, millioen, oncworpen,en eenvoudig; doch 
„4eer zuiver gegraveerd. Buiten de, algemeene voorftelling der befchre- 
„vene landen en zeeën, „bevatten zij op. grootere, fchalen, fommige.fpe- 
2 ciale „gedeelten, als, van Baaijen „Reeden, El Havens Kustgezigten , 
„benevens. enkele „Steden met hare „omftreken „ ‚en opde zeekaart in 
» bijzonder zijn ‚de ‚diepten, rigting der {troomen en dezgelike, vn 
»de„zeevarenden „ belangrijke, zaken, aangegaveu. „inj. trato 
»„ Dit is in ’ kort de inhoud van het veelomvattend Werk, des, Ben 
».lijnfchen Hoogleeraars. „Wanneer men bedenkt „dat, op; deze. „kaarten 
» „als, St„ware, geen, punt: gezet is, zonder,.dat over,deszelfs plaatfing ‚de 
4 oorfpronkelijke bronnen zijn aangewezen en onderzocht „terwijl „het- 
» geen op, „die ‚wijze niet „heeft, kunnen. bepaald„worden,, „alles, met „ge 
» flippelde lijnen, ten blijke,van onzekerheid „is aangewezen; dan kan 
„ het niet anders, of,‚men moet shet taai„geduld, bewonderen , „hetwelk, 
» vereenigd met uitgebreide, belezenheid en;kennis , ‚vereischt is, gewor- 
»-den,, om, „deze ‚kaarten zamen te, ftellen;,„en,ieene zoodanige oordeel. 
„kundige, ‚behandeling, van. het onderwerp, moet,op zich zelf reeds eene 
»‚gunftige. vooringenomenheid_en vertrouwen, inboezemens;»,,, 
zon De, Berfte Klasfe, meent alzoo, Uwer. „Excellentie, na deze daldan: 
»wing.van het ‘Werk, des, Heeren BERGHAUS „te „mogen in confideratie 
mr gevens» Zijner Majefteit te, aile „dat het Kroogerdenans aandacht 
en: veekening vi waardig iden. … brielvasbi Ars vijakdad 
tab isengo 10 47 tolislaeig saas emsvansd rd NE „ 
„Door. eenige, draden van ‘Diligences, raadt onlangs. vi ren Mi- 
nisterie van „Binnenlandfche Zaken klagten, ingeleverd over de, verfchil 
lende ‚wijze, waarop; de,„openbare uurwerken en, klokken, worden, gere: 
geld, en, over; het. ongerief „hetwelk „daaruit. voor - hen, ondernemers 
voortfpruit.. De ftukken, welke daarover tusfchen hooge en; lagere. Be- 
fturen „zijn, „gewisfeld , „en de vraag, hoe, aan deze billijke. klagten, te 
' td: ge- 


Cosgr )) 
„gemoet teskomefpp!makén , ‘op verlangen-wan welgemeld Ministerielzseen 
onderwerp uit van beraadflaging bij de Eerfte Klasfe des In{titüutss + 
govraf}eg poel onserai Isigaardroov allioca ab 140 An MAY 499FL -oCl 
woNog seen. ander!vooriohêt . Rijks zelf “gewigtigsonderwerp werd hâar 
tenvonderzoek v ‘en ‘beoordeëling:sdoór’« hetzelfder Ministerie: opgédragen’, 
«deo iigraag »'naïmelijk” over “(de “mogelijkheid ;-rom bij! het: bezigtigen” én 
keuren “vâi> conftructie-hout dé zekerheid! te verlangens; of. thetzelve 
al; datie niét buiten dens wintértijd is geveld,» Welke vraag’ harenvoor- 
fprorg” verfehuldigd isaan depldars»gehad hebbende fpoedige vervuring 
van “Zijner':Majefteits. dörlogskorverwernLegje y vals: zijndesvoor “waar- 
fehijnlijke reden daarvan opgegeven: ‘hee-gebruik maken van’ outs dat 
arn den: wintertijd. zoude geweld -zijn,sen wg ob ni wb re sshben 
DerEërfte-Klasfe houde! zich met dit ronderzoek>bezig, Eemiwoldeúd 
verlag moge-de nitkomften’ van” -eem ‘en vander voor “Uwe ‘aandacht ‘bloot 
leggen. ( arion alstmtouiawsslan nhy: afidit meh 
ran. gahasmgo arts essb  Hloolad sos, ruanu, wav: soell al 
soNe dies)werkzaamheden:: vermeld tehebben 3: welke: dei Eerfte’ Klasfe 
op last van het ‘Gouvernement ‘heeft ondernomen of: met wiet vonder- 
zoek zij als nog belast blijft, zal ik nu moeten gewagen van eene 
foort “van: ‘arbeid; vdie vinsden”‘kring-van haresgewone bijeenkomften 
grootendeels:{zoude sbefloten ‘blijven; ‘zoor hew ja rlijkfche Verflag vaan 
‘dezelven geene: semana mededeêling verleende. … voor us 
gi-stohio, ma griegas de ot ghrieidoerin Chai uattieuks) -slov zi enh 
15 Het vis Pekken Melwactuspyraiidalis, dat 
zij „tors zekeren: wasdom “gekomerr zijnde, “uit tiet’ hart der “plant seehe 
_katoenaärdige-ftofsop{tuwt”y”didshären krúin leveristang: bedekt.” Mirider 
bekend: ás “het 3 dat vna! defr dod wan-deze Curagaufche ‘Rotsplant “die 
swollige’ bedekking miet allee! blijftssbettaat; ‘maar zigtbaar (fchijnt te 
meenen zoodat zelfs “tog vele’: jarensdaarna® uit» her: gedroogd 
Over- 


(Cia 5) 


overfchot” van het gewas seenes;menigte wol , gea an smet ftekels, 
te vaosfckijni treêdestents} sho ob ijf ‘pritslibâsed -ttev' Jit briguAobAo 

De Heer VAN MARUM datzelfde vooristeap ti in eene lang geftorven 
plant „uit zijnes-verzameling opmerkende , „heeft „ook. ‚de aandacht der 
Klasfe bij. dit. zonderling, verfchijnfel. bepaald, en-hetzelve-als. voorbeeld _ 
doen dienen, hoe behoedzaam men în cher afleiden, van gevolgen behoort 
te werk te, gaan,» Het -fcheen! hem: immers „na; dit verfchijnfel in alle 
bijzonderheden -te- hebben „nagegaan „' dat‚ín zulk een doode plant geen 
eigenlijk, voortbrengen;-van: wol en ftekels plaats. heeft; maar, dat, bij 
het „droogen' ‘en inkrimpen Van derzelver weeffel „ het telkens op<nieuw 
te. voorfchijn treden van dezelve afhangt van het, losworden van:enkele 
gedeelten der in de plant zamengedrongen en -opeengepakten. wollige 
{tof z- die “door. eigene” veerkracht zich tot- bollen van, meer: of’ mindere 
grootte: uitbreidende ‚ van- hare - vroegere » vereeniging losraakt en onder 
den fchijn van nieuwe vormfels vaortreedt. 7 tiSgs. 

De Heer VAN MARUM heeft beloofd, deze zijne. opmerking meer 
ontwikkeld ‘in gefchrift te brengen ven aan: de -Klasfe-mede-te deelen. 
Hetwelk door haar met verlangen wordt te. gemoet gezien. 


[a 
qr hikt 5 is PEER "A 


‚De: Heer van, MARUM deelde in „November -des jaars 1831-aan, eene 
Vergadering -der Klasfe een mondeling verhaal mede van zijne pogingen, 
om een “gefchikt dampbad- te verkrijgen , ter behandeling. van -Cholera- 
lijders. Uit vele fchriften, in Duitschland, te Petersburg en elders in 
het licht-*gegeven , «gezien hebbende: dat men veel, nut verwachtte en 
meende ‘ondervonden te hebben „ wanneer de lijders in, den aanvang der 
ziekte” fpoedig:in „een dampbad gefteld worden „trachtte hij kenniste 
verkrijgen van. de »dampbaden, tot dien tijd in. gebruik ;, en»zag sonder 
anderen te Leeyden-een’ Engelfchen:toeftel, die hem het meest doelmatig 
voorkwam; om. zeer; gereedelijk, «een_dampbad van. genoegzame, warmte 
Sv te 


C 33 


te verkrijgen ; doch deze toeftel zeer kostbaar zijnde , deed hij , voor 
zijne rekening , eerst vervaardigen een eenvoudig zamengefteld zeshoekig 
dampkastje „ gefchikt om. zeer fpoedig tot het. oogmerk gereed te zijn 
‘en hetgeên. tot zeer matigen .prijs verkrijgbaar is, Hetzelve is „ volgens 
de daarvan vertoonde teekening „ zoodanig ingerigt, dat het hoofd van 
den daarin zittende lijder daar buiten kome, opdat de ademhaling door 
den dampkring niet kan worde gehinderd. —= Dan de aanmerking van 
deskundige „vrienden vernomen hebbende, dat het beter zoude zijn , den 
_Choleraelijder in-een dampbad ze doen liggen, vermits dezelve bij he- 
vige krampen moeijelijk zittende zoude kunnen gehouden worden, gaf 
hij tevens in dezelfde. Vergadering de fchets eener teekening van een 
‚dampbad , waarin de lijder „ liggende, zeer fpoedig aan damp van ver- 
eischte- warmte kan worden blootgefteld „en waarbij , het hoofd des lij- 
ders-daar buiten komende, de ademhaling vrij blijve. — De befchrijving 
en „afbeelding hiervan heeft: ons medelid kort daarna in het licht ge- 


geven. 


‚De Heer van pBrEDa bragt in eene Vergadering der Klasfe het bo- 
venfchild van een fchildpad ,: dat nabij de ftad Gent gevonden is in het 
veen , hetwelk aldaar onmiddellijk ligt op “het zand der tertiaire for- 
matie ‚ tot. het zoogenaamde calcaire grossier behoorende. 

Het was, bij deszelfs befchouwing, ons geacht Medelid al aanftonds 
gebleken „dat. het „dier; waartoe dit fchild behoord had , noch tot de 
Zee-fchildpadden , noch tot de Chelydes, noch tot de Trionyces moest 
gebragt worden. Bij de „Zee-fchildpadden toch ftrekt zich het breede 
gedeelte der ribben, dat ‚door naden zamengevoegd , het grootfte deel 
van het fchild-vormt, niet- zonder. eenige tusfchenruimte uit. tot den 
beenigen rand ; die het: fchild omgeeft, zoo als dit bij het fosfile fchild 
inderdaad en heeft ; terwijl de overgeblevene indrukken der hoornige 

E _ fchub- 


C 34 ) 


fchubben „ die het fosfile, fchild voorheen „bedekten „ende gladheid van 
de bovenfte oppervlakte van. heszelve; giste zoowel de Chelydes als 
de. Trionyces. uitfluiten.,» > > IE ten OMS 1 opeten ab 

……Tusfchen „de Land-childpadden: en daje bleef-dus alleen» eeni+ 
pn twijfel „over, Deze «zijn echter van elkander ligt te onderfchéiden 
door de - gedaante der ribben-zelve „die in-de-Tandafchildpadden ‘beur- 
telings „de-eenebij de rugwervelen „de andere bij: het borstbeen; bree- 
der zijn , terwijl-de ribben bij. de Emiydes-over:hare geheele ‘lerigte ‘van 
dezelfde „breedte. gevonden wgddn ” eN 
aan elkander zieh: aieftrekken;:t abuas sbnemie Aijtbijnoir senen api 

… Daar, het laat{te.-in het ‘fosfile boverifehild” pläats: had ; werdershiëks 
door „ook -de- „Land-fchildpadden (Zestudines). uitgefloten. «> sc ue 

„Overtuigd , „dat het „bedoelde fchild;-tot’eene“Emyde' behoorde; vers 
geleek Prof, vaN BREDA hetzelve' metsde Emydesgeraamten die: in “Het- 
Koninklijk-Mufeum te Leyden: voorhanden zijn, enbevond:dat er eene; 
tot in de minfte kleinigheden toe , volkomene overeenftemming „plaats 
had tusfchen het onderhavige fchild en dat van de Emys Europaea. - 

„Voor „zoovsveel, hem.:bekendsisg is dit-het.eerfte voorbeeld, dat er 
overblijffelen„van. de, Emys „Europaea: in, |, BEn&: veênbedding regan 
WERTERari-5s 5 hoest sore ao zgiò Hiilsbbteno marble Howe, 

„In dezelfde perd „komen, samenge, ‚voor vansden. Bos pane 
genius. „van eene; varieteit van de Sus-Scfopha'y van den.CastorFi- 
ber; dieren, welke ook in andere: gelijkfoortige: gegen at opdn in 
ons Vaderland „vals. elders-woorkomen, > 5%, zor “doon „aol e 

„Bij deze “gelegenheid merkte-hij: aanz--dat-het hem geenszins: wide 
maakt “voorkwam „ dat de» veenbeddingen 4,-waarin ‘deze. beenen- gevonden 
worden: , “tot heti.diluviunr behooren’ en sdat-de bewijsgronden „>waär- 
door onze-* geachte …Medeleden „ “de „Heeren De: PREMERY ‘en REIN- 
WARDT ; «dit sgevoelen. hebben strachten: aannemelijk te‘ maken in hunne 
aha 15} KG | uite 


C 35 ) 


uitmuntende Vethändelingen „te. winden. in“’de-Werkèn- der-Eerfté 
Klasfe’ze iem mog ‘niet: tot» hetzelve hebbén »-kunnen “overhalen 3: iar- 
mers; de „aanwezigheid; van--beënen: van’. det: Bor primigenius “zóu 
dersvalleen’ bewijzen, dat ook nog gédurender-den historifchen. »tijd:; 
gedurènde het: vormen “van-alluviaal-beddingen’,  dierfoortens uitgeftorven 
zijn 3 hetgeen van den: colosfäülen Eland, “die „menigvuldig in de veenen 
van Ierland én.êlders voorkomt; ‘bewezen: is st en hetgeen îér ons ‘Vâ- 
derlánd» met” den Bever bijna het gevalvise drove Ajo nditum guet 
Een veel meer afdoend, ja een bijna gaen bewijs voor 
den diluvialen oorfprong, zoude er, volgens Prof. vaN BREDA, beftaan , 
indien -ook-beenén van den -Zlephas primigenius ‚van den RAinoveros 
Zichorhinus ven sdergelijke , het dilúvium duidelijk kenmetkende ;-óver- 
blijffeleri inde veenb@ddingen aangetroffen werden; — Dat «dit zoo zijn 
zode, komt hem voor „niet “bewezen «té zijn “door het enkele „geval 
van »-dêri: Olifants=kop 3» die zich “in het,„Mufeum» van: de! Hollándfche 
Maatfehappij te Haarlem bevindt „ vetis die- door “den Heet-pr FREMERY 
nóg wol «mét derry op de plaats „waar lij gevonden is, -gezien „werd? 
Het istoch genoegzaam bekend ; „dat! bij “dijkbreuken: 3 zooals: bij dieg 
waarbij! deze Olifants-kop -werd opgedolven ; niet alleen’ veengronden 
maar-ook: die beddingen , waarop deze rusten ‚en waaronder. er ‘buiten 
twijfels zijn , -die tot de diluviale behooren „-uitgewoeld en. opgebragt 
wordens zoodat „het zêer” mogelijk is; dat’de bedoelde Olifants-kop 
eerst, nadat hij door de doorbraak uit de diluviaal-gronden was opge- 
woeld , in de tevens opgeworpene ;-voorheen:-hooger’ gelêgene; véen-: of 
derry-gronden geworpen is, én dat echige van zijne “holligheden ‘met 
veen-aarde gevuld zijn geworden: > Invallen sgevallekwam het: den: Heer 
VAN BREDA niet voor, dat men uit dergelijke gevallen eenig gegrond. 
befluie kan opmaken’, zoodat hij. eindelijk van’ gevoelen. bleef, ‘dat het 
nog: in geenen. deele uitgemaakt “is, dat die veengronden , waarin de 
JUD, E 2 Bos 


( 36 ) 


Bos primigenius, de Sus Scropha, de Castor Fiber enz. gevonden 
worden „ een deel van het diluvinm uitmaken ; terwijl zoo wel het veel- 
vuldig voorkomen van juist deze nog levende dierfoorten; als de plaat= 
fing van fommige veenen op beddingen, die tot de-alluviale behooren, 
hem meer zouden doen overhellen, om aan deze veenen eenen lateren 
oorfprong toe te fchrijven, dan aan het diluvium ; een-gevoelen „waarin 
hij verfterkt werd door het vinden van een tot nog toe in het veen niet 
_ aangetroffen dierlijk overblijffel van de in Europa nog levende Emys 


Europaea, 


De Heer vAN DEN ENDE vertoonde twee vreemde foorten- van aard= 
appelen , beide bij hem in den afgeloopen zomer met goed gevolg ge- 
kweekt, De eene foort, aangevoerd van de goudkust , verfchilt in ge- 
_ daante en uiterlijk voorkomen bijkans niet van onzen gewonen aardap- 
pel, doch is in en uitwendig donker violet van kleur, en fchijnt tot 
een grof, welligt voor dieren alleen bruikbaar, voedfel te behooren. 
_De andere foort „ waarfchijnlijk- van. Aruba medegebragt door den Ge- 
neraal KRAIJENHOFF, is van eene kegelvormige uitgerekte gedaante, zeer 
groot en vast, Overigens zamengefteld als uit opeenvolgende knoppen 
of botten, fijn van weeffel en gedekt met eene zeer dunne geelachtige 
opperhuid, Welk een en ander doet verwachten , dat -het invoeren van 
dezelve voor de land-huishoudkunde van vecl belang zal kunnen wor- 
den. Arti 

De Klasfe., het belang inziende van deze dubbele vermeerdering eener 
voedfelfoort, zeide haar geacht Medelid dank voor de ontvangen mede- 
deeling , en verzocht hem zijne proeven op. hare voortkweeking te ver 
volgen. 5 

De- Heer ‘VAN DEN ENDE liet het bij deze mededeeling niet ‘berusten. 
Hij lag in eene volgende. Vergadering vele fpecimina voor van een pro- 

duct 


Es. 


duet uit het Delfftoffen-Rijk „hetwelk de zoogenaamde Potjesberg „bij 
Son, ‘in de voormalige Meijerij van ’s Hertogenbosch , oplevèrt , en 
maakte , na eene befchrijving van dezelve gegeven te hebben, hâar op- 
lettend. op de zeldzame“en iteenlvopende gedaante’ dezer visten. 
Kennêlijk  zamengefteld uit “fijne zand- of quarts-korrels „ welke voor= 
namelijk * door ‘ijzeroker ” verbonden ‘en geel of’ vuilrood gekleurd zijn , 
zijn hetde “uiterlijke vormen „- onder ‘welke dit-Zlydras ferri') of mèer 
bepaald; deze” ageren aldaab: inie die demteludn <opimer- 
kenswaardig maken. 

Behalve in “kleine lagen ;” “van “een” vNederlandfchen” duim vof mindere 
dikten, welke ‘zich met eene zeer ongelijke oppervlakte, ter diepte’ van 
weinige palmen, tot eene’ vrij aanmerkelijke grootte uitftrekken, komt 
deze etts voor in de na van ian fchaaltjes., potjes, reis be 
of dergelijke. iep 

Meerdere buis- en kroesvormige voorwerpen hebben die gemeen „dat 
zij van ‘ter zijde, de laatften ook wel: van onderen „kleine openingen 
dragen en den aanvang van buisjes-of pijpjes vertoonen ; die al dunner 
en dunner uitloopen „en rgbnted, jn bij de rte Al verftuiving of 
anderzins afbreken. 1 eitsbal 

De uiteinden der onderfcheidene : voorwerpen iwerliëten zich‘in den 
oergrònd', of inde takken’ en aderen van denzelwen-, welke tusfchén den 
veelal ópeengepakten witten » fijneren, -of meer blaauwachtigen ‘groveren 
zandgrond heenloopen. Met eene ‘dier zändfoorten, of wel met fijn oker= 
zand, zijn de voorwerpen bij ‘hunne uitgraving gevuld en met de eene 
of andere omgeven. - In de laagte „waar de bodem fteeds vochtig’ is, 
zijn zij brozer, doch tegen het onderfte der helling van den zandhieù- 
vel aan , waar zij ook nog , en vooral de buisvormige , esn wor- 
dèn „meer ftevig en ‘hatidelbaarder. afd 

Het lijdt geen twijfel, dat de omfchreven voorwerpen bij voortdu- 

/ E 3 ring 


C 38 ) 


ring zich vermen ,maar,,de. naaste.oorzaak, van, derzelver zoo vreemde 
en _z200,,verfchillende,, paneer oNtn: voor, ons geacht, Medelid 
bezwaarlijk ‚nog, uit,te „maken. - sylasab #ev. gainjhnilsted aaa au „arden 
„oDe berg, zelf ligt, aan de . glij den „wegivan het dorp‚Son; 
naar, St: Oedenrode een, klein kwartier uur van ‘hetzelve dorp 4,ren,‚bee 
hoort ‚tot eene. lange „reeks van zandheuvels;,welke,zich aldaar s;jeenig» 
zins in, een-halvencirkel;, van „hetsNoorden,maar. het; Zuiden: uittrekt 
hoedanige,, ook in, de, aangrenzenderlandftreken „geenszins „zeldzaam. zijn: 
Dan voor zoo verre tot nu toe bekend is, zijn in de heuvels -bij,„Sons 
en swel, uitfluitendeter;plaatfe ‚idierden naam, van, Potjesbeng draagt de 
omfchreven ‚„voortbrengfelen, alleen, vaangetroffen „>en „wel voornamelijk, 
zoo ‚miet „uitluitend „ aans den voet -der:Zuidwest-zijde. „Deze,heeft„ook 
ditseigenaardige,, „dat ‘-hij\doorgaans uit,een. zeer» fijn „‚; geelachtig, drijf 
zand beftaat, terwijl de omliggende uit een grover , wit zand:zijn, za- 
mengelteldeg sin coddarl aoqwowaoov ogivevesord na veiud snasosMi 
„Offchoon,-de naam, van -Pogjesberg zin, de omftreken,federt onheuglijke 
tijden, bekend , „en. dezelve om -zijne „voortbrengfelen, door, velen, bezocht 
is, komt „daarvan, zooveel, men; weet „bij: geenen onzer: Schrijvers,over 
de Natuurlijke Gefchiedenis dezer Landen eenige melding ;voorer-Het 
eerst „werd, er ‚in:;.druk, gewag,van gemaakt; door, den, ongenoemden: be- 
fchrijvers;zijner, Reize„door..de Majorij-van's-Mlertogenhosch ins1798.5 
te Amfterdam „bijA.‚Bs SAAKES, in-1799 in, het‚licht verfchenen. 10, 
De „Eerfte, ‚Klasfe heeft daarom,;van deze. ontwikkelde „voordragt, met 
‚ dank kennis „genomen „ „wenfchende dat de „overige, leden „welke de 
geologie: „en vi ds als wetenfchap. beoefenen, zich, deze zaak „mede 
ween: aangelegen „zijne … ‚5, aios no mr Rn, Hool uesond HE nfjs 
row pabaoren , SGirmrioveigd, ah Istoov no goed SIEN «HEN Jans 
De Heer korps, in den kruidtuin van, ae Univerfieit te Utrecht een 


monfterachtigen,- vorm. „ontdekt , (hehhemde „aan Weg: „Lilium bulbiferum , 
(Oran- 


ari LI 


Cht 5) 
_ (Oranje: Lelie) eenigzins- overeenkomende! met dien ; welke vroeger Aan 
Witte Leliën is zopgemerkt” en ‘ir /deyVerkandelingen der“ Rerfte»Klasfe 
befehreven „onelidaldede Vergadering op'eerië aanfehouwing ‘van “deze 
zondërlinge!overmenigvuldigings-det -bloembladens zieht van die inte 
Witte” Leliëm daardoor \onderfcheidender; dat “hier vtiiet alle “deelen def 
vruchtzetting zijntruitgefloten: “maars{ledhts » eeniigzins in veranderde dà 
daante voorkomen , terwijl in de Witte Leliën geen enkel’ fpoöt” vanrdie 
werktuigen: was overgebleven” go smosb sol blaid zsm soeld 00 
_ ueBene tweede misvorming deedeziclhy voor :bijseene-der bloemen van 
de Bpyrhrina-cafra,valsv ware hetbeene poging”totidubbelwordirg:, 
welk verfchijnfel, in vlinderbloemen hoogstzeldzaam zijnde, de aandacht 


bijzonder tot ‚zich: trok, gator tit Syrie #19 nike oPandad nev os{iva 3 
“>Ohs geatht Medelid ontving voór-eén en anderdezer voorbeelden van 
_ monfterachtigen: vorti» den» danloidêrVergaderingov 1stnoov ossb 10m 


sve Hb, aDlsi nel degsornsg red sch Otis roogted zrsrs ib foe 
Zoo de Electro-magnetifche proeven , welke Ons geacht” Medelid si \dé 
Heer: morr!! in’ het’ midden’ des “jaars 18gt „uwvoöreehe sVergadering 
dêr “Berfte:Klasfe-án ‘hets wêrle: telde; reedsrdev heerlijkfte vaitkómtter óp: 
leverden; zijh sdezelve gewis” vers en »'zöot wart iemzelven , ‘als vh 
anderen3 nog” verte overtroffenyoor ovessonesvin pist os gaiwijntd 
„De Amerikaanfche weblabel HA idee eerie mamet. 
den’ toeftel'uivse dien’“hij “met dén naart Var: ‘Defagrarorbeltêmpelde. 
Twee leden ‘det “Klasfey dé HeêrbrsrRÄTISeR--en MOL 3 beijvérden 
zich » om zich zulk een toeftel aan te fchaffen:'én’ de! belangrijke proef. 
fiemingen met denzelvenste hethalén ‘en door “anderen” te” vermêerdêrenì 
Het geacht Medelid srraTinen wijzigde 'diënDeflägrator:tiaar/zijhe 
inzigten en zond aan de Eerfte Klasfe, ter vervulling zijner fpreek- 
beurt; |» destelfsbefchtijving envrdie” eener igtootë reeks varfprocten , 
waafvân de eerie in belängrijkheid de âhdere feheet “te” boven: te! Bâatì®! 
“bim °° De 


C 40 ) 


De Heer Voorzitter befteedde twee ‘van hare-bijeenkomften , om een’ 
algemeen overzigt van de. belangrijkheid dezes. werks te geven: Eene 
dezer zittingen werd bijgewoond. door «het geacht Medelid „den Heer 
MOLL, «en nu kon: de- wensch der Vergadering nietsverholen blijven 
om de meest fchitterende proeven metden Deflagrator te zien nemen. 
Zij openbaarde. denzelven. aan ‘haten: rine en, had het az 
hem. daartoe over te halen, A on f 

De Heer morrL hield kort daarna óp’ eene, itiezias: wettige: weij: 
ze haar daarmede bezig ; hij vermeerderde, de reeds bekende proeven 
met. een „aantal nieuwe „ en toonde vele te voren niet geziae te 
felen, WCT balitasidBó0 vti Stan 

De wijze van behandeling en nieuwe ween” ‚welke daaruit: voort- 
vloeiden „ deden. bij de Vergadering het aanzoek ontftaan „dat -de Heer 
MOLL deze voordragt voorde vergetelheid „door eene openlijke uitgave; 
mogt bewaren, hetgeen zij nu tot haar genoegen kan miet dat. wer- 
kelijk het geval zijn zal. … j} f tool af 
‚De Eerste Klasfe- op den ‘belangrijken inhoud van des Heeren sTRAs 
TINGHs Verhandeling « terugkomende „heeft, geoordeeld „ „haar -geacht 
Medelid welmeenend -dank-te moeten zeggen voor de. medegedeelde Bee 
fchrijving en keurig uiteengezette proeven, tot welker uitgave in een 
of ander. wetenfchappelijk -tijdfchrift zij den-geleerden Schrijver te geree. 
der durfde, noodigen „daar over dit onderwerp zulk. eene, uitgewerkte en 
naauwkeurige zamenftelling ‚bij. onze Ee TRI niet wel anders „ dan 
hoogst welkom zijn kan. 

Zij heeft later -de verzekering en sid aan äie haar verangen 
gevolg ftond gegeven. te worden, … avvnate bilapsM 


Op Zondag ie gien Tani trof het zoo , ge ons geacht Medelid, se 
Heer MOLL, te Soest, in «de Provincie Utrecht, te twee ure des na- 
d mid 


C ât J 


middags ee zwaar onweder uit het Oosten zag opkomen, De bui trok 
meer Zuidwaarts , er viel weinig" regen, doch grootere droppels dan 
hem heugde ooit gezien te hebben; er was geen hagel onder, Van tijd 
tot tijd. „vielen er zware blikfemflagen op eenigen afltand,. Hij zag er 
een, die. hem voorkwam te moeten getroffen hebben. ‘ Het fchijnt in 
zulk:een-geval„ of een lichtende kogel den”-blikfemftraal vooruitfnelt 5 
de flag heeft ook veen fterken eigenaardigen knal. Tegens vier uren 
vernam hij te Soestdijk „ «dat welligt veen uur te’ voren een rund in de 
weide, door den blikfem was gedood; hij ging’ dadelijk naar de plaats 
des ongevals ; ‘het was een weiland aan de Zuidzijde: van de Pijnen- 
burger grift, omtrent half weg tusfchen de kiib en de Baarnfche dee a 
die/van Baarn naar Soest gaat. 

„Het dier had zeker met den‘kop van den winden den en naar het 
Oosten „ dat is ‚naarde “Eem, geftaan. De flag fcheen inden neus 
getroffen te hebben waaruit » zige „flijm vloeide; doch uiterlijke 
_ verwonding. was er niet aan te zien. Het voorhoofd was ligt gezengd, 
doch “het ‚ voorhoofdsbeen niet- gebroken ; voorts was de’ geheele rugges 
graad ende ftaart ligt “gezengd , zoodat de haren niet bruin gebrand 
waren. Het eind vanden ftaart'of de kwast was” zwaarder gezengden 
bruin , ook eenigzins de onderbuik langs den navel naar den uijer. De 
uijer was rood: en kie ontftoken ; hee genen fterk. gezwollen en 
gefpannen. vn AGUA 109! ils 

De prenters, der. voeten. waren duidelijk in den: groid wiithaare z-men 
kon dus ligt -de. plaats vinden "waar ‘boven de ftaart gehangen hads 
juist hief „waren er twee gaten“in den grond geflagen , bij een van 
welken eene „zode was opgeligt. « Deze gaten waren niet dieper ,-dan 
vier of vijf oude: duimen. »- Aan’ de poten kon men geene teekenen van 
eenige „fchade: hoegenaamd zien'„“ook” niet onder aan de voeten, De 
electrifche „ontlading. is dus” geheel “door den ruggegraad ven:ftaart: ge- 
gaan „en leeft. daar , > waar: de “geleiding het beenig gedeelte! verloor ; 


C 42 ) 


fterker bebe. ensis van. hier inden grond geflagen, Het wi me 
alle, blijken van. plotfeling gedood te zijn. … : 

‘Hetgeen. bijzondere opmerking verdient, is de tr a van het 
Soestdijker Bosch. van: eene. laan met hooge boomen , van het monus= 
ment ter, eere: van. den Held van Waterloo, zich als eene zuil hoog vef= 
heffende „ alle: ten bewijze- dienende , hoe verkeerdelijk men als leerftel= 
ling. blijft „voordragen ;, dat hooger verheven voorwerpen de lager be= 
veiligen „voor „het gevaar, van door het onweder teworden getroffen. 
Ons geacht, Medelid- merkt te regt, aan „dat het treffen van boomen 
zelfs zeldzaam zijn moet , daar men „ aangezien het/groot aantal „ flechts 
nu-en dan van dit verfchijnfel vindt gewag gemaakt. 

Als belangrijk berigt ontving de Eerfte Klasfe nog van hetzelfde Me= 

delid zijne bevindingen van. de rondgaande beweging der fappen tusfchen 
de knoopen der Chara vulgaris en Chara flexilis, welke door den 
Franfchen ‘kruidkundige purrocner en anderen”was in twijfel getrok= 
ken, Hij verklaart „ daartoe geene fterke vergrooting noodig te zijn: “het 
achromatisch Mikroskoop van. vAN peijL is voldoende ; doch allerbest 
‚ziet «men dit fraai -verfchijnfel in het Microscopical doùblet van wor= 
pevpt met eene emi van. driehonderdmaal, 
„De ‘Heer van BALL,’ in het heet gevinkt zijnde der belangrijke briëf- 
wisfeling , welke joANNES E€ NICOLAUS LAURENTIUS BURMAN, Vader 
en.Zoon „ „met de vermaardfte kruidkundigen gedurende eene reeks ‘van 
jaren onderhouden hebben, kwam. daardoor tot -de ‘kennis van vele bij- 
zonderheden „ die niet algemeen geweten worden , en die het leven van 
deze uitftekende. mannen „vooral van den.Vader„ ten fieraad verftrekken: 
neHij zag daarom , met, leedwezen; dat van geen van beiden” eene” lès 
vensbefchrijving „was in ‚het licht gekomen „waaruit men ‘hunne vers 
dienften: naar waarde ‚kon fchatten „én nam’ het befluit soin ‘deze we- 
zenlijke, behoefte te woorzien.;: waartoe hem de voornaamfte bronnen , 
door hunne nagelaten werken , als van zelve werden geleverd, 


C 43 > 


vo Het is “op ‘het levensberigt en de waardering der groote verdienften 
van .fOANNES-BURMAN , als kruïidkundige, dat het geacht-Medelid de 
Eerfte! Klasfe onthaald heeft, met belofte, van gelijkerwijs eene voor- 
lezing te zullen houden over deszelfs Zoon NICOLAUS LAURENTIUS. 

Deze belofte werd reeds in eene naastvolgende bijeenkomst vervuld. 
„Hoewel in vele opzigten moêtende achterftaan aan de-verdienften, van 
_ zijnen betoemden Vader „blijkt -echter uit: de-levensgefchiiedenis ook van 
NICOLAAS LAURENS „dat „ waré/hij niet door eene te uitgebreide geneeskun- 
dige praktijk in zijnen “ijver belemmerd, vuit „zijne pen vele:belangrijke 
bijdragen voorde kruidkunde zouden té wachten geweest zijn, die hem 
tot geenen minderen luister hadden’ kunnen verftrekken ‚ dan zijn Speci- 
men bòtanicum de Geraniis , waarbij hij-de-doctoräle waardigheid ver= 
kreeg; en zijne later uitgegévén: Flord Indica ; met vene Pro- 
dromus” Floraë Capensis. on voed oon er 5 toil fi 

“Zijne “zucht ter “bevordering van zich ómttikkelände salman was 
blijkbaar „vooral: in het ondeffteunen» van den Zweedfchen kruidkenner 
THUNBERG ; > diën--hij tet geld “en, danbeveling-té gemoet kwam. in-zijn 
ontwerp , om de Kaap de Goede Hoop wetenfchappelijk te gaan onder- 
zoeketì „welke onderneming, gelijk-algemeen bekend. is’, met uitftekend 
gevolg, is bekroond geworden. Ook: was hij den later, beroemden, pAr- 
ras van: vele dienst „ waardoor hij middellijk en onmiddellijk krachtdadig 
beeft, smaituege ter OE , van: den. roem der de Detiek kruid- 

Va NE: ets 1: \ ï 

‚De Hêer: vootes. doot: den  bandbeoden denidikeend over des en 
en eigenfchappen van zeker zout, dat federt twee à drie jaren „onder 
den-haam: van Amerikaanfchen, Salpeter;uit Peru, werd aangevoerd, 
heeft, zich. niet. alleen.-met -de (ontleding van dit zout bezig gehouden, 
„maat tevens_de mòeite-getroost „om: gefchiedkundig na «te. fporen „waar 
en wanneer. hetzelve hetseerst. is-ontdekt’ en vermeld „geworden. . Hij 
„8 Ris: le- 


Cm 3 


teverde daarom een-beknopt Verflag en-deed grondig opmerken , van hoe 

veel gewigt deze nieuwe tak van handel voor ons land worden kan. 
„Hetgeen hij te dezer gelegenheid aan de Klasfe voordroeg „ris later in 

de Bijdragen tot de nr nde Wetenfchappen gente ergenis, 


Wat volgt ver, vroeg eens de fchrandere indie an WOLLAS- 
TON “aan den Heer vAN BREDA, wat volgt er uit de daadzaak , dat de 
fchijnbare - beweging van alle ovâlleide fterren. naar. den ibid gerigt 
is sen men ze nimmer van den Horizon naar het Zenith ziet oprijzen ? 
In deze oordeelkundige vraag het-antwoord als zijnde opgefloten , dat — 
deze ligtende Météoren juist uit ‘hare ftandvastige beweging naar den 
aardbol, en uit de bepaalde rigting , die zij volgen „ het. bewijs. mede 
brengen , dat zij tot den aardbol zelven behooren , fcheen het dit antwoord 
te zijn, hetwelk deze verlichte Natuurkundige van den Heer. VAN BREDA 
te “gemoet zag. Naderhand. is dit geacht Medelid in «de gelegenheid ge- 
weest, een verfchijnfel waar te nemen, dat hem de gegrondheid. van dit 
gevoelen nader deed inzien „en ‘hetgeen hij-der pap aan de 
Eerfte Klasfe niet onwaardig achtte. - 

In de maand September van ‘het jaar 1829 bevond hij ‘zith te a 
in Henegouwen, en bewoonde aldaar ín het‘hoogfte der Stad-een vere 
trek, dat, op eene hooge verdieping gelegen ; hem. een vrij uitzigt over 
een groot gedeelte van den Sterrenhemel vergunde. Gedurende den 
nacht zag hij daar , eene zeer groote menigte vallende Sterren het zwerk 
doorkruifen; de Hemel was buitengemeen helder, en ook de menig- 
vuldige vallende Sterren fchitterden, ftaande’ hare korte verfchijning ’ 
met een ongemeen fterk licht, stilte 

Hetgeen hem daarbij bijzonder in het oog viel , was dt verfchijn- 
fel, dat; navde verdwijning van bijkans iedere vallende fter , op de 
plaats. van ‘hare verdwijning „gedurende eenige weinige oogenblikken , 
prk menigte vonken overbleef, en dat-deze, bij het verdwijnen der 

val 


C 45 ) 


vallenderfter geboren wordende; vonken volftrekt niet deelden in de Zoo 
fnelle “beweging „van “de vallendeefter zelve, maarvtot hare verdwijning 
‚toe. fteeds op dezelfde. plaats aan-den hemel zigtbaar bleven. Î 
Dit wérfchijnfel , hetgeen’ de „Heér) VAN BREDA naderhand ieermalèts, 
dochnimmer zoo duidelijk “zag; fchijnt hem rwolkomen het gevoelen 
VAN \WOLLASTON: te « bevestigen: «… Immers de>vonken ‘maakten een deel 
uit «van de'svallende- fter ; > zij; deelden: in de fnelheid , waarmede. deze 
werd voort bewogen, en door dat zij van haar werden afgefcheiden 
werd de beweging. van ‘hare masfà in geenen deele verhinderd; zij kon- 
den “zich bij eene uiteenberftig der vallendeefter inveen groöter-ruim 
dan deze befloeg ; uitbreiden $ zij konden op’ deze wijze eene: lichtende 
plek aan den hemel vormen „doch deze lichtende plék moest: met dê= 
zelfde * fnelheid. voortbewogen … worden en -in “dezelfde -rigting', alsvde 
moeder-fter:, tenzij in het bepaald geval , ‘dat eenig- wederftand bies 
dend” middel“ de beweging der vonken sters, rin ge ne swel 
bijna” ‘geheel vernietigde.’ >= o8“qo « usbiour WóIden + BrSOj dv 
"Zulk leen: weêrftand vbiedend geral! leide het tedig ruim buiten 
den” dampkring niet ops. zoodat zulk eene vermindering van” fnelheid-in 
dit ledig “ruim vzich niet verklaren, ja zelfs niet ‘denken laat en de 
vonken’, gas, damp of wat hetzij, dat zich uit devallende fter ont: 
wikkelt, met ‘dezelfde ene als. “dede zelve “zouden: moetên” erpel 
worden. Í í 6 uifssineiës ‘ande nu g° 15: 
Wanneer men disieiigen aanneemt 3”dat ‘het ontftaat” der in pad in 
den dampkring gefchiedt „ en wantieer “men “tevéns ”optierkt ; “dat”bij 
hetzelve het volumen van het ligchaam der vallende ftervèrbazènd wórdt 
vergroot „dan heeft het verfchijnfel van ‘het ‘{tilftaän’ der ‘vonken’ niéts 
onverklaarbaars, — Met het volamen vermeerdert “de ‘tegeniftand , dien “de 
dampkringslucht aan’ “het bewogen ligchaam tegenftelt ; en met ‘dén vér. 
eig tegenftand vermindert ’de beweging. Er is niets-tegen , otf'te 


dd SR ftel- 


C 46 ) 


ftellen', „dat, het, volumen:’der, vonken-mdsfa „owaarin-de vallende: fter, 
zich:‘oplost „ zoo -groot is ten/opzigte- van ‘het Aigchaam -der-fter ‘zelve, 
dat de fnelfte beweging in eenen -{chijnbaren ftilftand' veranderd worde: 
‚Ne verklating vân,. dit: „verfchijnfel „ 1gelijk: zij» door „den. Heer VAN 
BREDA ;’ naär “WOLLASTON-; wordt: gegeven „draagt «de: kenmerken ‚van, 
úieuwheids- In de Beiträge der. Witterungskunde vanden „Hoogleeraar 
Hs “W. “BRANDES , znne in het licht a: nn ten min(te, 
niet’ vaan negihs teav oi aabp 160bro > 0tIgon dd rooy HAW 
morte Driob: sv: glosh tand beden: sin Ev reontesusd of Eey 
Ô ectie sehem van» den Belométer op tteióke tijden en 
plaatfein:! mogen” swoornamelijk daarom van belang gerekend worden, dat 
zij, smet -behootlijkes zorg: verrigt', het verfchil-van hoogte dier.,plaatfen 
bove desöppervlakte „der zee met: genoegzame- naauwkeurigheid kunnen 
aaïtwijzeri,…>lDaartoe wordt eehter vereischt, dat de gebezigde werk- 
tuigeno vooraf. met elkanderzijn vergeleken, ven -dat- dezelve indien, zij 
vervoerd moeten worden, op zoodanige wijze vervaardigdzijn ;;dat alle 
indringing ‚van lucht. daarbij-als „onmogelijk; te befchouwen,is.;Dit voor- 
deel nu-niisfen inzonderheid. de „bakbarometers ‚;die men intusfchen, veel 
tijds, tot „dat. einde gewoon is te gebruiken, Ook bij-de, Hevelbaromer, 
ters, van GAyY-LUSSAC naar zijne wijze. vervaardigd „kan dit. gebrek zich 
ligtelijk „vertoonens- ‚Het » is …daarom ; dat de bekwame Parijfche-kunst- 
werker BUNTEN eene zamenftelling daarvoor heeft uitgedacht , „waarbij 
hetzelve „ten seenenmale wordt: voorgekomen, Zij beftaat.daarin-;„dat; de 
lange; buis „„op,oongeveer $van-hare, lengte vóór de. ombuiging ; ver- 
naauwd „en vafgelgeden-srrin de, omgebogene: korte buis, ter, lengte van 
omtrent, eenen, duim‚ingaat, en „daaraan, gefoldeerd wordt: Dringt; er, als» 
dan „eenige, lucht, door ‚de „korte buis- in „ zoo: kan: die onmogelijk, ver 
der, „dan „tot „aan het … punt;-van. ‘onderlingen:„zamenhang; komen’, van 


waar, dezelye, gemakkelijk ‚door, „omkeering „van „het: werktuig ;-weder 
tof? PG ‚ wordt 


(C adt ) 


wordt verdreven, of, bleef die daar ook hangen, even zoo vele daling 
inde: lange: „-âls vrijzing ia,dé korte: buis! zoudebveroórzaken , erpidus 
den “invloed «dier s fout-sop' rde aanwijzing: air Hannes van. zelve ‘vers! 
nietigen.nvorkusaisbu „ab zuozlow „mous Krohebasrgeon ien. Aa: aut 
„De Heer vAN-UTENHOVE had in: Janos 1829 ‘zulk eenen barometer 
van Parijs mede;gebragt „en vervolgens daarmede :die reekfen van: waard 
nemingen gedaaris, swelke hij op ‘het laatst van 1830 aan de. Eerfte-Rlasfe 
inzond; en vroeger: vermeld: zijn. „Hij had vechter her ongeluk , dit werk= 
tuig-in de maánd: October van:het jongstvérloopen jaar te breken „ envond 
zich “daardoor in « groote -verlegentieids;-Het mogt “echter den Amftera 
damfchen kunstwerker ‘Burrr tebeurt vallen „ den Heer “GAN UTENHOVE 
uit, deze verlegenheid ‘te redden” door het vervaardigen wän twee baro 
meters, naar „de conftructie van: -BUNTEN , waarvan ”hij , reeds den àgsten 
Februarij Ll. , éénen geheel gereed vertoonde aan de Eerfte Klasse ; er 
_de-andere (bij gemelden-kunfténaar verkrijgbaargefteld blijft,” >v°> al 
c-Hetvis met den eerstgemelden dat ons’‘geacht Medélid zijne weer) 
kundige „waarnemingen denkt’ voort te zetter, waatvan hij nú’ wederort’;) 
diein ‚de, jarehs 1831 en 1832 't@ Jutphaâs-door ‘het gedaan zijn, in 
naauwkeurig bewerkte rafelen aan de Klasfe heeft medegedeeld. Wats 
omtrent alleen nog te vermelden valt , dat in eene afzonderlijke kolom 
daarbij, „gevoegd zijn dagelijkfche wearnemingen met” eènén beproefden 
Thermometer , “door den Ingenieur! -CHEvarier ‘te Parijs wervaardigd’, 
hangende inv-de opene lucht-tegen over het noorden, ingedeëld naar’ dé 
fchâalvvan » FAHRENHEIT 3 terwijl eindelijk nog“ eene kolóm tot ‘aanmer 
kingen: voor dehige weêrkundige bijdonderheden is ‘dienende ; waarbij fer) 
déft Augustus. 1832 ook de“windftreken ‘gevoegd’ zijd,” «v>  imenb 
1oDeze, waarnemingen werden-met welgevallen’ öntvangen ‘en’ geplaätst bij 
devArchiven der Eerfte Klasfes teneindevêr té allen tijde gepast ge? 
bruik’ van terkunrien-makenguirljeenb mh at 15 bais mogibashs id seb 
=dE5 > Het 


48 


URO - HOV, OOS va „goeted #00 1esh aib toad «10 flo YS Ito. ITO 
ev Het» geacht -Medelid, de Heer Buys, koos, ter vervulling. zijner fpreeks 
beurt „de: befchouwing des Thermometers; als aanwijzende de- tempera 
tuur of warmte-graad der ligchamen, volgens de waarnemingen vam'bes 
roemde - Meteorologen $- voegde. hier. en _daar--eenige eigene bevindingen 
bij -die- van anderen; verklaarde de gemiddelde. temperatuurs en tóonde 
de wijze aan „ om haar: te vinden door het gebruik’-der „thermometers van 
SIK CN RUTHERFORT ;:/die den hoogften en laagften sftand blijven’ aanwij= 
zen buiten tegenwoordigheid! des Waarnemers; gemeenlijk bekend ftaande 
onder, den naam van Thermometers à maxima «et minitha ‚ welke Ther= 
mometers tevens door ‚hem werden aangewezen en “verklaard; vc cl 

De Heer Buys, deze. voordragt niet verlangende tezien opgenomen 
onder de aangebodene, Verhandelingen 4 gens den mak der baker 
voor het; te dezen medegedeelde. , Va 

In cene vroegere ‚Vergadering :gaf’, „hetzelfde pe Meddlid eene bób 
fchouwing. van „den Barometer als weêrglas „ dat, hoewel -de ftand van 
het. kwik, inde buis meermalen-misleiding, verwekt, echter: door vergeel 
lijking ;-met wits hand cáls dij Zpen rang ‘harde 
haaft. ilsshanobs k i steal ab arg 91918 NW, vi 12 AWISRn 

ï gek! \ ROn lis 1091 

Het Le over het. aanwezen van. gatetuur! in gee: sit 
reeds meermalen de Eerfte. Klasfe hebbende bezig gehouden , werzochtsde 
Sekretaris: vaan …de Vergadering van g Februarij lle,-op nieuw haärevaan- 
dacht te willen leenen aan dit: onderwerp. en. bepaaldelijk in: overwêging. 
te, nemen, hetgeen „voorkomt in de Reyue Britannigue , Mars 1832, en 
daaruit is overgenomen in N°. #59 ;van- FRORIEPS - Notizen. De 
Schrijver „aldaar. fprekende. van -de-groote afftanden , waarop zeewater 
bij aanlandige ftormen, kan, worden medegevoerd „ laat-hierop’ volgen» 
dat bij aflandigen wind er in den dampkring-nâauwdlijks eenig blijk’ van 
H zee 


1 


C 49 ) 


zeezoutzuur te ontdekken is; dat hij het echter met den-geleerden voB- 
BELL beftendig gevonden heeft in den regen, die in groote fteden neder- 
valt, terwijl het op het Land er niet in te ontdekken is, fchrijvende hij 
dit inmengfel van zeezoutzuur in den regen toe aan de opheffing van 
ammoniaczout uit de menigvuldige vuren der woonhuizen. 

Wijle het geacht Medelid prressen „ datzelfde verfchijnfel van zout- 
zuur in den dampkring vän plaatfen, nabij aan zee of zoutziederijen ge- 
legen, na lange droogte in den zomer meenênde ontdekt te hebben , 
fchreef hetzelve ‘toe aan eene opheffing van dit zuur uit het zeewater. 
Ter opfporing van welk vermeend verfchijnfel reeds vóór ettelijke jaren 
eene Komimisfie. bij de Eerfte Klasfe benoemd is, die eerst door de 
natte zomers van de jaren 1829 en 1830 en later door het affterven 
van de Heeren THIJSSEN € VAN DER BOON MESCH in het volbrengen 
van haren last is verhinderd. 

“Door de zoo even aangehaalde daarvan afwijkende meening uit de 
Revue Britannigue , deze zaak een nieuw gewigt bekomende , oordeelde 
de Vergadering, de Heeren voure en Buys te moeten verzoeken, zich 
met het overgebleven Lid der vorige Kommisfie te vereenigen , ten einde 
dit verfchilpunt te maken tot een onderwerp van nader onderzoek. — 
He gevolg daarvan wordt met in te gemoet gezien. 


“De Heer w. vrorik hield in eene daarop volgende bijeenkomst zijne 
Medeleden bezig met de aanwijzing van eene afwijking , waarbij het 
Elleboogsuitwas aan den regterarm van eene jonge, tengere vrouw ge 
fcheiden voorkomt van de Ellepijp; vergeleek dezelve met het oorfpron- 
kelijk gefcheïden zijn van de uiteinden der lange beenen en middenftuk- 
ken in den eerften leeftijd, doch wel voornamelijk met het natuurlijk 

mis van zamengroeijing van dit uitwas met het middenftuk door alle 
Iéëftijden heen bij den kikvorsch en kameleon , en helderde het een en 
ander op door de herinneringen aan hetgeen wijle de groote CAMPER 

G over 


C 69) 


Oyer de. breuk van,de ‚kniefchijf en: het tar erli heelt; aanhet. 


Eene vroeger in het licht verfchenen aankondiging der Plectro-magne- 
tifche proeven van. den Heer MOLL » ter kennisfe gekomen, zijnde van 
den Heer QUETELET te Brusfel , had deze hieruit de aanmerking ont- 
leend en in de Aunales de Physique et de Chimie, Tom. 5o, pag. 324» 
medegedeeld, dat het te wenfchen ware geweest , dat de Heer moLL , 
bij het vermelden derzelven, tevens had aangewezen, hoeveel men de 
oppervlakte van den Galvanifchen toeftel wel zoude kunnen verkleinen , 
zonder de verkregene uitkomften merkelijk te verminderen, Het ge- 
acht Medelid, door gezegde aanmerking opgewekt, om op zijne 
betrekkelijk dien eisch reeds vroeger gedane proeven terug te ko- 
men „ en ZOO mogelijk nog verder te gaan , leverde in een kort verhaal 
de uitkomften dier pogingen, Zij zijn te merkwaardig , dan dat de Klasfe 

De Heer morr’ gebruikte hetzelfde hoefijzer , hetwelk reeds bij 
vele vroegere proeven gediend had, en meer dan eens in openlijke fchrif- 
ten is vermeld geworden. 

_ Een koperen bakje , waarin een zinken plaatje van # TJ duim, deed het 
hoefijzer twaalf oude ponden dragen. Hetzelfde bakje deed eenige da- 
gen later het hoefijzer negen en dertig oude ponden dragen „ nog later 
acht en veertig ponden trooisch. 

Een zilveren plaatje van grootte , gewigt en allooi, als de ftukken \ van 
25 cent, en een zinken plaatje van gelijke grootte , doen het hoetijzer « dra- 
gen 13 fB 34 oncen trooisch,. In eene volgende proef draagt ditzelfde 
pläatje 15 fg en 4 oncen. 

In een geel koperen bakje is eene zinken plaat geftoken van zo 
Engelfche duim. Met dezen toeftel draagt de tijdelijke magneet het. ver- 
bazênd gewigt van 124 pond oud gewigt. 

De 


Ct) 


De: Eerlte Klasfe vond «der geheele ‘reeks. van proeven , waarvan hier 
enkele zijne opgegeven , zoo merkwaardig ;° dat zij den“ Heer Motz drins 
gend uitnoodigde,‘dezelve in. het toen eerstvolgend Nommer van defi 
Algemeenen Kunst- en Letterbode te doen opnemen.…Aan welke rine 
diging door het geacht Medelid gerendelijk engen 8, 


De Heer ALEWIJN kennis hebbende genomen. van de Historifche und 
Praktifche Abhandlung über Fortbewegung ohne Thierkraft , mittelst 
Dampfwagen auf gewohnliche Landstrassen von ALEXANDER GORDON » 
ontleende . daaruit eenige bedenkingen over de mogelijkheid „ om derge= 
lijke toeftellen ook in ons Vaderland langs de gladde ftraatwegen in 
werking te brengen, en met voordeel in de plaats te ftellen van de tot 
nu toe gebruikelijke wijze van vervoer door middel van paarden. Hij 
betoogde zulks vooral door de ondervinding, die men reeds in Enge- 
land gemaakt heeft, dat tot het gepast bewegen. van Stoomwagens ijze- 
ren fpoor- of rigchelwegen niet volftrekt noodzakelijk zijn , maar derzel- 
ver gang ook op de ftraatwegen zeer wel voldoet , hoewel de. fnelheid 
aan die op ijzeren fpoorwegen niet gelijk is. 

Eene calculative vergelijking van de kosten der wagens en paarden 
met ftoomwerktuigen, ten vervoer op den Weg tusfchen Amfterdam en 
Haarlem „ toonde genoegzaam, dat dáár althans, indien de gunftige re- 
fultaten, in het voormelde werk opgegeven , zich verder bevestigen ‚de 
proef met uitzigt op voordeel zoude te nemen zijn. 

„De Vergadering deze voordragt met genoegen hebben aangehoord „ 
verzocht, haar geacht Medelid „ dit onderwerp niet te willen uit het oog 
verliezen. 


tiad i 1e Hihi 


In de Annuaire pour Pan 1833, die te’ Parijs wordt uitgegevên , 
eërie zeer gebrekkige ‘ópgave voorkomende van ons muntftelfel leraren 
ep Heer Arewijn de aandacht der Eerfte Klasfe op dit onderwerp , 

G 2 De 


Cast id 


gaf te gelijk in overweging „of het niet, voor, de ‚waarheidder zaak en 
voor de eer van ons Land belangrijk. zij te_achten, deze misflagen ‚en 
welligt nog anderen, die in. dezelfde Annuaire betrekkelijk. de Neder- 
landen voorkomen , aan te,‚wijzen , en in eene volgende uitgave van, dat 
jaarboekje te doen verbeteren. ri 

Waarmede zich de Klasfe gaarne heeft verkade ‚ en dien ten m gevolge 
haar geacht Medelid verzocht, daaraan het noodige te verrigten. 


HS 


De Heer STRATING zond ter vervulling zijner fpreekbeurt een Zerfte 
en Tweede Verflag van onderzoek of Esfai van het zilver op den 
natten weg. 

De aanleiding tot dit onderzoek is ontfítaan sor de bevinding , dat 
de gewone wijze van Esfaijeren van het zilver, namelijk de cupellatie , 
niet altijd gelijke en juiste, maar fomtijds aanmerkelijk uiteenloopende 
uitkomften oplevert, en doorgaans een te gering en aan fijn of zui- 
ver zilver aanwijst. 

Het Gouvernement in Frankrijk » door de Muntmeesters daarop op- 
merkzaam gemaakt, heeft het onderzoek van dat onderwerp aan eene 
fpeciale Kommisfie opgedragen , waartoe, benevens anderen, ook de 
beroemde Scheikundigen CHAPTAL » THENARD , VAUQUELIN (en na des- 
‘zelfs overlijden DULONG) en GAY-Lussac benoemd waren. 

“Deze Kommisfie heeft daarop bij haar Verflag voorgefteld , om „ ín 
plaats van de gewone cupéllatie, eene andere wijze van beproeving van 
het zilver in te voeren, namelijk die op den natten weg; gelijk zulks 
dan ook gedeeltelijk, met eenige nadere bepalingen bij Koninklijke Or- 
donnantie van 6 Junij 1830, gefchied is, 

Bij de „Scheikundigen was zulk eene wijze van onderzoek en _affchei- 
ding van (het zilver uit verbindingen met andere metalen federt lang 
voor „de eenig veilige erkend en in gebruik. Doch, ten, einde zij nu 

ook 


C-58 J 
ook;-door rde: Esfaijeurs 4 en„andere\in vde- Scheikunde, minder ervarenen 
zoude: kunnenwordefsinchet, werk sgefteld „ iss GAv-rus$ac: bedacht ge 
weest, eene ‚daartoe. meest. gefchikte, behandelingauit te vinden ; „gelijk hij 
dan, ook « zoodanig -reene- vheeft-opgegeven', die -even-zoo-eenvotiiig ven 
voldoende i$, als zij door een ieder met de noodige ere (ge- 
makkelijk, kan. uitgevoerd worden; „Slenijt silo ad 

‚Deze „manier, van …Esfaijeren …beftaat bidet „„dat:/men eene geren 
van „eene bepaâlde ‘hoeveelheid. volkomen'/zuiver» zilver „ b. v‚ van twee 
wigtjes ‚in falpeterzuur vervaardige; en voorts; met water verdunne. 
Vervolgens make menveene. oplosfing van gezuiverd. keukenzout „welke 
juist: «zoo ' veel ‚-zoutdeelen-moet bevatten ; als men” proefondervindelijk 
weet noodig te zijn, om de zilver-oplosfing geheel te ontleden. Beide 
oplosfingen „moeten zoo, „versmet. gedestilleerd water verdund zijn 5’ dat 
ze eene: ruimte, van „zoo „wigtjes water beflaan „ en-bij honderfté-en duie 
zendfte:deelen in ener en buien C En kunnen -wors 
den afgemeten, «+ 24818 

Wil men ‚nu een, oldie op det ROE aan sli lid A 
dan voegt men bij de-verdunde soplosfing'-van twee: wigtjes van ‘hetzelve 
zoolang: van. de zoutoplosfing , ‘tot dat: het vocht daarvâns nietmeer troe- 
bel wordt „en ergeene nederploffing van Chloorzilver meer plaats heeft. 

De gebruikte „hoeveelheid. van „zoutoplosfing geeft dan het. gehalte aan 
fijn zilver in sne en „duizendfte deelen. van het vann end te 
kennen, 

„Het. geacht Medelids de’ Heer: STRATINGH , HAD zijn ar eee 
flag eene adik olies opgave. van, die wijze van: Onderzoeken eene 
volledige „ bevattelijke handleiding tot het uitoefenen van-dezelve,. Even- 
wel heeft hij zich voorbehouden , om, voor en aleer over deze nieuwe 
wijze van. Esfaijeren ftellige.uit{praak te doen , zijnen arbeid betrekke= 
lijk dezelve nog verder te vervolgen , en geeft ons daarbij de hoop „dat 

hij 


C 54 ) 

hijssop: v-dito!eer(te len tweedes Verflag: „oawaarbij kijk og mâarralleer of 
hoofdzakelijk) „de „aanwijzing, eener rgoede: en bepaalde manier: vari béhan= 
deling sten doel had’, seensdörde: zal doen volgetr3swaarinshïij eene nadere 
vergelijkings"en were: der roude ver nieuwe manier van” zifver-esfäi 
denkiiceëb deveren: 'agiboum ab zom iehoi nes zoób js ele „et sbnsoblóv 
De Eerfte Klasfe, deze bijdragen met genoegen ontvangen” hébbehde”, 
betuigde, daarvoor::haren „dank aan hep: geacht‘ Médelids hem tevens (uit- 
noodigende , „om «hets derde “Verflag: fpoedig tedoen wólgen, en>zoo1in 
tesrigten, dat het met-de vorige vereenigd ;>of met-dezelve tot. één'sgez 
hel-bewerkt: -gefchikt worde ster openlijke) uitgaves: =”e enaslovsV 
‚Waartoe de “Heer sTRATINGH' zich. niet antenne heeft: 
shiad scabelino at Toadey-pateolgoovlisveh mo tijs 23-gikoon z93w 
1Het: igehati Medelid; dee'Heer “vaN — BEEK „onthaalde de” Klaòfe op 
zeer “belangrijke proeven 5” Waarbij!“ de - zönderlinge verfchijnfeleni°vân 
aantrekking ‘vertoond. werden”, die’zicht“opdoen”bijede aitftróoming van 
zamengeperste veerkrachtige vloeiftoffen , welke het eerst doór erËMmENt 
EN THENARD vaân de fmeltovens van menssen Fransch er 

tement «du -Nieyre „ naauwkeurig zijn ‘waargenomen. « Un 185 
„De-lucht- werddoor middel van-een dubbelen’ blaasbalg gen 
in eene houten-kast ‚ in “wier wand en ‘bodem kleine ronde openingen, tér 
grootte ongeveer. vaneen cent, geboord waren. ‘Deze ‘openingén’ kon: 
der: door eene fchuif naauwkeurig gefloten worden. Aan -de zamenge- 
perste lucht werd vervolgens door het openen van eene der fchuiven 
uitgang „verleend. Stelde men: nu “eenig ligt ligchaam- op eenigen af- 
ftand vaan” de “werking van dien luchtftroom , welke ‘door den blaasbalg 
werd aan’ den gang gehouden , bloot, zag men het, gelijk te verwach- 
teni-was , met kracht afftooten en voortdrijven. Doch wanneer met 
met. datzelfde ligte: voorwerp ; de gedaante hebbende: van een ‘rond ‘päs 
pieren, fchrijfje J iets grooter, dan de opening, langzaam naderde’, als- 
of 


C 35 D 


ofsmen- det afftooting > van; den;sduchtftroom «wilde trotferen „zoo zag 
men; vin de, nabijheid dér- uit{troontingssopenifig ‘gekomen “zijnde:;s die taf- 
ftooting eerst: verminderen „dàn “ophouden: en» eindelijk indar: het fcheen, 
in,laantrekking „overgaat ::zoodát het papier met'kracht tegentde uit- 
ftroomings=opening als: werd. aangekleefd, »— Dit had niet ‘alleen met 
ligte-'„papieren- fchijfjes ‚maar ook » ‘met «metalen »‘plaatjes” op'rdezelfde 
wijze plaats. De uitftrooming der zamengeperste lucht: werdechter 
daardoor +niet „belet ‚maar. gefchiedde nwcin uitgebreide verdeeling ‘tus- 
fchen: de ond en de verzenen vanden bâk „uits welken zij ‘ont- 
ndsm „ahisdhgillev stb zsl ag nindom drij dsg: a2- “elssod 

„Dezê: plan jleeriden te aks det de inden dessite’ meer 
kracht « werden. aangetrokken , „naarmate -de- fnelheid. der vuitftroomende 
lucht:‘grooter: wás; en ook naarmaterhét her oten ang shet/vlak::der 
uitftroomings-opening”in grootte: owertrofs-… «lov olui  Aigrmov 
„Bij “het ontfnappenader- lucht tusfchen- deohangekteefide veestal 
buitenwand. van den bak hoort men zekere trillings-/De FranfchesNa- 
tuurkundige“$AvART ; „zich. -dit-verfchijnfel ten-nutte'‚makende ! was! gen 
flaagd „'-om»sdaardoor, zúivere:-muzikale, toonen voort, te brengen ;-en 
häd'3 bij. Onderzoek:-der Chladnifche geluidsfiguren:, welke zich: daarbij 
op: „die „plâatjes vormden bevonden , dat zij'y bij’ de meest welluidende 
toonen doorgaans uit ééne cirkelvormige “knooplijn 3rmaar nimmer uitdiat 
metrale’ knooplijnenbeftaan „:zoo als deze zich vormen op-plaatjes; welke 
mén-vasthoudt; of ergens“ op bevestigt „-om dezelveste- doen vibreren..ss- 
Dei/oorzaak daarvan ligtzin-de geheel eenige en bijzondere’ wijze; waar- 
opsde plaatjes’ bij: deze proenemingen inverilling gebragt „worden „zijnde 
daarbij vover -derzelver geheeleoppervlakte «vrij. Die- pradipadigho zet 
een bijzonder: belang ‘bijzaan-dezesgeluidsproeven;»! 95 Hd noiov 53 ol 

… De: ‘Heertovan’ BEEK deed vervolgens!» doormiddel van: weuritieih 


ftoomwerkeuig zien , dat ftoom van hooge drukking dezelfde verfchijnfe- 
5 len 


C 56 ) 


len oplevert, en’ dateen metalen plaatje tegen” de opening in een-vlak-- 
ken wand „waaruit,Zich ftoom van hooge’ drukking’ ontlast ‚met geweld 
wordt! aangedrukt , -waârdoor «-de:vontlasting. van- den: ftoomr fchijnt” ver= 
hinderd „en niet:’dan door -zijdelingfche uitwijking” tusfchen” den=vlak- 
ken «wand ven ‘het fchijfje gefchieden kan. „De aankleving houdt op-en 
het- plaatje valt neder ; -zoodras-de ‘tenfie- van. de Kop watta 
Pen ren vande ml odOGIDHIIER 1 iertoord 5 ateeker as 
„„Hijstwilde „deze waarneming niet tberkee den om haar var toé- 
vari te maken: op ‚de zamenftelling:‘van’ veiligheidskleppen bij ftoom- 
ketels , en gaf zijne meening te kennen, dat die veiligheids-toeftellen-de 
voorkeur-»verdienen: 3 waärbij ruime) Ópeningene inde ftoomketelssdoor 
éen-metaal‘worderi, digt geniaakt „-welks graad ‘van fmeltbaärheid flechts 
weinig de temperâtuur,-van den ftoom:bij de ténfie, welke men verlangt; 
overtreft. Zulke veiligheids=toeftellen immers» rústen „op -onwankelbare 
natuurwetten’, op „welke de bjaahaes: ML tof pnkunde; der. weken 
geen invloed hebben «kan.: <= rf ob-„usv  baewaotie 
Ten bewijze „ dat de oorzaak « dezer eelt, verfchijnfelen - van 
„aankleving niet , zoo’ als men eerst meendey'in de veerkrachtigheid der 
wloeiftoffen moet gezocht worden, - deed - hij zien „dat zij op’ gelijke 
wijze ‚bij -drupvormige. vloeiftoffen worden waargenomen, „Eene- water- 
kolom: van: twee “meters. en zeven palmen drukte op den bodem van 
een vat, waarin. eene cirkelvormige opening „ ter grootte ongêveer van 
een-cent; was aangebragt. De hierdoor nederftortende waâterftroom-had 
eene; geweldige kracht’ en fnelheid seen. metalen plaatje, „digt-bij-de 
uitftroomings-opening „gehouden , werd echter fterk: daartegen-als aânge- 
trokken en vastgekleefd , zoodat het water nu-genoodzaakt werd „seven 
als te voren bij de lucht en, ftoom/-had plaats gehad, zich-tusfchen den 
bodem. vanhet '-vat. en het daartegen aanzittend plaatje een, rte te 
„zoeken. … hc he vROOL ORY od el iron 
Ver. 


C 52 ) ä 


Verfchillende proefnemingen hebben: geleerd „ dat deze: fchijnbare aan- 
trekking der plaatjes „tegen ‚de wanden der vaten, waarin, de uitftroo- 
mings=openingen. der! vloeiftoffen -zijn aangebragt„ veroorzaakt worden 
door” eene -{terkevaanperfing’ der buitenlucht en» wel ; gelijk CLEMENT 
het- eerst „heeft opgemerkt „ door, denzelfden druk der lucht, die men. 
heeft waargenomen tegen de wanden eener coni{che uitftroomings-buis , 
zonder: ér_ evenwel. reden vante kunnen geven: Bij de befchrevene 
proefnemingen vormt de lucht, welke door de. opening blijft uitftroo- 
men--env-zich :tusfchen. het „plaatje „en_ den wand der opening gedurig 
meer en meer uitbreidt , om zich rondom het plaatje-uit te, ftorten , 
in de daad zulke verwijdende, doch platgedrukte luchtkegels „ waarvan 
de toppunten ‘inhet middenr-der opening vereenigd en-de grondvlakten 
zich «aan „den omtrek--van--het aanklevend pini bevinden, „ Hetzelfde 
heeft op gelijke wijze plaats bij de waterproef. 

De Heer vaN BEEK, liet ook het bedoelde-zonderling verfchijnel 
van drukking der buitenlucht, tegen de „wanden. eener conifche ‘uit- 
ftroomingsbuis opmerken, bij de opzuiging vanhet kwikzilver in een 
open -glazen buisje „hetwelk van onderen in eene vertikale rigting-aan 
eene; zoodanige. verwijdende conifche vuitftroomingsbuis bevestigd. was: 
De Vergadering: herinnerde. zich „met genoegen „ deze laatfte proeven 
vóór ettelijke, jaren ook” door ‘haar geacht Medelid,-den-Heer vAN/DEN 
ENDE te hebben-zien in ‘het’ werk ftellen „ tijdens zijne oordeelkundige 
befchouwing vanden waterram. of. hotdtevel. 

De Heer van peek bewees nu „ dat ‘hetzelfde verfchijnfel insgelijks 
bij luchtvormige vloeiftoffen — wordt. waargenomen 3 dooreen „papieren 
verwijdenden kegel „ metrzijn-punt. aanvhet einde: van den. blaasbalg be- 
vestigd , fterk blazende;; zag» men. dit” kegelvormig papier door-den 
druk der buitenlucht -zich-zamenfronfelen «en ‘zelfs geheel toeflaan,” 
- sind deed chij nog wertfchillende „zonderlinge. bewegingen van de 

as H vlam 


- 


C 58 ) 


vlam ‘eener kaars: zien , wanneer, men mét eene: blaaspijp: fchuins langs-de- 
zelwél: of ‘tegenveen vasten wand blaast „ welke-verfchijnfelen ‘hem; vroe- 
gèr door den Heer LIPKENS , korrespondent der Klasfe „ waren: medege= 
deeld „>en “hoogstwaarfehrijnlijk «door foortgelijke vaanperfing vam zijde: 
lingfche luchitftroomen” veroorzaakt worden 3° waarbij ons! geacht Mede: 
lid’ “dee Heer Arewijn, nog eenige ‘bijzonderheden’ voegdeiy-door: hèm; 
bijv “het “openen van fluisdeuren ear die agessagals almede 
dezelfde oorzaak: ten: grondflag hebben. +! - os datie senrg 
s- Ter flotte opperde rde Heer vaN BEEK de vem „of het zonderling 
vérfehijnfer „hetwelk men’ foms:bij het fpringen van kruidmagazijnenen 
andere” foortgelijke-tontploffingen: heeft „waargenomen , (dat natmelijk. de 
detiten ben venfters wan het gebouw; waarin de uitbarstingsplaatsohad; 
fiet war ‘binnen”taar buiten, maar juist omgekeerd van buiten naar bine 
a werden uitgeflagen „niet; even zoo: onder-dezelfde rubriek cbehiöort 
gerdislichike vèl worden {20had zot doo zuil : zwda smar ok. a, 

Daar alles , wat betrekking ‘heeft tot „de Eri namens „vooral voor 
ons Vaderland /belangrijk, te: achten is, en juist’ dit deel-tot -het minst 
_ bekende sen tevens”minst bearbeide der geheêle-Natuurkunde behobrt „was 
hiet der! Berfte”\Klasfe' bijzonder aangenaam „uit deze belangrijke proc- 
Veen oördeelkundige opmerkingen vanden Heer wan “gEEKvaanléiding 
tekummen nemen’, oui hém'!beleëfdelijk aan te fporen’, dezelve'zoodanig ‘te 
bewerken „dat zij onder de aangebodêne Verhandelingen, kúnnen; worden 
opgenomen. Waartoe dit geacht Medelid zichvniet ongenegen verklaard heeft. 
elilsgent fohrfdshrov obiisssorl- ab ua -s3öwid nik WAY asl SU 
1eDitrds hetgeen de-BerfteKlasfe te vermelden ‘had vande bijdrägen, 
welke « zij eva “hare” ledere ontving „hetzij /om-eene fpreekbeurt 'tévver- 
vallen’; ” hefzij<onr hare ‘zamenkomtter door wetenfchappelijk) onderhoud 
te verleverdigeri ven°/het’ belang derzelven> te. verhoogen:!oo1tnd vob dur 
ob Tor. baat óme gen. deel uit: temaken vat Idie: Ver- 
malv H han- 


C 59 ) 


handelingen j-swelke: ter „openlijke, uitgave. beftemd--worden „ ontving zij 
van, haar ‘geacht. Medelid „den Heer ‚NUMAN Waarnemingen over «de 
Horzehmaskers „welke in, de maag vanshet.paand huisvesten, …A” 
Zich federt „tien jaren onledig. gehouden hebbende’ met het nafporen 
van, al hetgeen …betrekking heeft:tot de, Horzelmaskers „welke voorna- 
wielijk--în de maag der ;edelfte. huisdieren, gevonden. worden „geeft hij nu 
den uitflag-. van-- zijne; daaromtrent, met denn grooftften, ijver en naauws 
enge ‚gedane waarnemingen.-!s», „ssotorm nev svoót sbsob od 
Alvorens echter daartoe over tegaan le hij vin eene Inleiding eene 
korte opgave van: hetgeen de; oude -Griekfche-Vec-Artfenijkundigens om- 
trent, de „ Horzelmaskersfchijnen. geweten tehebben, én-toont vervol- 
gens aân „-dat men «eerst, in -het-Jaatst- vân,-de zeventiende en im het’ be- 
gin der achttiende Eeuw;-met meer oplettendheid deze-infekten in „het 
algemeen heeft gadegêflagen en, derzelver veranderingen opgemerkte: De 
geachte „Schrijver … geeft een,kort verllag: van’ hetgeen federt: dien! tijd de 
Natuuronderzoekers daaromtrent „hebben, medêgedeeld ; “vervolgens een 
overzigt» van: de ‘sfatniliesverdeeling dezer! -infekten volgens CLARK-en 
MEIGEN.5>-en ‚toont dan; -dat, de-grondflagen, bij-beiden zeer werfchillen:, 
daar j;de reerstgenoemde .dezelven ' verdeelt naarde plaatfent , waar ‚de 
Horzelmaskers voornamelijk huisvesten ‘en: zieh ontwikkélen3 terwijl,de 
tweede ‘meer-bepaaldelijk de, familien: der angeren gerne enge tot ges 


flag. genomen; heeft. KEV. SBEID „sb Ti ers fan Ee Tu 
Na deze, inleiding, gaat hijover tot-het- itiededeëten ‚vain gat dasnai 
saingen, welkerin ‚zes: Hoofdftukken wervat:-zijn.nns voroot outer 


„ln her seerfte, Hoofdftûk. handelt: hij owersde everfchillende' maskers, 
welke„door;hem in-de hagen der paârden gevónden zijn „ met’ aanwij- 
zing „der, plaatfen „welke. zij in’ dit-deel- innemen. Hij’ geeft niet: alleen 
ééne: befchrijving van'-deozitplaats-der grootfte foort op derharde witte 
andind ok , de-dinker helft „der: maag ‘bekleedende , maar heldert deze 

H 2 be= 


C 6o ) 


befchrijving , en die-van-de gewone of groote paardenihorzel „ welke ‘uit 
deze maskers zich naderhand ontwikkelt, met keurige afbeeldingen op. 
“De tweede foort van “maag-larven „door den Schtijver. roode maag- 
mäskers genoemd’, ‘waarvan de Endeldarm=Horzel komt , wordt éven 
naauwkeurig “befchreven en afgebeeld, als ook aangetoond, dät deze 
aan {de geheele binnenfte oppervlakte der maag; ja fomtijds in den flok- 
darm gevonden wordt ; en bij den uitgang zich aan den aars vasthecht. 
De derde foort van maskers, welke bij uitfluiting ‘zich in de nabij- 
heid “van den pylorus vasthecht, in kleur en haakkranfen geheel van de 
vorige “onderfcheiden , brengt” twee foorten “van vliegen “voort, doof 
CLARK. genoemd de- Oestrus “salutiferus et Oestrus veterinus ; welke 
laatfte. echter zeer zelden woorkomt „en van welke het geacht Medelid 
nog geene zekere áf beelding heeft kunnen geven. 
Van: deze drie foorten isde eerfte het: menigvildigst. Parle 
„De Heer. Numan heeft niet kunnen bemerken , dat bij verfchillende-paar- 
den-Rasfen', vof in derzelver verfchillenden ouderdom” meer deze of’ gene 
maagsmaskers gevonden worden. Ook bevinden zij zich niet minder in 
wel'gevoede ‚gezonde „! dan in magere en ziekelijke’ voorwerpen 3’ in- 
dien. zij flechts in weiden gegraasd hebben. Bij den Ezel zijn zij 

doorgaans in kleiner hoeveelheid voorhanden. barste 
‚In: het. tweede Hoofdftuk. befchrijft. hij de geheel “eigenaardige wij- 
ze, waarop de horzel-maskers in de maag van het paard “worden 
overgebragt en “daarin huisvesten. Hij teekent de gedaante der onder- 
fcheidene foorten van seijeren op, en toont aan,dat de paarden- 
horzel niet ;- zoo als GREVE zegt, bij voorkeur op de voorhand zijne - 
eijeren legt, maar dat deze over het geheele ligchaam gevonden worden. 
„Dan - geeft hij het algemeen gevoelen op, volgens hetwelk de mas- 
kers binnen des maag zouden komen , en bewijst, dat miet-de' eijeren 
zelve aldaar. worden overgebragt, maar dat zij aan de haren wastge- 
É hecht 


C 61 ) 


hecht zijnde , het masker: uit het ei: vrij wordt en nu , hetzij door lekking 
in den «mond van het paard komt, of wel door eigene beweging in des- 
zelfs-bek voortkruipt en van daar met het voedfel wordt ingeflikt , en 
dus binnen. de maag aanlandt. Deze wijze, waarop zij zich te dezer 
plaatfe vasthechten, -wordt- allernaauwkeurigst en duidelijk befchreven. 
Tegen den tijd van hunne volkomene nn leesn laten zij zich’als 
… van zelve los. 

‚Hij befluit dit Hoofdftuk met de befchrijving de ontwikkeling van 
deze larven, nadat zij in de maag vi zijn , totdat zij-dezelve 
wederom verlaten, ‚ By 

In het derde Hoofdftuk in aangewezen, welke Bernadine de 
Horzelemaskers nu- verder ondergaan „en hoe eindelijk de vliegen uit de 
poppen voortkomen. 

De  Horzel-maskerss; uit de ‘maag verhuizende, gaan met de drek- 
ftoffen afs alleen-de roode maskers hechten. zich nog bij den uitgang aan 
den Endeldarm „en blijven aldaar eenige uren, ja zelfs tot twee dagen 
hangen , waar zij niet zelden het dier geweldig Bee en groote on« 
gerustheid aanbrengen. 

Naauwkeurig en met duidelijke af beeldingen opbeacrded is de pee 

fchrijving der ontwikkeling van de vlieg en derzelver gehoom uit 
de pop. 
__… Dit Hoofdftuk wordt ‘befloten met natuurkundige maman om 
trent de voortteeling. dezer  infekten „ en de wijze „ waarop door den 
Schepper gezorgd is , dat een diertje,’welks ontwikkeling van zoo vele 
bijzonderheden afhangt, niet verloren ga. 

In. het vierde Hoofdftuk , handelende over. de viewer welke de 
maskers ; als Extozoën, op de gezondheid “des” paards uitoefenen 3 (tèlt 
de Schrijver de belangrijke vragen voor: daar het zeker fchijntsdat de 
maskers dezer infekten de maag. der éénhoevige dieren voor hunne ont- 

H 3 wik. 


C 62 ) 


wikkeling noodig. hebben, en‚niet-buiten dezelve kunnen. gedijeu ; of 
„de », maag «des. paards. flechts: ter ‘woonplaats “en voeding van «dit infekt 
» dient; — of beftaat hier eene noodzakelijke -phyfiologifche betrekking 
„tot. het paard , zoodat;de maskers. eenen voordeeligen invloed op des- 
„zelfs -bewerktuiging en gezondheid uitoefenen — of eije dezelve ven 
seer -tot nadeel -van -hetzelve 2” —o nos ov oat ne 

Na gezegd te hebben, dat hiewaannent de gevoelens der pamorkons 
digen » even: verdeeld zijn: als-omtrent,de uitwerking der Entozoën’of 
Enthelminten op. de -dierlijke -huishouding in het algemeen 3’ merkt “de 
Schrijver te regt aan, dat hier geen verfchil van meening over «den bors 
fprong dezer “maskérs- kan plaats hebben „overmits alleen vereischt 
wordt „dat ‘veen. paard ‘gedurende. den tijd , «dat de “Horzels-aanwezíg 
zijn, flechts in de opene lucht verkeere, om eenige maskers in de maag 
te bekomen ; zij onderfcheiden zich ook van andere ingewands-wormen , 
doordien zij, rijp geworden. -zijnde ‚het -ligchaam verlaten; terwijl de 
anderen daar” binnen: een onbepaald werblijf houden „ten zij door afdrij= 
vende middelen huni’dit verblijf worde betwist of vonmogelijkgemaakt. 

Uit welk een en ander de Heer NuMaN befluit, dat-deze maskers 
bij het - paard „meer. tot -deszelfs Rane, ‘dan erg {taat be- 
hooren. 

In het vijfde Hoofdftuk , booelaade over de middelen , pir pe 
proefdzijn „om: de Horzelsmaskers in” de maág des paards te dooden 
en_ uit. het.-ligchaam te -drijven.„ “toont de Schrijver-de redenen aan, 
waarom: zelfs.defterkfte middelen atiyanmogded. ijb het masker te 
dooden en uit te drijven. 9 gehad 

Hij deelt, vervolgens ‚na de wénmelding; van ‚proeven Hide tod 
genomen 5- zijne: eigene-mede 'op' gezonde levendige. maskérs, uit de maag 
van, opzettelijk gedoode paarden , met: brandige hoorn=olie:van CHABERT', 
met oleum „Terebinthinaë „vottekruid „ Asa foetida „ Extr. nucis- voe 

vn mit- 


C 63 D 


micac alcholicum;” Narootiné , wSuiphasmorphiiy Strychnine, Sue 
phas cupri, dqua calcis „ Mercurius’sublimatus corrosivus ‚ Chloor- 
gas ‚ „Infusio--herbae »Acorüti, Herbae Hyöscyami „ Conit maculûti, 
Daturae Stramonii ,Belladonnae ;: Acidum -boruùssicum ‚ Ammonia 
liquida ; eene: bl gba van Ghita en: eindelijk” met 
alcohol: vern alino soe Ibn 
‚Fen » bewijze POD ‘hoe „weinig: er hese nd middelen 
op ode. maskers ‘ten-‘nadeele gewerkt hebbe, ftrekke „dat het -grootfté 
__gedeelte-derzelvern. rig! úren sof weinig: minder dan” vijf dagèn' nog leef. 
den zochadat „zij Puit des vòchten, rdiester. beproeving gediend ‘haddens, 
waren genómen; terwijlvsdiezelfde,-wochten, aar het paard ingegeven, 
zeer zeker hoogst fchadelijke uitwerking op era ven” le» 
ven hebben zouden, 

„Uit die- alles blijkt derhalve ; hoe: bastelaed menshet kam tékénen’/\ter 
ide van deze maskers eenigsmîiddelaan “te wwenden-sdat ‘het vechz 
ter, Avelligt, van nut zoukunneny zijn, ter’ leeriiging vavdetzelverâl te 
groote prikkeling , eenig: verzachtend! en: {lijmachtig. voedfel ‘te laten-ge- 
bruiken, terwijl men ze geheel kan weeren , doorsde <paardemop: !ftal 
te houden sen: dagelijks geregeld:té daten» rosfens vo vutlobuodio 90011 

In het zesde of Jaatfte Hoofdftul: handelt:-de “Schrijver ‘Overade! uite 
werking van verfchillende gas-foorten op het leven van deze Horzel. 
„maskers, er geeft verfläg wan het-{cheikundig onderzoeks ver: verände- 
stingens welke \deze gassfoorten sdoorshet verblijf in, dezelve-ondergaan 
hebbe, 1:b zaigiliovad mbv ost epvaa ganamga dev guibaewnas 
De Rerfte Klasfe tekent zich van eêhe” verdere cort wikkeling “dézet ben 
langrijke Verhandeling te mogen onthouden s':daar:!waarfchijnlijk “nog 
in „den > loop vandir jaar dezelvevzal-in>het licht verfchijmen > enálzoo 
aaneen” oves el eevan sworden, “om in ‘volkomenczamen- 
EV4 nam n 18 toob ‚asqods}sob griioddeb nsisgof ob do gs 


OOV 


( 64 ) 


hang te leeren kennen, hetgeen nu flechts ineengedrongen en niet dan 
onvolledig zoude kunnen voorgedragen worden. 

Alleen mag - zij bij deze gelegenheid niet onvermeld jatèn ‚ dat 
zij door deze Verhandeling zijnde te weten gekomen, dat hare 
korrespondent , Profesfor SCHRÖDER VAN DER KOLK zich onledig 
houdt met ontleedkundige onderzoekingen van het maakfel dezer infek= 
ten , gemeend heeft, dien geleerden te moeten uitnoodigen, om zijne 
bevindingen aan haar mede te ‚deelen, ten einde te kunnen gevoegd 
worden bij de waarnemingen van haar geacht Medelid. Het mogt haar 
echter nièt te beurt vallen „ daarin voor als nog te flagen, behoudens 


echter het uitzigt,: van hare hoop te dezen niet geheel te moeten” 
opgeven. 


Als ftukken , waarop het oordeel van negeren schend pad rdt 
verwacht „ noem ik in de eerfte plaats: lek, 

De befchrijving van het werktuig tot vorming van het geluid bij de _ 
Simia Seniculus L., door den Heer sANDIFORT. 

In de tweede plaats : } 

Eene Verhandeling over de verdienften van ANTONIUS LEEUWENHOEK 
in de plantkunde door den Heer Hm. c. VAN HALL. 


Slechts van. eenen Korrespondent is de Klásfe met Bijdragen vereerd 
geworden. De heer Cc. jy. GLAVIMANs zond haar een Verflag wegens de 
aanwending van HUMPHRIJ DAvIJ's wijze van beveiliging der koperen 
„dubbeling van het fregat Rotterdam. Waarover Heeren servenpe nig 
zich volgender. wijze verklaarden, 


Daar de wel bewezene daadzaak van onderlinge. beveiliging ds meta- 
len- voor: oxydatie , door galvanifche electriciteit, in derzelver toepas- 
fing op de koperen dubbeling der fchepen, door Sir nUMPHRY DAVY — 

' voor- 


C8 ) 


voorgefteld y hoeveel dezelve “ook ”ir-den. beginneufcheen te: belaven:; 
onverwachte zwarigheden heeft ontmoet en van vele zijden hevig werd 
beftreden „:was“het’ voóral voor. offs Nêderlanders van belang; dit, voor 
elk: zeevarénd len’ handeldrijvend’ en ‘gewigtig” inertie naaa keúnig 
en “onpartijdig te! onderzóeken;”°* vl verlsorpanr stop”, Ker 
Het bwas gekómmitteerden” uit dier Hböfde bijzotider aangenaam ; ‘uit 
het “genoemd Verflag wati-den! Heer SLAVIMANS te vernemen ;:dât men 
zieh “bij onze ‘Marine: daarmede werkelijk heeft onledigigehouden. 
el Zij méenen't derhalve,’ dat de ‘Klasfe zeer veel dan” den:-Heer- cr AVvI= 
MANS is verpligt door het aan haar’ingeleverd Verflag'; daar hetzelve 
…_alseêne belangrijke bijdrage tovdeze twijfelachtige-zaak kan befchouwd 
worden „die aerit Ae Ste goede mr ee kan den 
worden. _ -P150vagdse nsddsrf yvka nev osisednigiffsvsd dsb auibi 
„De! doeh met “het, Fregat» nn fehijnt” in’ der bdaad éene 
voortiame “tegenwerping , »welke: de algeheele ‚toepasfing „van pavy’s bee 
veiligingswijze in’ Engeland -ontmoët ‘heeft , te bevestigen, dat namelijk’ 
de aangroeijing der, fchepen ; doorde beveiliging van-het-kopér. zoudé. 
bevorderd en alzoo. derzelvers gang vertraagd én: belet worden. +771 
« ‘Dewijb ‘eéhter „. naaro ket: oordeeb van gekomrhitteerden. - de ware oor= 
zaak! dèr meerdere: of mindere aangroeijing» van; dè! dubbeling-der(chepen 
nog: zêervin. het duistere, ligo ; „zoude hét! vanoveelbelang-zijn hierome 
trent: mâdere ‘proeven. sin:-hetiwerk” te ftellens, vooralsook met fchepen:, 
die niet, gelijk dit het geval was met het Fregat Rotterdam ;-beftendig 
inshetedok blijven: liggerigo maar; gedurig; in, het waarwater zijn, (waarbij 
dei aangroeijing, doorvden gangiivanchetfchip-sen de daardoor. veroor- 
zaakte’{éhuting-, welligt gédeeltelijk:-zal- worden verhinderd, ;> 1ovfien 
Dat fchelpdieren en zeeplanten niet-altijd,doovshietkoper-axijde; pals 
-_door een vergif „-wordenvafgehoùden gelijk de: HeersGrAvrMANs/meent , 
bewijst seen > ftuks-koper ;s afkomftig-van! het. fchip „Planter; Kapitein 
nd Er WILD- 


C 66 }) 


wirDscHur van Surinamen „„Reeders ode Heeren rarscu & er te Am- 
fterdamivad gob{ts slov”aav Ho 3somamo Ïsed nobodetews- sadoeurovno 
oe ‘koperen »dubbeling- van- die/fchip „hoezeer, niet, beveiligd »werds, 
nâdat het » reeds» verfcheidene, jaren; ‘gediend, had; - geheel ‘begroeid. met 
Cirripoden , welke aangroéijing het eerst vóór „Amfterdam: plaatshad; 
in) zee:komende wilde het »fchip‚niet {turen „noch. zeilen, zoodat, men 
genoodzaakt was-„-hetzelve „met, bezems fchoon,te-vegem. In. Surinamen 
werd de aangroeijing nog fterker , ‘het-fchip- liep, in. Engeland‚met {chade 
binnen, „alwaar- het «koper, gedeeltelijk, is vernieuwd; dit, nieuwe, koper is 
niet aangegroeid; maar wel het-oudes: nen voc zoob sotlmov ei emau 
„Wanrieef ‘het „koper van dit: {chip -door ijzer. ware -beveiligd.:geweest , 
zoude men, ‘het in-Engeland. ongetwijfeld als een bewijs tegen de aan» 
wending der beveiligingswijze van pavy hebben aangevoerd. _„notvow 
„De > medegedeelde: waarneming» ‘des-Heeren GLAVIMANS „aangaande ‘het 
patent koper ‘van MUSHET', vis- eene, belangrijke daadzaak „waardoor. het 
fehijntte ‘blijken „dat, dit -geälliëerd koper tot,dubbeling van fcheperi-geen 
den: -minften‘voorrang bowenshet gewone koper. vêrdient. >; “on «ee ob 
Gekommitteerden “ meenderi- genoeg gezegd te hebben 5’ «om» de--belang: 
rijkheid ‘der medegedeelde» ftukken vtesdoen uitkomen „en ftellen woor , 
haren’ verdienftélijkeri» Korrespondent onder “dankbetuiging voor de ingee 
zondene waarnemirigen „ beleefdelijk „uitv te noodigen y deze zijne: onderzoe= 
kingen voort te zêtten ; en ae benen verder aan de 'Klasfe.te 
wille! adedededlemso Pl 1:99 T zo: zarr ew Ievog sad sib Hilog „Isid ait 
Zij ftelden te gelijk voor „ dende: vragen” ‘onder de id des: Hee 
ren GLAVIMANS: tê ‘brengen betrekkelijk „de oxydatie, die: het: beveili- 
gingsijzer ondergaan: had en betrekkelijk “de diner en varta dane 
groeijingen’ van het vbeveiligd koper,» uosonicoos ao mom Jed 
Der Klasfe aan “eenen ander het werlangd: zeide mer 


pore van “haten „geachten Korrespöndent ae eed inlichtingen als 
01 one 


C 6) 4 
onder deszelfs- bereik! -ftandens smet, vriendelijkestoezegging „ van dèze 
zaak tot eén genes tn van” zeveren eòndetzoëk ste. make 
tsp egoclognords et moldadogaos ilvatsro Hjloilsobsng diesel ait 
DeHeer, eneen „lidovan:de Derde Kast ar Hiichikes »dervroe- 
gere »gefteldheid ‘vanons Land: bijzonder’ ter harte! nemendeg- zond aan 
de: Eerfte. Klasfes-een ftuk ‘hardé; brokkelige fpeciezv welke! hij gist tot 
eeh ouden „weg te “behooren: vanden Wiefingerwaard-) met beleefde aan= 
vrage gom” onderzoek „of, deze! fpecie éen natuürlijk ofwel kunstmatig 
produkt zijs > Hij sontwikkelt:áin gene: uitgebreide: Memorie-de gronden: 
voor “zijne’gisfing betrekkelijk den ouden ‘weg; waârtoe die-ftoffe:zoude. 
behoord “hebben en“ oordeelt 9: dat de-Klasfe waarfchijnlijk- thansoin de 
gelegenheid” zoude’ zijn f- om over dit sonderwerp eng van,Goue 
vernementswege uit te lokken. Bginshar biedgibasinles as: 
„De Eerfte Klasfe het geacht» Medelid des Inftituuts. gaarne’ sten diehfte 
willende: zijn „heeft. deszelfs -Memorieven: bijgévoegd; Steenftuk ten: on=: 
derzoek gefteld» in-handen van: de Heeren :REINWARDT En VAN „BREDA 4, 
met, uitnóodiging ot zoo fpoedig mogelijk. hieraan te: voldoen „jen ter 
vens chun gevoelenste mieldeni;vof!het tau belang wooride oude-geftelde 
heidovan: ons Land terachiten’ zij , de medewerking wan-het Gouverne- 
mehtoop edit spúntuinetesroepenssitesvod deosrobao 3ib rev Badr U 
s-Aan „deze ‘uitnoodiging zis an hen pierre voldaan geworden ‚bij 
hek volgend’ Verflagess abos tenu vooh „sifkoodte gow usbisolven « 
„cHêt Stuks zóo luidt hetzelve 5-‘onsvten ri geworden; vis, een 
klomp verharde of zamengebakken aarde „7 onzuiver ait: of Aigt „bruin 
vans kleur ,;/op’ enkele-plaatfen--zwart: gevlakt «niet. zeershard , zoodat zij 
zich’ mêts'de,shandert : läât-verbrekën-en brokkelen. nnZijvis ongelijk, van 
zamenhang ‘niet: doorgdandes,digtvof‘vast,! maar vol van, vele. ongelijk 
veïffpreide: holligheden; eri) cellen „swier: gedaante en „zwartachtige„omtrek. 
teskennen geven , dat“daarin te woten; riët';; wortelvegels of andere plant- 
VH Ia „niobrdeen 


( 68 ) 

deelen „zijn. befloten-geweest „die er in vergaan’ zijtie”„De vlakte, opde 
afgebroken -ftukken is ruw 4 oneffen enbeftaat ruit zeer „kleine korreltjes, 
die flechts gedeeltelijk onderling aaneengebakken of zamengeloopen, zijn, 
zoodat» het “vlak zich 4° bij eeië matige vergrootiùg , eelachtig: vertoont. 

De beftanddeelen-dezer ‘zelf{tandigheden zijn voorhet groôtfte gedeele 
te koolzure kalk; voorts. een; weinig kleidarde én ijzer-oxijde, en laatfte- 
lijke „een weinig veenaarde of foortgelijke -plantenkoolachtige. zwarte. zelf- 
ftandigheid Het “groótfte: gedeelte. wordt fpoedig , onder, fterke „opbrui- 
fing of. affcheiding . van „koolzuur;sin verdund: zoutzuur opgelost; De 
oplosfing bevat alde kalk; het. meeste ijzersoxijde en een gedeelte der 
kleis: of-alüinaarde „> terwijl het ‘geringe in dit zuur.onoplosbaar gedeelte 
uitv dercoveriges klei en de veenaarde beftaats EME is eines ani 
deze zelfftandigheid vereenigd, 12} 

‚.Het» blijkt ruit» dit alles; -dat dêze Emek eene: soba kalkftof 
iss zoo als) dezêlve veelvüldig op onderfchêidene plaatfen „in alluviale 


gronden, ‘uit’ kalkhoudende: wateren: wordt: afgefcheiden:, en waarvan,„on= 


der anderen ; ookshier:te Lande-het meertje van: Rokarge bij den Briel, 
eeri” voorbeeld oplevert ; eene! ftoffe,, diè ook wel, wanneer-zij op plant= 
deelen’ ‘is afgezetien dezêlve ‘ómkorst heeft „ beenbreuk’ genaamd -wordt. 
De uitflag van dit onderzoek bevestigt-dus-geenszirs: het ; vermoeden. 
van den Heer REUVENs dat -deze: fpecie „ vanveenen ouden aangelegden 
of gevloerden weg afkomftig, door kunst zoude zamenigefteld zijn. Zij 
is voorzeker ‚niet door kûnst Sevrools „maar buiten allen ei gen 
door de Natuursvoortgebragt. «1: abladagn sbusuiey . gemol 
‘Hetgeen de! HeeroREUVENS” verder ne sr vernomen. te hebben aan- 
gände eerien ‘visten rotsgtond ;-welkeif “de Zuiderzee zoude beftaän „ 
zoo moet! “men:vdiey zoo: lang daarvan geene flellige bewijzen gegeven 
zijns áne twijfel strekken , te meer: daar een der gekomimitteerden »zulks 
döör zijt! daaromtrent -opzettelijk: weg onderzoek «niet ‘heeft bevestigd 
gevonden. Even- 


C 69 ) 


Evenwel oordeelt men het voor de: natuurlijke gefchiedenis van den 
Vaderlandfchen- grond’-hiet- onbelangrijk,’ dat bijde „door den-Heer 
REUVENs genoemde “gelegenheid , aan de Officieren „ die met-het opta: 
ken eenêr nieuwe kaart van de Zuiderzee belast zijn , tevens worde dânbe- 
völen ; “om op den aard der’ te peilen gronden: renten ik te zijn en 
daarvan naauwkeurige aanteekening-te houden. 

Dé Eerfte Klasfe heeft gemeend , op de Voegegdurdid wijze aan. kihet. 
eilige des - Heeren REUvens te zullen voldoen door hem een af- 
fchrift van dit Verflag te zenden , en daarbij gevoegd eene uitnoodiging , 
om aân haär éen nader gemotiveerd woorftel te doen ; waarmede zij ha- 
ren Horni bij eri Gouvernement te gaan eere kunnen onderfteunen. 

Nadat de Eerfte Klasfe op gezegde vrien aan het Gerni: des Hee- 
ren REUVENs ‘häd trachten te “voldoen ,- heeft zij van denzelven eene 
tweede Misfive ontvangen , waarin hij eenige bij hem beftaande beden- 
kingen en twijfelingen” opgeeft tegen de ftelling ‚dat de bedoelde zelf- 
ftandigheid een natuurlijke, «door natuurlijke plaatfelijke oorzaken van 
zelf ‘voórtgebragte ftoffe, eene verharde kalk ‘of zoogenaamde ka/ktuf, 
doch geenszins eene door kunst voortgebragte of door lenie ineen 
are en veranderde zelfftandigheid is. 

“De Klasfe heeft ook die irste en ets peten trachten op te . 
losfen. CROLVIabn0 

De Heer’ REUVENS merkt “in de eerfte plaats aan , dat’het door de 
Klasfe geftelde aangaande den aard dier ftoffe hem niet zoo zeer geble- 
ken ís, en dat bij hem âls nog de vraag ‘overblijft „waarom de viseter 
elftanaigheid geen ‘ménfchenwerk kàn “wezen? > voos 1 

_Op deze ‘vraag moest geantwoord worden’; dat de witfpraake der Klis 
“omtrent Geir’ aard ‘der ‘mèergerfiëlde :froffe “berust op’ het naauwkeurig 
onderzoek van’ dezelve’; wijders óp de”ondervinding ; dat zulk eene zelf- 
us I 3 ftan- 


C go 


ftandigheid» door kunst miet; kari worden voortgebragt „gelijk, dan. ook 
voorzeker geen. „voorbeeld, wan -zulk - eene» door;; kunst vervaardigde 
ftoffe, beftaat: of; bekend zis #° terwijl--de + voorbeelden, van „zulk -eene_na- 
tuurlijke „zelfltandigheid „geenszins. zeldzaam „zijn „maar bijna „in alle 
kalkgronden „of „op » pn waar: wennemars „aanwezig 
zijn, gevonden worden. … i Be: £ 
1-Alsseen fprekend voorbeeld van sin eene raden pon te piens 
is, reeds-in het, vorig werflag het hinges van Rokanje, op het, ilang 
Voortie zoaangehaalde > vs ar Erst 2 
…… Op= de- vraag van den. Heer. REUVENS 5 ûd er eene dpd hdi 
lijkheid in, .gelegen;;is pnthenane kalk „ zonder, zand , een vast ligchaam 
oplevere , is geantwoord uit de ondervinding , dat enkel gebrande kalk 
geenszins indie” mate, hard; wordt ‚dat. zij een gefchikt, bindmiddel 
voor metfelwerk: zoude kunnen zijn ; maar dat de oorzaak, van ‚het, hard 
worden. en het bindend vermogen eener goede. metfelfpecie: gelegen is in 
de-sinnige,,- onder “medewerking, van. water plaats. hebbende vereeniging 
van kalk „wateren; zand «of tras-en andere cement{toffen.… vibe) 
“Alwerder -kan op grond: van ondervinding: veilig, zeen geantwoord 
worden „op de vraag, of kalk-met veen,niet.een hard wordend, meng- 
fel kan opleveren. ei ehtseleibagf ass abrrobaargrn9-93 us 
Het „gevoelen „van -den Keir REUVENS., dat-de haddeldn: brokkelige 
fpecie kan gediend hebben tot eene drooge vaste ondervloer , wordt,ge- 
noegzaam, wederlegd door. den.-geringen pessbensise den brosfen, 
ijlenftaat-vansdezelve, « «r_n 457 77e ú tss Aertd 
„Dat, echter „ongebluschte, Kalk alleen has in jer ian zoo als het 
geacht Medelid zegt in Italië plaats te hebben, en zoo als aan Romeinfche 
„gebouwen: kennelijk is „ bijvoorbeeld tot het opvullen van. fpouwmuren » 
„wil „de ‚„Klasfe, niet tegenfpreken;; dach. zij ziet niet in „dat „zulks Grij- 


dig. is met hetgeen „zij, heeft, opgegeven, betrekkelijk, den, aard.der, haar 


f p aan- 
"{I 4 


eN ZE renee Smart I= 


( zi ) 

ade fpecie, leéne“ ir dek! die’ van ve Dee even kalk tên 
eenemale;onderfcheiden i8pon sdoinwegeis vab atojs vien vogmilb 
ue Daar „(alzoo „der bedenkingeti- van vo HeètREOVENS hét voten dèr 
Klasfe over den aard van mèergemelde’ zelfftandighéid hiet Hebben vaóën 
wankelen ; oordeelde zij het overbodig , uit te wijden over den verden 
ren inhoud zijner Misfive, als berustende op twijfelingen, die de 
Klasfe vertrouwt door het oplosfen der eerfte vragen te hebben beant- 
woord, 

Zij wil echter, hij het openleggen van deze hare gevoelens , niet 
voor uwe aandacht verbergen, dat bij een harer leden de bedenking 
ontftaan is , of welligt de bedoelde brokkelige fpecie een gedeelte hebbe 
uitgemaakt van eene laag asch van een of ander plantaardig ligchaam , 
die , en door den tijd, en door de drukking , tot eene meer of minder 


vaste masfa zoude zijn zamengeperst, 


Datzelfde lid verklaarde wijders, dat, hoezeer uit afwezigheid van 
zand of kiefelaarde in deze (toffe het bewezen is, dat zij geen cement- 
ftof is, het hem echter mogelijk voorkomt, dat uit gewone kalk alleen 
eene vaste {teenlaag zoude kunnen gevormd worden , en dat zij, ook 
zonder cementftof te zijn, tot het maken van eenen weg op de eene 
of andere wijze zoude kunnen gediend hebben. 

Hij meende wijders niet genoeg bij de Klasfe te kunnen aandringen , 
dat zij pogingen aanwende, om deze belangrijke zaak in loco onder- 
zocht te krijgen. Waarop de Klasfe zich heeft voorbehouden nader te- 
rug te komen, zoodra zij ook andere leden, die de Geologie tot een 
bepaalden tak van ftudie maken, deswege zal kunnen gehoord hebben. 

Van lieden, buiten het Koninklijk-Nederlandíche Inftituut, in het 
afgeloopen jaar bij de Eerfte Klasfe geene bijdragen ontvangen zijnde , 


zou zij hiermede haar verflag befluiten , zoo zij niet had te herinneren 
este aan 


dee Ed 
aan zhe wa reen De 
delingen, welke zij in dat tijdsgewric 
aan het, derde ftuk dierzelfde V 
dat vierde Deel binnen kort en dev, bra pg zu ad 
zeabapveamsb aovordabin od ig. albedrovo serkijse sblasbrog, ‚ash 
ab ‚oib vensgdiheijn. ae sbusaursd ‘els reis, ais biodni, ast 
sss, wida et rates aften gb, adtzolgo id ooh 1wgarrov deld 
7 heated ED zr rie. nori Bn DUIM x Haga 
att sedan jat essh gev. peat, ad üd «Bada liu Ús 
gutdeohed ‚ab. gobo! zerept; vas üd- tab. ve ognadaovadoabnas, „Ouds: 
addarl. gafaobeprjaso, atd? agiladdord, shlagbad. ab. Igi low, dee ei ag 
wennedogik.gibigöraale abus oen nav dogs. „sel, air ad, „alerogtin 


malines. lo 15, pus 303 nti dua Sb z00bune bifs; nob:: cob, ‚He, zip dd A 
ps merel A Staf  smaadiosmnaaes: ait abang, slenn ara” ARE 
aidan vie zasai lb. zektpblive ohpnelhen Di, Fec ee 


AsnoenID teen, (fe alang Ai aasoted ded-sRodt osb, oi, saab, Jo, bass RRRpenr NEST 
vanolis: Alst caowon die Sabryamodoov, Hileasen zondaa, mod. sor „# Joft tn) 
doo ijs anb nes. goor telles HAN: sbtias geclaght, (208V, „9D 
prins eb, ve Bev, ager. BEV Sealin: Jodl, 403rpliS, soelaas, zebnos. 

En reta oe, cvegsddar, basibeg, asnmud, abH0S ssiiw ombas Jo 
' hiene oraal ‘aula Acpb sid; gornog ain erobiim, obnosin. fit 

— twesbuà voel. Mée Anes: sanlikguelad, « 9sab, MO esbaoyies … „aspaigog. ijs, aah, Baie 
ans pabals göhuodadroowondglois. Barldf ob gore! sesaik: wonen EHH 
tion 303: oigolo. sbreib , aobsl. sx9baa doo fis siboos /, trol st 
rv eriöddard-boodeg: nonaoii: desa, ba sibi, asv. Ja), me 

HETER RERDEN At Ale ws REL reen ils AAE eh Hd k lag 
tek cû ieesaaninak ortepntobsl dai Jed wogiud obs 

n brij nogaeviao,, sogesbijd. guasg slaslA srad sb id, zag. „ 
maroaninsrl- os, bast Aoitt- ÏS OOR « hale gelkov, aast, nd, il 


GRE _PRIJS- ie 


PRIJSUITSCHRIJVING 


DER 


EERSTE KLASSE 


VAN HET 
„ KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT VAN 
WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
SCHOONE KUNSTEN; 


voor den Jare 1833. 


D e Eerfte Klasfe van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van We- 
tenfchappen, Letterkunde en Schoone Kunften, brengt ter kennisfe van 
het‘ algemeen, dat op de prijsvraag, door haar bij het Programma van 
1831 uitgefchreven , luidende : 

De duurzaamheid en het behoud van het koper , dat ter beveiliging 
van Schepen wordt aangewend , tot dus verre gezocht zijnde in het ge- 
bruik van: eenige vermenging van dit metaal (al/iage), in plaats van 
zuiver koper, of in de befchermende banden van den beroemden pAvy , 
en de ondervinding fchijnende te leeren , dat-er dadelijk een aanmerkelijk 
verfchil in’ de’ duurzaamheid beftaat3 zoodat bij fommige de koperhuid 
veel langer behouden blijft , dan bij andere, hoezeer aan dezelfde wer- 
king van zee blootgefteld ; 
wordt gevraagd : 


K „Of 


Ca) 


» Of. 3 LA al | Ag qe de 
Pe aardr 4d ab dek tte ek LE Gld. geven ; 
„ welke de beste hoedanigheid van koper en de beste bewerking fchijnt 


» te zijn voor platen voor fchepen beftemd, en waaraan de foorten „ het 
» meest aan het oogmerk beantwoordende , orfderfcheiden en erkend kun- 


vnenwolere Ah AA aTeAad 
geen antwoord zijnde ingekomen , zij befloten heeft, dezelve in te trekken ; 
dat op de vraag, bij hetzelfde progamma engte en luidende ; 
Blijkt hek, 5 irene dige 

UAAATT AT At TGTAHI EM ATAR 

1. uit Eudiometrifèhé shiba 5 dé: het ftikftofgas en het zuur- 
ftofgas , die, te zamen gemengd, de voornaamfte beftanddeelen van den 
dampkring uitmaken , in derzelver, onderlinge evenredigheid geene verande- 
ring ondergaan gedurende het verloop der tijden; of wel, is het nog te 
kort geleden , dat men. naauwkeurige.Eudiometers.bezit en met dezelve 
naauwkeurige proeven gedaan heeft , om hieromtrent met zekerheid iets 
te-kunnen beflisfen.? 1 pore ved! cav stestil oïlo{l a NÁ 
ug. 'Welkevis de. verandering; die -dezelve ondergaat: in plaatfen „die 
met flechts- weinige openingen. voorzien-zijn, en waarin zich vele men- 
fchen te zamen bevinden? Is deze verandering dezelfde.,-wanneer, het 
zonnelicht gemakkelijk. tot „deze, plaatfen donk jn wanneer in ‚de- 
zelveseen. volkomen: duister plaats heeft 2 «vorvorner sooo noqsr st ven 

3e» Waarmedez eindelijk, ftaan de afwisfelingen in de. hoeveelheid.van - 
het, met de dampkringslucht gemengde ‚koolftofzure gas“in verband ? vs 
mede geen antwoord: zijnde ingekomen»; zij. befloten. heeft ‚-dezelve op 
nieuw. voor ‘te, tellen, «om beantwoord: te worden; vóór den eri riet 


r 
mi Toe \ LA. hak Kk ed AE Zi | 


| 


bruarij vanhet; jaar » 1835: . is Üd tg Diild roda 19Gmel 199V 
Zij ftelt wijders als nieuwe Erelid voor , omi beantwoord ster alen 


vóór den laatften Februarij van het jaar 1835. : bgestvog <510W 
Er 19. 


€ 8) 

‚E-Daar men onlangs-in Engeland,:eene:! gelukkige toepasfing ‘gemaakt 
heeft van het-door-den- Luitenant DRUMMOND: aangewènd: licht voor-zijne' 
Trigonometrifche metingen (veroorzaakt door ‘eenen ftroom vanontvlamde 
water en‚zuurftoflucht-op een {tuk levendige kälk- aan te brengen, welk 
_ licht;ook ‚door denzelven ‘is: voorgefteld gewörden ; om daarmede: fterké 

liëhtende, vuurtorêns ‘daar te ftellen)-, om, namelijk „ däarmede buitenge- 
wone vergrootingen „van voorwerpen’ duidelijk ‘voor te tellen, en -daare 
door als het ware een zoogenaamd oxygen-hydrogen microscoop is tot 
ftandgebrágt ; waarbij, -dit fterker -licht „ op» gefchikte-glazefraahgebrägt, 
eene -1oyooo. malige tot eene 500,00o malige. vergrooting zoùde toélaten ; 

„zoo: wordt eene nadere -befchrijving van dit microscoop verlangd; met 
opgave. van eenige-eigene proeven met zoodanige inrigting “in ‘het werk 
gefteld en” het nut, hetgeen) de Wetenfchappen ; en ineer- bepaaldelijk 
de, phyfiologifche «kennis van plant en-dier daaruit zouden kunnen trek=’ 
ken, „Bovendien “zoüde men verlangen’, voorgedragen ‘te ziens hetgeen 
andere fterke kunstmatige lichtsontwikkelingen , als van verbranding van 
Phosphorus in enkele zamengeperste zuurftoflucht of in zuurftof!hou=’ 
dende. zouten als: mede van ‘het-fterker licht: bijde gloeijing van‘hotits- 
koolfpitfen-„ aan: den Galvanifchen Deflagrator tin et en v dergelijke, 
ook tesidien Lopzigte -zóuden vermogen. …» « US Eiuozu 

1e, Welke. ziekten „zoo witwendige als inwendige , tbauss onder de 
zelfde of gelijkfoortige gedaanten” bij den mensch en de grootere huisdiee’ 
rens voor ?. In: ho@ ver ‘is men in:ftaat , “derzelver: verfchil , volgens ana- 
tomifchë …'phyfiologifthe en pathologifche grondbeginfelen , te’ vérklä- 
ren 2 welke» algemeene ‘regelen ‘zijn ult” deze befchouwing , opzigtelijk’ de 
behandeling der ziekten van den mensch en der dieren; af te leiden ? 
welke voordeelen heeft de vergêlijkende Ziektekunde aan de Geneeskunde 
__toegebragt ?-vcEh hoedánig”zou de vereenigde ftudie van: deze én der’ 
veesartfenijkunde: behooren teworden ingerigt, ten einde daarvan voor 

„tv ' K 2 de 


Kat D 


de eerstbedoelde «een foortgelijk- nut worde getrokken; alsde vergelij- 
kende ontleedkunde en natuurkunde voorde kennis van betrap 
ligchaam in den gezonden ftaat opleveren 2 geente lest 

Voor _de beantwoording van. elke dezer wragen , looft -de- Perfte 
Klasfe van het Koninklijk:Nederlandfche-Inftituut van Wetenfchappen , 
Letterkunde en Schoone Kunften uit eene gouden Medaille, gefchroefd! 
op den ftempel des Inftituuts , ter innerlijke waarde” van: vif honda 
Gulden. 
__„De- ftukken „welke naar eenen prijs dingen, zullen rin zin Nederduie) 

fche „ Franfche , Latijnfche „ Engelfche of Hoogduitfche Taal; maar mev 
de algemeene Italiaanfche Letter gefchreven moeten zijn, en aan den vas- 
ten Sekretaris der Eerfte Klasfe- vrachtvrij bezorgd worden. 8340 

Tot deze uitgeloofde prijzen worden alle Geleerden „zonder ondecfshiei 
uitgenoodigd , met uitzondering alleen van -de-Lseden-dér Klasfe , als, welke. 
van alle mededinging worden uitgefloten :onder. welke:benaming „echter! 
- noch de Buitenlandfche Geasfocieerden, noch de gas lp ers rp 
pen zijn. Et jaor. 

De in. te zenden ftukken moeten met eene vaten wats dis die van den” 
Auteur, gefchreven zijn ‚ zonder naam ; maar de-kwaliteit en woonplaats des” 
Auteurs zullen gefteld moeten zijn in een afzonderlijk: verzegeld papier, tot 
opfchrift dragende dezelfde fpreuk ‚ of hetzelfde kennelijk teeken’, waardoor 
de Verhandeling , waartoe het- behoort „ onderfcheiden is, > 

De uitwijzing der prijzen zal. plegtig aangekondigd worden in!eene Opens: 
bare Vergadering. Zij zal voorts algemeen gemaakt. worden. in.-de. Binnen»: 
en Buitenlandíche Fijdlebriten;, waarin deze geer nrd: of: 
vermeld wordt. 

De bekroonde Verhandelingen blijven hee pt der Berfte Kaster 
van het Koninklijk-Nederlandfche. Inftituut „van Wetenfchappen „ Letters 
kunde en Schoone. Kunften,… Het zal den Schrijver of,Schrijvers- niet” 

vrije 


CARE D 
vrijftaan, hiervan ob eenigerhande wijze door den druk gebruik te ma» 
ken, ten zij de Klasfe daartoe hare toeftemming geve- 

De niet bekroonde ftukken zullen, op begeerte der inzenderen , tevens 
met de befloten naambriefjes aan zoodanig perfoon of adres terug gezon- . 
den worden, als zij zullen verkiezen , mits dit, zonder eenige kosten 
der Klasfe, binnen een jaar na de uitwijzing verlangd en dit adres op- 
gegeven worde ; doch zal het verzoek om teruggave moeten verzeld gaan 
van behoorlijk bewijs van regt op het ftuk. 

Ingevalle geene teruggave van/een niet bekroond ftuk verlangd mogt 
worden „ of de evengemelde vereischten daar niet bij waren in acht ge- 
nomen „ zal men de befloten naambrief jes ongeopend verbranden ,„ en de 
“_ftukken zelve bewaren, om te dienen „als bevonden zal worden te be- 
hooren. 


In-naam der Eerfte Klasfe voornd. 
den aden November, - G. VROLIK, 
1833. Hi Sekretarise 


VERSLAG 


TIENDE OPENBARE VERGADERING 


DER 


ERASTE KLASSE 


VAN 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


GEHOUDEN DEN ÌSten srpreugerR 1835. 


Gedrukt voor 


DE LEDEN DES INSTITUUTS. 


VERSLAG 


TIENDE OPENBARE VERGADERING 
EE RST: Bork A ISS. 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


Gehouden «den Asten September 1835, 


Voorzitter ,C., ALEWIJN , 
Sekretaris ‚:G. VROLIK. 


N adat de Voorzitter de Vergadering geopend had, werd door ‘Hen 
Sekretaris de ‘Naanflijst der Leden opgelezen, waaruit bleek, dat uit 
deze Klasfe aanwezig waren: 

A 2 De 


yr k Ëc 4 CE e ï Ë 
Bak CSE 


Ë Ä rd ê 
De Leden 
C. ALEWIJN » C. G. C. REINWARDT » 
GAVROLIG, s err Gh, 75 Je Me Ce VAN, UTENHOVE 5 
3 BLANKEN, JANSZ. JeF. Le. SCHRÖDER; aen 
J. KOPS, A. VAN BEEK en 
J- F. SERRURIER, G. J. MULDER. 


Hierop“ deed de Voorzitter dé volgende Aanfpraak : 


Naar aanleiding der voorfchriften’ van het Reglement harer Inftel- 
ling is de Eerfte Klasfe van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut op 
_ nieuw ‘bereid, in het openbaar’, verflag ' te doen van deswerkzaamheden’, 
waarmede zij zich federt de twee laatfte jaren heeft bezig gehouden ; 
als ook. de uitflag te doen kennen , der jongfte prijsuitfchrijving door de 
Klasfe gedaan, en kennis te geven van het Programma , waarbij nieuwe 
prijsvragen worden opgegeven. 

Ontvangt, Aanwezigen van- allen rang en ftand ! die ons heden met, 
Uwe tegenwoordigheid wilt vereeren, deze mededeelingen met welwil- 
lendheid. — Mogen de onderwerpen, die in het genoemde tijdvak bij 
deze Klasfe behandeld zijn , misfchien Uwe aandacht op eene minder 
aangename wijze onderhouden, dan voortbrengfelen uit het gebied van 
Letteren en Schoone Kunften, die onze zusterklasfen U aanbieden; — 
bedenkt, dat de werkkring aan deze Klasfe voorgefchreven ‚ haar niet 
bsorlanik buiten het grondgebied van ftrenge wetenfchappelijke be- 
fchouwing te treden „ en dat zij, zich nimmer mag, laten wegflepen door 
hetgeen alleen aan de fmaak ‚of het gevoel kan bevallig. zijn, of hetgeen 
de verbeelding alleen zou kunnen ftreëlen, 

En mogten niet alle behandelde onderwerpen U van evenveel belang 

voor- 


( 5 D 


voorkomen „ zoo vertrouwen, wij toch ,- dat derzelver verfcheidenheid 
Uwe aandacht en belangftelling, zal opwekken „en bij-U-de overtuiging 
zal doen geboren worden, dat de Klasfe er zich bij voortduring aan 
laat gelegen liggen tot volmaking van de Wetenfchappen , in derzelver 
geheelen, omivang , en hierdoor, voor zoo veel de aard harer Inftelling 
gedoogt ‚tot bevordering .van het maatfchappelijk heil zoowel in den 
hoogften als minderen zin, mede-te werken: - 

„Ons geacht medelid, & Heer scnRÖpeR zal de en giedohdens wel 
opzich willen nemen „-om. door: het- vervullen. eener fpreekbeurt tot den 
luister en. tot veraangenaming dezer zitting bij te dragen. 

Wegens de „uitgebreidheid ‘der voor te” lezen ftukken;-de korte tijd, 
die tot het houden dezer bijeenkomst. beftemd vis „-en ‘vooral, hetgeen 
ik in de eerfte plaats hadbehooren, te noemen 3: wegens. mijne onbe- 
kwaamheid om voor eene zoo aanzienlijke’ vergadering te {preken „ en 
hare aandacht op „eene waardige- wijze bezig-te houden „ zoude ik mij 
gaarne bij. deze eenvoudige. opgave-der te behandelen-onderwerpen be- 
palen ; indien ik niet verpligt ware, nog. kortelijk: gewag te maken van 
de verliezen , welke de. Klasfe, gedurende de laatstverloopen twee jaren 
onder hare medewerkers heeft „geleden. — Gelukkig -mogen wij ons 
noemen „ dat het «aantal dergenen sdievin “dat “tijdsverloop door den dood 
aan onzen. kring «ontrukt wierden „ naar-evenredigheid niet groot is. 

De „Klasfe verloor „ mamelijk „-flechts één liarer, Leeden „den Heer 
ULRICH HUGUENIN „ op den 7 November 1833, en eenen harer Kor- 
respondenten ‚den Heer JAN. ERNST “WILDEMAN Op den 3o December 
van. hetzelfde. jaar 5, -beide mannen , die» in-den krijgsftand ‘ door ver. 
dienften, van den-‘minsten.-tot--hooge ‚rangen. waren” opgeklommen , en 
die door hunne kunde en bekwaamheid, ijver en trouw „ ieder in-zijne 
betrekking „ belangrijke „dienften--aan het. Vaderland hebben bewezen ; 
terwijl zij beiden toonden , dat wetenfchappelijke kennis , niet „zoo. zal 

A 3 als 


CC) 


als fommige wel fchijnen te meenen , voor sden krijgsman ‘overtollige 
last is, maar een nuttig wapen, in oorlog „zoowel als in wrede «even 
dienftig. 

Van ‘den Heer HUGGENIN , «die door werfcheidene uitgegeven ‘fchriften 
van zuiver Wiskundigen aard, zoo vals vook cin het bijzonder door zijne 
Verhandeling over het Nederlandfche IJzer, — over de Gefchutgieterij 
te Luik — en meer anderen zich vals grondig en onvermoeid beoefe- 
naar «der Wetenfchappen ‘heeft doen kennen, bezit (de ‘Klasfe eene Ver- 
handeling in ‚hare ‘Gedenk{chriften, Over de ontwikkeling van eenige 
Trigonometrifche reckfen betreffende «de Cirkelverdeeling. 

De Heer WiLprmaN bood der Klasfe in het jaar 1820 , een Verflag 
aan van Lene Proeve omtrent het vervaardigen en gebruik van zwü- 
re Tigehelfteenen tot dekking der Glooïjingen van Dijken ; een Vere 
flag ‚het welk de ‘Klasfe allezins waardig keurde, om ‘onder hare werken 
aangenomen te worden ‚en het welk zij bovendien wegens de belangrijke 
heid van het vonderwerp ven deszelfs ‘hoogst nuttige {trekking „door 
eene afzonderlijke vuitgave valgemeen werkrijgbaar ‘ftelde! 

De omftandigheden der “tijden gaven aanleiding, «dat aan deze eerfte 
proeve onlangs «op micùw gevolg wierd gegeven. — JÌn zoo ‘bleek we- 
derom „ ‚dat het geen -door ‘het vernuft waars en nuttigs wordt uitgedacht, 
al is shet dan ook niet «dadelijk van toepasfing , daarom miet vergeefs is3 
maar „bewaard „blijvende inde ‘Gedenkfchriften der Wetenfchap „ ook 
zijnen tijd ‘vindt van. aanwending tot welzijn der «maarfchappijs «en 
tevens, ‚dat wij, ‘Hollanders, de ftoffen , «die de tard (der “wording van 
onzen bodem en grond ‘ons onttrokken ‘heeft , vmisfclrien meer dan eenig 
ander wolk „ ís “ret mood , door voortbrengfelen wan ‘kunst weten te doën 
vervangen. 

Bere zij hein, Wiels pogingen daarheen ftrekten „en die hiertoe het 
zijne aanbragt ! 

De 


CRJ 


De plaaatfën „ door het verlies dezer verdienftelijke mannen bij de. Klas- 
fe, opengevallen „ zijn: tot dusverre niet: vervuld, 

En thans, geëerde: Toehoorders , wilt uwe aandacht verleenen aan het 
beknopt overzigt. van de verrigtingen der Klasfe, gedurende de twee 
voorgaande jaren, hetwelk ik den Heer Sekretaris verzoek, U wel te 
willen: voordragen. 


ZEER GEËRRDE TOEHOORDERS VAN ALLERLEI RANG 
EN STAAT ! 


Van. Gouvernements wege heeft de Eerfte Klasfe van het Koninklijke 
Nederlandfche Inftituut , in: het jaar 1833 het zeer gewigtig vraag{tuk ter 
behandeling gekregen, om, bij het bezigtigen en keuren van het con- 
ftractiehout der Marine, met zekerheid te bepalen, of hetzelve, al dan 
niet, buiten. den: wintertijd’ geveld is. Welke vraag haren-oorfprong ver- 
fchuldigd is aan de plaats gehad hebbende fpoedige vervuring van Zij= 
ner Majefteits Oorlogskorvet de Lege, als zijnde voor waarfchijnlijke 
reden daarvan opgegeven het gebruik maken van’ hout, dat buiten den 
wintertijd zoude gekapt zijn. Dit vaartuig , hetwelk in 1827 is te wa- 
ter geloopen, in den jare 1833 ter vertimmering op de fcheepshelling 
van ’s Rijks werf te Vlisfingen gekomen zijnde , werd bij nader onder- 
zoek- bevonden, in het kort tijdsverloop van zes jaren , zoodanig ver- 
vuurd te zijn, dat hetzelwe moest afgekeurd en gefloopt. worden. Als 
waarfchijnlijke onrzaak dezer fpoedige vernietiging werd door een der 
Conftructeurs de mogelijkheid opgegeven, dat het kromhout , waarvan 
„de: gemelde bodem, in der tijd-is zamengefteld , welligt niet in-den 
wintertijd geveld en alzoo- met groeifappen bezet gebleven is. De opga 
ve van die gevoelen moest natuurlijk bij het Departement, bij hetwelk 
hetzelve geopperd was, aanleiding geven tot de vraag , of de kenmer- 

ken 


KR 


ken van zoodanig hout, buiten den wintertijd geveld, bij de/keuring en 
bezigtiging van het conftructiehout nog kenbaar zijn „en zoja, waar- 
aan het dan is-toe te fchrijven , dat. zulks- niet werd opgemerkt bij het 
keuren , van het -kromhout „… voor -de korvet de Leije,. Deze vraag is 
dan ook, eerstaan- den Conftructeur , die daartoe aanleiding had gege: 
ven , voorts aan de beide andere Conftructeurs der eerfte klasfe ieder 
afzonderlijk voorgefteld, welke allen, in derzelver daarop ingediende 
rapporten „_ eenftemmig” verklaren„ ‚dat in. het aangevoerde conftructie- 
hout geene kenmerken kunnen worden aangewezen ; waarop met zekere 
heid kan beflist worden, of hetzelve in den winter, dan wel in den 
zomer is geveld. Bij het berigt: daarvan aan Zijne „Majesteit „den Ko- 
ning, door den Heer, Directeur-Generaal voor de. Marine , is „op dese 
zelfs voorftel ‚door Zijne Majesteit. verlangd, dat. het-onderzoek en de 
beoordeeling van het voornoemde vraagpunt aan de Klasfe worde onder- 
worpen , ten gevolge. waarvan ‚haar door, zijne: Excellentie , den Miniss 
ter van Binnenlandfche zaken , alle daartoe betrekkelijke ftukken gezon- 
den zijn. De Klasfe nu „ deze hoogst gewigtige zaak in handen van 
hare Medeleden REINWARDT „VAN DER BORCH ‘VAN VERWOLDE en 
‚ ALEWIJN gefteld hebbende, heeft, op voorftel van deze hare Gekoin- 
mitteerden „den Minister met het volgende antwoord gediend. 


Klaarblijkelijk wordt bij het veronderftellen der mogelijkheid, dat het 
hout vande, Lesje huiten den wintertijd geveld is , als grondflag ‘en-als 
uitgemaakt. aangenomen , vooreerst : dat het hout „in den winter afge- 
hakt „ook. dan nog ‚ wanneer. het hier te Lande is-aangebragt ; «be» 
waard „ en, voor den fcheepsbouw toebereid…,„ duurzamer. en minder-aan 
bederf -onderheyig is,dan het hout in andere faizoenen geveld; en ten 
tweede , dat het ‚hout, in den winter afgeflagen , geene groeifappen 
bevat, 

Een 


Con D 


Een der Conftructeurs deelt geenszins zoo onbepaald in dat gevoe- 
len. Deze haalt in zijn rapport aan, dat in Engeland omtrent den tijd 
der velling van het hout volkomen. vrijheid beftaat „ en dat men daar 
niet.zoo-zeer hecht aan de. veronderftelling „dat het zomerhout minder 
deugdzaam voor het gebruik zoude zijn, dan wel het winterhout „en 
dat ook de Sekretaris van de Navy Board, JonN KNOwLER , in zijne 
Verhandeling over de behoedmiddelen tegen het vuur in het Eikenhout, 
aanmerkt , dat voor de aloude Gouvernements voorfchriften , om het 
hout niet dan in den winter te vellen , geene gegronde redenen kunnen 
worden opgegeven, en dat die, welke daarvoor is opgegeven , namelijk , 
dat de boomen , in den winter geveld, minder fappen zouden bevatten , 
dan die, welke in andere faizoenen des jaars geveld worden , bevonden 
is, valsch te zijn. Hij merkt daarna nog aan, dat het uit de onder- 
vinding niet blijkt , dat de fchepen , ia Frankrijk gebouwd , alwaar de 
oude Ordonnantien omtrent het vellen in den winter nog worden ge- 
handhaafd , van langer duur zijn, dan de Engelfchen ; zoodat men ook 
hieruit zoude kunnen afleiden , dat de theoretifche befpiegelingen , over 
den tijd der velling gemaakt, door de praktijk niet worden bevestigd, 

De beflisfing dezer uiteenloopende gevoelens hangt, even als de ‘be- 
antwoording der voorgeftelde vraag , geheel af van het Onderzoek „ of , 
en zoo ja, welk verfchil tusfchen de gefteldheid van hetzelfde houtge- 
was „ het nog groeijende en op ftam {taande zoowel , als het pas gevel- 
de in den winter en in andere faizoenen beftaat : voorts of zoodanig 
verfchil al dan. niet blijft. beftaan en nog blijkbaar is , lang nadat het 
‚hout geveld, bewerkt, en voorbereid is, tot op het tiĳdftip , waarop 
hetzelve tot den fcheepsbouw gebezigd wordt. 

Alle verfcheidenheid van, het gezonde hout van eenen en- denzelfden 
boomftam, in onderfcheidene faizoenen, kan alieen gelegen zijn in de 
verfchillende verhouding en betrekking tusfchen deszelfs beide beftand- 
deelen „ de vaste en de vloeibare, Het kan verder evenmin twijfelach- 

B tig 


C 10) 
ug zijn, dat, indien door den invloed van de verfchillende gefteldheid 
der faizoenen in ‘de gefteldheid van het hout zelve eenige verandering 
wordt te weeg gebragt, deze toch , hoe groot ze ook zijn moge , tiet 
in eene vermeerdering of vermindering van de hoeveelheid van het ei- 
genlijke vaste gedeelte van het hout beftaan zal, maar dat alleen het 
vloeibare gedéëlte ten opzigte der quantiteit zal verfchillen, 

De vaste zelfftandigheid van het hout zal, nadat ze tot een geheel 
gevormd en volmaakt is, hare vastheid en zamenhang behouden ; ím- 
mers zij is van nu af niet verder in de vochten , waarvan ze door= 
drongen is, oplosbaar, en evenmin vatbaar voor vermindering , hetzij 
door verplaatfing éh beweging met de vochten hetzij door uitdamping 
of uitwafeming. 

Alle verandering derhalve in de quantitative verhouding tusfchen vast 
en vloeibaar zal alleen in eene vermeerdering of vermindering van het 
vloeibare gedeelte gelegen zijn, en wij mogen ten opzigte diër betrekke- 
lijke hoeveelheid alleen het vaste houtgedeelte als eene beftendige, naau- 
welijks veranderlijke eenheid befchouwen. 

Het zal wel geen betoog behoeven , dat het gezonde hout , zelfs het 
oudfte en digtfte gedeelte van hetzelve , in eenen nog groeijenden boom- 
ftam ten alle tijde en in alle faizoenen vân vochten doordrongen is; de 
ondervinding leert zulks genoegzaam, en het verband tusfchen al de 
deelen van den ftam doet ons fpoedig inzien, dat zulks niet anders zijt 
kan. En daar alle vochten, die in al de deelen van der ftam aanwe 
zig zijn en dezelve doorftroomen , zulke beftanddeelen bevatten , waar= 
door de ftam gevoed wordt en groeit, zoo vervalt daardoor ook het gé- 
voelen , waarbij veronderfteld wordt , dat de boomén in den winter niët 
met groeifappen bezet zijn. Het is alleen het meerdere of mindere van 
dezelve , dat hier voornamelijk in aanmerking kân komen. 

- Reeds eene oppervlakkige befchouwing doet zien , welke aanmerkelij= 


ke veranderingen ín eenen boom met de veranderingen van faizoen , van 
weers= 


GA) 


weêrs- en luchtsgefteldheid gepaard gaan, en dat het vooral de fappen 
zijn, die zulk eene verandering ondergaan. Terwijl in den winter gee- 
ne beweging hoegenaamd van fappen zigtbaar is „, openbaart zich dezel- 
ve met de aankomendé en toenemende .lentewarmte fpoedig door vele 
verfchijnfelen, als uitbotting , loslating of mindere aanhechting van de 
febors, zelfs gedeeltelijk door uitvloeijing van het oprijzend fap, het- 
elk fomtijds van zelve , in overvloed aanwezig zijnde , uitvloeit of 
toch bijna altijd, nadat de ftam ingehakt of doorboord is, 

Diezelfde verfchijnfelen vertoonen zich ook nog, hoewel in eenen 
minderen graad , wanneer de boom in den voorafgeganen winter geveld, 
en. voorts aan zich zelve met behoud van zijne takken is overgelaten ; 
hetgeen al verder ten bewijze werftrekt , dat de boom ook in den winter 
_nog van fappen voorzien was. 

Deze verandering in de beweging niet alleen , maar ook in de digt- 
heid en verdere geaardheid der fappen, zal niet minder aanmerkelijk 
zijn , wanneer met de toenemende warmte de bladen zich zullen hebben 
ontwikkeld en de verdamping of uitwafeming der uit den (tam oprijzene 
de en naar ‚de bladen gevoerde fappen op eene zooveel duizendmalen 
vermenigvuldigde oppervlakte eenen aanvang heeft genomen en voorts 
onophoudelijk „ vooral over dag en bij helder weder , aan den gang 
wordt gehouden. «Neemt men nu hierbij in aanmerking , hetgeen on- 
dervinding en proefneming geleerd hebben , hoe hoogst vatbaar de 
plantenfappen zijn voor den invloed van lucht en warmte, en welke 
veranderingen -daardoor in dezen, ten opzigte van digtheid en zamen 
ftelling , worden te weeg gebragt, dan volgt hieruit als van zelve, dat 
deze fappen in den boomftam , en bijgevolg ook het hout zelve, waar- 
van ze een beftanddeel uitmaken, in de verfchillende tijden van het jaar 
aanmerkelijk verfchillen zullen. 4 

‚Dit werfchil is vooral blijkbaar , wanneer men de gefteldheid , die het 

…Bae hout 


Cr) 


hout in den winter heeft „ vergelijkt met die, welke daarin in den zoe 
mer . wordt waargenomen. Zij doet zich vooral kennen in de onder- 
fcheidene zwaarte of digtheid, die hetzelfde hout in het eene en andere 
faizoen te kennen geeft. Vele en naauwkeurige proefnemingen hebben 
hetzelve zonder uitzondering telkens doen kennen. 

KnrieurT bevond de verhouding der zwaarte van het winter tot die 
van het zomerhout als: 109. 5: 100,0, in eene andere proef als 111,5: 
1oo,o. Het grootfte verfchil, dat punAMEL daaromtrent in zijne vele 
proefnemingen heeft waargenomen , was „ tusfchen hout in Januarij en 
in Junij geveld, 114: roo, 

De oorzaak van zulk een aanmerkelijk werfchil-laat zich ligt inzien , 
wanneer men niet alleen let op de meerdere uitzetting van alles door 
de warmte in den zomer, maar vooral ook: hierop dat alsdan door de 
gedurige en veelvuldige verdamping der fappen over de geheele opper- 
vlakte: der bladen geene aanhooping van vochten kan plaats hebben, 
terwijl daarentegen reeds in het najaar , terwijl de werking der. bladen 
verflaauwt en ten laatfte geheel ophoudt , de oprijzing der fappen uit 
den grond nog lang voortduurt , hetwelk. eene meerdere opvulling van 
fappen in den ftam moet ten gevolge hebben; hierbij komt echter “ook 
nog verder, dat de boomfappen tevens luchtvormige vloeiftoffen  bevat- 
ten , waarvan de hoeveelheid over het algmeen 4 van den geheelen om- 
vang of van het volume in het eikenhout bedraagt , doch die in het 
voorjaar , tegen den tijd, waarop het fap begint te rijzen en de bladen 
ontwikkeld worden „en voorts in den zomer aanmerkelijk meer dan in 
den winter bedraagt. á 

Een en ander is door de fraaije proefnemingen van den Graaf von 
RUMFORD ten duidelijkfte aangewezen. 

Het lindenhout in Januarij geveld, bevattede 0,30 van zijn volume 
aan lucht, doch in September geveld; 0,37 ‚ en het lijdt wel geen twij= 
fel y dat een foortgelijk verfchil ook bij het eikenhout zal plaats hebben. 

Daar 


C°%3J 


Daar nu de luchtvormige vloeiftoffen zoovele malen meer dan de vochten 
door de warmte aangedaan en uitgezet worden , zoo moet ook hierin eene 
voorname oorzaak der mindere zwaarte van het Zomerhout gelegen zijn. 
Het verfchil in zwaarte tusfchen zomer- en winterhout aldus genoegzaam 
aangetoond zijnde , behoort te worden nagegaan , of, en in hoeverre , dit 
verfchil blijft beftaan , nadat het hout geveld is, en de onderfcheidene be- 
reiding ondergaan heeft, waardoor het tot gebruik wordt gefchikt gemaakt. 
Letten wij vooreerst op de uitwerking van het opdroogen van het 
hout in de opene lucht. De vergelijkende proeven van DUHAMEL, met 
eikenhout genomen , leeren daaromtrent, dat het verfchil, in pas geveld 
hout van onderfcheidene faizoenen opgemerkt, door die opdrooging 
reeds aanmerkelijk minder wordt, doch altijd nog gedeeltelijk blijft bee 
ftaan ; de proeven werden gedaan met hout van drie verfchillende jaarge- 
tijden , te weten: 
“1. Winterhout, geveld in October, November. December. Januarij. 
2, Voorjaarshout, „ „ Februarij. Maart. April. Mei. 
3. Zomerhout, » _» Junij. Julij. Augustus. September. 
De verhouding van zwaarte van deze drie houten was onmiddellijk 
na de velling: 
Winterhout. Voorjaarshout, Zomerhout. 
110,00 1o5,00 100,00 
Doch nadat ze drie jaren onder 
dak in eene loods gelegen hadden: 104,00 100,00 100,15 
Nog minder was het verfchil , 
nadat ze ten laatfte ín een oven 
geheel uitgedroogd waren, te 
weten: Erne 103,30 100,30 100,00 


Deze proeven derhalve , terwijl ze het hiervoren geftelde bevestigen , 
B 3 aan- 


Ca4 ) 


aangaande de meerdere hoeveelheid van vochten in het werfche winter- 
hout, geven echter tevens nog altijd in het gedroogde hout een over- 
wigt van het winterhout boven dat der andere faizoenen te kennen. - 

Dit verfchil nu kan, althans gedeeltelijk, hieruit verklaard worden, 
dat het meer digte winterhout, eene grootere hoeveelheid fappen , doch 
daarentegen - minder lucht bevattende, niet zoo ligt uitdroogt, als het 
meer uitgezette en meerder lucht in zich opfluitende zomerhout, en dat 
in dit laatstgenoemde door deze ingeflotene lucht ook het indringen van 
vocht belet wordt, waarbij voorts nog komt, dat de meer verdikte 
fappen in het winterhout bij de uitdrooging eene meerdere hoeveelheid 
vaste „ niet tot damp overgaande „ beftanddeelen terug laten. 

Bij de vermelding dezer proeven is het , met opzigt tot de voorgeftelde 
vraag, van aanbelang „ nog aan te merken , dat het aangehaalde blijvende 
verfchil tusfchen winter en zomerhout „ na de uitdrooging „ zeer gering is of 
bijna verdwijnt in hout van goede kwaliteit , doch dat daarentegen , uit de 
vergelijking tusfchen het goede en het flechte hout , dit verfchil in gewigt , 
gelijk hetzelve altijd beftaat , zoo-ook „ en-in een veel hoogeren graad , na de 
uitdrooging , blijft beftaan, al zijn beide op hetzelfde tijdftip geveld „om- 
dat het flechte hout losfer, minder digt en minder zamenhangende is , en 
derhalve eene mindere hoeveelheid vast hout in eene zelfde ruimte bevat, 

Hieruit volgt echter nu ook ontegenzeggelijk , dat de beproeving der 
digtheid of betrekkelijke zwaarte bij het keuren van het timmerhout wel 
dienftig kan zijn, om den meerderen zamenhang, de meerdere fterkte 
duurzaamheid en verdere deugdzaamheid van het eene boven ‚het andere 
te doen kennen, doch dat zij geenszins dienen kan, om het faizoen „ 
waarin deze verfchillende beproefde houten geveld zijn, aan te wijzen, 
omdat het verfchil te allen tijde, en derhalve ook , wanneer ze gelijk- 
tijdig geveld waren, kan beftaan hebben. 

Dunamer ‘heeft almede :getracht op onderfcheidene wijzen de Aecht- 

heid 


Cr) 


heid of flerkte en den zamenhang van het eikenhout , dat in verfchil 
lende jaargetijden geveld , en daarna gedroogd was , op te fporen. Doch 
de uitkomst zijner proeven heeft genoegzaam doen zien , dat daarom= 
trent geen verfchil hoegenaamd beftaat. - 

Denzelfden uitflag hebben almede de proeven ten aanzien der duur- 
zaamheid van het hout, dat in onderfcheïdene faizoenen gekapt was, op- 
geleverd. Zij hebben genoegzaam doen zien, dat deze houten van ver- 
fchillende jaargetijden , wanneer zij voor het overige geen kennelijk ver= 
fchil opleverden, alle nagenoeg even duurzaam waren , maar ook alle 
onder dezelfde omftandigheden, als vochtigheid , befloten lucht , digt 
opeenftapelen enz. gelijktijdig door ontbinding , vermolming , of vervu- 
ring worden aangedaan. 

Men mag eindelijk ook nog hetzelfde ftellen ten opzigte der eigenfchap- 
pen van het hout, om bij het opdroogen te fcheuren en te fplijten. 
Doch de ondervinding heeft echter wel geleerd , dat het goede , fterke 
en gezonde hout daaraan meer, dan het flechte onderhevig is. De oor- 
zaak van dit verfchil laat zich gereedelijk inzien, wanneer men in aan- 
merking neemt, dat het gezonde hout den meesten zamenhang , vast- 
heid en veerkracht heeft, en naar het beloop der houtvezel flechts in 
de lengte van den {tam zal fplijten, om aan de waterdampen doortogt 
te geven , maar dat het ook in diezelfde rigting tusfchen de fcheuren 
te meer zal inkrimpen en vast worden , terwijl het flechte hout, min- 
der zamenhang en weinig veerkracht hebbende , gemakkelijk en naar al- 
le zijden zal medegeven, uitgezet worden, en den doortogt der wa- 
terdampen naar alle rigtingen zal bevorderen, doch ook na de uitdroo- 
ging wederom zooveel te fpoediger vocht en water in zijne geheele zelf- 
ftandigheid ontvangen , en alzoo veel eerder, dan het goede , offchoon 
gefcheurd hout, aan bederf onderhevig zijn. 


Ten laatfte behoort nu ook nog te worden nagegaan , welke verande- 
\ : rin- 


C16 


ringen het hout ondergaat wanneer het na de velling, gevlot of lang 
onder. water bewaard is; wij moeten dit te meer onderzoeken „ daar 
zulk eene blootftelling van het hout aan het water , op grond van ge- 
noegzame ondervinding , gebezigd wordt, om het hout voor den fcheeps- 
bouw voor te bereiden en duurzamer te maken „en. voorts ook , omdat 
het gevoelen geopperd. is, dat het verfchil-tusfchen zomer= én winters 
hout almede ‚na deze inwerking van het water kan blijven beftaan. Op 
grond van het te voren betoogde, dat de zuivere vaste zelfftandigheid 
van rijp en gezond hout, naauwelijks voor de inwerking der vochten 
of fappen , en voorzeker nog minder voor die van zuiver water vat- 
baar is, mag de Klasfe ook nu befluiten , dat de inwerking van het 
water zich voornamelijk tot de houtfappen , en tot hetgeen daaruit , 
behalve de houtvezel, tot den vasten ftaat verdikt en verhard is , be- 
palen zal. 

Het water vermengt zich fpoedig met deze vochten overal, waar. het 
met dezelve ín aanraking komt „ verdunt dezelve „ en zal ten laatfte ge- 
heel derzelver plaats vervangen, vooral wanneer hetzelve in gedurige 
beweging is, zoo als het vlietend of Rivierwater , hetwelk alleen ter 
voorbereiding van het hout kan dienftig zijn , terwijl het ftilftaande was 
ter, dat tevens minder zuiver is, niet dan eene nadeelige uitwerking 
op het hout kan hebben, Doch ook de vaste zelfftandigheden , die uit 
de verdikte fappen afgefcheid , verhard, en op en tusfchen de houtve- 
zel afgezet zijn, zullen voor een groot gedeelte door het water door- 
weekt , opgelost en met hetzelve vervoerd worden „ zoodat ten laatfte 
bijna alleen de zuivere houtvezel zal overblijven, , 

Daar het grootfte gedeelte dezer vast gewordene fappen, wel in was 
ter oplosbaar „ doch geenszins vlug is, en dus onder de uitdrooging van 
het gevelde, doch niet gewaterde, hout terugblijft, zoo volgt hieruit , 
dat het blootelijk gedroogde hout van datgene, hetwelk , na de bloot- 

tel. 


€ kJ 


ftelling aan het water, gêdroogd is „-danmerkelijk verfchillen zal. Het 
zal niet alleen in eene zelfde ruimte ‘meer vaste zelfftandigheid bevatten, 
én dus zwaarder zijn, ‘maar ook ‘door drooging eene” mindere“inktrime 
ping ondergaan. Het doorwateren “van het ‘hout’ vóór ‘het-droogen , 
moet dus nadeelig geacht worden , wanneer met de bereiding van het 
hout alleen de meeste vaste zelfftandigheid „zoo als, bij voorbeeld, 
bij brandhout , bedoeld wordt. 

De proeven van wERNECK, vermeld in het Zesde Deel van het Archiev 
voor Agricultuurschemie , uitgegeven door de Heeren nermBsTäDT en 
CROME , hebben zulks ten volle bevestigd. - Het blijkt daaruit ten dui- 
delijkfte, dat het hout, in ftroomend rivierwater gevlot zijnde, zoo aan 
gewigt als aan ligchamelijken inhoud „ eene ‘merkelijke vermindering on- 
dergaat , zoo zeer, dat zulks op 1ooo vademen brandhout , meer dan 
6o vademen bedraagt. 

Geheel anders is het, wanneer door de bereiding van het hout des- 
zelfs gebruik tot timmerhout , en bijgevolg de meeste duurzaamheid van 
hetzelve beoogd wordt. Het gevlotte en daarna’ goed gedroogde: hout 
zal dan verre boven het blootelijk: gedroogde „niet gevlotte, hout ver- 
kieslijk zijn. « Immers de opgedroogde en vastgewordene fappen en der- 
zelver beftanddeelen, offchoon geheel van water ontdaan , behouden 
echter de eigenfchap , van door het water fpoedig aangedaan te worden 
en daarop wederkerig ‘terug te werken. Het blijven niet alleen ware 
Hygrometers , die het water, alsmede de waterdampen uit de lucht, 
fpoedig wederom aantrekken , maar die ook , nu ze wederom van vocht 
doordrongen zijn , en vooral bij meerdere warmte, in derzelver zamen- 
ftelling en menging eene gedurige verandering ondergaan „ ontbonden 
„worden , en onder of na die verandering op de eigenlijke houtvezel 
zelve, hetgeen het zuivere water niet doet , eene nadeelige inwerking 


uitoefenen , dezelve aandoen, derzelver zamenhang verbreken en ze tot 
€ broei 


HRE BED, 


broeijing en ontbinding aanzetten ; en deze ontbinding zal te eerder ge= 
beuren „ wanneer zoodanig. hout niet voor het gebruik zeer gedroogd is „ 
en daarna aan eene, vochtige ftilftaande lucht blijft blootgefteld of in 
eene beflotene ruimte bewaard of opeengeftapeld is. 

Daar. nu de bloote houtvezel deze hooge aandoenlijkheid en werde 
lijkheid. niet ‘bezit, zoo-wordt daardoor de doelmatigheid van het onder 
water houden van het hout allezins bevestigd. 

Na overweging van dit alles, kan de Klasfe nu ook terugkomen op 
de vraag ‚of de kenmerken van onderfcheid tusfchen winter- en zomer- 
hout nog inhet. gevlotte , of. door bewaren in water voorbereide hout 
zigtbaar zijn, « Daar, gelijk zoo even is aangewezen , het verfchil der 
beide foorten van hout, voornamelijk in de onderfcheidene hoeveelheid 
en gefleldheid der vochten „ doch niet in een verfchil der eigenlijke vas- 
te zelfftandigheid of houtvezel gelegen is; en daar dit werfchil reeds 
merkelijk’ minder wordt door opdroogen van het hout , wanneer de Klas- 
fe al verder. door het aangehaalde betoogd heeft , dat door het lange 
liggen-in ftroomend water ‚ in het hout ten laat{te , behalve het water , 
niets dan” de zuivere houtvezel overig is „ zoo volgt hieruit „ dat er in 
zoodanig. hout geen kennelijk verfchil meer beftaan zal, al ware het 
ook , dat hetzelve in de meest tegenovergefltelde faizoenen geveld was. 

Laatftelijk wordt. ook nog. een ander kenmerk , waaraan het hout 
van onderfcheidene. faizoenen zoude kennelijk zijn, opgegeven, het is 
namelijk het meerder of minder vastzitten der fchors op het hout. 

Dit onderfcheid. beftaat werkelijk in den nog groeijenden boomftam, 
Het verband tusfchen {chors en hout, of wel tusfchen bast en fpint „ 
wordt gedeeltelijk door nieuw aangezette „ hoewel reeds niet meer vloei+ 
bare, echter ‚nog. weeke zachte deelen, gedeeltelijk door de meer of 
min verdikte ‘fappen, die op deze plaats bovenal in groote menigte 
aanwezig zijn, voortgebragt. In het voorjaar, wanneer de bladen van 

den 


C 3D 7) 


den boom beginnen uit te flaan , en de meest verdunde fappen op deze 
plaats met kracht en in groote menigte oprijzen , wordt dat verband 
aanmerkelijk verminderd, en het is op dit tijdftip en nog eenigen tijd 
daarna, dat de bast ligt loslaat; ‘en dat ftam zoowel als takken ge- 
makkelijk kunnen gefchild worden, omdat door deze dunnere fappen de 
vastere deelen doorweekt en de verdikte fappen verdund en opgelost 
worden; doch deze fappen daarna door de fterke uitdamping in de 
bladen al meer verdikt en met nieuwe vaste deelen, door den groei van 
den ftam op deze plaats voortgebragt, vermengd zijnde, wordt dat 
meerdere verband daarna wederom gedurende den zomer herfteld , en 
heeft tegen het pajaar den hoogften graad van hechtheid bereikt. De 
fchors zal dus nu en gedurende den winter veel moeijelijker van het 
daaronder liggend hout worden afgefcheiden.- Doch dit verfchil zal 
aanmerkelijk verminderen, nadat de boom geveld is en vervolgens ge- 
droogd wordt. Want ook van den ín het voorjaar gevelden {tam 
zullen de meer verdunde fappen tusfchen fchors en hout fpoedig door 
opdroogen verdikt, het meerder verband daardoor gedeeltelijk herfteld, 
en bijgevolg de fchors vaster aan het fpint gehecht worden , waarom 
dan ook het gedroogde hout niet wel kan gefchild worden. Doch dat 
verfchil van verband verdwijnt geheel, wanneer de gevelde ftam lang 
onder water blijft liggen. Het verband wordt dan, in welken tijd van 
het jaar de ftam ook moge geveld zijn, door verdunning en wegvoe- 
ring der fappen zoowel, als door het doorweeken der jongst aange- 
groeide vaste deelen, verbroken, en van den ftam, in den winter ge- 
veld , zal de fchors even gemakkelijk als van eenen in het voorjaar of 
ín eenen zomer gekapten, worden afgefcheiden. En alzoo vervalt ook 
dit kenmerk, van het loslaten van den bast ontleend; waarbij nog 
komt, dat het aangevoerde fcheepstimmerhout reeds behakt en van 
fchors ontbloot is. 

C 2 De 


( 20 5) 


De Klasfe dan, de flotfom van al het aangehaalde opmakende „ hoe= 
wel zij uit haar onderzoek het ftellig befluit niet durft afleiden „ dat er 
geen onderfcheid hoegenaamd  beftaat tusfchen hout in den winter en in 
den zomer geveld, nadat hetzelve tot den. fcheepsbouw is. voorbereid, 

en „dat het derhalve onverfchillig te achten is „het een of het andere 
hout willens en. wetens bij den bouw van ’ Rijks Schepen toe te lae 
ten, vermeent echter dit haar rapport te kunnen befluiten met, het vol- 
gend antwoord op de voorgeftelde vraag : 

Dat tusfchen het-goede eikenhout, hetwelk in den zomer , en datge- 
ne, hetwelk in eenig ander faizoen geveld is , geen kennelijk onderfcheid 
meer beftaat , nadat hetzelve tot conftructiehout is voorbereid , en dat het 
derhalve. ook niet mogelijk is, bij het bezigtigen en keuren van hetzelve 
de zekerheid te erlangen, of hetzelve al dan-niet in den winter is geveld. 


Reeds meermalen, was door de, Boekhandelaren aanzoek gedaan tot 
herziening en verandering van de Wet , waarbij de regten bepaald wor- 
den, die in de Nederlanden. ten opzigte van het drukken en uitgeven 
van Letters en Kunstwerken kunnen worden uitgeoefend, 

Dit onderwerp werd dan ook door de Regering niet uit het oog ver= 
loren ; zij was er zelfs reeds op bedacht , een nieuw ontwerp van wet 
op het kopijregt te doen vervaardigen , toen in het jaar 1830 „ door den 
fchandelijken afval de Zuidelijke Provinciën , de aandacht van het Gou- 
vernement aan gewigtiger onderwerpen gebonden werd, 

Een aantal Boekhandelaren intusfchen , vóór eenigen tijd , zich op 
nieuw te dier zake tot Zijne Majesteit gewend hebbende , is het bedoel- 
de ontwerp weder opgevat en heeft Hoogstdezelve magtiging verleend, 
om, hetzelve mede te deelen aan. het K oninklijk-Nederlandfche Inftituut „ 
ten einde deszelfs gevoelen daarop in te winnen. 


Zijne Excellentie , de Minister van Binnenlandfche Zaken , oordeelde 
aan 


€ ak À 


aan deze magtiging op de voegzaamfte wijze gevolg te geven door het 
Zenden van vier affchriften van het ontwerp ‚ mitsgaders van vier af 
fchriften eener daarbij behoorende Memorie van toelichting „ ten einde 
te, dienen voor elk der vier Klasfen van het Inftituut , met bijgevoegde 
uitnoodiging aan hetzelve, om zijne aanmerkingen nopens dit ontwerp 
op zoodanige wijze te doen. kennen , als in het belang der zaak dienftig - 
zal worden geoordeeld. 

Om aan dit verlangen op eene gepaste wijze te voldoen , zijn door 
den Algemeenen Sekretaris des Inftituuts aan elk_der Klasfen affchriftén 
gezonden , zoo van de Ministeriele Misfive , als van de reeds genoem- 
de ftukken „opdat elk derzelve in (taat zoude geraken , te dezen zooda- 
nig te handelen, als zij meest overeenkomtftig zoude achten met den 
wensch des Beftuurs, 

De Eerfte Klasfe- vond goed „ deze ftukken in handen te ftellen van 
de Heeren VAN UTENHOVE , VAN DEN ENDE €N G. VROLIK , met vere 
zoek „haar binnen twee maanden in ftaat te ftellen „ haar gevoelen over 
deze Concept-wet aan het Gouvernement mede te deelen , of des noodig 
oordeelende , in overeenftemming met de overige Klasfen , een algemeen 
antwoord in naam des geheelen Inftituuts te beramen en vast te ftellen , 
om alzoo aan den. Heer Minister van Binnenlandfche Zaken te worden 
ingezonden. 

Bij. de overige drie  Klasfen Heeren Gekommitteerden benoemd zijn- 
de ‚ om „een ‘gemeenfchappelijk antwoord in overleg te nemen , en, zoo 
mogelijk, vast te ftellen , hebben de Heeren. vAN UTENHOVE en vROe 
LIK, den Heer VAN’ DEN ENDE-door afwezigheid verhinderd zijnde daar- 
aan deel te nemen , voegzaam geacht, met Gekommitteerden der overige 
Klasfen. zich te verftaan ; uit wier gemeenfchappelijken arbeid alzoo bin= 
nen kort de verlangde. aanmerkingen opde Concept-wet, rakende het 
kopijregt „ kunnen worden te gemoet gezien, 

C 3 Ver- 


C 2e ) 


Verdere aanvragen van het Gouvernement zijn der ae! Klasfein 
het afgeloopen tweetal jaren niet geworden. 

Het Verflag der Werkzaamheden keert zich dan nu tot den weids ar- 
beid der Leden , die zich, gelijk voorheen , wederom bepaald heeft tot 
het houden van Voorlezingen over onderwerpen van Wetenfchappelijk 
belang , zonder gezet doel, om haar onder de Verhandelingen der Klas- 
fe te doen opnemen , en tot dezulke , waarop het oordeel der Klasfe vers 
langd werd, ten einde ze, bij gunstige befchouwing , in de uit te geven 
werken te doen plaatfen. 

Ik zal met eene opgave der eerstgenoemde aanvangen. — Ter vervul- 
ling dan eener fpreekbeurt, onthaalde de Heer H.C, VAN HALL de 
Klasfe op een vertoog over ANTONI VAN LEEUWENHOEK en Over zijne 
verdienften voor de Plantkunde. 

Uit den inhoud van dit zeer naauwkeurig en volledig bewerkt ftuk 
bleken duidelijk de onvermoeide arbeid en buitengewone vlijt , daaraan te 
kosten gelegd. De verdienften van LEEUWENHOEK „ als Planten-phyfio» 
loog, worden daarbij uit echte bronnen opgehaald en ín het helderst 
daglicht gefteld, De beroemde KIESER , hem naast GREW en MALPIGHI 
plaatfende, en hen zamengenomen het groote driemanfchap in de Phyfio- 
logie noemende , had dan ook reeds volle regt aan onzen Luangenoot la- 
ten wedervaren. Vele bijzonderheden uit ’s mans leven waren niet zoo 
algemeen bekend. Ook aan deze heeft de Heer VAN HALL zijne zorg 
befteed, en alzoo een gedenkzuil voor dien Delftfchen Natuurvorfcher 
opgerigt, welke hij later door openlijke uitgave voor elken een 
van LEEUWENHOEK’s verdienften toegankelijk gemaakt heeft. 


De adden op het Amflerdamfche peil hebben der Eerfte Klasfe 
in vroegere jaren meer dan eene gelegenheid verfchaft tot het bekomen 


van belangrijke bijdragen harer Leden. ‘Wie herinnert zich niet aan 
het- 


C 28e ) 


hetgeen zij, te dezen aanzien te danken heeft aan de Heeren BLANKEN 
en Morr. De Heer ALewijN keurde ook dit onderwerp zijner aandacht 
niet onwaardig. Hij kreeg daartoe. bijzondere aanleiding door een hand= 
fchrift , afkomstig van wijle den beroemden Amfterdamfchen Burgemees- 
ter HUDDE „ en thans toebehoorende aan Jonkheer Mr, Pp, peper , Lid 
der Staten-Generaal. 

Dit handfchift heeft noofdzakelijk betrekking op de Amftelfluis , in 
16701673 gebouwd, en bevat verfcheidene aanteekeningen over den 
toenmaligen Waterftaat der ftad Amfterdam , bij die gelegenheid door 
HUDDE bijeenverzameld, Men leert uit hetzelve daaromtrent, en in het 
bijzonder omtrent het Amfterdamfche peil, omftandigheden kennen , 
welke aan de geleerden , die zich met dit onderwerp hebben bezig ge- 
houden, onbekend fchijnen geweest te zijn. 

Daaruit blijkt namelijk : 


1. Dat in en vóór het jaar 1670 het hoogfte punt, thans het Zm- 
flerdamfche peil genaamd „ reeds was vastgefteld. 


2. Dat te dier tijd, en vroeger, het water in fommige grachten der 
ftad werkelijk tot aan dat Peil werd ingelaten, 


3. Dat het, na de- voltooijing der Amftelfluis , of in 1673 geweest 
is, dat het tegenwoordig Lijdelijk peil van een half voet onder het 
Amfterdamfche peil voor de geheele ftad is ingevoerd. 


Door de aanteekeningen van Huppe alzoo voorgelicht omtrent de be- 
teekenis van het Amflerdamfche peil „ betoogde de Heer ALBwijN vers 
der. uit eene befchouwing der kaart van Amfterdam ‚ door CORNELIS 


aegpennoor in. 1536 gefchilderd „en in 1544 in hout{nede uitgege- 
ven , 


C 24 ) 


ven , dat toen geen vast peil van het water in de ftadsgrachten kan bee 
ftaan hebben , vermits vit die kaart blijkt „dat de grachten ‘te dier tijd 
geenen van den Amftel afgefcheiden polder uitmaakten, 

Maar deze ftaat van zaken veranderde met het einde van de 16de en 
het begin der 1yde eeuw. In 1595 immers werd de oude Haarlemmer 
fluis en in 1602 de nieuwe Haarlemmerfluis, welke beiden vroeger 
flechts uitwaterende fluizen waren geweest, in fchutfluizen veranderd , 
en ook toen werd de Heiligewegsfluis gebouwd ; deze laatfte klaarblij= 
kelijk, om de ftadsgrachten van den Amftel af te fcheïden , te einde 
het water in deze grachten op eene , van de rijzing en daling des Am- 
flelwaters “onafhankelijke „, hoogte te kunnen houden. 

Te welken tijd dan ook verfcheidene ordonnantiën gemaakt zijn, bee 
trekkelijk die nieuwe fchutfluizen , te vinden in de handvesten van Am- 
fterdam , en onder dezelven eene van het jaar 1602 „ rakende de nieuwe 
Haarlemmerfluis , welke aldaar bepaaldelijk met den naam van Peylfluyse 
benoemd werd. , 

Uit deze en andere in dit manuscript aangevoerde omftandigheden 
komt het dan allezins waarfchijnlijk voor, dat omtrent het jaar 1602 
het hoogtepunt, thans Zmflerdamfche Peil geheten, is vastgelteld en 
als ftads Peil aangenomen. Doch tevens volgt daaruit , dat, hoezeer 
dit Peil waarfchijnlijk wel tusfchen de gewone vloed- en ebhoogte van 
het Y te dier tijd gelegd is, men hetzelve nogtans- niet kan houden 
voor eene, ult naauwkeurige obfervatiën afgeleide gemiddelde’ hoogte 
van het. Y of der Zuiderzee, tijdens de vastftelling van dit Peil gee 
daan ; maar dat het flechts een polderpeil is, vastgefteld naar de gele« 
genheid van de reeds beftaande kaaijen , kelders , bruggen , diepte der 
ftadsgrachten en dergelijke omftandigheden meer, ” 

Weswege men uit vergelijking der hoogte van dit punt met obferva= 
tiën der Eb- en Vloedhoogten in onze dagen geene naauwkeurige gevolg- 

trek= 


hese Mormeikk 


Mt je 


C 25 ) 


trekkingen kan afleiden „omtrent de betrekkelijke meten hoogte van 
het Y „de Zuider- of. Noordzee in vroeger, en later tijd. » i 

Het is zeer-te. wenfchen , dat de Heer ArewijN -van-den- bezitter zhe 
zes belangrijken- manuscripts. vrijheid. erlange , om het door den, druk, 
algemeen, verkrijgbaar. te ftellen „opdat het zoolang onbeflist- gebleven: 
vraagpunt over den oorfprong van het Zm/terdamfche peil eindelijk tot 
zekerheid gebragt worde. AR 


De Heer GLAVIMANS ; «vervulde zijne fpreekbeurt met de voorlezing 
eener Verhandeling ;over.de bepaling van het gewigt en de afmetingen 
van Ankers, Kabels en Kettingkabels. Waarvan het genoeg zij, den 
titel vermeld te hebben, daar de geachte fchrijver , door eene openlijke 
uitgave van zijnen arbeid, arden nadere ontwikkeling alhier noodeloos 
rens heeft. | 


De Heer vAN DEN ENDE maakte de Eerfte Klasfe bekend met een 
nieuw hydrodynamifch werktuig vande eenvoudigfte zamenftelling , door 


hem verkregen als Refultaat zijner „ in vroegere jaren aan Haar medege- 


deelde proefnemingen met den Belier hydraulique of waterram van MONT- 
GOLFIER ; en ftrekkende ;-'om-de „in dezelve werkzame kracht voor te 
ftellen «en vaan » te wijzen. Waarom « het’ geacht, Medelid dit werktuig 
meende “te kunnen. beftempelen-met.‚den naam. van eenvoudigen Water- 
ram of Belier hydraulique fimple. 

Na deszelfs werking , onder afwisfelende inrigting, te hebben getoond , 
heeft. hij , op verzoek der Klasfe, toegezegd bij eene volgende gelegen- 
heid de mededeeling der befchrijving van dit werktuigen van, deszelfs 
werking-en verfchijnfelen , ‘benevens de verklaring „ welke hij. ren 
dat van deze moet gegeven rordensst 


D Ook 


16 6 1D 


Ook de Heer kops wilde zijne fpreekbeurt niet onvervuld laten. Van 
den aanvang af „ een zeêr werkzaam deel gehad ‘hebbende’aan «de oprig- 
ting en uitbreiding van ?s Rijks Kabinet van. landbouwkundige werktuie 
gen, vond ‘hij niet ongefchikt,-de gelegenheid te gebruiken, dat deze kost= 
bare en inftructive verzameling van Amfterdam faar Utrecht is verplaatst 
geworden"; òm” de Klasfe te’ onderhouden over haren wierd inrig- 
ting en doeleinden. 1 

Geen oogmerk hebbende, dit ftuk te doen opnemen sd de aange- 
bodene Verhandelingen, maar het in eenig tijdfehrift door den-druk ge- 
meen willende maken „is het geacht. Medelid- dank gezegd voor. de ver- 
leende inetadenthade: nevrag MN etkninken mind Aedek , vedette 

De Klasfe werd in een harer zittingen door den Heer vAN BREDA 
onthaald op eene voorlezing van deszelfs bevindingen over tertiaire 
formatie in de provincie Gelderland , hoedanige men tot dien tijd toe 
gemeend had, dat in- Noord-Nederland niet-gevonden werd. «1 
“De vergädering ‘deze belangrijke ‘bijdrage tot de geologifche kennis van 
het” Vaderland met. zeer veel genoegen. ontvangende „zou. haar gaarne 
hebben opgenomen onder;de aangebodene ftukken ;- doch ‘het geacht 
Medelid verklärende:; van dit gefchrijf afzonderlijk: gebruik. te willen. ma- 
ken’, heeft zij daarin moeten berusten ;-en tot hare voldoening kort daar 
nagezien „dat ‘het in den A/gemeenen: Konst en. Letterbode: geplaatst 
was. DE EKRN SWOR DUNNO Ve MA aA A, OE AES 


De ‘Sekretaris onderhield de Klasfe met de vermelding van een paar 
verfchijnfelen "door hem op zijn buitenverblijf waargenomen , geheel af- 
wijkende van’ hetgeen men gewoon 'is-;'-in het plantenrijk op te merken. 

Dat de aardappelen , hoezeer onder "den grond wasfende ,- geen’ voort- 
brengfel zijn van den wortel , maar uit het onderaardfch gedeelte van den 

fteng 


€ dr d 


fteng » ontfpruiten en «aan denzelven’j-hoewel niet onmiddellijk vastzit- 
tende, echter’ door-‘meer «of min lange vaatbundels verbonden zijn’, “is 
thäns overvloedig bekend, - Menhoudt daarom ook naar: het; tegenwoor- 
dig licht der plantenkennis „den «aardappel niet meer voor eenen“ knob= - 
belwortel „ waaronder -hij vroeger ‘gerang{chikt „werd „ maar -voor- een 
vleezigen» knop’; even als-het zaad, de. beginfelen: „eens nieuwen! plant 
gewas in zich ‘bevattende „of liever „ gelijk{taande ‘aan: knoppen „die bij 
zekere foort van. ema cb de okfels-van bladenen takken zijn vwaarste’ 
nemend: úrshen ihk vate five er gatkoorsn ms 
Turin: heeft elkse edad vóór. ettelijke jaren nader tóegelicht door 
eene afbeelding van den zonderlingen groei eens aardappels die “als 
eene „ opeenhooping … van--zamengewasfen: knoppen „ ùït ‘eenen-hoofdknop 
als middenfteng voortkomende, door hem wordt woorgefteld. no 
Deze verfchijnfelen-nogtans , hoe ophelderend zij zijn mogen „ werden 
flechts- waargenomen aan den aaardappel ;-zoo verre hij onder den, grond 
zijen, wasdom ‘krijgt } volkomen bevestigend kon men ze: echter’ niet 
noemen , „zoolang de fteng eens” aardappels in-zijne okfels boven de 
aarde, geene gelijkfoortige deelen: te: woorfchijn bragt, vvv zena mers 
Deze: nu. werden - waargenomen aan » den :caardappelftruik „ welke. den 
Sekretaris aanleiding - heeft “gegeven. «tot»»dit. ondefhoud. Even: alsde 
knoppen. bijde. Dentaria bulbifera y krijgen zij vuit'-de okfels der: takken 
hunnen oorfprong, en zitten:-digtopeengedrongen:! Zij zijn- overigens 
groen van kleur, het gewoon verfchijnfel van -plantdeelen, „welke aan 
de werking. vanhet ‘lichts blootftaan „ven“ pogen door het afgeven van 
nieuw. loof „zich. tot eigen” beftaanste- verheffen „niet ongelijk aan hete 
geen,bij de knopjes -van het. Polygonum:viviparùm wordt opgemerkt; 
welke reeds.op. den -bloemfteng» blaadjes te” voorfchijn» brengen ; ge= 
reed ter. verdere ontwikkeling, … zoodra zij den grond: bereikt: hebben ; 
welke, hun, ten. zetel. dienen «moets De redenafporende, waarom 
Da é in 


C sl J 


in „ditvenkele geval, «de aardappelknoppen -zich:op «het „gewas boven de 
aarde gevormd, hadden „meende hij, dezelve gevonden te hebben inhet 
toevallig gemis van den: onderaardfchen ftengel , zijnde deze, door welke 
« oorzaak dan ook, kort onder den grond verloren’ geraakt en aldaar met 
eenig vast -lidteeken gefloten. Slechts: een enkel horizontale , zes duim 
Rijnl, lange, doch dunne wortel ; kwam even boven. het lidteeken uit 
dien > onderaard{chen- ftengel voort. «Wat alzoo ‘onder --den grond onte 
brak; werd, zooveel mogelijk , vergoed „ door. hetgeen. zich boven den» 
Bin, vertoonde , terwijl dit verfchijnfel tevens ter nadere bevestiging 
diende van. de eenvormige adel der natkor inhet: voortbrengen van 
plantgewas{en. 

‚Een ander-verfchijnfel door hed waargenomen, heeft bedekking tot 
den zonderlingen-»groei eener takverdeeling «van den -mastpijns ‘(Pinus 
Abies -L‚)-Hoog aan eenen ouden; doch welig: groeijenden’ denneboom , 
een ‚,digt’ zamengedrongen’ klomp van” ineengewikkeld- loof ontdekkende , 
werd hij» gedrongen, “dit “zonderling voortbrengfel van naderbij te be- 
fchouwen „ven vond “nu eene-telkens- tot-zich terugkeerendeven dan-we- 
derom naar buiten uitgroeijende. takverfpreiding „bedekt aan de laatst- 
gevormde twijgjes. met „korte. digt-opeenftaande naaldjes „ alle laagsge- 
wijze elkander „zoodanig dekkende „dat de geheele klomp het aanzien 
vaneen groot vogelnest had „ waarvoor het, ook in “den eerften opflag 
was ‘aangezien. Het had eene lengte van 124 d®, „eene breedte van 
roede, „eene ‘hoogte van 74 de, Rijnl, 

“DECANDpoLLeE „in het Derde. Deel van zijne Phijfiologie Vegeale, 
pag. 1440 “en 1441, van … dergelijk -verfchijnfel …gewagende „vers 
haalt ‚dat het in de Vosges Frangaises en Allemandes niet ongewoon 
iss zijnde aldaar bekend onder den naam van Püneurs de Sotré, Balat 
des. sorcierssof rebrousfes „in het Hoogduitsch , onder dien van Heke — 
Jenbefen, Deze beroemde. plantenkenner meent overigens, dat het Ze- — 

Cie 


C 29) 


cidium elatìnum , een parafiet ruit de familie der Champignons , op: een 
der takken van’ den mastpijn eene verdikking of opzetting, eene foort 
van gezwel verwekt, en dat van dit gezwel eene menigte takjes uitgaat, 
die- zich onderling « kronkelen en kruisfen , en zoo doende dien zonder- 
‘lingen vorm te weeg brengen, welke aan het voorgelegde Exemplaar 
werd opgemerkt. Of zulks hier werkelijk plaats heeft , durft de Se- 
kretaris niet beflisfen3 het bleek echter, dat ook hier „ uit een enkel 
verdikt gedeelte, die menigvuldige ineengewikkelde takjes voortgekomen 
waren , welke aan hetzelve dat vreemd aanzien verleenden, 


De Heer STRATINGH onthaalde de Klasfe op- eene befchrijving en 
aanwijzing van eenen nieuwelings door hem en den Heer BACKER te 
Groningen uitgedachten  magnetifchen toeftel , welke zich in de vol- 
gende hoofdpunten- van alle overige gelijkfoortige werktuigen onder- 
fcheidt. 

„18, Is de hoofdmagneet los op den voeftel aangebragt „ en blijft hier- 
door voor alle andere proeven befchikbaar. 


ae. Is het werktuigelijke van de ronddraaijing van het beweegbare 
anker zeer vereenvoudigd en dogr een kamrad en fchroef zonder end 
bewerkftelligd. ' 


3e, Is de laatfte conductor zoo ingerigt, dat in een met twee fleu- 
ven voorzien geïfoleerd kwikbakje , beftendig. de pofitive en negative 
ftroom afzonderlijk opgevangen en naar de voorwerpen door geleiders 
overgebragt worden, 


Na de gronden, waarop een en ander rust, breedvoerig uiteengezet 
te hebben, bragt de fpreker „ door middel van zijnen zoo. vernuftig uit- 
gedachten toeftel , eene reeks van verfchijnfelen woort „ allen het electro- 

D 3 mag- 


C 30 ) 


magnetisme in het helderst daglicht (tellende, « Behalve de electrifche 
vonk „de electrifche hier geheel ‘eigenaardig en als het ware afgebroken 
fchokken „ de ontledingvan ‘het water-en van de andere-ftoffen „ ver- 
dient vals. een der merkwaardigfte verfchijnfelen opgegeven teworden, 
dat men door -denvelectrifchen ftroom „ welke zich uit de magneet ont- 
wikkelt, een andere “ftaaf week ijzer , in de ws van eenen hoef, 

magnetisch zag worden. 

De “vergadering der Eerfte Klasfe deze vulden met hoh aans 
ftelling volgende, -{temde gaarne met ‘haar geacht Medelid in , dat dit 
werktuig door deszelfs beknoptheid , eenvoudigheid en beftendige kracht 
boven alle andere electrifche toeftellen de voorkeur verdient. 


Het “is aan iederen houder van eene kudde fchapen bekend „dat deze 
dieren , des winters in de ftallen gevoerd wordende, zeer op elkander 
dringen, ten einde aan de ruiven eene plaats te bekomen , en’ dat vals= 
dan de zwakkere, voor de fterkerên moetende wijken , flechts weinig 
voedfel befcharen kunnen. ni 

Dit bragt den Heer wrrTewaAarL op de gedachte, om eene ruif te 
laten maken, die weinig of geene meerdere ruimte, dan de gewone rui- 
ven zouden beflaan, en bij welke voornamelijk het dringen en verdrin= 
gen, vooral voor de edge ekain Zoo ionen zou worden voor 
gekomen: Ì 

De gedaante van deze ‘ruf i is, in ftede- van hoirveotdii te is rond; 
waardoor de fchapen met de koppen digt bij elkander komen ; doch aan’ 
het overige gedeelte van het ligchaam ver van elkander verwijderd ftaan, 
terwijl bij de vr wa edandanes ais het npe EN ireen: 
heeft. ' jar , eit 
Oftèhioon de Heer WTTEWAALL zich niet kan hieliansrie; ooit eene: 
dergelijke ruif, zelfs niet in plaat, gezien of eene befchrijving daarvan. 

ge- 


. 


C3t ) 


vonden te hebben, wil hij haar echter niet als geheel van zijne vinding 
‘opgeven. , Het eerfte denkbeeld daarvan is ‘bij hem ontftaan , door 'er- 
gens opgeteekend gevonden te hebben, dat een Landbouwer in Frank- 
rijk ronde ruiven-voor zijne fchapen had laten vervaardigen. 

‚Men zou intusfchen’ met ‘reden eene bedenking tegen deze foort van 
ruiven kunnen maken ten aanzien van de meerdere kosten.” Dàân dit 
verfchil zal-zeer gering behöeven te zijn, daar de Timmerman die zulk 


eene ronde ruif voor „den „Heer wrTTEWwaAALL vervaardigd heeft , waar- 
vaan twee. fchapen meer, dan aande gewone langwerpige, dubbele ruif 
‘kúnnen gevoederd worden , verklaard” heeft „dat het geheele verfchil 


flechts een -enkele gulden bedraagt , komende” de- ronde te ftaan op 
fe15.003 terwijl de langwerpige dubbele f 14.00, kost. 

De Eerfte Klasfe. merkte „uit deze voordragt met genoegen op ‚ hoe 
zelfs aande eenvoudigfte toeftellen tot:voedering van vee, niet onverfchil- 
lige verbeteringen te maken zijn „»zonder- daarbij mk eta rid 
vreden te doen toenemen. jh UT de TD ' 

De Heer UIJLENBROEK- koos ter vervulling zijner fpreekbeurt „ de 
voordragt van eenige zeer belangrijke proewen:; door ‘hem genomen met 
tt voltaïfchen:toeftel van weinig , maar groote elementen. 

„ De itoeftel beftaat “uit twaalf rollen „ieder zamengefteld uit eene zink- 
en „koperplaat. „De lengte der zinkplaten vis „gemiddeld 4,447 die der 
koperplaten 4°1,709. De breedte, van-beiden is, dezelfde, en wel o°!,392. 
De inhoud van een der zijvlakken van elke zinkplaat is derhalve 
1 l,743224 ; en van beïde-de zijvlakken 352°,486448. Deze plâten 
fpiraalswijze opgerold , worden door middel van tusfchen gevoegde dun- 

ne houten latten buiten aanraking gehouden; zoodat de afftand van el- 
kander gemiddeld vijf ftrepen bedraagt: 

aar rollen zijn ‘op tweederlei wijzen met elkander vei Eerst 
tot 


C 32 ) 


“tot eene batterij met 1e elementen. Door de koperplaat van de eene 
rol met de -zinkplaat van de andere te verbinden en zoo vervolgens; 
daarna tot een. toeftel: van flechts één element ‚ door al de koperplaten 
met elkander te vereenigen, en de zinkplaten te gelijkertijd onderling 
aaneen te hechten. In beide gevallen is deze vereeniging door mîiddel 
van foldeer gefchied, Ô 

„Als batterij van 12 elementen is de toeftel eerst in regenwater gêdom- 
peld, en „ niettegenf{taande deze zwakke geleiding „ oefende dezelve fpan- 
ning (uit „op, den  goudbladselectrometer , mits met den condenfateur 
voorzien. De phyfiologifche werking was niet te miskennen, ontbin- 
ding van zuren, zouten , ja zelfs van zuiver bron- en regenwater (maar 
niet van gedestilleerd water) had-gereedelijk plaats, en de magneetnaald 
toonde zich gehoorzaam aan den invloed. van den gefloten geleider. ‘Al- 
leen „warmte, licht of vonken „ konden op deze wijze niet worden ont- 
wikkeld of werden. althans niet waargenomen. 

In water, met # van deszelfs gewigt falpeterzuur en even zefbtinel 
gewigt zwavelzuur vermengd, nêergelaten, gaf de toeftel allezins blij- 
ken van, ook. voor. de opwekking van warmte gefchikt te zijn. … 

Twee houtskoolpunten van -palmhout, die, blijkens vroegere onder- _ 
vinding, bij uitftek woor gloeijing door electriciteit vatbaar waren „ ver- 
fpreidden over eene uitgeftrektheid van 7-ftrepen een zeer helder en 
glansrijk. licht, Doch andere ftukken kool, fchoon van dezelfde foort 
van ‘hout, weigerden ten eenenmale, zelfs het allerminfte - vonkje te 
geven, ; n 

Platinadraad van ostr, 86 diameter , gloeit geheel bij eene ied van 
6 palmen „sen nog , maar minder duidelijk ‚bij eene lengte van 8 pal- 
men, en‚‚ bij. volle. daglicht. … Den volgenden dag gloeide dezelfde draad 
nog bij eene lengte van niet meer dan 6 palmen’, doch , omde gloeie 
jing duidelijk te zien ‚ moest zij in het duister worden waargenomen. 
An- 


et cd dee 


C 88.) 


Andere proeven , in navolging van die van CHILDREN , over de gloei- 
jing van metalen van werfchillende ftof , maar gelijke lengte , en zoo na 
mogelijk gelijke dikte leerden, dat rood koper minder gemakkelijk gloeit, 
dan platina, en dit laatfte minder gemakkelijk , dan ijzer. 

De verwarming of bekoeling van een gedeelte van een gloeijenden 
platinadraad had -op de gloeijing van het overige gedeelte geen merkba- 
ren invloed; eene uitkomst ftrijdig met die, welke door pavy was 
verkregen geworden. 

Als één element gebruikt wordend , was het vermogen van des toeftel 
aanmerkelijk minder. Er was nu noch fpanning aan den clectrometer 
condenfateur , noch phyfiologifche werking, noch ontbinding „ noch 
gloeijing van houtskool merkbaar, 

Platinadraad ter dikte van ostr,86 gloeïde flechts over eene lengte van 
vijf ftrepen ; en de werking op de magneetnaald was , ja, zeer levendig 
en duidelijk , maar niet zoo aanmerkelijk , als men zulks van de ge 
der werkende oppervlakte zou verwacht hebben. 

De magneetkracht, medegedeeld aan een week ijzeren hoef van 
aponden,‚og, omwikkeld met vijf geïfoleerde fpiralen van rood koperdraad, 
ter gezamenlijke lengte van 26 ellen, was niet meer dan 75 ponden , 
een vermogen, hetwelk ook door veel kleiner ‘werkende oppervlakte 
(mits met fterker verhouding van zuur) in dienzelfden hoef kon worden 
opgewekt. 


De Heer vAN BREDA Op eene reis in den jare 1832 door de Provin- 
ciën Groningen en Drenthe en door de aangrenzende ftreken van 
Duitschland , ten einde de ligging en den aard der hooge veenen te 
onderzoeken en derzelver oorfprong zooveel mogelijk na te gaan, werd, 
bij het befchouwen van dien’ ontzaggelijken voorraad brandftof , opge- 
wekt tot het overwegen van de mogelijkheid , om dezelve tot meer alge- 

E ‚ meen 


KD 


meen gebruik gefchikt te maken. Waartoe hij te meerdere aanfporing 
vond in de overtuiging ,-dat men een dubbel voordeel zoude kunnen 
bereiken ; „door het gebruik. dezer. brandftof te bevorderen, naardien 
men, bij het „opruimen, van, dezelve, het onderliggend. land te gelijk 
in den vruchtbaarften ‚bodem doet verkeren „terwijl tevens. niet uit het 
oog mag worden. verloren „hoeveel. fchats de Nederlander jaarlijks „bij 
het. misfen van fteenkolen „ aan, het Buitenland moet betalen. 3 

De Vriefche en Drentfche turf ondertusfchen laat in zijnen aorfpron, 
kelijken. {taat geen uitzigt over, om zwaarder brandf{toffen met nut en 
voordeel. te vervangen. … Zijn hoofdgebrek is eene te ‚groote losheid ; hij 
beftaatr wel geheel en al uit brandbare {tof , doch dezelve is over eene 
te groote ruimte verfpreid; hout en fteenkolen hebben. veel meer brand» 
{tof in- kleiner omvang. at haf 

„Het komt er dus‚‚op aan dit hrg te konnen verhelpen „en het 
zoude, „zoo dit gelukte „ welligt mogelijk zijn „de,ligtfte turf in het 
ontwikkelen van warmte aan -hout gelijkt te doen. worden „ja het daarin 
tedoen overtreffen. ò 

Het. geacht … Medelid. bis alzoo. op de aken Pei men dis. doel 
bereiken, zoude, door den turf met groote kracht in. een_ kleiner omvang 
zamen - te perfens… Hij-bepaalde zijne keus tot de-hydraulifche pers „en 
vond, tot. zijne eerfte proef eene bekwame gelegenheid. in de gunftige ver- 
leening van den Heer ENSCHEDÉ ; om van zijne waterpers het, verlangd 
gebruik te maken. 

De sproef in , tegenwoordigheid van dien Heer en van de, Heeren 
VAN MARUM-EN-,VAN DER ‘WILLIGEN genomen „voldeed niet, alleen ‚vol 
komen” aansde. verwachting , maar deed den wensch ontftaan zom met 
nog „hoogere „drukking._de bedoelde brandftof al digter en esi ae 
te perfen „en-in den minstmogelijken omvang te brengen. ……… 


In de katoenfabrijk des Heeren: wiLson. te, Haarlem een et kil 
tie 


en 


C Be) 


tiger. hrdenulice pers „ dan op dedrukkerij des. Heeren ENSCHEDE aan- 
wezig „zijnde, nam „men daartoe zijne toevlugt „en vond-ook bij dezen 
de meestmogelijke ved meren „ tot-het bevorderen der diend 
proefneming. 

Men; bediende zich van eene eren plaät.n met afie tibbens van on- 
geveer een achtfte des turfs,, die men voorhad zamen te perlen. Tusfchen 
deze randen werd de turf geplaatst en vervolgens blootgefteld-aân-de 
werking der hydraulifche „pers, -die- hem fpoedig binnen dezelve terug 
dreef en alzoo flechts een acht{te van zijne oorfpronkelijke hoogte deed 
innemen. ‚De opftaande. ribben beletteden hem , in de breedte of leng- 
te uit te wijken. Zulk een “turf bevat alzoo nu in dezen kleinen om- 
trek ‚even „veel „brandftof „ „als te. voren , en-zou „ bij-gelijke grootte, 
achtmaal, zooveel - warmte, flaande deszelfs verbranding „ ontwikkelen. … 

De Heer vaN BREDA heeft: door. wegingen in en. buiten het “water ge= 
tracht , de foortelijke zwaarte van dezen zamengepersten turf te bepalen 
en hoezeer wegens de ongelijkheid van oppervlakte en de aanhangende 
lucht „„zulks..niet. geheel. naauwkeurig te bereiken “is „bleek hem echter, 
dat de „meest. zamengedrongen-masfa ín het water kwam. te zinken’; én 
men. dezelve. veilig „het. water als eenheid nijdde: aangenomen; ‚op 1015. 
Stellen megrsthao „wei hd orb zom siba} heg mov ronnhsh 10013 

Wanneer men nu deze zwaarte vergelijkt met die van „de „meeste: in= 
landfche houtfoorten „ vindt men„dat deze-turf in zijnen verdigten toe- 
ftand; bijkans alle in, digtheid-overtreft, en’dus- în denzelfden omvang 
meer brandftof, bevat dan. deze. Hij. verfchilt flechts weinig in zwaarte 
met de fteenkolen ; waarvan. de zwaarte een foortelijk „gewigt- heeft: van 
1. 33» tot welke digtheid-het: niet-„onwaarfchijnlijk is „ dat men bijhet 
aanwenden van eene nog fterkere perfing ‚den turf zal. kunnen brengen. 

Deze verdigte turf brandt als hout, en laat. ook- bijkans zooveel asch 
BANS alfos zv bis vie) MADDIE ike 1d ptn PAT ILT 
E 2 7 De- 


di C 36 ) 

Het fchijnt dus, dat hij voor het minst gelijke warmte zal ontwik- 
kelen. Zoo men nu gelooven mag , dat men in Noord-Amerika » om 
de ketels in ftoomwerktuigen te verwarmen , dennenhout bezigt , dat 
merkelijk mindere hette ontwikkelt, dan ons eikenhout , zal de verdigte 
turf met goed gevolg de fteenkolen , als brandftof , bij deze werktuigen 
kunnen vervangen 3 en dit zal het grootfte voordeel zijn, hetwelk men 
dus doende zal bekomen hebben. 

Een. ander voordeel, dat deze zamenperfing reeds genoegzaam zoude 
aanbevelen , vindt hij in de mindere moeijelijkheid van transport , daar 
dezelfde fcheepsruimte, na de verdigting ten minfte achtmalen zooveel 
brandftof , als te voren zal kunnen innemen. 

Men mag van den ijver des Heeren vaN BREDA voor dezen belang- 
rijken tak van handel verwachten, dat hij zijne proeven ín het groot 
zal voortzetten en aan dezelve die zekerheid verleenen , welke zij zoo 
zeer fchijnen te verdienen, 


Het is algemeen bekend; dat in de provincie Utrecht, tusfchen 
Zeist en Woudenberg, door onzen geachten ftadgenoot, den Heer 
sTooP ‚ eene zoogenaamde Artefiaanfche Putboring beproefd en met 
groote opofferingen van geld federt meer dan één jar, onder het taaist 
geduld , voortgezet wordt. 

Ons geacht Medelid, de Heer Morr , ‚bij den aanvang van het 
loopend jaar door «dien Heer in (taat gefteld zijnde , om aan de Eerfte 
Klasfe des Inftituuts te kunnen voorleggen ftalen van al de ftoffen, wel- 
ke bij deze putboring tot op eene diepte van 490 Utrechtfche voeten , 
waarop men toen reeds gevorderd was , fuccesfivelijk waren opgebragt , 
voldeed hieraan op ‘roder januarij 11. 

De belangrijkheid van het onderwerp verwekte in die zitting den ern- 
ftigen wensch, om het op nieuw in tegenwoordigheid van zulke leden 

der 


IJ 


„der Klasfé behandeld tezien „wier geleerde werkzaamheden meer regt- 

ftreeks het vak van Geognofie en Geologie omvatten; en werd alzoo, 
onder dankzegging aan den Heer morL, befloten , daartoe de naastvol- 
gende bijeenkomst te doen dienen. 

De vroeger vertoonde {talen van opvolgend uitgeboorde ftoffen wer- 
den toen andermaal: onderzocht ‘en, zoo veel mogelijk, onder vaste 
namen gebragt, waarvan de Heer Morr eene naauwkeurige lijst ver- 
vaardigde „die voor de Archieven der Klasfe beftemd werd, 

Voorts werd -befloten , den Heer sroop beleefdelijk dank te zeggen 
voor de vergunning van dit belangrijk onderzoek , hetwelk , wat ook 
het verder. gevolg dezer gewigtige onderneming zijn moge, voor de ge- 
fchiedenis van onzen vaderlandfchen bodem hoogstgewigtig te achten is. 

„De ‘Heer. VAN BREDA deed zulks nu reeds opmerken, door het 
breedvoerig uiteenzetten «der: gronden , welke hem het’ gevoelen’ doen 
omhelzen „ dat men door deze putboring in een terrein van tertiaire 
formatie gekomen was, en zich nog in hetzelve bevond. Waaruit dan 
verder de bevestiging ontleend werd voor eene meening, vroeger reeds 
door hem geopperd en door den druk gemeen gemaakt, dat onze va- 
derlandfche ‘bodem. niet tot-de alluviale , maar tot de diluviale gronden 
behoort. 

Ook waren andere Lieden en’ Korrespondenten der Eerfte Klasfe , met 
name de Heeren N. C. DE FREMERY , VAN BEEK, VAN REES , SCHRÖ- 
DER VAN DER KOLK €En P.J. Je DE FREMERY bedacht geweest , deze 
putboring tot wetenfchappelijk nut aan te wenden. Zij leerden de- 
Klasfe eene reeks van proeven kennen, in den nazomer van het jaar 
1834 genómen, omtrent, de ‘temperatuur, welke op ‘den bodem van 
dezen put ‘is heerfchende, ‘Zij gaven daarbij tevens eene naauwkeurige 
befchrijving ‘van eenen, door den Heer ripkeNs, Korrespondent der 
Klasfe , vernuftig uitgedachten toeftel van twee vereenigde thermome- 
annden dien’ zij tot het nemen dezer proeven gebezigd hadden. Zij oor= 

E 3 deel- 


c 38 ) 


deelden „echter „dat « hunne proeven nadere ‘bevestiging noodig hadden, 
in het, bijzonder , -dat derzelver, uitkomften. in volkomen» tegenftrijdig- 
heid fchijnen, te zijn met de uitkomften- van foortgelijke-proefnemingen, 
elders verkregen. Immers bij de niet-;onaanzienlijke diepte van).388 
Utrechtfche voeten (104: meters) namen zij geen’ hoogeren „warmte- 
graad, dan, de gemiddelde temperatuur der:buitenlucht:waar. «1 
„Zij „opperden! eenige vermoedens voor de oorzaak van” dit ‘zonderbaar 
tegenftrijdige ‘met andere. waarbemingen;- én: ‘gaven hun»voorriemen te 
kennen , om met. een’ nieuwen toeftel, tot: wiens: verwaardiging-zich’ de 
Heer zapkENs verbonden heeft „nadere: proeven vinhet-werks te, ftellen; 
welke. de Klasfe met verlangen. te gemoet ziet , en: waarin -zij tevens, de 
oplosfing. hoopt te. zullen, vinden van- het uiteenloopend refultaat; „dat 
de: Heer, mou vinde ‘maand Decëmber van datzelfde vjaar „ „door gelijk- 
foortige proeven „ uit „denzelfden put verkregen ‘heeft Terwijl namelijk 
de „temperatuur „buiten den put:31eop--de fchaal van Fabr. teekende, 
klom :dezelve in-denputitot;49®. von dois oo saw nomodsg simon 
Van, dit gewigtig onderwerp; fprekende ; „mag; ik niet onvermeld-laten 
eene „Verhandeling „ hoewel. eerst onlangs--door. datzelfde, Medelid aan 
de Klasfe voorgedragen, bevattende, eene naauwkeurige, befchouwing: van 
gemelde putboring , en vergezeld gaande «sro rkd 
1? van: eene, metbewerkte „kaart „der; waterpasfingen, tusfchen; Zeist 
en ‚de zoogenaamde. Piramide „ «waarbij de-ligging,en hoogte, van. den 
mond des puts,boven het „Amfterdamfche, peil juist ‚zijn aangeduid ;, 
2% eene „afbeelding. van den geheelen toeftel der werktuigen „ waar- 
mede die, „putboring, gefchiedt à Horttrad uansoren oak: realsoh. Hanse sent A 
18°» eene opgaaf van den aard der. gronden , op, verfchillende, diepten, 
waarvan de, proeven op „den a4 Januarij 1835. aan, de Berfte Klasfe, zijn 
voorgehouden, en: door dezelve met namen. belegd. geworden. drdaled 
De. Vergadering terug ‘komende op haar toen; genomen „befluit „om 
de lijst dier voorgeftelde ftoffen_ bij hare archieven te doen plaatfen , 
agt oor= 


EJ 


oordeelde bijde -als_nu. nader verkregene befchrijving, van het geheel 
beloop , der putboring door den Heer: MoL: „ denzelven_ te; moeten ver- 
zoeken, die „„befchrijving, en bijlagen in. een of ander tijdchrift „zoo 
fpoedig, mogelijk, te, doen opnemen, opdat men, door, berigten. van 
elders „die, men niet, met zekerheid. weet of even naauwkeurig. zullen 
zijn, miet worde voorgekomen. kt erhid his 

Waartoe. ‚de Heer morr zich bereid verklaard heeft, 

Het pe Medelid, bn Heer VAN DEN ENDE ; deed opmerken, dat 
de rijkdom, en, belangrijkheid van. fosfile helden fchelp- en fchaal- 
dieren À welke in, den,omtrek van, Maastricht gevonden worden „ zich 
geenszins, bepalen tot, den, St. Pietersberg ‚waaraan zij ug 
worden toegekend, maar, wel degelijk. ook behooren aan een’ anderen, 
Kaberg, geheeten „ in noord-westelijke ligging van Maastricht , en zich, 
uitftrekkende naar. de, fear haamder te die biete in dien Berg 
gegraven is. … … 

De vroegere en fteeds Sreohtddde eragibeen’ in ten St. Pieterse 
berg » wiens fteenfoort tot, bouwftof pleeg gebezigd te worden „ heb- 
ben deszelfs merkwaardigen inhoud reeds voorlang aan den dag ge- 
bragt en doen het. nog bij aanhoudendheid, Vandaar de algemeene ken- 
nis aan en. ‚ verfpreiding zijner fosfiliën. Van. dusdanigen aard en tot 
dusdanig. gebruik is de fleenfoort van den Kaberg niet. Alleen buiten- 
gewone, werkzaamheden geven aanleiding tot het ontblooten van. des= 
zelfs ingewand, Zoodanig waren, die, welke in 1816 ondernomen. 
werden ter vestiging van het nieuwe fort Koning Willem den Eerflen, 
als ook die, welke in „1822, aanvingen, bij het, graven van de, Zuid- 
Wilemsvaart. heee Agave set Oek 

Vroeger fchijnen er geene, „althans geene, ikänike opgravingen, in 
den Kaberg te „hebben, ‚plaats gehad, De Franfche Natuuronderzoeker 

FAU- 


C 40 ) 


PAUJAS DR SAINT ‘FOND ten minfte, die den St Pietersberg in 1795 
bezocht en daarna de cerfte befchrijving van derizelven in het licht gaf 3 
maakt geêne melding van den Kaberg of deszelfs fosfiliën ; evenmin 
wordt hierover gefproken in de Hollandfche uitgave van dat Works 

Hoezeer de grondfteen der ‘beide bergen gehouden wordt te behooren 
tot de krijtformatie , zijn zij geenszins van volkomen gelijken aarden, 
kunnen de voorname dierlijke fosfiliën, die in elk derzelven worden 
aangetroffen, geenszins tot een en hetzelfde tijdvak gebragt worden. 
De fteenftof van den St. Pietersberg is van eene bleeke of hoogere 
gele kleur, weinig zamenhangend en met ourzand gemengd; die van den 
Kaberg daarentegen is wit, vast en meer zuiver krijtaardig. 

In den St. Pietersberg komen overblijffelen voor van dieren, wier - 

gelijken in de tegenwoordige dierlijke bevolking van onzen aardbol niet 
worden aangetroffen, zoo als het groote zoogenaamde Maastrichtfche 
dier, de Mefofaurus, uit het gellacht der kruipende dieren. Buiten 
dat hoogstmerkwaardig overblijffel der oude wereld leverde die berg 
dus verre geene andere van’ grootere diergeflachten op, dan van een? 
grooten zeefchildpad, en geenerhande overblijffelen van eenig zoogend 
dier, 
_ Daarentegen bevat de Kaberg aanmerkelijke overblijffelen althans van 
één zoogend dier, waarvan ook nog twee foorten in onderfcheidene 
werelddeelen „Azia en Afrika, leven, maar verfchaft in tegenoverftel- 
ling deze berg niets van die twee zeefchepfelen, welke den St. Pieters- 
berg zoo zeer kenmerken, en zoo verre het tot nu toe blijkt, er 
uitfluitend aan eigen zijn. 

Ontwijfelbaar behooren de bedoelde overblijffelen in den Kaberg tot 
den vroegften elephant. Bijna geheel gave, doch gansch verkalkte flag- 
tanden, gelijk mede beenderen van denzelven , werden bij het graven 
aan de Zuid-Willemsvaart opgedolven. Gedeelten van gelijke tanden 

wer= 


C 4L 


werden, „in „den Kaberg „bij deszelfs, uitgravingen in 1816,,op. tweeders 
lei, diepte. namelijk, van ;oa=+26 en‚van ‚4044; voeten , aangetroffen; 
In „hoeyerre, al, de, sbeenderen: „welkealdaar te, gelijker tijd, op dezelfde 


diepten gevonden „werden, tot dit, of „eenig vander, viervoetig dier.bes 


hooren „ blijkt niet „genoegzaam , maar verdient zulks buiten twijfel een 
meer gezet onderzoek, f 

Overigens hebben de “beiden, HR, overblijffelen van, verfchillende 
fchelp- en, Schaaldieren, «»…waaronder;kamdoubletten „ belemniten -en- zee- 
egels. „ls ook van madreporen. endergelijke gemeen, „Doch ware het, 
bij, naauwkeurige, vergelijking „welligt, niet, moeijelijk uit‚te maken „ dat 
de overblijffelen van gelijkfchijnende dieren, welke in de beide bergen 
voorkomen „althans gedeeltelijk tot onderfcheidene foorten van hetzelfde 
geflacht behooren. Hà hb 

Tot welke nadere bepalingen de Eerfle Klasfe EN ee haar 
geacht Medelid het aan, den noodigen lust niet zal-ontbreken, 


| De Heer VAN BEEK had gek vroeger aan ‚de Berfte Klasfe de be. 
befchrijving. medegedeeld van een? vergelijkbaren kleurenieter , welke on. 
der de uitgegevene verhandelingen inder tijd is opgenomen. Nu bezig= 


de hij twee opvolgende fpreekbeurten , om, in eene reeks van proeven 


de belangrijkfte verfchijnfelen te doen zien, welke, de lichtpolarifatie ople: 
vert, ‚„waarop de zamenftelling van den genoemden ancer is ge- 
grond. Aad 

Bij de befchouwing der fraaije verfthijnfelehi:, welke de plaatjes, van 
dubbele ftraalbrekende gekristalliseerde. zelfltandigheden vertoonen ; wan- 
neer dezelve, regthockig, op de as. van dubbele ftraalbreking geflepen , aan 
den invloed. eener gepolarifeerde- lichtftraat worden. blootgefteld „was 
blijkbaar hoe ons geacht Medelid, geflaagd was , door, eene. doelmatige 


kloving of fplijing van heldere kristallen van rietfuiker, uit deze zelf- 


F ftan- 


C 42 ) 

ftandigheid plaatjes te vervaardigen , waarin men de gekleurde ringen op 
de fchoonfte wijze kan waarnemen. Hij deed daarbij opmerken , dat 
deze gekleurde ringen door geen zwart kruis, maar door een* enkelen 
zwarten , waaîjerswijs gevormden diameter doorfneden waren , ten be- 
wijze, dat de rietfuiker eên dubbel ftraalbrekend kristal is , met twee 
asfen van dubbele eee welke asfen onder een grooten B 
ten opzigte van elkander in het kristal gelegen zijn. 

Vervolgens deelde hij’ aan de Klasfe de door hem gevonden belang- 
rijke daadzaak mede, dat de volkomen gevormde kristallen van mangel- 
wortel-fuiker zich ten opzigte van het gepolarifeerde licht even zoo 
gedragen , als de kristallen van de rietfüiker. 

Uit welgevormde , hoezeer donkerbruine kristallen van mangelwortel- 
fuiker was het hem gelukt, zeer dunne plaatjes te vervaardigen , waarin 
men , “door middel van twee gekruiste tourmalijnen , een fraai en uit- 
gebreid ftelfel van gekleurde ringen. konde waarnemen , die door der- 
zelver configuratie het bewijs opleverden voor het beftaan van #wee 
asfen van dubbele ftraalbreking, alles volkomen op gelijke wijze en 
onder dezelfde omftandigheden , als hij die in de plaatjes uit helder 
witte kristallen , van rietfuiker vervaardigd , had aangetoond. 

De Franfche Natuurkundige sror ‘heeft vóór eenigen tijd, als eene 
nieuwe ‘bijdrage tot het bewijs der identiteit van de riet- en mangel- 
wofttel-fuiker aangevoerd zijne waarneming , dat verzadigde oplosfin- 
gen dier beide fuikerfoorten het vlak van polarifatie eener gepolarifeerde 
lichtftraal om een’ gelijken hoek en in dezelfde rigting doen rond- 
draaijens- doeh‘ dit kenteêken verliest veel’ van deszelfs waarde, door 
des opmerking; dat!de plaätjes „ regthoekig op de às gellepen van 
fommige quartzekristallen het gepolarifeerde vlak eener lichtftraal regis, Ë 
van andere” “Quartz-kristallen: daarentegen links doen draatjen , zonder 
dat er aande kristallen ‘zelve, waaruit de verfchillende plaatjes geno- 

men 


sbr heli 


C 43 D 

men, «zijns eenig/sverfchil iste ‘ontdekken „en men vaan. de identiteit 
derzelven niet kan twijfelen, zijnde het alleen bijde varieteit quartz, 
door nauv Plagièdre genaamd, mogelijk vooraf te bepalen , of het 
polarifatievlakeérier: lichtftraal door dezelverregts of links zab gedraaid 
wordèên ; omdat zulks, volgens de ontdekking van HERSCHELL bij deze 
quartzevarieteit altijd in dezelfde rigting: gefchiedt „ als waarin de hoeken 
der piramide zijn afgeknot; 1 04 © ot oen 

Al ware het dus, dat Bior, bij zijne proeven met biploetigen van 
riets ven _mängel-fuiker „+ juist tegenovergeftelde uitkomften verkregen en 
bevonden: had „ ‘dat: zij ‘het vpolarifatievlak- eener lichtftraal in tegenover- 
geftelde ‘rigtingen doen ronddraaïjen, zou dit op zich zelve nog niet 
veel tegen de identiteit dezer beide zelfltandigheden bewezen hebben, 

Dewijl het nu uit de medegedeelde waarnemingen van ons geacht 
Medelid blijkt , dat -welgevormde fuikerkristallen ‘nit den. mangelwortel , 
volmaakt „dénzelfden vorm’ hebbende, ‘als ‘de: kristallen van. rietfuiker, 
ook tot in «de geringfte bijzonderheden-dezelfde optifche eigenfchappen 
bezitters, zoo kan men, deze zaak in verband brengende met de vroe- 
gere waarnemingen van Bior, redelijkerwijze aan de identiteit van beide 
fuikerfoorten niet meer twijfelen. 


Het geacht Medelid, de Heer vAN UTENHOVE, zijne waarnemingen 
der ftanden van den .baromêterven thermometer te, Juphaas voortzet- 
tende, heeft aan de Eerfte- Klasfe die van de jaren 1833 en 1834 wel 
willen » mededeelen, — Gelijk “die» van vroegere jaren, leveren ook deze 


wederom eene: belangrijke bijdrage tot de Meteorologie in ons Vader= 


tand: Zij: zijn, wat de  Barometrifches betreft „… welligt de éénige „ die 
geregeld en achtereenvolgend in’ Nederlatid gedaan. zijn met een werk- 
tuig, dat vergeleken is met eenen bekenden ftandaard-barometer , zoo 
als die is, welke vante wordt tot’ de dagelijkfche waarnemingen op 

« Fa de 


C 44 D 

de: Sterrenwacht te Parijs Zijs zijn van lateren’tijd-de ast, ade 
vertrouwen: verderen” uISHE AI 'eprdis 4 erdee rtl > Shen Boves 
Het do, USIEUYDO 5 1STOCY 

„Ooks de: korte Wire: omtrent, ent sviadftreekt en eenige 
arhúndsbberifehe bijzonderheden zullen in het vervolg met belangftelling 
in ‘deze waarnemingen. worden nagezocht ; mare: út in de Archieven 
der Eerfte Klasfe te allen vrijd. Befchikbaar blijven; EA} bj: irissig Tob 
at aBvenedi et n5vgch ied To seb “enh: en TAA È 

s Buiten, -de “reeds |, Wierts gading de Riet: z ‚mêt het bepaalde 
doel „om vin hare. Werken’ gêplaatst te worden „meer danene/gewig- 
tige ode van « hire : og „welke opvolgend  ftaan- voor te ko- 
men. … ne Ì ij 3Pí ee NS EER: : Ì klad 
logde ett rev moestmoutmnder obfisbsudkaty BE 116 att sat Hist 
Het voor onze Marine en de geheele Scheepvaart zoo gewigtig on- 
derwerp van de dabbeling der fchepen-door koper, «en de: beste! wijze; 
om deze “woor ((afflijten. en=-verkalking: stes béwaren ;sis reeds:tmeer dan 
eens doorde Berfte Klasfe: behandeld; zoo‘op last. van’ het: Gouvernes 
ment „ als” bij gelegenheid eener waarneming , haar door het geacht 
Medelid, den Heer GLAVIMANS, medegedeeld. »-De «uit{lag.van vide 
werkzaamheden der Klasfe te dezen, is in hare Zevende en Negende 
Openbare Vergâderingreeds vermelde voorin …tlebolt odes AR 
“edere” bijdrage “intusfcheny” wêlkevgefchikt.is , om ons-de oorzaken, 
doör * welker invloed’'de koperen dubbeling’ der -fchepen afgefleten en 
hare oxydatie ‘bevorderd wordt , nader: te “doen kennen, kan’ niet ane 
ders, dan’ als- zeer welkom) geacht worden.” Zoodanig,reene is) het 
Scheikundig “Onderzoek van. Koper “ot dubbeling van Schepen! gen 
briikt } “door ‘het geacht Medelid ;- den. Heer Ge je "MULDER. >5 Wieoeor 
Gek « hier; ‚ Geachte Hoordérs; van “deze “belangrijke Verhandeling, eene 


Hef’ of min uitgebreide fchets aan Uwe aandacht moeten «voorhouden ; zoo 
3h se e hes ik 


ú Lie ) bis $ VRETEN, Yu aik rab 


et 


Ca dh 


ik mij daarvan niet ontflagen konde achten door hare uitgave in druk , 
welke binnen ‘weinige, dagen. (taat plaats te hebben waardoor Gij U: 
alzoo. in “ftaat. gefteld zult-zien „- met hare waarde ten volle bekend. te 
worden: J: steafl ow mur drebsstaot ds ass hu shetje: sche 


De haine Verhandelingen van Leden des Inftituutsì, waarop — 
het bras: van Gekommitteerden nog wordt iogesvacht 3 zijns 


a hijkdnes van ben phat eener. hydrostatifche Weegfehaal 
en iets Weegbrug voor de fpoedige weging van {tukgoederen, 
bij het ontlosfen. der -fchepen „ en voor geladene panch age door 
wijle. den Heer A. F‚ GOUDRIAAN. 


„29 Verhandeling „van: den Heer. veRDAM, over eene nieuwe zamen- 
ftelling- van-eene Verdeelmachine, 

38°. Verhandeling; van. den. Heer onrijp ‚betiteld: Payfiologisch= 
Philofophisch “Onderzoek der, gronden van het beflaan eener eerfie 
Garza: van al, het.gefchapene ‚en over de Gao dd der Ziel, 

ft ussen: Adoe he 

ng? ea hkiedandae befehouwing van … eene sikoriheid der 
Onderkaak bij een volwasfen mensch en eerstgeboren kind, en van 
eenige andere misvormingen. bij hetzelfde kind, door G. VROLIK. 

Als ten. openbare nutte , reeds door den druk, gemeen. gemaakte werk- 
zaamheden der Klasfe , verdienen hare bemoeijingen. vermeld, te. worden , 
met “het “zoo: ten onregte „als bloedftelpend middel geroemde Binellifche 
vocht, « Proefnemingen , ‚op levende dieren, genomen, zoowel.als de 
en: ontleding van, het, water. zelve , hebben deszelfs ongenoeg. 

F 3 zaam- 


C 46 
zaamheid overtuigend doen ‘kennen. “Deze: ‘bevindingen -der Klâsfe in 
het « 54fte” Nommer'- van’ den Algemeenen Konst- sen Letterbode. voor 
den jaré 1833 en in het 7de Nommer”voor den’ jate 1834 wereldkun- 
dig zijnde gemaakt, kan hare bloote vermelding hier wolftaan. 


Van een harer Korrespondenten, den: Heer Pp. CURTEN; te Rotter- 
dam ‚ werd der Klasfe eene doorwrochte Verhandeling ‘aangeboden, bes. 
vattende eene handelwijze , om de deelers der onevene getalen te vinden 
tot 3o2,oco,ooo, miet bijvoeging. van keurig nggetete tafels „’ ter 
opheldering en toepasfing. 

De aard. van dit Verflag laat niet toe , in eene medie befiehoudritg 
te treden van de gronden , op welke de geachte wise zijne methode 
laat berusten. 

Het moge genoegzaam zijn te vermelden, dat de ‘Klasfe, blëtin door 
hare Gekommitteerden voorgelicht ,- een: allezins gunftig- oordeel velt 
over deze Verhandeling, welke voorzeker, zoowel van de onvermoeide 
vlijt, als van de kunde en bedrevenheid des geëerden Schrijvers ge- 
tuigt. Voor hare uittegeven Werken echter is”zij haar min gefchikt 
voorgekomen ; weshalve zij dan ook de Verhandeling aan haren geachten 
Korrespondent, met beleefde dankzegging heeft terug gezonden, ver- 
gezeld van een affchrift des Wetteren Verflags van Heeren Gekom- 
mitteerden. 


De Heer w, De HAAN, insgelijks Korrespondent der Eerfte Klasfe, 
in de gelegenheid gekomen zijnde, om het hout te onderzoeken aan. de 
fluisdeuren van de Willemfluis, welke in ‘het jaar 1833, na flechts. tien 
jaren beftaan te hebben, als geheel onbruikbaar; door een-nieuw ftel 
trioesten vervangen worden, leverde van zijne bevindingen éen uitgee 


werkt Verfläg in aan deze Klasfès “Dit Verflag is te merkwaardiger „ 
€ EI ome 


C 47 J 
omdat er tusfchen: den Bouwmeester en onzen geachten Korrespondent 
verfchil. beftond. overde oorzaak. en den aard van vertering „welke 
deze fluisdeuren in zoo kort tijdsverloop ondergaan hadden, zot 

Uit. zijne bevinding ondertusfchen,- geftaafd. door, de bink 
ftukken hout, was het ontwijfelbaar, dat het fpoedig vergaan. dezer 
waterkeeringen alleen is toe te fchrijven geweest aan den paalworm, 
„Hij vond ze daardoor vooral doorvreten aan het onderfte gedeelte , en 
wel bijzonder aan de zijde, die naar den zeekant, „was toegekeerd. 

Daar er in het als fpons verdeelde: hout niet alleen paatwormen werr 
den gevonden ,„ maar. ook. de Gammarus pulexy-de Corophium gros- 
sipes en de Lycoris fucata, zou men in twijfel kunnen geraken „ of 
ook niet zij aen het vernietigen van: dit hout hun deel gehad hadden. 

De Heer pr HAAN voert verfchillende gronden aan, ten betoge der 
_enwaarfchijnlijkheid „dat de deuren door een ander.dier dan: den paal/- 
worm doorwroet zijn. Later werd zulks der Klasfe door: haar ‘Medelid 
We VROLIK bevestigd, die niet alleen de bevindingen van anderen, 
maar ook hout, vroeger op andere plaatfen , door den paalworm door= 
boord, daarmede in vergelijking bragt. 

Waaruit de ftellige getuigenis is voortgevloeid „dat wel de paalwor- 
men ‚ maar ‘geenszins dé overige. genoemde diertjes ,/als oorzaak van 
het. onbruikbaar. worden der bedoelde fluisdeuren te houden zijn. … Deze 
immers hebben “geene. van allen eenig werktuig, gefchikt om hout te 
doorwroeten , maar zijn integendeel flechts beftemd en ingerigt , om zich 
van dierlijk voedfel te generen, 

Dat zij gelijktijdig met: den paalworm in het hout. gevonden del $ 
U ‘niet vreemd fchijnen , zij winden in dit weekdier aangenaam voed- 
fel „of, wel maken. jagt: op elkander „hetgeen, cuvier, ten. minfte „meent 
temogen aannemen ‘van ‘de! Corophium.grosfipes (de zoogenaamde 


finelt) „ die op: de Lycoris fucata of duizendpoot azen zoude. ……; … 
Üs De 


C 48 ) 


De Klasfe’ zich «alzoo in ftaat gefteld ziende ; alletwijfelingen daare 
omtrent „te „doen „ophouden „befloot gaarne haren” geachten Korrespòn= 
dent bij hare dankzegging voor deze, belangrijke: mededeeling een af= 
fehrift te zenden van dé ontvangene overwegingen des Heeren w‚ vROLIK, 
om daarvan zoodanig gebruik te maken , als eK zoude voegzaam 
fehijnen. … “> 34m 


Pre Hi) ATL alsen dode A nrsavrauis [std 3 &al L. 


Van eenvander Korrespondent der Eerfte Klasfe.,-metsname den Heer 
DELPRAT „ werden oûtvangen deszelfs Bedenkingen over het al ofniet 
beftaan van eenig ‘voordeel. bij het: san van. golnandes én ete van 
vlakke’ fpoorwegen: A 
ate het oordeel van Gelioniniteaerden nog wordt ingewacht. 


EN €} nf 


“Van” slienais 5 5 man ‘geenen ‚titel aan: het jaftieùut eérbënuanss Heding 
de’ Eerlte-Klasfe in- het afgeloopen jaar drie ftukken , waarvan ik-nog 
met een- babes zal moeten melding maken. 7 


1 


Als eerfte kwam tot haar, Zets omtrent de flerkte en duurzaam- — 


heid van papier en waarfchouwing hierover. eiken Braats 

De “inhoud “van: dit (tukje-werd geacht, de aandacht der Klasfe niet 
zeer waardig 5 als bevattende niets , dat niet--reeds „overbekend was ; en 
‘tegelijk ‘blijken dragende „dat -de-fchrijver:-geenszins de voortgangen 
heeft gadegeflagen „ welke de-kunst van papletmaken inde laatfte jaren 
gedaan heeft. 

De ‘zaak zelf mag intusfchen als hoogstbelangrijk befchouwd + vend. 
Er wordt van buiten ’sLands fraai’ fchijnend fchrijfpapfer in menigtevin= 
gevoerd „dat naauwelijks zamenhangt in weeflel „en. als krachteloos. op 
de eerfte proeven uiteenvalt. Welligt heeft zulks ook plaats met eenie 
ge foorten's in ons vaderland vervaardigd, «Het zoude niet onbelangrijk 


zijn, 


nv eg dd NS 


C 49 ) 


zijn ‚dit te onderzoeken en „tevens den--grond: na te gaan , waaraan 
zulk eene verbastering toe te fchrijven ; waarbij het bleeken: der lompen 
door. middel. van chloor welligt. bijzondere aandacht verdienen. zoude, . 


Het tweede ftuk ontving de Klasfe: van de Heeren j. CoRMAN & Comp. 
te Gent, bij Nijmegen. Bij hetzelve werd haar aangeboden. een 
grooten. trapfteen ‚uit gewone. kleiaarde. gebakken , met het doel, om 
een aanmoedigend blijk der Klasfe op derzelver andere fabrijk-voortbreng- 
felen te ontvangen. 

De Klasfe, na behoorlijk kennis genomen te hebben van dezen (teen 
en van het daarbij geuit verlangen der Heeren CORMAN & Comp., vond 
niet onvoegzaam , hun volgender wijze te antwoorden: 


De Eerfte Klasfe van het Koninklijk. Nederlandfche Inftituut van Wee 
tenfchappen , ‚ Letterkunde en Schoone Kunften heeft met bijzonder ge- 
noegen de pogingen vernomen, welke UEd. aanwenden ter uitbrei 
ding van het gebruik, dat van fteen , uit gewone klei gebakken , kan 
gemaakt worden , en heeft in het toegezonden monfter allezins de vor- 
deringen opgemerkt en erkend, welke het U gelukt is, aan de kunst 
van fteenbakken te dien opzigte toe te brengen. 

Het zoude haar dus zeer aangenaam zijn, indien zij in de gelegen- 
heid, ware, U in deze loffelijke pogingen bevorderlijk te kunnen zijn. 
Doch. daar. de werkzaamheden en bemoeijingen der Klasfe niet van dien 
aard, zijn ‚om ‚door. aanbeveling „ hetzij bij het. publiek , hetzij bij 
Befturen het debiet en meer algemeen gebruik van deze fabrijkaten te 
kunnen onderfchragen , acht zij zich genoopt, U te verwijzen naar de 
vintehenan Plaatfelijke of, andere Befturen , in het bijzonder naar die- 
geren , dn „welke de ‘verzorging der zeedijken is toebetrouwd en aan- 
bevolen. * 


ene G 18 À _ De 
"UAE 


C 5e ) 
De Heer wonat1o' zond ‘Haar drie Verhandelingen ‚ gefchrever” in de 
Franfche “taal”; ‘onder: de wölgende titels: > 9 sure oan dus 


It Mémoire! sur dar “théorie der. caracttristigues enployees dans” 


P Analyse mathématique. 
a° Memoire sur Pintégration des ef Zintaires auw is difdben. 


zielles er arneedifferdnces niest" U vornenÂ eK ied 
83°, Memoir re sur-Pintégration- sober Jineaipes ousvdifes 
renttelles partielldsoa vrots Hartables, Sr * U bmegtteormt wo 


eASZITEVIEO 8 nel 


PLA Asi Gee in, ‚bijzonderheden, moeten; treden bijaldien ik her 


eigenaardige, „van, elk, dezer ftukken, \ wilde, doen. „uitkomen, of. dezelven in, 


hunne volle waarde, leeren, kennen, , ‚Het. „moge, genoeg zijn „te melden, 
dat zij met de werken der grootfte Meetkundigen in vergelijking gebragt , 


dien, toets niet, alleen, kunnen doorftaan „maar dogr. eenvoudigesen ges 
makkelijke, behandeling , ‚menig, fchoon, en, belangrijk, „Eheorema yap, vraen, 


gere meesters niet, alleen bewijzen maar , ‚ook, vele nieuwe „nog, nergens 


voorkomende, ontdekken, gaen dav eb ninidag 45ff nrs sti 


„De „beoefenaars der hoogere Meetkunde zullen, door de, uitgave, dezer d 
belangrijke Verhandelingen „binnen k kort in ‚ftaat gefteld, worden, derzelver. 


inhoud te leeren kennen; en, zelf, te beoordeelen of, hare; waarde, door 
de Eerfte Klaste te hoog zij aangelegen, ga tit voil bike" Hr 


-fI3BHI9D 30 Mr US m5 


‚Van: verdere: bentoeijingen dier Klasfe “heb “ik “op die pas’ niet té’ fprè: 
ken, «War zij aan) wetenfchappelijken “arbeid binnen-het verloop var 


twee “jarén, heeft in shet lichtigegeven 3 tís“; “Geachte Hoorders Wit Uwe 


bandene + Ils magsdussv hier eindigende rekenen “mijne taakvolbragt ze 
hebbend assjwriov 91 U „sqoornsr Hats js Hon … asdentslssbrio ‘done 


-9i5 ienn tobrost id ri swift’ sreboe raa hr ken avliifareetrs) 
Vergun (mij, vee eel Gächte _Toeh rders ! \ 


ot si 18 


aRRt Met KAS Programma Hee Prijsvragen, bar in pals Napnbein 


gadering door de Eerfte Klasfe worden voorgedragen. 
‚ PRIJS- 


nlotje-bekend- 


ed “PRIJSUITSCHRIJVING 


-iAk booo Hemd ein 


TAR di Ao NEL, 0 he 
KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT VAN 
WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
ha wus SCHOONE-KUNSTEN:e 


ndigd in Nore Openbare” Vergadering’ ie 
den 1 September 1835. 


rai ovlanoh 
Aangeko 


Se een 
- 


en et 
5 BIEDT & Pip ° HRO MIE 


a TONY 47121 u oils ‚ t $ Ee | k pr \ 

D. Rerfte Klasfe van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van We- 
tenfchappen , Letterkunde en Schoone Kuntten, brengt ter kennisfe van 
het algemeen ,, dat op de Prijsvraag „ door haar bij het Programma van 


1831 uitgefchreven » Cn, in den jare 2833, herhaald , luidende : 
DHCIKLD 


Blijkeshet or no0v Biba: atinvewionw By AoRASGOTLIDY MOM 
kuit gaia proefnemingen , dat het (äikftofgas en het zuur- 
„ftofgas ,« die- te zamen gemengd ;de voornaamfte beftanddeelen- van den 
85 G 2 damp- 


bak) 


ATIE EET, 


te kort geleden , dat men erkens Eudiometers bezit en met dezel. 
ve naauwkeurige proeven gedaan heeft, om hieromtrent met zekerheid 
iets te kunnen beflisfen ? 


2, Welkeis de verandering ; die dezelve oridergâat „\in plaatfen, die 
met flechts weinige openingen voorzien zijn , en waarin zich vele mene 
fchen te zamen bevinden? Is deze verandering dezelfde „ wanneer het 
zonnelicht gemakkelijk tot dezê plaatfen doordringt, en wanneer in de- 
zelve een volkomen duister plaats heeft ? 

3. Waarmede, eindelijk , ftaan de afwisfelingen in de hoeveelheid van 
het met de dampkringslucht gemengde ‘koolftofzure gas in verband ? 


geen antwoord zijnde ingekomen, zij befloten heeft , dezelve in te trekken; 


dat op de prijsvraag, bij hetzelfde programma uitgefchreven , om beant- 
woord te worden vóór den laat{ten hear van het jaar 1835, luidende: 

Daar men onlangs in Engeland _ eene gelukkige toepasfing gemaakt 
heeft van het door den Luitenant DRUMMOND aangewend licht voor zijne 
Trigonometrifche metingen (veroorzaakt door eenen ftroom van ontvlamde 
water- en zuurftoflucht op een ftuk levendige kalk aan te brengen, welk 
licht ook door denzelven is voorgefteld geworden , om daarmede fterk 
lichtende vuurtorens daar te ftellen) , om, namelijk , daarmede buitenge- 
wone vergrootingen van voorwerpen duidelijk voor te {tellen ‚en daar- 
door als het ware een zoogenaamd oxygen-hydrogen microscoop is tot 
ftand gebragt, waarbij dit fterker licht, op gefchikte glazen aangebragt, 

ttét € eene 


C 44) 
gave indgen malige. adt malige: atenstng ‚zoude woad 


abuudbaslian gbasliileerss ab ela aaddoyeg abies tua alilov 1 29 
-7-z00i) wordt, eene pt ‘befeijving ‚van, die miorpsdaop; haterlandda 
met opgave van eenige eigene proeven met zoodanige' inrigting-in:het 
werk gefteld, en het nut, hetgeen de Wetenfchappen , en meer bepaalde- 
lijk „de -phyfiologifche kennis; van'plant,en'dier daaruit zouden kunnen 
trékken,,; Bovendien zoude men: verlangen „ voorgedragen te zien; het geen 
andere, fterke, kunstmatige Jichtsontwikkelingen ; als van, verbranding: van 
Phosphorus in enkele of zamengeperfte zuurftoflucht of in zuurftof hou- 
dende zouten; alsmede van het fterker- licht bij de gloeiĳing van ‘hoùts- 
koolfpitfen „aan den „Galvanifchen. Deflagrator-blootgefteld , en daselijkeg 
ook te dien opzigte zoude vermogen. 

$ vore! Iene zi ived! Kalkosdior 

een antwoord. is ingekomen , van Haks zich den Schrijver bij de 
Klasfe had bekend gemaakt, Zij heeft dezelve uit dien. hoofde aan, hem 
terug gezonden, en tevens befloten , deze vraag niet wederom voor te 
ftellen. RETO Bâhes- JV 


dat. opde, vraag';-mede in. den jare: 3833 uitgefchreven , om beantwoord 
te verden vóór: en Jaatften Februarij van het jes ABS s luidende : 
Welke kene „200, diende als haben : à en: sad ‘dezelfde 
ef geliĳjkfoortige gedaanten bij den mensch en de grootere huisdieren voor ? 
In. hoe ver, is men in ftaat, derzelver verfchil , volgens anatomifche , 
Phyfiologifche, en: pathologifche” grondbeginfelen. te verklaren? welke. al 
gemeene regelen zijn uit deze befchouwing , opzigtelijk de behandeling 
der ziekten van den: mensch en der dieren , af te leiden? welke voordee- 
En hoedanig:z: zou: de. akan ftudie van out en der vee-artfenijkunde 
“3d G 3 bee 


C 54 ) 


behooren, bte s worden ingerigt ;vten “einder daarvati “voor de eerstbedoelde 
een foortgelijk nut worde getrokken, als de vergelijkende ontleedkunde 
envnatuurkunde voor dekens wat het menfelélijk ligehaaln ci densge- 
zonden ftaat ‘opleveren Ps voie vovoorf vetis wie Faw gudqe' den 
shidegsd tast 05 UWdedsd as Y7 oh gosgsod „tua zor. Ho  blafieg dow 
geen. Antwoord ‘zijnde ingekomen, sde=Klasfe :befloten ( heeft.y dezelve óp 
nieuw» voor te ftellen ,:om» beantwoord teworden vóóï” den Jaatíten! Fe: 
bruarij vanhet jaar 1837 „“doch ‘dezelve ‘in ‘dezer voege te bekorten: 
ON HDs dì To HfsuBofrois A tqsgsers toss ni Bordigeortd 
… Welke. ziekteng zoo witwerrdige-âls "inwendige 3 komen’ onder“dezelfde 
of gelijkfoortige “gedaanten bij” den  ménschv err” de-groötêre ‘hùisdieren - 
voor? In hoe ver is men in ftaatg derzelwer’ verfchil:,volgeris androe 
mifche ‚ phyfiologifche en pathologifche grondbeginfelen , te verklaren 2 
Welke valgemeêne='regelén zijnvuît! dezer befehouwing, opzigtelijk:de bes 
handeling -der ziekten van-dernsnefifch en der’ dieren”, afte deiden glen 
2} 1oov Goisbw Soie Bogte Bush. £tesrolhsd ans dr, at paihnordg Bin 

De Klasfe ftelt als nieuwe vraag voor: „aallai} 


“Mem verlangt eene volledige ontwikkeling! van de*mathematifehetheon 
rie deprzijdelingfche drukking van "ftroomniende’ wloeiftoffen y’ inhet vbije 
zonder toegepast op de Venturifche buis en op die verfchijnfelen „ wel. 
ké ‘zijt, waargenomen „ »wanneer. de “wrijë-uitftrooming ener wloeiftof 
door “eene opening “gewijzigd” “wordt «door een ‘plaatje 5 -digt voor “dië 
opening “gehouden „en. andere dergelijke verfchijnfelen” mers” ‘Met! zië 
Ann; “de ‘Chimie er de Phyfigue. T53r& 36e Correspì Mabfièt. 
Rhjsc Bog, énMi'orsisqge , zat wuodsted stb niente ong 
sBsbrody wilew Sushi or dg. rotpils waker sein coli ae seakeig aol 
* Hoezeer vinde eerfte’ plaats in aanmerking’ zullen” genomen’ wôrdeh de 
antwoorden „die dit onderwerp in-deszelfs meeste algemeênheid mögten 
„ad : EES g \ be. 


CREDO, 
behandeler zv zal echter de: klastes uit! hoofde! der mioeijelijkheid’ vaf' de 
vraag zich tervreden-houden 57 ingeval-dezelve opk-flechts” ten opzigte 
dervidropvormige wloeiftoffen ‘alleen bp sdener allezins voldoende ‘wijze 
wordt beantwoord. … abraw. blamusv do darssltqss 


la hr ge iig sac f io Birt 
‘Op ‚ welke Je ‘antwoórden, mede vóór, den, jaat fen Februacj van n het 


orn «19E 
jaar iBar n ingewacht. 
917 1037 Worder ‚ng he cl ash les 29e istie A. vadudge cs ‘sind 


werg 93 dik os Hifib hab todh ssitw sbaerreginss Ia 
sr cântwoording, van elk d dezer vragen, Se oft de Ì Berle! kus 


van het Roatan Ne ‘Inflienut van Wide Letter- 
kunde en-Schoone ‘Kunften-uit eene góuden: Medaille „ gefchroefd op den 


_ ftempel des-Inftituuts , ‘ter. veggniceh waarde van rieten Gulden. 
bebt Pr ï ils k fj {ye di ie 
ê > De Hakken n ge „ceren, prijs s dingen, 2 zullen ‚in de. ‚ Nederduitfche, 


E h } Ee, Vv at 
Fraafthe, L Ga arfafche, Engel! fche, of Î loog riche Taal; „maar ste al- 
Ad ' ont 
gemeene taliaanfche Lett ter ge (chreyen moeten, Zijn, er jaan, en, vaste sten 


Sekretaris der Berle Klasfe \ vrachturij HeEORRA, worden. 


sgoa betelrsy of broorbd 43 By ouiss aûssg sllevdenl 


Tot, deze ‚nitgeloofde prijzen , werden; ille Geleerden, hooi onderfcheid, 


uitgenoodigd „met uitzondering alleen van. de Leden der Klasfe , als, wel 
ke van ‚alle mededinging worden uitgefloten : „onder, welke benaming, ech- 
ter, noch de Buitenlandfche Geasfocieerden , noch de Korrespoudenten 
begrepen, AP sho vab aten nl. 


De in te zenddr flúkken-mmoeten met eene andere hand , dan die van 


den Auteur ,- “gefchreven zijn; zonder naam; maar de kwaliteit en 


woonplaats. des Auteurs zullen gefteld moeten „zijn „in, een „afzonderlijk 


wenpegel gage, enferma ggn 


jk veeken, „waardoor. fs: Verhanesling.», waartoe het behoort ons 
derfcheid den is. 


staoBtow halli! 94 Pur tindrmab (assib 


De 


act’ 


C 256 5) 
De , uitwijzing „der - prijzen, zal. plegtig: aangekondigd: worden -in;„eene 
Openbare Vergadering, Zij zal, voorts „algemeen, gemaakt! worden in 
de „Binnen en, Buitenlandfche -Tijdfchriften ;. waarin deze, Uitfchrijving 


geplaatst of vermeld wordt. Dioowiaksd 1b1ów 


De bekroonde Verhandelingen, blijven het eigendom der Eertte K fe 
van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van Wetenfchappen , » Letter- 
kunde en Schoone Kunften. Het zal den Schrijver of Schrijvers niet 
vrijftaan , hiervan. ‚op eenigerhande wijze door den doek gebrgik te ma- 


d 00 
ken » ten zij de Klasfe daartoe hare ‘roeftemming geve, rek v 
storte ded 


De niet bekroonde (lukken zullen ‚op begeerte, der kette tevens 
met de befloten naambriefjes aan zoodanig perfoon of sadres terug. gê- 
zonden worden, als zij zullen verkiezen , mits dit „ pad genige kos- 
ten der Klasfe 4 binnen eén jaar na ‘de Uitwijzing verlängd en ‘die adres 
opgegeven worde ; doch zâl het verzoek om teruggave. id ‘verzeld 
gaan van behoorlijk bewijs van regt op het BO aid atie 


Eu 


erts HI 4 
Ingevalle geene teruggave van een niet bekroond uk eat mogt 


worden , of de evengemelde’ vereïschten daar niet bij waren in acht ge- 
nomen, zal men de befloten naambriefjes ‘ongeopend verbranden ,'en de 
ftukken * zelve ti om te dienen, als bevorder zal wordén te’ bes 


hooreti. Cf J4t BE BION … f sbissioolers) SrdIlbrig kk puut eh ‘wson Bj 
- rd 31 ie | 

_ In naam der Eerfte Kläsfe” ‘voornd. 

nav 7 65 id miebön ease tom ne1sotGas RIO EIB 01 qui 20 
ta siositeund vale vat we Hiegit -aobuos peiler Sekratdeis. nuor As mb 
Hierop. zegt de voorzitter: flag aaflus vemsrnk eb ersstenoow 


“Mig ik U, ‘Mijn Heer’ ScuRdbeR? die Ons hebt vócgtege , lii deze 
öpenbaré ‘zitting, ‘eene Verhandeling EN ‘zullen voordtaget’, En uitm: 
digen , daaraan wel te willen voldoen. geer 


aft 


ORL „De 


€ 58) 
De Heer j. F. L‚ SCHRÖDER droeg voor de volgende Redevoering : 


HOOGGEACHTE MEDELEDEN, EN GIJ ALLEN , DIE 
DEZE OPENBARE VERGADERING DER EERSTE 
KLASSE VAN HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE 
INSTITUUT VAN WETENSCHAPPEN , LETTERKUN- 
DE EN SCHOONE KUNSTEN MET UWE TEGEN- 
WOORDIGHEID HEBT WILLEN VEREEREN, ZEER 
GEËERDE HOORDERS ! 


Griekenland heeft in de oude tijden niannen voortgebragt , wier kundige 
heden zoo veelvuldig waren , dat zij bijna in alle vakken van geleerdheid 
onder hunne tijdgenooten uitmuntten; hetwelk in die tijden ook meer of 
tin - geëischt werd van eenen beoefenaar der Wijsbegeerte , welke we- 
tenfchap toén veel uitgebreider was, dan dezelve thans is. Hoe veel- 
vuldig zijn de voorwerpen, waarover PLATO ; en vooral ARISTOTELES 3 
gefchreven hebben! Curysippus, een beroemd Stoïcijn , drie eeuwen 
vóór CHRISTUS, vervaardigde „ gelijk ons berigt wordt, 7o5 werken, 
waarin over allerhande foort van onderwerpen, zoo als over de Taal- 
kunde, Redekunst, de Logica, Natuurkunde , over God, de Ziel, 
de" Zedekunde , Oudheidkunde en Gefchiedenis gehandeld werd. Niet 
alleen de Sophisten, ten tijde van soCrATES, daagden hunne toehoor- 
ders uit, om hun een onderwerp, van welken aard ook , op te geven , 
waarover zij voor de vuist, geleerd en bondig zouden (preken, of hun 
eene vraag over het een’ en ander onderwerp voor te leggen, waarop 
zij dadelijk voldoende, gelijk de uwitmuntendfte doctorandus zouden ante 
woorden , maar ook in latere - tijden werd dit voorbeeld door de Aka- 
demiker nagevolgd , welke mannen zich beroemden navolgers van PLATO 
te zijn, en zich daarin voornamelijk oéfenden, om over elke zaak , 
voor en tegen, naar believen te fpreken ; hetwelk hun dan ook des te 
gemakkelijker viel, daar zij geene de minfte aanfpraak op waarheid en 

H Ze 


(58) 


zekerheid der. menfchelijke kennis maakten , ‚maar, integendeel hun aan- 
voerder ARCEEAA, als grondbeginfel aannam, dat de ware wijsgeer 
moes verklaténs!, ” Ook, die, weet ik nië, eend ‚Á ik dels» weet, dan 
út piebs weet. „OMI wines, kale 
lAis 3 het g grootfte ei genie ln zich” tee? de Sons: 
gnppras. | Deze verklaardé , dat hij a alle mogelijke geleerdheid. met veel- 
vuldige imechanifche nn ‘verdenigde. ‘Op: de Olympifche fpelen be- 
roemde hij ‘Zich dat” tij met’ alleen in geene! wetenfichap en. fraaije 
kunst onkundig was, maar dat nij “ook den rings w welken. hij ard 4 
zijnen mantel en-zijne-fchoenen. zelf vervaardigd hade (2); „an 
Thans fchijnen. zoodanige „univerfééle geniën. uiterst, prep ea 
Zou. de natuur in „het; uitdeelen ‚van, wetenfchappelijke_ talenten „en 
‚ vooral;van zulk „een groot en uitftekend, geheugen „ als,noodig;is „ „om 
ZOO, veelvuldige zaken, te. bewaren „… fpaarzamer, geworden, zijn? aa 
kunnen. wij, toch „geenszins „ „ZeSEen. „De laatffe ier „eeuwen, h 
mannen -voortgebragt in. talenten. en.-kundigheden , althans: niet, hercd 
uitmuntende,-dan „de, grootfte „mannen , „door, Griekenland, en, Rome 
ooit 1 vertoond; „voor … zoo. verre, ons , dezelve namelijk „niet, ‘door 
verhalen; van „hunne tijdgenooten, „en van, ânderen, maar door „hun- 
ne, eigene fchriften, bekend, geworden zijn. „Vaak is. het oude groot, 
omdat het in, de, fchemering op. eenen, afftand en half. verlicht gezien 
wordt „ „en, daarom aan, de „verbeeldingskracht. meer. vrijheid. geeft, „om 
hetzelve naar believen,te vergrooten ente verfraaijens „De latere,tijden 
hebben, toch ook, eenen DESCARTES, LEIBNITZ „ GROTIUS en‚vele an- 
deren „voortgebragt,van , eenen » uitgebreiden. ‚kring van, kennis „sen, veel- 
vuldige wetenfchappelijke ‚werkzaamheid „- en zij ons, ook thans nog 


eenen: FHUMBOLDT,MErtOONEN. ‚cf (loin mann odiow , elesongn glee 
ais Hi Bi 
Hek a a \ 8 


ke! 
HC 


Bensel 18vo MO ve n8briotes AS TATTOOY esn 


Ke 7 Galo B Brutus, Cs se. „RAN 


Oo 4 SIG 


ä 
S 
E 
iK 
4 


C 59 


Bij „zoodanig eene. vergelijking der ouden; en -rieuwen moet,-men 
vooral in het oog houden, dat de wetenfchappen- inde nieuwere, tijden 
zoo ‚groote, vorderingen « gemaakt, hebben , en’ daardoor. zoo uitgebreid 
geworden zijns, dat,,er,thans,,-meer tijd, noodig is, om een. enkel»vak 
grondig. te. beoefenen, « „daarin uittemunten.; enhetzelve „wezenlijk „te 
bevorderen. dan, er voorheen sten ‚tijde. van SOCRATES vereischt 
werd; „om, alde, vakken--derstoen bekende wetenfchappen- zodanig -te 
kennen „dat men daarin.als: kundig befchouwd werd; -&n grooten roem 
bij. zijne „tijdgenooten “inoogstte. - Wat was toen bij ‚de-Grieken de Ge- 
fchiedenis‚; de Aardrijkskunde „de Sterrekunde ; de kennis der, vreemde 
Talen „ ja wat was: de Scheikunde „de Geologie, wat waren de ftelfels 
der Natuurlijke Gefchiedenis zelfs nog in de zestiende eeuw ? Bij-deze 
uitgebreidheid ‚der „wetenfcháppen» is! het: „dan ook noodzakelijk gewor- 
den „daarvan ondérafdeelingen:te maken welke-de Ouden nietrkenden:; 
en is het _in+hetalgemeen, zonder, „veel uitzondering, elk: éen-aanste 
raden „7 die „de „ wetenfchap … door „nieuwe, «ontdekkingen en nafporingen 
wil „verrijken „en‚-volmaken , ein „daartoe:tijd:,. gelegenheid „ talenten en 
vrije keus, heeft „‚ dat‚-hij flechtséén vakyvoór zijne bijzondere oefening 
en werkzaamheid kieze, «Al: wie reénen- zuMBOLDT wil navolgen; zone 
der: zijne -talenten-teehebben wordt eêm oppervlakkige. befchouwers »: #! 
„Hieruit- volgt evenwel -geënszinss dat mên:;-behalve ‘het: bepâald. geko- : 


__zen,vak js elk „agder.„moet-verwaarloozen cn minachten, Een geleerde 


ilk, „fpreek.- niet „van: „den; methanicus:} kunftenaar ‚ «of Onderwijzer van - 
eene. oude of; nieuwe taal’, mnet, eencralgemeene- befchaving- des: ver» 
ftands, hebben „en dus die - weténfchapper beoefenen: welke daartoe 
ftrekken: „en, behooren en hij. moet „daarenboven andere vakken in: zoo 
verre kennen ;-/als „dezelve. smet -zijn wak! in betrekking {taan ,„en.tot -de 
vorderingen … in-“hetzelve nuttig zijn» kunnen. Anderzins ont{taateene 
nadeelige eenzijdigheid, welke belagehelijk wordt, wanneer. men met 
z8gM „H 2 min= 


| C %0 ) 
minachting/van vakken fpreekt, welke men niet genoegzaam kent, om 
daarover te kunnen oordeelen. 

Uit de uitbreiding der wetenfchap bij derzelver voortgang fchijnt te 
volgen , dat hoe meer de wetenfchappen vorderen, des te meer tijds 
tot derzelver beoefening zal vereischt worden , zoodat dus na eenige 
eeuwen , wanneer de voortgang zoodanig blijft, als dezelve gedurende 
de laatfte vijftig jaren geweest is, de Phyficag Scheikunde , Geologie , 
enz. in onderdeelen zullen moeten gefplitst worden, en elk vak in het 
bijzonder te groot wordt, om door iemand volledig en in al deszelfs 
deelen beoefend te worden. drs longa, vita brevis. De wetenfchap 
is uitgebreid en wordt uitgebreider , het emee is kort ‚ en wordt niet 
grooter. 3 

Hier moet men, dunkt mij, de wetenfchap zelve van het bloot ge- 
fchiedkundige derzelve onderfcheiden. Dit laatfle vermeerdert uit zije 
nen aard met den tijd ‚ maar niet noodzakelijk het eerfle, - 

Klein was de fom der bekende voor de gefchiedenis der volken ge- 
wigtige daadzaken en ervaringen bij de Grieken , ten tijde van HeRo- 
poTus. Hoezeer werd de fom vermeerderd tot aan de tijden van 
„TACITUS, CONSTANTINUS , ‘en den ondergang van het Westerfche 
Rijk Hoe groot en uitgebreid is dat gedeelte, hetwelk er federt dien 
tijd is bijgekomen, en hetwelk de, voor elk onzer zoo gewigtige , gee 
fchiedenis der middeneeuwen en der nieuwere tijden bevat! Hoe groot 
zal de omvang zijn na duizend jaren , indien de gefchiedkundige werken 
en gedenkteekens zoodanig in het vervolg bewaard en vermenigvuldigd 
worden ‚als dit thans gefchiedt! ‘Hetzelfde kan men zeggen van de 
gefchiedenis der. letteren , der wis- en natuurkundige wetenfchappen , 
der fraaije. kunften , en vooral ook der ‘hypothefen en ftelfels der wijse 
geeren. AJ het setiger (en zal dus ge anrege en maer 


moedjelijker worden. logt: 7 xloihijsns BL: 
Maar 


C 61 ) 


___‚ Maar- geheel anders -is het gelegen. met de … wetenfchappen zelve. 

Hoewel bij haren, voortgang de ftof „, datis ‚de veelvuldigheid der daad- 
zaken , waarnemingen en befluiten vermeerderd wordt, wordt toch ook 
tevens, indien er een wezenlijke voortgang is „de kennis van den za- 
menhang ‚van . orde „ eenheid ; oorzaak en van algemeene wetten be- 
vorderd, en dit maakt derzelver beoefening veel eenvoudiger , gemakke- 
lijker en aangenamer, zoodat het mij voorkomt,-dat er gronden zijn, 
om te ftellen , dat de beoefening der wetenfchappen „ indien zij blijven 
vorderen ‚als zulks in de nieuwere tijden gefchied is ‚na eenige ceu- 
„wen „ of indien wij een grooter tijdperk willen nemen „na, dui- 
zend. jaren, gemakkelijker dan thans zal wezen, waartoe ook voor- 
zeker. de vermenigvuldiging en volmaking „der. hulpmiddelen zal bijdra- 
gen. 

Een groot kabinet van natuurkundige voorwerpen „ waarin alles zeer 
doelmatig geplaatst, de orde eenvoudig. en-u bekend is, kunt gij veel 
fpoediger leeren kennen , dan een veel kleiner kabinet, doch waarin 
alles verward ‚ftaat, of waarvan u de orde geheel. onbekend is. Eene 
enkele u ‘bekende natuurwet geeft u eene verklaring en_ een duidelijk 
inzien. van. duizend natuurverfchijnfelen en werkingen „welke gij an- 
derzins alle-afzonderlijk zoudt moeten. befchouwen en-onderzoeken , tere 
wijl. gij. tevens nog met: eene menigte van verfchillende hypothefen 
„ter verklaring ‚van -dezelve. uitgevonden „ beladen en belast zoudt wor- 
den. Hoe gemakkelijk begrijpt en leert gij thans al die verfchijnfelen en 
werkingen, kennen „welke uit de zwaarte en veerkracht der lucht ont- 
ftaan ; - hoe moeijelijk „zou. het. niet zijn. dezelve te befchouwen en te 
onthouden , indien men. deze eigenfchappen nier kende, en dus die een- 
heid miste !_ Hoe bezwaarlijk zou het niet zijn, «om de perturbatiën of 
de verfchillende. wijzigingen in,de, beweging «der. planeten en fatellieten , 
welke de waarnemingen ons aanwijzen, te overzien en aan het geheu- 

gen 


C6à ) 


gen te vertrouwen; indien'ons-de wet der algemeene aantrekkingskracht oribe- 
kend was. »”Hoë wele-hypöthêfen” vari hatdurkundigen” om wijsgeeren ter 
verklaring van deze‘onregelmatighieden „zou men dam niet vernemen ; en 8e- 
noodzaakt zijn te-leeren kennen eter onderzoeken't-» Men ‘fiel dat alvde 
veelvuldige -naauwkeurige (errekundige. waarnemingen’) omtrent den loop 
der” planeten > fatellieten en” kometen; gedaan: waren welke thans” gedaan 
zijn”, ‘doch dat men nog’ niets’ beter ‘gevonden had; dan het ftelfel” van 
PTOLBMAEUS , volgens ‘hetwelk devaarde ftil-ftaat vende hemelligchamen 
rondom -dezelwe loopen 4 en dat''men”de algemeene aantrekkingskracht en 
de wetten,” volgens» welkerl-dezelve “werkt , miet kende , welk!eene ‘wers 
warde “moeijelijke* wetenfchap zou ‘alsdan de fterrekunde zijn 4: Hetwelk 
den. Koring ArpHonsús'deed zeggen, dat ‘hij toch’ in’ de beweging der 
planeten eene betere orde zou voorgefteld hebben , indien hem God 
hierbij ‘geraadpleegd hadi” voov ombondeien oer Jo aided. 3o0rg. WA 
Wij mogen damit’ het voorgedragene gj deze befluittrekking -op- 
riakeen, loob , sanided. vomiold loev: no3 tb tonnad, nomel nagibsogl 
vn ienzieeielocdertagers in eene vernfehdje alleen ‘daartoe bepalén, 
dat'erveene menigte waarnemingen én “van vverfchillenden?aard gedaan ren 
verzameld !-worden?, "zonder ”dat> men indie veelvuldige ‘de eenheid’ dui. 
delijk «ziet „of de oorzaken dèr ‘werkingen ‘en algeineene “wetten ter=ver- 
Wlaringeven dezelvovivinidty dan wordt de beoefening vanv deze wéten- 
fchap „hoezee zij ook voor het overige voorhet “maatfchappelijk le- 
werismòge nutcigo zijn, hoe ‘langer ;/hoe moeijelijker } het geheugen wordt 
overftelpt door’ de- menigte ; en“ het: verftand oritvangt ‘geene voldoening. 
‘Maar “zij vwordt gemakkelijker, aangenamer ; “hoe meer zich die orde 
ringen uieftrekken tot het vinden: van “het verbatid’ van’ het veelvuldige’, 
‘van algemeene „wetten „ “van “oorzakén der oorzaken,” Fet veelvuldige 
lost zich dan inde eenheid ops er ontítaat orde in onze vourftellingen, 
aloe zadenemstl moisTve s uasiiwaen end degatmatnisu sb Srigan 


C 63 ) 


aan het verlland wordt voldaan, en het. geheugen wordt aan hetzelve meer 
dienstbaar „gemaakt, Dit„alleen is ook; wezenlijke vordering in, de wes 
tenfchappen, en baant,den„ weg tot, grootere: vorderingen tot. gewigtige , 
niet, van het toeval, afhangende, ontdekkingen. Hilal ddrasd reds boat) 

„Bij, den, opbouw, der;„wetenfchappen. zijn, mannen, monaden „die, de, ru- 
we, ftof » „Welke, de. natuur, vertoont opzoeken, verzamelen, en, „aanbren= 
gen 3 er zijner noodig; die. deze, ruwe, tof. bewerken „aan -het hout, 
aan, den. {teen „aan, het metaal. eenen, gefchikten vorm. geven ;, maar, er 
zijn, ‚ook , architecten noodig: „die, je „om, uit ste: FORE, en 


anderzins, vrt ales, ongebruikt. als ceny‚chaos liggen en te geen Wer. 
zenlijks nuts. jh wihsodì mis niug oib si shrie 1193 Bio ate 
Men, geve. aan demand „ „die „in, de ‚wiskunde ongeöefend is een hone 
derdeal, van „analytifche., zoo,als van. Goniometrifche formulen „om, dee 
zelve van buiten, te leeren. „‚Hoe_moeijelijk-zal,zulks voorshem zijn, en 
hoe ‚fpoedigrzal. hij, „het „geleerde vergeten! Zal hij door deze formulen 
iets gewigtigs.…ontdekken „daaruit „andere „afleiden „ dezelve met. vrucht 
toepasfen „op‚‚;de, verfchillende,: deelen ‚der zuivere en ‚toegepaste, wiskun» 
de?‚: Hoe, zou hij, daarcoe;in, flaat wezen ? hij; weet. immers. niet, waar- 
uit zij afgeleid zijn mochin welk verband zij tot, elkander (taan, Ge- 
heel anders is „het met, den wiskundigen gelegen „ diede-bronnen en‚dit 
verband‚kent. „ Hij „vindt, deze„formulen, zelf „ ofkent den „weg, op 
welken. zij, gevondeu.…zijn,, „en, vertrouwt; ze „daarom „veel gemakkelijker 
aan. het geheugen. — Is hem het geheugen ongetrouw , heeft hij geene 
nia er en 
Bene en redlenerië 5 Hi, Sin  (laâf daaroit: amc ere af te. feiden „ daar 
itsd Mh mout BDA 5190 avlsssh He? daar 
van gewigtige toepasfingen ‚te„smaken;‚en dd welke „hij, bast 
vinde; ten. welke»ins gedaante daarvan weel: verfchillen „:vop dezelve terug 


eh 1ojesemwuod amewded. 099, ARVIEbw DIe tudibrov gaidsomge ailen ie 
| noden ne) 


C 6) 

te brengen. (4) Zoö, Mijne Heeren ! befchouw ik de oneindige veel- 
vuldigheid van ftof, die ons de natuur vertoont. Hoe meer men der- 
zelver. verband ‘en wetten kent, des te meer voldoen zij aan het ver- 
ftand, des te gemakkelijker “worden zij aan het geheugen toevertrouwd , 
en a te meer geleiden zij tot gewigtige ontdekkingen en ter verklaring 
van werkingen in de natuur, welke in den beginne zeer ongelijkfoortig 
en van de bekende werkingen geheel afwijkende fchenen te zijn. 

Men lacht, en wel tè regt, over de menigte van onbekwame en on- 
geroeperie bouwmeesters,'en over de caricaturen van natuurkundige, 
wijsgeerige , taatkundige en gefchiedkundige gebouwen, door hen vere 
vaardigd ; over de warme radicalen, die alles omverre werpen en in 
puin veranderen, ten einde uit die puin ten fpoedig{te cen ander ge= 
bouw opéén te ffapelen; over de hemelhooge torens der wijsgeeren , 
waardoor , gelijk onze tijden wederom geleerd hebben, eene verwarring — 
der taal ‘ontftaat; zoodat die ‘torenbouwers zich” bitter beklagen, dat 
zij zelfs door hunne leerlingen, knechten en handlangers (recenfenten) 
niet werftaan worden. Deze kunftenaars doem ook veel kwaad, en 
PLATO 'zeïde te regt: Het is niet door hare vijanden , dat de Wijsbe- 
geerte in haat ‘en minachting komt, maar door hare vrienden zelven , 
die meetien , dat zij wijsgeeren ‘zijn , en zulks niet zijn. 

Maar hoezeer men zoodanig iets moge afkeuren , men vergete niet, 
dat “zonder” gefchikte bouwmeesters geene wezenlijke en groote vorde- 
ringen ín cenê wetenfchap kunnen gemaakt worden. (c) Wat zouden 
et gro Tu 151 HE 


(4) Het zoogenaamde mechanisch leeren der Stuurmanskunst , en het wiskundig 
leerên van dezelve , hetwelk gefchiedt, nadat men de sr der Wiskunde heeft 
leeren kennen, kan hier ook ter opheldering dienen. 

Ce) Ook «zelfs „bij die bizarre, gebouwen vindt-men nu en dan iets, of eenigen 
vorm, welke opmerking verdient, en waarvan een bekwame bouwmeester voordeel 
kan trekken, N 


C 65 ) 


de natuurkundige wetenfchappen zijn zonder eenen COPERNICUS , CAR* 
TESIUS , NEWTON, T.INNAEUS. en anderen, “door de natuur bij-uitne- 
mendheid bekwaam gemaakt, om orde, eenheid en doelmatigheid t» 
ontwaren „ het algemeene in het bijzondere te zien, den Schepper in het 
gefchapene te erkennen. De Hemel geve aan het menfchelijk geflacht zoo= 
danige mannen ten allen tijde , en. dan kunnen er groote dingen gefchieden. 

Als voorbereiding tot zoodanige gebouwen befchouw ik de waar- 
neming der analogiën, of overeenkomften , omdat zij iets gemeenfchap- 
pelijks. aanwijzen , en daardoor in het veelvuldige eene zekere eenheid 
brengen. Hoe verder zich zoodanig eene analogie uitftrekt, des te 
meer voldoet zij in dit opzigt. Al kunnen wij dezelve niet verklaren, 
zij brengt toch reeds eene zekere orde in de verfchijnfelen en in, onze 
voorftellingen 3 zij behoort tot ergens eene algemeene wet, en met het 
vinden van algemeene wetten moeten wij ons in verre de meeste geval- 
len vergenoegen „ zonder dezelve te kunnen verklaren, 

Ik vlei-mij- dus , dat de befchouwing eener analogie, welke mij- voor- 
komt, zich in het geheele rijk der natuur „ zoowel der inwendige als 
‘uitwendige , te “openbaren „ “niet voor onbelangrijk zal. gehouden wor- 
den , indien namelijk uit shetgeen ik. daarvan zal zeggen, blijkt „ dat 
zoodanig eene analogie beftaat, of althans eenige waarfchijnlijkheid 
heeft. Ik meen dezelve te vinden in het begrip van. prikkelbaarheid 
of opwekbaarheid der krachten, In de nieuwe Phyfiologie wordt dit 
“begrip “gebruikt bij de werking der organifche krachten in het dieren- 
en plantenrijk, Het komt mij intusfchen voor, dat het niet minde: - 
toepasfelijk- is op de werkingen, welke wij aan de zielskrachten’en 
aan de krachten in het niet organifche rijk der natuur toefchrijven , 
zoodat het dus een begrip isz waarvan zich de voorwerpen in de 
geheele natuur openbaren. 

Dit dus ten onderwerp / mijner befchouwing kiezende, zal ik vooral 

Í n trach- 


C 66 ) 

trachten Zet begrip zelve „de prikkelbaarheidin de werking der orga- 
nifche krachten nader op te helderen, vervolgens „zoo verre detijd 
zulks toelaat, door eenige voorbeelden aanwijzen ‚ dat deze prikkelbaar- 
heid zich niet minder in de werkingen der ziel en in het nict organisch 
srijk der natuur „dan bij de organifche krachten openbaart. Nerleent 
„mij bij -het--aanhooren hiervan. Uwe. opmerkzaamheid en korgevendg. be- 
pend odag- : tel 


_L, OPWERKING DER ORGANISCHE KRACHTEN. 
«Men noemt de deelen der ligchamen van planten en dieren (waartoe 
danook” het “menfchelijk ligchaam behoort) door welke en in welke 
zekere» werkingen « gefchieden ‚ “welke men in: andere ligchamen niet 
vindt, organen , en-deze werkingen zelve „ organifche werkingen; wel- 
kemén” aati- zekere organifthe krachten toefchrijft , weshalve men ook 
deze ‘ligehamen zelven -organifche ligchamen noemt. ‘Zoo zegt men, 
dat de werkingen’, «welke „tot-vorming , voeding en „de teling. van 
plantéri''eh dieren” behooren 4” smar gretige van de vormen 
‘de, ‘woedende-en telende kracht. je 

“iePrikkel) noemt men’ datgene, “hetwelk’eene orbanifche knehet: in were 
king brengt > of tot werking opwekt, en- aan dat organisch ligchaam „ 
of” gedeelte ‘van: -hetzelve „hetwelk zoodanig door: iets kan aangedaan 
worden ;°‘dat -deszelfs. organifche, krachten opgewekt, dat is tot, werking 
gebragt kan worden ; Schrijft men prikkelbaarheid of opwekbaarheidtoe, 
„Dits Mijne Heeren, zijn bepalingen van begrippen en voorftellingen , 
welke intusfchenovan ‘geen de minfte waarde zijn , indien zij niet bewezen 
worden , dat is, indien niet aangetoond wordt „ dat ‚de voorwerpen van 


‘dezelwe wezenlijk in ‚de natuur “beftaan. Wij moeten’ dusdaarvan zo0- 
AART: | dae 


C 6P ) 


danig een bewijs geven, en.te dien “einde met de befchouwing van 
krachten beginnen, want’ hierop. berusten al deze begrippen. À 

Hier “zoude ik in-eene  breedvoerige» befpiegeling “kunnen treden’ 
vooral van de’ verfchillende foms wonderbare woorftellingen, welke men. 
zich van krachten gevormd heeft , doch den tijd in aanmerking nemen= 
de, zal ik daaromtrent zeer kort zijn, en flechts eenvoudig aanwijzen , 
wat ik „door kracht  verfta, » Ik zaldes-te meer, deze kortheid kunnen 
betrachten , «daar binnen korten tijd eene Verhandeling over-de waarheid 
der, menfchelijke kennis ‚waarin. over de krachten uitvoeriger gehandeld 
is's-door: de Derde. Klasfe van het werende: Inftituut 
zal uitgegeven worden. 

Eene oorzaak, voor zoo verre zij. eene bepldade foort van weiiing 
voortbrengt, noemt men eene natwurkracht, “Zoo wordt , bij voorbeeld; 
eene bepaalde foort van werking, door welke de ligchamen elkander nâ: 
deren „aantrekking genoemd ; de oorzaak van deze aantrekking is’ dus 
eene natuurkracht, welke den “naam ontvangt van. aantrckkings- 
kracht. Hieruit volgt dan „ dat er zoo vele bijzondere natuurkrachten 
zijn „ «als er foorten van werkingen zijn , welke niet , de eene uit de 

andere, afgeleid en verklaard kunnen worden: «o ü 

Voorts fchrijven wij aan eene zelfftandigheid eene kracht toe; voor 
zoo verre zij die foort van werking’ voortbreigt , of kan voortbrengen , 
welke aan die kracht eigen is. De zon , maan en aarde ; trekken  elkan- 
der‘aan, en worden, gelijk alle’ ligclramen , als zelfftandigheden ‘be- 
fchouwd. Wij fchrijven hun dus eene aantrekkingskracht als praedicaat 
toe; en’ fpreken van de aantrekkingskracht der: zon, maan en aarde. 
De: lucht wordt “zamengedrukt , en nadat de zamendrukking heeft opges 
houden , zet zij zich weder uit. Hetzelfde doet ook ivoor , fpons „ eene 
ftalen veer „enz. Wij zeggen dus ,'dat deze ligchamen of zelfftandig- 


_ » waarbij zich „deze foort van werking openbaart, eene kracht-of 
18 een 


C 68 ) 
een, vermogen tot die werking hebben, en noemen die kracht weer= 
kracht. Wij kunnen ons vroegere waarnemingen wederom voor den 
geest brengen , en fchrijven dus aan het ik, of aan de ziel eene kracht 
toe, door welke deze werking gefchiedt, en noemen dezelve de ver- 
beeldingskracht. 

Hieruit volgt dan, dat het begrip kracht flechts een hulpbegrip is, 
waarmede eigenlijk niets anders wordt aangetoond „ dan eene zekere 
foort van werking , welke eene zelfftandigheid , hetzij ligchaam of ziel, 
aan welke. wij die kracht toekennen , volbrengt of kan volbrengen. 
Kracht. is dus een praedicaat , hetgeen aan eene zelffandigheid, 
hetzij ligchaam of ziel, wordt toegefchreven, voor zoo verre die 
zelfflandigheid , onder zekere voorwaarden en volgens vaste wetten , 
eene bepaalde foort van werking voortbrengt, of kan voortbrengen, 
De vraag dus: wat is „deze of gene kracht op zich zelve, wat is bij 
voorbeeld de aantrekkingskracht, de verbeelding „de rede op zich 
zelve, dat is, afgezonderd van-de zelfltandigheid „aan. welke zij als 
kracht, en vermogen wordt toegefchreven „ en afgezonderd. van de wer- 
king, “welke zij voortbrengt, of-kan voortbrengen ? — deze vraag is ; 
naar mijn oordeel , ongerijmd , en ongerijmd is dus-ook elk antwoord, 
hetwelk zulk eene kracht tracht aan te wijzen. Wanneer men abftra- 
heert dáár, waar men niet kan noch moet abftraheren , dan ontftaat 
hetgeen onbegrijpelijk is, niet omdat het boven het menfchelijke ver- 
ftand gaat, maar omdat het, als het ware, beneden hetzelve is. Deze 
aanmerking. is niet overbodig. Velen, niet alleen wijsgeeren „maar 
ook natuurkundigen , en wiskundigen van vroegeren tijd, en van onzen 
tijd , redeneren. zoodanig over krachten , als of dezelve bijzondere wes 
zens, zelfltandigheden, ja perf/onen zijn. Zij redeneren over een. ijdel 
beeld hunner fantafie, welke genegen is alles tot zelfltandigheden te 
vormen ‚ en wanneer zij met dit maakfel (want-de fantafie vormt alleen 
beel - 


C 69 


beelden ‘van, ligchamelijke zelfftandigheden en toonen) niet te regt kun- 
nen komen, klagen zij over de beperktheid van het, menfchelijk. ver- 
ftand. Wat heeft -men- niet al gefproken over et fchoone „goede en. 
wareafgezonderd van hetgeen fchoon „ goeden waar is! wat heeft 
men, niet, gefpeeld met, het begrip leven !. wat heeft men al niet gecon- 
ftruëerd door de aantrekkings= en afffootingskracht „ en daaruit niet al= 
leen ligchamen „-maar ook Jevenskrachten voortgebragt! welke metamor- 
phofen. heeft niet het begrip rede in de laat{te vijftig jaren in de Duit- 
fche wijsgeerige fcholen- ondergaan „zoodat men thans niet meer weet, 
wat men van dezelve zal maken! Laat, aan den dichterde vrijheid vergund 
zijn , om- zijne „wereld „met zoo vele zelfftandigheden , als hij. wil , te 
bevolken ‚ en met de fchoonfte bloemperken. te verfieren., maar de wijs- 
geer is. als zoodanig. geen dichter. Hij vindt en tracht te vinden , het- 
geen beftaat „en alle fchoonheid „waarnaar hij ftreeft , is eenvoudig , 
klaar en duidelijk. aan te wijzen , hetgeen, eene naauwkeurige. waarneming - 
en eene juiste redenering hem doet vinden „en hetgeen niet vermengd is 
met de gewrochten eener {cheppende verbeeldingskracht. Waar deze verbeel« 
dingskracht-Aeerscht ‚ kan geene ware wijsbegeerte beftaan. Zij moet niet 
uithet gebied der wijsbegeerte gebannen worden, want zij is ook. daar nood- 
zakelijk „maar zij. moet-door het verftand zorgvuldig beftuurd worden, 
Zij moge-nu en. dan, praeadviferen ‚maar, ftemgeregtigd moet zij niet zijn, 
„Uit hetgeen wij van de krachten gezegd. hebben „volgt onmiddellijk , 
dat derzelver. verdeeling alleen op de verdeeling der werking in foorten , 
volgens het begrip van oorzaak, moet gegrond.zijn,- Aan elke 
foort van werking ,… welke. wij niet, uit eene-andere foort kunnen afleie 
den. of verklaren, fchrijven- wij eene bijzondere kracht toe. Hoe meer 
wij dus in de kennis van het oorzakelijk, verband der dingen vorderen, 
des. te juister kan de verdeeling;der krachten zijn, De algemeene ver- 
deeling zou op deze wijze kunnen, gefchieden ; 
Voor- 


C zò 

“Vooreerst: vertoont “zich ‘een “groot werfchil tusfchen ligehamelijkes en 
zielswerkinlgen ;" weshalve ‘ten’ ook’ de’ Krächten” in> ligôhamelijkk- en: 
zielskrachten” teregt “ònderfeheidt +” Van “de ligchârmielijke ‘werkingen ‘zijn 
er zoodanige, welke “zich “in: het geheéle tijk def ligchamelijke natuur 
dus zóowel bij organifche ‘áls niet órgánifelie ligchâmien openbarén ; wel= 
ke’ wij! ds “aan -algèmeene natuurkrachten voelchrijven: »>Fot--deze . 
krachten “behooreh’ de algemeene dantrekkènde: en afftootende kracht , “de 
veerkracht ° de -cohaêfie=' eri"! adhaefiekrachtisrdé ‘fcheikundigeaantrek= 
kingskrachten ; de “krâchten “zigtbaar. bij-de werking van: het licht „ de 
warmte’, cléctriciteit , hèt” galvanistnùs , lmiagnêtismusy. vs oer vam sow 
“Er zijd ‘daarentêgen" andere igchamelijke werkingen, welke zich alleeit 
bij-planteri“en diëfen!) dus’ bij "òrgatifche ligchamen ; vertoonen , en’ welke 
datgene uitmaken , ‘hetgeen’ wij’ Jevén noemen „enin beftendige organifche 
werking beftaát.. Töt'deze Tlevenswerkingeri-rekènen wij vooreerst “dieges 
nen ; welke aan ‘de plätén eige zijn , dóeh ziehook ; hoewel gewijzigd 
bij de diereii vertoötiëns * Wij ‘fehrijven dus “dezelve toe aart algemeerie 
levenskrachten.  Aûdere” leveriswerkingen vertoonen” zieh “mièt” bij “de 
planten 5” maar ‘alleen bij” de “diëten ven fchijdén gegrond” te’ Zijt ‘in dè 
werking vant’ “het zêriuw(telfel, ” Wij kunnen” daarom’ de kracht , welke 
deze“ levenswetrking voortbrengt, dé -zenuwkrachi noemen 5 welke kracht 
de .grondflag is wän het gevoel, én van de willekeurige beweging: 
Bij “deze ligehämelijke ‘krachten tmoeten’ wij“op eén hoögstgewig- 
tig'“verfehit tustehen “dezelve letten.” “Sommige van dêzelpe werken 
beflendig', zoö' lang ervicts is’, waaròprzij kunnen” werken. “Dit is 
het ‘geval bij de algemeenevaantrekkkings- of Zwaartekracht. De zon, 
de“maan én de aarde trekken elkander bêftendig! aan ; -beftendig loopt’ de 
aardé“óm de°Zon'j eh "de=maán “omde aardes de werking van’eb en 
vloed heeft “onophoudelijk > plaats. “>>Alle ligchamen op de oppervlakte 
der aarde worden door de aarde beltendigraangetrokken 3 want zij vallen 

KAAT , Ô al- 


GED 
altijd: ‘indien zij nietronderfteund worden ‘en zijn altijd: zwaar, « Plaatst 
in uwe gedachten »hemelligchamen “tusfchen …de.-aarde» ende <maaïr, zij 
zullen dadelijk door beide aangetrokken wordens’o De Halleyfche komeet , 
welke »ziëh-thäns»vertoónt;-wordtebeftendig 4 niet alleen door de*zon., 
maar „ôok door «de „planeten ren! fatellieten aangetrokken „doch des temeer; 
hoe’ meer “hij, tot .dezelve nadert „ en-hoevmieer dezelvé ftofdeelen hebe 
ben, weshalve;ook:-de aantrekking van „Jupiter , wanneer hij in: deszelfs 
nabijheid komt aanmerkelijkvis, Dustot-de werking der algemeene aan- 
trekkingskracht îs niet proe meis dan , of rea, men 
zijswerkên-kansyy:} ols now aal 5 
Hetzelfde vinden wij bi de af Pooten. énaclit Elk ligcheaat biedt 
tegentland ;» wánneer veeiv-arider vligchaam “inr de’ ruimte trachtrinste drin- 
gen , welke hetzelve, inneemt ‚(en shet, is- juist door «deze. tegenftandbie- 
ding», dat -het-zichvals ligchaam verkondigt: „Nooit:is een ligchaam, zon- 
derbdeze “kracht „>en shet: toont, deze kracht: bij. elke unne ‚door ‘een 
amidegthigehaarh. ‚gew osaboney ira meolÀ „Sar 6) ì 
»iMaar „geheel anders ishet. meles atiet de prin eni atkaln én 
dé! zeniwkrachts. «Hier: is hetmiet: genoeg ‚dater iets zij „waarop 
deze krachten kunnen werken, maar er moet ook iëts zijns waar- 
door-szij tot: lv jg worden: » Een didi zullen 
dit ophelderenssns moni \ msnim 
„Eemeikel heeft : vöngariiGëhe: kracht: of vite „maar. vertoont-gee- 
nòswerking.;-zoo. lang “hij: op “de-aarde jop fteen., hout-of ergens anders 
geplaatst isen Leg hem sintusfchen’ in «de. vochtige: aarde „ hij. ontkiemt, 
fchrièt wottels, welke)-diep"in devaarde-dringen „ eerien’ ftam „welke zich 
boven: de vaarde wverheft, em er’ ontftaat „in -dén- voortgang des. tijds, een 
hooge , rijk met takken en bladen voorziene: eikenboom.” Hier was dus 
noodig „dat de levenskracht! in--dén” eikel tot werking werd,opgewekt, 
‘zonder welke “opwekking” deveikel zich nooit’ ontwikkeld „nooit eenen 
iris : boom 


Ce ) 


boom voortgebragt zou hebben. — Deze. opwekking gefchiedde. door de 
vochtige aarde en door eene bepaalde warmtemaat. 

Geene werking vertoont zich bij het werfche éé, zoo lang het in de 
gewone warmtemaat is. Maar geef daaraan eenen hoogeren bepaâlden graad 
van. warmte , zoo als diegene is , welke de hen bij het broeijen daaraan 
mededeelt, dan komen de levenskrachten in werking, en door deze wer- 
king- ontwikkelt zich een dier, — het kwiken komt op zijnen tijd té 
voorfchijn. …… Hier is dus eene bepaalde warmtemaat „ welke de levens- 
krachten in werking brengts-is de warmte te gering , dan ontftaat er gees 
ne werking; is dezelve te groot, dan wordt alle kracht vernielt » ZOO 
dat alle opwekking ophoudt, 

Dit geldt dus van alle algemeene levenskrachten. en:rde zerkveliide: 
Zal een dier of mensch blijven leven , dat is die werkingen blijven. ver- 
toonen ; waarin het leven beftaat, dan moeten die krachten beftendig 
opgewekt worden , hetgeen gefchiedt door inademing der lucht , door 
vocht, voedfel en warmte. Neem een van deze weg , dan houdt-niet 
alleen het-leven op, maar ook alle levenskracht wordt eindelijk vernie- 
tigd, hoewel bij het eene dier vroeger. dan bij het andere. Hetzelfde 
geldt van de planten. 

“De flotfom, welke wij hieruit opmaken , “is deze: Er-zijn zekere 
foorten van werkingen, welke aan een ligchaam cigen zijn, en tot 
deszelfs natuur behooren, doch welke niet beftendig zijn en voortdu- 
ren „ maar eene uite of inwendige oorzaak noodig hebben, die dezelve 
opwekken, om zich te openbaren. Deze oorzaak of werking, waardoor 
die opwekking gefchiedt, noemt men eenen prikkel, of een opwekkings= 
middel, en aan dat ligchaam, welks kracht door eenen prikkel tot 
werkzaamheid kan opgewekt worden , wordt prikkelbaarheid of opwek- 
baarheid toegefchreven, Dit prikkelbaar ligchaam kan het geheele orga- 


nifche ligchaam zijn, of ook een deel van hetzelve , een orgaan of een 
_deel 


* 


€ a Ì 


deel van een orgaam wezen Zoo Schrijft „men -bij- voorbeeld. prikkel- 

baarheid. toe “aande ‘zenuwen amet en: hart, >het: potag 

de ingewanden (d)y enzoet vond q 
Befchouwen wij nader deze: pikten 5 af vinden wij dat dere voor- 


u 


namelijk zijn : cuenadioreras 7Î sbngdla sds 


1. Een zekere graad van warmte. “Js ind te grot” of té zwak, 
dan wordt zelfs de organifche werking daardoor geftoord, ‘of houdt ge- 
heel’ op „ja het leverisbeginfel zelf. wordt vernietigd. Verbranding fchijt 
alle organifche kracht te vernietigen. « “Our te ‘zien , welk eenen invloed 
de warmte op de organifche krachten’ heeft ; valde’ men ofizen win- 
ter, met den zomer , de vruchtbare ftreken, ‚tusfchen de keerkringen, 
met de ftreken, in de nabijheid der. polen, zooverre als de mensch tot 
dezelve is doorgedrongen. In de eerfte vertoont zich het leven in de 
volfte kracht, in de laatfte id dood ; geene plant noch dier wordt daar 
geteeld. 


t 


‚a. De int rnkded yohaasd tot, prs tp So de juchtledige 

ruimte; zoo als ook in, alle luchtfoorten,, „die shet inademen niet onder- 
houden, kunnen „ „houdt het, leven. van, „planten, en‚ dieren op. Deze 
dampkringslucht wordt ook „door, de isfchen, ngsadernde omdat met her 
water fteeds lucht vereenigd is. 


„3 Water en andere vochtigheid. Waat deze. geheel anchtsbae 
houdt-de -organifche werking op „of wordt„ook. wel de organifche kracht 
geheel « vernietigd. Welk. een magtige prikkel -het-water is, dit kan 
men: zien, wanneer „na eene langdurige-droogte , een: zachte zomerregen 
valt. 4] go rf197 wete: 5 Vv 


Cd) Welligt kunnen alle vaste deelen van het organisch ligchaam ‘hiertoe gerekend 
worden , alsmede de bolletjes, welke zich in de fappen bevinden en bewegen. … 
1D : K 


Cr 


gei Het dichtoder \zon-is voor ‘vele ‘planten-en dieren een” noodzake- 
lijk nprikkeligmiddel , „hetwelk echter niet-beftendig “werkt. Voor vele: 
planten en dieren zou ook de beftendige prikkel madeelig zijns» Ook! in 
dit‚opzigt» zis »de; ronddraaijing;-der- hakdascpms diaree, wget 
“nacht elkander opvolgen , zeer heilzaam, vaii files 


5e Voedingmiddelen, vit, het dierens en plantenrijk, Deze dienen niet 
fn ontwikkeling ‚vorming en, onderhouding , voor zooverre zij 
je Be ud de „organilhe „deelen. van, het Jigebaam als „beflanddeelen. ver, 
eenigen „maar ook tot „opwekking „der krachten, „Zelfs zin: fommigen 


meer HARPER, als, prikkels , dan;tor, wording, vijsso ob vo screw 50 

sb nódolet dourty MOS tak Jort 

gk E nen vele ne e dingen Ónder wa omt fandigheden 

eenen pri re vol TTA VOON 120 onde Ik, 
B PE en oo al 54 il voorbe d, fommige, artfenij- 

we} HOU KE 23 9 
ER e huid , enz. 
m Lbr os, prik elingen, op dé hüid ens E: af} Ls ah saal se 


TAL deze \ voorwerpen ‚ waarvan wij gefprok en haet die: ienen als 
uitwendige prikkels. Maar er zijn ook inwendige prikkels, dat is 
zooddtiigen; welker in ‘de deèen Van Tiet Tigehaam zelven zijd”, en dus door 
de ‘werking der “organifchie kraêhten” Zelwe Voortgebragt zijn.” Hiertoe 
beliooreri!“dé fappefi” vn’ “pläntêi” efi°dieretr._[P'de bevrüichte! nF van 
de kiem „“vair het Zaden het" 3° worde” door” “de órganitchie Wer: 
king eene vloeiftof voortgebragt, waarin ‘bollètjës’ zijn „ wellké ‘door ‘de 
warmte in bewegings gebragt) wordens: Deze vloeiftofdienttöt: eenen 
prikkel voor->de vaten „waarin vzij. ftroomt terwijl zij zelve “doorde 
werkitig -der'watemsin ‘beweging: ‘iss Van “deze prikkeling ‘hangt af de 
werking dersvoeding ; zonder -welkeigeene splant:sof. dier beftaankarn:” 
Voor inwendige prikkels moeten ook gehouden worden de zenuwen“y 
welkesde {pieren en andere organen tot werkingen opwekken , waardoor 
peep ve eweginger ah ,ONEtAAN., on voo Ca) 
Ten „opzigke «van» „deze „prikkels, moeten wij nog dit opmerken „hete 


Ä welk 


C 25 ) 


wélk vooral. voór-bfize volgende belchotwing: gewigtig is-……v ouse vo 
_Wöor-zöó Herre been prikkel de:krachttot werking vopwekt 5 isshij 
eene “wibwörkendesvolbrengende “oorzaak (causa: êfficiens)'vvan „déze 
opwekking © maar Wij is geëne vitwêrkendevvolbrengende-dorzaak, van 
dié werkingen , welke nûsven doors die!opwekking gefchieden: Hiertoe 
kan hij flechts-befchouwd worden aanleiditg- gegeven te hebbens of 
dagpa de voorwaarde te, zijn „(causa adjutrix, remota , goadiode. 
Ik zie eenen dooden, vogel op den grond liggen. Ik ABB Ben “Wet 
den ftok voort. Deze (toot is dus de uitwerkende oorzaak van de 
beweging watt den. vógelz «én het-zou hier dus vréemd vzijn;te zeggen : 
ile heb \aatleiding ‘tov'die- beweging gegeveri, of de: {loot is, een prikkel 
geweest: voor den vogel; om « zich: « te bewegen. Maar. ftellen. wij: dat 
diervogel tewérdig: én gezond. was; en/alle bewegingen -kon. volbtengen 
welke aan zijne foort eigen zijn. Hij zal „dadelijk bij, den {toot,:opvlies 
ger.oe Hief is--dûs «miet de’{toot «de uitwerkendeoorzaak van. het: vlie- 
_ gen geweest „ maar. heeft: daartoe flechts-aanleiding- gegeven, óf zis. éen 
prikkel geweest „ waardoor de kaat van den vogel in vite „ger 
brug werden,» or Ù SR Bt GASAnrs 0, Sd amd 
»Zóö tis "de “däntrekking der- zon ‘eene uitwerkênde hed van. mede be- 
weging der aarde „omde. zon; maar de“wafmte en ‘het licht ‚hetwelk 
de’ ton “tan de aarde” geeft, - is- de opwekkende oorzâak vof de ‚prikkel 
Vân de werkingen der: organifche. krachten’ op de oppervlakte der aarde, 
Het is vooral noodig , deze twee begrippen wel van elkander te on- 
derfcheiden. Dezelve worden veelal zoodanig onder elkander gemengd 
et“ \verwisfeld- ; “dat zijs“zelfs-im de taal-niet behoorlijk onderfcheiden 
wórden, > Veelvuldige verkeerde redeneringen zijd hierdoor. in- de: natuur- 
Kumide ‘en: wijslsdgeerte , « in” het “bijzonder “bij de befchouwingván de 
Wederkeerige werking van -zielven ligchaäm- voortgekomen. « 
Het. verhandelde. oordeel ik. toereikend te zijn. ter-ontwikkeling vän 
K 2 hert 


C 26 ) 


het begrip van prikkelen prikkelbaarheid „en. ten bewijze. dat hetzelve 
wezenlijkheid heeft in de phyfiologie', datis, bij de werking. der orga- 
nifche krachten. … Laat „ons thans zien, of aan: hetzelve ook deze we- 
zenlijkheid ‘kan »toegefchreven- worden: «bij. de. werking der zielskrachten , 
en‘ in. het-algemeen bij de. wederkeerige werking van zielen, veh 
en hoedanig wij deze laatfte werking moeten befchouwen.… 


‚IL OpweKKING DER 'ZIELSKRACHTEN.  Weperkerkioë WERRING 
À DER, ZIEL EN_ DES LIGCHAAMS. 


Er is een wezenlijk werfchil (uafchee de werkingen; der ziel en, des 
ligchaams „en: dus tusschen de-zielss en ligchaamskrachten. Werkingen 


€ dal 


der ligohamkèn brengen iets voort in iets anders. „Een ligchaam ftoot - 


een ander ligchaam, trekt hetzelve aan de ftofdeelen trekken elkander 
aan 3 dev zon “trekt de aarde en andere ligchamen aan. … Het zoutlost 
zich’ zelven” niet-op ‚maar wordt door het water opgelost. De magneet 
trekt zich zelven niet aan ‚maar een ander. magneet, ijzer , enz.» wordt 
door denzelven aangetrokkens — Daarom geldt ook in de Natuurkunde de 
wet: Elk ligchaam blijft onveranderd ìn deszelfs toefband van «rust 
en van beweging ; indien niet eene oorzaak , (werfchillende van het 
ligchaam zelve) dien toefland verandert. De wederkeerige. werkwoor- 
den „welke wij-hier-plegen te-gebruiken , moeten dus in de pasfive be- 
teekenis” genomen worden, Wanneer wij zeggen: „ het. hout zet zich 
» uit, buigt zich,” beteekent zulks: het hout wordt door iets uitge- 

- zeten gebogen. Hester 
Dit heeft: niet minder plaats bil de organische ligchamen en sanke 
gen. De zenuwen en fappen brengen in de fpieren , en andere organen, 
werkingen voort. Er is eene wederkeerige werking tusfchen,de herfenen 
en de zenuwen , tusfchen de fappen, en de vaten waarin. zij befloten 
zijn. Het eene orgaan werkt op het andere , het eene deel van het or- 
gaan 


GC Ak) 


gaan werkt op een ander. deel van hetzelve. Geene zenuw, geene fpier, 
geen. orgaan „geen ligchaam brengt: eenige werking op zich zelven voort, 
maar altiĳd-‚op iets anders, dat is „bij alle ligshamelijke s-hetzij in- 
wendise of uitwendige » werkingen is de kracht tranfitif. Dezen 
regel zalmen zonder uitzondering vinden „ indien mende: onmiddellijke 
werking „ waarvan, wij, hier alleen, fpreken , van de-middellijke behoorlijk 
onderfcheidt, … A brengt eene. werking voort op‚-B, ven hierdoor: onitftaat 
dat Bop. A werkt. „Indien men hier-zegt, dat. A op zich zelven werkt, 

verftaat menhierdoor ten minfte eene::middellijke, werking. …—_…” ‚- 
Geheel. anders is de werking der ziel, welke niet-;behoeft-tranfitif 
te zijn, dat is „ tot iets anders over te gaan ‚ maarsin zichzelve, 
als het‚warey'kan befloten blijven. ‚ Het waarnemingvermogen opzich 
zelven -brengt-geene, werking op- of in iets voort.: Ik zie-deze tafel „ik hoor 
mijne ftem „ik gevoel door het. betasten van een ligchaam „dat deszelfs 
oppervlakte harden glad.is, Door-dit zien, hooren en gevoelen „breng 
ik geene verandering, voort. in-de tafel, in. de ftem , in de oppervlakte van 
het ligchaam. Zoo is het gelegen met alle vermogens der ziel, met de vere 
beeldingkracht „het „geheugen, het denkvermogen , het gevoel van het aan- 
gename en «onaangename „ het begeeren en-willen.  Wij-ftellen’ ons eenen 
bekenden voor „ {preken over deszelfs gelaatstrekken „ denken over het ka- 
rakter en de handelingen ‚van iemand: door dit alles, brengen-wij niet de 
minfte werking in iets buiten ons voort. Ik kan een onaangenaam ge- 
voel hebben „kan iets. begeeren en willen, een voornemen: opvatten 
zonder dat ik het-doorviets-openbaar „dat is; zonder dat ik op iets werk. 
Dit zoo» gewigtig verfchil tusfchen -ligchamelijke- en zielskrachten , 
toont reeds overtuigend-aan „dat ligchaam of ftof en ziel geheel on- 
gelijkfoortige zelfftandigheden zijn: want ongelijkfoortige zelfftandighe- 
den zijn zoodanige, welke ongelijkfoortige werkingen vertoonen. Beide „ 
ftof en ziel, toonen haar beftaan door werkingen , maar deze werkingen 
AR “zijn 


C 78 Dy 


zijn: geheel ongelijkfoortig), -dus“tmöeter zij) zelve ook <ongelijkfoortig 
zijne» De'ziel'is-dus miet iets ;-dat» ftoffelijk vof’ ligchamelijk. isz-en even- 
min ‘kunden de zielskrachten “onder. «de -ligchamelijke- „gerangfchike wor- 
depth TAAmaer padand ahedt wb dtikese gta Ad weiter 
> Deze werkingen ‘der -zielskrachten kunnen”zeker ‘oole traniif war 
den zoó > äls/oplaats” heeft „… wänmeer zij “bij ‘hét ligchaam’ werkingen 
voortbrengen”! Deze werking der zielop-'het tigchaam -ié. incüisfchën- van 
eerlen”geheëlsanderen dard:,, dat die: werking det’ ziel „welke in zich Zelge 
befloten blijft, en welke’ de grömdflag vari althare overige werkingen ‘is; 
\sDoor mijm fpreken geef ik dan” Ul “te-ketmien „ hetgeen’ ik denk", maar 
dit: fpreken:, “hetgeen voortkomt “uit eene-werking «der. ziel óp «het ig: 
chaam; isgeheel iets anders dän de werking def. ziel zelve „-welkê wij 
het»-denken: noemen. / In “den droómì denken ‘wij ook’; en” meerien “óók: 
zelfs ;-dat= wij fpreken j maar zelden fpreken wij ‘in “den “droomt! Het 
meeste, van hetgeen wij denken ‘gefchiedt zonder: fpreken, > ‘Devpijniy 
welke: ile! vgevoel®,. is -gehéel” iets anders daf" de beweging: der” fpieren , 
waardoor de (gelaatstrekken veranderd worden, en waardoor- aan anderen 
kenbaar! wordt, datvik pijn heb,’ Mer kan wel in het gelaat van ieinand 
zien; dat hij! diep ‘over iets! denkt 3 maar ‘het ‘denken zelf, ‘de gedachten 
en overwegingen vernemêù wij- niet „ enwij weten dus niët , indien hij ons 
hetzelve (miet -door ‘teekenen tekennén geeft ,- wat» hij’ bepaaldelijk denkt. 
Daaroms-zegtsrmen: ook®! gedachten zijn tolvrij „en het zou ‘otigetijmd 
zijn; indien “eene oregering. verkondigde; dat” zij” aam ‘elkenivonderdaan 
vrijheid,gaf.y óver hare maatregelen. te denken ; zoo als-hij wilde „ nis 
hijshétzelwésdoor geëne’ teekenén „ woorden of handêlingen: openbaârde. 
Decohgerijmdheid vis hierin gelégen , “ómdat niemand tij van deze vrije 
heid, beroöven kan’, en niemand ook wetën ‘kan , in hoeverre ik van de- 
ze! vrijheid. gebruik maak „dewijl pag denken ea rarifieivé wêr- 
king: is; 

Al 


C 2 ) 
Al ishet dâtvelke „werking der: Ziel’, “zoo alshet. waarnemer 3'voore 
ftellen „ denken, gevoelen, begeeren „ willetr, miet »zekere” bewegingen 
des. ligchaams-;gepaard gaat , blijft dir“ desniettemin waar z»-dat-alle ziels- 
werkingen”op sziëh “zelve intranfitif “zijn „en'‘“dus met de gek 


fpieren 9 zeuwen ,’herfenen geheel“ongelijkfoortig zijn, vol svod « 
erDóch lat sons” de esra ziel op: het’ rigid: nader 
befchouwens; veil 155 «ter aan jbiub: error oalièur-biadreuwsddas 291 


“oKunnen wij ftellig valve sik „der ziel” de herfnen en zenuwen 
in beweging brengt,” dat is’, dat zij wan dezerbeweging of verandering 
nietde 'medewerkende” (caufa-adjutrix) „ maarv'de‘bewerkende -oorzaak 
(caufa efficiëns)” “zij; even zoo als bij voorbeeld de druk: der lucht de 
er gern gk angan ás — van” “het voprijzen “van v-het”- water … inde 
pompPsbout oorenb azimmv ‚nova ns maadag il te9e dais: „av basdmv 
‚ „Het vaal oioefetijk zijn ven veene ftelling ‘te-verdedigen. - sies 
heeft: ook reeds, van de! vroëgfte: tijden: der wijsbegeerte af -3op 'de-'Wwee 
_ derkeerige werking ‘van’ ziel en ‘figeliaam  tegenbedenkingen gemaakt; en 
verklaard „> dat het-ónbegrijpelijk sis, hoe! dezêlvetusfchen zoodanige 
ongelijkfoortige wezens, als de ziel en het ligchaanr; het pregeerndd 

enshet:4toffelijke zijn) kan plaatsshebbdms vol nooot on voonmeW 

. Doorsverfchillende-hypothefen. ‘heeft!‘:men »deze- zwarighêid:e getracht 
weg”te nemen, en de zaak als begrijpelijk voor te ftellen. Doch er 
zijn ook vele wijsgeeren geweest, welke het geheele begrip van weder- 
keerige “werking verwierpen’; err “hrètzelve onder” die’ fchijaweorttegen 
priadtett „rdâd  welké alle” wezënlij Khetd d”ontbreëkt.” “LEiBNiTZ ftelt’, dat 


EM enlij MIND EF UIR EHOYR DJ LIOH MH 


ziel, en, Îigchaam „van, elkander, geheel, onafhankelijk „zijn „ dat. het „dus -gê- 
heel, verkeerd is;; »aan te \memên'yralsof„de-eene op: de andere zou’ were 


kéns» niét meerde Befchikte hûrnionie"plasts” heeft ; waar- 
er, 0 Bepaald “op ‘känder volken ‘ziels- ‘èn ligchaams- 


At Panos b EEN 
gr03 wb Ta swa sh noinw supilgns voy sildnissid Hiaoutd? «wer: 


C 80 }) 


werkingen „ont{taan „ hetwelk, den fchijn. tombes» ‚alsof de, eene „oor- 
zaak; van. de-andere zij, (e)ivn _ nosooer zal 
„Het Zdealismus en het Marerialismus lekken: mad van /GoRGIas 
door, ‚Het eerfte vernielt de ligchaams- „ het andere de-zielswerkingen,, 
en beide maken dus die wederkeerige werking tot een’ blooten,fchijn zonder 
wezenlijkheid.: Eik van deze drie. hypothefen.is {trijdig.met de getuigenis 
der zelf bewustheid , welke ons duidelijk aanwijst , dat ligchaam en’ ziel 
beftaan-; dat ligchamelijke en. zielswerkingen, geheel verfcheiden zijn ;-doch 
in denaauwfte betrekking stot, clkander ftaan en van elkander afhangen; en 
aan-deze getuigenishouden-wij ons „en voor het overige „gaarne. belijden- 
de, datgene niet te weten, wat.wij niet weten. „ bekennen wij ons onver= 
mogen ‚ om eene eenigzins naauwkeurige en‚ voldoende. verklaring van dit 
verband van ziel en ligchaam te geven , vermits daartoe zoodanig;eene 
kennis vari „de natuur dezer,-twee. zelfltandigheden vereischt - wotdt , 
welke ‚de mensch verre. af is <te. bezitten, Wij kunnen van -dit alles niet 
anders! zeggen of weten ‚dan: hetgeen. inde. bewustheid. „bevat zis door 
dezelve -bevestigcwordt ‚of met dezelve overeenftemt , en, ie is, A 
niet-ânders dan werking. ani’ 
___Wanneer dus tegen het beftaan, der ziel of beter, ee tegen 
het-sverband: van …derzelver «werkingen „bedenkingen. gemaakt „worden , 
ra laf ris roov Hil rod less 9 mon — waare 


ev _qivod afsedag dor 57 ERG, 


a Ce) LeiBNiTz zegt hiervan;in zijne Nouveaux essais sur FP entendement humain, _ 
” ‚ pas que nous en } ayons aucune ‘idée comme nous n'en avons aucune expérience. Les 
ss ‘Cartesiens avouent eux mêmes, gue les ames né saur tent donner une force nou- 
ss vellevà la matiere „ mais ils pretendent qu’elles-lui ‘donnent une nouvelle ‘determie 
„nation „ou, direction. de la force qu ’elle.a déja. Pour moi, je soutiens, que des 
» Ames ne, changent_ rien dans la force ni dans Ja direction des corps, 4u, Pun 
» serait aussi inconcevâble et aussi dêraisonnable que Vautre, zeis se faut servir 

» de Pharmonie préetablie pour expliquer Vunion de lame et du corps.” 


( 81 ) 


“waarvan. de oplosfing eene grootere. kennis vereischt , dan-ons door de 
bewustheid. zelve kan. gegeven worden , dan moeten. wij verklaren ‚dat 
wij tot zoodanig eene oplosfing volkomen ongefchikt zijn, doch ook 
tevens ‚dat het, ons ongerijmd woorkomt, de getuigenis der bewuste 
heid uit hoofde van zoodanige bedenkingen te willen verwerpen. Alle 
kennis der waarheid, indien er eenige is, moet van de uitfpraak der 
bewustheid. uitgaan, ja zelfs moeten alle tegenbedenkingen, indien zij 
iets zullen beteekenen , op dezelve gegrond zijn. De poging , om een 
hooger beginfel te vinden, waarin het fubjective en objective , het on- 
ftoffelijke en het ftoffelijke zich, vereenigen „en , gelijk men dit noemt , 
identisch worden, is eene poging, om boven de bewustheid (welke 
ons „niets. van ‘zoodanig een beginfel verkondigt), en dus boven de 
perken ‘te gaan , welke aan ons kenvermogen zijn aangewezen ; en_ zoo- 

‘danige pogingen kunnen flechts tot metaphyfifche droomen geleiden. 
Intusfchen „ wanneer de natuurkundige eene „werking in de natuur 
niet verklaren kan, tracht hij analogiën of overeenkomften derzelve met 
andere „werkingen te vinden. Dit vinden van overeenkomften ís. voor- 
zeker bij de befchouwing der natuur, welke ons overal „hoe meer, wij 
in derzelver werkplaats indringen ‚bij de grootfte verfcheidenheid ; een- 
heid „en „overeenkomst. vertoont en: daardoor. voor het verfland-zoo 
belangrijk wordt, zeer gewigtig, en is reeds op zich zelve meer of min 
eene wezenlijke vordering en kan tot hoogere geleiden: -Zoodanige 
analogiën, welke altijd op zekere begrippen gegrond zijn vinden wij, 
zooals. het mij, toefchijnt, «ook. hier. Het begrip van opwekking en 
prikkelbaarheid , hetwelk „ gelijk wij zagen ; door de verfchijnfelen en 
werkingen. in, de organifche natuur” wezenlijkheid ontvangt ; kan ook 
tot de betrekking der ziels-. en ligchaamskrachten uitgeftrekt worden. 
Ingevolge van-deze uitbreiding van dit begrip ftellen wij, dat de -bewe- 
ging des ligchaams niet door de ziel wordt voortgebragt, want -dit 
L gee 


( 82 ) 


gefchiedt door de organifche ligchamelijke krachten, maar dat de ziel 
door hare werking de werking der ligchamelijke krachten opwekt, 
zoodat dus de ‘werkingen der ziel, welke op zich zelve intranfivif 
«zijn, voor «de ligchamelijke krachten “tot prikkels dienen, en in zoo 
verre , maar ook alleen in die vere eet ademen pet 
worden. > Te) , 9 

«Gelijk dus een” bepaalde mnrindeignind de organifche krachten tot 
werking opwekt, en deze door hare werkingen een levendig dier (het 
kuiken) „ althans «een -orgânisch dierlijk ligchaam „voortbrengen „ zoo 
worden okv-de. organifche ‘krachten van het ligchaam door de ziels- 
krachten opgewekt , om zekere ligchâmelijke weranderingen en bewegin- 
gen voort té brengen. Ammers kunnen de meest ongelijkfoortige krach- 
ten elkander tot werking opwekken, Wanneer ons dus. een LEIBNITZ , 
een materialist of idealist tegenwerpt : Hoe kan de ziel, welke gij toch 
ftelt , dat geheel ongelijkfoortig is met chet-ligchaam „op ‘het ligchaam 
werken 2 kunnen wij daarop wederkeerig de wragen voorftellen: Hoe 
kan ‚de warmte , welke toch geheel ongelijkfoortig is met de organifiche 
‘krachten „-deze'- krachten opwekken? Hoe kan de vochtige aarde de 
„organifche krachten in den-eikel opwekken, zoodat hierdoor een hooge 
eikenboom in. den Joop des «tijds ontftaat 2? Waarom zou. men dus niét 
éen « foortgelijk verband wisfchen de zielskrachten- en de pen gand 
hennie krachten. kunnen ftellen ?. 

“„Indien-“deze voorftelling “van. wederkeerige. werking der krachten ge- 
grond is,dan. kunnen wij hier,/als het ware, eene “voortgaande 
reeks “van “prikkels aannemen. De zielskrachten- werken als prikkels 
“meer onmiddellijk welligt op. de. herfenen, de werkingen der herfenen als 
prikkels ‘óp de „zeriuwen, de werkingen der zenuwen als prikkels op 
de fpieren, em „zoo. ont{laan de bewegingen des ONEENS welke wij 


als „voortgebragt-door de ziel befchouwen. 
De 


(83°) 

De werking der. zielskrachten op de ligchamelijke organifche krach» 
ten, en welke wij de werking van de ziel op het ligchaam noemen, 
kunnen wij, ingevolge de getuigenis der zelf bewustheid, tweevoudig 
tellen. Vooreerst kan. die „werking uitgaan. van die kracht der: ziel, 
welke wij der;wil noemen ; en zoodanige werkingen noemen wij welle- 
keurige werkingen en bewegingen. Antusfchen kan de wilskracht plaats 
hebben zonder. die beweging. Wij. kunnen, geenszins elke. beweging 
volbrengen „welke wij willen „noch, op die wijze „ met die fnelheid, 
fterkte en in, die rigtingen, welke ‚wij. begeeren; — hier is de wil 
hoogst beperkt „ een. bewijs, dat deze zielskrachten hier ‚niet anders 
dan als prikkels werken „ en alle abdis door de. ligchamelijke 
krachten gefchiedt.. 

Maar de „werkingen beweging zu ee kan zonder onzen wil, 
ja tegen onzen wil gefchieden „en dan wordt dezelve, onwillekeurig ge- 
noemd ; welke onwillekeurige werking intusfchen ook door de, werkin« 
gen der zielskrachten, als prikkels kan voortgebragt zijn, In dit.geval, 
en „indien, die werking. zigtbaar of hoorbaar is, kan zij ons-den toe- 
ftand , de „handelingen en aandoeningen der, ziel van iemand. aanwijzen, 
Wil „men, niet „dat zoodanig iets aangewezen worde „dan tracht, men 
die, onwillekeurige „bewegingen te onderdrukken, „vooral door het. ver- 
mogen „ „hetwelk men, heeft „om, willekeurige bewegingen voorttebrens 
gen. Heeft die: onderdrukking. niet. plaats „dan ontftaat ‚ hetgeen wij 
zeggen 3 het Jigchaam, iseen fpicgel,.der, ziel „ dat is, de beweging en 
verandering des ligchaams, voortgebragt door de werkingen der ziel, 
als prikkels ter opwekking der zenuwkracht , zijn overeenkomflig met. 
dievopwekkende werkingen,” Hoogst merkwaardig is het „dat elk onzer 
meer of miri Weet waarin ‘deze’ oyëréenkomst betaat ; of waarin Zich 
_ dezelpe ‘optnbaart. Wannéer de’ zielskrachten als prikkéls fterk öp-het 
ligchaam ‘werken; ‘kan mer op, het gelaat … in ‚de houding en, werking 

L 2 van 


KMD. 


van het ligchaam zien, en door de natuurlijke klanken vernemen , het- 
geen er, in het algemeen genomen, in de ziel omgaat. Hoe zou ook 
anders het ligchaam een fpiegel der ziel voor ons kunnen wezen , indien 
ons deze overeenkomst geheel onbekend was? (f°) 8 

Doch ik fte] niet alleen , dat de zielswerkingen een prikkel zijn voor 
de ligchamelijke krachten , maar ook even zoo , dat de ligchamelijke wer- 
kingen een prikkel zijn voor de zielskrachten, De zenuw gevoelt niet, 
de herfenen denken en begeeren niet, maar de werkingen der herfenen en 
zenuwen , kunnen het ken-, gevoel- en begeervermogen opwekken. In 
deze prikkels , welke de ligchamelijke organifche werkingen aan de ziels- 
krachten geven, beftaat die werking, welke wij noemen: de werking 
van het ligchaam op de ziel. Hierbij fchijnt het gevoelvermogen meer 
onmiddellijk door de ligchamelijke werking opgewekt te worden , terwijl 
de werking van dit gevoelvermogen , het waarneming- en begeervermo- 
gen opwekt. 

Door een voorbeeld zal het gezegde opheldering ontvangen. Ik zie 
een voorwerp voor mij op de tafel liggen. Dit voorwerp kaatst het 
daglicht terug , hetwelk 1m de oogen gaat, en door de vliezen en voch- 
ten van het oog gebroken , op het netvlies valt’, en dus op de ge- 
zigtszenuw eenen indruk maakt. Dit is dus een prikkel van het 
licht, waardoor de zenuwkracht wordt opgewekt. (g) Tot dus 
verre is alles flechts eene ligchamelijke werking. Maar de ligcha- 
melijke werking der thans opgewekte zenuwkracht, werkt als prik- 

kel 


„(f) Uitvoeriger heb ìk hierover gefproken in mijne verhandeling „ de menfchelijke 
kennis, eene teekenskunde, geplaatst in het tijdfchrift, de Fakkel, 1835 

(2) Dat er beelden van de zigtbare voorwerpen overgaan, welk gevoelen van DE- 
MocRITUS, ook thans wederom verdedigers vindt, zal toch wel onder de fabelen en 
natuurkundige droomen moeten geplaatst worden, È 


CH) 
kel op die zielskracht , welke wij Aet gevoelvermogen noemen. Jk voel 
den indruk op het oog , vooral wanneer dezelve onaangenaam is, z00 
als, indien het voorwerp te fterk verlicht is. Maar deze zielskracht , 
het gevoelvermogen , wekt ook die kracht op, welke wij het waarnee 
mingvermogen noemen. Jk neem waar het voorwerp, dat is, ik word 
mij bewust, dat het voorwerp beftaat , hier in mijne tegenwoordigheid 
is , zekeren vorm en grootte heeft, 

Zoo is het met al de zintuigelijke waarnemingen gelegen. Er 
is een ligchamelijke, niet organifche prikkel; zoo als diegene, wel- 
ke door het licht op het oog, door de trillende beweging der 
lucht op het oor, door de fijne uitvloeifels des ligchaams op het 
reukorgaan, door de zoutachtige deelen op. de tong, en door de 
tegenftandbieding op. het tastvermogen, wordt voortgebragt. Door 
dezen prikkel wordt eene organifche kracht, de zenuwkracht , opge- 
wekt, deze wekt door hare werkingen het gevoelvermogen op, en dit 
het, waarnemingvermogen , terwijl dan tevens meestal ook de overige 
zielsvermogens, zoo als de verbeelding , het geheugen , het denk- en 
begeervermogen ‚ in werking gebragt worden. 

Ik raak een gloeijend ligchaam aan en brand mij, Door de hitte wordt 
de zenuwkracht fterk opgewekt, en de hevige werking , hierdoor ont- 
ftaande „ is een geweldige prikkel voor het gevoelvermogen. Ik gevoel 
de, fimartelijke pijn , welke men het branden noemt, en welke geheel 
iets anders is, dan een toeftand of werking der zenuwen. 

Het gevoelvermogen kan ook opgewekt worden , zonder dat de voors 
ftelling. en de bewustheid van een voorwerp ontftaat. Wanneer bij de 
Galvanifche werking, in de rij der geleiders , de een den vinger op de 
tong van den tweeden, en de tweede op de tong van den derden houdt, 
en nu de keten gefloten wordt, dan ontwaart de tweede op zijne tong 
eenen zekeren fmaak , en de derde eene flikkering in het oog. Hier wordt 


ale 


(86 ) 


allêën het ‘gevoelvermogen ‘opgewekt; zonder dat er eene waarrning 
van eenig voorwerp rag heeft. á 

‘Bij ‘den honger is) eené organifche herma vooral vande maag, 
HN deze werking is geenszins de Aoriger zelf ; maar zij werkt als 
prikkel op. het gevoelvermogen , waardoor dat gevoel onttaat, het- 
geen men honger noemt, welke “des te fterker’1s , naarmate de ‘prike 
keling fterker is, Hoe fterker dit gevoel is , des te meer wordt daar- 
door hiet begeervermogen om den honger te (tillen, ópgewekt. Daar- 
om, is honger ce ‘zooveel vermogende “prikkel bij menfchen en’ dieren „ 
om de’ krachten , zoowel van Het Neri als van de bre in beweging 
te brengen. ot QA A 

Hetgeen hier gezegd is li bij elk ligchamelijk gevoel plaats te 
hebben. “Het ligchaam wordt uitwendig of inwendig aangedaan; de ze- 
nuwkrachit wordt hierdoor midddllijk ‘of onmiddellijk opgewekt, en hiere 
door hét ‘gevoelvermogen; netwélk een aangenaam of oraangenaam lig- 
chamelijk gevoel voortbrengt. Het is ook waarfchijnlijk , dat andere 
vermogens der ziel, zoo als de verbeeldingkracht , ‘het geheugen , het 
denkvermogen , het zielegevoel, dat uit voorftellingen ontttaat , door de 
werking ‘der zenuwkracht opgewekt worden, of opgewekt kunnen’ wor 
den, Welk eenén invloed de toeftand en werde van het ligchaam op 
de verbeelding en het geheugen heeft, is bekend. Of intusfchen ‘alte 
werkingen der ziel door Tigchamelijke werkingen. middellijk of onmîiddel-” 
lijk zouden opgewekt worden , dit kunnen wij gemend ertoe ae en’ 
is, “ook niet waarfchijntijk, 28 

dien” in het door óns voorgeftelde waarheid is , dan zijn de’ wer- 
kingen der ‘krachtéh” van’ ziel én ligchaam , de eene een prikkel voor 
de andere,» ‘en “dat” beftaat hierin voornamelijk het verband van ziel 


ao asen Vine (18 MIE If 


Xx 
en n ligchaam, al f 
OD #5 KEO AME iS Ji Did: {i Î Í Maar 


r 
„li 6 


(C 87. 


Maar. deze anologie gaat nog verder. Gelijk de . zenuwkracht „een 
prikkel is voor de fpierkracht ‚en in, het algemeen elke organifche kracht 
eene. andere tot werking kan opwekken, zoo-is het ook met de-ziels- 
krachten zelve gelegen ; de werking van,de eene wekt de werking van 
de andere op, gelijk. wij reeds in,de aangehaalde voorbeelden gezien 
hebben. De vier vermogens der ziel, het waarnemingvermogen, ,waar- 
toe ik ook de Rede reken, het woorflellingsvermogen „ waartoe ook- het 
verftand en het geheugen behoort, het gevoels en begeervermogen , zijn 
in zoodanig eene betrekking tot elkander, -dat‚het eene een prikkel is 
voor «het andere; hetwelk dan ook de rede is, waarom zij meestal al- 
len te gelijker tijd werken „ hoewel nu eens de werking van het eene dan 
wederom de, werking van een ander vermogen fterker en weelvuldiger is. 

Tot een voorbeeld hiervan kan het volgende dienen, Wij hooren 
eene verhandeling, vernemen „de. woorden ‚en. verftaan dezelven. Bij de 
klanken dus, die de verhandelaar. doet hooren, wordt ons waarneminge 
vermogen opgewekt „maar tevens ook. het geheugen, het denkvermo- 
gen, en de terugroepende verbeeldingkracht, want anders- zouden wij 
de klanken niet, kunnen: verftaan , en den redenaar in zijne befchouwing 
geheel „niet. volgen ‚kunnen. Ook is de fcheppende werbeeldingkracht 
hierbij „veelvuldig bezig, hoewel bij den eenenmeer dan-bij den ande- 
ren. Op die wijze zijn dan al die vermogens in werking , welke wij 
„door het. geflachtswoord „et kenvermogen, aanwijzen. -Maar daarenbo- 
ven‚hoe ook,de. verhandeling zijn moges altijd is tevens het gevoel. 
enhet begeervermogen van den tochoorder daarbij werkzaam. Wekt 
het. onderwerponze.belangftelling op „ wordt hetzelve. goed. voorgedra- 
gen „ leeren wij: daardoor „iets „hetgeen wij wenfchen te kennen , dan 
wordt. het gevoelvermogen, opgewekt; wij hooren met genoegen den 
redenaar , en onze, opmerkzaamheid. toont “aan,dat wij wenfchen te 
hooren , hetgeen hij verder zal zeggen, Geene belangflelling en op 

merk- 


CBE) 


smerkzaamheid is zonder werking van het gevoel- en begeervermogen. 
‘Maar heeft het tegendeel plaats, wekt het onderwerp niet onze belang- 
flelling’ op; moch ‘hetgeen daarover” gezegd wordt, noch de wijze ;“op 
vwelke ‘het “voorgedragen” wordt, ‘dan wervelen: wij ons, en geene ”ver- 
weling ‘is ‘zonder een onaangenaam gevoel, en zonder begeerte; * Wij 
wenfchen , “dat « de verveling eindige, ende verhandelaar tot- het flot 
‘zijner verhandeling kome. Zoo is het gelegen met alle werkzaamheden 
van den“ menfchelijken geest. Altijd iser eene zamengeftelde werking 
van bijna al de zielsvermogens, 1491 1 
ie Gelijk dus het ligchamelijke leven,’ zoo befltaat ook het zieleleven in 
“gedurige opwekking van werkingen, door. prikkels voortgebragt , en 
juist door zoodanig eene reeks van opwekkingen, worden de krachten 
der menfchen op veelvuldige wijze in beweging gebragt, geoefend en 
ontwikkeld, Ja , “ook onze zelfbewustheid wordt door ligehamelijke 
prikkels op «de zintuigen opgewekt ; want de door die prikkels voort- 
komende witwerdige waarneming kan niet zonder de inwendige , dat 
is, niet zonder de’zelfbewustheid zijn. Ik zie een voorwerp „hoor 
eenen klank , betast een ligchaam — ik kan dit niet waarnemen , zon- 
der dat ik mij ‘bewust ben, dat ik het- ben , die ziet, hoort en be- 
“tast 5 — dus wordt bij elke uitwendige waarneming de zelfbewustheid 
opgewekt. 9 
»-De woorden „welke wij hooren of lezen, maken eenen. indruk op 
ons; die de verbeelding” en het denkvermogen’ opwekt, en aan‘onr 
gevoel ;- aan “onze ‘neigingen en begeerten eene bepaalde rigting geeft. 
Eene voorftelling wekt ‘eene’ andere op , dië haar vergezelt ; volgens 
de wetten der ‘gelijktijdigheid en gelijkvormigheid. De fchoone vormen 
in de natuur ‘en ‘kunst, de harmonie en melodie“der toonen zijn een 
prikkel voor” de” verbeelding , den kunstzin en het gevoel. - Van hier 
ook de. gewigtige invloed der voorbeelden en in het algemeen- vat den 
Tm mensch 


ana “ct 


Ha 


C 89 ) 


mensch. op den mensch, De maatfchappij, of de omgang met men- 
fchen, is daarom tot de ontwikkeling der zielskrachten bijzonder dien- 
ftig , omdat hierin zoo vele prikkels zijn , waardoor de ligchaams- en 
zielskrachten beftendige opwekking’ ontvangen. Van de boomen, zeide 
SOCRATES „ kan ik niets leeren „ ik blijf dus te Athene. 

Van de veelvuldige pfychologifche verfchijnfelen , welke ik hier ter 
ftaving mijner ftelling aangaande de opwekking der zielskrachten , of 
althans, ter nadere verklaring van dezelve , zou kunnen aanhalen , kies 
ik flechts eer. Men weet, welk eenen invloed de organifche werking 
der teeldeelen op de verbeelding hebben, Men zal toch niet kunnen 
(tellen, dat zoodanig eene organifche werking beelden in het ligchaam 
voortbrengt, welke alsdan door de inwendige waarneming voor den 
geest zouden gebragt worden. Dit zou eene vreemde verklaring zijn , 
waarvan men zich niet eens eene duidelijke woorftelling kan maken. 
Eenvoudiger en. overeenftemmende met de analogie is deze verklaring , 
dat door die organifche werking de verbeeldingskracht tot eene be- 
paalde werkzaamheid wordt opgewekt. 

Men veroorlove mij aangaande de wederkeerige werking van ziel en 
ligchaam nog eene aanmerking. 

Het ligchaam hangt dus , volgens onze, thans ontwikkelde , voorftel- 
ling der zaak, van de ziel af , en de ziel van het ligchaam „ voor zoo 
verre de werking van de eene zelffPandigheid tot een prikkel ver- 
flrekt voor de werking van de andere. Deze afhankelijkheid is dus 
niet volkomen, noch onbeperkt. Elke zelfftandigheid heeft als zoo- 
danig hare eigene bepaling tot werkzaamheid. Gelijk de ziel niet 
het ligchaam tot alle werking, welke zij wil, of waartoe zij aan- 
fpoort „ kan opwekken, zoo kan ook het ligchaam de ziel niet tot alle 
werkingen, waartoe -deszelfs prikkel opleidt, opwekken. In de zelf- 
ftandigheid zelve kunnen ook tegengeftelde prikkels zijn „en bij dezen 

M ftrijd 


CP D 


ftrijd is de overwinning dáár, waar de grootfte kracht is. Het- dier — 
zelf volgt niet elken prikkel; de hond. bedwingt zijnen toorn „ hij. ont- 
houdt zich, van iets te eten , dat voor hem- (taat, offchoon daartoe een 
fterke prikkel. voorhanden is 5. omdat. hij. voorde firaf_ vreest. 
Onder de zielskrachten des. menfchen is er-@ene,-welke wij ders wils 
of de kracht van den wil noemen, welke niét alleen gelijk wij gezien 
hebben, „door haren prikkel het, ligchaâm: tot veelvuldige bewegingen en 
handelingen. kan opwekken, maar ook aande. werking „ door ligchame- 
lijke. prikkels voortgebragt „ meer of min kan--tegenftand: bieden; en 
het. gevoel, dat door. die prikkels opgewekt. wordt „kan verzwakken. 
Wij kunnen ons ligchaam harden ‘dat is, wij kunnen maken „ dat ‘de 
ligehamelijke ‚prikkels minder-op het gevoel werken: Wij kunnen ook 
het. tegendeel,--doen,„ en „door „onzen wil-den-indruk der prikkels ver- 
meerderen. Wij- kunnen … het’ oog ‚het - oor - het « betastingvermogen 
oefenen „om, ook: de. fijnere, zwakkere ligehamelijke indrukken te ges 
voelen. en. daardoor; de. ligchamen - en: derzelver- hoedanigheden: des :te 
juister en vollediger waar te nemen. Wij-kunnen ‘onze opmerkzaam: 
heid, „op iets. vestigen”, „waardoor deszelfs - indruk vermeerderd „ende 
indruk van andere voorwerpen en voorftellingen verzwakt wordt. « Wij 
kunnen eindelijk hoe langs-hoe meer-eene-heerfchappij over ons: zelven ver- 
krijgen ‚dat is„onze wil „geleid door verftand en rede „kan, zich meeren 
meer van. den ligchamelijkenprikkel:, «en, vande daardoor‘opgewêkte neis 
gingen en-begeerten onaf harikelijk makens. De-wil-kan de néigingen beftus 

rens hij, kan-de prikkels-wverzwakken , of geheel onwerkzaam: maken. 
„Dit is de verftandelijkeven- zedelijke. vrijheid, welke elk ‘onzer moet 

trachten. te „handhaven en tte volmaken, Het hoogere: moet over het 
lagere heerfchen , -hierin-sís de beftemming, «de waarde, de veredeling 
des, menfchen gelegen. Door: de getrouwe vervulling onzer pligten , en 
door, de. keus van hetgeen onvoorwaardelijk goed: is , toonen’'wij , dat 
f wij 


( 9) 


wij onze „vrijheid handhaven.- „Het,-Christendom ende echte mis: 
geerte noemt hem ‚die zulks niet doet „eenen verachtelijken aaf. 

‚ Voor velen 5” dies zulks. niet: bij-zich zelven ondervonden -hebben sis 
het bijna ongeloofelijk „wat. een fterke-‘en ftandvastige, wil vermag;, 
wanneer dezelve op eene idée sonwrikbaar gerigt:is „dat de geheele ziel 
vervult, en inhet bijzonder’; wanneer, dezelve door, zedelijke en Gods- 
dienftige woorftellingen „met „moed en -kracht bezield is, „Hoe zwak 
vertoonen zich «dan de »ligchamelijke prikkels ,-hoe-onderdanig-zijn alse 
dan de; door deze prikkels voortgebragte; neigingen-en, begeerten | Niet 
alleen-dedood-s.eri. vrijwillige. ‘afltand, van: al hetgeen: tot de zinnelijke 
natuur behoort; maar ook vreesfelijke martelingen „worden alsdan min- 
geacht en ovêrwonnen; en- men blijft „getrouw vaán- hetgeen. men als 
waar en-goed erkent. Van de Apostelen: en. dereerlte Christenen wordt 
ons verhaald „dat zij. blijde „waren „om jezus wille vervolgingen en 
fmart te „lijden ‚v-en veen’ PAuLUS roept uits, Wie zal ons fcheiden 
» van de liefde van curistus? „verdrukking of-benaauwdheid;- vere 
» volging , ‘honger „ naaktheid , gevaar-of fmart. In- dit alles zijn wij 
„ meer dan overwinnaars door Hem. die-…ons lief gehad heefts Want 
mik ben verzekerd „> dat noch-dood , noch even „noch engelen „noch 
„ overheden , noch magten , „noch stegenwoordige ‚noch. toekomende 
» dingen, noch ‘hoogte 5 noch diepte j-nochveenig ander fchepfel ons 
» zal kunnen fcheiden van de liefde rn welke is in CnrisTo Jesu; 
„ onzen Heer.” lo sinsid asc „sdam etshna 

Ziet daar. de kracht van: ia en onderfteund en, bezield door. Gods- 
dienftige en--zedelijke beginfelen , vooral door de liefde. - Ziet daar de 
zedelijke vrijheid gehandhaafd en ‚volmaakt. Op zoodanige voorbeelden 
moest ‘de blik gevestigd zijn 3 wanneer mêén' hier klaagt: ik wilde wel, 
maar ik kan niet; de geest is gewillig maar het vleesch is zwak, 
of liever: De ligchamelijke prikkel is flerk ‚de hooge geestkracht 

M 2 is 


C 92 ) 


ts zwak, en kan daarom geen genoegzamen tegenftand bieden, Even- 
wel. beftaat toch hierin niet de hoogfte graad van zedelijke volmaking, 
waartoe de mensch hier op aarde moet trachten te naderen „dat hij in de 
opvolging van zijnen pligt, fteeds bij zich zelven tegenftand en ftrijd vindt, 
en hierin overwint, maar dat hij door oefening en overwinning, in 
het bijzonder door liefde en achting voor al hetgeen goed en edel is, 
het zoo verre brengt, dat de inwendige ftrijd en tegen{tand meer en 
meer ophoudt, en het hem tot eene tweede natuur, als het ware, 
geworden is, zijnen pligt getrouw te volbrengen , en dat hij daarin juist 
zijn hoogfte levensgenot ftelt en vindt. Dit is de hemel op aarde, 
voor zoo verre wij denzelven op onzen aardbol kunnen vinden , en 
dit bedoelt mede het Christendom , wanneer het de liefde als de bron 
onzer zedelijke handelingen en beginfelen. felt. Dat is toch niet het 
fchoonfte ideaal van «eenen Staat , waarin de oppermagt fteeds gewel- 
dige maatregelen moet nemen, om de rust te handhaven en het oproer 
te beteugelen, maar veeleer die Staat ,„ waarin zoodanig iets geheel niet 
noodig is, en elk een gewoon is regtvaardige wetten op te volgen en 
te eerbiedigen, en zulks gaarne doet. 

Ons befluit is dan het volgende: Het ligchamelijke organifche leven 
is geheel ongelijkfoortig aan het zieleleven. . Geene overeenkomst vertoont 
zich in de werking van beide. Bij den mensch zijn dezelve tot een 
geheel “vereenigd, zoodanig, dat de werking van het eene die van het 
andere opwekt. Maar hieruit volgt geenszins, dat het zieleleven van 
het ligchamelijke geheel afhankelijk zou wezen. Er is integendeel eene 
hoogere zielskracht in ons, welke , ontwikkeld zijnde , aan de ligchae 
melijke prikkels tegenftand bieden „en dezelve verzwakken kan, welke 
ook de, met het ligchamelijke leven meer in gemeenfchap ftaande „ la- 
gere zielsvermogens., “zoo als de verbeeldingskracht „ „de ‘zinnelijke nei- 
gingen «en het-ligchamelijk gevoel , kan. befturen en ons tot die ver- 

ftan- 


C-93 ) 


ftandelijke en zedelijke vrijheid kan brengen , waarin de hoogere men- 
fchenwaarde beftaat, 

Hetgeen hier gezegd is van de ongelijkfoortigheid van het ligchame- 
lijke en van het zieleleven , en van den graad van onaf hankelijkheid , tot 
welken het laatfte reeds hier op aarde kan komen „ dient ook „ dunkt 
mij , in aanmerking genomen te worden bij de vraag: is de ziel onfler- 
felijk ? kan de ziel beflaan zonder ligchaam? Volgt uit het verdwij- 
nen van het ligchamelijk leven het verdwijnen van het zieleleven , dat 
is, moet de werking der zielskrachten ophouden, wanneer die der 
ligchamelijke krachten ophoudt? Ik zie niet , wat ons noodzaken 

„zou, zulks te ftellen?- Zieleleven en- ligchamelijk leven zijn immers 
geheel ongelijkfoortig , en het eerfte kan immers reeds hier in fommige 
opzigten eenen zekeren graad van onaf hankelijkheid van het laatfte ver- 
„krijgen. Of kan de hoogere zielskracht niet anders , dan door het lig- 

_ chaam in werking gebragt worden? Moet een toeftand van het #k of 

van de ziel, waar de opwekking der zielskrachten door geheel andere 
prikkels , dan door de tegenwoordige ligchamelijke gefchiedt, als on- 
mogelijk gefteld worden? Dit zal toch wel niemand op goede gronden 
kunnen bevestigen. Wij kunnen zelfs verder gaan en vragen : zouden 
niet ook de grondkrachten der ziel eens kunnen werkzaam zijn , zon- 
der prikkels door andere krachten te ontvangen? Twee krachten ver- 
toonen zich als zoodanig in de ligchamelijke natuur , en deze zijn de 
aantrekkende en afftotende kracht, welke door velen als grondkrachten 
der ftof befchouwd worden, Kunnen er dus niet ook bij de ziel zoo- 
danige onafhankelijke krachten zijn. Wij zouden zeker hier. de perken 
overtreden , welke aan het menfchelijk verftand gefteld zijn , indien wij 
hieromtrent bepalingen wildên maken, ja wij kunnen ons niet eens 
voorftellen , wat de ziel zonder het ligchaam is, en hoe zij zonder het 
ligchaam zou kunnen werken, dewijl ons voorftellingvermogen „ „de 

M 3 ver- 


C 94 D 


verbeeldingkracht ons flechts beelden van het ligchamelijke geeft; — 
maar wij kunnen toch ook niet ftellen, dat deze werking der ziel’ zon- 
der ligchamelijke „prikkels onmogelijk -zijs “en dit zouden wij moeten 
doen „ indien “wij „gelijk rersniTz en anderen ftelden , dat de ziel zon. 
der het gehan niet zenne, kan „ en altijd met hetzelve vereenigd is. (%) 


IL, OpwesKiNG. VAN LIGCHAMELIJKE NIET, ORGANISCHB KRACHTEN. 


Thans - blijft vons-nogvoverig de derde befchouwing races ile 
zich deze prikkelbaarheid of opwekking der krachten ookin het tiet 
organisch rijk der ligchamelijke natuur vertoont. Wij. moeten ons in 
tusfchen hier vuit hóofde van de perken eener redevoering „ flechts tot 
een voorbeeld bepâlen „hetgeen onze meening daaromtrent kan ophelderen. 

Men neme eene ‘ftalenftaaf , welke geene magnetifche kracht „of 
aantrekking tot:het ijzer 3 polariteit „enz. vertoont. Men ftrijke de- 
zelve. op de bekende wijze met eenen magneet. Thans vertoont-de 
ftaaf magnetifche aantrekking „en polariteit, en is een magneet geworden. 

Men dep deze ergen aj in to op verfchillende. wijze, 

| iten 


kt 


Ca) Zoo zegt bij ourbeeld LEIBNITZ Cin de Nouveaur essais, pag. zo) ; En „ Quoi- 
„‚ que ‘je ‘sois du sentiment des Cartesiens en ce qu’ils discat, que l'ame “pense tou- 
ss jours; jesne le suis dans Ies deux autres points (en ce qu’ils accordent Ja vie à 
„‚ tous les animaux, différans de l'homme, sans leur donner une ame „qui connaisse 
» et qui pense, et qu’ils ne trouvent aucune difficulté de dire, que lame puisse pen- 
‚s Ser sans être jointe à un corps). Je crois que les bêtes ont des ames imperissables 
„set que les ames humaines et toutes les autrés ne sont jamais sans quelque ‘corps* 
„je tiens même que Dieu seul, comme étant un acte pur, ‘em est centiérement 
»‚ exempt.””, LerBNiTz had toch niet noodig de onmogelijkheid van cen afzonderlijk 
beftaan der zicl aan te nemen, daar hij » volgens zijn ftelfel van vooraf bepaalde har. 
monie , alle wezenlijke gemeenfchap en wederkeerige betrekking tusfchen ziel en lig- 
chaam wegnam. dad 


C 95 Dd 


Men zegt» „de magneet heeft aan de (talen ftaaf magneetkracht mede- 
„gedeeld, of de kracht van den magneet is tot‚de ftaaf overgegaan” … 
Dit is een zeer oneigenlijk gezegde. Kracht is-toch geene ftof , noch 
een wezen, moclv een ligchaam., of onftoffelijk „ gelijk de ziel; zij is 
bloot eene hoedanigheid van een zelfftandig wezen. Hoe kan dus de- 
zelve medegedeeld. worden:?. hoe uit het eene. ligchaam in een ander 
ligchaam’ overgaan ? » Ook zien wij „dat door het ftrijken de kracht. van 
den magneet niet verminderd is, ener dus. geen overgang plaats heefts; 
sAndere- nemen eene wloeiftof aan’; welke, den magneet omringt , die 
door het ftrijken’ in’ eene» zekere beweging gebragt wordt. Hier. zijn, de 
verklaringen zéer werfchillende „doch bij alle wordt eene hypothetifche 
ftof ven beweging aangenomen ; terwijl de vraag: hoe komt die {tof in 
zoodanig eene beweging, die: voldoende is ter. verklaring van, deze ver= 
fchijnfelen en veranderingen , geheel niet beantwoord wordt. Deze hy- 
pothefen rmisfen analogie en-waarfchijnlijkheid „ en brengen ons niet verder. 
Mij denkt des eenvoudigfte , opde analogie fteunende , voorftelling , 

welke-wij -ons- van deze, werking ‘kunnen, maken., is de navolgende: 
‚De magneet toont eene-zekere foort van, werking , welke. wij. magne- 
tifche aantrekking „ afftoting: -polariteit.„ noemen „ weshalve, wij, aan 
denzelven -cene--maguetifche kracht, toefchrijven,-dat is, een vermogen, 
om zoodanige werkingen voort te brengen. „De ftalen, (taaf toonde. die 
werking» niet „ -waaruit--evenwel niet: volgt, -dat zij, die -magnetifche 
kracht niet. bezats. Ih het. verfche- ei ‘iss organifche kracht, doch 
dezelve wordt eerst door eenen zekeren. graad van warmte: opgewekt-of 
ine werking pons zouden die warmte is er geene: aganilthe, wer- 
kingpaogmi vab. nantoers sv 

“Zoo kunnen: wij ook de vanen he ftalen (laaf hekikavend Na- 
dat zij door den’ magneet: op» eche: bepaalde, wijze geftreken is, vertoont 
zij ook’ magnetifche! werking. In ‘de: {lalen. ftaaf zelve kunnen de, zin= 
„Hi tui- 


C 96 ) 


tuigen geene verandering befpeuren. Zij heeft geene nieuwe {tof ont- 
vangen , noch ftof verloren, het gewist, de hardheid is noch vermeer- 
derd, noch verminderd, de vorm, zamentftelling en andere waarneem- 
bare hoedanigheden zijn niet veranderd. Hieruit mogen wij „ gelijk het 
mij toefchijnt, befluiten , dat niet eene nieuwe foort van werking of 
kracht in de ftalen ftaaf is voortgebragt, maar dat die foort van wer- 
king, aan ‘het ftaal of ijzer eigen, door den magneet is opgewekt. 
Wij hebben hier de analogie der organifche krachten, « Het ei verkrijgt 
door de warmte geene nieuwe ftof: noch de vorm, noch de zwaarte, 
noch de zamenftelling wordt door de warmte veranderd , maar zij wekt 
de organifche krachten op, welke aan het ei eigen zijn. Zoo wekt 
ook de beweging van den magneet de magnetifche kracht op, welke 
reeds te voren aan de ftalen ftaaf eigen was — dat is, zi brengt de- 
zelve in werking. 

Hetgeen ik hier van de opwekking der reeds woorhanden zijnde 
magnetifche kracht tot werkzaamheid gezegd heb, kunnen wij in het 
algemeen, naar mijn oordeel, op al de werkingen der zoogenoem- 
de imponderabilia, — dat is, op de werkingen van het. licht, 
de warmte, van de zoogenoemde magnetifche, electrifche en gal- 
vanifche vloeiftof toepasfen, Proeven , waarnemingen en _ontdeke 
kingen, in nieuwere tijden gedaan, hebben het naauw verband, het- 
welk tusfchen deze imponderabilia plaats heeft, aangewezen; doch 
waarin -beftaat hetzelve? Volgens mijn oordeel hierin: dat het eene 
een prikkel is voor het andere, dat is, datde werking van de eene 
kracht de andere kracht tot werking opwekt, Dit wordt ook beves- 
tigd door het naauwe verband, waarin deze krachten der impondera- 
bilia tot de organifche ‘krachten (taan , zoodat zij elkander wederzijds 
tot werking opwekken. De electriciteit werkt als ‘prikkel voor de or- 


nttand zoowel als magnetifche werkingen , maar, kan dezelve ook ver- 
nie. 


C 92 ) 


nietigen. „Het is hierbij ook merkwaardig „dat dezelfde prikkels, wel- 
ke, vorganifche „werkingen--opwekken „er vernietigen’ kúnnen , ook bij de 
imponderabilì zulk eene: gewigtige rol fpelen ‚zoo als water en lucht: 

seKunhen „wij te regt ftellen:, dat deewerkingen vanalle zoogenoemde 
imponderabilia „… werkingen” zijn” vat’ cefie en’-dezelfde  zelfftandighieid , 
„zoo als. van den: aether , dan “kunnen wij aan “deze zelfftandigheid’ ver- 
dehillende--foorten - van! kfachten ‘toefchrijven’, welkezoodanig’ zijn, dat 
de „werking van deveene die wan de -aridere hage „ even Z00 als dit 
bij, de-zielskrachten- plaatsheeft. 0 

Indien’ de hier» door “ons voorgedragere « hurdeke op” vivgatheft nt 
menin vmiaken:, dan: is’ dezelve , naar “mijn oórdeel , voor de natuur- 
kundige wetenfchappen en de zielkunde niet onbelangrijk. Of de gron- 
deny daarvoor” aangehaald , “welke ik overigens” hier miet volledig heb 
dunnen ontwikkelen, van ‘eenige kracht zijn, laat ik gaarne aan “Uw 
verlicht ‘oordeel over. Dit ten minfte meeri ik te’“mógen beflúiten , dat 
wanneer’ het begrip van ‘prikkelbaarheid, of opwekking der krachten in 
de-Phyfiologie'y “dat “is „bij de befchouwing der werking van de ‘orgà- 
nifche ligchamelijke krachten;* wezenlijkheid heeft, hetzelve dan ook 
tot de' zielswerkingen en ‘tot “die“der“imponderabilia kan uitgelfrekt wor- 
den, dewijl dezelfde gronden ;’ welke óns het rat da arki in Je 
rises op te nemen „ook “hier gelden,” => , 

„Om des te juister “te-kunnen beoordeelen, lof’ aan dit barda dan 
niét” wezenlijkheid mag werkge 5 ed ons hetzélve tot de 
meest eenvoudige voorftelling brengen,” A a dee 

is Kracht “noemen wij, gelijk wij gezien’ hebben”, de hoedanigheid van 
eene zelfftandigheid „hierin ‘betaande "dat deze zelfftandigheid eene ze- 
‘kere foort“ van” werking kan bobitlsferhied; welke” niët’ uit eëne ‘an- 
‘dere «kan ‘afgeleid worden. > Geene’ kracht kan’ dus’ eerie andere foort 
van. „werking, voortbrengen „dan“ diegéne; “welke aan “haar” eigen is. 
N Dus 


C 98 ) 


„ Dus kan ook geene ‘kracht - ‚de, werking van eene andere: EEE 
Intusfchen, kan, er toch. zoodanig eene. betrekking zijn tusfchen twee 
verfchillende krachten, dat de werking-van de eene de andere kracht tot 
werking brengt „ zonder. dat de eene kan gezegd worden de werking van 
de andere ‚te „volbrengen. Dit in, ‚ werkingbrengen van ‘eene kracht 
hebben. wij „opwekking derzelve genoemd, en het: vermogen, om -daar- 
toe opgewekt te worden, prikkelbaarheid, Wij hebben gemeend uit de 
waarnemingen „welke ons leeren, dat onder zekere -omftandigheden eene 
ftandvastige opvolging van ongelijkfoortige. werkingen. plaats heeft, te 
mogen „befluiten , „dat, zoodanige opwekking in shet geheele rijk-der: na- 
tuur, in het zieleleven zoowel als. in het verir leven; plaats 
heeft. Kra diäd sit iS af #5 ribut (ts 
„Soms kunnen wijs van ai dereki eene meer of minder waar- 
fchijnlijke verklaring geven „-zoo, bij voorbeeld, wanneer door de wers 
king eener kracht, een „hinderpaal voor. dewerking van eene andere 
kracht wordt, weggenomen, Doch. in de meeste, gevallen ‘fchijnt. het 
boven de, kracht des. menfchen tegaan , om deze- op vekklng, en prik. 
kelbaarheid, „eenigzins; voldoende te, verklaren, > soe 
Immers „wat heet „eene werking in de natuur. vafidonen 2 inden 
wij „die verklaringen „welke „te “regt voldoende kunnen, genoemd wor- 
den, met elkander vergelijken ,-dan zullen wij-vinden:, dat -dezelve dit 
met ‚elkander „gemeen, hebben „dat zij aanwijzen, dat de te verklaren 
werking, tot eene zekere foort van, werking behoort , en daaruit afgeleid 
wordt. Zoo verklaar ik, bij voorbeeld, het oprijzen van het water: in 
de pomp, waarvan de. zuiger opwaarts getrokken ‚wordt „ „door-dië al- 
gemeene foort van, werking, welke wij de zwaarte der lucht noemen. 
Uit hoofde van, deze zwaarte drukt de lucht op het water vrondom;de 
pomp , ‚en hierdoor rijst het water in de pomp „op hetwelk die druk 
niet, plaats heeft, Ik verklaar, dezen ‚druk „of de zwaarte derlucht 
í wan= 


C-99 ) 


wanneer. ik, aanwijs „ dat zij een gevolg is van de aantrekking van al 
hare deelen :door de aarde, en deze, aantrekking, der vaarde. zelve „door 
te doen „zien, dat dezelve gegrond is in de algemeene aantrekking der 
ftof. Zoo verklaar ik :de. trilling „der-luchtdeelen „welker werking, op 
de gehoorzenuw de waarneming van een geluid opwekt, door de uit- 
zetting en ‘inkrimping van die deelen ;-welke werking: wij aan de veer- 
kracht der lucht toefchrijven, 0 nadi omimaÛ ss s 
‚Dus beftaat de verklaring eener werking, in» de aanwijzing; dat 
dezelve tot “eene zekere foort van werking « behoort , waarvan … men 
iets nader kent „zoo, als de wijze „op welke „ende wetten; vol 
gens “welke zij gefchiedt. Kunnen wij zulks niet doen „dan houdt alle 
verklaring op, en wij noemen. die foort ‚van werking „ welke „wij niet 
verder … verklaren “kunnen „eene. oor/pronkelijke werking, enaan, eene 
zelfftandigheid „ welke dezelve toont, fchrijven- wij. eene kracht ‚toe 
tot die. werking ‚welke „wij dan, als eene erpen gke gong 
derzelve befchouwen. aittaft 
Oorfpronkelijke werkingen, Perik en euh kunnen wij 
dus-niet verklaren. Wij kunnen alleen:aanwijzen., waarin dezelve: be= 
ftaan ‚hoe, zij van elkander verfchillen „en volgens welke wettem.de= 
zelve plaats hebben. Wij kunnen de aantrekkingkracht , de veerkracht; 
de -zelfbewustheid „ het ‚waarnemingvermogen „de: verbeelding „ ‘het 
verftand,, niet verklaren. Wij kunnen. alleen zeggen ‚dat: ons de „waar 
nemingen , zoodanige. oorfpronkelijke. werkingen en-hoedanigheden. doen 
kennen, maar waarom, dezelve zijn, waarin. dezelve gegrond zijn, uit 
welk. beginfel. zij voortkomen, hierop, kunnen wij geenzins voldoende 
antwoorden. Dit weet alleen degroote bouwmeester „die niet alleen 
het gebouw. vervaardigde „maar ook. de ftof , waaruit. hetzelververväar- 
digd is, in aanwezen, riep , en:-haar deze: oorfpronkelijke‘hoedanighe- 


den „of het vermogen. tot zooplanige oorfpronkelijke „werkingen mede- 
deelde. 


N a Ge. 


C too ) 

‚ Gefteld; “dat “ik al de oorfpronkélijke! werkingen’; hoêdanigheden "en 
‘krachten ‘der ftoffen en° ligchamien’ volkömen kende , zoodat ik daaruit 
alle “werkingen „ veranderingen en verfchijningen , inde zigtbare wereld 
voorkomende „ kón- afleiden , tot welke’ ‘kennis’ voorzeker een- geheel 
ander wezen vereischt wordt „datt de’ mensch is , dan” zou ik toch dit 
alles door middel van’ waarnemingen moeten gevonden’ hebben,en 
deze waarnemingen kunnen ons toch geen’ antwoord geven’ op ‘de 
vraag: waarom is ef’ eene zelfltandigheid, welke juist deze, en geene 
andere hoedanigheden, krachten en werkingen vertoont? Ook kán 
ik uit geene wetten. van mijn kenVermogen éen eenigzins voldoend anit= 
woord op “deze vraag vinden. Verftandig is hier het antwoord :vék 
weet het niet ;. Hij weet zulks; die aan de ftof’ het beltaan gegeven 
heeft. Ik kan “wel zeggen * dé “grond isin het abfolute- wezen geles 
gen, “maar het zou eem belagchelijk kinderfpel wezen; om uit de voor: 
ftelling wan’ een abfolut wezen” ’(voor zoo verre de“mensch' deze” voor= 
flelling kan hebben), de lof à priori te doen voortkomen , of’ gelijk 
men zulks ook wel“ eens noemt; ze' confsruêren. “ Tot zoodanig eene 
conftructie, wordt” dan voorzeker een niet’ gering getal van: fictien en 
hypothefen vereischt „ welke de uitvinder én gebruiker meestal zelf niet 
verftaat. adorini ik 6” sornk EW istteaterlè svlos 
„Zoo is het ook gelegen met het antwoord op de vraag’: waarom îs 
erveene verfcheidenheid der flof? of liever: waarom is er eene vers 
fcheidenheid- der”oorfpronkelijke krachten , hoedanigheden of wérkingen 
van die zamenftellingen van ftof’; welke wij Jigchamen noèmen, « Ik kan 
zeggen en uit de waarnemingen aanwijzen , dat dat ligchaam , hetgeen 
ik “Wucht noem „ eenen” zekeren graad van veerkracht en vloeibaarheid 
heeft’, maar op de vraag: waarom is er zoodanig ‘een ligclhiaam ? kan 
ik niet antwoorden, “of indien ík hierop antwoord: dit ontflaat door 


de werking der warmte, vraagt men verder: waarom is er warmte? 
Nooit 


C zor 5) 

Nooit vertoont zich de wijsgeer en natuurkundige in een- meer. be= 
lagchelijk licht, dan. wanneer hij tracht -de geheele Natuur 2 priori. te 
conftrueren „en „meent; zulks met een gelukkig gevolg te doen of ge- 
daan te hebben, « Kunnen wij Aomwnculi in de verklaring. der eenvou- 
digfte en meest bekende werkingen der natuur het ooit verder brengen, 
dan, dat wij door hulp der „waarneming, en dus à posteriori ‚ aan- 
wijzen, waarin die werkingen. beftaan , volgens. welke wetten zij ge- 
fchieden ‚tot. welke: foort. zij béhooren, en wat uit dezelve volgt? 
Kunnen « wij met vrucht de Wiskunde op de Natuurkunde toepasfen , 
zonder * waarnemingen „ «en befluiten uit waarnemingen ten grondflag te 
leggen? Wat is de geheele theoretifche en praktifche Wijsbegeerte. zon- 
der-den „grondflag: der- waarnemingen ? 

Laat ons de eenvoudigfte en meest bekende werkingen der Natuur 
tot een voorbeeld kiezen, zr 
„Elkeen: begrijpt, of meent te begrijpen die beweging, welke door 
voortfchuiving gefchiedt, «waarbij het. voort{chuivende ligchâam met het 
voortgefchovene in aanraking blijft, „alsmede die beweging, welke door 
den ftoot gefchiedt „waarbij het ftootende en het voortgeftoten ligchaam 
flechts een oogenblik - in aanraking. zijn, zoo als ook, indien er eene 
reeks is «van “elkander … voortfchuiwende of. voortftootende ligchamen , 
waarin het eerfte. op het laatfte zonder aanraking, doch middelljk, 
werkt, dat is, door middel der. tusfchen beide gelegene ligchamen, 
Maar vraagt men, hoe een ligchaam in eene ruimte kan indringen, eene 
ruimte kan. verlaten ‚ of aan eenander ligchaam dezelve kan doen ver- 
laten ‚ met één woord, hoe hetzelve beweegbaar is, en aan een ander 
ligchaam « beweging kan mededeelen, dan kunnen wij hierop geen ant- 
woord geven. Wij moeten ons vergenoegen „dat wij zeggen: de 
waarneming leert ons deze beweging en werking, dus is dezelve moge- 
lijk, er moet dus een toereikende grond voor dezelve zijn , maar welke 
deze toereikende grond zij, dit is ons onbekend. 

N 3 noi De 


C roe j 


‚De° beweging “door: voortfchuiving-of door deni ftoot:; fchijnt „gelijk 
gezegd is s- elkeen te-begrijpen , en dus meenen fommige Natuurkundi+ 
gen, dat alles klaar en/duidelijk-zij-; zoodra men kan aanwijzen; dat 
eené beweging hierdoor ontftaan is, maar dat zonder zoodanig eenê 
afleiding de verklaring de’ vereischte. klaärheid- en duidelijkheid mist, 
Maar- hoe ‘nu de. even -zoo ‘eenvoudige «en ook ‘bekende werking „rde 
werking op eenen afltand zonder ftoot of voortfchuiving ? «De magneet 
trekt het ijzer aan op eenen afftand, en in deze-werking heeft geené 
verandering plaats , hetzij dat:gij ligchamen , die geen. ijzer of magneten 
zijn , of daarop geenen invloed “hebben „ tusfchen-beïde al »dan”’ niet 
plaatst? Zoodanige werkingen opeenen afltand zijn veelvuldig. + 79» >’ 
Volgens het gevoelen van deze wijsgeeren ven natuurkundigen moeten 
__dus ‘deze werkingen door aanraking. verklaard worden. Locke zegt'en 
‘ reiBNITz ftemt zulks toe: „ De ligchamen werken op elkander flechts 
„ door den ftoot, ten minfte voor zoo verre wij zulks begrijpen kunnen, 
»„ want het is onmögelijk , dar de ligchamen op iets kunnen wetkens 
» dat zij niet aanraken , want dit.is zoo: veel als zich te ahaaa 
„dat het ligchaam dáár kan werken „ waar: hetzelve niet is.” (£) » 
Om” dus’ de aantrekking op “eenen” afftand te begrijpen „heeft men 
hypothetifche ftof en beweging noodig’, welke men tusfchen het-aan- 
getrokken “en het aäntrekkende ligchadm plaatst ‚ en“Zoodanige ftof en 
beweging hebben wij in menigte. van. wijsgeêren en natuurkundigen ont- 
vangen, zoodat wij flechts “behoeven te kiezen ; ook nog insonze tij- 
den, toen men door zekere raderbewegingen en ‘Cartefiaanfche draaie 
kolkende ‘werking van het Galvanismus op de. magneetnaald-zochtbe- 
grijpelijk te maken. Heeft iemand ooit op eene verttandige wijze verklaard , 
hoe zoodanige bewegingen ontftaan? Zeer verlegen moet men zijn ‚ wanneer 
Dn anrgaws de 


‚(i) Locke, Upon human mind, B.8. C.8, S 11. Lerenrtz, Nouveaur esfais. pe 56. 


C 103 ) 


de afftand tusfchen het aangetrokken en. aantrekkende ligchaam zeer groot 
is, zoo als bij de aantrekkingen der ‚planeten,en,„kometen-door.de zon, 
welke reeds. voor onze aarde op eenen afltand van ax millioenen mijlen 
gefchiedt. Hiertoe is ftof noodig, die rn ekke ane b 
em in „eene. wondervolle. beweging; Îge::; MISTER WW 

Terwijl Loeke verklaart, - dat. het onmogelijk zijn dat een ligchaam 
kan: werken „dáár, waar het niet is „ verklaart KANT 4 dat geen ligchaam 
werkta.dddr ‚waar het îs. SCIB 5 Pirrt r rg 

„Men ziet hieruit, hoe beperkt ons vermogen van. te bearjpen i is, daar 
het ons zelfs bij de eenvoudigfte waarneming van de aantrekking op 
eenen afftand fchijnt te begeven ; zoodat, de waarneming ‚ hoe beperkt 
zij ook zijn moge ke verder gaat, dan het begrijpen, Ook is er vaak 
geen ander grond, waarom, wij vermeenen het eene wel „ maar, niet het 
andere ‚te -begrijpen „dan dat, wij. aan „het seerfte, zoo als-aan de bewe- 
ging door aanraking, van «onze jeugd af aan, gewoon ‘zijn „en-onze 
eerfte., oefening «der. willekeurige, bewegingen daarin. beftond „ - dat. wij 
ligchamen -door ftoot. en, voortfchuiving ‚in beweging bragten „ terwijl 
wij aan het tweede, aan de werking op eenen-affland minder, ge- 
woon zijn. 

Hetgeen wij van het uitwendige , van de hoedanigheid, krachten en 
werkingen der ftof gezegd hebben, geldt niet minder van die der ziel. 
Wij kunnen de werkingen der verfchillende zielsvermogens waarnee 
men, daaruit nu-en dan algemeene wetten vinden, en gewigtige ge= 
volgtrekkingen afleiden , maar van de oorfpronkelijke werkingen en ver= 
mogens kunnen wij niets verklaren ; van derzelver grondbeginfel weten 
wij niets: dus is ook hier het begrijpen zeer gering. 

Indien wij het thans befchouwde toepasfen op de opwekking der 
werking van eene kracht door de werking van eere andere kracht, zien 
wij, dat wij daarvan niets verder verklaren kunnen , omdat deze op- 

wek- 


C To4 |) 


wekking eene geheel bijzondere werking is, welke tot geene andere foort 
kan terug gebragt worden. Het is de betrekking , waarin twee oor- 
fpronkelijke werkingen of krachten tot elkander ftaan , en zoodanig eene 
betrekking kunnen wij geenzins à priori bepalen , maar dezelve moet ots 
door de waarneming eener ftandvastige opvolging bekend worden. Be- 
grijpen en verklaren kunnen wij dezelve even zoo minsals wij eene 
oorfpronkelijke werking of kracht verklaren en begrijpen kunnen, Alleen 
kunnen wij, door middel der waarneming, de omftandigheden; voorwaar- 
den en wetten leeren kennen , volgens welke die opwekking plaats heeft. 


Na het eindigen dezer Rede, zeide de Voorzitter: 
, / jz Ha” 5 HN 2 Ss 
En hiermede , doch niet, dan alvorens den Heer Sekretatis vöor zijn 
uitgebragt Verllag — den Heer en: in het ee voor zijde 


uwe vereerende vivant en vebiacade aandacht onzen binen 
‘dank te hebben betuigd; zij deze Tiende ti ve heee der 
Eerfte Klasfe gefloten. 


VERSLAG: 
ELFDE OPENBARE VERGADERING 


EERSTE KLAS SE 


_ VAN 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


GEHOUDEN DEN 29sten prcemBEn 1837. 


Le 


jh Gedrukt voor 
DE LEDEN DES INSTITUUTS, 


VERSLAG 


ELFDE OPENBARE VERGADERING 


DER 


EERS EE KLA SS E 
VAN 
HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN, 


Gehouden den 22e December 1837. 


Voorzitter, C. ALEWIJN, 
Sekretaris, G. VROLIK. 


Naast de. Voorzitter de Vergadering geopend had, werd, door den 
Sekretaris de Naamlijst der Leden opgelezen, waaruit bleek, dat uit deze 
Klasfe aanwezig waren : 

A 2 De 


Cok D 


De Leden 
C." ALEWIJN , Je Ge S. VAN BREDA, 
„Ge VROLIK “We VROLIK, 
€. 6. C. REINWARDT , R. VAN REES, è 
G. MOLL P. Je UYLENBROEK , 
N. C. DE FREMERY ; Ge Je MULDER , EN 
A. NUMAN 4 A. LIPKENS, 


Hierop deed de Voorzitter de volgende aanfpraak : 


Bij de Openbare Zittingen, die iedere Klasfe van het Koninklijk- 
Nederlandfche, Inftituut van Wetenfchappen, Letterkunde en Schoone 
Kunften om de twee jaren te houden heeft, is het vrij algemeen de ge- 
woonte, dat de tijdelijke Voorzitter vooraf melding make van de veran- 
deringen, welke in het Perfoneel der Klasfe zijn voorgevallen , en dus 
eensdeels den treurigen pligt volbrenge, de verliezen op te tellen die in 
dat tijdsverloop aan geachte medeärbeiders zijn geleden, en anderdeels 
de bemoedigende taak vervulle, om de nieuwe Leden, geroepen om de 
opengevallen plaatfen in te nemen, in het openbaar te verwelkomen. 

Zoo moeten herinnering aan het verledene en vooruitzigt op het toe- — 
komende in zijne rede afwisfelen; terwijl vervolgens het verflag der 
laatfte werkzaamheden van de Klasfe door den Sekretaris uit te brengen , 
en daarna de voordragt door een-der Leden te doen, de aandacht als 
het ware op het tegenwoordige terug brengen. 

Ook ditmaal is de Eerfte Klasfe dezer Koninklijke Inftelling bereid, 
met U, Geachte Medeleden uit alle Klasfen' van het Inftituut, Genoo- 
digden en Toehoorders van allen rang en ftand, die ons met uw bijzijn 
vereert, deze baan te doorloopen. 

Mo- 


MEE Oes vo Del Sn att dE 
v Ï 
j 


(3D 


Moge hetgeen de fpreker als Voorzitter daarbij heeft te behandelen , 
uwe gunftige toegevendheid en deelneming verwerven; =— toegevendheid 
voor de wijze, waarop hij de hem opgelegde taak zal trachten te ver- 
vullen; — deelneming zoowel in de gevoelige verliezen, welke de 
Klasfe aan waardige medeleden onderging, als in de blijde verwachting, 
die zij mag koesteren, van hetgeen de nieuwe Leden ter eere en tot 
roem der Klasfé en van het Inftituut in het algemeen , maar vooral. daar- 
door , ter bevordering van wetenfchappelijke kennis zullen bijdragen. 


En alzoo dan, nu uwe aandacht inroepende op de herinnering aan hen, 
die ons, federt de laatst gehoudene Openbare Zitting zijn ontvallen, 
ontmoet ik naar orde van tijd het eerst op die droevige lijst den naam 
van den Heer j. M.C. VAN UTENHOVE, in het jaar 1809 tot Korres- 
pondent, in 1816 tot Lid dezer Klasfe benoemd. 

VAN UTENHOVE was, enkel. uit fmaak, en alleen gedreven door dien 
onweerftaanbaren drang, die den edeleren mensch tot het. opdoen van 


kennis noopt, tot die hoogere fpheren in het gebied der Mathematifche 


en Astronomifche wetenfchappen doorgedrongen , die het weinigen te 
beurt valt te bereiken; tevens echter, en hoezeer hij zich met die flu- 
diën hoofdzakelijk enkel uit het theoretisch oogpunt bezig hield „ was hij 
toch altijd bereid, zijne kunde ten algemeenen nutte te doen ftrekken. 
Tot hem. was het dan ook, dat de Klasfe zich fteeds vervoegde; wan- 
neer het er op aan kwam, onderwerpen van dien aard te behandelen, 
en nimmer, bleef hij ten achteren „ om op de meest volledige wijze daar- 
aan te beantwoorden; . 

Blijken daarvan zijn niet minder zijne menigvuldige , zoo uitvoerige 
als. grondige, adviefen , die ‘hij op de in zijne handen geftelde ftukken 


‘inleverde, als zijne Verhandelingen, die de uitgegeven werken der 


Klasfe verfieren; de eerfte, ; Over de verdeeling: van den omtrek des 
A3 „ Cir- 


C 6 ) 
cirkels in gelijke deelen ;” — eene andere, „ over de beftendigheid 
» der middelpunt-vliedende krachten , niettegenftaande veranderlijke Mmel- 
„ heden in de eycloidale bewegings — de derde, „ Over het onder- 
» fcheid tusfchen: Spherifche en Parabolifche fpiegels voor “Telescoo- 
» pens” terwijl de door hem aan de Klasfe ingezonden waarnemingen 
over de ftanden van den Barometer en Thermometer, zoo te Brusfel, 
als in ’s Gravenhage en te Jutphaas, van 1829 tot 1834 gedaan, van 
zijne: onvermoeide werkzaamheid en zijnen ijver voor de wetenfchappen 
getuigden. 
Nog vele vrachten had de Klasfe gehoopt daarvan te zullen plukken ; 
doch hij ontviel haar op het onverwachts, den 1e September 1836. 


Een der oudfte Leden onzer Klasfe was de Heer vAN DER BORCH , 
die op den zee October van het vorige jaar op zijn landgoed te Verwolde 
in Overijsfel overleed. De afftand van zijn woonverblijf mag wel de 
oorzaak geweest zijn, dat hij, vooral in de laatfte jaren, maar zelden 
bij onze vergaderingen tegenwoordig was. Niettemin gaf hij fteeds 
_ blijken, dat, hoezeer dan ook afwezend, hij gaarne met de Klasfe me- 
dewerkte, door haar de vruchten zijner nafporingen en zijner werkzaam- 
heid mede te deelen. Zij betroffen doorgaans den landbouw , en in het 


bijzonder het in ons vaderland in vele opzigten verwaarloosde vak van 


den Boomteelt, waarop VAN DER Bore zich hoofdzakelijk toeleide. Ver- 
__fcheidene bijdragen leverde hij dienaangaande bij de Klasfe in, die, hoe- 
zeer danook «om deze of geene redenen niet altijd in hare atie 
werken geplaatst, nogtans met belangftelling werden ontvangen en in 
de -archiven bewaard blijven. Zijne Verhandeling Over de Nederland- 
fehe Woudboomen werd in. het 5° deel der werken van 1de Klasfe ge 

genomen, 
Wie den Landbouw sie zenuw van den Staat op niet mindere lar 
ftelt , 


Li, 


ftelt , dan Koophandel en Fabrijken , zal aan vAN DER BORCH, als dese 
zelfs voorftander en befchermer, eene eerfte plaats inruimen, 

Reeds ten jare 1806 leerde Hij in eene doorwrochte Verhandeling ; 
bekroond bij de oudfte wetenfchappelijke Maatfchappij van ons vader- 
land, Hoe de Schotfche fpar gefchikt zij, om in dorre zandgronden 
„ van verfchillende ftreken des lands geplant te worden en vruchtbaar te 
» gedijen,” en vAN DER BORCH had federt dien tijd het groot genoegen , zijne 
leering allerwege met de gelukkigfte uitkomften te zien toepasfen en nalever. 

Altijd werkzaam in het opfporen van middelen ter verbetering van den 
Landbouw „ door eigen voorbeeld daarin voorgaande, en die middelen , 
welke hij heilzaam had bevonden , doende kennen , heeft hij tot aan zij 
nen dood niet opgehouden „ het vaderland ten dienst te ftaan „en in me 
nige betrekking getoond, van hoeveel waarde het is, dat mannen van 
hoogen rang en geboorte en vermogen het voorbeeld geven van beoefe- 
nende medewerking tot volmaking , ook van zulke maatfchappelijke be- 
drijven , die menigeen beneden zich rekent en met onverftandige minach- 
ting aanziet. 


Nog verloor de Klasfe in ADRIAAN PARTS VAN TROOSTWIJK Een 
hoogstverdienftelijk medelid ; een man „ die , hoezeer dan ook niet bepaal- 
delijk tot den geleerden ftand opgevoed, zich toch als voortreffelijk. Na- 
tuur- en Scheikundige heeft doen kennen, en in zijnen tijd niet weinig 
medewerkte ‚ om onzen vaderlandfchen roem van grondige kennis in deze 
Wetenfchappen met luister {taande te houden. 

Volgens de eenparige getuigenis zijner nog levende tijdgenooten , en 
van hen „die hem meer bijzonder hebben gekend, hetgeen echter mij niet 
is te beurt gevallen , bezat hij uitftekende kunde, gepaard met eenen hele 
deren geest, en was hij, in het bijzonder in het vak zijner gelief koosde 
ftudiën, even vindingrijk in het uitdenken en vaardig ín het uitvoeren 

van 


a NN 
van daartoe betrekkelijke proeven, als fcherpzinnig in het verbinden der- 
zelve, om uit het fchijnbaar tegenftrijdige het ware in het helderst dag- 
licht te doen uitkomen. É 

Getuigen daarvan zijn dan ook, zoowel de gefchriften van zijne hand 
nagelaten , als die welke hij in Wetenfchappelijke gemeenfchap met eenen 
DEIMAN, “en met onze geachte medeleden vAN MARUM en KRAIJENHOFF 
bewerkte. Schriften , die, zoo door in- als “buitenlandfche genootfchap- 
pen, uitftekender wijze werden bekroond. Dit getuigen die Verhandelin- 
‚gen, de vruchten van grootendeels zijne deelneming aan: de Scheikundige 
nafporingen , oorfpronkelijk met DEIMAN , NIEUWLAND E€n BONDT on- 
dernomen , en waaraan later LAUWERENBURG en ons hooggeacht mede- 
lid, dien wij nog het genoegen mogen hebben als Sekretaris dezer Klasfe 
te bezitten „ deel hadden ; verhandelingen , waarvan de waarde zoo wel is 
gevestigd , dat die, hoe dan ook de wijze van befchouwing in de weten- 
fchap , waarover daarin bij voorkeur wordt gehandeld , federt dien gewij 
zigd zij en hoeveel vorderingen daarin ook mogen gemaakt zijn, in de 
nieuwfte werken ook van buitenlandfche Geleerden, fteeds nog met on= 
derfcheiding worden geroemd en aangehaald. 

Troúwens, PAETS VAN TROOSTWIJK en zijne geleerde medearbeiders floc- 
gen bij hunne Natuur- en Scheikundige Onderzoekingen den weg der waar 
neming en proefneming in; die weg, hoe kronkelend wel eens en moeije= 
lijk te volgen, houdt ftand en-leidt ten doel, terwijl iedere afwijking 
daarvan, althans in die wetenfchappen en voor als nog, niet dan tot 
ftelfels heeft gevoerd, fpoediger vervlogen dan het derzelver opbouwers tijd 
mag gekost hebben, die te bedenken. Uit duizend en duizend gezigts- 
punten zijn de werkingen der Natuur te befchouwen , maar die werkin- 
gen zijn en blijven dezelfde, Wat eens goed is waargenomen of door 
proefnemingen is bevonden te zijn, is door alle geflachten heen onom- 
ftootelijke waarheid. 


{ 


Moeci- 


LEE ver TT Ne ee 
ned ze od 


at LF 


Moeijelijk zoude het zijn, en in vele opzigten ook onbefcheiden , om 
uit die onderzoekingen , gemeenfchappelijk met zijne geleerde vrienden in 
het werk gefteld en uitgegeven, uit te ziften , wat daarin onzen PARTS 
VAN TROOSTWIJK ; wat daarin aan de anderen mag toekomen. Geen be- 
jag naar grooten naam of perfoonlijken roem was daarbij toch zijn of 
hun doel; en daarop duidde dan ook wel de fpreuk door hen ten motto 


gekozen $ 
% 


Quid , inguis , erit pretium operae? Quo nullum ma- 
jus est, nosce naturam, 


Gezamentlijk arbeidden zij daaraan , gezamentlijk mogten zij, onder de 
genootfchappelijke benaming, van de Hollandfche Scheikundigen, als. bij 
uitftek , tot dat doeleinde bijdragen en hun werk met duurzaam gevolg 
bekroond zien. 7 

Bij de oprigting van het Inftituut in den jare 1808 , werd PAETS VAN 
TROOSTWIJK dadelijk tot Lid benoemd, en offchoon toen reeds in be- 
trekkingen gefteld geweest, fchijnbaar geheel vreemd aan …Natuur- of 
Scheikundige werkzaamheden (hij had de waardigheid van Lid van den 
Raad en Wethouder dezer Stad bekleed), bleef hij desniettemin in zijne 
gelief koosde ftudiën werkzaam. Niet alleen ftrekken daarvan ten bewijze 
zijne „ Proeven aanduidende den hoogen graad van gevoeligheid , welke 


hd 


__» voorwerpen uit het Plantenrijk hebben voor electrieke ontladingen.” 


voorkomende in het ode deel, der werken onzer Klasfe, en de voorle. 
zingen, die hij een en andermaal in hare bijzondere zittingen. hield , als : 
„ Over den invloed der kunstmatig zamengeperste. lucht op den groei der 
» planten, het leven’ der dieren, de rotting, gisting en onderfcheidene 
» foorten van gaz.” een andermaal „ Bedenkingen over den aard van het 
„gaz oxymuriatique,” maar, met lust en ijver was hij ook fteeds werk- 

: B zaam 


60 


zaam. bij alle Kommisfiën belast met een of ander onderzoek van, alge- 
meen belang voor de Maatíchappij. Even zoo. toch. als hij, reeds in 
vroegere, jaren en, buiten het Inftituut werkzaam “was geweest in-de Kom- 
misfie tot het ontwerpen. eens Reglements van Geneeskundige Politie, 
zoo vinden wij hem terug bij de Kommisfiën van het Inftituut „belast 
met onderzoekingen: Over middelen „ om de Hoofdftad’ van goed water 
te voorzien; over het binnenlandfche cement, het octrooi daarop „ en 
al wat toen en later daarmede in betrekking ftond; het algemeen maten- 
en gewigten-[telfel; over de fabricering van het zout. En groot is 
eindelijk het aantal adviefen , die PAETS VAN TROOSTWIJK-{telde en aan 
de Klasfe gaf, over bij haar ingediende Verhandelingen en Stukken van 
allerleijen aard. 

Zoo genoot dan de Klasfe gedurende de weinige jaren, die zij hem on- 
der hare werkende Leden telde, vele vruchten van zijne kunde en ijverige 
werkzaamheid. Maar in 1817 verfchoonde hij zich reeds „ tot groot leed- 
wezen zijner medeleden, van verder een werkzaam aandeel aan hare 
verrigtingen te nemen. 

Hij ftierf den gden April 1837 in den gezegenden leeftijd van 85 jaren. 


Onder hare Korresponderende Leden verloor de Klasfe den Heer 
P, J. GROEN VAN PRINSTERER , vroeger practiferend geneesheer in ’s Gra- 
venhage, doch na de vereeniging van oud-Nederland met de zui- 
delijke Provinciën benoemd tot Kommisfaris voor de geneeskundige Staats- 
regeling in de noordelijke Provinciën, Het doet mij leed te moeten ver- 
melden, dât’ de Klasfe zich nimmer’ mogt verheugen, eenigen * weten- 
fchappelijken arbeid van zijne hand te ontvangen. 


Een ander verlies betreurde de Klasfe in eenen “man, dien zij het 
zich allezins tot eere rekende, onder hare buitenlandfche Korresponden- 
ten 


Cm) 


ten te tellen, den, zoo door zijne geleerde als: populaire fchriften , we- 
reld-bekenden en beroemden HUFELAND , te Berlijn op den 25° Au- 
gustus van het vorige jaar overleden, nas moollow beasa 

Gij gevoelt ligt, geachte Toehoorders, dat ík het niet ondernemen 
zal , als lofredenaar van zulk een’-manop te treden, Al-ware het. ook , 
dat tijd en gêlegenheid dittoelieten, zoo kan het: aan ingewijden alleen 
toch veroorloofd- zijn „ den lof. van. zulke afgeftorvenen; naar „waarheid 
en waarde te vermelden, en we nds de EE ring amet toe 
te brengen, vsbag vija® ab ger 


Ter aanvulling van de in de laatfte jaren ECE plaatfen in 
onze’ reien koos de Klasfe tot Leden de Heeren Je P. DELPRAT en 
A. LIPKENS, vroeger Korrespondenten, benevens de’ Heeren w. s. SWART 
en C.J. TEMMINCK5 tot Geasfocieerde fr, ARAGO te Parijs; tot Kor- 
respondenten de Heeren BecquereL te Parijs,-G. M. VAN DIJK te 
Utrecht, J.W. ERMERINS te leni RAMON DE LA SAGRA op: 
Cuba en P. C. SCHMERLING te Luik. arai 

De Klasfe roept” met vertrouwen. de welwillénde sitdenmidrking ‘harer: 
nieuwe Leden in, ten einde deze- Koninklijke Stichting fteeds meer en 
meer hêt doel bereike, dat haar is’ voorgefchreven. 

Van mannen, gekozen, omdat zij bewijzen hebben losten: met 
vrucht te-arbeiden aan de volmaking der -Wetenfchappen „mag de Klasfe 
gerustelijk verwachten » dat zij zich niet alleen opgewekt zullen voelen , 
om op die baan verder voort te ftreven, maar ook gaarne en met lust 
de verpligtingen zullen vervullen, ‘die-zij , door de aanneming dezer ‚na-. 
dere betrekking tot het Inftituut ;- op zich-hebben genomen , namelijk , 
om door alle middelen , „die binnen hun bereik zijn , tot de werkzaam-, 
heden der Klasfe, en daardoor tot het algemeene ‘nut en den luister van 
het Inftituut, het hunne bij te brengen. mob : 

Be In 


Cr ) 
In dat blijde vooruitzigt biedt de Klasfe U allen „en in het bijzonder 


aan hun, die hier tegenwoordig zijn , te dezer gelegenheid op nieuw 


haar walgde welkom aan ! st i 


hans noodig ik u, Mijnheer den Sekretaris „ rafael uit, het 
Verflag der Werkzaamheden van de Klasfe, gedurende het laatst verloos 
pen tweejarig tijdvak „aan deze Vergadering te willen voordragen. 


Waarna de Sekretaris het volgende verflag voorlas: 


ZEER GEËERDE TOEHOORDERS VAN ALLEN RANG 
EN STAAT! 


De Eerfte Klasfe gereed ftaande , om Verllag te doen van.hare Werke 

zaamheden gedurende het afgeloopen tweetal jaren, zal, gelijk bij vroe- 

gere gelegenheden, haren arbeid fplitfen in dien, welke haar door of 

van wege het Hoog Beftuur des Rijks werd opgedragen, en in dien , 

welke door vrije medewerking harer Leden werd aangevangen of volbragt. 
In de eerfte plaats dan over de lastgevingen van het Gouvernement. 


Zijne Excellentie , de Minister van Binnenlandíche Zaken, aan de 
Eerfte Klasfe des Inftituuts deszelfs verlangen hebbende te kennen gege- 
ven, om haar gevoelen te vernemen op zekere Memorie over eene 
eigene wijze van Turfverkoling, en daaruit te trekken ‘voordeelen , heeft 
de Klasfe, op het advies van hare Leden ,. de Heeren REiNwARDT en 
VAN BREDA , geöordeeld , hoofdzakelijk het volgende aan Zijne Excellen- 
tie te moeten te kennen geven. 3 

Deze Memorie behelst eene opgave van de vele goede. eigenfchappen 

der 


G ze: d 


der turf kool „zoo vals zerdoor den Adresfant bevonden zijn, en als zoo 
vele refultaten van zijn onderzoek worden opgegeven. 

De eigenfchappen zijn, naar zijne meening, de volgende: _ 

De turfkool,- door  het-verkolen van de aardharst. ontdaan zijnde, 
verbrandt. zonder verfpreiding- van eenigen damp of rook, en doet dus 
aan „verfierde vertrekkeri enfijne meubelen geen nadeel, terwijl zij eene 
gelijkmatige , en; naar gelang van de kwaliteit van den turf, tot twaalf 
of meer uren voortdurende hitte geeft. 

Vrij zijnde van zwaveldampen, is zij bijzonder gefchikt voor de be- 
werking wan edele metalen, omdat zij eene zuivere hitte geeft en de 
metalen door geene bijtende dampen aangedaan worden. Zij vervangt 
in dit opzigt niet alleen de beste houtskool , maar doet zelfs aanmerke- 
lijk meer dienst , dan deze. 

Eene volkomen, of, zoo als de Adresfant ze noemt, eene chemisch 
zuivere kool zijnde, is zij almede tot grof fmidswerk , waarbij het op 
deugdelijkheid en zuiverheid van het ijzer aankomt, zoo als-in geweer- 
fabrijken , fcheeps- en hoeffmederijën, zeer gefchikt; zij geeft fpoedig 
de vereischte hitte, nog meer dan coaks, oefent geene bijtende werking 
op het ijzer, en beantwoordt alzoo ook in dit opzigt aan alle chemisch 
technifche vereischten. 

Na deze opgave wordt vervolgens melding namaak van een ander 
voortbrengfel, hetwelk bij de bereiding der turfkool wordt verkregen. 
Hetzelve is dienftig ter verbetering en vruchtbaarmaking van lage en 
natte gronden. Door dit zelfde voortbrengfel worden almede alle voch- 
tige dampen , zoo die der lucht, als die uit den grond oprijzen, wij- 
ders. alle voor de ademhaling fchadelijke vloeiftoffen gretig opgeflurpt. 

Hetzelfde voortbrengfel bezit een krachtig vermogen, gekleurde voch- 
ten te ontkleuren, flinkende dampen te vernietigen en bederf tegen te 
gaan; kan derhalve tot het zuiveren van drinkwater , en bij gevolg ook 
op 


„ 


Gm) 
op zeereizen tot het weren vän bederf in het zoete water ; en zelfs 
vter verbetering van het drinkwater dienftig zijn. ke 

Nog een fweêde woortbrengfel, hetgeen álmede en'in groote di. 
teit bij de“bereiding” der kool verkregen wordt , is gefchikt tot hetbe- 
veiligen van gewoon- en’ feheepstimmethout en van hout- en touwwerk 
vóor bederf" òf vervuren , en gaät het ontttaän wan Zwam of worm in- 
dezelve tegen. Deszelfs uitwerking is innerlijk chemisch „ terwijl die 
van teer flechts werktuigelijk en uitwendig i is, Ë en nièt: _ gert 
de voorwerpen van de tucht affluit, ver oe oven oer 

Al verder wordt vermeld, dat met de genoemde ren Ais tevens een 
voor ‘ftoomwerktuigen op ftoomboten en ftoomwagens gefchikt materieel 
verkregen wordt, zoo ook voor de gasverlichtingen „* en eindelijk , dat 
de bereiding van levendige kalk met het |daarftelien dier- tiental 
in verband kán gebrägt worden. 

Laatftelijk wordt ‘ook nog opgegeven , dat het verdwinigens der turf- 
kool niet dan zeer geringe kosten zal veroorzaken „ terwijl daarbij de 
overige producten in het groot geheel kosteloos verkregen” worden. 

Dan volgen de“ voorwaarden „ onder” welke’ de“ Adresfant aanbiedt 4 
zijne uitvindingen aan het Beftuur bekend te varend en hier te Lande ten 
uitvoer te brengen. 

Na de vermelding van dén inhoud dezer valies, zal de Klasfe, in’de 
eerfte plaats, hiet gebruik van den eet en de iseen fe daaruit, na- 
der in overweging nemen. —_ | 

Hoewel, wegens het gemis eener nädere opgave’ van ’s-mans uitvin- 
dingen en wijze van behandeling , over de waarde’ van zijn voorftel niet 
of flechts onvolledig kan’ geoordeeld wórden „ zó zullen toch daroitrene 
de volgende bedenkingen moeten in’ aarimerking komen, 

Vooreerst’ komt het in dezen zeer âan op’ de onderfcheidene Goar 
van turf , waarvan de kool zal bereid worden; De bij ons meëst ge- 

brui- 


er ev ln er in 


(15 


bruikelijke foorten zijn de baggerturf ende lange. Vriefche: turf. „ Andere 
foorten kunnen -niet wel door den Adresfant bedoeld-zijn, 

De kool van beide foorten , op de gewone wijze aan is: ge- 
noegzaam ‚bekend, vooral die van den. entend … rats walvis 
in gebruik is, Ee 

Doch geene dier heide kolen bezit 5 aak kan al die ash bee 
zitten ‚welke van de turf kool bij de memorie zijn. opgegeven. -De in- 
zender noemt-de door hem bedoelde kool volkomen. of chemisch zuiver. 
Eene geheel zuivere kool is diegene „welke „ behalve de-eigenlijke kool 
of brandftoffen „ geene andere beftanddeelen: bevat, Doch allesturfkool 
laat , ‘na „de, verbranding , een groot- gedeelte. asch, „uit niet brandbare 
beftanddeelen zamengefteld „ terug „die, vooral uit de kool-van bagger- 
turf , aanmerkelijk, veel. bedraagt, De kool van beide, foorten woef is der- 
halve verre af, van zuivere kool te zijn. etrarnnt oib iva 

Alle. baggerturf , „zelfs de beste van deze foort is altijd ve een”: waengel 
van. eigenlijke veenftoffe en van eene groote hoeveelheid. klei; en. zand of 
andere aarde; welke aarde , geene brandítoffe zijnde, in deasch terug 
blijft, De asch. van turfkool zal derhalve altijd, meer bedragen, dan die 
van houtskool, Het is onverklaarbaar „ hoede Adresfant-de turf kool:s 
als, brandftoffe befchouwd, dassen dan waaustds houden en boven 
deze ftellen kan. 

Dit geldt vooral met-opzigt’ tot » thet hi bij het kesirten van edele 
metalen, waartoe, hij de turfkool boven de houtskool, in tegenftrijd met 
alle ondervinding „aanprijst. - Geen, esfai toch van goud of zilver: kan 
met turfkool gefchieden , omdat. deze „ minder digt zijnde „inde geringe 
ruimte van. den esfai-oven, geene genoegzame hitte ‚geeft en ‚door de vele 
asch. zeer hinderlijk is; het is voorzeker, omdat men met minder houts- 
kool ‚wanneer zij genoegzamen togt heeft , fpoedig eene fterkere hitte ver- 
krijgt dan met turf kolen, dat de goud- en zilverfmeden-tot al hun Werk 

zich 


\ 


(mh ; 


zich bij voorkeur van houtskool bedienen; 

Het is echter denkelijk , dat de Adresfant zich voorftelt » de meerdere 
digtheid “der houtskool , waardoor zij in eene zelfde ruimté meer brand- 
ftoffe dan de turf kool bevat,-ook in deze te zullen verkrijgen „ wanneer 


de turfkool van fterk spee ie turf vervaardigd wordt, Het is 


niet te ontkennen en ook bevonden, dat daardoor aanmerkelijk veel ge- 
wonnen , en eeue werkzamere kool verkregen wordt. Doch'de ondervin= 
ding leert tevens , dat zulk eene kool zeer los is van zamenhang, fpoe- 
dig tot gruis valt, en geene drukking verdragen kan3 zonder nog te ge- 
wagen van de vele asch, die zij oplevert. , 

Een ander gezegde in de memorie , namelijk , dat zich onder het bran- 
den en glimmen der turfkool geene dampen hoegenaamd, veel minder 
fchadelijke of fcherpe dampen , zouden ontwikkelen , wordt almede door 
de ondervinding tegengefproken. 

„Verder. wordt in de memorie gewag gemaakt van het nuttig gebruik 
der bijvoortbrengfelen, die met het bereiden der turfkolen verkregen 
worden, Alles, wat daaromtrent vermeld is, heeft betrekking tot on- 


_ derwerpen „ die door anderen reeds zoo veêlvuldig en volledig behandeld 


zijn, dat men het onderzoek daaromtrent als voltooid mag achten ; de 
grondbeginfelen , waarnaar dergelijke bewerkingen behooren te gefchie- 
den, «zijn gevonden, aangewezen, en genoegzaam bekend. Van dien 
aard is het gebruik der turfasch in den Landbouw , tot het opdroogen 
en vruchtbaar maken van lage, natte gronden. — Verder het zuiveren 
en ontkleuren van water en andere vochten , tot welk gebruik de houts- 
kool, en in fommige gevallen de dierlijke kool, voorzeker niet ligt , noch 
door turf kool, noch „door eenige “andere zelfftandigheid’ van dezelfde 
uitwerking „ zal kunnen vervangen worden. Hetzelfde mag ook ten aan- 
zien van het weren en vernietigen van hacelijes damp- of luchtvormige 
uitvloeifelen gezegd worden, 

De 


ve 
emee 


et 0D 


De Klasfe vertrouwt, dat deze hare bedenkingen voldoenden. 
grond opleveren, om te- vermoeden, dat de Addresfant niet met al wat 
tot zijn onderwerp betrekking heeft, noch met den aard en het gebruik 
der turf kool bij ons, noch met de hier te Lande gebruikelijke middelen 
ter bereiking der overige, door hem opgegevene , voordeelen genoegzaam 
bekend is, en dat men dus ook met niet minder grond moet vreezen , 
dat de aangebodene uitvindingen in de uitkomst de beloofde meerdere 
voordeelen niet zullen opleveren. Zij heeft derhalve in het adres geene _ 
genoegzame redenen gevonden , om op hetzelve de verdere aandacht van 
het Gouvernement te vestigen. 


De Eerfte Klasfe door Zijne Excellentie den Minister van Binnen- 
landfche Zaken verzocht zijnde, hare gedachten mede te deelen aan- 
gaande een adres, door “den Heer j. F. SCHIERECK te Frankfort aan 
Zijne Majesteit aangeboden, betrekkelijk twee doer hem gedane uïtvin- 
dingen, nam daarop het gevoelen in van hare Leden vaN REEs en 


. 


VAN BEEK, 

Waaruit is voortgevloeid het volgend antwoord aan welgemelden 
Heer Minister, s 

De Heer scniËrreek geeft in zijn adres te kennen, dat door hem 
zijn uitgevonden: EAP 

1°. “eene rekenmachine, dienende om met meer gemak en zekerheid 
de rekenkundige berekeningen uit te voeren ; 

2°. “ eene bijzondere aanwending van de kracht des winds tot 
voortbeweging der fchepen en van vele andere machines, waardoor in 
het bijzonder de schepen met grootere snelheid, dan dit door zeilen Benne. 5 
fchiedt , zoowel in de rigting des winds zelven , als in elke andere rigting 
_ kunnen voortbewogen worden , het zoogenaamd laveren geheel wegvalt, 
en het schip bij ftorm tegen het gevaar van ftranden beveiligd is, door- 

‘ C dien 


es”, 


Cm) 


dien hetzelve aan de kracht der golven onttrokken wordt, - 

De Adresfant wendt zich tot. Zijne Majesteit. met den wensch , 
dat ten aanzien dezer laatfte uitvinding door Hoogstdezelve eene Kom= 
misfie, uit Wis- en Natuurkundigen beftaande , moge benoemd worden, 
ten einde hij zijne berekeningen aan dezelve mededeele, rid 

Behalve eene uitwendige befchrijving en afbeelding der rekenmachine , 
geeft het adres geene nadere inlichting omtrent den. aard der beide uit- 

“vindingen; de Adresfant treedt dienaangaande ‚in geene bijzonderheden , 
maâr beroept zich op de getuigenisfen van de Heeren cAUss eù THIBAUT , 
Hoogleeraren aan de Göttingfche Hoogefchool , waarvan affchriften bij 
het adres gevoegd zijn. 

Bij gebrek aan eene opgave der inrigting- van het „werktuig zelf , 
ziet zich de Eerfte Klasfe in_de onmogelijkheid „ uit eigene. overtuiging 
over deszelfs waarde te oordeelen. Zij’ meent echter te moeten opmer- 
ken, dat, na de eerfte rekenmachine „ door pascAL in 1642 uitgedacht, 
er reeds meermalen zulke werktuigen , volgens verfchillende conftructiën, - 
vervaardigd zijn, en dat inzonderheid de vóór weinige jaren.door den 
Engelfchen Geleerde, BABBAGE, ontworpene rekenmachine „ naar het een- 
parig oordeel van deskundigen, zulk eene volkomenheid bezit, dat het 
vervaardigen eener, nieuwe «machine „van: dien aard „uit „een theoretisch 
oogpunt, geen bijzonder belang kan wekken. Wat verder het praktitche nut 
der uitvinding van den Heer scniereck, betreft „ ishet; zeer te betwij- 
felen , of dezelve eenigen ingang vinden zoude bij degenen , die zich veel 
met rekenen bezig houden Het is ten minfte der Klasfe niet bekend, 
dar er , of bij kooplieden „ of: bij eigenlijke Wiskundigen eenige behoefte 

gegevoeld wordt, om hunne rekeningen met behulp eener machine uit te 
voeren. eit alge ataikeng | shr 

Het is echter onnoodig „langer hierbij ftil te ftaan „daar de Adres- 
fant, bij de vermelding zijner rekenmachine, geen ander doel fchijnt 

ge- 


Ci 


gehad te hebben „ dan:'om-dezelve als-eene aanbeveling voor zijne tweede. 
ontdekking te doen dienen,» Deze betreft „ gelijk reeds gemeld is „eene, 
nieuwe “aanwending wan de kracht des “winds “tot voortbeweging der 

schepen enz. Indien :de voordeelen ; „door ‘den … Heer „scHierECK aan 

zijne uitvinding s-boven het gebruik’ van zeilen ven zelfs van ftoomwerk= 

tuigen , toegekend, ook flechts voor een’ gedeelte doorde ondervinding 

bevestigd wierden ‚ zou de Zeevaartkunst daardoor: gewis eene: groote 

fehrede tot hare volmaking genaderd’ zijn,„Maar hoe grooter de ‘waarde 

is die- de» Adresfant« zelf “aan” zijne vuitvinding hecht,'…des te meer 

aarzelt vde- Klasfe „ om aan zijne: verzekeringen geloof te:gewen.o De 

getuigenis des “Hooglecraars «causs ;' “door denofchrijver aangevoerd: is: 

zeer „weinig afdoende.“ Deze Geleerde verklaart , dat de wijze, waarop’ 
de Heer’ scriERECK den wind wil aanwenden „op zich zelve vernuftig 

Is en dat: de. mogelijkheid, om- door dezelve eene draaijende beweging 
voort “te brengen; op’ juiste mechanifche beginfelen- rust, maar voegt 

tevens ‘hierbij,’ dat hij zich “niet -met de vraag wilsinlaten „-of „en in 

welke gevallen,“ deze aanwending met: voordeel kan gefchieden., Zoodanig 

eene verklaring is. niet gefchikt;, om eene hooge verwachting van het” 
praktifche nut dezer nieuwe uitvinding te “geven. In dezelve wordt 

juist het antwoord op de vraag ontweken , waaromtrent -men zich zoude 

wenfchen ingelicht te zien’, en waarop ‘het hier alleen aankomt. 

Reeds vóór den Heer scHirreok kende men veelvuldige wijzerì’, 
om den wind tot’ voortbrenging eener draaïjende beweging te doen die- 
nen 3 meermalen” had men ook (getracht, dezelve op de beweging der 
fchepen toe te pasfen, maar fteeds met ongunftig gevolg. Het gebruik 
van zeilen , reeds in de eerfte kindschheid der zeevaart ingevoerd, heeft 
zich door: eene eeuwenlange ondervinding doen kennen als het beste 
… middel, om den wind tot beweegkracht bij fchepen aan te wenden ; te 
midden der verbeteringen” in het getal, de plaatfing en de behandeling 

C a der 


„6-20 4 


der zeilen aangebragt , heeft zich: de deugdzaamheid van het beginfel , 
waarop derzelver gebruik rust, meer en meer bevestigd. 

De Klasfe acht het à priori reeds hoogst onwaarfchijnlijk , dat het 
den: Heer scnierEckK gelukt zoude zijn , dit beginfel door een beter en 
voordeeliger te vervangen, en zij vindt zich in dit gevoelen verfterkt 
door het ontwijkend antwoord. van den Hoogleeraar GAUSS. 

Indien de. uitvinding van den Heer scuiereck inderdaad de groote 
voordeelen bezit, welke hij aan dezelve toekent, zal het hem gemakke- 
lijk zijn, zich door een Octrooi ruime vergoeding te verzekeren voor 
‚de door hem daaraan befteede moeite en kosten. Alle zeevarende natiën 
zullen zich dan van zelve beijveren, om daarvan gebruik te maken. 
Maar het zoude ongerijmd zijn, te willen aannemen , dat elke vreemde= 
ling, die eene belangrijke uitvinding meent gedaan te hebben, hierdoor 
geregtigd ware, om zich tot onze Regering te wenden, ten einde op 
’s Lands kosten eene Kommisfie van Geleerden tot onderzoek derzelve 
te doen zamen roepen. Zulk een maatregel kan flechts raadzaam zijn, 
wanneer de uitvinding in eene bijzondere en uitfluitende betrekking ftaat 
tot de belangen van ons Vaderland, en men tevens , hetzij wegens de 
bekende verdienften des uitvinders , hetzij op andere gronden , met reden 
verwachten kan, dat die uitvinding wezenlijk belangrijk is. Deze ver- 
eischten ontbreken in het onderhavige geval; weshalve de Eerfte Klasfe 
meende „als haar gevoelen te moeten voordragen : 

dat er geene redenen beftaan, die het benoemen eener Kommisfie 
tot onderzoek der uitvindingen van den Heer sCHIERECK raadzaam doen 
voorkomen. 7 


Bij aanfchrijving van 6 Juni il. ontving de Eerfte Klasfe van het 
Ministerie van Binnenlandfche Zaken twee adresfen des Heeren w. vAN 
HOUTEN aan Zijne Majesteit, den Koning, betrekkelijk een door hem 

uit. 


PDE en 


. 


Car ) 


uitgevonden werktuig, om water op te heffen , nevens andere voorftellen 
ter verbetering van de gewone windmolens , onder bijvoeging van eenige 
daarop Îngewonnen berigten van Ambtenaren des Waterftaats , met vere 
zoek „ om de confideratiën en het advies der Klasfe deswege te erlangen. 

De Klasfe, hare Medeleden MENTZ, SOETERMEER El ALEWIJN hier= 
over hebbende geraadpleegd, oordeelde niet onvoegzaam , aan Zijne 
Excellentie den Minister van Binnenlandfche Zaken te antwoorden : 

» dat het haar voorgekomen is, dat in gezegde berigten door de 
„ Ambtenaren van den Waterftaat niet te onregte wordt beweerd , dat 
» geene der vindingen of voorftellen des Heeren vAN HOUTEN als nieuw 
„ befchouwd kunnen worden. Het door hem voorgefteld werktuig , 
„ zijnde eene fchepfchijf , is namelijk in dit Land bekend; en in Znge- 
» land zijn in gebruik raderwerk en asfen van ijzer, even zoo zamen- 
» gefteld, als de Adresfant bedoelt; waarvan ook in dit Land op 
„’s Rijks kosten eene proef fchijnt genomen te wezen. Al het door 
„ den Heer vAN HOUTEN voorgeftelde is daarenboven in bekende boek- 
„ werken befchreven.” 

„De Klasfe zou in - herhalingen moeten vervallen, indien zij een 
„en ander, dat door gezegde Ambtenaren zoo te regt is aangevoerd , 
„ breeder wilde ontvouwen. Zij heeft overigens noch theoretifche, 
„ noch praktikale redenen kunnen vinden , waarom eene fchepfchijf. bo- 
„ ven de meer algemeen in gebruik zijnde fchepraderen en de water- 
„ fchroef of vijzel te verkiezen zoude zijn.” 

„ Het komt haar alzoo niet raadzaam voor, het verzoek des id 
„ren VAN HOUTEN, om van zijn werktuig op ’s Rijks kosten eene 
„ Proef in het groot te nemen, in te willigen.” — 


Het vervuren van het hout is vooral in de latere jaren bij alle ter 
zee 


(BE) 


zee, varenden éen: gewigtig pùnt van bezwaar; en het tniddel ter voors 


koming en afwering van hetzelve een der ‘belangrijkfte vraagftukken ge= 
worden, ; Dat-JoHN HOWARD KYAN älzoo: niet alleen te Londen , maar 


bij-alle -Natiën „edie- in ‘den Zeehandel betrokken zijn; groot opzien. 
baarde „door „zijne uitvinding „> om door eene voplosfing van ‘kwik-fublie 


maat. het, bederf;van hout en andere voorwerpen van plantaardigen oor« 


fprong te weren , volgt, gereedelijk uithet hoog: gewigt, dat allerwege 


f 
fen 


aan dergelijke ontdekking-te hechten ware,” 
„Men verlangde: echter “meer; bepaald daarmede bekend «te worden , 

inhet bijzonder: wat betreft -dészelfs doelmatigheid en onfchadelijkheid. 
De ‘beide Ministeriën „die van Marine en van Binnenlandfche Zaken , 


ontvingen: van: Zijne.’ Majesteit , deni’! Koning „de magtiging, om de, 


Eerfte Klasfe uit te noodigen, zich met het onderzoek: dezer zaak , 
zooveel noodig gegrond op/daartoe te nemen proeven „bezig te houden „ 
en» hetzelve voornamelijk uitste ftrékken tot: twee’ ‘hoofdpuntèn SEEN 5 0 

12, met betrekking tot -de -doeldfatigheid- van het gezegde’ middel 
tot voorkoming van de vervuring van het hout, op grond. van hèt be- 
derfwerend vermogen van de kwik-fublimaat ‚in werband met de re 
fchappen der. fappen “van het hout; + 

2%, wegens de, ongezondheid- voor de brt nened en „de tieder Ë 
die het hout ‘bewerken. 

De ‚Heer cu Je "GLAVIMANSs vernomen bands datde Eerfte 
Klasfe over dat onderwerp ftond te” worden:geraadpleegd , häd reeds 
eenige weken. vroeger ‘aan haar,twee -flesfchen gezonden met eene oplos- 


fing van kwik-fublinvaat; zijnde, de eene genomen uit den bereidingsbak. 


te Rotterdam, alvorens het hoût daarin geplaatst, en de andere AN 
fing, nadat het hout eenige dagen in den bak geweest was. — 


Deze flesfchen zijn ter. befchikking gefteld van de Jater ‘befioemde 


Ge- 


an ET ee en 


ve EE 


C-23 ) 


Gekommitteerden , van welke de Klasfe hare voorlichting tegemoet . 
ziet, om gepastelijk aan het wien verlangen des Gouvernements te 


kunnen voldoen. 


In de maand September van ‘het afgeloopen jaar vereerde Zijne Ex- 
cellentie, de Minister van Binnenlandfche Zaken, de Berfte Klasfe met 
eene. lastgeving , die op het zoo dikwerf behandeld vraagftuk , om 4m- 
flerdam an drinkbaar “water te voorzien, naauwe betrekking heeft. 
Zij ontving namelijk eene’ aan Hoogdenzelven door den Heer Majoor 
VAN PANHUYs “ingezondene Vertaling eener Befchrijving van de Wa- 


_terbakken te Venetie; voorkomende in het Weener Tijdfchrift voor 


Bouwkunde van't4 Mei 1836 , N°. 20; met verzoek:; onr haar gevoe- 
len te doen kennen; of; en in hoeverre, zulke waterbakken te Zmf8erdam 
eenige nuttige aanwendirfg-zouden kunnen hebben. 

De Eerfte Klasfe de inrigting dier bakken, volgens de opgegevene 
Befchrijving , in gezette overweging hebbende genomen, meende daarop 
eenige bedenkingen aan Zijne Excellentie te moeten voorhouden. 

Het kwam namelijk der Klasfe al aanftonds twijfelachtig voor , of het. 
wel „mogelijk zoude zijn ,in de veenige-gronden. van Amflerdam zulke 
bakken , enkel uiet. wanden van klei: gevormd, tegen den aandrang van 
‚ brakwater, «dat met alle vlijt behoort wenden te worden ‚op den 
duur beftand te- maken. » 

„De aanvulling der binnepruimte, met zand, wake bij de Venetiaanfche 
bakken” plaatsheeft, mag in- zekere mate wel ftrekken, om met de druk- 
king van het buitenwater evenwigt te houden, en om dus opperfing 


van de wanden” voor-te komen, waarvan” zelfs bij gemetfelde bakken 


voorbeelden: beftaan 3 altijd zou’ het echter een’ zeer onzeker. werk blijven 
en althans te dien opzigte moeten onderdoen voor in Cement gemetfeld 


muurwerk „ romdom met klei ‘aangevuld «en bekleed. 
EN Wat 


E84 


Wat de foliditeit en zekerheid, «om het brakke water af te weren , 
aangaat, kan de Klasfe alzoo geenszins aan de befchrevene Venetiaanfche 
„bakken eenige voorkeur toekennen boven de waterbakken , zoò als die 
te Amfterdam worden gemaakt, en waarvan klein en groot, misfchien 
wel een niet minder aantal aldaar, dan te Venetie, zal aanwezig zijn. 

De filtrering van het water door zand , dat bij de Venetiaanfche bak- 
ken plaats heeft, kan nuttig wezen, edoch zij vermag het regenwater , 
hetwelk men van de daken langs looden goten en, pijpen in debakken 
zou willen ‘geleid hebben, niet te bevrijden van de looddeelén „ waarme- 
de, te Amfterdam misfchien meer dan elders, dit water foms bezwan- 
gerd is, De aanvulling met zand, bij onze waterbakken geen doel tref. 
fende, heeft daarenboven het groot bezwaar, van de ruimte ter water- 
aanvulling aanmerkelijk te verminderen , zoodat bij eene gegevene grootte, 
dusdanig toegeftelde bakken naar evenredigheid flechts eene kleine hoe: 
veelheid waters zouden. kunnen bevatten, 

Dit mag te Venetie, in zeker opzigt, een klein inconvenient zijn, 


omdat men aldaar, naarmate van het verbruikte , den aanvoer het geheele 


jaar door kan laten voortgaan. „Geheel anders is dit hier, waar het 
hoofddoel moet wezen, de meestmogelijke hoeveelheid water in voorraad 
te houden , ten gebruike op zulke tijden , dat geen aanvoer gefchieden kan. 

Zoolang de vaarwaters open zijn, is er te Amflerdam nimmer ge- 


brek aan drinkbaar water. Had men dus een klimaat, als dat van Ve- 


netie, er zou nooit gebrek ontftaan , al beftond er geen enkele Stads- 
waterbak. Maar het bijzonder doel dier bakken aldaar hierin gelegen 
zijnde, om eenen genoegzamen voorraad te bevatten, ter verzorging en 
gerieve der ingezetenen , zoolang de aanvoer geftremd is , mag men het 
van het grootfte belang rekenen, dezelve zoo in te rigten, dat zij , 
naar hunne grootte, den meest mogelijken voorraad kunnen opnemen ; 


waarbij het opvullen met zand als van zelf wordt uitgefloten. 
Wel- 


tt a 


C 25 ) 


Welligt heeft men er vroeger ook al niet gunftiger over gedacht. Die 
Venetiaanfche waterbakken waren ten minfte aan onze Bouwkundigen 
van ouds her niet onbekend, wordende daarvan reeds melding gemaakt 
in een werkje, te Amfterdam in het jaar 1683 in het liche verfchenen , 
onder den titel: 

de Befchrijvinge, om het zoet water: uit de Riviere de Vegt op 
drierley wijze te brengen binnen de rad Amfterdam. 

Er zouden nog andere bedenkingen te dezen aanzien te maken zijn 3 
doch de Klasfe meent het aangevoerde genoegzaam, om geene onzekere 
heid over te laten, dat zij de Venetiaanfche waterbakken ter navolging 
niet kan aanbevelen „ althans niet als een middel, om, zoo als de Heer 
Majoor vAN PANHUYs fchijnt te bedoelen, daardoor een gedeelte van 
den aanvoer des Vechtwaters te befparen. 


De Eerfte Klasfe des Instituuts had zich ten jare 1836 bij Zijne Ma- 
jesteit, den Koning, in eene gemotiveerde voordragt aangeboden , om, 
onder hare directie eene of meer putboringen te Amfterdam te laten 
doen , ten einde te onderzoeken , welke refultaten het boren van diepe 
of zoogenaamde Artefiaanfche putten aldaar geeft, en om daaruit te 
kunnen befluiten , of, en in hoeverre, dit middel zou kunnen (trekken , 
om in de behoefte van goed drinkbaar welwater te dier Stede te voor 
zien, en verzocht, dat het aan Zijne Majesteit mogt behagert, de ter 
uitvoering van dit onderzoek benoodigde gelden toe te ftaan en ter be- 
fchikking van de Klasfe te ftellen, 

Zij had het genoegen , kort. daarna te ontvangen “het berigt eener 
gunftige befchikking van Zijne Majesteit, waarbij Hoogstderzelver genoe- 
gen werd te kennen gegeven met het aanbod der Klasfe , om over de 
Artefiaanfche putboring te waken, en op dezelve magtiging verleend , 
om daaraan gevolg te geven, onder zoodanige bepalingen , als voor de 

D ftad 


C 6 
{tad Amfterdam niet wel anders, pagi zeer waulecmbaär te befehouwen 
zijn. 

De zaak der putboring alzoo geregeld zijnde, heeft de Eerfte Klaste 
gemeend, de zorg daarover te moeten opdragen aan hare ftedelijke 
Leden ALEWIJN, G. VROLIK , W. VROLIK en SWART , met vrijheid, om 
te rade te gaan met zoodanige. buitenfteedfche Leden , als wier hulp en 
voorlichting zij zouden oordeelen , in het belang dezer gewigtige onder. 
neming te moeten inroepen. 

Na de voorbereidende werkzaamheden teri Bendert van id oen 
der ftellaadje tot het hijfchen , het inheijen der fteunpunten voor de hef- 
boomen en zoo voorts, begon men op den 25° Februarij Il. de ijzeren * 
buizen , elk ter lengte van ongeveer negentig nederlandfche duimen, bij 
eene doormeting van zeventien nederlandfche duimen aan te brengen en 
in den grond te doen doordringen. Dit gelukte aanvankelijk met zulk 
gewenscht gevolg , dat men op den eerften Maart reeds eene diepte van 
ro el 86 duim onder Amfterdams peil bereikt had. _ 

Toen echter ondervond men eenen tegenftand , die ftremming: in het’ 
werk te weeg bragt , zoodat men , na deszelfs opruiming , eerst den 8sten 
Maart wederom kon beginnen. Van dien tijd af regelmatig en {nel 

„voortgaande „ was men op den 11de Maart tot eene diepte van 26 el 49 
duim doorgedrongen. Toen ontmoette men een nieuw bezwaar, dat 
den arbeid deed ftaken5 de klepboor raakte vaste men kwam echter 
ook deze belemmering fpoedig te boven , zoodat men op den 15der Maart 
het werk wederom in volle kracht konde doorzetten. 

Sedert dien tijd heeft de putboring geene ftoornis ondergaan , zoodat 
zij op den agster April Il. reeds eene diepte bereikt had van 65 el 73 duim, 
dat is ongeveer 230 Amfterdamfche voeten. De put gaf toen zeer veel 
en ‚ naar uiterlijk aanzien en fimaak te oordeelen, goed drinkbaar water. 
Gekommitteerden vonden niet ondienftig, daarbij eenigen tijd te rusten, 

en 


hd 


Ca 


„en bij nader beraad te bepalen, of men zich met den niet onguntftigen 
uitflag van deze eerfte proef zoude te vreden houden. 

Zij hadden intusfchen nietbeverzuimd , de grondlagen , welke de klep- 
boor opbragt, van afftand tot afftand te verzamelen en gefcheiden te 
houden. Die gronden zijn cen belangrijk onderwerp voor opzettelijke 
beproeving, doch kunnen voor als nog geen deel uitmaken van dit Ver- - 
flag. — Zijne Majesteit, de Koning, heeft zich, ftaande Hoogstdeszelfs 
bezoek der Hoofd(tad, wel gelieven te verwaardigen, het werk der 
putboring in oogenfchouw te nemen , en zich wan den aanvankelijken - 
goeden uitflag te vergewisfen. gl ij 

De Eerfte Klasfe hoopt in een volgend Verflag den varna harer po- 
gingen te zullen kunnen openleggen. Ì 


De verbetering im de tijdsaanwijzing der openbare Uurwerken door 
het invoeren van den middelbaren in plaats van den waren tijds vroeger 
bij de Eerfte Klasfe, op last van het Gouvernement , behandeld en in 
haar Verflag ten jare 1835 zijnde vermeld geweest , heeft in de gevol 
gen op nieuw hare aandacht gevorderd.’ 

Zij werd, bij’ misfive van r April Il,, door Zijne Excellentie den 
Minister van Binnenlandfche Zaken. met den tegenwoordigen ftaat des 
onderwerps in de voornaamfte fteden bekend gemaakt, en ontving te- 
vens eenige wragen daartoe betrekkelijk. 

De Heeren MOLL, VAN UTENHOVE €N VAN BEEK } vroeger met deze 
zaak belast geweest, voldeden wederom aan: het. verzoek der Klasfe en 

deden in een uitgebreid Verflag opmerken „ hoe de goede gezindheid ‘bij 
de Gedeputeerde Staten der meeste Provinciën aan de heilzame bedoelin- 
gen der Hooge Regering bevorderlijk geweest waren 

dat de zwarigheden, welke door twee Provinciën, Zeeland en Dren- 
the, daartegen aangevoerd waren „ zich ligtelijk laten oplo n, gelijk 

Da zij 


CBI 


zij dan ook van punt tot punt in het Verflag van Heeren Gekommit- 
teerden zijn opgenomen en tot klaarheid gebragt geworden, 

De ftaat der openbare Uurwerken in-zeer naauw verband ftaande met 
_de verbeterde tijdsregeling, is het vooral deze, welke aan de zorg der 
Plaatfelijke Befturen behoort te worden aanbevolen. Het was dan ook . 
het meest dringend verlangen des Heeren Ministers, om door de Klasfe 
te worden ingelicht , welke maatregelen voor deze gewigtige aangelegen- 
neid als het meest pasfend en minst kostbaar zouden zijn aan te raden. 

Ik zou noodig hebben , ten naaste bij alles af te fchrijven , wat te 
„ dezen opzigte als dienftig door de Klasfe is aanbevolen , of als onnoo- 
dig is afgeraden, zoo ik mij wilde verdiepen in de naauwkeurige ont 
wikkeling, welke door Heeren Gekommitteerden aan dit onderwerp is 
befteed geworden. 

Het moge voor enze tegenwoordige befchouwing genoeg zijn, dat de 
Klasfe als hare meening heeft voorgedragen, dat onder het bezit van 
eene gewone ftaande klok, die weinig kostbaar is, en van eenen ge- 
fchikten zonnewijzer, die aan de onwrikbare kerktorens of aan andere 
hooge gebouwen uit de middeneeuwen met volle zekerheid kan gehecht 
worden , alles te verkrijgen is , wat tot eene goede regeling van den tijd 
vereischt wordt , mits daarbij die voorzorgen worden in acht genomen , 
welke haar vroeger Verflag heeft aanbevolen. — 


Meerdere lastgevingen heeft zij in de twee afgeloopen jaren van het 
Gouvernement niet ontvangen, 


De Leden der Eerfte Klasfe zijn gewoon, den arbeid, dien zij “uit 
eigene beweging aanbieden, in tweeledig opzigt te befchouwen, te wee 
ten „om de ‘Vergaderingen over een of ander: belangrijk punt van We= 

ten= 


le 


en fe let 


C 29 ) 


tenfchappelijken aard te onderhouden, en hare meening daarop te ver- 
ftaan, óf als geheel afgewerkt en dienende, om onder de uit te geven 
Verhandelingen te worden opgenomen. 

Het heeft vooral aan de eerfte foort in de laatst verloopen jaren niet 
ontbroken. 

De Heer REiNwARDT maakte, al aanftonds na de algemeene Vergade- 
ring des jaars 1835, de Klasfe bekend met eenige proeven en waarne. 
mingen aangaande de turfasch, in het bijzonder van den langen of 
Vriefchen Turf, 

„Welke voordragt, geheel nieuwe gezigtspunten over de vorming der 
hooge veenen ín ons ‚Vaderland bevattende, met groote belangftelling 
door de vergaderde Leden werd aangehoord, die dan ook hunnen wensch 
aan het geacht Medelid te kennen gaven, om het Stuk zelf, in den 
vorm eener Verhandeling bewerkt, ter nadere overweging te ontvangen. 

Waartoe hij zich niet ongenegen verklaard heeft. 


Kort daarop ontving de Klasfe een bezoek van haar geasfociëerd Me- 
delid, den beroemden kruidkundige BROwN, welke de Vergadering ver- 
gastte. op eene mikroskopifche aanfchouwing van de nog overgeblevene 
en behoudene ftruktuur van vaate en vezelweeffel in verfteende hout- 
foorten , in het bijzonder uit de familie der Coniferae. 

Hij bragt in het bijzonder dezelve in vergelijking met het vaat- en 
vezelweeffel van nog levende foorten van Pijnboomen, en deed hare on- 
derlinge overeenkomst opmerken. 


In diezelfde Vergadering leverde de Heer w. vroLIk cene voorloopige 
mededeeling van het ontleedkundig Onderzoek der ingewanden van eene 
Balaenoptera roftrata, groot 56 Rijnlandfche voeten, toen onlangs 
geftrand te Wijk aan Zee, en deed aanvankelijk als bijzonderheid kennen 

de 


( 30 ) 


de plaatfing der buiksingewanden, niet enkel in de buikholte ‚ maar 
grootendeels geheel voorwaarts tusfchen de borstholte en sigs mene be- 
kleedfelen zich tot aan de kin uitftrekkende, 

Hij duidde overigens het verfchil aan, dat hij in de huidplooijen onder 
het ligchaam gevonden heeft met hetgeen de Heer scnreeer in het 
Derde Deel van de Nieuwe Verhandelingen der Eerfte Klasfe heeft voor- 
gefteld, gaande namelijk deze plooijen niet onafgebroken in regte lijnen 
door, maar wordende op zekere afftanden door tusfchen ingevoegde 
vingerswijze vervangen. Welk een en ander hem niet onaannemelijk 
deed voorkomen, dat, daar deze. plooijen zich niet verder uitftrekken , 
dan de buiksingewanden , zij dienftig zijn ter verruiming van de holte 4: 
waarin een groot deel van de ingewanden, der fpijs vertering bij deze 
dierfoort bevat is. 


Nog voor het einde des jaars 1835 hield de Heer moLrL de aandacht 
der Berfte Klasfe bezig over meer dan een belangrijk onderwerp. 

Hij deelde haar in de eerfte plaats zijne navorfchingen mede over dén 
Catalogus der zuidelijke Sterren, opgemaakt door wijlen FREDERIK DE ' 

HOUTMAN van Gouda. Waartoe hem bijzonder dienftig is geweest het 
oorfpronkelijk handfchrift van dien beroemden Zeeman, dat eerst onlangs 
in handen was gekomen van ons geacht Medelid, 

De belangrijke inhoud van het voorgelezen Stuk deed bij de Verga- 
dering den ernftigen wensch ontftaan, dat hetzelve-in een of ander alge» 
meen gelezen wordend tiĳdfchrift mogt in het licht verfchijnen. Aan 
welk verlangen de Heer Morr is te gemoet gekomen door deszelfs plaat- 
fing in den Algemeenen Konste en Letterbode „ waaruit het U, Geëerde 

“ Toehoorders , zekerlijk reeds is bekend gente 


In de ie plaais maakte hij, de evn deelachig aan de kens 
van 


C3w} 


van twee belangrijke voorwerpen der Natuur, In de gelegenheid geweest 
zijnde, een paar houtfoorten te bekomen , die federt eeuwen diep onder 
den grond waren” bedoiven geweest , zonder van aard te veranderen of 
haar -oorfpronkelijk: karakter te verliezen , leide hij dezelve ter aanfchou- 
wing. over, gemuniëerd met de echte befcheiden van de plaats waar, 
en den tijd wanneer zij zijn opgedolven geworden. 

De Vergadering van haar geacht Medelid vrijheid bekomende , om af= 
fchrift dezer bewijsftukken te nemen, heeft dezelve woordelijk doen ine 
lasfchen in het verhandelde van dien dag, 

Zij luiden als volgt : ï REEL 


Pe 


pi Stuk eikenhout van een boom gevonden in den in 1421 verdronken 
„ ZuidsHollandfchen Waard of langs de oever van de Bakkerskil door 
„de Ingenieur van den Waterftaat j. Ae NICOLSON in den jare 1829, 

„ Men had te dier plaatfe eene groote masf{a eiken zware bomen ge= 
„ vonden ‚-die men had verbruikt zoo voor de riete bedekking van mo- 
„lens waartoe dat ‘hout wegens zijne buigzaamheid zeer gefchikt was , 
» als tot brandhout.” 


„In den zomer van 1832, bij gelegenheid van het graven van den 
„put voor de fluis op het einde der Rozendaalfche Vliet, thans ge- 
„ naamd- het Rozendaalfche Sas, is men op ongeveer 4 el 7o on- 
„ der gewoon hoog water en op ongeveer 2,10 Ellen onder gewoon 
„laag water op de Krammer (wordende dit laag water aldaar aange- 
„nomen op 1 el go onder Amfterdamsche peil) gekomen op de 
„resten van een oud bosch, dat in vooroude tijden fcheen afgekapt te 
» Zijn; meestal beftaande uit masthout, doch met enkele berken daar- 
„ onder , en hetwelk eenigzins regulier geplant voorkwam , enkele flam- 


‘‚ men hadden nog eene lengte van r- tot 2 ellen , de rest waren korter, 
Wee 
” 


Ed 


C 32 ) 


» Wegens de groote diepte, waarop die boomen geftaan hebben onder 
„de tegenwoordige waterftand , vermoed men, dat die gewasfen zijn 
» vóór den Cimbrifchen vloed, en dus vóór onze Jaartelling. 

» Gemelde boomen ftonden op , en waren omgeven van derry gronden. 

„ Het bijgaande ftuk hout,.voorzien met een cachet, als deze , is 
„een gedeelte van zoodanige mastboom, waaraan de (chil bij opgra- 


» ving nog verbonden was, doch die bij het droog, worden, zich daar- 
» van heeft los gemaakt.” 


» De Infpecteur voor den Waterftaat, belast ge 
‚… weest met de bouwing van voormelde fluis. 


» (Zl) A. GOEKOOP.”® 


< 


In een tijdsgewricht , dat men allerwege zich bezig houdt met geolo- 
gifche nafporingen, en belangrijke opgedolven ftukken te voorfchijn 
brengt, ís het voorzeker hoogstgewigtig , in ons Vaderland houtfoorten , 
te hebben opgegraven , die, na zoovele eeuwen , niets van haar oorfpron- 


kelijk karakter fchijnen verloren te hebben. " Welligt fpreidt de tijd ook 
hierover een nieuw licht. ve 3 


Het goud-erts, dat in Zwid-Amerika wordt uitgedolven , bijzonder 
rijk zijnde aan zeker metaal, dat nog voor weinige jaren oder de zeld- 
zame delfftoffen gerangfchikt werd , Palladium geheeten , levert den En- 
gelfchen heden ten dage genoegzame hoeveelheid, om het alzoo ten al- 
gemeene nutte, in het bijzonder voor fcheikundige bewerkingen , dienst- 
paar te maken. 

De Heer morL bragt hiervan meer dan eene proef ter tafel, als zijnde: 

1°,_ een langwerpig vierkant (tukje Palladium 3 

2°, een gelijkvormig ftukje, geälliëerd met zo pCt. zilver; 

p $ ; 3°. 


et ed. zt et ed 


aan die metalen, en doet ze naar lood of tin gelijken. 


C 433: 2D 


3°. een dikke draad Palladium , insgelijks met to pCt. zilver. 

4°. eene veer, met alliage van zilver en- koper. 

5°, een koperblad gepalladiëerd, gelijkerwijs als koper pleeg vertind 

te worden. 

De kleur van het Palladium is bijna die van Platina, misfchien iets 
donkerder, - Het laat zich goed polijsten. Wanneer het voor flechts „% ge- 
deelte met koper of goud fcheikûndig is gemengd, ontneemt het de kleur 
* 

In eene latere Vergadering heeft ons Medelid eene meer ontwikkelde 
voordragt gehouden over deze metaalfoort ‚ die, pas vóór drie en dertig 
jaren door Dr. worLLASTON ín ertfen van Platia ontdekt; veel hooger 
dan goud werd aangerekend, en nu reeds dienstbaar is gemaakt aan 
eene menigte van kunstgewrochten „ welke-men voor weelde en weten- 
fchappelijk bedrijf ongaarne zou misfen, 

De Heer MOLL zette zulks kortelijk uit een , en, deed door naauwkeu- 
rige wegingen de foortelijke zwaarte kennen , zoo van het zuiver Palla- 
diùm, als van dit metaal, gealloijeerd met andere. 

Ik mag mij echter van de verdere opgave dier voorlezing ontflagen 
achten ‚ daar zij reeds in druk is opgenomen. 


De Heer ALEwIjN leide, ter vervulling eener fpreekbeurt, aan de 
Vergadering open deszelfs nadere onderzoekingen over het Amfterdamfche 
Peil, en vestigde te dien einde , in de eerfte plaats , de aandacht der Klasfe 
op zekere Sententie , gegeven bij de Koninginne van Hongarije enz., 
Regente van de Keizerlijke Majefleit in deze zijne Erflanden enz. 
van ’t jaar 15453 te vinden bij wAGENAAR in zijne Gefchiedenis van 
Amfterdam aan het einde van het 3e Deels 1e Boek, Bijlage Litt. B., 
waarbij , onder anderen „ verordend werd , om fchutdeuren in de Oude 
Haarlemmer- en Kolkfluizen te maken, en waterkeeringen aan de Osjes- 

E en 


C34 ) 


en Grimnesfe fluizen te bouwen , ten einde het water uit het 7 ‚ in de 
toen beftaande vier ftadsgragten , namelijk „ de Oude en Nieuwe zijds 
Voor-. en: Achterburgwallen ‚ tot op eenen: gemeenen vloed in te laten , 
en leidde de fpreker daaruit af , dat deze omftandigheid kan befchouwd 
worden als de eerfte aanleiding gegeven te hebben tot vastftelling van 
een, Stads Peil, gelijk ftaande met de hoogte van de gewone. vloeden 
omtrent het, midden der.16® eeuw „ welke hoogte daarna Stads: Peyl of 
ook wel de Peyl en later het Amfterdamfche. Peil is genoemd. 

Verder deelde het geachte Medelid- aan de Klasfe “eenige refultaten 
mede van eene door-hem ondernomene bewerking der aanteekeningen van 
de waterhoogten van het 77, welke hoogten «bij de Stedelijke Adminis- 
tratie, bekend onder den naam wan het Waterkantoor, zoowel des 
daags, als des nachts om het uur worden waargenomen , en waarvan 
de Registers van het jaar 17oo af tot op den huidigen dag onafgebroken 
voorhanden zijn. Ù 19 Ei 

Deze waarnemingen. waren doòr den Heer Arewijn in Tabellen ge- 
bragt, en daaruit, zoowel de gemiddelde {tand van het 47, als in het 
bijzonder de gemiddelde hoogte der Vloeden en Ebben, met betrekking 
tot het Amfterdamfche peil voor elken dag , maand en jaar, afgeleid; 
aanvankelijk voor de eerfte vier en dertig jaren van de 18® en de eerfte 
vijftien jaren van de 19° eeuw. «Naar aanleiding hiervan toonde hij ver- 
der vaan , dat de vergelijkingen der gemiddelde waterftanden ín de eerttê 
15 jaren van de eerstgenoemde met die van de laatstgenoemde eeuw , 
allezins in het algemeen eene {trekking aanduiden tot verhooging, zoowel 
van den middelbaren-ftand van het ZJ, als van de Eb- en Vloedhoogte, 
en wel, wanneer men de 15 jaren dooreen neemt, eene feculaire ver 
hooging' der Vloeden wan een “en % duim, der Ebben van 245 
duim, en van den middelbaren ftand, van 2% duim, alles uitge- 
drukt in duimen van den Amfterdamfchen voet; hoewel overigens niet 

te 


CDs) 


te ontkennen valt, ‚dat men voor als nog niet teveel kan hechten aan 
de ftrikte naauwkeurigheid dier getallen , dewijl eene vergelijkingsperiode 
van «15 jaren “te kortis , om-over de-abfolute grootte-der feculaire va- 
riatie te beflisfen, De Heer aLewijN deed intusfehen opmerken, dat uit 
deze gegevens in verband met het - refultaat der waarnemingen , dat in 
het begin der 18e eeuw de gemiddelde Vloedhoogte.was 3 en #% duimen 
boven Amfterdams . Peil, het gevolg kon getrokken worden, dat „-om- 
trent het midden der 16° eeuw „de gemiddelde Vloedhoogte zeer. nage- 
noeg gelijk moet geweest zijn met het nulpunt van de. Amfterdamfche 
Peilfchaal; een refultaat „dat ‘op eene merkwaardige wijze overeenftemt 
met hetgeen uit het te voren en a historisch document kan } oP6S- 
maakt worden. 

Het kwam het geacht “Medelid: dus voor „ dat men, het alledins voor 
zeer waarfchijnlijk mag houden , dat het nulpunt der Amfterdamfche Peil- 
fchaal reeds omtrent het midden der 16e eeuw aangenomen is geworden, 
zooals hetzelve nu nog beftaat ter hoogte van de destijds plaats, heb- 
bende gemiddelde Vloeden van het 27, Doch tevens bleek uit het ver- 
handelde, “dat men met betrekking: tot den waterftaät dier Landen ,-die 
op het J7 ef de Zuider-zee uitloozen, dat punt nu niet meer als de 
gemiddelde hoogte -der thans plaats hebbende Vloeden mag befchouwen , 
daar de fuccesfieve verhooging, zoo-der Vloeden, als der Ebben, en bij 
gevolg van den middelbaren ftand vanhet JJ en‘ de Zuider=zee, te dien 
aanzien niet erna is ; en daarop in vele opzigten. wel dient gelet 


te worden. 


Op deze gewigtige mededeelingen, welke van zoo onmiddelijken 1n= 
vloed zijn-op hét belang ‘der ‘ftad, Amflerdam , ja van geheel het Vader 
land, lietvéén ander Lid det Klasfe, de Heer Morr „ eene niet, min be- 
langwekkende voordragt! volgen" overde afleiders en het onweder van 

E 2 12 


CD 


12 Februari des jaars 1836, welke later in den Algemeenen Konst- en 
Letterbode is opgenomen. - 

Dit geacht Medelid de aandacht der Vergadering voornamelijk bepalen- 
de op de menigvuldige voorbeelden van gelijke ongevallen , aan hooge 
gebouwen en torens in ons Vaderland door den blikfem nu en dan ver- 
oorzaakt , bij het gemis van afleiders, oordeelde de Klasfe , dat het 
geenszins ftrijdig is met den aard der verpligtingen , welke op haar ge- 
legd zijn, om aan het Gouvernement een voorftel te doen, ten einde 
door hetzelve aan de Plaatfelijke Befturen het groot gewigt onder het oog 
te doen brengen, dat er in het beveiligend vermogen door afleiders gelegen 
is, en hen tot het gebruik maken van dit middel dringend op te wekken. 

Zij voldeed daaraan, onder toezending van de Memorie des Heeren 
MOLL „ bij misfive van den 1óden April des jaars 1836, en ontving, 
bij terugfchrijven des Heeren Ministers van Binnenland(che Zaken onder 
dagteekening van 13 Mei daaraanvolgende , het ontwijfelbaar bewijs van 
de hooge belangftelling „ waarmede het Vertoog des Hoogleeraars MOLL 
was ontvangen, nevens kennisgeving, dat de Gouverneurs der onder- 
fcheidene Provinciën, met ’s Konings voorweten , „door welgemelden 
Minister zijn uitgenoodigd, om de Befturen der. plaatfen , welke bij de 
zaak betrokken zouden kunnen zijn, op te wekken en aan te moedigen 
tot het daarftellen der bedoelde voorbehoedmiddelen, en om hem den 
uitflag hunner-bemoeijenisfen te dien opzigte mede te deelen. 

Als met dit onderwerp zamenhangende „ fchoon later ingekomen, ftaat 


mij nog te vermelden een nader Vertoog des Heeren Morr over de af- 
leiders en het onweder , in het bijzonder ftrekkende , om te doen op- 


merken, met welk uitftekend goed gevolg een afleider, in het jaar 1834 , 
is geplaatst geworden op den toren van Goedereede ‚ ten tijde dat daar- 
op een verbeterd kustlicht werd aangebragt. Op den agsten. October name- 
lijk” van datzelfde jaar trof de blikfem dezen afleider, deed de puut van 

ú : plá- 


teak dede 


HE ln tan 


platina gedeeltelijk. {melten, doch verwekte voor het overige geene de 
minfte fchade. 

Zoo eenig, dan voorzeker is dit nieuwelings verkregen voorbeeld van 
het beveiligend vermogen der blikfemafleiders gefchikt , om ernftig op 
derzelver meer algemeene aanwending bedacht te doen zijn. 


De Heer srRrATINGH, met den .mechanicus C‚ BECKER te Groningen , 
op het denkbeeld gekomen zijnde, een geheel eigen Zlectro-magnetijchen 
bewegingstoeftel te vervaardigen, hadden zij daarvan in den Electro-maga 
netifchen wagen reeds een bewijs geleverd, dat met algemeene goedkeu- 
ring was ontvangen. Hun vindingrijk vernuft wilde echter hierbij niet 
blijven ftilftaan. 

Zij ontwierpen eene veel krachtiger werkende zamenftelling, welke 
door den Heer sTRATINGH aan de Klasfe in haar geheel vertoond werd. 

Het geacht Medelid begon de toelichting van dit werktuig met eene 
korte opgaaf van de ontdekking en gefchiedenis van het Electro-mmagne- 
tismus , waarbij hij aanwijzing deed, dat de polariteit niet altijd en be- 
ftendig van de foort van het metaal af hangt, maar dat, gelijk ook ser= 
ZELIus aanmerkt, bij den eenvoudigen keten of ZElectro-motor fomtijds 
de koperpool de negatieve pool daarftelt , terwijl ook de foort en hoe- 
veelheid van het zuur, bij eenen gelijken toeftel, hier verandering te 
weeg kan brengen. 

Na met een woord gefproken te hebben van Hydro«electrifche, Ther- 
moselêctrifche en dergelijke verfchijnfelen „ maakte hij ook melding van de 
ontdekte rotatiesbeweging van eenen electrifchen cylinderdraad aan mag- 
netifchen invloed, of van eenen beweegbaren magneet aan electrifchen 
invloed “ blootgefteld , hetwelk door eene proef met rondgaande beweging 
van eene vrij op zijne as beweegbare en aan galvanifchen {troom bloot- 


geftelde magneetftaaf bevestigd werd. — 
Van 


C 38 ) 


Van hier klom bij op; hoe verder, volgens STURGEON , door omwin= 
dingen van ijzeren (taven en hoeven met geïfoleerd koperdraad, en bloot- 
ftelling aan galvanifchen ftroom Electroemagneten geboren worden; hij 
toonde met vele voorbeelden aan, hoe deze omwindingen van tijd tot 
tijd gewijzigd en verbeterd waren, om, bij geringen ftroom , eene groote 
magneetkracht in het ijzer daar te ftellen ; terwijl hij van hier aanleiding 
nam, om te fpreken, hoe hij ís opgewekt geworden „ om op deze of 
gene wijze eenen geregelden aanhoudenden bewegingstoeftel in te rigten , 
die als voorbeeld van nieuwe bewegingskracht bij verdere uitbreiding 
zou kunnen worden dienstbaar gemaakt ; dat hem dit met behulp van 
den ervaren Mechanicus c. BECKER gelukt is, eerst ín het zamentftellen 
van den reeds bekenden electro-magnetifchen wagen, en nu in den meer 
zamengeftelden Zlectro-magnetifchen bewegingstoeftel. 

Hij befchreef dezen nieuwen toeftel in alle bijzonderheden, bragt den- 
zelven in beweging, en befloot dit alles met aanbeveling van een nader 
en breeder onderzoek. van dit belangrijk onderwerp. Immers indien de 
mogelijkheid van uitbreiding en aanwending van deze nieuwe beweeg- 
kracht zich mogt bevestigen, is er.geen twijfel aan , of dezelve , om 
hare meerdere eenvoudigheid , minder gevaar „ fnellere daarftelling , rege- 
ling en befturing boven de beweegkracht van den {toom , zij aan te be= 
velen. - | 

‘Het is bij Natuurkundigen nog niet volkomen uitgemaakt, of het 
Noorderlicht eenigen invloed uitoefent op de Magneetnaald, Hoe betwist- 
baar die invloed zij, is in deze laatfte jaren wederom gebleken bij een 
onzer Medeleden „ den Hoogleeraar UyLENBROEK. 

Te Leiden werd den aóstenen orstem Maart van het jaar 1833 de fland 
van twee magneetnaalden van half uur tot ‘half uur waargenomen en op- 
geteekend. Derzelver regelmatige beweging ‘is door niets bijzonders ge= 

gE ken. 


Tr df 


6 10 7D 


kenmerkt, dan alleen in den avond van den tweeden dag , toen „ en wel 
omftreeks 45 minuten na 8 uren, beide de naalden plotfeling onrustig 
zijn. geworden en tot ongeveer to uren alzoo gebleven. Van Noorder- 
licht was te Leiden geen fpoor te vinden , terwijl het dien avond onop- 
houdelijk fneeuwde. 

Doch men heeft elders, en wel in Schotland en lerland, dien avond 
noorderlicht waargenomen ; merkwaardig vooral is het, dat , naar het 
zich laat aanzien, het ontftaan en ‘het ophouden van het Noorderlicht 
gelijktijdig geweest is met het ontftaan en ophouden van de onrust in 
de magneetnaalden. De berigten toch van drie beroemde waarnemers 
komen hierop neder, dat op den austen Maart des jaars 1833 in Zerland 
en Schotland , des avonds ongeveer teg ure, een fchitterend Noorderlicht 
is waargenomen , hetwelk echter kort van duur en reeds te to ure we- 
der verdwenen was. bA 

Men zal alzoo niet wel kunnen ontkennen , de verfchillende ligging 
der plaatfen met die van Leiden in aanmerking genomen , dat hier eene 
vrij naauwkeurige overeenftemming tusfchen het beftaan van het Noor- 
derlicht en de bekende onrust dêr magneetnaald wordt aangetroffen. 

Een ander voorbeeld van- dergelijke …overeenftemming is door den 
Hoogleeraar ERMERINs aan ons gaecht. Medelid bekend geworden. Op 
den aosten December namelijk van het jaar 1834 , dés avonds tus{chen 7 
en to ure werden te Franeker de onregelmatige flingeringen van de 
magneetnaald heerlijk waargenomen, terwijl in datzelfde tijdsgewricht 
Noorderlicht te zien was. De flingeringen der naald waren zoo aanmer- 
kelijk, dat binnen den tijd van een kwartier de naald geheel buiten de 
vijf draden van den micrometer geraakten , terwijl zij bij vroegere ob- 
fervatiën niet meer dan een draad afweek. 

Daarmede nogtans (taan de waarnemingen van sTURGEON in zonder= 
linge tegenfpraak. Hij zag namelijk op dienzelfden avond te Woolwich 

de 


C 4o ) 
de heerlijkheid van dit licht, begaf. zich, op het ontdekken van dat 
„prachtig verfchijnfel, ijlings naar zijne woning, ftelde eene magneetnaald 
in werking, befpiedde naauwkeurig „ gedurende drie volle uren , zoowel 
de naald, als het Noorderlicht „ maar vond aân de bewegingen van de 
eerfte niet het allerminfte, dat aan den invloed van het laatfte billijker 
wijze zou kunnen worden toegefchreven. / 

Bij het vernemen van zoodanige daadzaken worden wij meer en meer 
gedrongen tot het in acht nemen der hoogstmogelijke omzigtigheid in 
het afleiden van gevolgen uit natuurverfchijnfelen , waarvan wij niet al 
de voorwaarden kennen „ waaronder. zij werkzaam ' zijn. 


De plotfelijke vernietiging. van eenen {toomketel, na flechts twaalf 
dagen in eene branderij nabij Edinburg te zijn in dienst geweest , gaf 
aanleiding aan den beroemden ARAGO, om de aandacht van belangheb- 
bende bij dit fchrikbarend ontploffen te bepalen. Hij waagde het ech- 
ter niet, de oorzaak van deze ontzettende uitwerking op te geven. 

Ons geacht Medelid, de Heer veRDAM, ten oogmerk hebbende, 
der Klasfe eene uitgewerkte Verhandeling aan te bieden over de mMoge- 
lijke oorzaken, aan welke het zoogenaamde bersten, of liever de 


plotfelijke vernietiging van floomketels kan worden toegefchreven, 


doch hierin door tijdsgebrek verhinderd, oordeelde inmiddels niet onge- 
fchikt, de verklaring te beproeven van het bising en bij even genoem- 
den ftoomketel waargenomen. 

Ten regte verftande ondertusfchen van zijne verklaring doadid zijnde, 
de kennis aan die foort van ketels , welke onder eene wagenvormige ge- 
daante bij kunstkenners ftaan aangefchreven , of aan de teekeningen , die 


het geacht Medelid bij zijne fchrifture gevoegd had, moet ik mij ont- 


houden van door eene gebrekkige voordragt uwe aandacht te vermoei- 
jen, in ftede van haar door voorlichting te’ dienen. 
De 


e C ar ) 


De Eerfte Klasfe ontving van het geacht Medelid, den Heer G. j. MULDER „ 
eene ontleding van het water in den Artefiaanfchen put voorhanden , ge- 
boord in de nabijheid der Piramide van Marmont. _ 

De geëerde Schrijver heeft bij misfive van eo April Il, deze zijne 
Verhandeling terug verzocht, om haar tot eigen gebruik te doen dienen. 
Waaraan door de Klasfe gereedelijk is voldaan geworden, met die wijzi- 
ging evenwel, dat zij, het oorfpronkelijk ftuk bij hare archieven wen- 
fchende «te behouden, om daarop te gelegener tijd terug te komen, 
flechts cen affchrift derzelve verleend heeft, 


De Hoogleeraar N. C‚ DE FREMERY vervulde zijne fpreekbeurt met de aan- 
wijzing van eenige fosfile beenderen , in lateren tijd hier te Lande ge- 
vonden, in het bijzonder een regter Rendier-hoorn, een gedeelte des 
fchedels van Bos priscus, en een linker opperarmbeen van EJephas prin 
migenius , met toezegging , van de befchrijving dezer ftukken nader aan 
de Klasfe te zullen aanbieden, om daarop het gevoelen zijner Medeleden 


te verftaan. 


De Heer rn. c. VAN HALL leverde eene Bijdrage tot de vroegere 
gefchiedenis der Landhuishouding in Nederland , vooral ten aanzien 
der woortbrengfelen in Groningen en Drenthe, 

Die Bijdrage bevatte flechts een gedeelte zijner shnteskenigen over 
den vroegflen toeftand van Landbouw-en Veeteelt in Nederland , be- 
paaldelijk: over de Gewesten Groningen en Drenthe. Ons geacht Me- 
delid deed. daarbij opmerken, hoe de akkerbouw hier reeds zeer vroeg 
in zwang is geweest; hoe racrrus daarvan in het algemeen , ten aanzien 
der Germanen, gewag maakt en dit bevestigd wordt door opgedolven 
overblijffelen van granen in de Groninger zoogenaamde Wierden of 


Terpen , vele van welke door kunst daargefteld en van zeer-hoogen ou- 
F dere 


( 42 ) 


derdom zijns hoe de Aaver en boonen bepaaldelijk in de 8e eeuw onder 
de oudfte hier te Lande geteelde gewasfen vermeld worden; hoe de 
rogge „ vooral op de hoogere gronden , mede algemeen ‘was , zoodat de 
huurprijs der landerijen in de r1° eeuw veelal in rogge en’ haver be- 
taald werd; hoe de gerst ook reeds in’ de 8e eeuw opzettelijk vermeld 
wordt, en niet alleen deze , maar ook de Aaver tot bierbrouwen ‘gebe- 
zigd werd; hoe de tarwe daarentegen minder gemeen was, hetgeen 
grootendeels mede moest worden toegefchreven aan het gebrek aan goede 
winterdijken , welke eerst in de 15e eeuw de zomerkaden vervingen. 
Zomertarwe wordt, zoover de Hoogleeraar vaN HALL heeft kunnen - 
nagaan , niet bepaaldelijk vermeld , maar wel zomererogge , welke in de 
14° eeuw op fommige plaatfen in Drenthe even algemeen was , als de 
winter-rogge. 

Vlas wordt in de roe eeuw in die Gewesten afzonderlijk genoemd , 
doch is zeker reeds veel vroeger aangekweekt, daar men, volgens aan 
ons Medelid verleende berigten, ook Zĳnzaad heeft gevonden in de 
ftraks vermelde wierden in Groningerland, Koolzaad wordt in de 15° 
eeuw als veel gekweekt genoemd , doch de oudfte berigten maken daar- 
van geen gewag. 

De Veeteelt was in de gilet landftreek , van de vroegfte tijden 
af, nog van veel meer belang dan de akkerbouw. De oudst bekende 
landmaat in Groningen fchijnt die geweest te zijn van beestenweiden, 
welke reeds in de ge eeuw voorkomt , en waarvan de later dusgenoemde 
grazen herkomftig fchijnen,“ In dezelfde ge eeuw en later wordt her- 
haaldelijk gewag gemaakt van’ de vernielende zunderpest; terwijl weleer, 
bepaaldelijk van de 13e tot de 16e eeuw, de osfen algemeen als’ trekvee 
voor den ‚Ploeg gebruikt werden; hetwelk ai thaus niet meer in 
zwang is, 


Reeds ‘in de 13e eeuw beftond er, even ‘buiten de flad Groningen , 
eene 


€48) 


eene” voorname hout- en paardenmarkt. De paarden, werden ook, vroeger 
tot voedfel gebruikt, daar BoNtracius in de 8e eeuw het-eten van. wild 
en tam: ikan serhiod; ; 


Van den Heer:o. je MULDER vi bard de; Eerfte Klasf e eene voordragt 
over de zamenftelling van eenige etherifche olieën. van Laurus-foor» 
ten „ meer bepaaldelijk over Kaneel en ideas in onderlinge vers 
gelijking gebragt. 

In eene en. dezelfde planten rnitie winde ien arie dezelfde 
hoofdbeftanddeelen: ftoffen, waardoor niet zelden de eigene krachten 
van elke plant worden bepaald, en waarvan. hare. reuk en fmaak en 
andere eigenfchappen afhangen. De vlugtige olieën zijn inzonderheid in 
dit geval, Zij leveren wel verfcheidenheid op in kleur en geur ; waar 
men. weet thans zeer wel ,-dat-tastbare eigenfchappen geene esfentiele cie: 
genfchappen van fcheikundige ftoffen zijn. 

Etherifche olieën kunnen dus,gelijk alle andere ligchamen „ kleine 
verfchillen in aanzien, in reùk en {maak , in foortelijk gewigt oplevee, 
ren ; dit alles wordt door bijzaken bepaald. De hoofdzaak komt hierop 
neêr: beftaat zij uit dezelfde beftanddeelen , en zijn die bijmengfelen, 
welke haar meer of min-doen verfchillen „ belangrijk genoeg, zelfs om: 
genoemd te worden ? 

Ons-geacht Medelid-„ den last hebbende ontvangen, om de ontleding 
van olie, uit Java-kaneel geftookt ,-te- ondernemen , heeft daarbij de. 
proeven , door puMas en PeLIGOT met chinefche kaneelolie, in verger 
lijking gebragt. 

Den Heer MULDER in de ieedieerding dezer Proeven te volgen, zou 
overbodig zijn te achten , daar hij van dezelve reeds opentlijk heeft gebruik 
gemaakt in het Archief voor Natuur-en Scheilspnde „: waar men liaan 


aanzien voldaëning kan erlangen. hl ard es. a) 
F g je De 


C 44 ) 

De Heeren C‚ ALEWIJN en G. vROLIK bragten , in de vergadering van 26 
November 1836, ter tafel eenige losfe ftukken van Ipen- en Lindeboo- 
men, door hen te Haarlem verzameld op den asften October deszelven 
jaars. Het was namelijk ter hunner kennis gekomen , dat er gegrond 
vermoeden beftond, dat bij het toevallig lek worden eeniger pijpen „ die- 
nende ter geleiding van het gas, hetwelk tof verlichting dier Stad en van 
de werkplaatfen des Heeren wirson en C°, en anderen gebezigd wordt, 
de in derzelver nabijheid ftaande boomen groote fchade lijden aan wortel 
en {tam , zoodat zij eindelijk bijkans geheel ontfchorst raken en daarbij 
het leven infchieten, 

Gezegde Leder zich eerst naar den Singel tusfchen de Zijl en Hout- 
„ poort hebbende begeven, werden al aanftonds getroffen door het zon- 
derling voorkomen en den zeer armelijken bladgroei, doch vooral door 
het geheel of grootendeels verlies van fchors aan den ftam, tot verfchei- 
dene voeten boven den grond. 

De plaats zelve, waar de fchors ontbrak, had in den geheelen omtrek 
eene dof-gele kleur , zwevende naar oranje; de alzoo gekleurde -ftof was 
op de boomen, die eerst onlangs door de vergiftige werking van -het 
gaz fchenen geleden te hebben , week en vochtig , zoodat zij zich ligte- 
lijk als eene opgeloste ftof van het onderliggend hout , dat ook blijken 
droeg van reeds te zijn aangedaan , liet affchrapen. 

Die ftof , later tot een klomp. zamengeloopen en gedroogd, deed zich 
nu voor als bruin-geel , doorweven met zeer weeke , naauwelijks zamen- 
hangende, ligt breekbare vezelen. 


In de Nieuwftraat, nabij de Nieuwe gragt, vonden zij vier Linden 


waaijerboomen , twee oudere en twee jongere , even zeer, als de ge- 
noomde Jpenboomen, teekenen dragende van diep lijden. De uiterlijke 
verfchijnfelen waren ongeveer dezelfde, Ook van deze werden proeven 
_ ter tafel gebragt, en door de Leden in oogenfchouw genomen. 

De 


C 45 ) 


De Voordragt van dit onderwerp werd door de Vergadering van ge- 
noegzaam gewigt geoordeeld , om genoemde Medeleden uit te noodigen, 


hetzelve verder te vervolgen , waartoe hun waarfchijnlijk ook in Zmfler- 


dam {e gelegenheid niet zal ontbreken. 


De eetbare vogelnestjes, die in den Oost-Indifchen Archipel worden 
ingezameld , en een kostbaar voorwerp van weelde en lekkernij, in het 
bijzondef voor gegoede ingezetenen van China, zijn, hadden ook de 
aandacht van ons geacht Medelid REINwARDT ‚ gedurende deszelfs verblijf 
op Java, tot zich getrokken. Hij achtte niet ongefchikt, eene Verga- 
dering der Eerfte Klasfe daarover te onderhouden. 

Omtrent den aard en oorfprong der zelfftandigheid, waaruit deze 
nestjes zijn zamengefteld, hebben te-allen tijde zeer uiteenloopende ge= 
voelens beftaan. 

De oudfte berigten daaromtrent afkomftig zijnde van ter zee varen= 
den, die waargenomen of vernomen hadden , dat dezeysnestjes uit de ho= 
len der kalkbergen of rotfen, langs het zeeftrand , gehaald werden, is 
het niet te verwonderen, dat men algemeen veronderftelde, dat de 
voortbrengfelen der zee niet alleen de zelfftandigheid voor deze nestjes 
opleveren , maar ook het voedfel uitmaken van de vogeltjes , welke die 
nestjes vervaardigen; een gevoelen, dat daarenboven. nog fcheen bevestigd 
te worden door: den gom- of lijmachtigen aard der nestjes en door de 
fchijnbare overeenkomst van derzelver ftoffe met die van fommige foorten 
van zeewier, of ook wel van zeewormen, of van verfchillende weeke, 
geleiachtige zeedieren. 

Zeefchuim was de onbepaalde, doch vrij algemeene naam, onder 
welken zulk eene zelfftandigheid door velen werd opgegeven. Anderen 
gaven als zoodanig meer bepaald fommige foorten van kraakbeenachtig 


of lijmachtig zeewier op ; waarom dan ook de vermaarde reiziger TRUN= 
BERG 


C 46 ) 


BERG eene ‚foort dier vogeltjes met den naam van Hirundo fuiphaga 
onderfcheidde, Anderen daarentegen meenden met meer grond te moeten 
veronderftellen „ «dat weeke: zeedieren 4: zoo «als kwallen ; flakken , trie 
pangs of ook wel kuit van visch, ‘zoowel ‘het voedfel „ alsde nestjes 
dier vogelen uitmaakten; te meer, daar later het fcheikundig onderzoek 
leerde, dat de nestjes. in. zamenftelling - meer „met dierlijke „dan met 
plantaardige zelfftandigheden overeenkomftig zijn. … 

Doch hetgeen. omtrent deze en meer ‘andere verfchillende gevdsie en 
opgaven gegronde twijfel moet doen ontftaan, was de waarneming, dat 
men ‘die eetbaré nestjes niet: alleen-in de rotfen langs ‘het zeeftrand’ ont= 
moette , maar ook in-holen van, waus in: de binnenlanden , vêrre van 
‘het zeeltrand. verwijderd. 

Het. gewigt der bedenkingen, waartoe deze ondervinding led, is later 
door nieuwe waarnemingen verhoogd, 

Reeds voor meer dan 5o jaren gaf de Heer j. HooyMANs een verlag 
zijner ontdekkingen „daarover in de binnenlanden van Java gedaan; 
welk. verflag bevat is in eené belangrijke verhandeling, opgenomen in 
het Derde Deel van het Bataviaasch. Genootfchap. Hij toont daarbij ten 
duidelijkfte aan, dat deze vogeltjes zich, even als alle andere zwaluwen, 
van infecten voeden, en dat de zelfftandigheid hunner nesten alleen van 
die voedfel,kan af komftig zijn, ‘Niemand die op. Java of elders dezelfde 
waarneming gedaan, of de Verhandeling van mooymans gelezen “heeft , 
heeft immer aan: de gegrondheid van ’s mans opgave” getwijfeld „ gelijk 
dan ook HORSPIELD ; RAFFLES ‚ CRAWFURD ; “HUME ‘en anderen dien 
overeenkomftig in hunne uitgegeven werken over datzelfde onderwerp 
fpreken, … Desniettegenftaande. blijven de ‘oude vooroordeelen nog voort- 
duren , zoodat in -de jongfte en meest. gebruikelijke handboeken- over 
Natuurlijke «Historie , zoo’ als die van OKEN „ TIEDEMANN ,-CUVIER ; 
AGARDT , in „het reisverhaal ‘van, den Hoogleeraar MEIJEN , in. eene pas 

uit- 


d 
| 


C47 DD 


uitgegevene Verhandeling „over dat onderwerp van VIREY, detelve al 
wederom worden aangetroffen. b 
De Heer ReiNwarprT heeft het daarom hiet overbodig hehe. ddarnp 
nog eens terug te komen en als ooggetuige voor de waarheid van bet 
door “HOOYMANS; RORSFIELD en Anderen geftaafde op te. treden, Zijne 
waarnemingen: moeten «ons op eene wijze, die geen den minften twijfel 
toelaat, overtuigen, dat de vogelen; die de eetbare nestjes vervaardigen , 


“zich, even ‘als alle. zwaluwen „ van infecten vóeden „en dat de {toffe , 


welke of alleen; of toch voornamelijk derzelver nesten uitmaakt , eene 
eigenaardige, en even zoo, als zoovdle andere dierlijke zelfftandigheden 
in het ligchaam van den vogel, bereide en door het vaat. en kliergeftel 


_ des ligchaams afgefcheidene zelfftandigheid is, 


Hij deed al verder opmerken , dat alleen de overweging, dat de ge- 
melde vogels zwaluwen zijn, ons omtrent de waarheid van het gezegde - 


geen twijfel overlaat, Geen geflacht toch van vogelen niet alleen , maar 


zelfs. van dieren in het algemeen, beftaat er , wiens geheele maakfel , 


bewerktuiging , levenswijze , verblijf en_ bewegingen, met één. woord, 


wiens geheele natuur: zoo ganfchelijk en alleen daartoe is ingerigt, om 
aridere dieren te vangen en zich daarvan te voeden, Al deze „de 
zwaluwen zoo zeer “kenmerkende, ‘bijzonderheden heeft de Heer RriN- 
warpT ‘ook bij deze Indifche vogeltjes „waargenomen. » Gelijk zij in dat 
alles met de Europefche zwaluwen overeenkomen , zoo ook komen deze 
met gere ten opzigte der zelfftandigheid van de nesten overeen. 

Wie ‘toch weet. niet „ dat de. zwaluwensnesten. met-eene fterk zamen- 
hangende, bindende zelfftandigheid vervaardigd en vastgehecht zijn ? Ook 
is ‘zulks niet geheel onopgemerkt-en onverineld gebleven, Reeds voor - 
meer dan vijftig jaren werd door SCOPOLI waargenomen, dat de. Hirun- 
do Apus haar nest van binnen met een lijm als vernis, uit den bek af- 
getetsiden ‚ verfterkt, en SPALLANZANI deelt in het verhaal zijner reis 

naar 


48 D 


naar Sicilië eene gelijke waarneming mede, dat namelijk de zwaluwen 
een flijm afzonderen, waarmede zij hare nesten doorweeken en=over- 
trekken, 


De Heer w. vrorik in de gelegenheid zijnde gekomen tot de ontleding 
van een der zonderlingst gevormde dieren, den Kangwuroo, en daarbij 
eenige opmerkingen gedaan hebbende door anderen voorbij gezien , of 
niet. geplaatst in het licht, waarin hij oordeelt, dat zij behoören te 
worden voorgefteld , bepaalde de aandacht der Klasfe op dit onderwerp , 
en helderde hetzelve op door keurig bereide Gakken van het dier ba door 
eenige daartoe dienende teekeningen. Ús 

Voornemens zijnde, zijne bevindingen „&fPGaaruit afgeleide gevolgen 
nader te bewerken en daarvan elders gebruik te maken, is ‚m te dezen 
nietin gebreke Benevens 


Er hebben in deze latere jaren zoo vele opdelvingen van natuurvoorte 
brengfelen” uit vroegere fchepping plaats gehad , dat daaruit een geheel 
nieuw vak van wetenfchappelijke oefening is geboren , hetwelk enkele Ge- 
leerden in verfchillende ftreken der wereld uitfluitend bezig houdt. One 
der onze Landgenooten vindt de Heer vAN BREDA in die foort van na- 
fporingen -bijzonderlijk behagen. Hij heeft meer dan eene Vergadering 
der Eerfte Klasfe daarover bezig gehouden en bragt op het einde des 
verleden jaars dit onderwerp wederom ter tafel bij de vertooning van 
eenige voor korten tijd in de Liasformatie in Dorfet-shire gevonden 
opmerkelijke fosfiliën „die hij in de gelegenheid was geweest, op zijne 
laatfte reis indat Graaffchap „ en wel bepaaldelijk in de nabijheid van 
Lime Regis, op te zamelen. Hij befchouwde dezelve in verband met 
eenige andere dergelijke fosfiëlia , door hem op vroegere reizen , in andere 
Gewesten „ uit andere geologifche formatiën bijeengebragt. 


nk a 

In de eerfte plaats onderwierp hij aan het oog zijner Medeleden eenige 
coprolithen, die, zoo door hunne gedaante, als door hunne beftanddeelen 
opmerkelijk waren; de eerfte toch toonden duidelijk, dat zij in. een darm- 
kanaal waren bevat geweest, ‘voorzien van een {piraalvormig binnenvlies , 
gelijk aan dat van thans nog levende haaijen en roggen. Waardoor be= 
wezen werd, dat zulk een darmvorm ook eigen was aan die kruipende 
dieren der voorwereld, tusfchen. wier geraamte men deze coprolithen 
aantreft , met name, aan de verfchillende foorten van Zchthyosauri. 

Wat de ftoffe betreft, die in deze coprolithen. nog te onderfcheiden 
waren, zij belftonden grootendeels uit fchubben van eene uitgeftorvene 
vischfoort „ die nog onveranderd in de verfteende uitwerpingsftof aanwezig 
wâren , en ten bewijze dienen , dat deze Zchthyosauri vischetende dieren 
geweest, zijn. 

Ter vergelijking vertoonde het geacht Medelid een coprolith uit eene 
andere formatie, dan de Lias, en wel uit de Mwschel-kalk van Lune- 
ville in Lotharingen, en eenige uit jongere geologifche formatiën , als 
een paar uit het krijt van Maastricht, die volkomen overeenkomen met 
eenige, in het Bridgewater treatise van Buckland afgebeeld , en eenige , 
in het krijt van Otreppe in Belgie gevonden , benevens een fragment 
van den tot nog toe eenigen Salamanderscoprolith , welke gelegen is 
op de plaats der buikholte in het geraamte van een grooten fosfilen Sa- 
lamander , door hem uit de fteehgroeven van Oeningen , bij het meer van 
Conftans , op eene vroegere reis medegebragt , welke Salamander van de= 
zelfde foort is als die in reyLERS Mufeum te Haarlem, doch volko= 
mener, vo 

In de tweede plaats werd de aandacht der Klasfe door den Heer van 
BREDA bepaald bij eenige overblijffelen van inktvisfchen. uit de Lèas-for= 
matie in Dorsetshire. Deze beftonden, niet alleen uit de overblijffelen 
van de inwendige fchelp dezer dieren , maar ook van den zoogenaamden 

: G inkte 


CG 5 


inktbuidel, in éen gearoóguên toeftand , zoodanig evenwel , dât de daarin 
bevatte ftoffe ligt kon worden opgelost. 

Hij herítnerde bij die gelegenheid, dat men braiiës in een 
dergelijke ínktbuidels in verband met andere organen der Belemniten 
gevonden heeft, waârdoor het fchijnt te blijken, dat deze Belemniten 
dok inweridige fchelpen van met eene inktbeurs voorziene Sepiae zijn : 
hij toonde almede éenen dergelijken belemniten-inktbuidél aan. 

Eindelijk deed hij opmerken, hoe deze inktvisfchen niet allech in den 
tijd, dat de Liassbeddingen in Engeland gevormd wetden , maar ook 
in ândere geologifche_tijdvakken, in andere gewesten geleefd hebben. 
Hetgeen , onder anderen , bewezen werd met twee fchelpen van twee ge- 
flachten dezer dieten, door hem uit den Lithographifchen kalkfteen te 
Solenhoven in Beieren verzameld. 


Die van de mattige frekking des nieuwen ftelfels van maten en gewig- 
teh overtuigd is, kan niet dan met leedwezen opmerken, dat vele lieden 
voortdurend gehecht blijven aan gewoonten , die zigtbaar ten nadeele 
uitloöpen van alle’, die bij de rigtige invoering van dit ftelfel belang 
hebben. In geen tak van handel is zulks meer in Hef oog loopend , 
dan bij het misbruik van geene vaste maat houdende flesfchen , waarvan 
zieh de wijnkoopers blijven bedienen , niettegenftaande voor elk ander 
gebruik van huishoudelijke benoodigdheden. de ingezetenen, door wettê- 
lijke bepalingen , voor bedrog gewaarborgd worden, 

De Heêt mort, door deze Ópmerking getroffen, zettede dat gewigtig 
punt in het breede uiteen , waarbij vooral werd aangetoond , dat al de 
voordeeléh , welke uit deze nalatigheid woortvloeijen „ alleen ftrekken , 
om de winst dêr verkoopers te vergrooten, terwijl de gebruikers, zoo in 
hoeveelheid van wijn ‘als in belasting , misleid worden, 

De wet, “waarbij hét gebruik van eene kanhoudende flesch den kooper 

wordt 


Nn EE GR" 
etn RS - 


En 


HEAD 
wordt vrijgelaten , is genoegzaam gebleken niet te voldoen , uit hoofde - 
vooral van de formaliteiten en belastingen, welke aan het bekomen van 
zulke flesfchen verbonden zijs. 

Het voorbeeld van Prwisfen, dat in zoo vele andere opzigten uitmunt 
in politiesverordeningen , meent hij, dat welligt ook hier te volgen zou 
zijn, door namelijk reeds in de glasblazerijën de inhoudsmaat te doen 
indrukken op het uitwendige van de flesch, en de fabrijkant voor de 
rigtigheid van die maat verantwoordelijk te ftellen. 


Ook de Heer vaN BEEK verfchafte der Klasfe een belangrijk ondere 
houd. Jorn pavy,; broeder van wijle den beroemden nUMPERY DAVY, 
had aan ons geacht Medelid als eene verkeerdheid voorgeworpen de 
vroeger door hem gedane teregtwijzing aan dien vermaarden Scheikundige , 
dat het tin, gelijk deze gefteld had, niet is een behoedmiddel tegen het 
ijzerroest, maar dat integendeel het ijzer het verkalken van het tin tegengaat, 

De Heer van sEEK bepaalde zich in dit onderhoud niet blootelijk 
tot redeneringen, “maar vertoonde eene reeks van proeven in zeewater, 
waarbij alle bedenkingen werden uitgefloten en overtuigend bewezen, 
dat er geen twijfel beftaan kan, of het tin misfe de eigenfchap , om 
ijzer tegen roest te beveiligen , maar wordt integendeel door het ijzer 
tegen verkalking gevrijwaard. 

Zoo heeft dan dit tegenfchrift van zonn avv het niet gemeenzaam 
voorbeeld doen ontftaan, dat de wetenfchap ook in twistgedingen hare 
bevestiging vinden en uit dezelve voordeel trekken kan. 


Hoe men ook over den oorfprong der Tienden moge denken, zeker 
is het, dat zij in ons Vaderland een last zijn, welke op den Landbouw 
drukt, fchoon geene eigenlijke belasting in dien zin, gelijk dit woord 
heden ten dage gebruikt wordt. 

G a In 


C 52 ) 


In zeker opzigt heeft niemaud eenige reden , om over het beftaan der ° 
Tienden te klagen, alzoo een ieder zijn land op den last der Tienden 
heeft gekocht, en dus ook zijne berekening daarnaar heeft ingerigt. In- 
tusfchen fchijnt bij den tegenwoordigen taat van. den Landbouw en;de 
belangrijke vorderingen, welke in denzelven gemaakt zijn en nog dagelijks 
gemaakt worden „ eene wijziging ten aanzien van de nog beltaande Tien- 
den wenfchelijk , gelijk dan ook reeds in eenige Landen daaromtrent een 
voorbeeld is gegeven. bios 

De Heer wrrewaarL de overweging van dit gewigtig vraagftuk der 
Landhuishoudkunde tot onderwerp eener. voorlezing gekozen hebbende , 
ging hetzelve in de belangrijkfte bijzonderheden door. 

Het groot bezwaar, ten aanzien der Tienden, werd door ons geacht 
Medelid gefteld, hierin te beftaan, dat zij niet van de zuivere , maar 
van de ruwe opbrengst geheven worden, waardoor niet zelden alle voor= 
deelen, die een gewas zou opleveren, ten eenenmale verloren gaan. 
Zwaar drukken daarom de Tienden op onvruchtbare gronden en op ge= 
wasfen „ welke niet voordeelig zijn uitgevallen. Wanneer men van eenen 
vruchtbaren grond het tiende koren krijgt, en de kosten van bebouwing 
felt op drie, dan bedraagt de Tiend nog over de 14 pCt. van de 

zuivere’ opbrengst, terwijl de Tiendheffer 25 pCt. erlangt, zoodra het. 
land flechts het vijfde koorn geeft. 

Daar nu de Tienden. van de ruwe opbrengst der gronden geheven 
worden, en die ruwe opbrengst niet kan verkregen worden, dan door 

- middel van arbeid en kapitaal, zoo volgt daaruit, dat men de Tienden 
niet alleen levert van de opbrengst van den grond , maar wel degelijk 
ook van arbeid. en kapitaal, waaruit dan weder voortvloeit, dat, hoe 
meer arbeid en geld zijn aangewend, des temeer de Tienden bedragen , 
en deze des te hooger aan den verbruiker te {taan komen, 
Het is daardoor geene zeldzaamheid, dat de Tiend voor het grootfte 
ge- 


v 


ef 


A, (53 


gedeelte uit de opbrengst van arbeid en ‘kapitaal beftaat, terwijl de grond 
uit zich zelven. bijkans «niets zou hebben opgeleverd, Hierdoor is de 
Tiend een hinderpaal, welke de bevordering van den Landbouw in den 
weg taat, zoodat vele landlieden , “die hunne gronden gaarne zouden 
verbeteren , van het doen der daartoe noodige voorfchotten worden terug 
gehouden, ten einde niet in het geval te komen, om de vruchten van 
hunnen arbeid en kapitaal met anderen te deelen. 

De moeijelijkheden ‚welke in bijna alle Landen nopens de Tienden 
worden-opgeworpen, kunnen dus geene groote verwondering baren, ter- 
wijl het verlangen , om. dezelve onfchadelijk gemaakt te zien, niet onbil- 
lijk mag genoemd worden. Het komt hier flechts aan op de wijze, 
hoe dit doel te bereiken. 

Dit onderwerp intusfchen. befchouwt de Heer wTTEWAAL met Zoo 
vele anderen, te regt, van zeer groot belang3 immers het handelt over de 
ontheffing van eenen zwaren last, die op den belangrijkften tak der na- 
tionale nijverheid, op eene zoo uitgebreide, als nuttige klasfe van inge- 
zetenen drukt, doch even zeer de belangen der Tiendgeregtigden be- 
treft , wier bezittingen dikwijls voor een aanmerkelijk ‘gedeelte , fomtijds 
geheel in den eigendom van Tienden beftaan, alle welke Tiendeigenaars 
dus eene volkomene fchadeloostftelling zouden behooren te erlangen. 

Ten einde nu deze verfchillende belangen te wereenigen „ wordt voor- 
geflagen, om de Tienden aflosbaar te verklaren , bij wijze van afkoop. 

Is een Tiendpligtige hiertoe genegen, dan zou men moeten nagaan j 
hoeveel de Tíend, eenige jaren door elkander gerekend „ aan den eige- 
naar jaarlijks zuiver heeft’ kunnen opbrengen, en dan die zuivere op- 
brengst tot kapitaal berekenen, Daar echter zoodanig kapitaal , als ter 
aflosfing zou benoodigd zijn, het vermogen van vele landeigenaars kan 
te boven gaan, zou, ter gemoetkoming van dezen, aan de in natura 
betaald wordende Tienden de fchadelijke eigenfchap van ombeftemdheid 


kun- 


‘ î C 54 ) 


kunnen worden ontnomen , door „ volgens eene middelbare berekening 
van zeker aantal jaren , de Tienden in eene vaste fomme gelds te veran- 
deren, 
Op die wijze zouden de Tienden des vorm eener jaarrente verkrijgen , 
minder padeelig werken op den Landbouw, en den Tiendeigenaar geen 
wezenlijk verlies doen lijden. Zij is daarenboven ; zelfs in ons Vader= 
„land, niet geheel vreemd. Reeds inde 17e eeuw zijn de Tienden van den 
Tabak en den Hop in Gelderland , en van den Tabak in Utrecht in eene 
vaste geldfom- veranderd, geworden. Zoo worden ook in Zeeland de 
Tienden van. de Meekrap, en in fommige plaatfen ook die van het 
Vlas, met eene vaste fomme gelds voldaan , terwijl in alle Gewesten vrij 
algemeen de Aardappel-Tiend op dezelfde wijze in geld wordt berekend. 
Het geacht Medelid vertrouwt, dat , indien op deze of dergelijke wijze 
de afkooping der Tienden mogt plaats vinden , dit aan de eene zijde de 
eigenaars der Tienden niet zou benadeelen, en aan de andere zijde zou 
zijn in het belang van de Landbouwers in het bijzonders en van den 
Staat in het algemeen. 


De Heer s. STRATINGH EZ. deelde, ter vervulling zijner fpreekbeurt , 
aan de Klasfe mede de Befchrijving van eenen Hydro-Oxygenium toeftel 
tot micrascopisch en ander gebruik ; met bijgevoegde afbeeldingen, 

Dit Stuk, bevatte eene nadere, breedere befchrijving van den zooge- 
noemden Hydro-Oxygen microscoop , waarvan vroeger door ons geacht 
Medelid en den Heer Becker in den Algemeenen Konst- en Letterbode 
van 30 Augustus des jaars 1833 korte vermelding gefchied is, en , ver- 
der gewijzigd, verbeterd. en. uitgebreid , nu ook tot andere oogmerken 
dienftig is gemaakt. Dit alzoo nader gewijzigd werktuig heeft, om des- 
zelfs beknoptheid, verplaatsbaarheid en genoegzame veiligheid, wezentlijke 
verdienften , terwijl ook nog de gemakkelijke aanwending van hetzelve 

tot 


EN 
E 1 


KD 


tot andere einden niet onvermeld mag gelaten worden , alsmede dat in 
dezen. toeftel het. microcopisch gebruik nog is uitgebreid en tot verlich- 
ting. van meer gewone voorwerpen aangewend geworden, Ook fchijnt 
de manier , om. het vereischte gas te doen ontwikkelen eh op te zame- 
len, zich van vroegere te onderfcheiden, 
N 

De Heer we vROLIK leverde eenige bedenkingen over de klasfificatie 
der dubbele misgeboorten , welke hij voornemens is, in eene nader uit 
te werken Verhandeling. breedvoeriger uiteen te zetten. Hij bragt alle 
daarover bekend gemaakte waarnemingen tot eenige hoofdpunten terug , 
deed daarop de verdeeling der dubbele misgeboorten in eenige bepaalde 
groepen rusten en helderde de kennis van elke, door het overleggen van 


‘keurige af beeldingen, op. 
Als refultaat dezer befchouwing droeg hij het denkbeeld voor, it 


alle “zich voordoen als indivus, in welke de poging tot verdubbeling 
zich in meerdere of mindere mate vertoont. Naar gelang deze verdubbe- 
ling volmaakter is, wordt de levensvatbaarheid- dier misgeboorten groo- 
ter, gelijk hij zulks trachtte te ontwikkelen uit de voorbeelden. van de 
bekende Ritta-Christina, de Siamefche tweelingen , he Hongaarfche 
zusters en anderen, 

Verder hield hem de vraag benik in hoeverre elk der ligchamen , 
eene dubbele misgeboorte. zamenftellende , als in levensverrigtingen op 
zich. zelf ftaande, en derhalve als individa zich kenbaar maakt , of wel 
flechts als deel van een gemeenfchappelijk geheel zich vertoont. 


Van den Heer G, j. MULDER ontving de Klasfe eene Verhandeling 
over de zamenflelling van ciwit-zouten, 
Hij heeft daarbij hoofdzakelijk 
fof zich niet alleen met metaalzouten verbindt, gelijk de beroemde 
MIT- 


ten doel, aan te wijzen , dat de eiwite 


C 56 ) 


MITSCHERLICH beweert, maar ook met de metaal-oxyden zelve, Hij 
berispt MITSCHERLICH daarover, dat deze den nederflag , bekomen door 
de vereeniging eener oplosfing van zwavelzuur koper-oxyde en eiwit , 
niet behoorlijk uitwieschs fchrijft het daaraan toe, dat hij in het door 
het filtrum gedreven water meer zwavelzuur dan koper-oxyde bekwam, 
en een mengfel van onderfcheidene ftoffen overhield, Immers, daar. het 
eiwit met zwavelzuur eene oplosbare vereeniging aangaat, zal de ne- 
derflag door zwavelzuur-koper te weeg gebragt , niet zorgvuldig uitgee 
wasfchen zijnde, noodwendig van dezen zaden Julphas albuminis 
in zich ophouden. 

Het geacht Medelid berispt verder den Duitfchen Scheikundige daar- 
over , dat hij niet in aanmerking genomen heeft, dat het eiwit ook zwa- 
velzuur en vrije zwavel bevat, waarvan de laatfte zoo gemeenzaam aan- 
leiding geeft tot de ontwikkeling van gezwaveld waterftof-gas, De Heer 
MULDER haalt eene proefneming aan, door hem zelven in het werk gee 
fteld , waaruit blijkt , dat in een wel uirgewasfchen nederflag , door zwa- 
velzuur koper-oxyde in eiwit te weeg gebragt, naauwelijks een procent 
zwavelzuur wordt gevonden , terwijl in eene overeenkomftige hoeveelheid 
onverbonden eiwit bijkans anderhalf procent wordt aangetroffen. Hij 
leidt hieruit af, dat het zwavelzuur, in meer genoemd preecipitaat aan- 
wezig „ geboren is door de oxydatie der vrije zwavel. 

De Heer MULDER gaat vervolgens over tot de befchouwing van den 
nederflag. Hij meent, dat hetzelve niet alleen is albuminas oxydi cu 
pri, eiwit met koper-oxyde, maar ook phosphorzuur koper-oxyde be- 
vat, welk laatfte daardoor geboren wordt, dat er in het wit van eijeren 
phosphorzuur aanwezig is. Bepaalde proefnemingen pleiten voor dit 
gezegde. / d 

Hij leidt ten laatfte uit zijne voordragt het befluit af, -dat de eiwitftof , 
in de natuur voorkomende, beftaat uit drie zelfftandigheden: z1€, eene 


ver- 


C Sm) 
verbinding van eiwitftof met foda; 2°, eene verbinding van eiwitftof 
met phosphorzure kalk; 3°. eene verbinding van eiwitftof met keuken- 


zout. 


De Heer NUMAN leverde Waarnemingen omtrent de periodifche ont- 
„lasting van bloed uit de geflachtisdeelen bij fommige dieren , bepaal- 
delijk bij de koe, en befthouwing van dit verfchijnfel în gee 
tot de menftruatie der vrouw. 

Het nog heerfchend. verfchil wan gevoelen, dat reeds van de vroegfte 
tijden af beftaan heeft, of bij de vrouwen van het menfchelijk geflacht 
alleen, dan wel ook bij andere vrouwelijke dieren , periodifche: bloed- 
ontlastingen plaats hebben, heeft aanleiding gegeven tot het opzettelijk 
doen dezer waarnemingen. 

Na de meeningen van ARISTOTELES, PLINIUS en anderen van vroege- 
ren en lateren tijd in. overweging genomen en derzelver menigvuldige te= 
genftrijdigheden te hebben doen opmerken, bepaalt zich de Heer NUMAN 
in het bijzonder tot de koe, in vergelijking tot de vrouw „ en vindt bij 
het Rund even zeer gelijkfoortige periodieke ontlasting, als bij den 
mensch , brengt deze ontlasting in verband met het togtig worden dezer 
dieren, en ziet dezelve verdwijnen „ zoodra de natuurlijke aandrift tot 
_ zwijgen is gebragt, of van zelf heeft opgehouden. 

De Heer NUMAN leeft zijn, voornemen te kennen gegeven , om van 
deze voorlezing in eenig tijdfchrit opentlijk gebruik te maken, 


Onder de Verhandelingen , welke der Klasfe door ‘hare Leden werden 
aangeboden met het bepaalde doel, om derzelver oordeel daarop. te 
verftaan , noemde ik reeds in het vorig Openbaar Verflag een zeer uit» 


gebreid Stuk. van het geacht Medelid, den- Heer onTijD, ingezonden 
H on- 


TÁ 


C 58) 


onder den titel: Bewijs. voor het befiaan van God en de onfterfelijk- 
heid der. ziel; waarvan echter toen nog flechts- het: eerfte gedeelte 
over het beflaan van God ontvangen was. 

De Klasfe “heeft deze phyfiologisch-pfychologifche Veithandelbik met 
de. uiterfte. naauwgezetheid overwogen, de diepe kennis en belezenheid 
des. Schrijvers, gevoegd bij. deszelfs:fcherpzinnig oordeel , bewonderd; 
zij erkent dan ook’ gaarne het. verdienftelijke- van dezen arbeid „ en‘ brengt 
hulde toe aan den echt liberalen „ zedelijken en-Godsdiènftigen geest, welke 
däarin-heerscht. Zij heeft. daarenboven. de volle overtuiging, dat, indien 
de Schrijver. deze Verhandeling ter perfe gelieft te. geven , id daarmede 
veel nut zal ftichten: 


De Heer verpam deelde der Klâsfe met een: gelijk doel’ mede: Het 
ontwerp van. eene nieuwe: zamenftelling van: verdeel-machine tot het 
vervaardigen. van. fchalen. of regtlijnige maten voor mathematifhe , 
phyfifche en astronomifche-inftrumenten. 

Het geacht Medelid geeft ons hier eene , zooveel men weet, geheel 
nieuwe: handelwijs „ om regte lijnen: in een begeerd aantal gelijke en zeer 
fijne deelen te-deelen. Hij meent echter niet, dat de regtlijnige- verdee= 
ling hierdoor naauwkeuriger, dan door de bekende middelen , zal kunnen 
worden verrigt. Zijn oogmerk is alleen , het vervaardigen der verdeel- 
machines voorhet bedoelde oogmerk: voor gewone werklieden gemakke- 
lijker te maken. Í 

Over de verdeel-machines in het algemeen is weinig gefchreven. Na 
de befchrijving der werktuigen van RAMSDEN hebben wij over deze 
ftoffe niets, De kunftenaars hebben geen belang, om over dit onder- 
werp: het publiek in te lichten „ja veel meer is het bekend worden der 
middelen , waarvan’ zij zich bedienen , daarmede ftrijdig. 

De taak, welke. de Heer vreRpAMm: heeft op zich genomen, is dus 

een 


CD) 


een verdienftelijk werk , vooral ook “däarorm ; ‘dat hij ‘de ‘middelén gemäk- 
kelijker heeft willen maken , waardoor ' gefchikte werklieden in (taat ge- 
fteld zouden worden, de bedoelde verdeelmachine te' vervaärdigen. 

Ik zal niet pogen eene befchrijving vàn het door hem voorgeflagen 
middel te geven, daar zij, zonder ‘de af beeldingén onder het oog te 
hebben , ten eenenmale onverffäanbaar zijn zoude, ‘Men “mag daarenbo- 
ven het vertrouwen koesteren , dat het ontwerp des Heeren VERDAM te 
eeniger tijd het licht zal zien, en hierdoor aán -elks- beproeving worden 


prijs gegeven. 


Wijle ons geacht Medelid A. rf. GOUDRIAAN had ettelijke jaren “vóór 
zijn overlijden het ontwerp gemaakt van eenen hydroftatifchen weegbak 
en eener verplaatsbare weegbrug, voor de fpoedige weging van fluk- 
goederen bij het ontlosfen der fchepen en voor geladen vrachtwagens, 
met voornemen om hetzelve der Eerfte Klasfe aan te bieden. 

De Heer B. H. GOUDRIAAN, Korrespondent: der 'Klasfe „ van “dit 
voornemen zijns vaders kennis panne heeft niet willen nalatên- dâar- 
aan gevolg te geven. 

‘Het doel, hetwelk wijle ons ; Medelid zich bij deze ontwerpen voor- 
ftelde, was het uitdenken van een werktuig, om van alle vrachtgoederen 
fpoedig en gemakkelijk het gewigt te doen kennen, alleen door het meten 
van de hoogte eener, met de te wegen voorwerpen in evenwigt gebrag- 
te, kolom water of kwik. Hij ftelt hiertoe voor, eenen foortgelijken 
toeftel, als de zoogenaamde hydroftatifche blaasbalg „ dienstbaar’ te ma- 
ken, op verfchillende wijze toegepast, doch in deze ontwerpen. fteeds 
de hoofdzaak uitmakende. 

Die hydroftatifche blaasbalg beftaat in ‘het ‘algemeen uit eén ijzerer 
bak óf ketel, met water gevuld, en waarvan de opftaaände binnenrand 
glad is uitgedraaid, om aan eene daarin nagenoeg paansioe gelijkfoortige 

H a plaat 


pe 


(60 ) 


plaat eenige op- en nederwaart{che beweging vrij te laten, Deze plaat 
is met een waterdigt bereiden lederen rand aan den boord des ketels, 
door middel van ringen en Schroeven digtfluitende, vereenigd. _— 

Op het midden van deze plaat wordt, bij het gebruik , een glazen 
buis gefchroefd, welke met het water onder de plaat gemeenfchap heeft; 
hiermede is eene fchaal vereenigd, om de oprijzing van het water te 
kunnen „meten , en daardoor het gewigt bepalen , hetwelk de ijzeren 
plaat in den ketel, of , naar gelang der wijze van toepasfing „ den ketel 
tegen de plaat drukt, f 

Om den toeftel tot weging van ftukgoederen te doen dienen, wordt 
nu aan de ijzeren plaat een beugel vastgeklonken, gefchikt , om een 
ongelijkarmigen weegbalk te dragen , en de alzoo ingerigte zamenftelling 
geplaatst in eene kist. 

De weegbalk, ter wederzijde circa eene halve palm voorbij de wanden 
der kist uitftekende, is wijders aan ieder einde met eene haak voorzien, 
om daaraan het te wegen tuk aan te flaan, en heeft overigens zoodanige 
inrigting als ter weging vereischt wordt. 

Het gewigt der ftukgoederen, opgehangen aan den weegbalk „ eenige 
geëvenredigde drukking op de plaat van den ketel te weeg brengende, 
doet alzoo het water in de glazen buis oprijzen toteene bepaalde hoog. 
te, welke men flechts heeft op te merken, om de zwaarte van het te 
wegen voorwerp te leeren kennen. 

In het eerfte gedeelte des ontwerps geeft wijle ons geacht Medelid 
de uitvoerige befchrijving van zulken toeftel, verfcheidenlijk gewijzigd 
en opgehelderd door naauwkeurige teekeningen. Hij onderzoekt vervol- 
gens den graad van naauwkeurigheid, welken hetzelve bij de toepasfing 
in verfchillende- gevallen kan geven „en {telt dien op het minst gelijk 
aan hetgeen met gewone weegfchalen of unfters kan verkregen worden. 


De hydroftatifche weegbruggen , waarvan de Heer GOUDRIAAN in het 
_laat= 


C 265) 


laatíte gedeelte zijner Verhandeling de befchrijving geeft , berusten op 
dezelfde beginfelen „ toegepast zoowel op verplaatsbare, als op vaste 
weegbruggen. 

De eerstgemelde zijn zoo ingerigt ‚ dat zij vit vervoerbaar zijn en 
fpoedig op verfchillende plaatfen- in werking kunnen gebragt worden ; 
waardoor de praktijken der voerlieden van vrachtwagens, om de vaste 
weegbruggen te ontduiken, zouden worden ‘afgeneden wegens de on- 
zekerheid , waar zij dan hier, dan daar eene zoodanige weegbrug kun= - 
nen aantreffen, 

Het ligchaam van zulke brug kan overigens als gewoonlijk zamenge- 
fteld worden , doch heeft aan iederen hoek eene ftevige fchroef , om de 
brug te kunnen opfchroeven tot tegen de às van eene kar, waardoor de 
brug vervoerd ftaat te worden, en die , hetzij de brug moet worden 
opgenomen of neergelaten, tot boven den put gereden wordt, beftemd 
om dezelve te. ontvangen, Onder iederen hoek van zulk eene brug 
wordt een ijzeren ketel met, zijn toebehooren geplaatst, van overeenkom- 
ftige zamenftelling als vroeger ‘bij den weegbak is befchreven , met dit 
onderfcheid echter, dat, ten einde de hoogte van de oprijzingsbuizen 
binnen beknopte grenzen te houden , en den geheelen toeftel bekwamer 
voor de behandeling bij het vervoer te kunnen maken, hier „ in plaats 
van water, kwik in de glazen buizen de drukking aanwijst, welke het 
te wegen voorwerp op het water des ketels uitoefent. 

Eindelijk befchrijft de Heer GOUDRIAAN eene vaste hydroftatifche 
weegbrug, waarvan het eigene daarin beltaat , dat de weging door mid» 
del van eenen hydroftatifchen blaasbalg gefchiedt, in plaats dat bij. de 
Franfche ponts à bascule, waarmede overigens deze brug in hoofdzaak 
overeenftemt , eene balans en verkleinde gewigten gebruikt worden. 

Ten flotte vindt men. in deze Verhandeling ook nog eene tafel der” 
uitzetting van het-ijzer , de zink en het water, onderling vergeleken op 


| ge- 


(C 62 ) 


gelijke graden van den Thermometer, Welke tafel, om zeer naauwkeu- 
rige wegingen uiet de:befchreven toeftellen te doen, ter correctie van 
het gevonden gewigt wegens de plaatshebbende temperatuur zou kun- 
nen dienen, doch hetwelk bij gewone weging van zware goederen of 
van geladen vrachtwagens voor onnoodig mag gehouden worden. 

De Klasfe, de wetenfchappelijke verdienften erkennende , en hoog wäar- * 
derende de grondige blijken van fcherp doorzigt , welke in dit ontwerp 
zijn aan den dag gelegd, meende echter in de toepasfing op het gemeene 
leven vele zwarigheden te ontdekken, die zijne algemeene aanwending 
onraadzaam 4 “zoo niet ondoenlijk, zouden maken. “Des onverminderd 
rekent zij aan de nagedachtenis van ‘haar verdienftelijk.Medelid eene 
toffelijke vermelding van dezen zijnen arbeid fchuldig te zijn. 


Hoewel de leer der misvormingen in de latere jaren. met onverflaauw. 
den ijver gedreven is, en men over den -aard en oorfprong derzelve 
groot licht verfpreid heeft, komen er telkens zoo vele nieuwe afwijkingen 
van de gewone gefteldheid te voorfchijn , dat men dit vak der Natuur- 
kunde nog lange na niet voor afgewerkt kan houden, 

Eene Verhandeling van den Hoogleeràar sANDIFORT bevat eene naauw- 
keurige befchrijving van eene, in wele deelen, misvormde vrucht 
wan zeven maänden., : 

Dit nieuw voorbeeld van het gebrekkige onzer kénnis ten aanziën 
der misvormingen zou wel verdienen ‘nader voor uwe aandacht te Wor- 
deni uiteengezet. Doch reeds ter pêrfe gelégd zijnde, meen ik te 
kunnen  volftäán miet het nu aângevoërde. 


Ook dé Heer Numan” houdt zieh “otiafgebrokén “bezig met ‘ht rafpó- 
ren der afwijkingen van de mâtuurlijke gefteldheid der levend-bewerk- 
tuïgde deelen. De werken der Eerfte Klâsfe dragen’ daärvan reeds meer 

dan 


C 63 ) 
dan een, bewijs, Laatftelijk bepaalde bijt zich tot de rare van een 
grootendeels dubbeldkalfsmonfier: 
Na. vroeger eene Verhandeling te hebben geleverd over een misvormd 
fchaap- met overtolligheid-van deelen , achtte. ons geëerd Medelid niet on- 
gefchikt, eene anatomisch-phyfiologifche befchouwing te geven van een 


voorwerp ‚ waarbij het tegenovergeftelde van- het monftreufe fchaap _ 


plaats. vond’, zijnde daar de achterfte , hier de- voorfte deelen dubbeld. 

Na eene korte inleiding gaat hij‘ over tot {de uitwendige befchrij- 
ving van dit monfter, Het had twee koppen , vier voorbeenen , twee ° 
achterbeenen en- twee ftaarten , terwijl de ligchamen van de borst tot 
aan hét achterfte van-het lijf door de huid wereenigd waren, en zich 
in. het-midden van-den buik eene enkele navelftreng bevond; De vrou- 
welijke deelen waren grootendeels zamen gevloeid, behoudens kenmerken 
van dubbel zijn. De- opening des endeldarms , door. een vlies gefloten 
was enkelvoudig ‚ fchoon er. twee ftaarten uit het kruis nederdaalden. 

__ Vervolgens geeft de Hoogleeraar eene naauwkeurige befchrijving der 
innerlijke deelen van de borst- en buikholte , alsook van het onderfte 
gedeelte van het ruggemerg , welke voor geen uittrekfel vatbaar is, 

Na de ontleedkundige- befchrijving, gaat hij over tot eene meer bij- 
zondere overweging van al de gevolgen , welke in een natuurkundigen 
zin daaruit kunnen worden afgeleid. Ook die overweging mag als 
hoogstbelangrijk worden aangemerkt. Zij zal, nevens de geheele Verhan. 
deling, in het laatfte ftuk des Zevenden- Deels van de Nieuwe Ver- 
handelingen der Eerfte Klasfe het licht zien, 


Op flechts eene Verhandeling wordt het oordeel van geraadpleegde 
Leden nog ingewacht, op de’ Befchouwing des Heeren GLAVIMANS, 
van de theorie yan CHAPMAN „wegens den tegenftand der in het water 
bewogen wordende ligchamen. „ 

Van 


RD, | 

Van Korrespondenten des Inftituuts ontving de Eerfle Klasfe flechts 
eene Verhandeling, en wel van den Heer peLPRAT , toen nog alleen in 
die betrekking aan het Inftituut verbonden ‚nw ons geacht Medelid , 
over het al of niet beflaan van eenig voordeel bj het gebruik van 
golvende in plaats van vlakke fpoorwegen. 

Hij onderwerpt in deze Verhandeling aan een wiskundig onderzoek 
het gevoelen van den Heer BADNALL , volgens wien, het niet alleen on- 
noodig, is, aan een ijzeren fpoorweg over deszelfs geheele lengte, zoo 
na mogelijk , eene, vlakke rigting te geven, maar het zelfs voordeelig zijn . 
zoude, den weg golvende te maken, zoodat de beladen wagens eene 
beurtelings dalende en rijzende beweging verkrijgen. s 

Ten einde in dit onderzoek geleidelijk voort te gaang befchouwt de 
Schrijver in de eerfte plaats het geval , waarin de invloed der wrijving 
wordt verwaarloosd „en tevens geene andere beweegkracht dan de zwaar- 
tekracht wordt in aanmerking genomen. Hij toont, dat, bij eene ge- 
gevene aanvankelijke fnelheid , er alsdan eenige tijdwinst beftaat , indien 
de beweging , in plaats van regtlijnig te zijn , langs cycloïdale bogen 
en dus golfswijze gefchiedt, dat echter deze tijdwinst in het werkdadige 
niet noemenswaardig is, ten zij de golvingen zeer diep en hierdoor zeer 
kostbaar worden. 

Hierop gaat de Schrijver ‘over, om ook de wrijving als, vertragende 
kracht in rekening te brengen. . De tiĳdsbelparing is in dit geval weder 
zeer gering, ten zij de uit{nijdingen van den weg zeer diep gemaakt 
worden, hetgeen niet alleen de kosten zou vermeerderen , maar waardoor 
tevens de fnelheid in de. verfchillende punten der baan zeer ongelijk zou 
worden , hetgeen hij te regt als een wezenlijk nadeel befchouwt, 

Het voorgaande geval is echter nog niet datgene , hetwelk zich in de 
toepasfingen, aanbiedt. De vertraging toch , uit de wrijving ontftaande, 
zou de gemiddelde fnelheid, waarmede het-ligchaam ín de waterpasfe 

rige 


hd 


C 65 ) 


rigting voortgaat, geftadig verminderen en eindelijk geheel vernietigen , 
indien niet tevens eene bewegende kracht van paarden of {toom tot on- 
derhoud der beweging-werd aangewend. 

De Heer DeLPRAT tot dit laat{te gedeelte zijns am ddshiichi overgaande „ 

merkt aan, dat de verfnelling , welke «de wagen door de werking van 
paarden of ftoom ontvangt, des te geringer is, naarmate-de fnelheid 
grooter wordt. De paarden toch kunnen niet meer dezelfde kracht op den 
wagen uitoefenen „ wanneer zij zich zelve {neller’ moeten voort bewegen ; 
eveneens zal dezelfde hoeveelheid. ftoom- eene geringe drukking op den zui- 
ger des cylinders uitoefenen, indien de fnelheid van den zuiger toeneemt. 

De Schrijver neemt dan aan „ dat bij een ftoomwagen de. hoeveelheid 
des gevormden {tooms evenredig is aan den tijd, en deszelfs verfnellende 
kracht omgekeerd evenredig. aan de fnelheid des wagens, In die ver- 

.onderftelling is de fnelheid in elk punt des doorloopenden wegs eene 
lineaire functie zoowel van de coördinaten des punts , als van den tijd. 
Waaruit alzoo duidelijk volgt, dat, wanneer men den wagen met eene 
bepaalde fnelheid op een gegeven punt wil “doen aankomen , het geheel 
onverfchillig is, of men denzelven eene regte of kromme lijn doet door- 
loopen ‚-en‚de hoedanigheid dezer laatíte geene befparing van ftoom kan 
ten gevolge hebben. 

De ondervinding, reeds ten radecie a golvende bussen beflist 
hebbende, vervalt de noodzakelijkheid-en het-nut „ dat anderzins in de 
uitgave van dit theoretisch onderzoek. zoude hebben kunnen gerekend 
worden: gelegen te zijn. 


Van lieden, door geenen titel aan het Inftituut verbonden „ ontving 
de Eerfte Klasfe drie ftukjes ; het eerfte bevattende het plan voor eene 


groote ‚ jaarlijkfche Loterij. 
I Uit 


C 66 ) 


Uit deszelfs inzage blijkende , dat het geenszins verdiende „een punt 


be van overweging bij deze Geleerde Inftelling te maken, zijn al ‚de. {tuk- 


ken , tot dat plan behoorende „ aan” den” Heer. inzender terug gegeven: 


Het tweede hield eene verhandeling in van den Heer DEMONVILLE te 


Parijs , der Klasfe aangeboden onder den titel: ones windt 
d°’ Astronomie. é 

Het bleek echter al fpoedig, dat ook dit ftukje geene goet it 
Klasfe, verdiende. Het draagt op elke bladzijde veel meer blijken van 
ontftelde « herfenen , dan van -wetenfchappelijke behandeling. De fterren 
zijn, volgens DEMONVILLE, alle in hetzelfde vlak geplaatst , en hare fphe- 
rifche ftelling aan het hemelgewelf is een louter gezigts bedrog. 

De LA LANDE heeft zich deerlijk bedrogen in de bepaling van de pá- 
rallax der maan, daar hij te Ee ee manet maan zag, dan LACAILLE 
aan-de Kaap de Geede Hoop. 

Meer zal er voorzeker niet noodig: zijn , om de nadeelige vides 
der Eerfte Klasfe te doen billijken. 

„Het derde beftond in eenen brief van den Heer r. Morr , lbegmess 
det te. Rotterdam verzoekende , dat de Eerfte Klasfe eene Kommisfie 
benoeme ter onderzoekingen inzage der proeven van uitvoerbaarheid 
eener door hem uitgevondene behandeling van hout tegen bederf, latende 
hij dezen brief vergezeld gaan van eene Memorie van toelichting , met 
aanwijzing van de ftad Rotterdam ‚ waar men de houten, door hen op 
verfcheidene hoogten bewerkt, kan komen bezigtigen- 

De Klasfe in het zekere onderrigt , dat door het Gouvernement dezer 
Landen op de bewerking van hout, om het tegen bederf te bewaren, 
aan den Heer MorL reeds octrooi is verleend , oordeelde , zich met het 
onderzoek dezer zaak voor als nu niet te moeten inlaten. Waarvan «aan 
den Adresfant fchriftelijk is kennis gegeven. 


ze Hi 


„De Berfte Klasíe is rohe lag diene werkzaamheden ook dienftig 
geweest , in die van anderen te onderfteunen en te bevorderen. 

Op de eerfle aanvraag des Heeren WENCKEBACH , Lector in de Wis- 
en Natuurkunde aan ’s Rijks Militaire Akademie, om gebruik te mo- 
gen maken van eene tabel, door’ wijle het geacht Medelid vAN swiNDEN 
bij deze Klasfe gedeponeerd , bevattende den gemiddelden ftand des Ba- 
rometers op Zwanenburg gedurende 45 jaren , werd hem zulks gereede- 
lijk toegeftaan. Zij ontving daarvoor , bij de terugzending van dezen 
belangrijken arbeid, in gepaste bewoordingen, den dank des Lectors. 

Van meerdere bemoeijingen der Klasfe heb ik U, geachte Tochoor- 
ders, geen werflag te doen. Dat zij het werk des Heeren SCHRÖDER , 
over meetkundige bepalingen, het licht deed zien, en de uitgave van 
het Vijfde Deel harer Verhandelingen ten einde bragt, is U volkomen 
bekend. Ook het Zesde Deel en de twee eerfte Stukken van het Ze- 
vende zijn inmiddels door den druk algemeen verkrijgbaar gefteld. 

Ik mag overigens niet verzwijgen , dat vele harer Leden door de af- 
zonderlijke uitgave van hunnen letterarbeid ook in andere betrekkingen, 
dan die des Inftituuts, tot goeie der Wetenfchappen zijn werkzaam 
gebleven. : 


Na de voorlezing van dit Verflag vervolgt de Voorzitter : 


Ik-bedank: U , Mijnheer den Sekretaris! voorde duidelijke uiteenzetting 
van hetgeen de Klasfe verlangd heeft, dat in deze Zitting nopens hare 
werkzaamheden zoude worden voorgedragen , en verzoek U op nieuw; 
het Programma “wel te willen voorlezen wan de li der- Prijs- 
vragen. ” [lade 


De Sekretaris leest hierop voor de volgende 
Io PRIJS- 


PRIJSUITSCHRIJVING 


DER 
“ 


EERSTE KLASSE 


KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT VAN 
WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN 
SCHOONE KUNSTEN, 


D. Eerfte Klasfe van het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van Weten 
fchappen, Letterkunde en Schoone Kunften, brengt ter kennisfe van 
het algemeen , dat op de prijsvraag , door haar bij het Programma van 
1835 uitgefchreven „ luidende: 


Welke ziekten, zoo uitwendige als inwendige , komen onder dezelfde 
of. gelijkfoortige gedaanten bij den mensch en de grootere huisdieren 
voor? In hoe ver is men in ftaat, derzelver verfchil, volgens anato- 
mifche , phyfiologifche en pathologifche grondbeginfelen , te verklaren? 
Welke algemeene regelen zijn uit deze befchouwing , opzigtelijk de be- 
handeling der ziekten, van den mensch en der dieren , af te leiden? 


geen 


C 69 ) 


geen. antwoord zijnde ingekomen, zij befloten heeft, dezelve in te 
trekken 3 £ 


dat gelijk befluit is gevallen , betrekkelijk de vraag naar 


eene volledige ontwikkeling van de mathematifche theorie der zijde- 
lingfche drukking van f{troomende vloeiftoffen „ in het bijzonder toege- 
past op de, Venturifche buis en op die werfchijnfelen , welke zijn waar- 
genomen „ wanneer de vrije uitftrooming eener vloeiftof door: eene ope- 
ning gewijzigd wordt door een plaatje, digt voor die opening gehouden , 
en andere dergelijke verfchijnfelen meer 3 


waarop almede geen antwoord is ingekomen, 
De Klasfe ftelt als nieuwe vragen voor: 


IL. Hoezeer de theorie van den wederftand van ijzeren of van andere 
metalen ftaven, ftangen en deelen , welke in de rigting der dikte (dat 
is loodregt op de lengte) gedrukt worden, tot die genoegzaamheid is 
gebragt, dat wij ons, in zeer vele gevallen, op de-uitkomften der be- 
rekening kunnen verlaten , ontbreekt aan dezelve eene algemeenheid of , 
zoo men liever wil, een graad van naauwkeurigheid , door welker -be- 
ftaan ook: het voorwaardelijke van. het gebruik zou ophouden „ althans 
minder beperkt zou wezen. Die toepasfingen zijn, bij voorbeeld , onze- 
ker, zoodra eenig ftuk, in vergelijking van de lengte, eene geringe 
dikte heeft, en men alzoo niet voetftoots. kan aannemen, dat de bui- 
gingen evenredig zijn aan: de drukkende krachten of lasten ; en geheel 
‚ onvoldoende zijn de regels, uit die theorie afgeleid, ter bepaling van 
den wederftand van meer of, minder rekbare: platen, enz. 


Naar 


GC 20,» 


Naar aanleiding van deze opmerkingen , verlangt de Klasfe het onder- 
zoek tot volledigmaking van de bedoelde theorie, of tot zoodanige wij- 
ziging van dezelve of van de onderftellingen, op welke zij moet ge- 
grond worden , dat” zij met den aard der zaak , in bijzondere omftan- 
digheden en gevallen , beter is overeen te brengen, en van meer uitge- 

“breide toepasfing kunne worden. 


IL Daar-de pogingen van DUMAS „ LIEBIG, MITSCHERLICH en andere 
fcheikundigen , om de naaste beftanddeelen van het bewerktuigde rijk 
naauwkeuriger te bepalen, derzelver verwijderde beftanddeelen ten aan- 
zien der proportiën met de grootfte juistheid te doen kennen , en ein- 
delijk, om, op grond van deze bekende zamenftelling , de wetten der 
fcheikündige vereenigingen van het delfftoffelijk rijk op deze voortbreng- 
felen van het bewerktuigde rijk toe te pasfen, niet alleen op zich zelve 
toffelijk te achten zijn , maar ook bij fommige klasfen van ligchamen , 
inzonderheid bij de ethers of de verbindingen van het gekoold water- 
ftofgas met water en zuren „met. goed gevolg “zijn bekroond ; zoo 
wordt verlangd „dat eene klasfe van organifche beginfelen „niet minder - 
talrijk «en -gewigtig, dan die der ethers, op gelijke wijze , ten aanzien 
der “elementaire zamenftelling , onderzocht, en. met gelijke vrucht op 
‚ dezelve de wetten der delfftoffelijke verbindingen toegepast worden. 


II. Daar de ondervinding geleerd heeft „dat velen der blindgeborenen 
en doof{tommen ; die als kweekelingen opgenomen worden in daartoe inge- 
rigte Inftituten (voor Blinden te Zmfferdam , voor Doofftommen te Gro- 
ningen), in hunne ontwikkelingsjaren aan longtering of andere borstziekten 
bezwijken; daar verder de ligging en plaatfelijke- gefteldheid der beide Ge- 
ftichten zoodanig is „dat aan deze het menigvuldig voorkomen van longlije 
den in dezelve niet kan toegefchreven worden, vraagt de Eerfte Klasfe : 


Te 


AKG ) 


1. of in het algemeen en overal. door de ondervinding bevestigd 
wordt, dat: doofltommen en blindgeborenen meer , dan andere jonge lieden 
van dezelfde levensjaren , vaan vianen roe et: 

2. zoo ja, of de grootere menigvuldigheid dezer ziekte «onder hen 
aan toevallige oorzaken moet toegefchreven worden „dan. wel , of tus- 
fchen deze kwaal en het gemis aan. fpraake en gezigtsvermogen „ hetzij 
door aangeboren. doof heid: en blindheid hetzij door het later opkomen 
dezer: gebreken voortgebragt „ een: zoodanig naauw’ verband: beftaat ; dat 
beide als ‘uitwerkfelen van eene en. dezelfde oorzaak kunnen ‘befchouwd 
worden 2 


‚3e vof er» eindelijk ; middelen: aan te: wenden. zijn, ‘welke de ont- 
wikkeling. van eenen dergelijken ziektetoeftand. zouden kunnen te keer 
gaan „ zonder nadeelig te wezen. voor het doel ,- tot welks bereiking: se 
aanne kweekelingen zich aan dergelijke Infticuten bevinden 2 


Op: welke de antwoorden. vóór ‘den laatften Febus van het jaar 
1839 worden ingewacht, 


Voor de beantwoording, van: elke dezer vragen, looft de Eerfte Klasfe 
van het KoninklijkeNederlandfche Inftituut van Wetenfchappen , Letter- 
kunde en Schoone Kunften uit eene gouden Medaille, gefchroefd op den 
_ ftempel des Inftituuts , ter innerlijke waarde van. vijfhonderd Gulden. 


De ftukken „welke naar eenen prijs dingen „ zullen in de Nederduitfche , 
Franfche , Latijnfche, Engelfche of Hoogduitfche.“Taal „ maar met de al 
gemeene. Italiaanfche- Letter gefichreven moeten zijn ‚en aan den, vasten 
Sekretaris der Eerfte Klasfe vrachtvrij bezorgd worden. 


Tot - 


CE 


Tot deze uitgeloofde prijzen worden alle Geleerden , zonder onderfcheid, 
uitgenoodigd , met uitzondering alleen van de Leden-der Klasfe , als wel. 
ke van alle mededinging worden uitgefloten: onder welke benaming ech- 
ter noch de Buitenlandfche Geasfocieerden, noch de Korrespondenten be- 
grepen zijn. 


De in te zenden ftukken moeten met eene andere hand , dan die van 
den Auteur, gefchreven zijn zonder naam „ maar de kwaliteit en woonplaats 
des Auteurs zullen gefteld moeten zijn in een afzonderlijk verzegeld papier, 
tot opfchrift dragende dezelfde fpreuk , of hetzelfde kennelijk teeken , 
waardoor de Verhandeling , waartoe het behoort, onderfcheiden is. 


De uitwijzing der prijzen zal plegtig aangekondigd worden in eene Open- 
bare Vergadering. Zij zal voorts algemeen gemaakt worden in de Binnen- 
en Buitenlandfche Tijdfchriften „ waarin deze Uitfchrijving geplaatst-of vers 
meld wordt. ; 


De bekroonde Verhandelingen blijven het eigendom der Eerfte Klasfe 
van ‘het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van Wetenfchappen , Letter- 
kunde en Schoone Kunften. Het zal den Schrijver of Schrijvers niet vrij- 
ftaan , hiervan op eenigerhande wijze door den druk gebruik te maken , ten 
zij de Klasfe daartoe hare toeftemming geve. 


De niet bekroonde ftukken zullen, op begeerte der inzenderen, tevens 
met de befloten naambriefjes, aan zoodanig perfoon of adres terug ge- 
zonden worden , als zij zullen verkiezen, mits dit, zonder eenige kosten 
der Klasfe, binnen een jaar na de uitwijzing verlangd en dit adres op- 
gegeven worde; doch zal het verzoek om teruggave moeten verzeld gaan 
van behoorlijk bewijs van regt op het ftuk. 


In= 


€ 
Ingevalle geene teruggave van een niet bekroond ftuk verlangd mogt 
worden, of de evengemelde vereischten daar niet bij waren in acht ge- 
nomen, zal men de befloten naambriefjes ongeopend verbranden, en de 
ftukken zelve bewaren, om te dienen, als bevonden zal worden te be- 
hooren. 


In naam der Eerfte Klasfe voornd. 
G. VROLIK, 


Sekretarise. 
Hierna zegt de Voorzitter : lij 


U, Mijnheer vaN BREDA, moet ik nu oproepen, om wel te willen 
voldoen aan uwe toezegging, om ons te dezer gelegenheid eene verhan- 
deling voor te lezen. 


De Heer vaN BREDA betrad hierop het fpreekgeftoelte en droeg de 
volgende Redevoering voor : 


MIJNE HEEREN, ZEER GEËERDE TOEHOORDERS ! 


In den fchoot van het verledene, wie weet het niet? is de verstafge- 
legene toekomst bevat. Uit het verledene ontwikkelde zich het tegen- 
woordige, dat het toekomende in zich houdt opgefloten , en hij, die het 
verledene heeft ontfluijerd , is in de toekomst doorgedrongen. 

Ongerijmd zoude het zijn, deze waarheid in twijfel te tellen op 
eene plaats als deze, in eene Vergadering als die , waarin ik thans fpreek , 
omringd van mannen, die, zoo zij zelven al niet met ijver ieder overblijffel 

K der 


KPB 


der oudheid opfporen en onderzoeken , voor het minst altijd met belang- 
ftelling de nafporingen van anderen omtrent het verledene volgen, Ap 

Was er iemand , die er aan twijfelde, ik zou mij niet alléén op den . 
Histotiesfchrijver , of op den Oudheidkundige, maar vooral ook op U _ 
beroepen, die met mij tot de oningewijden in deze vakken van geleerd- 
heid behoort; — ik zou U herinneren, hoe dikwijls wij de drift, 
de verrukking dier Geleerden bewonderd hebben bij de ontdekking ook 
van het kleinfte overblijffel der oudheid, dat hun eenig nieuw inzigt in 
het verledene kon verfchaffen. 

Is het dan zoo, Mijne Heeren! zijn de overblijffelen der Gefchied- 
kundige oudheid zóó belangrijk voor ieder denkend wezen; hoe veel te 
meer zouden het dan niet die zijn, die niet meer de getuigen van ver- 
geten voorgeflachten, maar van tijden waren, die alle voorgeflachten 
verre voorafgingen; van overblijffelen ‚ die Kes n Gi zouden aandui- 
den, welke lotverwisfelingen die bol zelf, waaraan het aardfche leven 
van ons geflacht onveranderlijk verbonden is, heeft ondergaan; van 
overblijffelen , die ons zouden leeren, hoe deze bol door verfchillende 
ontwikkelingen , onder de leiding van eene hoogere magt , werd opge- 
voerd tot de gefchiktheid, om dat geflacht, in welks gefchiedenis wij 
zoo veel: belang ftellen , te herbergen. ! 

Zulke overblijffelen zijn er, Mijne Heeren! Zij zijn er in ontelbare 
menigte; zij zijn overal; zij zijn onder onze voeten; zij vormen de ge- 
heele fchors van den aardbol, fteeds van ouder en ouder tijden Beuk 
gende, näarmate wij dieper en dieper in deze doordringen. 

Zij zijn onder onze voeten ; zij vormen ook onzen bodem; zij kuùmen 
ons dan ook leeren, wat er in de verst afgelegene oudheid hier was, 
__op deze plaats, waar thans. ons dierbaar vaderland is; wat er hier 
ómging; welke planten Aier groeiden, welke dieren hier ademden , » 
vóór de fcheppende Almagt ons geflacht te voorfchijn riep. kiel 

Ís 


Cas) - 

ís het ons-al, niet. gegeven ‚in onze vlakke gewesten. doorde opeen- 
gepakte afflijtfels van woorswerelden diep genoeg door te dringen ‚om , 
als in bergachtige-ftreken , tot-die-oude overblijffelen re komen „ die: de 
eerfte fporen van leven: bevatten ;-wij kunnen evenwel genoegzame, diep= 
“ten “onder onzen bodem bereiken, om de overblijffelen wan, verfcheiden 
tijdperken „die «al. onze historifche voorafgingen , en die alle onderling 
meer verfchilden, dan zij dit van het onze doen, te bereiken en te vers 
zamelen. Wij zijn dit voeral verfchuldigd aan. de onderzoekingen van 
latere tijden, en voóral aan die ondernemingen, die met het doel ondere 
nomen ‚ om uit onderaardfehe bronnen drinkbaar wäter opwaarts te lei 
den , tevens ook den aard van onzen. grond, hebben leeren ‘kennen. Wij 
zijn dit vooral verfchuldigd aan ondernemingen , zoo als wij er in de 
nabijheid van de plaats ‚waar wij ons bevinden ;-eene:met zoo veel be- 
langftelling gevolgd. hebben; ik’ bedoel „aan de Artefifche putbotingen.. 
Dat “dan „Mijne ‘Heeren ! het. moet onmisbaar uwe aandacht bezig 
hoúden , de voor«historifche tijden „ waarvan wij in «onzen eigenen bodem 
de monumenten vinder; en waarvan -bij-ons , zoo vele vérfteeningen , 
als ‘zoo vele medailles ‚ zijn opgeftapeld „ voor ‘eenige oogenblikken- het 
onderwerp. “onzer overdenkingen. uitmäken! — Vergünt mij: goedgunftig= 
lijk U eene korte fchers voor te houden van, die ‘oude. tijdperken „tot 
wier overblijffelen- men ‘in “ons „vaderland, ja , ook -hier-op ‚de - plaats, 
waar wij ftaan , is doorgedrongen. — De liefde. tot. den vaderlandfchén 
grond, die ons allen ingeboren is, en de lust „die uit haar onmiddelijk 
voortvloeit ‚ om alles ‚ zoo veel mogelijk is „te weten , wat hare wording 
vergezelde , zal U mijn kort verhaal met toegevendheid doen aanhooren. 


Er is veel, zeer veel met-onzen bol gebeurd ; hij is door vele zon= 
_derlinge, aaneengefchakelde veranderingen tot zijnen tegenwoordigen. toe- 
itand gekomen; eeuwen op eeuwen moeten elkander zijn opgevolgd , 

K 2 vóór 


6 MD 
voor hij gefchikt werd tot eene woonplaats van den mensch , en van 
planten en dieren, als die , waarvan wij ons omringd zien, E 

Er verliep een agntal van eeuwen van het oogenblik, waarop de 
diepfte beddingen , waartoe wij in onzen vaderlandfchen bodem kunnen 
doordringen, in een wijden oceaan nederzonken, tot aan het tijdftip , 
waarop de eerfte kleilaag, of de eerfte zandbedding in onze gewesten 
door die magtige ftroomen werd nedergelegd , waarvan onze tegenwoor- 
dige Rn, Maas en Schelde flechts de zwakke overblijffelen zijn. — 
En hoe vele eeuwen zijn er nu al weder niet verloopen — vraag het 
aan «onze Gefchiedkundigen — federt dat tijdpunt , dat waarfchijnlijk 
niet ver af is van ket oogenblik , waarop het gebied der Gefchiedenis 
aanvangt ? 

Maar, Mijne Heeren! vroeger dan de diepfte beddingen bezonken 
zijn, die wij in onzen vaderlandfchen bodem bereiken , veel vroeger , 
gedurende eene lengte van tijd, waarvan de gedachte alleen ons reeds 
doet duizelen , onderging onze bol eene onafgebrokene reeks van veran- 
deringen. Verbazende masfa’s van kalk, van zand , van klei, van erts 
waren van den oorfpronkelijken bodem reeds afgefleten , of uit de diep- 
ten naar boven geflingerd, en tot hooge gebergten opgeftapeld, Ver- 
fcheidene voorgeflachten van planten en dieren waren reeds van deszelfs 
oppervlakte verdwenen; langzaam , en meestal zonder fchokken waren 
zij elkander opgevolgd, na ieder vele jaren , ja eed in geflacht op 
geflacht gebloeid te hebben. 

Maar hoe verbazend lang alle deze opeenftafelingen van bedien 
geduurd „ hoe verwonderlijk lang afwisfelende dier- en plantgeflachten 
zich in het ongeftoord bezit van onzen bol verheugd hebben; er is 
echter een begin aan dit alles geweest — er was een tijd van onbere= 
kenbare lengte, dat er geen leven op dezen bol beftond — er was een 
oogenblik, hoe verre ook van ons verwijderd, dat het eerfte dier 


op 


Cz) 


op den omgevormden bol ademde, dar de eerfte plant zich ontwik- 
kelde, 

De meeste Natuuronderzoekers komen er in overeen , dat dit oogen- 
blik “toen “eerst kon plaats grijpen , toen de bol uit een ftaat van gloei- 
jing tot eene gematigde temperatuur bekoeld was. Inwendig nog meer 
dan gloeijend, was de fchors reeds geftold , en waarfchijnlijk hier en 

daar „door, de ongelijke inkrimping gedurende de verkoeling „ tot bergen 
geplooid ;_ misfchien zelfs ftak wel hier of daar een meer dan de overige 
‘opgeligte bergrug uit het water , dat deze als een onmetelijken oceaan 

omgaf. — Een dampkring, welligt geheel verfchillend van den tege woor- 
digen, maar” een. dampkring met zuurftof ,- als een der beftanddeelen , 
drukte reeds op die onbegrensde zee, 

Van dat eerfte tijd{tip af hebben’ de overblijffelen van planten en dieren 
niet opgehouden „ zich op te ftapelen in de beddingen , grootendeels ge- 
vormd uit het afflijtfel door ftroomen en brandingen van den bodem 
der zee „of de uitftekende punten afgewreven en afgebrokkeld , of uit 
openingen en fpleten door. de onderaardfche hitte naar boven geperst. 

In de oudfte en diepfte , onmiddelijk op de kristallijne , niets orga- 
nisch bevattende, geflolde “korst gelegene mmasfa’s, vindt men alleen 
Zee-dieren “van “zonderlinge vormen , het meest overeenkomende „ hoe 
verfchillend ook, met die „welke in de warme zeeën, bij de Even-nachts- 
lijn, nu ‘nog hunne gekamerde fchelpen in de onbereikbare diepte ver= 
borgen houden; of met die, welke in diezelfde zeeën de tot de opper- 
vlakte reikende rotspunten en rùggen met eene koraal-korst omkleeden, 
Menigwerf fchijnt in dezen es op verfchillende punten, hun 
leven een tijd-lang afgebroken fe zijn geweest, en de beddingen, waar« 
in hunne overblijffelen opgeftapeld werden , vervangen te zijn door an= 
dere , waarin alle leven ontbreekt. , JN 

Op deze oudfte treffen wij eene jongere , hoezeer nog geweldig van 


ons 


28) 


ons verwijderde opeenftapeling van organifche voortbrengfelen aan , die 
ons van groote veranderingen , van aanmerkelijk gevorderde verkoeling 
de getuigen, zijn. beddingen vol met planten-overblijffelen „zoo uitge- 
“breid, in zoo grooten getale opgehoopt „dat. zij „ na, verloop ‚van eêu- 
wen, ons nog eene onuitgeputte. bron, van -brandftof. zullen opleveren 5 


vol ‚met „zeer. kenbare overblijffelen van. planten, -die eenmaal op het 


vaste land groeiden, en ons als met den vinger op uitgebreide gewes- 
ten, wijzen „ die toen reeds ‚zich: boven de wateren van den nog altijd 
magtigen. oceaan ophieven. 

Later, dan. deze ‚ gevormd en. fomtijds op haar ranke vindês wij 
eene onafzienbare rij van afwisfelende ‚kleis , zand- en kalkbeddingen 5 
fommige zonken in zoet water , de-meeste-in zeeën neder; “bijkans alle 
zijn, vol van eene wereld ‚van plantenen dieren; iedere bedding heeft 
de hare „die voor” het groot{te gedeelte verfchillen , en in vorm en za= 
menftelling meer en‚_meer aan die, van onze tegenwoordige wereld nade- 
ren, naarmate zij jonger zijn, naarmate, eene geringere reeks van eeuwen 
hen van, onze historifche ‚tijden verwijdert. : (tog 

Over ‚dit alles nu, zijn die. masfa’s uitgebreid, die de diepfte zijh 5 
waartoe, het ons tot nog-toe gelukt. is-insons, vaderland te geraken. ‚— 
_ Dit alles was reeds in die vroegerestijden gebeurd; al die opeenvol. 
gende veranderingen waren reeds, voorbij , toen de dageraäd aanbrak van 
het oudfte dier tijdperken , in elk van welke ik mij-voorftel gedurende 
eenige oogenblikken-mij met ul, te verplaatfen. 


Volgt, mij dan, Mijne Heeren! met uwe verbeelding ; — laat ons 


aanvangen met de oudfte tijden , waarvan. wij de overblijffelen in onzen 
vaderlandfchen bodem aantreffen, …— Denken’ wij alles wêg , wat onder 
ons honderde „ ja welligt duizende. voeten „diep opgeftapeld is, — Vegen 
wij den nevel der eeuwen weg. — Verplaatfen wij ons in de oude 


voortijden. 4 
Waar 


ee od 


Cap) 


Waar. zijn die, vruchtbare welden „ die welige landsdouwen „die wij 
nog z00 „even, voor „oogen hadden? „Waar zijn- die grazende kudden ? 
Waar: zijn, „die „bosfchen ?_ Waar. is-het gevogelte dat ze beleefde? … 
Van ‚dat alles, beftaat niets! — Wij zweven over eene onafmetelijke was 
terplas. — Ons vaderland is zee. —_ Hoe. ver wij, uitzien ;-hoe hoog 
wij ons verheffen „onze, gezigteinder is,{teeds door waäter beperkt. — 
En hoe zoude het anders kunnen. zijn? Zou ons oog dan het Ardennene 
gebergte kunnen bereiken ? Het is het eerfte vaste lands) dat-zich in 
onze nabijheid ‚uit, den oceaan -verheft „en -nog- ‘maat’ alleen deszelfs 
oostelijk en hoogfte gedeelte. — De westelijke: verlenging van- hetzelve 4 
hoezeer. reeds tot bergruggen. geplooid, is almede door het ‘water over- 
dekt. — Westwaarts rijzen , als zoo vele klippen uit de branding „de 
gebergten van Wallis, — Oostwaarts, is alles “watêr , „water zonder 
einde „ water dáár, waarlater Duitschland ; Polen:i);gehêel. Rusland 
zal ‚zijn water,tot aan, tot over de plek, waar wij thans;de Caspi/ohe 
Zee, kennen.‚—Ten, Noorden: is ‘er-geen land, even: mitf}, als ophet 
tegenwoordig ‚tijdftip „ van ‘hier tot aan de verre Noordpool Twijfel- 
achtig-is het „of wij, wanneer wij onze, vlugt’ naârshet Nootdsoosten 
nemen, dáár reeds het Scandinavifche gebergte zouden winden;dan of 
deze, reuzen. van, onze. wereld „ even als het ora vases 
van Zwiterland, nog moesten; geboren worden, voro 
Welk, eene doodelijke ftilte,heerscht alom! „Hoe zwaar, hoe druk- 
kend, hoe ‚zwoel is, de lucht; zij,vult onze. borst als vergif, — Maar 
wat is het, dat ‚ginds de. eeuwige ftilte door, een-onophoudelijk gedruisch 
afbreekt ;. van, waar die.ftoom 4 die ginds in/hooge kolommen “oprijst ? 
Het zijn, kokende bronnen, die , even als-tegenwoordig de Geizer op 
ZJsland:; ‚kiezelaarde in hunne: heete wâters “opgelost. hóuden:: en: om 
zich, heen. in,„lagen nederleggen;, als”/zij verkoelen.» Het-zijn ‘koude 
bronnen, die, met ‚koolftofzuur bezwangerd’ en. koolftofzure ‘kalk -opge- 
lost 


(8 ) 


lost houdende, het eerfte in ontzettende menigte aan den dampkring 
mededeelen , den laatfte, in groote uitgebreide lager, op den bodem van _ 
de zee laten nedervallen, — Afwisfelende krijt- en vuurfteenbeddingen 
worden op deze wijze op den bodem van dien onmetelijken oceaan ge- 
vormd , waarover wij zweven. 

Maar wat ziet ons oog aan het Zuiderftrand ; welk gebrul treft ons 
oor , en verdooft het gedruisch der branding ? Wat beweegt zich daar 
in lange windingen half op het drooge, met den reusachtigen ftaart in 
‘het water rondflaande? — Leeft hier de Hydra der fabel? — Tusfchen 
welke bosfchaadjen kruipt ginds die reuzen-fchildpad? Zijn dat de bos- 
fchen der Ardennes? Ja, zij zijn het ‚„ maar niet de eiken-, de beuken- 
bosfchen „die haar tegenwoordig fchaars bedekken; het zijn hoogge- 
ftamde palmen, breed uitfpruitende varen; gewasfen, eigen aan eene 
verzengde luchtftreek,-. Het is niet de Hydra der fabel, die ginds, ne- 
vens dien ontzettenden fchildpad, de wateren met zijnen breeden ftaart 
beroert. — Het is een dier, alleen eigen aan die voor-tijden ; geen kro- 
kodil, geen hagedis, maar het midden tusfchen beide , en veel grooter 
en geweldiger dan beide: het is een dier van het uitgeftorven geflacht 
der Mofafaurt. 

Meer dan twintig voeten is dat verfchrikkelijke dier lang , met korte 
pooten voorzien drukt. zijn zware buik op het zandig ftrand, en be- 
weegt het zich met moeite in flangvormige kronkelingen tusfchen de 
opgehoopte masfa’s van door boorwormen uitgehold palm- en ander 
hout, dat de warme zee bij hoogen vloed heeft opgeworpen ; maar in 
de golven ‚dáár is zijn element, dáár klieft het pijlfnel en met onmeet- 
bare kracht den ftroom, dien het met zijnen breeden, platten, gekamden 
ftaart vaneenflaat. — Dáár befpringt het zijne prooi. — Dáár zijn 
ook de overige groote zee=monfters niet zeker voor hetzelve. — Wilt 
gij er d van overtuigen , Mijne Heeren ! bezoek het naburig Haarlem , 

en 


C 8) 
en befchouw in het rijké Müfeum van TEYLER het zoo prachtige ftuk 
van den Maâstrichter-berg , waarin de kaken van het dier bewaard zijn 5 


kaken, voorzien met eene rij fcherpe tanden , grooter dan die van den 


Dd 


leeuw. 
Wie weet, of het met deze forfche tanden niet de reuzenefchildpad , 
die, 25 voeten: in omtrek, zijns gelijken in grootte in de tegenwoordige 
fchepping- moeijelijk zal vinden, verflindt? Of leeft het dier van die 
menigvuldige' en zonderlinge visfchen, waarvan de zee wemelt; of breekt 
het de fchelpen van die Nautili, of van die ontelbare menigte van an- 
dere fchelpdieren, die zoowel in de diepte der zee leven , als zij zich 
bewegen over die uitgeftrekte beddingen van ftraaldieren „ die het ftrand 
omgorden ? 

‘Alléén heerscht het dier op dit eenzaam ftrand; de verfchrikkelijke 
water-kolosfen van nog veel vroegere tijden, de Jchthyo/auri,; de Plesio- 
fauri , de Iguanodons en zoo vele andere zijn uitgeftorwen. De land- 
kolosfen van latere tijden, de Mammouth, de Megatheria , kunnen 
niet ademen in den dampkring, die het tooneel , dat wij ons voorftellen, 
omgeeft; hij is overladen met koolftofzure lucht; hij is voor zogende 
dieren niet adembaar. 

Hoe veel vreemds „ hoe veel dat van het tegenwoordige afwijkt , zoude 
ik nog in dit tafereel van ons voorwereldlijk vaderland kunnen doen zien ; 
… dan nog andere voorwerelden wachten op ons. Ik laat dus het gordijn 
vallen, en verzoek U, mij te vergunnen eene andere fchets te mogen 
ontrollen. 

Maar , mij dunkt, ik hoor mij toeroepen : welke ongerijmdheden ! — 
Wie zou het immer kunnen gelooven! — Dat er zulke dieren , als gij 
ons fchetst, op, onze grenzen, daar, waar nu de Pietersberg is „ bij 
Maastricht , geleefd hebben; dat zullen wij u toegeven 3 gij kunt ons 
hunne beenderen vertoonen, daar ter plaatfe gevonden; en de onfterfelijke 

L CU- 


- 


C 82 J 


cUVIER heeft met onzen, landgenoot. ADRIAAN CAMPER uit dezelve. den 
aard. en‚de,levenswijze van het dier kunnen opmaken. — Maar dat, deze 
dieren. ook Zier „op de plaats, waar Zmfterdam thans ftaat, zouden ge- 
ademd hebben, dat dit zoude gefchied zijn, in eenen dampkring, met 
eene onadembare lucht overladen , bij eene temperatuur, welke die der 
verzengde luchtftreek te boven ging; dit is waarlijk ongeloofelijk. — En 
echter, Mijne Heeren ! is het ontegenzeggelijk, waar. 

„De kalkbeddingen„ die „de „zoogenaamde krijt-formatie dias die 
een „groot. gedeelte. van. het, Noordelijk: Frankrijk overdekken , die aan 
Engeland „den. naam van Albion geven, die op de Deenfche en, Zweed- 
fche) kusten „wedergevonden -worden , die bij Dortmund en_Esfen zich 
aanfluiten aan onze Maastrichtfche beddingen, en die bij Winterswijk 


vòorkomen „vormen één groot geheel, Zij maken. eene verbazende: masfa - 


van. beddingen. uit‚;-die alle deze gewesten. verbinden ; zij ‘kunnen, dus 
ook bij ‘ons, niet ontbreken; en: dit befluit is niet minder zeker, dan wan- 
neer wij haar, reeds door. boring. dadelijk bereikt hadden „hetgeen. ons hier 
nog’ niet-is gelukt, f 

Maar overal, waar deze krijtbeddingen zijns en-dus ook ‘hier 8 kas 
dezelfde dieren voors en deze dieren konden in geen ander, dan in een 
zeer warm klimaat levene- - Wij, weten het’ daarenboven; de wereldbol is 
in-eenen ftaat van langzame „verkoeling ‚— in de tijden, die, volgden, en 


waarvan „wij het tafereel zoo ftraks zullen ophangen ;— in tijden „ waarin … 


de wereld reeds „meer -verkoeld „was , vinden wij echter nog de fporen 
van eene temperatuur, als die van het brandend Senegal; — heeter 


was dus de lucht op deze plaats, toen hier de Mo/a/auri en. de kolos-, 


- fale zee-fchildpadden. zwommen, dan,thans die is, der. verzengde Afrikaan- 

fche kusten, 
„Dat toen. ook de Kaka van kantige jucht in den dampkring 
grooter was, zult Gij mij gewis toegeven , als-ik U herinner „ dat later 
ge- 


Bit it 


Cr 


geheele wannes van: koolftof- in opftapelingen - van planten op: den 
fchors van: de: aarde werden nedergelegd; dat alle deze planten éénmaal 
geleefd hebben , éénmaal ontftaan zijn , en dat. het uit den’ dampkring is , 
en wel uit het koolftofzuur van den dampkring is „dat zij alle deze kool- 
{tof „ die nu met'haar in den fchoot der aarde, begraven is „ bekomen 
hebben ; zoodat dus deze koolftof „ vereenigd met zúurftof „ als koolftof- 
zure lucht in den dampkring aanwezig was’, die in later tijden daarvan 
werd gezuiverd, om daarmede nog later in onze. tijden , door. het ver- 
branden dierzelfde planten der voorwereld , op nieuw „ maar zeer larigzâam ; 
bezwangerd te worden. — Gij zult mij-toch de bekende ‘Eudiometrifche 
proeven ‘niet tegenwerpen”, die zouden moeten ‘bewijzen , datde damp- 
kring geene verandering in hare beftanddeelen ondergaat? — Hoe groot 
moeten “niet reeds. deze veranderingen zijn , om mét zulke onvofkomene 
werktuigen … waargenomen’ ‘te: kùnnen. worden; en» hoe kort is nog: het 
tijdsverloop federt ‘zij eenigzins verbeterd zijn? hoe gering, om ‘werande-- 
deringen „waar te nemen „ die zóó langzaam ergen dat men ze- met 
regt /éewlair mag noemen, — vn vn 
Doch ; ‘Mijne « Heeren ! te lang reeds néblben ons deze geit ijd 
bezig. gehouden. — De tijd roept ons ‚en gebiedt mij hèt gordijn „dat 
het tooneel der voortijden „voor ons verborgen houdt, opnieuw opte 
rollen. — Welaan! ik volg het bevel „en de fchetfen: vaneene andere , 
van eene veel jongere wereld. zijn voor ons-geopend. — Hetis eene 
wereld , die, hoe ver ook’ in. tijd: van; ons- verwijderd „> ons -niettemin ‘het 
grootfte belang inboezemt’; ‘want diet is tot häre „overblijffelen ;' dat wij 
hier op dezen zelfden grond „en velders „-wààr ook in-ons. vaderland’ tot 
heden “te Artefifche putboringen „gefchiedden , ' zijn doorgedrongen. — 
Het is tot “diep” in-'de-beddingen, die gedurende haar aanwezén ‘onder 
den ‘bodem; waarop wij ftaan:, bezonken, en die dien ‘bodem: zelve ‘hel- 
pen uitmaken „dat .zich onze boringen hebben uitgeftrekt. | 
La » Het 


C 84 ) 

Het tooneel , dat ik mij woorftel te zien , ftelt onze Gewesten „ of tie- 
ver “onze wateren voor in het midden dier eeuwen, gedurende welke 
deze. wereld beftond; der eeuwen , waarin de beddingen, die de Geologen 
gewoon zijn, de tertiaire te noemen , werden opgeftapeld. + 

Hoe is alles veranderd federt de tijden , die wij U in ons vorig tafe- 
reel fchetsten? Welk eene lange reeks wan jaren was er noodig , om 
alles zoo veel meer gelijkvormig aan de tijden, die wij nu beleven , te 
doen worden? en welk een verfchil zien wij evenwel ook nog met deze 
laatfte 2 É 

Het water is gezakt, of de bodem van den oceaan is gerezen; — het 
is waar. — op de plaats, waar eenmaal ons vaderland zal zijn, rolt 
eene diepe zee nog hare golven, maar Frankrijk is reeds voor een 
groot deel droog. Erigeland verheft zich reeds „en van het. Zrdennen- 
gebergte heeft. zich de zee meer Noordwaarts weggetrokken. — Welk 
een. verfchil van. klimaat! En hoeveel zuiverder is de dampkring 2? — Eene 
aangename warmte doet zich gevoelen ; de drukkende hitte ís voorbij. — 
Het is op ons gevoel, als of wij aan de gematigde boorden van den 
__ Nijl in Egypte rondwandelden. — Te vergeefs echter wachten wij op 
verkoeling „, als de zon den gezigtseinder nadert; nevels wallen neder-en 
beletten de zee, de zonne-warmte , die zij inzoog, door het ledig ruim, 
naar buiten weg te ftralen, — Op het ftrand vinden wij ook geene fporen 
van afwisfeling der faizoenen; geen winter fchijnt er immer te heerfchen ; 
eene middelbare temperatuur van ruim zo° is eigen aan die kusten, 

De dampkring is van het overtollig koolftofzuur bevrijd ; zijne zamen- 
ftelling verfchilt zeer weinig van de tegenwoordige. — Het plantenrijk is 
ook niet meer hetgeen het te voren was, — Palmen groeijen echter nog 
op gindfche kust, en toonen de zachtheid van den winter aan. — De 
Mofafauri zijn vervangen door krokodillen ; krokodillen met lange , {malle 
kaken, zoo als er thans in de Ganges en op Borneo leven , hebben 
hun 


C 85 ) 


hun beftaan van uit den tijd-der krijtbeddingen tot in dit tijdperk voort- 
gezet. — De zee wemelt van ftraal- en fchelpdieren, — Wij herkennen 
er eenige; maar de meeste zijn ons geheel vreemd; de meeste zijn dieren , 
die in de Historifche tijden niet meer beftonden. — Maar hetgeen dit 
tooneel vooral levendigheid bijzet, en oneindig van het vorige doet ver 
fchillen, is de menigte van zogende dieren, die het land, tusfchen de 
zeeën in, bewonen. — Zij alle werden federt het vorige tijdperk door 
de fcheppende Almagt in het aanzijn geroepen. — En welke zonderlinge 
vormen nemen wij waar? Hoe vele baden er zich in gindfche meren , 
en dompelen zich in het kalkachtige flijk, dat warme en aan koolftofzuur 
rijke bronnen aan den rand der zeeën nederleggen? Het zijn dikhuidige 
dieren ; vele foorten van Palaecotheria, zoo als de voortreffelijke cuvrer 
hen noemde; van „Anoplotheria, van Lophiodons, van Anthracoteria , 
en zoo voorts; van dieren, die in vele opzigten overeenkomen met den 
Tapir, in andere met den Rhinoceros of den Kameel „ zonder echter een 
Tapir „ een Rhinoceros of een Kameel te zijn. Er zijn Palaeotheria foorten 
“zoo grootals een paard; er zijn er zoo klein als een haas ; hunne pooten 
en kiezen gelijken op ‘die. van den Rhinoceros , maar zij hebben een kleine 
fnuit, zoo als de Tapir. — Wij zien er eene menigte Anoplotheria; 
hoe zonderling zijn zij gevormd; hunne pooten zijn gefpleten en twee- 
hoevig, zoo als in onze wereld die der herkaauwende dieren; zij zijn 
zelfs veel hooger gefpleten. — Het: is het eenige tot nog toe bekende 
zoogdier, dat met den mensch, en eenige apen , eene onáfgebrokene rij 
van tanden in de beide kaken, zonder eenige tusfchenruimte „ gemeen 
heeft. Zij hebben allen een langen ftaart „ en er zijn er, die in vlugheid 
en fijnheid van zamenftel niet- voor eene Gazel behoeven te wijken. — 
Tusfchen deze zonderlinge dieren weiden de Anthracoterta » en wroeten 
met hunne uitftekende flagtanden de wortels uit den grond; — eene der 
foorten bereikt de grootte van onzen Rhinoceros. 

De 


CB) 


De lucht is ook niet meer zoo ledig, als in ons eerfte tafereel ; een 


groot aantal „vogelen zweeft over het gindfche {trand en nestelt tusfehen 


de takken der Coröferae dieper landwaarts in; ja zelfs vledermuizen , 
vrij overeenkomftig met de onze , vangen , al vir z de zwermen van 
infecten, die de lucht verduisteren. 

De zee fchijnt ftiller, de lucht gainde” bewogen ; de geheele natuur 
kalmer , dan in ons eerfte tafereel. — Overhaasten wij ons echter niet in 
onze befluiten, — Zie, hoe ginds , met onwederftaanbaar geweld , ftroomen; 
door ftortregens “opgezwollen „ naar beneden’ ftorten „ planten en dieren 
met zich voeren en op den bodem der zee begraven. — Zie, hoe weder 
elders branding en ftormen de hardfte rotfen fijn wrijven , en gekorreld 
in beddingen” op den bodem der zee ophoopen. — Het zijn die beddin- 
gen, waarin, ín latere eeuwen, de bewoner van deze plek , als deze 
gewesten door de vlijt yan den mensch op de zee zullen gewoekerd 
zijn ,-door Artefifche bronnen zuiver en zoet’ water zal zoeken. 

Wat al bijzonderheden » behalve deze , zoude ik U niet nog doen op- 
merken „ Mijne Heeten! indien de tijd niet dringend gebood het gordijn 
opnieuw te laten vallen, en in onze tegenwoordige wereld terug te kee- 
ren, te meer, daar ik maar al te zeer vrees, dat mijn tafereel U , zoo 
al niet geheel uitgedacht en bezijden alle wezenlijkheid „ ten minfte- overe 
dreven en opgefierd zal voorgekomen zijn. — En echter, Mijne Heeren! 
ik verzeker U , het is dit in geenen deele ; die tertiaire bêddingen van den 
voortijd zijn in ons Nederland nu reeds op vele plaatfen doorboord; zij 
liggen in Gelderland bijna aan de oppervlakte ; en men behoeft ook in 
Holland ‚ men behoeft zelfs op deze eigene plaats, waar wij ftaan „niet 


diep te’ boren, om ze aan te treffen. — Overal zijn er; op fommige 


plaatfen in groot aantal, de onmiskenbare overblijffelen van planten en 
dieren in -aangetroffen”, die vin “die oude voorhistorifche tijden leefden; 
waarvan ik U het tafereel vertoonde, — Om flechts ven ééne plaats te 


ger 


C:-87 17) 


gewagen; is het-U niet allen bekend, hoe bijde putboring,, eenige treden 
van hier, uit het grind en zand van onder eene honderdvoetige kleibed- 
ding, houten, ligniten noemt men ze, zijn opgebragt.?. — het zijn de 
overblijffelen „der boomen van die voorwereld „ waarvan wij fpraken 5 of 
weet gij niet, hoe de hooger gelegene, en in later tijden dan deze boo- 
men groeiden „ nedergezonkenc_ kleibedding, van honderd voeten diepte , 
vol is met de overblijffelen van fchelpdieren , zoo als er thans niet, meer 
aan onze kusten leven; fchelpdieren, waarvan er fommige tot geheel 
uitgeftorven geflachten behooren ; tot geflachten „die in. die oude voor- 
historifche tertiaire tijden de zeeën , die hier toen golfden; bevolkten. 

Ik zal toch bij U, Mijne Heeren! het denkbeeld niet behoeven te 
wederleggen „, alsof deze honderdvoetige kleilaag. -Z7-fib, zoude. zijn, in 
dien eigen zeeboezem „ die de kaaijen dezer hoofdftad befpoelt, zoude zijn ” 
aangellibt ? Verbeeld U eene laag van honderd. voeten, van de oppervlakte 
dezer gewesten afgefneden. — Waar blijft het // 2 Waar de geheele Zwider- 
zee? Waar onze rivieren? — Neen, Mijne Heeren ! toen deze kleibedding 
gevormd, werd , moesten er nog eeuwen verloopen , vóórhet Z/_ zou, ont- 
flaan. — Deze kleibedding is niet ontftaan door het J/ „maar integendeel 
het Z/ zelf is ontftaan door deze kleibedding, — De aanwezigheid van 
de. klei heeft de mogelijkheid daargefteld tot het aanwezen dezer zeegolf. 

Wanneer men de werkingen der. Natuur in het groot naauwkeurig gade 
flaat, en zijn ftandpunt hoog genoeg neemt, befpeurt men weldra „dat 
alles, in eene geregelde opvolging gefchiedt. Hetgeen „ wanneer men het 
van te nabij, of over een te kort,tijdperk , of op een te klein tooneel 
befchouwt „de grootfte verwarring fchijnt, doet zich, in zijn geheel 
overzien en in verband met, hetgeen voorafging onderzocht, als. de 
‘grootfte orde voor, — De fchokken, die men, bij eene onvolledige be- 
fchouwing van, het geheel zoude meenen, dat de orde geheel en al ver- 
braken, voegen zich, bij ‚een ruimer overzigt, in de rij der regelmatig 

voort- 


C 88 ) 


voortfchrijdende ontwikkelingen van het grgot geheel. Deze algemeene 

_ waarheid merkt men vooral op, wanneer men de veranderingen opfpoort, 
die de fchors der aarde in den loop der eeuwen heeft ondergaan. — Op 
vele plaatfen vindt men oude fcheppingen , werelden vol planten en die- 
ren , op eenmaal met geweld afgebroken, en door nieuwe geheel verfchil- 
lende vervangen, en wanneer men niet verder zag , zoude men, en het 
is inderdaad door oppervlakkige waarnemers gefchied „ zoude men , zeg 
ik, befluiten , dat de Natuur , door eene geweldige plotfelinge vernieti- 
ging van de eené fchepping tot eene andere was overgegaan; — de 
naauwkeurige Natuur-onderzoeker vindt echter met weinig moeite elders 
de hier en daar ontbrekende leden der regelmatige hervorming, en de 
trapsgewijze ontwikkeling van de verfchillende Geologifche formatien, 
met al de wezens, die in haar te huis behooren, —. Het volgt echter 
van zelf uit deze fchijnbare geweldige afbreking der beftaande opvolging 
en ontwikkeling op fommíge plaatfen, dat men op diezelfde plaatfen ver- 
fchillende , afgebrokene, onderling niet zamenhangende, formatiën, of zoo 
vele vormen van dieren en planten moet onderfcheiden ; terwijl men daar- 
entegen op andere plaatfen, waar de orde in haar geheel beftaat, geene 
bepaalde grenslijn met juistheid kan trekken. 

Dit laatfte geval heeft hier te Lande meestal plaats met opzigt tot den 
overgang der beddingen , gevormd in den tertiairen tijd , waarvan ik U 
zoo even de fchets ophing, en van die, welke in den zoogenoemden 
diluvialen tijd, gevormd werden. — Van welken tijd ik nu nog , zooveel 
mij het reeds ver verloopen uur toelaat, een beknopt tafereel moet op- 
hangen. — Onmiddelijk dan, zonder fchok, was met het vorig tijdperk , 
in deze gewesten, dat tijdperk verbonden, van voor welks tafereel ik 
nu, voor het laatst”, het gordijn van den voortijd wegrol. hens 

Er is een lange, een zeer lange tijd verloopen , federt het laatst ge- 
fchetst tafereel beftond, — Is het door langzame overgangen en wijzigin- 


gen 


C 89 ) 

gen van al het gefchapene met het vorige verbonden , er moet dan ook 
wel een zeer lang tijdperk tusfchen beide in liggen , — want hoe verfchil- 
tend is het tafereel, dat nu voor ons geopend is, weder van het vorige ! 
Nog bedekt de oceaan deze landen , nog zijn dé beddingen niet bezon- 
ken „ waarin eenmaal hier te lande en IJ; en Zuiderzee, en Rijn, en 
Maas uitgegroefd werden. — Maar de middelbare temperatuur is reeds 
omtrent als die, welke nu beftaat; de dampkring verfchilt weinig of niet 
in zamenftelling met de onze, — Het water is veel verminderd , de zee 
is van het zuidelijk gebergte meer en meer terug getrokken ; de winters 
fchijnen echter nog minder ftreng te zijn, dan in onzen historifchen tijd; 
vele fchelp- en ftraaldieren leven in die waters, die iedere winter bij 
ons zou dooden. — Van daar die gewasfen , die overeenkomen met zul- 
ke, als nu alleen in de zuidelijkfte ftreken van Europa of op de Noord- 
kust van Zfrika kunnen groeijen. 

Doch is dit tafereel in zoo verre: meer overeenkomftig met hetgeen wij 
heden nog zien, hoeveel verfchilt nog de Dieren-wereld? Wie zou niet 
gelooven , in de digte ‘bosfchen van Azië te zijn, als hij aan de nu_ 
reeds naar deze plaats: genaderde kust, geheele kudden van reusachtige 
olifanten en van rhinocerosfen zag weiden; of in het zuidelijk Afrika , 
als hij het gebrul van leeuwen en tijgers afgewisfeld hoorde door het 
gehuil der hyenaass of als hij de beeren , en beeren van eene grootte , 
zoo als er thans geene meer leven, bij honderden zich in de bergholen 
en fpleten zag verfchuilen ! i 

Wie, die dit zoo rustig tafereel befchouwt , en tevens bedenkt „ hoe 
gellacht op geflacht dezer thans alléén tusfchen de keerkringen levende 
of geheel vernietigde dieren , ongeftoord hier woortleefden , wie zou niet 
denken, dat de rei der veranderingen, die de oppervlakte des aardbols 
moest ondergaan, gefloten was? Wat gebeurt er integendeel? Hoe 
verandert eensklaps ons tafercel? Welk eene verwarring? Welk eene 

M Ver« 


C go 


vernietiging? Welk. eene omkeering van alles , wat nog blijft beftaan ? 
Is het Scandinavisch gebergte, dat reeds boven de zee uitftak , op een- 
maal nog hooger opgerezen ? Of (teeg het Schotfche hooggebergte uit 
de wateren op? Of rezen beide te gelijk omhoog, even als de keten 
der Zwitferfche Alpen, die nu op eenmaal hare bergkammen vijftiendui- 
zend voeten hoog in het gebied der wolken verhieven, en alles, wat op 
haar lag , met zich naar ontoegankelijke gewesten optilden ? « Of welke 
was de verbazende gebeurtenis , die zoo vele graniet- en andere blokken 
over onze velden verfpreidde ? — Wij kunnen niets beflisfen ; maar wij 
zien het; — alles keert tot rust terug; de zee: heeft. geheel onze Veluwe 
reeds verlaten. — Daar, waar Naarden eenmaal zal (taan, is nu het 
ftrand; de Rijn ftroomt van het nieuwe dlpen-gebergte , door verfchil- 
lende meren , rustig naar onze gewesten. — De historifche tijden vangen 
aan. — Ons laatste tafereel ís gefloten „, en wij fchuiven het gordijn der 
tijden voor de laatste maal toe. — Vergunt mij nu nog, Mijne Heeren! 

eenen korten „ eenen zeer korten terugtred „ voor ik-eindig. 3 
Waren « mijne tafereelen getrouw „ naar waarheid gefchetst, zoo rusten 
de diepfte beddingen, waarin, zoo hier als elders in. Noord-Nederland; 
de Artefifche putten zijn doorgeboord, op: kalkbéddingen „ die. door met 
koolftofzuur-gas rijk bezwangerde bronnen uit de-diepte opgebragt, en 
die doorweven zijn met dunne lagen en aders van eenmaal vloeibare kie- 
zelaarde, en afgewisfeld- met 'zändige beddingen, afgebrokkeld van het 
reeds uit de zee opgerezen kustgebergte , in één woord, op de zooge- 
naamde krijteformatie ; die een- Zoo groot gedeelte van Engeland, van 
Frankrijk, van Belgie en wan het Noordelijk Duitschland overdekt, 
en op de kust van Zweden en Denemarken wordt wedergevonden, — 
Wij zijn er nog niet in doorgedrongen, wij geven het toe, maar wij 
kunnen overal de randen aanwijzen van de krijt-formatie , en wij zijn 
overtuigd, dat alleen de latere beddingen haar vervolg tot nog toe bes 
dekt 


( 9 ) 


dekt houden, ende afgebrokkelde ftukken krijt „ ‚die wij, zoo te Leiden 
“als elders, in onze Artefifche pùtten reeds vonden , vermeerderenonze 
overtuiging. 

De zand- en tighicenrbeddingen swaariín wij „tot eene aanmerkelijke 
diepte elders doordrongen, en de verbazende kleilaag , die hier te 24mifter- 
dam doorboord werd, is in den tertiairen tijd-bezonken , vóór en Zuis 
der-zee en IJ beftond. 

Over haar zijn op vele HE, zoo als op de heide te Naarden, 
en op de geheele Veluwe, in latere tijden, toen het Aipen-gebergte reeds 
opgerezen was , die fteenhoopen nedergelegd, die men gewoon is diluvi- 
aal te noemen ; met deze gemengd , en vooral in derzelver uitholingen , 
liggen beenderen van groote dieren, van olifanten en rhinocerosfen enz. „ 
in ontzaggelijke menigte opgehoopt. 

Eerst, na dat deze dieren bij ons begraven werden, rees ons Vader- 
land uit den oceaan, begon de Rijn ons toe te ftroomen , en die lange 
rei van menigvuldige, langzamere en fneilere , in bewonderenswaardige 
orde elkander opvolgende veranderingen „waardoor de Almagt wilde , dat 
de oppervlakte van dezen aardbol tot onze woning zoude bereid worden, 
was afgeloopen. 


Na het eindigen dezer Rede, zeide de Voorzitter : 


Ontvang ‚. Mijnheer vaN BREDA! de betuiging der opregte erken- 
tenis van de Klasfe voor uwe belangwekkende voordragt en voor uwe 
heufche dienstvaardigheid, waarmede Gij deze taak wel op U hebt willen 
nemen. 


U allen „ Mijne Heeren, Zeer Geachte Toehoorders! danken wij voor 
uwe 


\ 


C 92 ) 
uwe vereerende tegenwoordigheid en voor uwe, aan het voorgedragene É 
verleende aandacht. 


En hiermede zij deze Elfde Openbare Zitting der Eerfte Klasfe van 
het Koninklijk-Nederlandfche Inftituut van Wetenfchappen , Letterkunde 


en Schoone Kunften gefloten. 


VERSLAG 


VAN DE 


TWAALFDE OPENBARE VERGADERING 
EERSTE KLASSE 


VAN 


HET KONINKLIJK-NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE KUNSTEN 


GEHOUDEN DEN 23sten ocroren 1839. 


Gedrukt voor 
DE LEDEN DES INSTITUUTS. 


VERSLAG 


VAN DE 


TWAALFDE OPENBARE VERGADERING 
EERSTE KLASSE 
| VAN: 
HET KONINKLIJK-NEDERLANDSGHE INSTITUUT 


VANS WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE 
EN SCHOONE: KUNSTEN), 


Gehouden den 23e" October 1839, 


Voorzitter, W.S. SWART, 
Sekreturis, Ge VROLIK. 


ld 


D. Voorzittter verklaart de Twaalfde Openbare. Vergadering der Eerste 
Klasse van het Koninklijk-Nederlandsche Instituut van Wetenschappen , Let- 
terkunde en Schoone Kunsten voor geopend. 

A 2 De 


/ \ É | WW ER Fr H « en 
6 He} & \ 

En € B) 4 H Y, 

ij È x ht 


De Voorzitter verzoekt den Sekretaris , de naamlijst de Leden van de 
“_ Klasse af te lezen , waaruit bleek „dat in zijn : 


onag oss. dina | 
J. KOPS ; w. VEOLIK ; ; 
C. G: C.‚ REÏNWARDT Re VAN REES) 
N. C. DE FREMBRY ; G. J- MULDER ; 
A. NUMAN; > > KE San „en 
J- Gs S. VAN BREDA » TO We He DE VRIESE. 


De Voorzitter spreekt daarop de Vergadering dus aan: 


LUI MIJNE’ HEEREN, ZEER GEACHTE MEDELEDEN , EN 
GIJ ALLEN, DIE DOOR UWE TEGENWOORDIGHEID 
TOT DEN LUISTER DEZER OPENBARE VERGADERING 
BIJDRAAGT ; ZEER GEËERDE TOEHOORDERS ! 


Het is elk der Klassen van het Koninklijk-Nederlandsche Instituut van 
Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten opgelegd, om in eene 
Openbare Vergadering rekenschap af te leggen, wat door dezelve gedurende 
een tijdvak van twee jaren ten dienste des vaderlands en ten nutte der we- 
tenschappen is verrigt. Deze verpligting zou een voorregt kunnen schijnen 
aan hen, die, vreemd aan de wetenschappen, derzelver voortgang zich mog- 
ten voorstellen, als bij voorkeur door snelheid en uitwendigen luister geken- 
merkt, terwijl dezelve veeleer langs kronkelende en moeijelijke paden haren 
weg vervolgen, en, door de duurzame waarde van derzelver uitkomsten, te 
schatten zijn. Mogen de wetenschappen beschouwd worden, als lijnregt 
tegenovergesteld aan het kunstvuurwerk , dat , na een oogenblik schittering , 

die- 


C:6 2} 


diepe duisternis achterlaat , zullen dan-de bemoeijingen in derzelver gebied 
niet eene groote kans op ongunstige opvatting te vreezen hebben bij eeni- 
gerlei. publiek? Geldt die bezorgdheid niet bij uitnemendheid die Klasse , 
die de enkele, de onversierde waarheid zoekt? Ik meen, Geëerde Toe- 
hoorders, ontkennend op deze vraag te mogen antwoorden. Een blik op 
deze Vergadering bemoedigt mij. Zij, die ten eenemale vreemd zijn aan 
wetenschappelijke zucht, treden deze vergaderzaal thans niet binnen, Het 
hier vergaderd Publiek vereischt eene verschillende benaming. Het zal, wat 
in onze pogingen prijsselijk zij, niet voorbij zien , het zal van ons noch 
lichtverschijnselen, noch luchtverhevelingen eischen, Door die overtuiging 
gesterkt, gaan wij over tot onze taak „ hopende „ dat de bemoeijingen der 
Eerste Klasse niet mogen schijnen beneden de billijke verwachting van den 
lief hebber zijns vaderlands en der- wetenschappen te blijven. Gelukkig, zoo 
de geschiedenis der Klasse -zich bepaalde bij de werkzaamheid harer Leden , 
en niet behoefde te verwijlen bij de door het overlijden van meerdere ledig 
gewordene plaatsen. Slechts eene zeer oppervlakkige schets der verdiensten 
Van VAN MARUM, BLANKEN , MOLL, WTTEWAAL , BUYS € ALEWIJN kan 
ik U geven; de krachten ontbreken mij, om aan zulke onderwerpen regt 
te doen. 

Voor weinige jaren geleden werd MARTINUS VAN MARUM de Nestor 
genoemd der Hollandsche Natuurkundigen. Hij mogt acht en tachtig jaren 
bereiken. Bij het voorregt van een hoogen. leeftijd voegde hij dat, van zich 
vroegtijdig te hebben mogen ‘toewijden aan eenen wetenschappelijken loopbaan. 
Als jong geneesheer naauwelijks uit zijne vaderstad Groningen vertrokken 
zijnde, en in Haarlem zich hebbende nedergezet „ in 1776 , ontving, hij 
eene aanstelling van de Stedelijke Regering, als Lector der Natuurkunde is 
en, opende alras zijne lessen met eene plegtige redevoering. De toenmaals 
levendige zucht voor de beoefening van proefondervindelijke natuurkunde, 
inzonderheid te Haarlem , was de aanleiding tot deze aanstelling , zonder 

dart 


(6 ) 

dat eenige inrigting van onderwijs voor het ‘aankomend (geslacht „daaraan vver- 
bonden was. Dezelfde voorzag in-de behoefte vaan ‘toestellen ven „werktuigen, 
De ‘stichting van TEYLER ‘werd twee jaren later opgerigt 5 VAN” MARUM 
genoot” welhaast “deveer’ def “bekrooning - door «zijn"antwoord op eene prijs= 
vraag’, door het Tweede Genootschap van-reyrer’ uitgeschreven werd 
vervolgens Lid van ‘hetzelve , en, in’ 1784 aangesteld-tot Direkteur: van. het 
prachtig “Museum: van geologische voorwerpen ‚ natuurkundige” instrumenten 
en delfstoffen, alsmede Bibliothekaris ‘der kostbare aan -te“leggen” boekerij. 
Deze aanstelling werd zeer spoedig opgevolgd door- eene benoeming” tot. Se: 
kretaris der Hollandsche Maatschappij’: van: wetenschappen <te Haarlem , 
welks Museum van natuurlijke geschiedenis” hij reeds--vroeger als Direkteur 
had gerangschikt. Ziedaar vAN MARUM in eene dubbele wetenschappelijke 
betrekking “geplaatst, «die eervol en nuttig was „ hem wan uitgebreide’ hulp- 
middelen ter beoefening der wetenschappen voorzag , die hem vergelijkender- 
wijze slechts geringe werpligtingen oplegde, en die hij vijf en fiene enn 
eenvolgende jaren bekleeden mogt, 

De verdiensten ‘van vAN MARUM ten’ opzigte ae inrigtingen ;- aan welke 
zijne werkzaamheid inzonderheid. gewijd was, zullen niet onvermeld’ zijn 
gebleven, waar het pastte van dezelven te gewagen, Hij heeft over onder- 
werpen ‘uit: de’ physiologie. der” planten en der dieren , de scheikunde , de 
proefondervindelijke natuurkunde en geologie geschreven. Onderscheidene 
zijner geschriften, als: zijne proefnemingen met de groote electriseer-machíi- 
ne, die ter brandblussching , enz, , verwierven hem eene Europesche ver- 
maardheid, 

Bij de oprigting van wen Instituut in 1808 was hij een der weinigen , 
door Koning Lopewijk belast met de taak , om hetzelve tot stand te bren- 
gen, en de Leden voor de. verschillende Klassen te benoemen. Hij was 
vervolgens een ijverig Lid der Eerste Klasse , en kweet zich met wakker- 
heid en naauwkeurigheid van vele en gewigtige hem opgedragene kommissiën. 

In 


EDR 


In de laatste jaren „bij zijnen klimmenden ouderdom, mogt hem zeldzamer 
een moeijelijk-onderzoek worden opgedragen „ hij bleef: desniettemin tot kort 
voor zijnen dood de vergaderingen der Klasse gezet bijwonen , hoezeer geen 
inwoner „der. Hoofdstad. Hare werken -bevatten « mede eenige , hoewel niet 
overvloedige, vruchten van zijnen letterarbeid. Hij had aan de Akademie niet 
slechts. in. de Geneeskunde , maar ook in de Natuurlijke. Wijsbegeerte den 
_ Doktorshoed verworven Tweemalen verwierf hij eenen gouden eerepenning 
bij het. Bataafsch- Genootschap van proefondervindelijke wijsbegeerte te Rot- 
terdam ‚te zamen met-A, PAETS VAN TROOSTWIJK , ‘door eene gezamenlijk 
geschrevene verhandeling. » Vele „meerendeels „beknopte «mededeelingen van 
VAN ‘MARUM ; „komen in de verhandelingen der Haarlemsche. Maatschappij 
van wetenschappen voor, * Hij-werd door Koning vopewijk , en vervolgens 
door-‘onzen geëerbiedigden «Vorst „met eene ‘ridderorde ‘wersierd„-en door 
vele gerst en: seer wei kahen ertsen tot Lid eso 
De! ‘Klasse eed een Katan een neksctiasd ven, in ele Eg 
onherstelbaar verlies, door het: overlijden wan den Hoogleeraar. Gi Moru: 
De veelzijdige kennis van dezen: Geleerden, zijne , door vele reizen verkre- 
gene bekendheid metde inrigtingen ven vorderingen onzer naburen’, inzon- 
derheid -der- Britsche- en Fransche. natiën „ zijn” praktische bliken «streven 
naar ‘toepassing „ zonder welke hij meende, dat een ‘Geleerde aan zijne ver- 
_ pligting “tot het vaderland. ende maatschappij te kort deed, zijne, vlugheid 
en „ gevatheid „zijn: voorbeeldeloos getrouw-geheugerì', en bij -dic-alles zijne 
opregte en‚‘vurige belangstelling “in het Instituut 3 maâkten hem tot een. Mede- 
lid van de grootste, waarde; Zijn eerling , vriend’ ensopvolger. heeft zijne voor- 
naamiste- lotgevallen: en’ wetenschapprlijke verdienstén ‘vermeld in ‚N°:-85:en 36 
van den Algemeenen Konst- en Letterbode des vorigen jaars. Ik meenysop 
deze » biographie grootendeelste mogen! verwijzens”-Hetzij hier: genoeg , dat 
MOLL: te Aansterdam uit eene gegoede familie: geboren „ oorspronkelijk voor hane 
dels- 


CD 


delsbetrekkingen bestemd, door eigen lust in de wiskunde eenigzins geoe- 
fend, als reeds meer dan twintigjarig jongeling „ door omstandigheden met 
den Hoogleeraar vAN SWINDEN en de studerende jongelingschap in nadere 
aanraking gekomen „ welhaast van zijnen vader verwierf , zich geheel aan de 
beoefening der natuurkunde te mogen toewijden, eerst eenige jaren alhier 
onder VAN SWINDEN , vervolgens te Parijs onder pe LAMBRE , BIOT, ENZ. 
zich oefende, en in 1812 tot Hoogleeraar aan de Utrechtsche Hoogeschool 
werd beroepen, welke post hij dus 26 jaren met glans en vrucht mogt 
bekleeden. Zijne persoonlijke begaafdheden , de levendigheid en oorspron- 
kelijkheid van zijnen geest, de opgewektheid van zijne voordragt, maar 
vooral zijne zeldzaam geëvenaarde gave, om anderen de levendigste belang- 
stelling voor de onderwerpen, die hij behandelde , in-te boezemen , heeft 
meer toegebragt tot de opbouwing der natuurkunde in Utrecht , en eenigzins 
in ons geheel vaderland, dan het regelmatigst en zorgvuldigst onderwijs 
van den ijverigen en kundigen Hoogleeraar gewoonlijk vermag. Ik kan mij 
beroepen op den roem van zijnen naam, in ons-vaderland verspreid, op de 
opkweeking en bloei van het merkwaardig Utrechtsch natuurkundig genoot- 
schap „maar vooral op den rei van kweekelingen , die uit die Hoogeschool 
zijn voortgekomen, in het vak der wiskunde en natuurkunde. Weêrhield 
mij de vrees niet, de kieschheid van levende personen te kwetsen, hoe 
gaarne zoude ik namen noemen, geacht en achtingwaardig , hoog geplaatst, 
en die plaats versierende. Want in welke opzigten Morr moge te prijzen 
zijn, in geene komt hij mij grooter voor, dan in het stichten. eener natuur- 
‚ kundige school, dan in het vormen van eenen rei van kweekelingen , die, 
zoo wij hopen, hare vruchten tot in de toekomst dragen zal. 

Morr werd in 1812 Korrespondent, en, in 1816, Lid der Eerste 
Klasse, 4 N 

„Onderscheidene. uitgewerkte „verhandelingen , gewigtige bijdragen tot de 


wetenschappen en sieraden van de werken des Instituuts, en eene lange lijst 
/ van 


(9) 


van minder uitvoerige mededeelingen , getuigen van zijne voortdurende werk- 
zaamheid „ inzonderheid voor onze inrigting. Zijne proefnemingen over het 
geluid , gezamenlijk met ‘den Heer vAN BEEK genomên , zijne verhandeling 
over de spiegelteleskopen , zijn geschiedkundig onderzoek over de uitvinding 
der verrekijkers, zijne waarnemingen der getijen langs de Nederlandsche kus- 
ten „ behooren tot de eersten, Zijn verslag van proeven over den warmte- 
graad der grootste digtheid van het water, zijne waarnemingen nopens den 
doorgang van Mercurius over de, zon, zijne mededeeling over het treffen 
eener koe door den bliksem „ zijne bevestiging van de rondgaande beweging 
in de sappen van chara. vulgaris en chara flexilis , zijne mededeeling over den 
catalogus van zuidelijke sterren van FREDERIK HOUTMAN „ over het palla- 
dium „’ over de afleiders , behooren tot de tweede, Daarenboven heeft hij 
menigmaal de Klasse. onderhouden door wetenschappelijke bijdragen , die later 
afzonderlijk of in een natuurkundig tijdschrift aan het algemeen werden me- 
degedeeld, als door zijne belangrijke, meerendeels nieuwe, electro-magnetische 
proeven, zijn verslag, nopens den kilogramme , zijne mededeelingen nopens 
het boren van diepe kunstbronnen, het verwarmen van stookkassen, enz. 
terwijl hij in eene Openbare Vergadering de spreekbeurt pere h5 Bolk 
zijne. treffende redevoering over vAN SWINDEN: 


G WTTEWAALL vond in den Hoogleeraar THORBEGKE, zie Letterbode 
1838 ; insgelijks eenen levensbeschrijver ; die van de deugden en verdiensten 
des overledenen levendig doordrongen was, en hem heeft geschetst als merk- 
waardig door eene groote en, algemeene zucht naar kennis en waarheid , 
door eene uitgebreide geleerdheid in oude letteren , regtswetenschap , staats- 
huishoudkunde, landbouw en kruidkunde, maar vooral door het bezit van een vas- 
ten, kalmen , onaf hankelijken geest, die met eene vurige welwillendheid voor 
zijne medemenschen , eene buitengewone mate van zelfopoffering, eene ge- 
heele. overgeving aan de vervulling van zijnen pligt, eene zeldzame mate 

B van 


C 10) 


van onverschrokkenheid en moed: was bedeeld, De vereeniging van zoo vele 
gaven van de grootste innerlijke waarde moge mij van een gevoel van bewon- 
dering doordringen , aan die schets nog meerder leven de te zetten uit orbi 
kennis, viel mij «niet ten deel. 3E 
‚Uit een aanzienlijk geslacht gesproten aan de “Utrechtsche silibgeachoe 
in de regten gepromoveerd in 1801 ,’ werd. hij in 1800 reeds ‘Hoogheemraad 
van den Lekdijk-bovendams , en nam’ deze gewigtige betrekking met ijver, 
ja, met geestdrift waar, ‘totdat in 1830 eene toenemende ziekelijkheid hem 
den post deed neêrleggen , voor welken hij niet meer arbeiden mogt. Een 
Hoogleeraarambt in de regten te Deventer, en de pöst van Fiskaal op de vloot, 
hem ‘aangeboden, doch , om goede redenen , van de hand gewezen , getuigen 
vân de achting , zijner bekwaâmheid en regtschapenheid toegedragen. In 1803 
Schepen der stad Utrecht’ geworden , was hij een voorbeeld van onkreuk- 
bare regtvaardigheid, Na’ de'imlijving in het Fransche Keizerrijk bleef ‘hij 
zichzelven gelijk , door zich aan openbaré bedieningen standvastig “te ont- 
trekken. Hij wêrd landbouwer „bestuurde de goederen zijns hoogbejaarden 
vaders , en‘ legde zich theoretisch en praktisch op kruidkunde en landhuis- 
houding toe: In 1813, toen de runderpest in Utrecht uitbrak , werd hij, 
door de Kommissie van Landbouw; wäarvan hij sedért’1808 Lid was , aan 
het hoofd gesteld der buitengewone maatregelen , waarbij die verschrikkelijke 
ramp bij den oöfsprong gestuit „én alzoo van het land”: afgewend worden 
moest. Bij die gelegenheid ontwikkelde’ hij vooral de boven ‘geprezene. dèug- 
den, én had het geluk , in die moeijelijke en heilzame onderneming te slâ- 
gên, maar niet dan ten koste zijner vóór dien tijd ‘krachtige gezondheid. 
Een ‘rhetimatisme’, hetgeen wan tijd tot tijd met versterkte aanvallen” hem 
bezocht , verminderde vervolgens zijne werkzaamheid , verbitterde zijne da- 
gén’, er stortte hem , echter eerst 25 jaren latér’, in het graf. 
In 1822 aanvaardde hij het hem opgedragen Hoógleeraarambt in de 


iidhatshotdRumde aan de Leidsche Hoogeschool, en Onderwêês ; ‘naar het 
oor- 


C dd > 


oordeel van deskundigen: „dat; inderdaad moeijelijk. ‚vak „ „rop, eene, zeer, doel- 
matige wijze: „Hij verd in,1809 -Korrespondent ‚en in-1825 Lid, der Eerste 
Klasse. „Hoezeer hij dus eerst; toen;eene, meerdere aanleiding ontving, om 
inde, werkzaamheden der,-Klasse. te deelen: toen elke soort. van arbeid hem, 
meer ven’ meer móeijelijk’ begon «te- vallen, heeft hij, echters, bij. meer. dan ééne 
gelegenheid ‚nuttige bijdragen aan de Klasse geleverd „ wel geschikt, „om ‚de 
lofspraak des Heeren THORBECKE „ bepaaldelijk ten aanzien van de: onopge: 
tooïde deugdelijkheid. van zijne bemoeijingen en arbeid, te regtvaardigen. 

Daartoe behoorën zijne opwekking ° om op wiskundige gronden te ‘onderzoe 
ken welke ' soort van ploegen de voorkeur verdienen , zijne proeve eener 
systematische ‘raigschikking van” inlandsché boomvrüchten , zijtie voorge- 
stelde «verbetering» in::de »schapenruiven , »en--vooral «zijne „verhandeling over 
den tiendpligt „ welke” schadelijke „alle verbetering -stremmende belasting ‘hij 
zonder „nadeel der bezitters; door eene doelmatiger heffing wenschte vervan- 
gen tezien. rand ts iet asen oud. 


ep tenen dè: Klasse in. die keitnpelodsen jaar hare; verdienstelijke 
Medeleden , JOHANNES BUYSEN”! CORNELISY ALEWIJN. Wat. het Instituut 
in beiden, maar, vooral <in-den- laatstgenoemden verloor „welke verdiensten 
hen in-menig: ander opzigt ‘versierden „mogt: ik «voor twee maanden. te dezer 

zelfde plaatse schetsen , en is-reeds ster. perse gelegd. > vor 
Het zij hier woldoende,-dat;z..Buys 5; die; in-handelsbetrekkingen” gee 
plaatst „de. natuurkunde-uit zuivere liefde-beoefende „ door-het verspreiden. 
van natuurkundige „kennis--ondersshet „oopkomend » geslacht ; zeer « veel 
goeds „heeft: gesticht; ‚dat. c, ar.rwyN, na aan eene Hoogeschool de wis- 
kundige. wetenschappen: met=vrucht en - glans . te hebben beoefend, in het’ 
vak der militaire genie eenen werkkring vond:,--geschikt:, «om zijne talenten 
te doen uitkomen „ theorieen. toepassing gelukkig vereenigde, later om ver- 
schillende redenen zijne militaire betrekking voor eene burgerlijke verwissel- 
B 2 de: 


j CAR) 

de , den post van Kommissaris der Publieke Werken te Amsterdam op zich 
nam, en dien tot op zijn overlijden op vijftigjarigen leeftijd , ijverig en naauw- 
gezet waarnam „ terwijl hij, als Korrespondent der Klasse, hare werken met 
eene keurige verhandeling verrijkte, als Lid verscheidene belangrijke voor- 
dragten deed , als Voorzitter der Eerste Klasse hare beraadslagingen bestuur- 
de, als Lid, en vervolgens als Voorzitter der sne Kommissie 
het Instituut van dienst was. 


Onder de Korrespondenten der Klasse drek de Heer HOFSTEDE , die , 
behalve ín andere opzigten „ ook als landontginner uitmuntte , en ten aanzien van 
welke wij insgelijk op het Proces-Verbaal der Algemeene Vergadering verwijzen. 


Hoogstzeldzaam is het gewis, dat een man van zooveel genie, ir 
zulk een gewigtig vak werkzaam ; een met gebeurtenissen zoo overladen tijd 
beleeft, en „ gedurende: zeik een lang leven, zoo vele, zoo merkwaardige 
werken volbrengt, als j. BLANKEN» Jz. U allen „Geachte! is het bekend; 
dat BLANKEN een verdienstelijk en geacht waterbouwkundige is geweest , 
_maar „ dat hij zooveel heeft toegebragt tot “de veiligheid en voorspoed van 
ons waderland „-dat men in de verzoeking: komt-”-om ‘hem voor den nuttig- 
sten burger te houden, dien” Nederiand sints eene reeks van jaren: bezitten 
mogt, wordt: welligt niet zoo algemeen. geweten. „Ik- twijfel, wat ik het meest 
in hem zal bewonderen , ‘de stoutheid sen oorspronkelijkheid zijner vindingen, 
het wel doordachte en beradene zijner ontwerpen, de doorzettende ijver en_ 
onafmatbare werkzaamheid’, waarmede dezelven werden ten uitvoer gebragt, 
of de achting en het bijkans. onbepaald vertrouwen „door “verschillende 
Regeringen en‚Vorstén in hem geplaatsten de uiremende wijze, ‘waarop 
hij die mogt regtvaardigen , of zijne arbeïdzaamheid , vals” schrijver over 
waterbouwkundige onderwerpen „ of zijne mannelijke vastberadenheid-en on: 
verschrokken moed, hetzij hij verderfelijke en: gevaarlijke ontwerpen, schade 
en ondergang aan de veiligheid en welvaart van Z/o//and. dreigende „zonder 

; , aan-. 


CB ) 


aanzien’ des persoóns , openlijk en krachtig tegenging , de ongunst der aan- 
zienlijke en invloedrijke personen trotseerde, en zijne bevordering in de 
waagschaal stelde , hetzij hij de “beschuldiging , van eene onjuiste landkaart ter 
kwader trouw aan NAPOLEON voorteleggen, des vertoornden veroveraars forsche 
taal met’ gepaste fierheid beantwoordde, en zegevierend, uit het naauwge - 
“zetst onderzoek terugkeerde, hetzij hij, aan het hoofd der genie en artille- 
rie, na het retireeren van infanterie en kavallerie, bij Vreeswijk, alleen de 
aanrukkende Fransche legerbenden , onder PrcneeRu, weêrstond , en ter 
naauwernood „ door ’s Vorsten herhaald en stellig bevel, tot terugtrekken 
werd genoopt, of eindelijk , als hij de voorwerpen der aangehitste en moord- 
zieke woede van een opgewonden graauw „ met gevaar zijns levens , redde, 
Hoe ik deze beweringen ten minste eenigzins staven zal, doet de overvloed 
der stof mij aarzelen. « Zal ik U trachten op zijne werken te wijzen. Van 
Texel en het Nieuwe Diep moest ik aanvangen , en aan de Schelde moest 
ik’ eindigen.” Van’ Katwijks sluizen «en de Noordzee moest ik dien arbeid 
hervatten, om eerst aan de Pruissische grenzen dezelve beperkt te zien. 
Of zal ik zijne voornaamste lotgevallen U vermelden. Van de dagen af , dat 
de wegens de geslotene Schelde verbolgene, Oostenrijksche Monarch ons 
vaderland met eenen ernstigen oorlog bedreigde, en de sints eene vrede ‘van 
36 jaren verwaarloosde werken van verdediging en overstrooming, in Zee- 
land en Noord-Braband, ijlings moesten hersteld worden, tot op den tijd, 
dat onder de regering van onzen geëerbiedigden Koning, en vóór de scheu- 
ring der Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, de groote en weldadige 
werken des vredes werden ten einde gebragt , zoude ik de geschiedenis on= 
zes vaderlands moeten ophalen. Zijne werken , zijne geschriften, zijne lot- 
- gevallen slechts opte tellen , laat de- gelegenheid niet toe. Eenigen der 
foornaamsten te noemen „ dat zij mij vergund. Bewondert gij , inwoner der 
Hoofdstad , uwe prachtige handelsvloot, in het Ooster- en Westerdok , in 
veiligheid en behoorlijke diepte geankerd, geniet gij, inwoner van die afdee- 
ling 


Clt 


ling der stad „die onmiddellijk aan het // grenst „ veiligheid voor overstroo- 
ming „ „ook bij hooge watervloeden „ het is aan BLANKEN „ „dat. gij dit ver- 
schuldigd. zijt. … De aanslibbing van modder in de zuidelijke bogt: dezer. zee- 
golf „waarde hoofdstad ligt, had reeds-lang aan de uitmaling en verwijde- 
ring van het aangeslibdes,schatten doen besteden „ toen de Hollandsche Maat- 
_schappij van Wetenschappen. te. Laarlem. hare dubbelde gouden „erepenning 
uitloofde voor-hem , die de geschikte middelen ter. bestrijding van het kwaad 
mogt aanwijzenz. ende Edel-Achtbare Regering „van: Amsterdam ; voegde 
daarbij een prijs vanf 10,000, indien de aangewezene „middelen „na. uitge- 
voerd te zijn „ bleken, aan-het oogmerk te beantwoorden. Acht antwoor- 
den kwamen opdeze. vraag in; hetgeen het tweede in waarde, werd. geacht, 
en meteen tweeden prijs. werd. bekroond „ was van-geen geringer persoon: 
dan den. beroemden, Deenschen.-Waterbouwknndigen. wor TMAN maar; het- 
geen den eersten, prijs mogt verwerven ,-en ‚in „uitvoering is gekomen , was 
JAN BLANKEN.‚-In het volgend jaar-zal het zestal jaren verstreken, zijn, dat 
ter proeving. der „deugdelijkheid was, gesteld „en-de genoemde som-aan_’s 
mans nakomelingen zijn „uit: te „keeren. Doch „ waarom verschillende „rede 
nen het‚noodig,geacht‚is, van. het,.ontwerp. van- BLANKEN. af ‚te wijken, 
waar ‘het Middendok „deels op gemetselde; bogen, rustende, dat Oosterdok en 
Westerdok aaneen-;zou.sluiten „ontbreekt, „daar „bleef de, oude aanslibbing 

aanwezig ‚daar; wentelt; als voorheen; de moddermolen. haar. wiel. „> 
Maar „wat spreek ile, van de haven van. Amsterdam; het 4/ mag-dien 
naam. niet meer-dragen; aan het. Nieuwe Diep „10 „uren verder „is „de ware 
haven der hoofdstad. Het-groot „Noord-Hollandsch..Kanaal; dat deze metde 
Noordzee verbindt; is „almede-eene schepping: van, BLANKENS genie ‚die, 
als, voorbereiding, «de. bedijking-„van het koegras- vereischte „ en den,-aanleg 
en_ voltooijing : der. bewonderenswaardige „maritime werken, aan „het Nieuwe 
Diep ten gevolge. had. Van: hoeveel gewigt deze laatste. werden gerekend, 
en, hoe gunstig voorgevoelen van. dezelven. door de ontwerpen. van BLAN- 
KEN 


C 15 ) 


KEN was opgewekt, daarvan moge de merkwaardige bijzonderheid getuigen: 
dat NAPOLEON , onder wien dezelve reeds- een. aanvang ‘had genomen, die 
vooraf. opde plaats zelve zich alle deelen-ten. zorgvuldigste- had „doen: ver: 
klaren „-in-Februarij 1813 ; toen de nederlagen in Rusland; en de naderende 
legers der geallieerden, -de inspanning van alle krachten en middelen , ‘tot het 
voeren van “een zwaren en hoogst onzekeren oorlog vereischten ‚ nogtans 
uitdrukkelijk bepaalde „ dat de betrekkelijk zeer aanzienlijke som van -1;600,000 
franken op het budget van 1813, voor de voortzetting ders werken aan den 
Helder werden vastgesteld. Dat het verlicht oordeel van onzen géterbiedig- 
den Koning in dezen van ‘het gunstige-“gevoelen: des: grooten’ Verovêraars 
niet verschilde ;' heeft de “uitkomst” geleerd. ‘Schoon reeds zestigjarig engrijs’; 
_WAs BLANKEN van'den vroegen morgen-af,-onvermoeid werkzaam om door 
opzigt, aansporing en teregtwijzing de regelmatige en. spoedige uitvoering te 
bevorderen. Die veerkracht” ‘naar ligchaam en geest blonk nogmaals” uit op 
den 16 Junij 1816 en volgende dagen, “dies welligt voor“ BLANKEN de bang: 
sten zijns levens waren, “Op eene diepte van ruim “30 voeten onder den 
beganen grond, 32 voeten diep Onder ‘gewoon “wloedgetij,- waar merm-bezig 
was de fundeering te vestigen voor den pompput der stoommachine 3 bestemd 
om ‘het zoogenaamde drooge’ Dok van ‘water te’ ontledigen „ öpenbaarde zich 
eensklaps eene verschrikkelijke “wel „die „ losbarstende, als een” vulkaan; 
zand en water met vreessélijke ‘kracht -en’ín: geduchte hoeveelheid opwierp, 
waardoor de -zijdelingsche gronden rondom den put werden: ondermijnd; en 
alles scheen ter neder te zullen storten’, ‘om de: fondeerings- werken voor als 
tijd te overstelpen, en in de diepte onherstelbaar “te bedelven. »Vreesselijk 
oogenblik ! de welverdiende róem” van “veertig jaren ;’ een etablissement 3° van 
het grootste: gewigt voor ’s lands militaire marine , de vrucht van onnoeme: 
lijken arbeid en ‘tonnen schats-; stonden op het spel; onbeschrijfelijke “toe= 
stand van angst enì inspanning „ waar, op eene. plek van naauwelijks-16 vier- 
kânte roeden „ 400 à 500’ menschen ‘met ‘de „uiterste: volharding ; “gedurende 

zes 


© 


C 16.) 


zes onafgebrokene dagen en nachten, de schijnbaar onoverwinnelijke kracht 
der natuur bekampten , en eindelijk het schier onmogelijke tot stand bragten. 
Gedurende deze zes dagen en nachten verliet BLANKEN onafgewaakt en on= 
afmatbaar de plaats naauwelijks voor oogenblikken, om aan den arbeid „die 


hij zelf bestuurde en besturen moest, de volstandigste veerkracht te geven. 


Van het welgelukken van deze stelping hing de mogelijkheid af van den bouw 
des droogen Doks, waar welhaast ’s lands oerlogschepen eene gelegenheid 
tot herstel en vertimmering erlangden „, waar tegenover de vroegere ijze 
eene ongelegenheid mag genoemd worden. 

Dat heeft BLANKEN voor de zeevaart en den handel van de grootste 
koopstad van Noord-llolland ‚en tevens van het Rijk van 1812 tot 1817, 
met tusschenpozing van anderen arbeid, verrigt of voorbereid 3 25 jaren 
vroeger had hij soortgelijke diensten bewezen aan de haven van Zwid-Hol- 
land , en van de tweede koopstad des Rijks. Ik bedoel de haven , die naar 
Hellevoetsluis is genoemd, en teregt wordt getiteld: Zwid-Hollands eenig- 


fle, die, gelijk weleer naar Dordrecht, thans inzonderheid naar Rotterdam, 


de toegang aan talrijke vloten openstelt, Daar toch herstelde. hij niet alleen 
door vroeger ongehoorde middelen de werken van het groote Oostelijke ha- 
venhoofd , welke geen aannemer, tot welken prijs ook, dorst op zich 


nemen „maar heeft hij inzonderheid de eerste drooge dokken gebouwd, die 


in onzen sponsachtigen bodem weleer voor onmogelijk werden gehouden , 
en waarvan ‘de mogelijkheid eerst bij geschrifte, en vervolgens door de uit- 
voering, „door BLANKEN bewezen werd, Maar, waarom verder getreden 


in bijzonderheden , welke de gelegenheid niet toelaat te ontwikkelen, bij * 


oorlogen vrede, ter verdediging des vaderlands „ en ter, uitbreiding van. 
deszelfs voorspoed, in de afwending van gedreigde overstroomingen der 


rivieren’, of, wanneer dezelve hadden plaats gegrepen , in de verhoeding van 


nog gevaarlijker en wvreessclijker doorbraken, en de voorkoming van. uitge- 
strekter onheilen , in het ontwoekeren van ‘duizende morgens lands aan de 
brui- 


CH) 

bruischende golven ; of het verbeteren en vruchtbaar maken van anderen , 
door geschikte waterloozing en afvloeijing , heeft BLANKEN „ gedurende vijftig 
jaren , zich verdienstelijk gemaakt bij het vaderland. Door alle opvolgende 
- Vorsten en Bewindslieden geëerd, door den Waterstaat aan de Genie, door de 
Fransche Generaals aan het Hollandsch bewind betwist , meermalen met onbe- 
paalde volmagt in dagen van nood en gevaar bekleed, door NAPOLEON met 
het Legioen van eer, door den Pruissischen Monarch met de Orde van den 
rooden Adelaar, door onzen geëerbiedigden Koning met de Orde van den 
Nederlandschen Leeuw versierd, ontbrak hem, bij de innerlijke verdiensten , 
geenerlei uitwendigen luister. 

Van de oprigting des Instituuts , was BLANKEN Lid van hetzelve; hij 
stelde groot belang in die betrekking, en woonde derzelver vergaderingen 
dikwijls bij. Van de vele gewigtige geschriften over waterbouwkundige on- 
derwerpen „ door hem in het licht gegeven , vinden wij verscheidene in de 
werken des Instituuts opgenomen, Ook getuigen de Verslagen van de werk- 
zaamheden der Klasse, dat hij meermalen mededeelingen deed over merk- 
waardige bijzonderheden, door hem, bij de uitvoering zijner groote werken, 
waargenomen. Zoo mogt de Klasse roemen op een Medelid, die de ach- 
ting voor geleerdheid en wetenschap met de levendige bedrijvigheid van een’ 
overwerkzamen loopbaan vereenigde, en, met eene aanzienlijke reeks van 


allerbelangrijkste geschriften , onze Letterkunde in het vak zijner beoefening 
verrijkte, / 


De Klasse mogt zich verblijden, in de aanwinst »van eenige « ver- 
dienstelijke mannen; den Heer y. c. rijk, Kommandant van ’s lands Insti- 
tuut van Marine, sedert als Gouverneur Generaal naar de West-Indische 
Kolonie vertrokken, den Heer B. n. GOUDRIAAN , Inspecteur van den Wa- 
terstaat, den Heer w. weNCkKEBACH , Lector in de Natuurkunde en Scheikun- 
de aan het Militaire Instituut te Breda, zijne Excellentie den Minister van 


5 Ko- 


C WB ) 


Koloniën j. vAN DEN BoscH en den Heer w. H. DE vries, buitengewoon 
Hoogleeraar in de Kruidkunde aan de- Doorluchtige School alhier , mogen wij 
als nieuwe Leden opnoemen. Tot ‘hare Korrespondenten werden toegevoegd 
de, Heeren G. sïMoNs , Adviseur. voor Werktuigkunde en Scheikundige Zaken 
bij het Departement van: Finantiën „P,O. C+ VORSSELMAN DE HEER , Hoog- 
leeraar in de Wis- en Natuurkunde te Deventer, ms: Dumas , Hoogleeraar in de 
Scheikunde te Parijs; j-rieBrG’, in gelijke betrekking te Giesen; nm. K: wa 
BERGHAUS ; Directeur van het-Geographisch Instituut te Berlijn; As GoEKOOP , 
te Arnhem, Ingenieur vän den Waterstaat ; PA. *we MiQuEr Lector in 
de Kruidkunde te Rotterdam ; A, A. SEBASTIAN ; Hoogleeraar in de Ont= 
leedkunde te Groningen ;-y.-R… vos, Med. Doct. te Calcutta, 

Wij heeten U, Geëerden! die deze. Openbare Vergadering voor het eerst 
moogt bijwonen „ bij vernieuwing “welkom , wij ‘ontvangen U met “warme 
hartelijkheid in onzen broederkring ,„ en verwachten van uw ijverige mede- 
werking tot-den opbouw der Ren en de eer: dins deere 
Stichting, de beste vruchten. di 

De Voorzitter verzoekt bic den Heer Sekretaris, het Verslag der 
Werkzaamheden, van de Eerste Klasse, gedurende het laatstverloopen twee- 
jarig tijdvak, aan de. Vergadering te willen voordragen, De Heer Sekretaris 
aan deze‘ uitnoodiging hebbende voldaan „, bedankt de Voorzitter den laatst- 
gemelden voor het uitvoerig en naauwkeurig door hem medegedeeld Vere 
slag. De Sekretaris leest vervolgens het Programma der Prijsvragen voor (*). 
Nadat zulks was geschied „ noôdigde de Voorzitter den Heer &. j. mur- 
DER „ Medelid der Klasse, uit, om, ingevolge zijne toezegging „ de Ver- 


ga- 


(*) „Beide reeds zijnde opgenomen in het Berigt der Werkzaamheden, dat aan het 
hoofd des achtsten Deels van de Nieuwe Verhandelingen der Eerste Klasse te vinden is, 
et: men geoordeeld , derzelver woordelijke opgave hier te mogen achterlaten. 


C-19 }) 
gadering over eenig. onderwerp uit het, gebied der Wetenschappen ontleend, 
doch van algemeene strekking , te willen voordragen. 


De Heer MULDER het spreekgestoelte bena. droeg de volgende 
Redevoering: voor : 


Wen ri HEEREN, ZEER GEËERDE TOEHOORDERS ! 


Onder de middelen, die den mensch geschonken zijn, om de vermo- 
gens” van verstand en hart te doen ontluiken en te veredelen, bekleedt de 
zigtbare wereld „ met al wat ‘haar-regelt en bestuurt , eene aanzienlijke plaats. 
Hier worden de zinnen geboeid door de schoonste voorwerpen en verschijn- 
selen ; daar. wordt der zuivere verbeelding een ruim veld ‘ontsloten; ginds 
eene “bron” van „kennis geopend , -die tot het opsporen’ van wetten gelegen- 
heid; geeft, die het verstand ‘opscherpt niet alleen , maàr van het zigtbare 
doet „opklimmen tot het onzigtbare, en den Maker en Onderhouder van al 
dat schoone „als de hoogste «wijsheid leert bewonderen ‘en eerbiedigen, 

Wanneer wij de geschiedenis van het tmenschelijk geslacht raadplegen , 
ontwaren wij in vroegere eeuwen slechts hier-en’“daar bij sommige volken 
eene neiging „ om-de voorwerpen, de geheimen en ‘de’ wetten der Natuur te 
leeren „kennen, „Hier werd -die’kennis’ omtrent (geheel wêtwaarloosd; ‘en van de 
schoone. Schepping weinig.meer voordeel getrokken „dan ter vervulling van 
behoeften „ die „de mensch ‘met ‘andere levende wezens gemeen- heeft. Daar 
zien wij, slechts; voordeel met die ‘kennis beoogen , geheimen ontdekken , maar 
met, even. veel. zorg bewaren, om de onkundige menigte daardoor te verli 
den „en het, verborgen oogmerk: des-tevzekerder te-bereiken. Elders zien wij, 
als bij uitzondering, bij’ sommige volken een streven’, om in de verordening 
der stoffelijke, wereld “inte: dringen, en den-geest: mêt reine ketinis „ daaruit 
op, te-zamelen te verrijken.» Leangen. tijd: bleef ‘de Natuurkunde ‘het eigen- 
dom van eenige weinigen; menvrvreesde «zelfs! eenmaal” haren invloed op 
it C 2 de 


C 20 ) 
de teederste en heiligste belangen van den mensch; de massa des volks 
moest daaraan onkundig. gehouden worden. 

Het is, met al het gebrekkige, dat aan den tijd, dien wij beleven „ 
door sommigen gezegd wordt eigen te wezen, niet te ontkennen, dat er 
thans groote prijs gesteld wordt op ontwikkeling van , zoo mogelijk, alle 
leden der maatschappij, op. uitbreiding van nuttige kennis, onder welken 
naam die ook voorkomt. Niet enkele zeer geletterden „ maar vele kundigen 
begeert de tijd, waarin wij leven. Hij wil, dat elk in zijnen kring ruim 
ontwikkeld. zijn zal, en, gaat die ontwikkeling eens hier of daar onevenre- 
dig: het is cen kwaad gevolg. eener in zichzelve onmiskenbaar goede strek- 
king onzer eeuw. IS 

Onder hetgeen thans mede op hoogen prijs gesteld wordt, behoort de 
kennis aan de Natuur „ hare voorwerpen, verschijnselen en wetten. Onze 
tijd onderscheidt zich daarin van. elk ander tijdvak der geschiedenis. Eene 
groote reeks van „kundige;-mannen is niet slechts in Zwropa, maar in alle 
oorden der beschaafde wereld aan de uitbreiding der Natuurstudie werkzaam. 
Wel verre van die studie. schadelijk te achten. voor de teederste aangele- 
genheden van den mensch, heeft men steeds meer leeren inzien „hoeveel 
schoons in die inrigting der zigtbare wereld gelegen is,en hoe de ken- 
nis daarvan ; op eene geheel eigenaardige wijze, de bevordering van het 
stoffelijk belang «en verlichting en beschaving kan verbinden; “hoe zij daar- 
door regt geschikt is,-om tot de talrijkste klasse van menschen door te 
dringen , waar de middelen zoo vaak ontbreken, om het laatste goed te be- 
reiken, Veel meer nog: de Natuurstudie levert in onze dagen aan haren 
beoefenaar eene bron van kennis en wetenschap op, die het hart veredelt , 
en tot regtstreeksche verlichting en beschaving leidt; zij weet de zigtbare 
wereld tot middel aan te wenden, om, met ter zijde stelling van elk stoffe- 
lijk belang, reine kennis te verspreiden , de vermogens te scherpen en den 
geest tot bover hét stoffelijke op te voeren. 


Ik 


C 21 ) 


Ik wenschte in het uur, dat mij, bij vereerende keuze mijner hoogge- 
achte Medeleden, tot eene woordragt over zaken van algemeen belang } is 
gegeven , Uwe aandacht hierbij eenigzins nader te bepalen, en roep Uwe be- 
langstelling in bij de overweging van den steeds toenemenden invloed van de 
beoefening der Natuurkundige wetenschappen op welvaart en beschaving. 

Ik wil eerst met U eenige standen der Maatschappij doorloopen, en 
daarbij opmerken, welk eenen heilzamen invloed deze wetenschappen daarop 
hebben in onze dagen, en hoe die invloed toeneemt , daarna van eenige 
groote toepassingen der wetenschappen, die van algemeen belang zijn, ge- 
wagen, en eindelijk de vruchten opsommen, die de tegenwoordige weten- 
schappen in haar zelve bezitten, en haren beoefenaar aanbieden. 


Geen grooter hinderpaal voor de ontwikkeling der min beschaafden , 
dan dat zij hun leven moeten doorbrengen met werk te verrigten , zonder 
te weten, wat zij bedrijven. Een groot deel onzer natuurgenooten , die 
rondom ons en met ons leven , verkeert in zulk eenen toestand. Zij verrig= 
ten bovendien morgen wat zij heden deden, en doen na jaren nog hetzelfde. 
Geen wonder, dat, terwijl de handen daarbij veerkracht erlangen, de geest 
er bij insluimert. 

Het is aan onzen tijd gegund, daarin eene ommekeering te zien ontstaan , 
die niet dan heilzame vruchten opleveren kan. Men wil, dat de vaardige 
handen door een helder hoofd zullen bestuurd worden, en wij zijn het aan 
de toegepaste natuurkundige wetenschappen verschuldigd, dat thans het ver- 
stand van den werkman zeer veredeld wordt, en zijn kring van kennis zeer 
wordt uitgebreid, In de groote fabrijksteden heeft men daarvan het eerste 

. voorbeeld gegeven. De zeer zamengestelde toestellen konden alleen door 
zaakkundigen bestuurd worden, en die toestellen, door vindingsgeest ont- 
staan , werkten dus op hunne beurt mede, om het verstand van anderen 
op te scherpen. Er ontstonden langzamerhand volksscholen, waarop men 

de 


C 22 ) 


de grondbeginselen der reken-, stel- en meetkunde, der algemeene natuur- en 
scheikunde, der werktuigkunde aan gewone werklieden leerde, Bij duizenden 
vloeiden deze naar die plaatsen van oefening in de uren van rust of ver- 
poozing „ vroeger door velen in ledigheid of losbandigheid doorgebragt. De 
hoofden der fabrijken en trafijken stelden er prijs op „ dat hunne werklieden, 
tot de. geringste toe, aan dit onderwijs zouden deel nemen , bevorderden 
de. belangstelling in hetzelve, en ondersteunden het door hunnen invloed. 
Zoo doende werd er bij duizenden eene. bron van-kennis-van veredeling 
der verstandelijke vermogens geopend „ die voor eene halve eeuw nog onge- 
kend en gesloten was. De werkman „meer ontwikkeld en kundiger. gewor- 
den, droeg op zijne beurt. bij tot het welslagen van het-doel van zijnen 
arbeid, en de zamenleving plukte er aangename vruchten van. 

Inderdaad! indien men nagaat, hoezeer. door de arbeidende volksklasse 
onder. ons , waar nog slechts onvolkomen. in deze behoefte is voorzien, dik- 
«wijls de uren van ontspanning in uren vân verderf, vân overgave aan ge- 
woonten', die de ziel en het. geluk der hunnen verteren , veranderd wor- 
den,-en men ‚daartegen. overstelt den. heilzamen invloed, dien afleiding 
door eenig nuttig. bedrijf „ dien ‘verstandelijke bemoeijingenen uitbreiding van 
kennis hebben moeten op de zedelijke handelingen van den werktman 3 dan 
zal-men. aan. het voorbeeld, door anderen in. dezen «aan. ons-gegeven , de 
grootste „waarde moeten’ hechten ;. dan - zal -men wel doen, het goede van 
onze. zeden ‘niet-te hoog tegen dat van andere natiën'op te vijzelen „ maar 
bij. dat „onmiskenbare + goede -ook nog pogingen te voegen, om onder ons 
die. bron. van- beschaving ook voor. de geringere standen open te stellen „en 
op -ruimere;schalen „met ruimere middelen, evene in Natuurkun- 
dige wetenschappen bij;ons-voor te staan. N ì 

Ten “einde echter. die „gedrogtelijke eerde der inbeelding, van kennis 
bij den werkmans-die men in sommige Engelsche fabrijk-steden- waarneemt, 
en die thans de algemeene aandacht tot zich trekken „-t@ voorkomen, is het 


bo- 


C 23 ) 


bovenal. noodzakelijk ;° inde. keuze van: dit onderwijs zeer naauwgezet. te 
zijn. Wel verre van alleen’ dorre kennis aan te kweeken , zou ik-leven. in 
die kentiis begeeren. Ik-zou meenen „ dat men het bedrijf van den werke: 
man, en hetgeen hij tot eene juiste kennis daarvan noodig heeft ;. tot mid! 
del, de veredeling van zijn hart en zijn verstand tot doe/ moest. hebben. 
Ik zou meenen „ dat hem het schoone , het verhevene, het doeltreffende der 
vele natuurverschijnselen en natuurwetten telkens moest worden. -voorgehou= 
den „ en nimmer bij. dat-onderwijs moest worden uit het oog verloren; dat 
de werkman, door, boven anderen „kennis aan de werktuigkunde, vaan de 
leer van evenwigt en beweging der Jigchamen te bekomen, nog niet ‘heeft, 
wat hij, als goed ‘burger. van den staat, voral, wat hij als etek Wee 
zen behoeft. 

Op het gebrekkige , het enke ja het schadelijke van eerizijdige 
ontwikkeling „behoort «men. bij den, min beschaafden inzonderheid het oog 
te vestigen ‚wil -men--der maatschappij niet-eene men ondiehst doen; met 
volksonderwijs in Natuurkunde. - 

Is het belangrijk ‚datde meer zelfstantiige werklieden , vân. minder one 
dergeschikte- betrekking „kundig zijn in het werk ,-dat zij werrigten-, dan is 
de-beoefening van Natuurkundige-wetenschappen , welke” hiertoe strekt, voor 
deze dubbel. nuttig en noodzakelijk. „Men mag. het- er. voór houden dat 
deze, meer ‘ingewijd in de geheimen en wetten der Natuur „met meer be- 
leid hunne onderhoorigen besturen, en hunnen: gang regelen zullen 5 dat zij 
hun eigen bedrijf ‘des te beter zullen volbrengen; en-rondom zich’ van die 
meerdere kennis zullen doen blijken. De-kundigheden; door-de eenvoudige 
handwerkslieden opgezameld „, bepalen Awzuen kring van kennis, en zij zijn 
dus thans, om een zedelijk overwigt over dezen te behouden „ gebonden „in 
diezelfde mate hunner zaak kundig te zijn. Stelt daartegen over, Mijne Hee- 
ren l dat weleer alle deze louter onderdeelen waren van een groot werktuig „ dat 
door gewoonte alleen „op hoogst gebrekkige wijze , gedreven werd, en ik 

À be- 


CRD 


behoef geen betoog , om U den grooten invloed van de beoefening der Na- 
tuurstudie, op de ontwikkeling der vermogens van deze klasse van men 
schen, duidelijk te maken, en U voor den geest te brengen, welk eenen 
heilzamen invloed de gansche maatschappij daarvan ondervinden moet. 


Er zijn vele andere nijvere klassen der maatschappij , die tot voor wei- 
nige jaren niet dan zeer algemeen en beperkt onderwijs ontvingen. De be- 
heerders van fabrijken en trafijken , de bouwkundigen, de waterbouwkundi- 
gen werden vroeger, meestal, zoo men het heette, praktisch onderwezen „ 
dat is: zij werden van hunne jeugd af aan, na de eerste gronden hunner 
moedertaal geleerd te hebben, al dadelijk tot hun aanstaand beroep ingeleid , 
moesten aldaar meestal onbeduidende werkzaamheden verrigten , klommen 
van het mindere op tot het meerdere, en heetten eindelijk hunner zaak kun- 
dig, wanneer zij die lange keten waren langs gegaan, en zich eenen zeke- 
ren tijd bij elken schakel hadden opgehouden. In onzen tijd denkt men an- 
ders over opleiding tot zulke bedrijven. Men meent te regt, dat de weg 
van ondervinding, met teleurstellingen van allerlei aard doorweven, te be- 
korten iss dat men de noodige kundigheden ook voor deze kan rangschik- 
ken; en aan hen kan voordragen, als één geheel, als eene wetenschap , 
waarin men telkens van de ondervinding uitgaat, en tot de ondervinding 
terugkeert. Daardoor ontwikkelt men tevens den verstandelijken mensch; 
wijdt hem ín de geheimen zijner zaak in, en in die van anderen; wijst hem 
op gebreken en verbeteringen, en verbetert daardoor zijn aanstaand maat- 
schappelijk bestaan , zoowel als den kring zijner kennis. De Polytechnische 
Instituten van Weenen en Berlijn zijn er reeds sinds eenigen tijd als schoone 
modellen tot navolging; zij maken, hoezeer met vooropstelling van het stof 
felijk belang der leerlingen , de menschen tot denkende , tot oordeelende we- 
zens, die zóó verre van de meeste hunner voorgangeren verschillen „ als de 
goed onderleide Geneeskundigen van onze dagen , van de Geneesheeren waar» 

van 


C 5 ) 
van MOLIÈRE spteekt. Zij stellen de praktijk op den voorgrond, maar ge- 
ven eerst iets anders dan de praktijk , en geven later meer dan deze alleen. 
Die inrigtingen van het buitenland staan er sedert lang ter onzer navolging, 
en roepen ons met luider stemme toe: indien Gij ons voorbeeld niet volgen 
wilt , zal uw voorspoed meer en meer verdwijnen, en zullen wij uwen ou- 
den roem geheel en al overnemen. 

Vergeten wij niet, Mijne Heeren! dat de tot hiertoe genoemde klassen 
van menschen het grootste deel dergenen uitmaken, die onze maatschappij te 
zamen stellen 3 dat elke zorg, aan hen besteed, kan gezegd worden aan de 

maatschappij besteed te zijn, en dat, met hunne ontwikkeling, een groot 

deel der welvaart en van beschaving in het naauwste verband staat. Verge- 
ten wij bovendien niet, dat men geene betere aanleiding tot de onophoude- 
lijke verstandelijke ontwikkeling der nijvere klassen heeft, dan ín het beroep 
of het bedrijf, dat zij uitoefenen, en dat daarvan groot voordeel kan ge- 
trokken worden „“om, met de bevordering van stoffelijke welvaart, ware 
verlichting en beschaving te verbinden. 


Van niet minder invloed is in onze dagen de beoefening der Natuur- 
kundige wetenschappen op den handel: eene zaak, die bij ons des te meer 
overweging verdient , naarmate er een grooter deel leden onzer maatschappij 
hun leven aan toewijdt, en men nog die inrigtingen bij ons blijft missen , 
die aan andere handelstaten reeds veel heil: hebben aangebragt. Zoo ergens, 
dan- voorzeker kunnen in dit bedrijf, stoffelijk belang en beschaving 
hand aan hand bevorderd worden, Of zou iemand meenert, dat men ge- 
noegzame kennis aan de handelsartikelen heeft, als men ze weet te onder- 
scheiden? Inderdaad, er is oneindig veel meer van dezelve te kennen , veel 

meer dat ez den blik verruimt „ e2- onmiddellijk voordeel aanbrengt aan het 
beroep „ dat men drijft. Zien wij slechts die ontelbare menigte voorwerpen, 
die uit de natuur genomen, «of door de kunst bereid zijn, en die als han- 

D dels- 


C 26 ) 


delsartikelen worden omgezet; gaan. wij de veelvuldige soorten van. dezelve 
na, de vermengingen of vervalschingen; en vragen. wij niet verder, of uit 
het. opsporen vanden oorsprong. derzelve , „van hunnen, aard en hunne ei- 
genschappen „ eene vruchtbare. kennis kan voortvloeijen „ eene kennis „ die 
den handel zal ondersteunen, maar die tevens den -mensch. met de. voort- 
brengselen der Natuur en der kunst in het algemeen,“ in’ naauw verband 
_ brengen en hem daardoor op een ruimer veld plaatsen «zal. « Zoodanig denkt 
men elders. over deze belangrijke aangelegenheid. voor „de maatschappij „ waar- 
door steeds eene milde bron van-beschaving voor de-volken werd geopend, 
Men wil den handelaar. kennis „ natuurhistorische_ kennis zijner. artikelen 
geven ; men wil hem van scheepsbouw en scheepvaart en vele andere takken 
van wetenschap en kunst algemeene begrippen mededeelen , opdat hij niet, 
als een onkundige, geheel van anderen zal afhangen „telkens: als hij zich 
uit zijnen gewonen kring begeeft; men wil hem de wetenschappelijke mid- 
delen aan de hand doen, om, hetgeen hij noodig heeft, zelf op te sporen; 
te onderzoeken, te beproeven; en de ondervinding , „die men in de laatste 
jaren in sommige Duitsche staten van zulk onderrigt heeft opgezameld , pleit 
voor, het doeltreffende van hetzelve. Wel mogen de inrigtingen voor zulk 
onderwijs. aldaar nu niet - oorspronkelijk met het doel zijn ontworpen, om 
beschaving bij handelaren te bevorderen 3 zij brengen die echter onmisken- 
baar. voort; want „ zoo. als de ‘handel zelf een uitstekend middel is , «om 
beschaving “onder „de volken te. verspreiden, zoo zal een met kunde en 
verstand. bestuurde, handel zoo- veel te schooner-daartoe-medewerken; zon- 

der in eenig opzigt het Rt nd ge nn te stellen: 
hed als de hedhetie etannkikee bedrijf is voor het levensonderhoud 
van het menschengeslacht, zoo is elke groote verbetering „ aan denzelven 
aangebragt „beurtelings eene nieuwe: bron van welvaart ‘en van beschaving 5 
die. dit. boven vele andere- vóór heeft; dat zij doordringt tot eene klasse 
van 


C 2) 


van menschen „ die „ uit den aard van hun bedrijf, van de overige maatschappij 
zeer zijn afgesloten. Het is om deze reden wel moeijelijk , om de vorde- 
ringen in kennis ook tot dezen te doen doordringen ; maar met. wel gekozen 
middelen, heeft men inde laatste jarendit doel reeds hier en daar, en met 
uitnemend goed gevolg ook onder ons zien bereiken. Ginds waren het aan- 
zienlijke grondeigenaren , die „ onder de leiding van den grooten pavy, nieu= 
we kundigheden. opzamelden,; en -deze overdeden‘aan degenen, tot wie zij 
in bepaalde betrekking stonden 3 hier-vereenigden zich velen „om; door on- 
derlinge bijdragen, beproeven en onderzoeken bij den Jandman aan te moe- 
digen ;- elders „werd „ naar- het plan van eenen enkelen. kundigen „, eene om- 
keering “in-een- minder vruchtbaar‘stelsel van kultuur gemaakt „naar zijne 
meening. een andere weg ingeslagen „en een wankelende Staat, „door het 
volgen van dien weg „ ondersteund, Ik noem U slechts zaken, Mijne Heeren! 
die elk onzer bekend zijn , en mag gerust alle andere verzwijgen „ wanneer ik 
het besluit opmaak, dat in den tijd „dien wij beleven , de meer algemeene 
beoefening der Natuurkundige wetenschappen op den landbouw eenen hoogst 
weldadigen. invloed heeft uitgeoefend „ en deze „ als zijnde eene toegepaste 
wetenschap der Natuur, aan de. kennis dêr Natuur in het algemeen: de 
grootste. verpligting heeft. 

„De heilzame gevolgen; die de dandbiaank voor dà ginatschi pel heeft 
hangen af van deszelfs. goede beoefening „var -de: behartiging die sdezelve: 
vindt. bij kundige lieden , die den’ benoodigden: toestel verbeteren „ de grone 
den, naauwkeurig leeren kennen’ en- doelmatig leeren veranderen, de: produk= 
ten leeren onderscheiden „ en-van-die:-kennis trachten over te doen aan der 
landman ; of: beter nog, doór- voorbeelden hem deeren ‚dat hij’, ‘langs den 
door grondige kennis opgespoorden weg, zijn doelwit beter »dan mét zijne 
oude middelen. bereiken kan, De’ landbouwkunde is eene „wetenschap gewor- 
den „die een groot deel harer vorderingen’ aande algemeene Natuurstudie te 
danken heeft. 


D 2 Het 


C 28 ) 


Het zou eene opzettelijke en uitvoerige beschouwing vereischen „ wan- 
neer ik U den grooten invloed, dien de Natuurkundige wetenschappen van 
onze dagen op de kunsten uitoefenen , naar waarde wilde ontwikkelen, Ver- 
gunt mij, dat ik Uwe aandacht bij ééne enkele bepale , bij eene kunst, die 
aan het menschdom een onuitsprekelijk heil aanbrengt , en alzoo aanspraak 
heeft, om boven alle andere gesteld te worden „ bij eene kunst, die thans 
naar goede wetenschappelijke beginselen wordt beoefend „ en dus met even veel 
regt op den naam van wetenschap aanspraak maakt. - In oude tijden was de 
grondslag der Geneeskunst weinig meer, dan eene uit ondervinding opge- 
maakte verzameling van daadzaken, waarin de gang, dien ziekten nemen, en de 
middelen, om ze op te heffen of dragelijk te maken „stonden opgeteekend. 
De ondervinding vergrootte dezen kring van kennis ‚ en de waarde der kunst 
nam toe in dezelfde mate. Nog blijft de ondervinding de beste grondslag 
voor deze uitnemende kunst; maar daarom niet de eenige. 

De vorderingen , in de Natuurkundige wetenschappen gemaakt, hebben 
haren weldadigen invloed ook op de geneeskunde uitgestort. De reeks van 
geneesmiddelen is aanzienlijk vergroot , derzelver zamenstelling is opgespoord, 
de werkzame beginselen zijn afgezonderd , en de vorm , „waaronder men’ ze 
aan zieken toedient „ is aanzienlijk verbeterd. Niet meer een aftreksel van 
naauwelijks bij naam bekende ‘kruiden staat den Geneeskundigen ten dienste 3 
hij heeft een’ geheelen. toestel van naauwkeurig bekende middelen, eenen 
overvloed , die weinig meer te wenschen overlaat, Over geheel de beschaafde 
wereld is deze toestel nagenoeg op dezelfde leest geschoeid: er is eene 
éénheid in ontstaan, die alleen van eene wetenschap, niet van eene empiri- 
sche kunst te erlangen was , en deze wetenschap is geene andere „ dan de 
wetenschap der Natuur. 

Eene eerste behoefte voor den Geneeskundigen ies het menschelijk lig- 
chaam, in deszelfs zamenstellende deelen en verrigtingen , goed te kennen. 
Eene schoone menging van velerlei onderscheidene stoffen vormt eere 
massa, die, aan de aardkorst niet gekluisterd, maar toch aan alle wetten 

der 


C 29 ) 


der stof onderworpen is, De natuurkunde alleen kan het zintuig des gezigts’ 
en des gehoors verklaren, de scheikunde alleen die menigte onderscheidene 
stoffen leeren kennen, die het bloed zamenstellen , en daaruit geboren wor- 
den. Wat dunkt U, Mijne Heeren! zal de Geneeskunst gelukkiger kunnen. 
slagen in onze dagen, nu zij het voorwerp van hare bemoeijingen „ door het 
licht van de gansche reeks van Natuurkundige wetenschappen ‘bestraald , in 
zoo vele schoone bijzonderheden heeft gadegeslagen en nagespoord , nu men, 
om slechts uit de menigte één voorbeeld te noemen, reeds zes en twintig 
onderscheidene bestanddeelen in het bloed alleen, heeft leeren onderscheiden 3 
of zal zij even gelukkig geslaagd zijn in de dagen van HARVEY, toen voor 
het eerst bekend werd, dat het bloed rondvloeide van het hart naar de dee 
len van het ligchaam, en van deze naar het hart ? N 
Het is ontegenzeggelijk waar, dat de wetenschap het nog niet zóó verre” 

gebragt heeft, dat men, bij gestoorden toestarid van het ligchaam , juist 
zou weten aan te wijzen, welke ziekelijke stofimenging plaats heeft, of 
welke krachten en hoe zij gestoord zijn. Maar reeds is er een groot deel 
bekend geworden van hetgeen men voor weinige jaren nog onmogelijk zou 
geacht hebben, en wij mogen dus vertrouwen , dat dezelfde Natuurkundige 
wetenschappen „ die der Geneeskunde zoo zeer bevorderlijk waren , de gren- 
zen van het onmogelijke meer en meer zullen terugvoeren. “Tot in het 
vorige jaar meende men, bij voorbeeld, dat die blaassteenen, die uit zuring- 
zuur of deszelfs verbindingen bestaan, door het gebruik van zuringzuur 
houdende stoffen , geboren worden. LurBie en worHLER openden eene nieuwe 
reeks van onderzoekingen, en leerden onder anderen , dat een gewoon be- 
standdeel van het menschelijk ligchaam zeer gemakkelijk in zuringzuur ver- 
anderd wordt, 

Eene andere schoone zijde van de nuttige toepassing der Natuurkundige 
wetenschappen in onze dagen ontmoet men in de Heelkunst ; eene kunst, 


die door werkdadigheid , door het aanwenden van werktuigen, zoo dikwerf 
er- 


C 30 ) 


verminkte deelen herstellen of vervangen moet, Voorzeker is het in de Heel- 
kunst van onzen tijd zigtbaar , welke gewigtige voordeelen zij uit de vor- 
deringen der werktuigkunde getrokken heeft, en hoezeer dus deze vorderin- 
gen tot heil der menschen verstrekt hebben. «Wij zouden naauwelijks onze 
oogen gelooven, indien wij den Heelkundigen toestel van vóór eene eeuw 
naast dien van onzen tijd geplaatst zagen, hoe kunstmatig en doeltreffend 
die thans is ingerigt, hoe ruw en, men zou bijna zeggen „ hoe onmen- 
schelijk , men- vroeger gewoon «was naar hetzelfde doel te streven, Dan 
voorzeker. klimt onze achting voor eene rij van wetenschappen bij uitne- 
mendheid, wanneer ons hare nuttige zijde zoo tastbaar wordt aangetoond. 


Ook de dus genoemde schoone -kunsten trekken thans velerlei voordeel 
van de milde beoefening der Natuurkundige wetenschappen. Het is’ thans 
niet vreemd, dat groote en * nieuwe ontdekkingen , waarop geheele natiën 
zich verheffen, door toepassing van Natuurstudie worden aan ‘het licht gebragt, 
en- op. deze schoone kunsten. eenen krachtigen invloed uitoefenen. -Ik -moet 
mij. weêrhouden „ ze met U te doorloopen, en wil U- wederom slechts bij 
eene enkele bijzonderheid . bepalen :- bij de uitvinding van pacurRRE, «Niet 
omdat -zij ‚de. belangrijkste, is „ die men noemen kan, maar omdat het elk 
onzer. nog: versch. in het geheugen ligt, hoe eene zuivere toepassing van 
scheikundige eigenschappen van stoffen onderling, eene kunst heeft doen 
_ geboren … worden die, de meest getrouwe afbeeldingen der Natuur oplevert: 
eene, kunst, die slechts. daarin bestaat , dat men een behoorlijk toebereid 
metalen. vlak - aan het licht: blootstelt „ dat van de voorwerpen „wordt terùg- 
gekaatst, van welke men’ die getrouwe af beelding. begeert. In getrouwheid 
kan de schilderkunst haar niet evenaren, in juistheid en uitvoerigheid-niet 
ovértreffen, „ „Vóór. acht en twintig: jaren. werdde “stoffe „die daartoe uîtslui- 
tend» noodig is ; » eerst uit -het-duistere opgespoord; zonderling genoeg „- de 
planten, die. in zee; groeijen „ leveren haar bijna bij uitzondering. “Vóór acht 

en 


GC 3E ) 


en twintig jaren werd deze stoffe ontdekt, werden ‘hareseigenschappen op- 
gespoord,,. werd zij in de, Geneeskunst aangewend , en «nuttig- bevonden 3 
thans strekt zij tot eene toepassing „ die zich geheel en al-sluit-aan de rij der 
schoone kunsten , welke ten allen tijde eenen grooten invloed: op beschaving 
hebben uitgeoefend, Deze toepassing vervangt het scheppend penseel van den 
grooten. meester niets zij verdringt geene enkele kunst; maar zij levert een 
nieuw „-een eenvoudig „een uitstekend. middel „om getrouwe afbeeldingen: te 
erlangen, Telkens- ontwaren” wij in onze dagen nieuwe uitbreiding der ge- 
maakte ontdekking, « Wie ziet de. grenzen van zulke toepassing ? 


Terwijl ik mij, om den wijden omvang der zaken tot de straks genoem: 
de bedrijven en-een paar-edele kunsten bepalen moets als ik U-den grooten 
en steeds toenemenden invloed der Natuurkundige wetenschappen op bevore 
dering van welvaart en” beschaving: onder de menschen’ wensch voor te 
houden , mag ik thans eenige schoone. toepassingen vermelden , die van de 
wetenschap der Natuur zijn uitgegaan, en op elk lid der maatschappij ha- 
ren heilzamen invloed onmiddellijk ‘hebben uitgestort. Ik wil niet- spreken 
van: die, duizende gerijfelijkheden. in het maatschappelijk leven, die wij in 
‚ verbeterde. kleederdragt, in de huishouding en andere zaken thans elkander 
zien verdringen „:en--die alle van. Natuurkundigen oorsprong zijn 5 ik wil 
niet: gewagen van die “onnoemelijke ‘verbeteringen in al wat het fabrijkwezen 
aangaat „hoe. op veel betere. wijze elk. bedrijf, naar Natuurkundige regelen 4 
gewijzigd” en veranderd; is geworden; maar ik «wil U van eenige zaken ges 
wagen, die op de beschaving den grootsten invloed uitoefenen, en daarmede 
tevens de. bevordering van den-welstand der menschen verbinden. 

De gemeenschap der menschen-en der volkeren «onderling. ís ontegenzeg= 
gelijk één der voornaamste middelen van -uitbreiding der beschaving en ver- 
lichting, van bevordering van: welvaart ‘tevens. In onzen ‘tijd zoekt men 
ze op allerlei wijze: te volmaken, en het is altijd van de Natuurkundige 

we- 


C 32 ) 


wetenschappen , dat men de middelen, om die gemeenschap nog te vermeer- 
deren „gewoon is te eischen. De duizenderlei verbindingen van werktuigen 
onderling „ het opsporen van nieuwe beweegkrachten „.en het doelmatig aan- 
wenden „van dezelve, doet aan elk voorgeschreven doel naar eisch beant- 
woorden, 

Geene uitvinding heeft ooit meer regtstreekschen invloed op de bevor- 
dering van beschaving onder de menschen uitgeoefend, dan die der Boek- 
drukkunst. Zij brengt de gedachten der menschen, met geringe moeite en 
kosten, over de wereld, en plant ze in de ziel van duizenden over. De 
toepassing der Natuurkundige wetenschappen heeft in onze eeuw bet hare 
ter volmaking dier onschatbare kunst bijgedragen. De middelen zijn vereen- 
voudigd , verbeterd, vermeerderd, In weinige uren tijds worden duizende 
bladen in gereedheid gebragt, en de verhitte waterdamp „ die daartoe mede- 
werkte. en de beweegkracht voortbragt,, is wederom gereed, om diezelfde 
bladen met groote snelheid over de beschaafde wereld te verspreiden. 

Sedert de meer juiste kennis aan de eigenschappen van den stoom is 
de wereld van gedaante veranderd, Het verplaatsen van personen over de 
aard-oppervlakte is zoo zeer toegenomen in snelheid, dat de afstanden groo- 
tendeels verdwijnen. Reeds was de uitvinding van wegen, die gedekt was , 
ren met steenen, uit leem bereid en door het vuur verhard „ eene schrede 
voorwaarts , welke in dien tijd opzien baarde. De middelen van vervoer 
verbeterden langzamerhand. Orizer eigene jeugd heugt nog, het woord 
snelwagen het eerst te hebben ‘hooren noemen. - Maar hoezeer is dít alles 
van gedaante veranderd, nu:men door den verhitten waterdamp de schepen 
zeeën ziet doorklieven , enden wind en-stroomen ziet trotseren , en men 
wederom door dien damp geheele drommen van menschen, als met de snel- 
heid van den. wind, over de aard-oppervlakte ziet henen voeren? Neemt de 
kennis aan de kracht van den stoom uit onzen tijd weg , en Gij hebt eene 


groote gaping in het maatschappelijk” leven van onzen tijd doen ontstaan , 
die, 


C 33 ) 
die door niets is aan te vullen. 

Met het grootendeels verdwijnen der afstanden kn de beschaving tot 
de meest afgelegene oorden der aarde doordringen, kunnen de volkeren het 
goede „ dat elk eigen is, aan elkander overdoen , en kunnen individuën de 
gelegenheid bekomen, om, waar zij zulks begeeren, het goede, het ware 
en het schoone te gaan opzamelen, dat in hunnen tijd onder de menschen 
te vinden is. Ik noem U niet de gerijfelijkheden , die daaruit voortvloeijen , 
Mijne Heeren! ik bepaal Uwe aandacht bij veel schoonere toepassing van de 
kennis aan den verhitten waterdamp „ en ik erlang Uwe toestemming , dat 
de Natuurkundige wetenschappen in onze dagen steeds grooteren en groote- 

“ren invloed uitoefenen in het bevorderen van ware verlichting en ware be- 
schaving. Ì js 

Wanneer wij onze aandacht vestigen op de hooge strekking van de ken- 

“nis der Natuur als zuivere wetenschap, opent zich een nieuw veld voor onze 
beschouwing, Zal ik met U die groote reeks van wetenschappen doorloopen, 
die alle elkander de hand bieden, en , door elkander te ondersteunen , alleen 
regt goed bevorderd kunnen worden? Ik zou niet weten, waar ik zou 
moeten aanvangen of eindigen. Ik wil alleen U ín eenige algemeene trekken 
doen zien , hoe eene vlijtige , waarheidlievende navorsching der Natuur , in de 
laatste tijden vooral , eene geheele reeks van wetenschappen heeft doen geboren 
worden, waarvan men zich vroeger geene flaauwe voorstelling heeft kunnen 
vormen; hoe deze ontwikkeling der Natuurstudie op hare beoefenaren zel 
ven weldadig heeft moeten werken, en hoevele gunstige gevolgen daarvan 
voor de beschaving van het algemeen zijn voortgevloeid, | 

De eerste waarnemers der Natuur teekenden op wat zij zagen „ waartoe 
ook de voorwerpen of verschijnselen behoorden. In de geschriften van de 
groote mannen der oudheid vindt men de beschrijving „ zoowel van alge- 
meene Natuurverschijnselen , als van enkele voorwerpen , opgenomen. Wat 


k E “ hun- 


C 4 ) 


hunne zintuigen trof, vond hier eene plaats.” Een ander voegde hier: het 
zijne bij, en zoo werd de kring steeds grooter ; “al spoedig te-groot, om 
alles te omvatten. Het geheel ‘van wetenschappen werd verdeeld „en de 
onderdeelen “vonden ‘thans hunne eigene beoefenaren. Er ontstonden. plant- 
kunde „dierkunde , algemeene “natuurkunde, “scheikunde: en vele andere--on- 
derdeelen: van de: groote wetenschap der Natuur. « Elke” tak van wetenschap 
vond-zijne voorstanders ‚ maar: meestal dezulken, ‘die zich bij dien: tak van 
onderzoek ebepaalden3: “zoodat in den regel de-schéikundige geen-denkbeeld 
van „plantkunde de plantkundige geene voorstelling -der -scheikunde-had, 
Zulk eene ‘ontwikkeling “van elk” onderdeel ‘der Natuurstudie had-hare 
goede , ‘maar “ook” zeer hare kwade zijde, Hare goede ;; door dät men meer 
en meer de bijzondere voorwerpen leerde kennen, de verschijnselen leefde 
doorgronden , die: de milde Natuur heeft voortgebragt. Maar hare kwade 
zijde, omdat de'algemeene wetten der Natuur, die een ‚grooter-deel vän het 
geheel, regelen , ven het «verband ; dat: deze, te zamen:vats alzoo”onbekend _ 
„moesten „blijven „en „men „dus: inderdaad een vlijtig beoefenaar vaneen „deel 
der sgroote. „wetenschap ‘kon. wezen , zonder, de Beer der: ensen die 
van meets algemeen belang zijn , ‘Opgespoord. te ‘hebben, ‚tte ooo: 
„Het is- aan onzen tijd verbleven „om de. zich verwijderende deed van. 
het: groote: gelfeel wederom nader-tot‘elkander te brengen:; als. leden ‘van „eén 
groot. gezin ; die, na” ín onverschilligheid met elkander’ geleefd te hebben , 
zich. wederom. onderling;de hand toereiken „om te zamen naar iets beters te 


trachten. Daardoor wordènde „wetten der. Natuur zoo veel te, schooner-en 


te helderder bekend: „daardoor. wordt-:hêt verband. duidelijk „dat erin 
die schoone inrigting verborgen’ ligt -De* wiskundige zoekt thans- niet naar de 
regelmatige rangschikking; der „bladeren eener” plant ; of hare. takverspreiding , 
die, naar: de: meening van den oningewijden „:ordeloos. zijn aangehecht ; maar 
de; plantkundige zelf vis--daartoe. met. genoegzame wiskundige kennis toege- 
rust , ende. wetenschap. van » orizé:dagen -heeft daardoor het eerst aan. het 

licht 


C 35 ) 


licht gebragt , dat in_ deze «schijnbaar „ordelooze aanhechting ‚de. schoonste . 
regelmaat” heerscht , en’ dat deze naar de. meest vaste ‘wetten bepaald is. 
De kenner der..mineralen vergenoegt zich niet meer metde, beschrijving vant 
kleur «en ‘hardheid, van de uitwendige. hoedanigheden van: -eene-mineraal= 
soorts maar hij bepaalt met wiskundige juistheid den. vorm hij meet-de: 
hoeken, onderzoekt de scheikundige zamenstelling der massa „en houdt dan 
eerst zijn onderzoek voor goed, als hij:-de hoeveelheid. zuurstof in het 
hoofdbestanddeel een geheel weelvoud’ gevonden «heeft ‘van: alle- die “höeveel- 
heden te, zamen, die in devandere delen voorkomen, Toòt-vóór-weinige 
jaren nam mên , “bij onderscheidene “vormen der.krístallen „onderscheidene 
zamenstelling aan; het kalkspaat ende arragoniet leverden ‘hierop “eene eerste 
uitzondering; ‘Thans weet men niet slechts, dat-stoffén, van dezelfde -zas 
menistelling „ onderscheidene vormen kunnen aannemen „maar; men-heeft reeds 
uit dé overeenkotmst in vormen , wetten, voor. de zamenstelling der ligchamen 
weten «af te-leiden; die der scheikunde op hare beurt behulpzaam zijns! De 
dierkundige „gébruikt bij zijne onderzoekingen dezelfde middelen, :-die «de 
scheikundige aanwendt ; hij» gaat ‘met het-mikroskoop de veranderingen na 5 
die wederwerkende stoffen op de zamenstellende deelen wan het dierlijk. lig- 
chaam uitoefenen. De scheikundige behoort vertrouwd: te „wezen „met de 
verrigtingen ovan het levend’ organisme „ “wil hij op hêt rúime veld ider bee 
werktuigde. scheikunde geen’ vreemdeling: blijven. _De-natuurkundige-verge= 
noegt zich niet meer mêt de algemeene wetten. van evenwigt en”beweging 
na te gaans hij is op het-gebied der scheikundeen der’levensleer-zoó zeer 
tehuis, als ‘op hetgeen hem'svroger als: zijne» provincie! werd toegekend 3 
hij zal U -dê zamenstelling van het menschelijk” oog ‘bijr de: gezigtsleer, van 
het menschelijk. oot bij de geluidsleêr „: aanwijzen’ eri verklaren”; als wâré-hif 
op het gebied van hens die „de: leer van’ het leven der; dieren en van hunne 
verrigtingen bij voorkeur tot onderwerp: hunner onderzoekingen hebben gesteld, 
De sterrekundige is thans zoo zeer natuurkundige als wiskundige, en-heeft 
eig E 2 het 


( 36 ) 


het reeds zóó verre gebragt, dat hij met zijne waarnemingen de fouten zij- 
ner werktuigen juist meten kans de sterrekunde biedt dus der werktuig- 
kunde eene zusterlijke hand, en wijst haar de verbeteringen aan, die zij 
aan meetwerktuigen heeft aan te brengen, ja! hetgeen men vóór weinige 
jaren ongeloofelijk zou geacht hebben, de sterrekundige weet uit de wetten 
van straalbuiging van het licht dezelfde waarde voor de uitzetting der gas- 
sen door de warmte af te leiden, als de natuurkundige proeven , door on- 
middellijke bepaling dier uitzetting, geleerd hebben. 

Zoo doende, grijpen aîle deelen der Natuurstudie, madat vele reeds 
tot eenen hoogen trap van volmaaktheid gestegen waren, in onze dagen 
weder in elkander, en kunnen nu eerst regt doelmatig geoefend worden. 
Van nu aan is er kennis der Natuur mogelijk , die aan den menschelijken 
geest bevrediging kan aanbiedenz van nu aan zullen de geheimen der Na- 
tuur meer onpartijdig ontsluijerd worden, en zal, uit dit meer verheven … 
standpunt, hare beoefening strekken kunnen tot bevordering van die mate 
van ontwikkeling , die men in beschaafden gewoon is te eischen. Niet hij 
toch , die de spieren van het menschelijk ligchaam kent en weet te beschrij- 
ven, is daarom boven anderen ontwikkeld; niet hij, die scheikundige ont- 
ledingen doen, of natuurkundige proeven nemen kan, is daarom beschaafd; 
niet hij, die vele planten of dieren bij name kent, staat daarom op eenen 
hoogeren trap van veredeling. Maar hij, die verhevene oorzaken en gevol 
gen in groote menigte te zamen tracht te verbinden, die zijnen kring van 
edele kennis op onbekrompene wijze tracht uit te breiden, en met wijsgee- 
rigen zin waarheden opspoort , hij, en hij alleen, zal eenmaal op den naam 
van beschaafde aanspraak kunnen maken; zijne bemoeijing alleen leidt tot 
‚veredeling, het einddoel van elke poging van den redelijken mensch. De 
wetenschap der Natuur van onzen tijd sluit den partijdig of eenzijdig ont- 
wikkelden nog wel niet geheel buiten; maar de tijd is niet meer verre , 
dat het onderzoek derzulken hunne bekrompene kennis verraden, en haar 


als 


Ca) 


als onnut of onjuist verwerpen zal. 

Waarlijk! het is een woorregt, in eenen tijd te leven, waarin men 
gelegenheid vindt, op zulk eene wijze kennis aan die verhevene inrigtingen 
der Natuur te erlangen 3 het is een voorregt, door zijne tijdgenooten ge- 
drongen. te worden, alle zijne krachten in te inspannen, om eenen 
enkelen steen aan de voltrekking van het groote gebouw van wetenschappen 
te mogen aanbieden. Die tijd is nog slechts ruim eene halve eeuw daar. 
Reeds is de omvang van sommige wetenschappen zóó groot, dat er alle 
krachtsinspanning gevorderd wordt, om niet in die vlugt achtergelaten te 
worden. … 


Zulk eene steeds toenemende wetenschap moet van haren overvloed af. 
staan aan elk, die in hare nabijheid verkeert. Niet meer de goochelarijen 
der nog duistere wetenschap , maar heldere begrippen van natuurwetten 
worden aan de oningewijden medegedeeld. Den kinderen wordt in- school- 
boeken reeds eerbied ingeprent voor de groote natuurverschijnselen „ en hun 
vroegtijdig, onder andere even onmisbare kennis, eene korte schets van 
de, natuurverschijnselen voorgehouden. In andere landen bevlijtigt men zich 
meer nog dan bij ons, om aan jonge lieden van allerlei standen , aan vol- 
wassenen in, zoo als men het noemt, popwlairen vorm, over de weten- 
schap te schrijven en voor te dragen. De Engelschen zijn alle andere natiën 
hierin vooruit. Hunne vereeniging van nuttige wetenschap (useful know- 
ledge) kan hier als voorbeeld strekken. De lessen van HERSCHEL over 
sterrekunde, van LINDLEY over plantkund , van KiRBy en sPENCE over 
insektenkennis , zijn zoo vele eenvoudige, maar daarom des te meer bruike 
bare en nuttige boeken voor alle beschaafden. Ook onder ons verdienen 
de pogingen der Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen groote onderschei 
ding, en gaven sommige Geleerden uitstekende boekwerken ter verspreiding 


van Natuurkennis onder alle standen. ; 


C 38 ) 

Ik mag intusschen niet verzuimen op te merken, dat het de vraag 
blijft, óf het goed zij zoo veel aandacht op de beoefening der Natuurstudie , 
hoe ‘verheven ook, te. vestigen, áls dit bij de genoemde natie geschiedt. 
Ik geloof veeleer , dat ook dit zijne’grenzen hebben moet, en dat ‘men zich 
zeer moet wachten, van deze schoone zaken, door hare groote algemeen- 
heid van verspreiding, in achting te doen dalen, Maar overdrijving sluit 
het goede niet buiten, hetgeen gelegen is in dat, hetwelk" overdreven wordt. 
Vergunt mij, “dat ik „den goeden invloed , dien de meer algemeene en 
meer “ doeltreffende beoefening der Natuurkundige wetenschappen’; op de al- 
gemeene denkwijze van haren beoefenaar uitoefent, nog met een woord ‘aan 
Uwe aandacht herinnere. ì 


A 


„Sedert men weet, de meeste natuurverschijnselen tot eigene en ‘bekende 
oorzaken’ terug”te brengen ; sedert men het verband van onderscheidene ver- 
schijtiselen’ heeft leeren kennen, sedert dien tijd is het heir van geesten en 
geheimzinnige wezens’ aanzienlijk verminderd , ja bij beschaafden geheel’ ver- 
dweneni ; sedert dien tijd is de sterrenwigchelarij tot hare eigene nietigheid te- 
rug: gebragt „ efi ‘heeft de zwarte kunst opgehouden te bestaan; In de plaats 
vari dat alles, dat den-geest verlamde ‚ om van niets ergers te’ spreken, ‘is 
Zuivere kennis te voorschijn getreden en bewondering van de Verhevene Oor- 
zaak; die naar’ eeuwige en onveránderlijke wetten de geschapene wereld in 
stand” houde, « Bepálen wij ons bij een paar’ belangrijke voorbeelden: 

De''ontbrandingen van vuurspuwende bergen mogen nog niet met alle 
juistheid” bekend zijnsde ‘krachtige geest van pavy heeft, zoo niet de ‘wae 
re. ootzaak, dan tenminste eerie, die der waarheid kan nabij komen’, aange- 
duid , eene'oorzaak , die thans nog met rd bekende daadzaken in overeen- 
rovend is. | / 

> Wij kennen metalen „die, als zij door water worden aangeraakt , ster- 
ke verschijnselen van vuur geven. In-de stoffen , nd de vulkanen uitge- 

braakt , 


/ 


C 39 ) 


braakt ‚vooral, in, die, welke in oud, vulkanisch terrein. voorkomen , vindt 
men, -dezulke weder, „die ontstaan, moeten „ wanneer. deze. metalen , of hunne 
verbindingen „door water worden, aangeraakt; vulkanen in, sekste d zijn 
en bij waterverzamelingen, geplaatst ez ondervinden eenen merkbaren invloed 
van ‚die, watermassa’s.… „Stelt daar tegenover de: sprookjes. van vroegere, eeu- 
wen „de. wanbegrippen „ die eenmaal heerschende waren onder de menschen „ 
omtrent die inwendig levende aarde, die met haren vurigen adem en met haár 
uitbraaksel,het menschdom van ‚de oppervlakte. verdelgen wilde; en Gij hebt 
eene tegenstelling, waarbij de Bie natuurkennis van onze dagen in‚schoon 
licht geplaatst wordt. …— 

Het. onweder „die krachtige. stem, die den, mensch tot in het binnenste 
roert,en. hem zijne’ nietigheid doet doorgronden; het onweder „ dat prachtige 


…_natuurverschijnsel, het. schoonste, dat wij kennen, was.ten. allen, tijde een 


raadsel voor den. mensch. Vernietiging en verdelging meende men, was des- 
zelfs doel, Duizenderlei: verklaringen zal men zich in de verloopene eeuwen 
van dit verheven schouwspel gegeven-hebben; geene voorzeker, die bevre- 
diging kon. aanbrengen. „En thans :, men, kent hetzelve zoo volkomen, als 
meschen iets kennen kunnen; ‚men bootst het na, men weet in welk ver- 
bands het. staat met. vele andere, verschijnselen ; veel meer nog: de groote 
Amerikaan leerde het afleiden den mensch aan den gevaarlijken invloed van 
hetzelve- onttrekken ;-en- verwierf zich: hierdoor den, dubbelden eerctitel , Zoo- 
wel den. bliksem aan den hemel, als. den scepter aan, de tirannen, ontnomen 
te hebben, Nog boezemt „dat- verschijnsel even veel eerbied in voor Hem , 
die het doet ontstaan , nog gevoelt de mensch er zijne nietigheid bij; maar 
het verschijnsel is doorgrond, de wanbegrippen over deszelfs ontstaan zijn 
opgeheven,» as ab AF ee 

‚Wanneer » men „tegen ' de enidien had aan. rh sterrenhemel de 
vroegere. dwaalbegrippen overstelt , toen mensuit het geboren. worden onder 


zekere constellatie eene reeks van voorteekenen afleidde „ toen, men, uit zons- 


en 


C 40 ) 

en maansverduisteringen allerlei aanstaande onheilen wist op te maken , toen 
men uit het verschijnen van staart-sterren oorlogen en verwoesting wist te 
voorspellen ; dan wordt ons die kennis dubbel dierbaar , die alle die wanbe- 
grippen heeft vernietigd, dan leeren wij haar waarderen als een vermogend 
middel , waardoor vooroordeel en bijgeloof afgewend , de blik verruimd en 
de deur tot beschaving geopend werdt. Maar deze edele wetenschap is tot 
veel meer in staat, 

Geene grootere zielsverheffing toch kan de stoffelijke wereld aan den 
geestelijken mensch aanbieden, dan wanneer het gewapend oog de onmete- 
lijke ruimte doorklieft „ en zonnen en planeten en hare wachters volgt op 
bun spoor. Wanneer de natuuronderzoeker de wetten , naar welke zij voort- 
rollen, bepaalt, en alle omstandigheden. nagaat, die kleine stoornissen in 
dien loop voortbrengen; dan voorzeker heeft hij zijnen geest losgescheurd 
van de aard-oppervlakte , waaraan zijne voeten gekluisterd zijn , en op eene 
standplaats overgebragt, zoo verheven, als de half geestelijke „ half stoffe- 
lijke mensch immer bereiken kan, Die groote reeks van lichten, die het 
oog des nachts aan den hemel ontwaart, neemt in ongeloofelijke rede toe , 
wanneer de kunst dat oog ondersteunt. Onuitputtelijk is de bron van ver- 
hevene kennis, welke die oude sterrenhemel den mensch aanbiedt. Reeds 
gingen er duizenden vooraf, die de plaatsing, de beweging , den aard dier 
lichten trachtten te bepalen; maar de natuuronderzoeker van onze dagen 
ontdekt nog nieuwe in groote menigte; de dubbel-sterren openden in de laat- 
ste jaren een veld van onderzoek, dat men vroeger aan. dien ouden hemel 
niet heeft ontwaard. 


Het doel mijner rede verbiedt mij, U de schoone en verhevene zijden 
der Natuurstudie op te sommen. Ik moet mij bepalen bij hetgeen de we- 
tenschappen van onze eeuw kenmerkt, en haar voortreffelijker maakt dan 


die van vroegere jaren. 
Er 


C&J 


„Er ‘heerscht.in „de „ geheele zigtbare wereld eene regelmaat in vorm en 
hoeveelheid, die: verheven ‘is. Zij is in. de laatste jaren eerst regt goed 
bekend. „geworden „en die kennis breidt. zich met elken dag- meer: en 
“meer uit. De „wetenschap van „onze „dagen spoort niet slechts: de vormen 
_der massa’s op ‚waartoe men zich vroeger bepaalde, maar tracht inzondere 
heid door „het gewapend, oogde gedaante der kleinste deeltjes na, te gaan, 
en leert’ daardoor de natuur-van cene zijde kennen, aan hem geheel vreemd; 
die zich-met het enkel: aanschouwen. der- voorwerpen; «zoo als zij zich aan 
het oog vertoonen , vergenoegt. … Het ‚ mikroskoop „ dat: ‘schoone werktuig , 
dat „de „vroegere „natuurkunde reeds aande „wetenschappen schonk „ is een 
gewoon ‚werktuig -- geworden, hetwelk elk natuuronderzoeker steeds bij en 
met-zich voert’, als ware - het een „toestel „om een: ziekelijk zintuig te on- 
dersteunen. Intusschen ondersteunt het een. reeds op zichzelven verheven zin- 
tuig, De groote algemeenheid van mikroskopische onderzoekingen in onzen 
tijd, bewijst-dus- een dieper en dieper indringen in de geheimen van den bouw 
en de zamenstelling der stoffen, N of 

Wanneer nu het navorschend oog nergens in de gansche Natuur iets 
anders: ontdekt, „dan-„eéne regelmaat „ die telkens haren verheven. oorsprong 
verraadt; dan. mag het opsporen. dier vormen. eene bezigheid geheeten: wor- 
den „--die op het hart van-hem, die ze opspoort; eenen weldadigen’ invloed 
moet uitoefenen, -Inzonderheid schoon is-die regelmaat in de heerlijke kristal 
vormen „ „die de aardkorst. aanbiedt, en die de kunst vermag na te bootsen. 
Met wiskundige naauwkeurigheid zijn deze vormen tot stand gebragt. Bij 
het „ontnemen -der hoeken of kanten aan deze regelmatige ligchamen , spoort 
men „weder nieuwe eigene vormen op, die niet minder schoon zijn, dan de 
eerste,, De kleinste deeltjes-der planten en dieren, duizendvoud vergroot, 
blijken op. overschoone. wijze, gevormd en onderling verbonden te zijn ; hunne 
nasporing leert verband kennen, tusschen zaken, waarvan de vroegere weten- 
schap geen schaduwbeeld kende, 

is F Eene 


C 42 ) 
Eene ‘andere’ beg der pesten monrst me hèt zoeken £ 


pi of veranderlijke jo ‘maar in beisdade ds oniversaaie hoeveelhe- 
den “onderling vereenigd en” worden er twee of meer verbindingen van "zae 
mengestelde stoffen “waargenormeri , zoo is één” der bestanddeelen in de tweede 
verbinding’;: eén’ geheel veelvoud wan hetzelve “in de eerste: Nemen wij úit 
de duizende reeds onderzochte stoffen ‘eene enkele “tot voorbeeld, De hoeveel 
heid zuwurstof-van“het zwavelzuur van gips is: ge me ad wepe, 
zuurstof vande kälk, het andere bestanddeel, onvoor 300 
Zoodânig is de stoffelijke wereldte ‘zamen: tide 1 Niets” anrtsetwdni 
niets veranderlijk naar willekeur ; alles"is‘orde en’ regelmaat. Met ruim wijfs 
tig grondstoffen” wist-de Formeerder- der zigtbare “wereld” aîlerdie werscheiz 
denheïdvte ontwikkelen , die deze’ óplevert en het mag dus’ telkens het ope 
sporen van eén nieuw ‘wonderwerk geheèten worden’, vals eene nieuwe regel- 
maat onder ‘de’ duizende reeds bekende; wordt ‘aan: het licht! gebragt „Dit 
is het voorregt van de wetenschap onzer eeuw: nd amen neg 
eerbied’ in woor de: Hoogste “Wijsheid; o beer! oerove: ok raoonenVE 
Eene ‘van-de-schoonste zijden der eehter Natuurstudie is ongetwijs 
aa het streven 3”-óm de: verschijmselen tot: “hunne: waare oorzaketiterug 
te“brengen , een duidelijk verband tusschen de verschijnselen “en «de ‘oorzaken 
aân “te toorier’;’ en het aantal werkende oorzaken tot reen: zoo: klein mogelijk 
getal ‘te herleidert; »De-ntensch »wil, bij het waarnemen’ van “iets „dat de 
Zinnen’ “treft, ‘dóórgronden ;° op > welk” eené wijze dat geschiedt; -Men heeft 
tén allen tijde woor “gevolgen “oorzâkemaangenómen „maar niet altijd eenvou 
dige, of ‘met de “waarheid “overeenkomstige,” "4 “Geen” ijdel’ in de Natuur 3” 
wäs eenmaal” eene hoofdwet „ ‚de Natuur duldde” geen ijdel had er een af. 
„ keer van”” Vreemd” mag het nú” gefoemd wörden; dat? men’ zulk eenen 
afkeer als oörzaak vat ‘verschijnselen konde’ aänriëmen 5 “ten ‘heeft het des- 
niettemin lang in de wetenschap gedaan, em “men ‘moet’ toen zeer verre 
des 1 zijn 


CM ) 


zijn’ -verwijderd;-geweest: van hetgeen men-thanssen teregt'vai verklaringen 
begeert. … Eene’ verklaring ás'sthans eene toelichting van bestaande zaken , 
niet een. verband. zoeken. „tusschen „eené;à priori: gestelde: oórzaak én waarge- 
nomene verschijnselen ‚men kent thans ‚aande “oorzakeh die men aanneemt; 
zulke eigenschappen tóe , vals-de werschijnselen hebben leeren ‘kennen , dat 
zij bezitten. moeten. Men kent: dus geen’ afkeer der Natuur: meer ; “men 
heeft „wetten. opgespoord „enveene ‘algemeene oorzaak! voor deze wetten’ aan- 
genomen, « Dwaalt men -nu ín ‚het (aannemen ‘van dezevoorzaak welligt giet 
‘evenzeer „ als de oude Natuuronderzoekers 5 die; eén’ raf keer “der::Natuur>van 
ijdel, als eene “der werkende oorzaken’ aannamen ? Dwalen“is menschelijk, 
en het “ís zonder tegenspraak „waarz «dat «ook inde wetenschap van onze 
dagen. nog dwalingen in menigte Zullen; overgebleven zijns > Maar ‘die dwa- 
lingen: zijn van eenen anderen aard, “ToRRICELLI en” voN’ GUERICKE “ heb- 
benvelk op hunne wijze aangetoond; ‘dat (er. inderdaad veen “ijdel-kan ‘bestaan, 
en‚-hebben -dien. Zorror- vacui voor: altijd uit: de wetênschap »vèrbannén3 zij 
hebben alles, wat vroeger uit afkeer der: Natuur verklaard;werd „ “uit een- 
voudige en te bewijzen oorzaken leeren afleiden, In dien geest wordt thans 
alleen voort gearbeid, en daarom leidt het onderzoek tot heldere begrippen ; 
men „neemt geene oorzaken aan, waaraan’-men eigenschappen geeft; men 
denkt zich:-de «oorzaken zóó, als de eigenschappen , die men waarneemt, 
haar „doen zijn. Blijkt het-dan- naderhand, dat dezelfde oorzaak ook-nog 
„ eene andere reeks van verschijnselen-woortbrengt , ‘zoo wordt alleen ‘de naam 
veranderd; de zaken zelve en-de- zip gj der beeskeid aornak blijven 

onveranderd dezelfde. lamed. sof 
„Een schoon voorbeeld ten dien aanzien heeft ons de leer van de electri- 
citeit, het galvanisme en magnetisme. opgeleverd.” Tot vóór eenige jaren 
stonden deze op zichzelvens ‘Wel'shad' ‘men “eenen magncetsteen door het 
vuur; of door den bliksem „of door electrieke slagen zijne kracht zien ont- 
sak wel “had men aantrekking” en afstooting tusschen magnetische en 
8 F 2 gal- 


Catt) 


galvanische ligchamen waargenomen; maar men’ kende, het groot verband 
dezer « drie: werkende oorzaken niet. De schoonste ontdekkingen  verme-= 
nigvuldigden zich in een klein aantal jaren tot eene ongeloofelijke menigte , 
en. de magneet werd een. electriseer-toestel3 het. galvanisme werd omtrent 
geheel tot de leer der electriciteit terug gebragt. Heeft nu de wetenschap 
hierbij niet eene groote. verandering ondergaan? Uitbreiding voorzeker „ maar 
geene ommekeering. „De drie namen zijn nog in de wetenschap: bewaard , 
omdat men toch verschil in de drie rijen van verschijnselen kent; maar de 
vroegere. zuiver wetenschappelijke verklaringen zijn dezelfde gebleven; de 
drie oorzaken zijn omtrent geheel tot ééne enkele terug gebragt. 
Zoo streeft de wetenschap van onze dagen vereenvoudiging te gemoet 
„en tracht zij, door het opsporen van nieuwe natuurwetten , in schijn verwij- 
derde oorzaken. tot één geheel te verbinden. Daarom durfde ik haar noemen 
onder «de wetenschappen, die op beschaving van den mensch eenen grooten 
invloed uitoefenen. „Wanneer toch. het. menschelijk verstand ín zijne bemoei- — 
jingen altijd gevolgen en oorzaken.te zamen tracht te verbinden, is elke na- 
sporing , die-daartoe leidt, vruchtbaar voor den geest, is elke bemoeijing eene 
nieuwe. oefenschool, (is 
Vermaakten zich de vroegere Natuurkundigen met de beweging , die tigte 
voorwerpen bekomen , wanneer zij aan den invloed. van gewreven barnstèen , 
zwavel of glas werden blootgesteld „ en wisten zij niet, waaraan dit toe: te 
schrijven; thans kent men reeds een innig verband tusschen diezelfde bewe- 
ging en het prachtige noorderlicht; tusschen dit en-de rigting der magneet- 
. naald naar bepaalde streken van den hemel; wederom tusschen deze-en de 
stuiptrekkingen, die de dieren bekomen, wanneer zij met” onderschei- 
dene metalen „worden aangeraakt. Dit verband strekt zich verder uit-over 
het verhevenste natuurverschijnsel dat wij kennen, den «bliksem, over. de 
vlam van brandende ligchamen , de scheikundige vereeniging en scheiding der 
stoffen onderling. Inderdaad ! | eene wetenschap , waarin men reeds. geleerd 
heeft 


C 45 ) 


heeft zulke ongelijksoortige zaken te verbinden , tot ééne oorzaak terugte 
brengen en telkens het verband aan te toonen „hetwelk er tusschen die on- 
gelijksoortige verschijnselen en die enkele oorzaak bestaat, zulk eene weten- 
schap heeft aanspraak op den naam, van op beschaving eenen grooten in- 
vloed uit te oefenen. Zij doet den mensch opklimmen. van den eenen scha- 
kel tot den anderen3 zij leert hem de waarde van elk derzelve goed. door- 
gronden; “zij wijst hem zijne plaats aan, die hij bekleedt „ en , terwijl zij 
hem telkens zijne nietigheid voorhoudt, wijst zij hem bij voortduring op die 
onuitsprekelijk Verhevene Oorzaak van al het geschapene„ wier oewondering 
en eerbiediging eene eerste hehoefte is voor het menschelijk ‘hart. 


Ik heb, Geachte Hoorders! in eenige algemeene en vlugtige trekken aan 
Uwe aandacht herinnerd, welk eenen invloed de toenemende beoefening der 
Natuurkundige wetenschappen in onze dagen uitoefent op onderscheidene 
standen der maatschappij , op sommige wetenschappen en kunsten , op de ver- 
edeling van het hart en het verstand van haren beoefenaar. Thans zou ik 
behoefte gevoelen, om met U op te sommen , wat zij aan de milde beoe- 
fening der wijsbegeerte en letteren, aan den steeds meer en meer bloeijenden 
staat der kunsten op hare beurt verschuldigd zijn. Maar ik zou hierbij de 
grenzen van Uwe toegefelijkheid , niet minder de grenzen mijner bevoegdheid 
overschrijden’, door te spreken over zaken, die mij niet ten halve bekend zijn. 

Ik wil echter deze plaats niet verlaten, vóór ik de overtuiging heb uit- 
gesproken, dat de meer algemeene beoefening der Natuurkundige wetenschap- 
pen alleen dan heilzaam wezen kan, als zij zich niet op den voorgrond 
plaatsen, maar zich dáár stellen, waar zij behooren in de rij der wetenschap 
pen, die tot veredeling van den mensch verstrekken. De Natuur is schoon ; 
maar er is meer dan de Natuur; er is veel, dat verheven is boven hetgeen 
de tijd verteert. Alleen hij, die uit het stoffelijke het onzigtbare wil opspo- 
ren en in het zinnelijke opleiding vindt tot het geestelijke en Goddelijke, zal 


we- _ 


EN de_hb. 


wezenlijke: vruchten plukken, van zijne bemoeijingen in Natuurkundige: we- 
tenschappen. «Die in stof alleen stof ziet, voor hem zijn die bemoeie 
be vegers geen gewin; den en mensch waardig. 

k „Nadat de Heer seinde; baits deze uitnoodiging, zijne-rede hâd 
uitgesproken „ heeft de Voorzitter ZijnEdel den dank der Klasse en der Ver- 
gadering toegebragt woor zijne betoonde bereidvaardigheid en voordragt. 

bo De Voorzitter, na aan de aanwezigen den schuldigen dank betuigd te 
hebben voor derzelver tegenwoordigheid en ‘aandacht , verklaart de twaalfde 
Openbare Vergadering van de Eerste Klasse des Koninklijk-Nederlandschen 
Instituuts van Wetenschappen , Letterkunde en USCOEs Kunsten voor ge- 
sloes